2017 ΕΤΟΣ ΝΙΚΟΥ ΚΑΖΑΝΤΖΑΚΗ

Διεθνές Συνέδριο
Για τα 60 χρόνια από το θάνατο του Νίκου Καζαντζάκη
ΥΠΟ ΤΗΝ ΑΙΓΙΔΑ ΤΟΥ ΥΠ.Π.Ε.Θ.

Η Θέση του Νίκου Καζαντζάκη

στην Εκπαίδευση
στην Ελλάδα και στο Εξωτερικό
ΕΚΔΟΧΕΣ ΠΡΟΣΛΗΨΗΣ ΣΤΗ ΔΙΔΑΣΚΑΛΙΑ ΚΑΙ ΣΤΗΝ ΕΡΕΥΝΑ

19, 20, 21 & 22 Οκτωβρίου 2017 Ηράκλειο

ΠΕΠΡΑΓΜΕΝΑ
ΣΥΝΕΔΡΙΟΥ

1
 ΔΙΕΘΝΕΣ ΣΥΝΕΔΡΙΟ
ΓΙΑ ΤΑ 60 ΧΡΌΝΙΑ
ΑΠΌ ΤΟ ΘΆΝΑΤΟ
ΤΟΥ ΝΊΚΟΥ ΚΑΖΑΝΤΖΆΚΗ

Η ΘΈΣΗ ΤΟΥ ΝΊΚΟΥ

ΚΑΖΑΝΤΖΆΚΗ
ΣΤΗΝ ΕΚΠΑΊΔΕΥΣΗ
ΣΤΗΝ ΕΛΛΆΔΑ
ΚΑΙ ΣΤΟ ΕΞΩΤΕΡΙΚΌ

ΕΚΔΟΧΈΣ ΠΡΌΣΛΗΨΗΣ
ΣΤΗ ΔΙΔΑΣΚΑΛΊΑ
ΚΑΙ ΣΤΗΝ ΈΡΕΥΝΑ

ΠΕΠΡΑΓΜΕΝΑ
ΣΥΝΕΔΡΙΟΥ

2 3
 ΔΙΕΘΝΕΣ ΣΥΝΕΔΡΙΟ
ΓΙΑ ΤΑ 60 ΧΡΌΝΙΑ
ΑΠΌ ΤΟ ΘΆΝΑΤΟ
ΤΟΥ ΝΊΚΟΥ ΚΑΖΑΝΤΖΆΚΗ

Υπό την αιγίδα του ΥΠ.Π.Ε.Θ.

Συνδιοργανωτές
Επιμέλεια έκδοσης Σοφία Κανάκη

Σχεδιασμός Motive Creative Design Studio Περιφέρεια Κρήτης

Copyright ©2019 Δήμος Ηρακλείου

Για την έκδοση: Μουσείο Νίκου Καζαντζάκη
Για τα κείμενα: οι συγγραφείς
Εργαστήριο για τη μελέτη της Λογοτεχνίας
Μουσείο Νίκου Καζαντζάκη στην Εκπαίδευση του Παιδαγωγικού Τμήματος
Μυρτιά 70100 Ηράκλειο Κρήτης της Δημοτικής Εκπαίδευσης του Πανεπιστημίου Κρήτης
info@kazantzaki.gr
www.kazantzaki.gr
Περιφερειακή Διεύθυνση Πρωτοβάθμιας & Δευτεροβάθμιας
Τα Πεπραγμένα διανέμονται σε μορφή ψηφιακού βιβλίου με άδεια Creative Commons Εκπαίδευσης Κρήτης
Αναφορά Δημιουργού – Μη Εμπορική Χρήση 4.0
Διεθνής Εταιρεία Φίλων Νίκου Καζαντζάκη

Μουσείο Νίκου Καζαντζάκη

ISBN: 978-960-99690-2-4 Εκδόσεις Καζαντζάκη

4 5
 9 Οργανωτική Επιτροπή

11 Επιστημονική Επιτροπή

13 Εισαγωγικό σημείωμα του προγράμματος του συνεδρίου

17 Πρόγραμμα συνεδρίου

31 Σημείωμα της επιμελήτριας της έκδοσης

33 Προσυνεδριακές παρουσιάσεις

Εναρκτήρια συνεδρία

39 Χαιρετισμοί

49 Ομιλία της προέδρου της Ο.Ε.

Ολομέλειες / Κεντρικές Ομιλίες

57 Πρώτη ολομέλεια

περιεχόμενα 83 Δεύτερη ολομέλεια

Εισηγήσεις και Εργαστήρια κατά άξονα

105 Θεματικός άξονας 1

201 Θεματικός άξονας 2 Α1

243 Θεματικός άξονας 2 Α2

351 Θεματικός άξονας 2 Β

399 Θεματικός άξονας 3

459 Θεματικός άξονας 4

487 Στρογγυλή τράπεζα / Ανασκόπηση του Διεθνούς Συνεδρίου

491 Καταληκτήρια Συνεδρία / Αποτίμηση Συνεδρίου

495 Παράλληλες εκδηλώσεις

499 Κατάλογος συνέδρων

6 7
 ΘΕΜΑΤΙΚΌΣ ΆΞΟΝΑΣ 1

ΝΙΚΟΣ ΚΑΖΑΝΤΖΑΚΗΣ
ΛΟΓΟΤΕΧΝΗΣ ΚΑΙ ΠΑΙΔΑΓΩΓΟΣ

ΜΕΤΑΦΡΑΣΕΙΣ ΤΟΥ ΟΜΗΡΟΥ

ΑΝΑΓΝΩΣΤΙΚΑ
ΠΑΙΔΙΚΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ

170 171
1 - ΜΕΤΑΦΡΑΣΕΙΣ ΤΟΥ ΟΜΗΡΟΥ, ΑΝΑΓΝΩΣΤΙΚΑ, ΠΑΙΔΙΚΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ
Ευαγγελία Αραβανή
Ιωάννα Δημητρακάκη
Νίκος Καζαντζάκης: ανιχνεύοντας το παιδί στο μυθιστορηματικό του έργο
1. Εισαγωγή
Ο Νίκος Καζαντζάκης αποτελεί μια από τις κορυφαίες φυσιογνωμίες των ελληνικών γραμμάτων. Η πλού-
σια λογοτεχνική του παραγωγή κατόρθωσε να αναταράξει την πνευματική ζωή της Ελλάδας, ενώ άφησε το
στίγμα της και στην παγκόσμια λογοτεχνική δημιουργία. Πρόκειται για ένα συγγραφέα με ιδιαίτερη πνευ-
ματικότητα και ένα απαράμιλλο πάθος να μεταδώσει τη φιλοσοφία του στους ανθρώπους, αλλά κυρίως να
την κάνει ο ίδιος τρόπο ζωής. Η μελέτη του έργου του έχει αποτελέσει πεδίο ερευνητικού πολλαπλού εν-
διαφέροντος. Μέσα σε αυτό το πλαίσιο, η παρούσα εργασία διερευνά το μυθιστορηματικό έργο του κρη-
τικού συγγραφέα από την οπτική γωνία της αποτύπωσης της παιδικής ηλικίας, στοχεύοντας στην ανάδειξη
της ιδιαίτερης σχέσης του με αυτή, πράγμα που, βιβλιογραφικά, δεν έχει μελετηθεί επαρκώς, ως τώρα.
2. Παιδί και παιδική ηλικία
Μελετώντας τη σχετική βιβλιογραφία και τοποθετώντας την ιστορία της παιδικής ηλικίας σε μια χρονική
γραμμή, η πρώτη παρατήρηση, που μπορεί να σημειωθεί, είναι το αρχικό πέρασμα από την αδιαφορία της
αρχαιότητας στην αντίληψη περί της αμαρτωλής φύσης της από τη μεσαιωνική καθολική εκκλησία (Καρα-
τζαφέρη, 2014). Η κατανόηση της ιδιαίτερης φύσης της παιδικής ηλικίας πραγματοποιείται σταδιακά, μετά
το 17ο αιώνα και οδηγεί στη φροντίδα, την ηθική και ψυχολογική διαμόρφωση και την προσέγγισή της ως
μιας ξεχωριστής κοινωνικής ομάδας (Αριές, 1990* Δασκαλάκης, 2013).
Μια από τις πρώτες έρευνες, που πραγματοποιήθηκαν για την ιστορική καταγραφή της παιδικής ηλικίας,
κατά την όψιμη φάση του Μεσαίωνα (14ος -18ος αιώνας), είναι αυτή του Φ. Αριές. Βασιζόμενος στα έργα
τέχνης, την ενδυμασία και τα παιχνίδια της εποχής, ο Αριές (1990) υποστήριξε ότι, στην αρχική παραδο-
σιακή κοινωνία, τα παιδιά αποτελούσαν μια μικρογραφία των μεγάλων και, ουσιαστικά, «απουσίαζαν» από
αυτή. Το έργο του, παρά την κριτική, που δέχτηκε (Cohen, 2007), κατόρθωσε να λειτουργήσει ως κίνητρο
για τους μελετητές, που, τα επόμενα χρόνια, στράφηκαν στη διερεύνηση της κοινωνικής υπόστασης της
παιδικής ηλικίας (Μακρυνιώτη, 1997). Έτσι, τον 20ο αιώνα, η δυτική κοινωνία αντιλαμβάνεται την παιδική
ηλικία ως μια φάση της ζωής, κατά την οποία επικρατεί κοινωνική εξάρτηση, έλλειψη σεξουαλικών ορμών
και «υποχρέωση» της χαράς, ενώ υπάρχει ανάγκη από προστασία και εκπαίδευση (Wyness, 2006).
Οδεύοντας προς τον 21ο αιώνα, οι διάφορες γεωπολιτικές και οικονομικές μεταβολές έφεραν στο προσκή-
νιο ομάδες παιδιών, που ταρακούνησαν την εικόνα της ασφαλούς και αθώας παιδικής ηλικίας (James &
Prout, 1997). Το γεγονός αυτό είχε ως αποτέλεσμα το διαχωρισμό των εννοιών «παιδική ηλικία» και «παιδί»
και τη σταδιακή προσέγγιση της πρώτης ως μιας κοινωνικής δομής, που περιέχει τη δεύτερη, ως ξεχωριστή
οντότητα (James & James, 2004). «Έτσι, η παιδική ηλικία νοείται ως ένα σύνολο κοινών εμπειριών, το οποίο
αποτελείται ταυτόχρονα από επιμέρους μέρη, τα παιδιά, που επηρεάζονται από την ιδιαίτερη ποικιλομορ-
φία και πολιτισμική διαφοροποίηση της καθημερινότητάς τους» (James & James, 2004: 14-15).
Κι ενώ, θεωρητικά, η παιδική ηλικία βρίσκεται στο απόγειό της, υπάρχουν θεωρητικοί, που παραμένουν
επιφυλακτικοί. Σύμφωνα με τον Postman (1997), στη σύγχρονη εποχή, παρατηρείται κατάργηση των ορίων
μεταξύ παιδιών και ενηλίκων, γεγονός, που οδηγεί στην εξαφάνιση της παιδικής ηλικίας. Η απλούστευση
της πρόσβασης στις πληροφορίες εκθέτει τα παιδιά σε εμπειρίες, που, υπό άλλες συνθήκες, θα απευθύ-
νονταν σε ενήλικες και που είναι δύσκολο να τις διαχειριστούν, λόγω της συναισθηματικής ανετοιμότητάς
τους (Buckingham, 2000), με αποτέλεσμα την «επιτάχυνση» της ανέμελης παιδικότητας.
2.1. Η παρουσία των παιδιών στα λογοτεχνικά κείμενα
Έχει αποδειχθεί, βιβλιογραφικά, ότι «οι συγγραφείς προσπάθησαν να προσεγγίσουν την παιδική ηλικία,
εξαιτίας της νοσταλγίας τους γι’ αυτήν, του οικείου αισθήματος, που αυτή αποπνέει, και του αποκλεισμού
188
Ευαγγελία Αραβανή - Ιωάννα Δημητρακάκη
από την ακριβή κατανόησή της» (Gavin, 2012: 2). Η αναπαράσταση της παιδικής ηλικίας στα λογοτεχνικά
έργα, σύμφωνα με την Gavin (2012), γίνεται αντιληπτή ως μια καθαρά καλλιτεχνική απεικόνιση, η οποία
μπορεί να παίρνει έναυσμα από προσωπικά βιώματα του συγγραφέα ή του περιβάλλοντός του, την ιστορία
και τις κοινωνικές αντιλήψεις ή να αποτελεί καθαρά ένα αποτύπωμα της φαντασίας.
Στην ευρωπαϊκή πνευματική δημιουργία, η παρουσία του παιδιού στη λογοτεχνία παρατηρείται από την
αρχή του Μεσαίωνα, με τη μορφή του κακοποιημένου ή παραμελημένου προσώπου. Στην αρχή του 17ου
αιώνα, η πεποίθηση για την έμφυτη διαβολική φύση των παιδιών οδηγεί στην παραγωγή κειμένων, που
παρουσιάζουν την παιδική ηλικία ως κρίσιμη περίοδο για την κατάκτηση της ηθικής και της πίστης (Kline,
2012). Το 18ο αιώνα, αντίθετα, η προώθηση της λογικής ως της βασικότερης αρετής συμβάλλει στην πιο
θετική αντιμετώπιση της παιδικής ηλικίας (Georgieva, 2009). Παρά τη μικρή σημασία της για την πλοκή, η
λογοτεχνική αναπαράσταση της παιδικής ηλικίας -κυρίως σε μυθιστορήματα - είναι όλο πιο συχνή και με
συμβολικό χαρακτήρα. Το παιδί χρησιμοποιείται, για να εκφράσει νοσταλγικά συναισθήματα απώλειας και
λειτουργεί ως τρόπος αντιμετώπισης του άγχους, που προκαλεί η μετάβαση από το παρελθόν στο αβέβαιο
μέλλον (O’ Malley, 2012).
Από τα μέσα του 19ου αιώνα, το ενδιαφέρον για την παιδική ηλικία εντείνεται, οι μορφές του παιδιού στη
λογοτεχνία είναι περισσότερο διαδεδομένες και εμφανίζεται η αυτοβιογραφία της παιδικής ηλικίας ως
υποκατηγορία της αυτοβιογραφίας. Οι λογοτέχνες δίνουν φωνή στα παιδιά, μπερδεύουν φανταστικά με
πραγματικά γεγονότα και δημιουργούν όλο και περισσότερα «αληθινά» παιδικά αφηγηματικά πρόσωπα
(Bardy, 2003).
Από τον 20ο αιώνα κι έπειτα, η απεικόνιση του παιδιού στη λογοτεχνία έχει περισσότερες εκφάνσεις, όπως
αυτή του ήρωα, του παιδιού, που γράφει τις προσωπικές του εμπειρίες, καθώς και του «κρυμμένου, μέσα
στο συγγραφέα, παιδιού» (Sampson, 2000: 62* Georgieva, 2009: 6). Φαίνεται, λοιπόν, πως η μυθοπλαστική
παιδική ηλικία εξελίσσεται παράλληλα με τις αντιλήψεις γι’ αυτή, στην εκάστοτε κοινωνία κι εποχή.
3. Η παιδική ηλικία στη μυθιστοριογραφία του Νίκου Καζαντζάκη
3.1. Η έρευνα: Σκοποί, στόχοι και μεθοδολογία
Από το σύνολο του έργου του κρητικού συγγραφέα, το ερευνητικό πεδίο της παρούσας εργασίας περιο-
ρίστηκε στη μυθιστοριογραφία του, η οποία ανθίζει στην ώριμη φάση της λογοτεχνικής του πορείας, και
είναι αυτή που τον έκανε ευρέως γνωστό στο αναγνωστικό κοινό. «Τα μυθιστορήματα του Καζαντζάκη
είναι κείμενα ιδεών κι ακολουθούν το υπόλοιπο έργο του στην προσπάθεια μεταφοράς των κοινωνικών
και υπαρξιακών του ανησυχιών» (Καψωμένος, 2003: 280-281). Σύμφωνα με τον Καψωμένο (2012), η τεχνική
της μυθιστοριογραφίας του Καζαντζάκη μπορεί να διακριθεί σε δύο ομάδες: στα μυθιστορήματα, όπου
η ιδεολογία του δεν προκύπτει αβίαστα από τη δράση του μύθου (Τόντα Ράμπα, Ο Βραχόκηπος, Οι Αδερ-
φοφάδες, Ο τελευταίος πειρασμός, Ο φτωχούλης του Θεού και Αναφορά στον Γκρέκο) και σε αυτά όπου
ο μύθος παρουσιάζεται περισσότερο ρεαλιστικά, με χιούμορ και με ιδιωματικό λόγο και κατορθώνει να
υποστηρίξει και να προβάλει, καλυμμένα, το θεωρητικό του προβληματισμό (Καπετάν-Μιχάλης, Βίος και
Πολιτεία του Αλέξη Ζορμπά και Ο Χριστός ξανασταυρώνεται).
Σκοπός της μελέτης είναι να διερευνηθεί ο τρόπος με τον οποίο οι κοινωνικές στάσεις και αντιλήψεις για
την παιδική ηλικία αποτυπώνονται ή επηρεάζουν τη λογοτεχνική παραγωγή και αντίστροφα. Ειδικότερα,
ως στόχοι της έρευνας τέθηκαν:
- Η ανάδειξη της παιδικής ηλικίας στο μυθιστορηματικό έργο του Καζαντζάκη και η καταγραφή του τρόπου
αναπαράστασής της.
- Ο συσχετισμός της εμφάνισης των παιδιών στο έργο του συγγραφέα με την κοινωνική πραγματικότητα
της εποχής του και την τότε αντιμετώπιση των παιδιών σε αυτή.
Η μέθοδος, που ακολουθήθηκε για το σκοπό αυτό, είναι η ανάλυση περιεχομένου, με κριτήριο καταγρα-
φής το θέμα, η οποία γενικά στοχεύει στην περιγραφή του περιεχομένου της επικοινωνίας (λεκτικής ή
189
Νίκος Καζαντζάκης: ανιχνεύοντας το παιδί στο μυθιστορηματικό του έργο
προφορικής) και στην τελική ταξινόμηση και ερμηνεία των κατηγοριών, που προκύπτουν από την έρευνα
(Βάμβουκας, 2002).
3.2. Διαπιστώσεις-Σχολιασμός
Τα αποτελέσματα της έρευνας έρχονται να προσθέσουν στην εικόνα του έργου του φιλόσοφου και ιδε-
ολόγου συγγραφέα την ύπαρξη της παιδικής ηλικίας καθώς και τη σπουδαιότητα και την τρυφερότητα
με την οποία την προσέγγισε. Μελετώντας τα κείμενά του, παρατηρήθηκε ότι το παιδί παρουσιάζεται, με
περισσότερες ή λιγότερες αναφορές, και στα δέκα μυθιστορήματά του.
Τα παιδιά, που αναφέρονται στα κείμενα, είναι τόσο αγόρια όσο και κορίτσια. Η οικογενειακή τους κατάστα-
ση σημειώνεται σπάνια (αν είναι π.χ. ορφανά ή αν έχουν αδέρφια), όπως και η ηλικία και τα ονόματά τους.
Από τις περιπτώσεις, στις οποίες αναφέρονται τα συγκεκριμένα χαρακτηριστικά, φαίνεται ότι το εύρος της
παιδικής ηλικίας, που αναπαρίσταται στα μυθιστορήματα, είναι τρία με δώδεκα έτη («…θυμόταν τα παιχνί-
δια τους, όταν ήταν ακόμα μικρά παιδιά, αυτός τριών χρονών, αυτή τεσσάρων…» (Καζαντζάκης, 2014α: 69),
«…μια κοπελίτσα κάπου εφτά χρόνω περνά. Τα μαλλιά της αλειμμένα με δαφνόλαδο…» (Καζαντζάκης, 2014δ:
67)). Ο αναγνώστης μαθαίνει τα ονόματα των παιδιών του οικογενειακού περιβάλλοντος των κεντρικών
ηρώων («…απάνω σ’ ένα πορτραίτο τα τετράξανθα μαλλιά μιας κόρης γλυκοχαμογελούσας- θα ‘τανε ίσως
η αδερφούλα του Ορέστη, η Λιλίκα…» (Καζαντζάκης, 2014ε: 83)) ή των παιδιών, που συναναστράφηκαν,
σε κάποια φάση της ζωής τους («ο Χαρίτος…ο παραγιός, αργιοσούσουμο χωριατόπουλο, μαυροτσούκαλο,
με φοβισμένα γοργοκίνητα μάτια…» (Καζαντζάκης, 2013γ: 29)). Τα περισσότερα παιδιά, που αναφέρονται,
είναι ξυπόλητα και, ανάλογα με την πλοκή του μυθιστορήματος, παρουσιάζονται στρουμπουλά, γυμνά, λε-
πτοκαμωμένα ή σκελετωμένα. Ειδικά στην περίπτωση των κοριτσιών, ο συγγραφέας περιγράφει συχνά τα
μαλλιά και τις πλεξούδες τους.
Ως προς τον τρόπο εμφάνισης των παιδιών στην πλοκή των μυθιστορημάτων, αυτά βρίσκονται τόσο στο
αφηγηματικό παρόν όσο και στις αναδρομές και τις εξιστορήσεις του παρελθόντος των ενήλικων χαρακτή-
ρων.1 Στο αφηγηματικό παρόν, τα παιδιά δεν διαδραματίζουν ιδιαίτερο ρόλο στην εξέλιξη του μύθου, εκτός
από το Γιουσουφάκι («…το αφράτο τουρκόπουλο, που κάθεται ζερβά του [αγά]….» (Καζαντζάκης, 1981: 9)),
στο «Ο Χριστός ξανασταυρώνεται», και τον, μεταμφιεσμένο σε αραπόπουλο, άγγελο, στο «Ο Τελευταίος
Πειρασμός» («…θα γίνω ένα αραπόπουλο… και θα λες πως είμαι το σκλαβόπουλό σου...» (Καζαντζάκης,
2014α: 224·β΄ τόμ.)). Σε μια προσπάθεια ομαδοποίησης της αναπαράστασης των παιδιών, οδηγούμαστε
στις εξής κατηγορίες: (1) στα παιδιά, που παρουσιάζονται να παίζουν («…ξανθά παιδάκια περνούσανε από
μπροστά του και πηδούσαν και γελούσανε και παίζαν απάνω στα χόρτα του κήπου…» (Καζαντζάκης, 2014ε:
139)), να πηγαίνουν στο σχολείο, να κάνουν αταξίες και πειράγματα, (2) στα παιδιά, που δουλεύουν ως
αχθοφόροι, υπηρέτες («[τα δουλάκια]…ξυπόλυτα, ξαναμμένα, έπλεναν τα κατώφλια, σκούπιζαν τις χοχλα-
δωτές αυλές, πότιζαν τους κατηφέδες…» (Καζαντζάκης, 2013γ: 112)), μικροπωλητές ή χρησιμοποιούνται, για
να μεταφέρουν μηνύματα, (3) στα περιποιημένα παιδιά, που συμμετέχουν στις κοινωνικές και θρησκευτι-
κές εκδηλώσεις («…τ’ αγόρια με διπλωμένο άσπρο μαντιλάκι στο χέρι, τα κοριτσόπουλα με την κορδελίτσα
φιόγκο στα μαλλιά…» (Καζαντζάκης, 2013γ: 123)) και (4) στα παιδιά, που δέχονται τις συνέπειες του πολέ-
μου και της πείνας και παρουσιάζονται άρρωστα, με πρησμένες κοιλιές ή και νεκρά («…ένα μικρό παιδάκι
μαραμένο από την πείνα, με πρησμένη χλωροπράσινη κοιλιά, ήταν μπρούμυτα ξαπλωμένο στη μέση του
δρόμου… κι έτρωε χώμα» (Καζαντζάκης, 2013β: 62), «…τα παιδιά χλωμά, αδύνατα, κάθουνταν απόξω από
τις σπηλιές, χωρίς δύναμη να παίξουν…» (Καζαντζάκης, 1981: 257)). Σημειώνουμε ως ειδική κατηγορία το
σεξουαλικά κακοποιημένο παιδί, που αναφέρεται στο «Βίος και πολιτεία του Αλέξη Ζορμπά» («…ο Δομέτι-
ος στράφηκε, κοίταξε το καλογεράκι, κάτι του ‘πε·το καλογεράκι τίναξε το κεφάλι ψηλά, σα ν’ αρνιόταν. Μα
ευτύς έσκυψε με υποταγή. Πήρε το γέρο από τη μέση…» (Καζαντζάκης, 2013α: 232)).
Στις αναμνήσεις των ενήλικων χαρακτήρων, η παιδική ηλικία βρίσκεται στις αναφορές της οικογενειακής
τους κατάστασης -κυρίως όσον αφορά στα παιδιά, που απέκτησαν ή έχασαν, λόγω θανάτου- και στις εξι-
1
Τα ποσοστά εμφάνισης κάθε κατηγορίας βρίσκονται αναλυτικά στο Παράρτημα Ι, Πίνακες Α και Β.
190
Ευαγγελία Αραβανή - Ιωάννα Δημητρακάκη
στορήσεις των εμπειριών της ενήλικης ζωής τους, ως τρίτα πρόσωπα, που μπορεί να συνάντησαν. Στις
αναδρομές στα παιδικά χρόνια των ίδιων των ηρώων, υπάρχουν αναφορές στην οικογένειά τους, στις
σχέσεις μεταξύ των μελών της («…μου το ‘λεγες συχνά, όταν ήμουν μικρός, και μου φαίνουνταν παραμύθι˙
και φοβόμουν τον άγιο αυτόν δράκο... όταν έκανα αταξίες, με φοβέριζες, θυμάσαι;…» (Καζαντζάκης, 2014β:
57)), στη σχολική ζωή, στα παιχνίδια, και, κυριότερα, στις συνήθειες και στις συμπεριφορές, που διαμόρ-
φωσαν τον ενήλικο χαρακτήρα τους («… − Αλέξη, μου ‘πε, θα σου μπιστευτώ ένα λόγο˙ είσαι μικρός και δεν
θα τον καταλάβεις˙ θα τον καταλάβεις σα μεγαλώσεις… να μην πληγώσεις ποτέ την καρδιά του ανθρώπου!»
(Καζαντζάκης, 2013α: 317)). Η τελευταία αυτή εμφάνιση της παιδικής ηλικίας συνάδει με την αντίληψη του
Καζαντζάκη για τη σπουδαιότητα της φάσης αυτής. Όπως αναφέρει στην «Αναφορά στον Γκρέκο» (Κα-
ζαντζάκης, 2015: 51), η παιδική ηλικία είναι ο "τόπος" στον οποίο οφείλει κανείς να εστιάζει, αν θέλει να
κατανοήσει την ψυχή και την ουσία του ανθρώπου.
Ενδεικτικό της αντίληψης για την παιδική ηλικία, τόσο του συγγραφέα όσο και της εποχής του, είναι ο
τρόπος, που τη χρησιμοποιεί στα εκφραστικά του στοιχεία. Αν και το να παρομοιάζει κανείς το κλάμα ή
το γέλιο με αυτό του παιδιού δεν φαντάζει περίεργο ή/και σπάνιο, ο Καζαντζάκης το κάνει συστηματικά,
σχεδόν στο σύνολο των μυθιστορημάτων του, για να σχολιάσει την ένταση των συναισθημάτων και των
συμπεριφορών των ενήλικων ηρώων του («…να κλαίει σαν μωρό παιδί…», «…ήτανε σαν το παιδί που ‘καμε
αταξίες…» (Καζαντζάκης, 2013α: 51*214)). Με τον τρόπο αυτό κατορθώνει να κάνει την αφήγησή του περισ-
σότερο ζωντανή, ενώ, ταυτόχρονα, αφήνει να εννοηθεί πως το παιδί είναι ένα πλάσμα ευαίσθητο κι αθώο,
με περιέργεια και ανάγκη για φροντίδα και προστασία. Η πεποίθηση ότι τα παιδιά είναι η συνέχεια των
ενήλικων στον κόσμο είναι μια ακόμη ένδειξη για τη σημασία, που είχαν για το συγγραφέα («…να αξιωθεί
να πιάσει αγγόνι- έτσι μονάχα ο παπά-Γρηγόρης ένιωθε πως θα νικούσε το Χάρο…» (Καζαντζάκης, 1981:
124)). Το γεγονός, μάλιστα, ότι είχε μεταφράσει βιβλία παιδικής λογοτεχνίας κι είχε γράψει κι ίδιος παιδικά
μυθιστορήματα δείχνει ότι η παιδική ηλικία δεν του ήταν αδιάφορη. Και ο ίδιος, άλλωστε, αναφέρει πως:
«…όταν, γράφοντας, θέλω να μιλήσω για τη θάλασσα, για τη γυναίκα, για το θεό… ξαναγίνουμαι παιδί για να
μπορώ να βλέπω με μάτια παρθένα, για πρώτη πάντα φορά, τον κόσμο…» (Καζαντζάκης, 2015: 57).
4. Συμπεράσματα-Προτάσεις
Από τις παραπάνω διαπιστώσεις, γίνεται αντιληπτό ότι η παρουσία του παιδιού στα μυθιστορήματα του
Καζαντζάκη μπορεί να βρίσκεται σε θέση δευτεραγωνιστή, αλλά δεν αποσιωπάται. Είναι φανερό για τον
αναγνώστη ότι ο συγγραφέας προτιμά να μοιράζεται κομμάτια του εαυτού και της φιλοσοφίας του, μέσα
από τους ενήλικες ήρωές του. Όμως, ακόμη και στην πρώιμη μυθιστοριογραφία του, όπου η επιθυμία του
να μεταφέρει τις πνευματικές του ανησυχίες είναι έντονη, το παιδί δε λείπει. Κι αυτό γιατί δεν έλειπε κι
από την πραγματική ζωή. Παρουσιάζεται όπως είναι, χωρίς εξιδανικεύσεις, και συχνά η παρουσία του
συμβάλλει στην ανάδειξη της έντασης της απόγνωσης των ηρώων ή του αντίκτυπου των κοινωνικών κα-
ταστάσεων.
Συγκρίνοντας τις αναπαραστάσεις του παιδιού με την κοινωνική πραγματικότητα των εποχών, που βίωσε ή
που περιέγραψε ο Καζαντζάκης, παρατηρείται ότι υπάρχει μια σύμπνοια μεταξύ «λογοτεχνικών» και «πραγ-
ματικών» παιδιών. Τα περισσότερα παιδιά, στα μυθιστορήματα, εργάζονται, αρρωσταίνουν, πηγαίνουν στο
σχολείο και δεν παύουν να είναι άτακτα και ζωντανά, όπως προστάζει η ηλικία τους. Ιδιαίτερα στην πε-
ρίπτωση της σχολικής ζωής του Δημοτικού, στην οποία ο συγγραφέας αναφέρεται εκτενέστερα, στην
«Αναφορά στον Γκρέκο», προβάλλεται και το ζήτημα της γλωσσικής διαμάχης. Ο Καζαντζάκης, υπέρμαχος
του δημοτικισμού, αναπαριστά περίτεχνα τις δυσκολίες και την ανία, που προκαλούσε η διδασκαλία μιας
ακατανόητης για τα παιδιά γλώσσας. Ταυτόχρονα, θίγει και τις πρακτικές ξυλοδαρμού, που υιοθετούσαν οι
εκπαιδευτικοί της περιόδου, τονίζοντας -πέρα από τον πόνο- το φόβο με τον οποίο πήγαιναν οι μαθητές
στο σχολείο.
Συνοψίζοντας τις παραπάνω παρατηρήσεις, αξίζει να σημειωθεί η επιβεβαίωση της αμφίδρομης σχέσης
και επιρροής μεταξύ κοινωνίας και λογοτεχνίας, πράγμα που βρίσκεται σε άμεση συνάρτηση με τους αρχι-
κούς στόχους της έρευνας. Η αναπαράσταση της παιδικής ηλικίας από τον κρητικό συγγραφέα, χωρίς να
είναι εξωραϊσμένη, αντανακλά τις πεποιθήσεις της εποχής του και χρησιμοποιείται ως μέσο για την κριτική
191
Νίκος Καζαντζάκης: ανιχνεύοντας το παιδί στο μυθιστορηματικό του έργο Ευαγγελία Αραβανή - Ιωάννα Δημητρακάκη

αυτής. Τα αποτελέσματα αυτά θα μπορούσαν να λειτουργήσουν ως ερέθισμα για τη μελέτη του συνόλου Α1. Πίνακας συχνοτήτων (νi) των αναφορών για τις κατηγορίες των παιδιών στα μυθιστορήματα του Νίκου
του πεζογραφικού έργου του κρητικού συγγραφέα στο μέλλον καθώς και άλλων συγγραφέων, με στόχο τη Καζαντζάκη (συνέχεια).
σύγκριση του τρόπου πρόσληψης και αποτύπωσης της παιδικής ηλικίας στα έργα τους.
Ο Ο
Ως εκ τούτου, η παρούσα έρευνα είχε στόχο να συμβάλει στη γενικότερη μελέτη του έργου του Νίκου Μυθιστόρημα/ Οι Ο φτωχούλης Αναφορά στον
Καπετάν τελευταίος
Κατηγορία Αδερφοφάδες του Θεού Γκρέκο
Καζαντζάκη από την πλευρά της παρουσίασης και αναπαράστασης της παιδικής ηλικίας σε αυτό. Ταυτό- Μιχάλης πειρασμός

χρονα, όμως, μπορεί να αποτελέσει κινητήριο μοχλό για τον εκσυγχρονισμό της διδασκαλίας του μαθή- Παιδιά σημαντικά για την
0 0 1 0 0
εξέλιξη του μύθου
ματος της Λογοτεχνίας στη δευτεροβάθμια εκπαίδευση. Υπό αυτό το πρίσμα, μπορεί να δοθεί έναυσμα
Παιδιά στο παρασκήνιο
για εναλλακτικές προσεγγίσεις των κειμένων του συγγραφέα, όπως ανάθεση project για τη μελέτη των 1 3 0 0 3
(παιχνίδι, αταξίες, κ.λπ.)
επιμέρους διαστάσεων της παρουσίας της παιδικής ηλικίας σε αυτά ή τη δημιουργία λογοτεχνικών κύκλων,
Παιδιά- μέλη οικογένειας 0 1 1 0 0
με σημείο αναφοράς τα έργα του συγγραφέα (Αραβανή, 2011). Με αυτό τον τρόπο αποφεύγεται η αποσπα-
σματική επαφή των μαθητών με το έργο του και τους δίνεται η δυνατότητα της εμβάθυνσης και της βίω- Μαθητές 0 0 0 0 0
σης, μέσα από δραστηριότητες ερευνητικού χαρακτήρα και δημιουργικότητας. Η εμπλοκή τους, άλλωστε, Παιδιά σε
κοινωνικές/θρησκευτικές 0 0 0 0 0
στο παιχνίδι της λογοτεχνικής ανάγνωσης και η μετατροπή τους σε ενεργητικό παράγοντα προσέγγισης εκδηλώσεις
του λογοτεχνικού κειμένου αποτελούν τους βασικούς άξονες της σύγχρονης διδακτικής του μαθήματος Εργαζόμενα παιδιά 0 0 0 0 1
(Αραβανή, 2008).
Παιδιά- υπηρέτες 0 2 0 0 0
Παιδιά- μεταφορείς
0 0 0 0 0
μηνυμάτων

Παιδιά του πολέμου 2 0 0 0 0

Παράρτημα I
Άρρωστα ή νεκρά παιδιά 0 0 0 0 1

Κακοποιημένα παιδιά 0 0 0 0 0

Παιδί- ανάμνηση
1 2 4 2 4
Α. Πίνακας συχνοτήτων (νi) των αναφορών για τις κατηγορίες των παιδιών στα μυθιστορήματα του Νίκου προσωπικών εμπειριών
Καζαντζάκη. Παιδί- ανάμνηση
0 0 0 0 1
Βίος και (μαθητής)
Μυθιστόρημα/ Σπασμένες Τόντα Ο Ο Χριστός
Πολιτεία του
Κατηγορία Ψυχές Ράμπα Βραχόκηπος ξανασταυρώνεται Παιδί- ανάμνηση (μέλος
Αλέξη Ζορμπά 0 0 0 0 0
οικογένειας)
Παιδιά σημαντικά για την
0 0 0 0 1
εξέλιξη του μύθου
Σύνολο 4 8 6 2 10
Παιδιά στο παρασκήνιο
4 3 1 2 3
(παιχνίδι, αταξίες, κ.λπ.)

Παιδιά- μέλη οικογένειας 0 1 0 0 0

Μαθητές 0 2 0 0 0

Παιδιά σε
κοινωνικές/θρησκευτικές 0 1 2 0 0
εκδηλώσεις

Εργαζόμενα παιδιά 0 1 1 1 0

Παιδιά- υπηρέτες 0 0 0 0 0
Παιδιά- μεταφορείς
1 0 2 4 1
μηνυμάτων

Παιδιά του πολέμου 0 0 0 0 3

Άρρωστα ή νεκρά παιδιά 0 2 0 0 1

Κακοποιημένα παιδιά 0 0 0 1 0

Παιδί- ανάμνηση
0 0 1 7 6
προσωπικών εμπειριών
Παιδί- ανάμνηση
0 0 0 1 1
(μαθητής)

Παιδί- ανάμνηση (μέλος

1 0 0 4 1
οικογένειας)

Σύνολο 6 10 7 20 17


192 193
 Νίκος Καζαντζάκης: ανιχνεύοντας το παιδί στο μυθιστορηματικό του έργο Ευαγγελία Αραβανή - Ιωάννα Δημητρακάκη

Β. Πίνακας σχετικών συχνοτήτων (fi) των αναφορών των κατηγοριών συνολικά στα μυθιστορήματα του Βιβλιογραφία
Νίκου Καζαντζάκη Πρωτογενείς Πηγές
Καζαντζάκης, Ν. (1981). Ο Χριστός ξανασταυρώνεται (4η έκδ). Αθήνα: Εκδόσεις Ελένης Καζαντζάκη.
Καζαντζάκης, Ν. (2013α). Βίος και πολιτεία του Αλέξη Ζορμπά. Αθήνα: Έθνος Α.Ε.
Κατηγορία Σ(νi) fi fi % Καζαντζάκης, Ν. (2013β). Οι Αδερφοφάδες˙ θέλει, λέει, να ‘ναι λεύτερος. Σκοτώστε τον!. Αθήνα: Έθνος Α.Ε.

Παιδιά σημαντικά για την Καζαντζάκης, Ν. (2013γ). Ο καπετάν Μιχάλης (Ελευθερία ή Θάνατος). Α΄ και Β΄ τόμος. Αθήνα: Έθνος Α.Ε.
2 0,022 2,2%
εξέλιξη του μύθου Καζαντζάκης, Ν. (2014α). Ο τελευταίος πειρασμός (Α’ και Β’ τόμος). Αθήνα: Έθνος Α.Ε.
Καζαντζάκης, Ν. (2014β). Ο Φτωχούλης του Θεού. Αθήνα: Έθνος Α.Ε.
Παιδιά στο παρασκήνιο Καζαντζάκης, Ν. (2014γ). Ο Βραχόκηπος. Αθήνα: Έθνος Α.Ε.
20 0,222 22,2%
(παιχνίδι, αταξίες, κ.λπ.) Καζαντζάκης, Ν. (2014δ). Τόντα- Ράμπα. Αθήνα: Έθνος Α.Ε.
Καζαντζάκης, Ν. (2014ε). Σπασμένες Ψυχές. Αθήνα: Έθνος Α.Ε.
Παιδιά- μέλη οικογένειας 3 0,033 3,3% Καζαντζάκης, Ν. (2015). Αναφορά στον Γκρέκο (Α’ και Β’ τόμος). Αθήνα: Έθνος Α.Ε.

Δευτερογενείς πηγές
Μαθητές 2 0,022 2,2% Αραβανή, Ε. (2008). Διδάσκοντας μέσα από τη Λογοτεχνία: Ένα ταξίδι συνάντησης ανάμεσα στο μαθητή και το λογοτεχνικό κείμενο. Σύγχρονη
Εκπαίδευση, 154, 98-106.
Παιδιά σε Αραβανή, Ε. (2011). Λογοτεχνικοί κύκλοι: Από τη διδασκαλία στην απόλαυση του λογοτεχνικού κειμένου. Παιδαγωγική Επιθεώρηση, 52, 53-67.
κοινωνικές/θρησκευτικές 3 0,03 3% Αριές, Φ. (1990). Αιώνες παιδικής ηλικίας (μτφρ. Γ. Αναστασοπούλου). Αθήνα: Γλάρος.
εκδηλώσεις Βάμβουκας, Μ.Ι. (2002). Εισαγωγή στην Ψυχοπαιδαγωγική Έρευνα και Μεθοδολογία. Αθήνα: Γρηγόρης.
Bardy, M. (2003). Η ευρωπαϊκή φαντασία και η κοινωνική παρουσία της παιδικής ηλικίας. Στο Δ. Μακρυνιώτη (Επιμ.), Κόσμοι της παιδικής ηλικίας (σσ.
Εργαζόμενα παιδιά 4 0,044 4,4% 167-186). Αθήνα: ΕΜΕΑ.
Buckingham, D. (2000). After the death of childhood.Growing up in the age of electronic media. UnitedKingdom: polity. [eBookversion] Ανακτήθηκε στις
28 Δεκεμβρίου 2016 από https://books.google.gr/books?id=oOU9oe95pycC.
Παιδιά- υπηρέτες 2 0,022 2,2%
Cohen, A. (2007). Introduction: Childhood between Past and Present. ΣτοA.Cohen& J.B. Rutter (Eds.), Constructions of childhood in ancient Greece
Παιδιά- μεταφορείς and Italy (pp. 1-24). American school of classical studies at Athens.[eBookversion] Ανακτήθηκε στις 17 Νοεμβρίου 2016 από https://books.google.gr/
8 0,089 8,9% books?hl=el&lr=&id=bJG0g_M854AC.
μηνυμάτων Δασκαλάκης, Δ. (2013). Όψεις της παιδικής ηλικίας. Αθήνα: Διάδραση.
Παιδιά του πολέμου 5 0,056 5,6% Gavin, E. A. (2012). The Child in British Literature: An Introduction. Στο A. E. Gavin (Ed.),The Child in British Literature (pp. 1-18). United Kingdom:
Palgrave Macmillan.

Άρρωστα ή νεκρά παιδιά 4 0,044 4,4% Georgieva, M. (2009). Childhood in English Literature. Ανακτήθηκε στις 17 Νοεμβρίου 2016 από https://hal-unice.archives-ouvertes.fr/hal-00476205.
James, A. & Prout, A. (1997). Introduction.Στο A. James & A. Prout (Eds.),Constructing and Re-constructing Childhood: contemporary issues in the
Κακοποιημένα παιδιά 1 0,011 1,1% sociological study of childhood (pp. 1-6). London: RoutledgeFalmer. [eBookversion] Ανακτήθηκε στις 17 Νοεμβρίου 2016 από https://books.google.gr/
books?id=wQ6V2WUlaTsC.

Παιδί- ανάμνηση James, A. & James, A.L. (2004).Constructing Childhood.Theory of policy and social practice. UnitedKingdom: PalgraveMacmillan.
27 0,300 30,0%
προσωπικών εμπειριών Καρατζαφέρη, Θ. (2014). Ιστορικές προσεγγίσεις και ερμηνευτικές θεωρίες για την ιστορία της παιδικής ηλικίας. Στο Χ. Μπαμπούνης (Επιμ.), Πρακτικά
Συνεδρίου Παιδική Ηλικία: Κοινωνιολογικές, Πολιτισμικές, Ιστορικές και Παιδαγωγικές Διαστάσεις, 11-14 Απριλίου 2013 (σσ. 521-526). Αθήνα: ΚΕ.ΕΠ.ΕΚ..

Παιδί- ανάμνηση (μαθητής) 3 0,033 3,3% Καψωμένος, Ε. (2003). Αφηγηματολογία. Θεωρία και μέθοδοι ανάλυσης της αφηγηματικής πεζογραφίας. Αθήνα: Πατάκης.
Καψωμένος, Ε. (2012). Αφηγηματικές και Ιδεολογικές δομές στο μυθιστόρημα του Καζαντζάκη «Ο Χριστός ξανασταυρώνεται». Στο R. Beaton (Επιμ.),
Εισαγωγή στο έργο του Καζαντζάκη. Επιλογή κριτικών κειμένων (σσ. 389-408). Ηράκλειο: Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης.
Παιδί- ανάμνηση (μέλος
6 0,067 6,7% Μακρυνιώτη, Δ. (1997). Εισαγωγή. Στο Δ. Μακρυνιώτη (Επιμ.), Παιδική ηλικία (σσ. 11-43). Αθήνα: Νήσος.
οικογένειας) O’ Malley, A. (2012). Crusoe’s Children: Robinson Crusoe and the Culture of Childhood in the Eighteenth Century. Στο A. E. Gavin (Ed.), The Child in
British Literature (pp. 87-100). United Kingdom: Palgrave Macmillan.
Postman, N. (1997). Η εξαφάνιση της παιδικής ηλικίας (μτφρ. Μ. Σπυριδάκης). Στο Δ. Μακρυνιώτη (Επιμ.), Παιδική ηλικία (σσ. 131-147). Αθήνα: Νήσος.
Sampson, F. (2000). Childhood and the twentieth century children’s literature.Στο J. Mills & R. Mills (Eds.), Childhood studies. A reader in perspectives of
childhood (pp. 61-76). London: Routledge.
Wyness, M. (2006). Childhood and Society. An introduction to the Sociology of Childhood. NewYork: PalgraveMacmillan.

194 195