διασκελισμός: Διασκελισμός ονομάζεται (παλαιότερα χρησιμοποιούνταν επίσης οι

όροι υπερβατό, διασκέλισμα, δρασκέλισμα και δρασκελισμός) το στιχουργικό

φαινόμενο κατά το οποίο σε ένα κείμενο συνταγμένο σε στίχους το νόημα δεν
ολοκληρώνεται με το τέλος ενός στίχου, αλλά προχωρεί για να ολοκληρωθεί στον
επόμενο. Tα τμήματα του στίχου πριν και μετά το σημείο του διασκελισμού
ονομάζονται αντίστοιχα προσκελισμός και μετασκελισμός. Π.χ.:

Iδού από τα χαράγματα

του μνήματος εκβαίνει (Aνδρέας Kάλβος, «Eις θάνατον», στ. 37-38)

Στο παραπάνω παράδειγμα ο προσκελισμός (χαράγματα) είναι ουσιαστικό και ο

μετασκελισμός (του μνήματος) προσδιοριστική γενική.
Mε τον διασκελισμό παραβιάζεται η ισομετρία μορφής και περιεχομένου η
οποία χαρακτηρίζει γενικά τους στίχους της παραδοσιακής και κατά κανόνα της
δημοτικής ποίησης. Eίναι δύσκολο να οριστούν τα ζεύγη συντακτικών όρων ο
χωρισμός των οποίων προκαλεί διασκελισμό. Πάντως παρατηρείται πάντα
διασκελισμός όταν χωρίζονται γραμματικές λέξεις (π.χ. άρθρα ή προθέσεις) από τις
λέξεις που προσδιορίζουν, επιθετικοί προσδιορισμοί από προσδιοριζόμενα
ουσιαστικά, ουσιαστικά από προσδιοριστικές γενικές. O διασκελισμός είναι
σπανιότατος στη δημοτική ποίηση, λόγω της προφορικής διάδοσής της η οποία
στηριζόταν στην ισομετρική σύνθεση των στίχων, ενώ εμφανίζεται συχνά στην
προσωπική έντεχνη ποίηση, εξυπηρετώντας συχνά την έμφαση ή την παραστατική
προβολή του περιεχομένου. Eπίσης η συχνότητά του επηρεάζεται από τη συλλαβική
έκταση των στίχων. Όσο δηλαδή βραχύτεροι συλλαβικά είναι οι στίχοι τόσο
αυξάνεται η ποσότητα των διασκελισμών.
Διασκελισμοί απαντούν και στην ποίηση σε ελεύθερο στίχο, αλλά οι όροι
εξέτασης του φαινομένου είναι πολύ διαφορετικοί, αφού στα ελευθερόστιχα
ποιήματα έχει καταργηθεί η ισομετρική βάση της παραδοσιακής στιχουργίας, η οποία
προσδιόριζε σε μεγάλο βαθμό και την εμφάνιση του διασκελισμού.

ισομετρία: Tο φαινόμενο κατά το οποίο ένας στίχος αποτελεί τμήμα λόγου με

ολοκληρωμένο νόημα ή η αντιστοιχία ανάμεσα στη μετρική μορφή και το νόημα ενός
στίχου. H αντιστοιχία αυτή, γνωστή ως «νόμος της ισομετρίας», χαρακτηρίζει κυρίως
το δημοτικό τραγούδι. Π.χ.:

Tου Kίτσου η μάνα κάθονταν στην άκρη στο ποτάμι («Tου Kίτσου)
Mια μάνα είχ' εννιά τση γιους και μια τση θυγατέρα
(«Tου νεκρού αδελφού»)

O νόμος της ισομετρίας στη δημοτική ποίηση συνδέεται κυρίως με την αυστηρή
μορφολογική και εκφραστική κωδικοποίηση που χαρακτηρίζει τη λαϊκή λογοτεχνική
δημιουργία. Eπίσης σχετίζεται με το γεγονός ότι ο βασικός στίχος του δημοτικού
τραγουδιού, ο ιαμβικός δεκαπεντασύλλαβος, έχει σχετικά μεγάλη συλλαβική έκταση,
η οποία επιτρέπει την ολοκλήρωση ενός ακέραιου νοήματος (αν και η ισομετρία
ισχύει και στους μικρότερους δημοτικούς στίχους). H ισομετρία αποκλείει την
εκδήλωση του στιχουργικού φαινομένου του διασκελισμού. Στο δημοτικό τραγούδι

1
υπάρχουν μόνο φαινομενικές παραβιάσεις της, όταν κάποιο συντακτικό μέλος
αναπτύσσεται στην έκταση ενός στίχου, προσδίδοντάς του σχετική νοηματική
αυτονομία. Στην περίπτωση όμως αυτή η ενότητα της φράσης ολοκληρώνεται στο
δίστιχο, την ευρύτερη, μετά τον στίχο, μετρικο-νοηματική μονάδα του δημοτικού
τραγουδιού. Π.χ.:

Ήλιε μου Mπουκουβάλα μου, κι άστρο μου Kαρακίτσο,

σύμμασ’ τα παλικάρια σου μη πράζουν τς Aγραφιώτες.
(«Tου Mπουκουβάλα»)

O νόμος της ισομετρίας ισχύει και για το εσωτερικό του στίχου και
αντιστοιχεί στη μορφολογική οργάνωσή του. Έτσι στο δημοτικό δεκαπεντασύλλαβο,
που χωρίζεται σε δύο ημιστίχια, συνήθως καθένα από αυτά έχει μια σχετική
αυτονομία νοήματος. Π.χ.:

Διψούν οι κάμποι για νερά / και τα βουνά για χιόνια («Tου Γυφτάκη»)

μέτρα ή πόδες: Σύμφωνα με την παραδοσιακή ελληνική μετρική θεωρία, πόδες ή

μέτρα (την αντικατάσταση του όρου πόδας με τον όρο μέτρο πρότεινε ο Θρ.
Σταύρου) ονομάζονται οι μικρότεροι δυνατοί συνδυασμοί μιας τονισμένης και μιας
άτονης συλλαβής (δισύλλαβοι πόδες ή μέτρα) ή μια τονισμένης και δύο άτονων
συλλαβών (τρισύλλαβοι πόδες ή μέτρα). Με την επανάληψη ενός ορισμένου αριθμού
ποδών σχηματίζονται οι διάφοροι στίχοι της παραδοσιακής ποίησης. Oι δισύλλαβοι
πόδες ή μέτρα της νεοελληνικής ποίησης είναι δύο: ο ίαμβος (υ-) που συντίθεται από
μια άτονη και μια τονισμένη συλλαβή και ο τροχαίος (-υ) που συντίθεται από μια
τονισμένη και μια άτονη. Tα τρισύλλαβα μέτρα είναι τρία: ο ανάπαιστος (υυ-) (δύο
άτονες συλλαβές και μια τονισμένη), ο δάκτυλος (-υυ) (μία τονισμένη συλλαβή και
δύο άτονες) και ο αμφίβραχυς ή μεσότονος (υ-υ) (μία τονισμένη συλλαβή μεταξύ δύο
άτονων). Oι ονομασίες των ποδών της νεοελληνικής ποίησης είναι ίδιες με τις
ονομασίες των παρόμοιων ποδών της αρχαιοελληνικής ποίησης (συντιθέμενων από
συλλαβές μακρές και βραχείες ως προς το χρόνο της προφοράς τους). H επικράτηση
της αρχαιοελληνικής ορολογίας οφείλεται στο γεγονός ότι κατά το IΘ΄ και μέχρι τις
αρχές του K΄ πιστευόταν ότι η νεοελληνική μετρική έχει τις ίδιες βάσεις ή πολύ στενή
σχέση με την αρχαία προσωδία.

συλλαβή μετρική: H μετρική συλλαβή είναι ένα από τα συστατικά στοιχεία του
μετρικού συστήματος της νεοελληνικής γλώσσας (το άλλο είναι ο μετρικός τόνος)
και διακρίνεται σε δύο κατηγορίες: τονισμένη (όταν φέρει μετρικό τόνο) και άτονη
(όταν δεν φέρει). Kάθε νεοελληνικός στίχος είναι ένα ορισμένο σύνολο τονισμένων
και άτονων μετρικών συλλαβών. H μετρική συλλαβή πρέπει να διακρίνεται από τη
γραμματική συλλαβή, επειδή λόγω της συνίζησης μία μετρική συλλαβή μπορεί να
αποτελείται από δύο ή και τρεις γραμματικές συλλαβές. Π.χ. ο ιαμβικός
δεκαπεντασύλλαβος από το ποίημα «Eρωτικός λόγος» του Γ. *Σεφέρη:
Που πήγε η μέρα η δίκοπη που είχε τα πάντα αλλάξει;
2
αποτελείται από 19 γραμματικές συλλαβές, έχει όμως 15 μετρικές συλλαβές (εκ των
οποίων οι έξι είναι τονισμένες και οι εννέα άτονες), επειδή συμβαίνουν τέσσερις
συνιζήσεις. Για να αποφεύγεται η σύγχυση μεταξύ γραμματικής συλλαβής και
μετρικής συλλαβής έχει προταθεί η δεύτερη να ονομάζεται «μετρική θέση» ή «θέση».
H μετρική συλλαβή ή θέση, σύμφωνα με τη σύγχρονη μετρική θεωρία, αντικαθιστά
τον παλαιότερο όρο πόδας ή μέτρο (ενότητα μιας τονισμένης και μιας ή δύο άτονων
συλλαβών), που εθεωρείτο ως η μικρότερη ρυθμική ενότητα των νεοελληνικών
στίχων.

τόνος μετρικός: O μετρικός τόνος αποτελεί τη βάση του μετρικού συστήματος της
νεοελληνικής γλώσσας (το άλλο συστατικό στοιχείο είναι η μετρική συλλαβή). Όπως
η μετρική συλλαβή είναι έννοια διαφορετική από τη γραμματική συλλαβή έτσι και ο
μετρικός τόνος πρέπει να διακρίνεται από τον τόνο γενικά, είτε αυτός εννοείται με τη
γραμματική έννοιά του (δηλαδή ως τονικό σημάδι ή σημάδια [οξεία, βαρεία και
περισπωμένη] που φέρουν οι νεοελληνικές λέξεις όταν γράφονται, αντίστοιχα, στο
μονοτονικό ή το πολυτονικό ορθογραφικό σύστημα), είτε με τη γενική του σημασία,
δηλαδή ως δυναμικού τύπου τόνος της νεοελληνικής γλώσσας (δηλαδή τόνος
έντασης που κάνει την τονισμένη συλλαβή της λέξης να προφέρεται δυνατότερα από
τις άλλες άτονες συλλαβές της). Π.χ. ο ιαμβικός δεκαπεντασύλλαβος από το ποίημα
«Eρωτικός λόγος» του Γιώργου Σεφέρη:

Στην πέτρα της υπομονής προσμένουμε το θάμα

φέρει τέσσερις μετρικούς τόνους (στη δεύτερη, όγδοη, δέκατη και δέκατη τέταρτη
συλλαβή), ενώ δεν λογίζονται ως μετρικοί τόνοι οι γραμματικοί τόνοι των λέξεων
«Στην», «της» και «το». Σύμφωνα με τις παραπάνω διακρίσεις, ο μετρικός τόνος
είναι ο δυναμικός τόνος των λέξεων όταν αυτές βρίσκονται σ’ ένα έμμετρο κείμενο.
Bεβαίως ο μετρικός τόνος ακολουθεί τους κανόνες που ορίζουν τη χρήση του
δυναμικού τόνου εν γένει. Oι δύο βασικοί κανόνες του δυναμικού λεξικολογικού
τόνου είναι ότι α) δεν μπορούν να τονιστούν δύο συνεχείς συλλαβές της ίδιας λέξης
και β) μόνο δύο άτονες συλλαβές μπορούν να ακολουθήσουν ένα τόνο μιας τονικής
φραστικής ενότητας. Στη σύγχρονη μετρική θεωρία επικρατεί η τάση να διακρίνουμε
δύο κατηγορίες μετρικού τόνου: α) τον κύριο μετρικό τόνο και β) τον δεύτερο ή
δευτερεύοντα μετρικό τόνο. O δευτερεύων τόνος δεν είναι τόσο δυνατός όσο ο κύριος
τόνος και δεν είναι λεξικολογικός, εμφανίζεται δηλαδή σε μια φραστική ενότητα για
ρυθμικούς λόγους, επομένως δεν είναι υποχρεωτικός και δεν πέφτει πάντα στην ίδια
συλλαβή.
Tονικό σχήμα ενός στίχου ονομάζουμε το σύνολο των μετρικών συλλαβών
του που φέρουν μετρικό τόνο. Π.χ. ο αναπαιστικός δεκασύλλαβος του Σολωμού:

Στων Ψαρών την ολόμαυρη ράχη

έχει τονικό σχήμα: τρίτη, έκτη, ένατη συλλαβή (3-6-9). Oι αναπαιστικοί, δακτυλικοί
και μεσοτονικοί στίχοι έχουν κατά κανόνα σταθερό τονικό σχήμα, ενώ οι ιαμβικοί
και τροχαϊκοί στίχοι, (η μεγάλη πλειονότητα των παραδοσιακών ποιημάτων έχουν
3
γραφτεί σε τέτοιους στίχους) έχουν τονικά σχήματα που εμφανίζονται συχνά και
άλλα που εμφανίζονται λιγότερο συχνά ή και σπάνια (όπως π.χ. το τονικό σχήμα του
ιαμβικού ενδεκασύλλαβου το οποίο ονομάζεται δαντέσκο: 1-4-7-10). Όσο
μεγαλύτεροι σε συλλαβική έκταση είναι οι ιαμβικοί και τροχαϊκοί στίχοι τόσο
αυξάνεται ο αριθμός των τονικών σχημάτων τους.