MALAY 32 (1) December 2019, pp.

84-98

Tapagtaguyod ng Intelektuwalisasyon ng Wikang

Filipino at ng Pilosopiyang Pilipino: Pakikipanayam
Tungkol sa Pilosopiya at Praksis ni Dr. Florentino T.
Timbreza /
Advocate of the Intellectualization of Filipino
Language and of Filipino Philosophy: An Interview on
the Philosophy and Praxis of Dr. Florentino T. Timbreza
Vladimir B. Villejo
De La Salle University, Manila, Philippines
vladimir_villejo@dlsu.edu.ph

Leslie Anne L. Liwanag

Visayas State University, Philippines
leslie.liwanag@vsu.edu.ph

Itinuturing na isa sa mga haligi na nagtaguyod ng intelektuwalisasyon ng Wikang Filipino at ng Pilosopiyang Pilipino si
Florentino T. Timbreza. Hindi maipagkakailang hinarap ni Timbreza ang hamon ng situwasyon ng pamimilosopiya na
pinagsibulan ng talaban ng mga pananaw sa kairalan o kawalan ng Pilosopiyang Pilipino. Kabilang dito ang patuloy na paggiit
sa paggamit ng Wikang Filipino sa pamimilosopiya na tinututulan ng ilan sa mga Pilipinong dalubhasa sa larang. Bilang
handog sa ika-80 na kaarawan ni Timbreza, minabuting balikan ang naging estado, hamon, patutunguhan, at kabatiran para sa
direksiyon ng Pilosopiyang Pilipino sa pamamagitan ng pilosopikal na diskurso ng pantas. Naisakatuparan ang pakikipanayam
kay Timbreza noong ika- 29 ng Hulyo, 2018 at ika-28 ng Abril, 2019 sa kaniyang tahanan sa may Lungsod ng Muntinlupa.

Mga Susing Salita: Dr. Florentino T. Timbreza, Intelektuwalisasyon, Wikang Filipino, Pilosopiyang Pilipino, Pilosopiya,
Praksis

Copyright © 2019 by De La Salle University

Pakikipanayam Tungkol sa Pilosopiya at Praksis ni Dr. Florentino T. Timbreza
Florentino T. Timbreza is notable for his commitment to
the intellectualization of Filipino and to philosophizing
using the Filipino language and of Filipino Philosophy.
Timbreza inevitably faces the challenge of a philosophical
situation where opposing views emerge – the presence and/
or absence of Pilipino Philosophy. Furthermore, there is a
persistent demand for the intellectualization of the national
language by using it as a medium in the field of philosophy,
a method in which not all philosophy students and scholars
agree to. As a tribute to his 80th birthday, this project aims
to interview Timbreza about the current status, challenges,
probable directions, and insights on Pilipino Philosophy.
The interview was set on July 29, 2018 and April 28, 2019
in his home at Muntinlupa City.
Keywords: Dr. Florentino T. Timbreza, Intellectualization,
Filipino Language, Pilipino Philosophy, Philosophy, Praxis
PANIMULA
Itinuturing na isa sa mga haligi na nagtaguyod
ng intelektuwalisasyon ng Wikang Filipino at ng
Pilosopiyang Pilipino si Florentino T. Timbreza.
Katunayan, may mga iskolar at dalubhasang
pinagtuunan ng pansin ang kaniyang mga kontribusyon
sa naturang larang. Si F.P.A. Demeterio, may apat ngunit
magkakaugnay na sanaysay na nagbigay-espasyo sa
kontribusyon ni Timbreza sa larang ng pilosopiya.
Una, ang artikulong pinamagatang “Assessing the
Developmental Potentials of Some Twelve Discourses
of Filipino Philosophy” noong 2014, na tinukoy si
Timbreza bilang isa sa 26 na pinakamahahalagang
pilosopong Pilipino (Demeterio 193). Ikalawa ang
artikulo ng parehong may-akda na pinamagatang
“Quito, Ceniza, Timbreza, Gripaldo: DLSU Professors
Contributions to Filipino Philosophy” noong 2014,
na binanggit ang kaisipan ni Timbreza hinggil sa
mukha ng Pilosopiyang Pilipinong may tendensiyang
tumuon sa muling pagbuo ng katutubong pilosopiya
sa halip na maging kritikal na diskurso (Demeterio
192). Ikatlo ang artikulong pinamagatang “Status
of and Directions for “Filipino Philosophy” noong
2013, na tinukoy ang kinilalang anim na magagandang
tahakin sa paglinang ng Pilosopiyang Pilipino ayon kay
Timbreza (Demeterio 191-192). Ikaapat ang artikulong
pinamagatang “Pagtatala ng Sampung Pinakabatikang
Villejo & Liwanag. 85
Pilosopong Pilipino: Isang Gabay para sa Pagtuturo
ng Pilosopiyang Pilipino” nina Demeterio, et al.
na kumilala kay Timbreza bilang panlabingwalong
pinakamahalagang pilosopong Pilipino ayon sa dami
ng mga obrang nahagip ng Google Scholar (Demeterio,
et al, in press).
Sa kabilang banda, hindi rin nagpahuli si Marella
Ada Mancenido-Bolanos sa artikulong pinamagatang
“Filipino Philosophy According to Mercado and
Timbreza: A Re-evaluation” noong 2010, na tiningnan
ang kaisipan ni Timbreza tungkol sa wika bilang
mahalagang sangkap sa paglalatag ng Pilosopiyang
Pilipino. Aniya, katulad ni Leonardo N. Mercado
(ipinanganak noong 1935), ginamit ni Timbreza
ang wika upang masuri ang iba’t ibang diyalektong
naghahabi ng kaisipang Pilipino (Mancenido-
Bolanos 85). Si Emmanuel de Leon sa disertasyong
pinamagatang “Ang Intelektuwal na Pamana ng mga
Pangunahing Tomasinong Pilosoper sa Kasaysayan ng
Pamimilosopiyang Filipino: Quito, Mercado, Hornedo,
Timbreza, Abulad, at Co,” na komprehensibong
tinalakay ang talambuhay, diskursong pilosopikal, at
mga pilosopikong pagninilay ni Timbreza alinsunod
sa mga napapanahong usapin sa lipunan. Tinukoy
si Timbreza na “may pinakakongkretong ambag sa
intelektuwalisasyon ng Wikang Filipino mula sa
anim na Tomasinong pilosopo” (De Leon 189-190).
Si Roland Theuas DS. Pada, sa artikulong “The
Methodological Problems of Filipino Philosophy”
noong 2014, tinukoy ang dulog ni Timbreza kung saan
bumuo siya ng Pilosopiyang Pilipino sa pamamagitan
ng pagpapahayag ng iba’t ibang diyalekto at praktika
ng mga Pilipinong etnisidad. Katulad ni Mercado,
nakabatay ang argumento ni Timbreza sa kalikasan
ng pilosopiyang Pilipino sa kung paano isinasabuhay
o mahusay na isinasapraktika ang anyo ng kaalaman
sa pang-araw-araw na buhay (Pada 32).
Mahalaga ring sabihin na bago pa man naisakatuparan
ang pag-aaral na ito, may ilang pakikipanayam kay
Timbreza ang naisagawa o nailimbag na. Si Michael
Justin Temperante, sa artikulong “Panariling Panayam
kay Florentino Timbreza,” nabanggit ang paghambing
ni Timbreza sa sarili kay Mercado dahil sa magkatulad
nilang metodo na metalingguwistikang pagsusuring
makikita ang ugnayan ng wika at pag-iisip. Aniya, sa
proseso ng pagninilay sa wika ang pag-usbong ng pag-
iisip. Ang pagbibigay-kahulugan ng mga indibiduwal
mula sa salawikain ang isa sa mga bumubuo ng
katutubong pilosopiya (Temperante 7). Sina Christian
86 Malay
Lemuel C. Afundar, Greg T. Dulay, at Elenita dlR.
Garcia, sa artikulong “Recuerdos: Mga Pagbaliktanaw
sa Lumahong Programang Pilosopiya ng Far Eastern
University” noong 2018, pinagtuunan ang usapin ng
pag-iral at paglaho ng programang pambatsilyer sa
Pilosopiya ng Far Eastern University. Kinapanayam
ng mga mananaliksik si Florentino Timbreza bilang
dating mag-aaral, Zenaida Santiago-Martinez bilang
dating administrador sa kolehiyo, Clarita Villa-Alba
bilang dating guro sa Pilosopiya, at Alfredo Co bilang
isa pang dating guro sa Pilosopiya. Binigyang-diin ni
Timbreza na hindi nararapat kalimutan ang pilosopiya
bilang bahagi ng edukasyon sapagkat mithiin nito
ang paghanap, pagtuklas, at pagtukoy sa katotohanan
(Afundar, Dulay, at Garcia 79-80).
Sa konteksto ng Pilipinas, isang suliranin sa
kalagayan ng pamimilosopiya ang maugong na
debate hinggil sa isyu ng kairalan o kawalan ng
Pilosopiyang Pilipino. Napatunayan man ng ilang
dalubhasa ang pagkakaroon ng hugis, lalim, at lawak
ng naturang pamimilosopiya, isang matinding hamon
pa rin ang paggiit ng paggamit ng sariling wika sa
paglinang nito at sa tuluyang pagbuo ng isang matatag
na pagkakakilanlan ng Pilosopiyang Pilipino. Sa
pamamagitan ng panayam na ito, minabuting balikan
ang naging estado, mga hamon, at patutunguhan ng
Pilosopiyang Pilipino mula sa perspektiba ng isang
Pilipinong pilosopong napatunayan ang kairalan nito
gamit ang Wikang Pambansa. Bukod sa adbokasiya
ng paggamit ng Wikang Filipino sa pamimilosopiya,
siniyasat din sa pakikipanayam kung ano-ano pang mga
anyo ng pamimilosopiya, mga dulot, at motibasyon
ng pilosopikal na diskurso ng pamimilosopiya ang
itinaguyod ni Timbreza mula sa bulto ng mga naging
obra sa mga nagdaang panahon na kinasangkapan
ng mga may-akda sa magiging daloy ng panayam ng
pag-aaral na ito.
TRANSKRIP NG PANAYAM
Batay sa natuklasang malilinaw na tema at diskurso
ng pamimilosopiya ni Timbreza, mas nakatuon ang
mga obra niya sa mga sumusunod na kahulugan ng
Pilosopiyang Pilipino: Ang pamimilosopiya gamit
ang wikang Filipino (86.0%), pagsasaliksik sa
Pilipinong etika at sistema ng pagpapahalaga (63.2%),
pag-angkop sa mga banyagang teorya (49.1%),
interpretasiyon ng Pilipinong pananaw sa mundo
(19.3%), pilosopiyang kritikal (15.8%), at pagtalakay
Tomo 32 Blg. 1
sa mga banyagang sistema (15.8%)” (Demeterio sa
The Intellectual Heritage of the Pioneering Lasallian
Filipino Philosophers, in press). Idinisenyo ang
pakikipanayam kay Timbreza alinsunod sa mga
nasuring uri ng Pilosopiyang Pilipino na kaniyang
itinataguyod hanggang sa kasalukuyan. Naisakatuparan
ang pakikipanayam kay Timbreza noong ika-29 ng
Hulyo 2018 at ika-28 ng Abril 2019 sa kaniyang
tahanan sa Lungsod ng Muntinlupa sa Metro Maynila.
Tungkol sa Pamimilosopiya Gamit ang Wikang
Filipino
Vladimir Villejo (VV): Ano po ang inyong tugon sa
mga iskolar at dalubhasang itinuturing kayo bilang isa
sa mga unang pilosopong tagapagtaguyod ng Wikang
Filipino sa larang ng pilosopiya?
Dr. Timbreza (Dr. T.): Salamat kung iyon ang
kanilang turing sa akin. Sa katunayan sumunod lang
ako sa mga yapak nina Fr. Roque J. Ferriols, S.J.
(1924) at Dr. Emerita S. Quito (1926-2017). Sila ang
naunang nagpalimbag ng kani-kanilang aklat tungkol
sa Pilosopiyang Pilipino at lalo na ang paggamit ng
wikang sarili sa pamimilosopiya, kaya tinatanggap
ko na ‘‘ika nga’y tumuntong ako sa kanilang balikat
upang tanawin ang kanilang pamimilosopiya at
artikulasyon ng Pilosopiyang Pilipino. Ipinagpatuloy
ko lang ang kanilang inumpisahan at salamat dahil sa
kanilang pagbibigay-halimbawa ay naging matatas
ako sa paggamit ng Wikang Filipino, gayundin sa
pagbalangkas ng Pilosopiyang Pilipino.
VV: Paano po ninyo sinimulan ang adhikain ninyo
tungkol sa paggamit ng Wikang Filipino? May
kinalaman po ba ito kay Bro. Andrew, sa pagdepensa
ng disertasyon, o sa naging insentibo sa pagtuturo?
Dr. T.: May kinalaman ito sa paglunsad ng tinatawag
nilang kilusang bilingguwalismo (o Bilingual Policy)
noong panahon ng Batas Militar. Noong panahong
iyon, inilunsad ang Bilingual Policy ng Ministry
of Education, Culture, and Sports (MECS) [ang
kasalukuyang Department of Education] kaya hinimok
ang mga guro sa pamantasang gamitin ang Wikang
Pambansa sa pagtuturo ng kanilang asignatura.
Halimbawa, sa De La Salle University (DLSU), hindi
maaaring makapagtapos ang isang mag-aaral kahit na
isa siyang junior o senior student kapag walang siyang
Pakikipanayam Tungkol sa Pilosopiya at Praksis ni Dr. Florentino T. Timbreza
6 units in Filipino. Kaya sinabihan kami na kailangang
ituro namin ang Philosophy of Man (PHILMAN) at
Western Thought in Filipino (WESPHIL) sa Wikang
Filipino.
VV: Hindi po ba naging isang hamon ang paggamit ng
Wikang Filipino kahit na kayo po ay isang Ilokano?
Dr. T.: Hindi naman ako katulad mo na Bulakenyo. Oo,
Ilokano ako, pero nahasa ako. Sa bagay, nakatulong na
ako’y nakapag-asawa ng taga-Batangas. Ang usapan
namin sa bahay ay Filipino. Saka, uso pa noon ang
komiks, pagsulat ng sanaysay, at pagkatapos ay aklat.
Pinakanakaimpluwensiya noong inatasan ako ni Dr.
Quito, ang noo’y tagapangulo ng Departamento ng
Pilosopiya at gayon din ni Bro. Andrew (1940-2006)
na ituro ang Pilosopiyang Pilipino sa pamamagitan ng
Wikang Filipino. Doon mismo napanday ang aking
katatasan sa Filipino bagamat ako’y taal na Ilokano,
dahil sa kautusang iyon. Naging isang insentibo na
lamang noon na kapag itinuro mo ang isang asignatura
sa Wikang Filipino ay equivalent sa 6 units. Babayaran
ka ng 6 units bilang academic subject dahil itinuturo
mo sa Wikang Filipino. Iyan ang naging incentive sa
akin na talagang pinagsikapan ko at nagpapasalamat
naman ako at naging biyaya para sa akin.
VV: Ano po ang naging bentahe sa inyo noong
nagtuturo na po kayo ng Pilosopiya sa Wikang Filipino?
Dr. T.: Iyon din ang naging daan para makapagsulat ako
ng mga sanaysay sa Wikang Filipino at sa bandang huli
makapagpalimbag ng mga aklat sa Wikang Pambansa.
Oo, mas lumawak ang sakop, iyan ang tinatawag na
intelektuwalisasyon sapagkat habang ginagamit ko
ang Wikang Filipino sa pagpapahayag ng Pilosopiya,
hindi mo maiiwasang makatuklas o makalikha ng mga
bagong salita na nagpapayaman sa ating wika.
VV: Makatutulong po ba sa pagbuo ng sariling
pilosopiya ang pamimilosopiya sa sariling wika?
Dr. T.: Bukod sa sinabi ng mga dalubhasa sa wika
na ang kanilang pananaw sa buhay ay nakakabit sa
kanilang wika sapagkat tunay na magkaugnay ang
wika at ang pag-iisip. Maipapahayag mo ang pag-
iisip sa pamamagitan ng wika. Ito ang isang bagay
na nais kong maiwan sa ating mga kababayan -- na
ang bawat tao [tulad ng mga Pilipino] ay may sariling
Villejo & Liwanag. 87
karanasan, sariling kultura, at sariling wika dahil ang
tao, marunong ding magtaka.
VV: Bukod po sa paggamit ng sariling wika, ano pa
po ang impluwensiya sa inyo ni Dr. Quito sa larang
ng pilosopiya?
Dr. T.: Si Bro. Andrew Gonzalez noong araw, hindi siya
naniniwala na may Pilosopiyang Pilipino kundi mas
naniniwala siya sa pagkakaroon ng mga pana-pananaw
lamang. Pero kung tutuusin, iyon naman talaga ang
pilosopiya niya, iyong pagkakaroon ng mga pananaw.
Para ito sa karaniwang tao. Hindi tulad ng philosophy
na natutuhan natin sa kaisipang kanluranin. Iyan ang
influence sa akin ni Dr. Quito, na maaaring pagkunan
ng pilosopiya kahit ang karaniwang tao. Masuwerte
ako, kasi para akong tumuntong sa magkabilang balikat
ni Dr. Quito.
VV: Ano po ang inyong panukala sa mga pilosopong
nagdadalawang-isip na magsulat at mamilosopiya
gamit ang Wikang Pambansa?
Dr. T.: Ang kalagayan nila ay may kinalaman sa aking
parabula tungkol sa palaka sa loob ng balon. May isang
palaka na nakatira sa loob ng balon. Ang tubig sa loob
ng balon ang dahilan kung bakit sa simula, ang akala
niya’y ang loob ng balon lamang ang tanging lugar sa
buong daigdig at wala nang ibang uri ng tubig kundi
ang tinitirhan niyang tubig sa loob ng balon, gayon
ang kaniyang isinisigaw, iyon ang kaniyang kagalakan.
Pero hindi nagtagal umulan nang malakas. Habang
umuulan nang malakas lalo namang tumaas ang tubig
sa loob ng balon at unti-unti itong umawas palabas.
Doon namangha ang palaka na sa labas pala ng balon
ay mayroon mas malaking katawan ng tubig -- ang ilog
at ang karagatan. Iyon ang aking paglalarawang-diwa
tungkol sa kalagayan [ng mga nagdadalawang-isip
magsulat at mamilosopiya gamit ang Wikang Filipino].
VV: May kinalaman rin po ba ang pagdadalawang-isip
na ito sa rehiyonalismo?
Dr. T.: Hindi mo masisisi na may rehiyonalismo
o pagbibigay-halaga sa ating sari-sariling wika [at
kultura] tulad ng Ilokano, Cebuano, at iba pa. Ganoon
din palagay ko ang nararamdaman nitong mga kaguro
natin sa akademya. Unawain natin sila at balang araw
talagang unti-unting lalawak ang kanilang mundo
88 Malay
sa pamamagitan ng karanasan sa pananaliksik at
pagtuturo. Hindi na nalalayo ito dahil marami nang
nagkakainteres hindi lamang sa DLSU, maging sa
UST, at sa mga seminaryo, gumagawa na rin ng mga
pananaliksik sa Wikang Filipino at sa Pilosopiyang
Pilipino. Hindi katulad noong panahon namin, walang
nagkakainteres gumawa niyan. Unti-unting nating
nakikita na lumalawak ang katalinuhan nating mga
Pilipino.
VV: Ano po ang mga disbentahe ng pamimilosopiyang
gumagamit ng Wikang Filipino?
Dr. T.: Para sa akin, hindi disadvantage kundi
kalamangan iyon. Dahil hindi tayo nabubuhay sa iisang
uri lamang ng daigdig, kundi sa iba pang uri ng daigdig.
Kapag marunong kang mag-Ingles at marunong kang
mag-Filipino, nabubuhay ka sa dalawang uri ng daigdig
na nagdudulot ng paglawak ng iyong pananaw.
VV: Ano po ang mga bentahe ng pamimilosopiyang
gumagamit ng Wikang Pilipino?
Dr. T.: Mga advantage tulad ng sinabi ko sa iyo, may
kaugnayan ito sa kasagutan ko na ang advantage noon,
magiging isang mahalagang ambag sa ating akademya
ang paggamit ng Filipino sapagkta ito’y maaaring
maipamana mo sa mga susunod na salinlahi.
VV: Ano po ang mairerekomenda ninyong babasahing
kabilang sa inyong mga obra kapag nais ng isang iskolar
o manunulat na mag-ambag ng pamimilosopiyang
nakatuon sa pamimilosopiya gamit ang Wikang
Filipino?
Dr. T.: Hindi ko lang alam kung ang aking mga
sinulat ay available pa o out of circulation. Pero ang
mairerekomenda ko ay ang pinamagatang “Sariling
Wika at Pilosopiyang Filipino” ng C & E Publishing.
Tinalakay ko na ang pagtuturo ng Filipino para sa
katulad mo ay mahalagang pagpapayaman ng Filipino
sapagkat iyon ang ating daigdig. Ang masasabi ko
lang ay samantalahin lamang ang mga babasahin o
maging voracious reader ka sa Filipino para hindi ka
mahihirapan.
Tomo 32 Blg. 1
Tungkol sa Pagsaliksik sa Pilipinong Etika at
Sistema ng Pagpapahalaga
VV: Paano po nahulma ang inyong interes sa sistema
ng pagpapahalaga sa pamimilosopiya?
Dr. T.: Noong ako’y bata pa, mahilig akong
makihalubilo at makinig sa mga kuwento ng mga
senior citizen. Alam mo naman ang matatanda,
maraming kuwento kaya nagkainteres ako. Siyempre
marami sa mga kuwento nila ‘yong mga anekdota o
parabola. Doon ako nagkainteres, nagugustuhan ko
‘yung mga ideya nila. Pagkatapos mula sa kanilang
mga kuwento, marami kang matutuhan o mga leksyon,
mga tinatawag nilang aral. Iyon, nagtuloy-tuloy na
iyon. Di ba sa pilosopiya, pinaglalaruan ang mga ideya.
VV: Paano po kayo napunta sa larang ng pagsaliksik
sa Pilipinong etika at sistema ng pagpapahalaga?
Dr. T.: Para makapaghain ng kursong Bioethics,
humingi ng tulong ang La Salle mula sa Philosophy
Department. Kaya inirekomenda ako ni Dr. Quito na
maituro ang larang na ito. Kaya binasa ko ang mga
references at ang mga isinulat ni Brother Pal, na noo’y
isang visiting professor. Kahit na malaking hamon din
para sa akin, masasabi kong natutuhan ko sa Bioethics
ang magbasa ng iba’t ibang aklat tungkol iba pang
uri ng etika. Mula roon, ‘ika nga’y nagkaroon ako
ng interes na magsulat tungkol sa etika hanggang sa
umabot na sa pagsulat ng aklat.
VV: Mula noong mairekomenda po kayo sa pagtuturo
ng Bioethics, nagpatuloy ang inyong pagtuon sa
pananaliksik sa Pilipinong etika at sistema ng
pagpapahalaga?
Dr. T.: Oo. Kaya kumbaga hindi lamang ako tumuon
sa Pilosopiyang Pilipino, parang na-divert ang atensyon
ko rin sa ibang larang tulad nito. Alam mo naman sa La
Salle basta’t meron kang publication, nagiging daan ito
sa promotion. Doon ako naengganyong sumulat nang
sumulat tungkol sa etika hanggang sa maabot ko ang
Full Professor 10, ang highest academic rank sa La
Salle. Naging susi ang Pilipinong etika at sistema ng
pagpapahalaga para makapag-ambag ako ng higit pa
sa larang ng Pilosopiyang Pilipino.
Pakikipanayam Tungkol sa Pilosopiya at Praksis ni Dr. Florentino T. Timbreza
VV: Ano pong mga espesipikong aspekto ng
Pilipinong identidad ang inyong pinagtuunan sa
inyong pagsaliksik sa Pilipinong etika at sistema ng
pagpapahalaga?
Dr. T.: Mas tumuon ako sa mga may kinalaman sa
kabutihang-asal na itinuturo ng ating mga kababayan
na matutunghayan sa ating panitikan. Iyong tinatawag
nating pambansang panitikan tulad ng mga salawikain,
mga kasabihan, at mga tulang pinagmumulan ng
Pilosopiyang Pilipino. Sapagkat doon din nakapaloob
‘yung mga tuntuning pang-asal ng ating mga
kababayan. Doon ako humugot tungkol konsepto
nila ng karangalan, ng kahalagahan ng pamilya,
ng pananagutan ng magulang. Kaya para sa mga
Pilipino, ang pinakamataas na uri ng tagumpay
ay ang tagumpay ng sariling tahanan, habang ang
pinakasukdulang kabiguan ay ang kabiguan sa sariling
pamilya. Humugot ako doon sa mga kasabihang-bayan
kung saan ang mga salawikain nila ay hitik sa mga
talinghaga at parabula tungkol sa kabutihang-asal kung
saan pinagdidiinan ang kahalagahan ng karangalan ng
pagkatao sa halip na kayamanang pangmateryal. Ang
konsepto ko sa etika ay umiinog sa kabutihang-asal na
minana pa natin sa ating mga ninuno.
VV: Ano po ang mga hamon sa pagsaliksik sa
Pilipinong etika at sistema ng pagpapahalaga?
Dr. T.: Isang hamon na nararapat isaalang-alang ‘yung
mga sinulat o kaya ‘yung mga natuklasan ng iba’t
ibang dalubhasa sa samu’t saring larang na labas sa
pilosopiya. Kinakailangang isaalang-alang ang mga
larang tulad ng sosyolohiya, sikolohiya, antropolohiya,
kasaysayan, at iba pa. Dahil doon natin matutunghayan
ang kalikasan ng mga bagay-bagay tungkol sa
kabutihang-asal. Bukod sa sarili mong pananaliksik,
may iba pang mabisang paraan para maintindihan ang
pag-iral ng mga bagay-bagay.
VV: Ano po ang mga bentahe sa pagsasaliksik sa
Pilipinong etika at sistema ng pagpapahalaga?
Dr. T.: Bukod sa magiging ambag mo at legacy mo
ito sa akademya, alam naman natin na napakahalaga
ang moralidad at etika sa kapakanan ng lipunan.
Babagsak ang isang lipunan kung mahina ang
moralidad. Isang dahilan kung bakit hindi malutas
ang graft and corruption sa Pilipinas dahil hindi
Villejo & Liwanag. 89
nabibigyang-pansin ang etika at pagpapahalagang
Pilipino. Sa aking pananaliksik, meron nang kasagutan
ang ating mga ninuno tungkol sa kasamaan ng graft
and corruption. Pero alam mo na habang umuunlad
ang tao, nagkakaroon din ng maraming kasamaan na
naisasagawa. Siguro tama ang kasabihang “madaling
sabihin pero mahirap gawin.” Importante ang mga
teorya tungkol sa moralidad para magsilbing gabay
natin sa ating buhay. ‘Ika nga, “kung walang moralidad,
walang anumang ugnayang-tao ang magtatagal.”
Sa Ingles, “without morality, no human relationship
can ever last long.” Sa ugnayan ng mga indibidwal,
malinaw rin ang sinasabi ng mga ethicist na “rights
and duties correlate.” May tungkulin na igalang ang
karapatan ng isa’t isa –magkaibigan, magnobyo, o
kahit pa mag-asawa na. Kapag nagkaroon ng ‘‘ika
nga’y pagsuway, nalalabag ang ugnayang ito at hindi
magtatagal ang nasabing ugnayan.
VV: Paano po maituturing na tunay na “Pilipino” ang
etika at pagpapahalaga?
Dr. T.: Katulad ng sabi ng ibang mga antropolohista,
“walang anumang lipunan ang hindi humiram ng
karunungan mula sa iba.” Ngunit kahit na nag-aral
tayo ng mga kanluraning konsepto, ‘pag pinagtuunan
mo ang iyong kapaligiran at pag-uukulan mo ng pansin
ang mga ito, hindi magtatagal lalabas ito at lalo itong
yayaman katulad ng Pilosopiyang Pilipino. Ang akin
lang, hindi mo naman maituturing siguro iyong-iyo na
ito. Tanggapin lamang natin na mayroon din tayong
mga pag-iisip na natutuhan natin mula sa mga pag-iisip
ng mga taga-kanluran na maaaring maikontektuwalisa
sa ating “Pilipinong pamimilosopiya” sa kasalukuyan.
Pero matutukoy mong “Pilipino” ito kapag ang etika at
pagpapahalaga ay nakabatay sa katutubong kawikaan o
salawikain o metapora ng taumbayan. May universality
at parallelism sa ibang kultura dahil lahat tayo tao, pero
what makes it Filipino ay dahil hindi siya kongkreto,
ibinalangkas batay sa kalagayan na nagbunga ng mga
kasabihang nagagamit hanggang sa kasalukuyan. Hindi
nahahawakan pero nagiging taal ng ating ugnayan.
VV: Aling larang o mga larang po ng pilosopiyang
Pilipino ang sa palagay ninyong mahalagang pagtuunan
ng panahon ng ibang pilosopong Pilipino?
Dr. T.: Mahirap magsabi sa kung ano ang nararapat
na pagtuunan. Dahil dala ng sitwasyon o ‘ika nga’y
90 Malay
tawag ng panahon. Kung minsan tayo ay nagigising o
namumulat sa isang sitwasyon na ating kinalalagyan,
kaya’t tayo ay nagre-react, nagpapanibagong-isip kung
saan gumagawa ng paraan para malutas ang kalagayan
lalo na kung hindi karapat-dapat. Pagtuunan siguro
ang pagiging kritikal, dahil katulad na lamang ngayon,
laganap ang problema natin sa korapsyon at nagiging
malabo ang tama sa mali. Sa panahon ko, naging
kasagutan ko ang iba’t ibang teorya ng etika bilang
kasagutan na sana’y nakatulong sa ating paglutas sa
mga problemang ito.
VV: Ano po ang masasabi ninyo sa kasalukuyang
estado ng etika at pagpapahalagang Pilipino?
Dr. T.: Ang kasalukuyang estado ng etika at
pagpapahalagang Pilipino ay ang malinaw na
pagbabalewala natin dito. Kailangan ng moral
regeneration o moral recovery ng mga Pilipino. Marahil
sa labis na pagkiling sa pamilya at makasariling
layunin. Lahat ng mga anomalya na nangyayari lalo
na sa gobyerno ay may kinalaman sa moralidad. Kaya
ito ang tema ng aking aklat dahil ito na ang problema
natin noon pa man. Ang pagbabalik ng ‘ika nga’y
kabutihang-asal, hindi lamang makatutulong ito na
masolusyunan ang graft and corruption, kundi maging
sa pakikidigma kontra droga.
VV: Ano po ang mairerekomenda ninyong babasahin na
kabilang sa inyong mga obra kapag nais ng isang iskolar
o manunulat na mag-ambag ng pamimilosopiyang
nakatuon sa pagsasaliksik sa Pilipinong etika at sistema
ng pagpapahalaga?
Dr. T.: Una, maaaring tingnan ang pinamagatang
“Bioethics and Moral Decisions” na ayon kay Bro
Andrew ay first full length textbook in Bioethics
sa Pilipinas. Maaaring basahin din ang aklat ko na
pinamagatang “Reproductive Health Ethics: Giving
Voice and Choice to Filipino Women” na naging
sagot sa problema kung pro-life o pro-death ang
kontrobersiya sa aborsyon at kontrasepsyon.
VV: Kung bibigyan po kayo ng pagkakataong
mapakinggan ng Pangulong Duterte at maisagawa
ang isang suhestiyon sa gobyerno na maisasaalang-
alang ang etika at pagpapahalagang Pilipino, ano ang
sasabihin ninyo?
Tomo 32 Blg. 1
Dr. T.: Ang aking latest manuscript na isinabmit ko pa
lamang na pinamagatang “Ethics versus Corruption,
Illegal Drugs, and Criminality” na tinapos ko na noong
2017 pa. Isinagawa ko ito bilang tribute sa Pangulong
Rodrigo Duterte. Ang problema ng corruption,
illegal drugs, at criminality, nakapokus sa problema
ng moralidad at matindi ang pangangailangan sa
moral recovery ng mga Pilipino. Maaaring sabihin
ko sa kanya, “ang problema natin Mahal na Pangulo,
ay problema ng moralidad. Kapag binalewala mo
ito maaaring hindi ka magtagumpay bilang isang
pangulo.” Sa proseso ng pagsugpo sa droga, doon
natin makikita ang tunggalian ng legality and morality
na kung minsan, “what is legal need not to be moral.”
Halimbawa sa extrajudicial killings, maaaring sobra
ito, na sa halip na malutas ang problema ay lalong
lumala. Kinakailangang hindi maging ganitong
kagarapal, hindi sa ganitong paraan. Mahalaga ang
political will pero kung sumobra, iyon ang masama.
May konsepto rin ng authority versus freedom. Too
much authority (and dictatorship) is not good, too much
freedom is chaos (or disorder), kailangan mayroong
pagbabalanse.
Tungkol sa Pag-angkop sa mga Banyagang Teorya
VV: Paano po ninyo naihahain ang pagka-Pilipino sa
mga pananaliksik ninyong nakasandig sa dayuhang
teorya?
Dr. T.: Isinasaalang-alang ko ang mga katutubong
pananaw ng mga Pilipino na masasabi nating sariling
atin. Halimbawa, ang “utang na loob,” na maaaring
hindi katanggap-tanggap sa ibang kultura pero sa
atin mahalaga. Kagaya rin ng “pakikisama,” “bahala
na,” at iba pa. Nararapat na bigyan natin ng malalim
na pagsusuri para lamang maunawaan ng ating mga
kababayan. Lalong kauna-unawa at katanggap-tanggap
ang itinuturo mong teorya ng etika kung ibahagi mo
sa paraan ng paglalapat ng kulturang kinamulatan
o kaya’y kinalalagyan ng mga Pilipino. Kumbaga,
centripetal morality ng mga Pilipinong may kinalaman
sa golden rule, “kung ano ang masakit sa iyo, masakit
din sa iba.” Kaya kinakailangan kung masakit sa iyo,
huwag mo nang gawin sa iba.” At saka ‘yung tinatawag
na non-judgemental, kung saan sinasabing “lalo mong
maunawaan ang isang tao kung uunawain mo muna ang
sarili, sapagkat kung ano ang iyong nararamdaman,
marahil iyon din ang nararamdaman ng ibang tao.”
Pakikipanayam Tungkol sa Pilosopiya at Praksis ni Dr. Florentino T. Timbreza
VV: Minsan po kayong naging mag-aaral ng Pamantasan
ng Santo Tomas, ngunit bakit mistulang hindi po kayo
naging tagasunod ng Tomismo at Iskolastisismo sa
inyong pamimilosopiya?
Dr. T.: Hindi ko itatanggi na kahit na sa aking pagtuturo
ng etika, sinusundan ko pa rin ng pananaw ni Santo
Tomas which is ‘‘yung natural ethics (kung tawagin
natin ay Thomistic ethics o Christian ethics). Hindi
ako nabilanggo sa iisang pamantasan. Una, nagtapos
ako [ng kolehiyo] sa FEU kung saan naging propesor
ko ang mga former Jewish at former seminarians.
Ikalawa, nagpunta ako sa UP, doon ko nakilala ang
mga agnostiko, atheists, at philosophers of language.
Ikatlo, sa paglipat ko sa Ateneo nakilala ko ang mga
phenomenologist, existensialist, at structuralist. Doon
ko natunghayan ang death of God kaya isinulat ko ang
aking thesis sa master’s na tungkol kay Erick Fromm
(1900-1980) na pinamagatang “Erich Fromm’s Theory
of Alienation and the Problem of God.” Iaapat, saka na
lamang ako bumalik sa UST para sa aking PhD (wala
kasing PhD sa Ateneo noon). Sa UST, nagpapasalamat
akong dumating na si Quito kaya marami akong
naturuan tungkol sa Indian Philosophy at Chinese
Philosophy. Lumawak ang aking pananaw at doon
ko patunayan na tamang “huwag kang mabilanggo
sa isang pananaw lamang o sa isang uri ng pilosopiya
lamang” sapagkat lalong umuunlad at nag-iiba ang
iyong pag-iisip at pananaw kapag bukas ka sa iba’t
ibang pag-iisip. Kundi dahil sa exposure ko sa iba’t
ibang pamantasan, siguro nandoon pa rin ako sa
Tomismo. Hindi ko tinutuligsa ang Tomismo, pero
bukas ako sa iba’t ibang pananaw bukod sa Tomismo
na nagpapayaman din ng aking pag-iisip hanggang
ngayon.
VV: Ano po ang karaniwang pamamaraan ninyo sa
pag-angkop ng mga banyagang teorya?
Dr. T.: Paghahalintulad ang aking pamamaraan.
Halimbawa, sa aklat ko na pinamagatang
“Intelektuwalisasyon ng Pilosopiyang Filipino,”
para lalong maunawaan ang “utang na loob” o kaya
‘yung values ng mga Pilipino, ihinahambing ko ang
mga ito sa mga itinuturo ng mga banyagang pantas.
Sa pagtuturo ng pilosopiya, magtatanong ako sa mga
mag-aaral, “bakit kinakailangang mamilosopiya ng
tao?” Uumpisahan ko sa mga sinasabi ng mga ibang
pantas tulad ng isang sagot dito na “sapagkat ang buhay
Villejo & Liwanag. 91
ay isang malaking problema, kaya kinakailangang
maghanap ng kalutasan.” Ipinapaliwanag ko ito at
magbibigay ako ng mga sitwasyon (sa ibang bansa)
at sasabihing ito rin ang nararamdaman ng mga
Pilipino na makikita’t mababasa sa ating mga awitin
at panitikan. Ikalawang halimbawa sa mga tanong ko
iyong kung “bakit ba ganito ang buhay ng tao? May
mayayaman at may mahihirap, may ligaya at lumbay?”
Dito mo makikita na nahihiwagaan din ang mga
Pilipino. Ipinagdidiinan kong hindi lang mga Griyego,
Aleman, at Pranses ang nakakaramdam ng kahiwagaan
ng buhay, pati tayo. Ganoon din ang naramdaman
ng ating mga ninuno kaya bumalangkas sila ng mga
salawikain sa pamamagitan ng oral tradition.
VV: Sa estratehiya po ninyo ng pag-aangkop, binabago
po ba ang ilang aspekto ng teorya mula sa pagiging
banyaga patungo sa pagiging Pilipino?
Dr. T.: Sa paghahambing, masasabing unibersal
ang mga pananaw dahil nakabatay ito sa karanasan.
Ang pagkakaiba nga lang is ‘yung specificity dahil
kani-kaniyang pinagbabatayan ng karanasan. Kaya
kung uunawain mo ang isang karanasan o ‘ika nga’y
kinatatayuan ng mga Pilipino, mauunawaan mo
talaga ang kanilang sinasabi. Katulad ni Immanuel
Kant (1724-1804), napakaraming volume ang mga
isinusulat na aklat. Paano tayo? Sinakop tayo kaya wala
panahong sumulat. Naging estratehiya ng mga ninuno
natin na gumawa ng mga bugtong at salawikain kung
saan nakapaloob dito ang kanilang pag-iisip. Isa ito
sa mayamang sources sa paghahanap ng Pilosopiyang
Pilipino. Bungkalin natin ang mga isinilid doon.
VV: Ano po ang sa tingin ninyong mainam na nagawa
ng mga pananaliksik ninyong nakatuon sa pag-angkop
sa mga banyagang teorya?
Dr. T.: Umpisahan ko na sa aklat ko na pinamagatang
“Pilosopiyang Filipino” na inilathala noong 1982. Isa
ito sa mga kauna-unahang tumalakay sa pananaw ng
taumbayan. Pilosopiyang Pilipino ito mula Batanes
hanggang Jolo (na resulta ng mga ipinakolekta ko na
songs at proverbs) na talagang hindi lamang isinalin.
Hindi ito katulad ng mga isinulat nina Fr. Ferriols at
Dr. Quito na parang salin mula sa Western thought.
Dito makikita ang kahalagahan ng aking mga sinulat
dahil hango mismo sa pag-iisip ng taumbayan na
batayan din ng aking Pilosopiyang Pilipino. Sino bang
92 Malay
hindi humiram? Lahat ng kultura at lipunan humiram
din ng pag-iisip. Pangalawa, ang mga pananaliksik
ko na pinamagatang “Mga Hugis-Pag-Iisip ng
Pilipino (Filipino Mental Frames),” “Sariling Wika
at Pilosopiyang Filipino,” at“Intelektuwalisasyon
ng Pilosopiyang Filipino.” Ang purpose ko doon ay
maipakitang may paralellism [tayo] sa mga Greek
Philosophers. Para maiangat mo ang pag-unawa
ng taumbayan, may pagkukumpara o proseso ng
intelektuwalisasyon upang maiangat mo maging ang
sariling wika.
VV: Ano po ang sa tingin ninyong may suliranin sa
pananaliksik ninyong nakatuon sa pag-angkop sa mga
banyagang teorya?
Dr. T.: Siguro ‘yung maling nosyon noong 1950s
hanggang 1970s na pinalilinaw [ng pag-aangkop sa
mga banyagang teorya] na wala tayong sariling atin,
ang Pilosopiyang Pilipino. Pero katulad ng sinabi ko,
nagbabago, namumulat, at umuunlad ang pag-iisip ng
mga mag-aaral at kaguro natin. Mayroong katutubong
pag-iisip sapagkat mayroon tayong karanasan sa
sariling kultura. Ang ikalawang maling nosyon din
na masyado tayong nabibilad sa kultura at pag-iisip
kanluranin. Isinasantabi, ipinagwawalang-bahala,
at parang discouragement [ang pag-angkop]. Ang
kailangan lamang ay tuklasin at pagsumikapang
maisulat at maisagawa sa paggamit ng Wikang Filipino
(kahit na sinasabi nila na hindi pa kayang ipahayag ang
Pilosopiya sa Filipino). Kailangan patuloy ang pagpilit
para mabawasan ang mga hindi nananalig.
VV: Ano po ang inyong maipapayo para sa mga iskolar
at manunulat na nais suungin ang pag-aangkop ng mga
banyagang teorya sa mga suliraning bumabagabag sa
lipunang Pilipino?
Dr. T.: Lagi kong sinasabi sa aking mga estudyante na
“tuklasin ninyo ang inyong kinahihiligang pananaliksik
sa anomang larang sa pilosopiya.” Sa Ingles, “you have
to discover your own signature strength in philosophy.”
Kinakailangang malinang, mapagtuunan, at para
makagawa ng pinakamalaking ambag at legacy [sa
lipunan] katulad ng nangyari sa akin.
VV: Ano po ang mairerekomenda ninyong babasahing
kabilang sa inyong mga obra kapag nais ng isang iskolar
o manunulat na mag-ambag ng pamimilosopiyang
Tomo 32 Blg. 1
nakatuon sa pag-angkop sa mga banyagang teorya?
Dr. T.: Bukod sa mga isinulat ko [na napabibilang dito],
alam na ni Dr. F.P.A. Demeterio III ito [dahil siya ang
tagapayo]. Magandang basahin ang dissertation na
pinamagatang “Ang Intelektuwal na Pamana ng mga
Pangunahing Tomasinong Pilosoper sa Kasaysayan ng
Pamimilosopiyang Filipino: Quito, Mercado, Hornedo,
Timbreza, Abulad, at Co” na isinulat ni Dr. Emmanuel
De Leon ng UST. Pinagkumpa-kumpara niya [ang
pamimilosopiya] ang mga nasabing Pilipinong
pilosopo. Mainam iyon dahil pinaghambing-hambing
niya ang magagandang kaisipang Pilipino. May short
write ups ako tungkol sa artikulasyon at katutubong
pilosopiya na latest ko na ibinahagi ko sa Philosophy
Day sa Polytechnique University of the Philippines
(PUP).
Tungkol sa Interpretasyon ng Pilipinong Pananaw
sa Mundo
VV: Ano po ang dahilan ng pagtuon ninyo sa
interpretasyon ng Pilipinong pananaw sa mundo?
Dr. T.: Nag-umpisa ako sa aking paliwanag at patunay
na mayroon tayong katutubong pananaw. Ang mga
ninuno natin na minsang naging bahagi ng taumbayan
ay may sariling karanasan. Minsang bumalangkas
sila ng mga pananaw bilang paliwanag sa kanilang
karanasan at nararamdaman tungkol dito. Halimbawa,
hindi palaging may kaginhawaan, makararanas ka rin
ng kahirapan. Mula rito, bumalangkas sila ng pananaw
bilang paliwanag sa pamamagitan ng mga parabola
at salawikain kung saan ikinukumpara ang buhay ng
tao sa isang gulong: “Ang nasa taas ngayon ay bukas
maaaring nasa ilalim (o vise versa).” Minsan sinasabi
ring “hindi pawang tamis, kundi mayroon ding pait,”
o di kaya nama’y “hindi pawang tagumpay, kundi may
kabiguan.” Binalangkas nila ito bilang kasagutan sa
mga pabago-bagong kalagayan natin sa daigdig. Sa
aking interpretasyon, hindi maiiwasang bilang isang
taong pinagkaloobn ng pag-iisip, nagsasabi rin ang
Pilipino ng kaniyang sariling pananaw at marunong
ding magtaka na bumubuo ng kaniyang pilosopiya sa
kabuluhan ng buhay [tulad ng mga kanluranin].
VV: Ano po ang masasabi ninyo sa mga Pilipinong
pilosopong hindi naniniwala sa kairalan ng Pilosopiyang
Pilipino?
Pakikipanayam Tungkol sa Pilosopiya at Praksis ni Dr. Florentino T. Timbreza
Dr. T.: Hindi natin sila masisi na ang pagkakahulma
ng kanilang isipan lalo na’t matagal tayong na-expose
sa pilosopiyang kanluran. Sa labis na pagkababad dito,
hindi natin matatanggap na meron tayong sariling atin.
Hindi pa rin ako nawawalan ng pag-asa, lalo na’t lalo
pang yumayaman ang mga pananaliksik tungkol sa
Pilosopiyang Pilipino). Di magtatagal mamumulat tayo
sa katotohanan na meron din tayong sariling karanasan,
pag-iisip, pananaw, kultura, at napakayamang wikang
pambansa.
VV:.Paano po napapayaman ang larang ng Pilosopiyang
Pilipino kapag nagsisiwalat po kayo ng mga hindi
magagandang pag-uugali ng mga Pilipino?
Dr. T.: May kinalaman siguro doon sa aking sinulat
na “Mga Negatibong Pag- uugali ng mga Pilipino.”
Sa pamamagitan ng ‘ika nga’y pagninilay tungkol sa
negatibong pag-uugali ng mga Pilipino, naunawaan
din natin ang pagkataong Pilipino. Sa pamamagitan
nito, napauunlad din natin ang Pilosopiyang Pilipino
sa dahilang habang ipinapaliwanag ko ang mga ito ay
lalong matutuklasan ang ‘ika nga’y bahagi ng pagkatao
ng mga taumbayan. Naipalalabas at napauunawa
natin ang iba’t ibang pag-uugali ng mga Pilipino,
maging positibo man o negatibo – nabubuksan ang
pagkatao ng taumbayan. Naipapakita ang kahinaan
at kakulangan hindi para siraan sa ibang tao, kundi
para mapaunawa ang mga kahinaan at kakulangan
bilang tao. Naipapakita rin ang mga positibo at
mabubuting kalooban na mas kinakailangan mapalakas
at mapaunlad.
VV: Ano-anong mga halagahan ang kailangang mas
palinangin ng mga Pilipino?
Dr. T.: Magandang tanong ‘yan. Mahalaga sigurong
pagtuunan ang minsang nabanggit na rin ng mga
sikolohistang mananaliksik na “pakikipagkapuwa-tao.”
Mahalaga iyon sapagkat tulad ng ibang lahi, ang mga
Pilipino ay mga tao ring nagmamalasakit. Tulad ng
sinasabi nila na: “ako ay ako sapagkat ikaw ay ikaw,
kung wala ang ikaw ay wala rin ako, at kung wala ako
ay wala rin ikaw.” Ang kapuwa ang nagpapayaman
at nagbibigay-kabuluhan sa ating pagkatao. Ang
nagbibigay-kabuluhan sa ating pagka-Pilipino ay ang
ating kapuwa Pilipino rin mismo, gayong minsan
hindi pa rin natin maiiwasan ang pagkagahaman o
makasarili. Kaya sa kabilang banda, kapag may mga
Villejo & Liwanag. 93
negatibong kaugalian tulad ng bullying, cheating, at
kahit na graft and corruption, masasabing nasisira ang
konsepto ng pakikipagkapwa-tao dahil niloloko mo
ang iyong kapuwa. Sa silid-aralan na konteksto, ang
kahalagahan ng pagiging guro ay ang pagkakaroon
ng mga mag-aaral. Maaaring maikumpara ito sa iba’t
ibang larang.
VV: Ano-anong mga halagahan ang kinakailangang
baguhin o kailangang pagnilayan ng mga Pilipino?
Dr. T.: Marami ring negatibong pag-uugali ng mga
Pilipino: mapanlamang, may palakasan, madaya,
panghihiram, pikon, pagwawala, pagbibinbin, mahilig
sa siksikan, usisero, pagdura, [iresponsableng]
pagtapon ng basura, at iba pa. Kadikit ng panlalamang
ang korapsyon na sagabal sa kaunlaran bilang mga
Pilipino.
VV: Ano po ang bentahe sa pagkakaroon ng
interpretasyon ng Pilipinong pananaw sa mundo?
Dr. T.: Para sa akin, ang kahalagahan ng pagkakaroon
ng interpretasyon ng Pilipinong pananaw sa mundo
ang at least natunghayan at nadiskubre mismo natin na
meron tayong sariling identity at pananaw sa buhay.
Mahalaga iyon sapagkat maaaring napatunayang hindi
lamang ang ibang lahing kanluranin ang mayroon
mga pananaw at pag-iisip tungkol sa mga pangyayari
sa buhay. Ang kabutihan dito, lalong nagiging
katanggap-tanggap ang mga pananaw dahil bahagi
na ito ng ating kultura na bagamat may kahinaan o
kakulangan, maaari pa ring mabago kapag buong-
puso na nating natanggap. Iyon ang kagandahan ng
pilosopiya, kapag natuklasan ang mga kahinaan at
kakulangan, may hamon na paimbabawan mo ang mga
ito bilang Pilipino. Sa pamamagitan nito, masasabing
naisakatuparan na ng pilosopiya ang tungkulin nito
bilang isang mapagpalayang-lakas para kumalas at
tuluyang kumawala sa mga kahinaan o negatibong
pag-uugali.
VV: Ibig sabihin po, ang pilosopiya maaaring
makatulong po sa pagkalas sa mga negatibong
nakasanayan?
Dr. T.: Oo, mahirap maiwaglit ang nakasanayan na
katulad ng paninigarilyo o ang adiksyon sa droga na
problema ngayon ng administrasyon. Mahirap kumalas
94 Malay
sa nakasanayan na lalo na kung bahagi na ng sistema
at pagkatao. Lagi’t lagi kong binabanggit na may
kaugnayan ito sa pangangaral ng Mahal na Nazareno:
“alamin ninyo ang katotohanan, ang katotohanan
ang siyang magpapalaya sa inyo.” Palagay ko, mas
kinakailangang pagtuunan din ng mga pananaliksik
ang tungkol sa kahinaan nating mga Pilipino.
VV: Ano po ang mairerekomenda ninyong babasahing
kabilang sa inyong mga obra kapag nais ng isang iskolar
o manunulat na mag-ambag ng pamimilosopiyang
nakatuon sa interpretasyon ng Pilipinong pananaw sa
mundo?
Dr. T.: Mairerekomenda kong babasahin na kasama sa
mga nagawa ko na ang pinamagatang “Ang mga Hugis
at Pag-iisip ng mga Pilipino.” Sa akin, “ipagpatuloy
dapat ng mga bagong mananaliksik ang mga bagay
na nasimulan namin.” Sa Ingles, “you have to begin
what we’ve ended.” Alalahanin na ang lahat ng mga
pananaw ay nag-umpisa sa payak na pag-iisip lamang.
Habang pinag-iisipan mo ito, lalong lumalalim,
lumalawak, at umuunlad ang pananaw.
VV: May puwang po ba ng Abra at Ilokandia sa inyong
pamimilosopiya?
Dr. T.: Oo. Katulad ng pananaliksik ko kung saan
sinabing ang bawat lipunan ay may kani-kanilang
kultura. Ganoon din ang bawat rehiyon sa Pilipinas
na may iba-ibang tradisyon at kultura katulad ng mga
Muslim, Kristiyano, Cebuano, at kahit pa hanggang
sa mga Ilokano. Bahagi ng pag-aaral ko sa Pilipinas
ang mga Ilokano na minsang sinasabing mga kuripot.
Bahagi ito ng kalikasan ng buhay (o human nature) at
karakter ng mga tao.
VV: Ano po ang sa tingin ninyong magiging direksyon
ng Pilosopiyang Pilipino sa susunod na sampung taon?
Dr. T.: Kumbaga hindi nawala [ang Pilosopiyang
Pilipino] dahil tuloy-tuloy, sa pamamagitan ng
family at culture. Hanggang ngayon, kahit sa UST,
nagkakaroon na ng interes ang mga mag-aaral na unti-
unti nilang nabubuklat ang mga nababanggit. Pati mga
sinulat ko, nakukuwento rin nila, kaya nagpapatuloy.
Marami na rin ang sumusulat sa UST. Nakabubuti
naman dahil kani-kaniya ang interpretasyon. Okay lang
ayan. May paglago. That’s how philosophy consults
Tomo 32 Blg. 1
its world naman, through skepticism o empiricism.
Katulad ng ginagawa ninyo ngayon, kaya palagay ko
may kinabukasan ito.
VV: Anong mga aral at gabay ang gusto po ninyong
ibahagi sa mga nakababatang Pilipinong may interes
din sa Pilosopiyang Pilipino?
Dr. T.: Lagi kong sinasabi sa mga estudyante ko,
tutukan ninyo ang inyong kinahihiligan o tinatawag
nating signature strength. ‘Pag natuklasan na, nurture
and develop that kasi ikaw lang makakagawa nito.
Halimbawa ako, ang pagsulat ko sa Wikang Filipino,
I took it as an opportunity. Kayo, you should take
advantage of it.
VV: Ano po ang gusto ninyong maaalala sa inyo ng
mga susunod pang magiging pilosopong Pilipino?
Dr. T.: Parang self-serving yon, siguro gusto kong
maalala ‘yung mayroong isang taong nagpursigi sa
kaniyang pag-aaral at pagtuklas ng Pilosopiyang
Pilipino. Naniwala siya na bawat tao ay may kani-
kaniyang pananaw sa buhay, may sari-sariling kultura,
mga karanasan sa buhay, at higit sa lahat may sariling
wika. Ito ang basis ko sa pag-aaral ng pilosopiya na
natutuhan natin sa palaisip na mga Griyego. Lalo na
kay Aristotle kung saan para sa kanya likas na maalam
ang lahat ng tao. At ito ang naging basis ko dahil tao
rin ang mga Pilipino. Ang buhay ay isang malaking
kahiwagaan, kaya gusto niyang malaman kung bakit
[nangyayari ang mga bagay-bagay na ito] dahil sa
kahiwagaan nito.
KONGKLUSYON
Kahit na may mga bulto na ng mga pag-aaral
na sumentro sa pagiging tagapagtaguyod ng
intelektuwalisasyon ng Wikang Filipino at ng
Pilosopiyang Pilipino ni Timbreza, malinaw na
naisagawa ng pananaliksik na ito ang malalim na
pakikipanayam na tumuon sa pilosopiya at praksis
niya batay sa malilinaw na diskurso ng Pilosopiyang
Pilipino. Sa bahaging ito, masasaksihan ang paglalagom
ng mga puntos na inilatag ng pantas, gayundin ang mga
magagagap na kaalaman sa lawak, lalim, at hugis ng
Pilosopiyang Pilipinong isinusulong niya.
Pakikipanayam Tungkol sa Pilosopiya at Praksis ni Dr. Florentino T. Timbreza
Una, malaki ang naging talab kay Timbreza ng
magkakaiba ngunit magkakaugnay na karanasan
sa pagiging graduwadong mag-aaral, propesor, at
mananaliksik upang itaguyod ang intelektuwalisasyon
at paggamit ng Wikang Filipino tungo sa pagyabong
ng Pilosopiyang Pilipino. Sa paniniwala ng pantas,
nakaugnay ang pananaw sa wikang ginagamit dahil
kaakibat ng wika ang pag-iisip ng isang indibiduwal.
Hindi naging balakid ang pagiging isang Ilokano ni
Timbreza sa paggamit ng Wikang Filipino, bagkus
kinasangkapan pa ang pagbabad at pagsasanay
sa naturang wika upang malinang ang larang ng
pilosopiya. Buhat dito, hindi itinanggi ni Timbreza
ang naging matinding impluwensiya ng isa sa itinuring
na dakilang pilosopong si Emerita S. Quito (1926-
2017). Sa katunayan, napagtanto ni Timbreza mula
kay Quito ang kawalan ng akademiko at pormal na
pilosopiya sa Pilipinas dahil limitado lamang ang
mga pilosopikal na gawain sa eksposisyon ng mga
banyagang teorya. Sang-ayon si Timbreza sa kaisipan
ni Quito kung saan binigyang-diin ang pagkakaroon
ng mayamang sisidlan ng grassroots philosophy o folk
philosophy na hindi gaanong napagtuunang-pansin
ng mga kanluranin o maka-kanluraning akadamiko.
“Tinawag ni Quito ang tinaguriang ‘loose philosophy’
bilang ‘diwang Pilipino’ (Filipino spirit), ‘Volksgeist’
(Folk spirit) at ‘Weltanschauung’ (worldview).
Naniniwala siyang hindi lamang malalimang pag-
unawa sa sariling wikang pambansa at kultural na
identidad ang pagkabatid natin sa ganitong antas at
pakiwari sa pilosopiya, datapwat magkakaroon din
ng mga konsepto, wika, at mga sistema ng pag-iisip
na maaaring gamitin upang bumuo at mapaunlad
ang sarili sa makabuluhan at makapangyarihang
diskurso” (Liwanag 59). Hindi naging sagabal ang
pagiging isang Ilokano ni Timbreza upang maisulong
ang Wikang Filipino, datapwat naging tugon niya sa
rehiyonalistikong saloobin (o regionalistic attitude)
ang parabola ng palakang nasa loob ng isang balon.
Ang Wikang Filipino ang mistulang bangkang aalalay
mula sa kinamulatang munting balon patungo sa mas
malaking karagatan kung saan naroroon ang mga
kapwa-Pilipinong may kani-kaniyang wika at kultura.
Ikalawa, paulit-ulit ding binigyang-diin ni Timbreza
na mainam sa mga makabagong iskolar at mananaliksik
ng Pilosopiyang Pilipino ang pagtuklas, paglinang,
at pagpapayaman ng kani-kaniyang kalakasan
at kinahihiligan. Aniya, ito ang kagandahan ng
Pilosopiyang Filipino kung saan walang pinakamainam
Villejo & Liwanag. 95
o pinakaepektibong pormula para maisakatuparan
ito. Mainam na pagsisimula bilang dulog (approach)
ang tumutok sa kalakasan at kinahihiligan dahil
hindi magtatagal maaaring magdulot ito ng unti-
unting paglawak ng kahalagahan at kabuluhan na
harinawang magdulot ng talab sa higit pang paglinang
ng Pilosopiyang Pilipino. Sa kaso ni Timbreza,
nagsimula ang lahat sa payak na pagkahilig sa
pakikinig at pakikihalubilo sa mga kawili-wiling
kuwento ng matatandang umiinog sa mga lokal na
anekdota, parabula, at salawikain. Mula sa naging
pundasyong pangkaisipan ni Timbreza sa Ateneo
de Manila, “ganyan ang tao, uunlad lamang siya sa
pamamagitan ng kaniyang malikhaing paggawa, sa
produktibong pakikisalamuha sa daigdig. Hindi siya
lubos na biktima ng mga pangyayari, kaya niyang
baguhin ang puwersang nasa loob at nasa labas niya”
(Timbreza, “Tatlong Pandaigdigang Pananaw sa
Pilosopiya” 105-106).
Ikatlo, sa pamamagitan ng pagdiskubre sa
kakayahang pilosopikal ng mga lokal anekdota,
parabula, at salawikain, nakabuo si Timbreza ng isang
maka-Pilipinong pag-iisip at pananaw mula mismo
sa mga Pilipino. Alinsunod dito ang paghango ng
Ilokanong Pantas sa mga nangingibabaw na diskurso
at tema na kalaunang naging isa sa pinakamatatatag
na saligan sa pagsasaliksik sa mga Pilipinong etika
at sistema ng pagpapahalaga na nagpalawak ng
kadalubhasaang higit pa sa payak na pamimilosopiya
sa Wikang Pambansa. Kaugnay ng obra ni Timbreza
na pinamagatang “Negatibong Pag-uugali ng mga
Pilipino” na nakapaloob sa malilinaw na diskurso
ng kaniyang Pilosopiyang Pilipino, mahalagang itala
na labis na inaasam ni Timbreza na mapukaw ang
kamalayan ng mga dalubhasa, iskolar, at kinauukulan
sa values education. Mula sa mga nadiskubreng mga
negatibong aspekto ng kaugaliang Pilipino, mithiin
niyang magsagawa sila ng mga pamamaraan para
maliwanagan ang mga kapuwa Pilipinong malaman
at matanggap ang mga kahinaan at pagkukulang
ng istruktura ng pagkataong Pilipino. Aniya, “ang
tungkuling pagtutuwid na ito ay isang napakalaking
hamon hindi lamang sa mga magulang, guro,
relihiyoso, at opisyal ng mga paaralan kundi sa iba’t
ibang sangay rin ng pamahalaan” (Timbreza “Sariling
Wika at Pilosopiyang Filipino,” 85).
Ikaapat, pinagtibay ng pakikipanayam kay
Timbreza na isang pamamaraan sa pag-angkop
ng mga banyagang teorya ang paghahalintulad ng
96 Malay
lokal na lipunan at konteksto, at ang mga teorya ng
mga banyagang dalubhasa na may kani-kaniya ring
pinagmulang lipunan at konteksto. Binigyang-pansin
ng Ilokanong Pantas na ang pagsusuri sa lokal na
konteksto ng Pilipinas at ang paghahambing nito
sa mga sitwasyon sa ibang bansa ang nagpapatibay
na “kadalasang ginagamit ang paghahalintulad para
makalikha ng kayarian ng sanggunian (frame of
reference) na maaaring maiugnay sa mga nagbabagong
obserbasyon” (Raivola 364). Nagbunsod ang malilinaw
na pananaw mula sa mga lumang sibilisasyon kung
saan “ang mga simulain at doktrina nina Mahavira,
Buddha, Mohammed, Lao Tzu, Confucius, Zoroaster,
at Jesukristo ang naging pundasyon ng magkakaibang
relihiyon at kultura ng iba’t ibang lahi sa mundo. Sa
ngayon, ang mga pananampalataya na batay sa kani-
kanilang pananaw at pangangaral ang siyang humubog
sa kanilang paniniwala tungkol sa kabuluhan ng buhay.
Dahil dito, nakapagtatag ng sibilisasyon at kultura ang
mga pananaw [katulad ng] na tinatawag na kulturang
Tsino, Hindu, Aleman, Amerikano, [at maging ang]
Filipino” (Timbreza x). Sa madaling salita, katulad
ng anomang lipunan sa daigdig, umiiral ang lipunan
at kaisipang Pilipino dahil sa pagkakaroon ng mga
Pilipinong patuloy na nagwawari sa kabuluhan at
kahiwagaan ng buhay.
Ikalima, kapuna-puna na malaki ang kontribusyon
ng malalim na pilosopikal na diskurso ni Timbreza
tungkol sa “pakikipagkapwa-tao” bilang interpretasyon
ng Pilipinong pananaw sa mundo. Binigyang-diin
niya na “nagmamalasakit din ang Pilipino katulad
ng ibang lahi.” Sang-ayon sa pananaw na ito ang
pag-aaral na pinamagatang “The Filipino Value of
Pakikipagkapwa-tao vis-à-vis Gabriel Marcel’s Notion
of Creative Fidelity and Disponibilite” na inihambing
ang mga Pilipino sa mga Asyanong kapitbahay dahil sa
holistikong pananaw sa mundo. Para sa mga Pilipino,
ang konsepto ng “sarili” ay itinuturing na bahagi ng
entidad na mahalagang bahagi ng mundo o reyalidad.
Naniniwala siyang kaisa siya ng sangkatauhan at
may kaugnayan sa mga likha. Dinaranas niya ang
sarili bilang bahagi ng daigdig at kinikilala na ang
buhay sa mundo ay iisa para sa lahat (Aguas 17). Sa
kabilang dako, isang kabalintunaan ang pagtingin
ng pananaliksik na pinamagatang “The Anti-Social
Filipino” na pinagtuunan ang usapin ng “tao laban sa
tao.” Tinukoy ang pangunahing salik na umiiral ang
isang uri ng ekonomikong kaayusan at kinakailangan
ng matinding kompetisyon para mabuhay, isang
Tomo 32 Blg. 1
kagubatang ang nananaig na batas ay pilosopiyang
dog eat dog world, kaya napipilitan tayong unahin ang
ating sarili. Kahit na may mga kahinaan at kakulangan,
maituturing na matagumpay lamang ang Pilosopiyang
Pilipino kapag naisakatuparan ang mithiin bilang
sandatang magpapalaya mula sa mga hindi kanais-nais
na bahagi ng kultura at tradisyon at pagtanggap sa
sarili bilang Pilipinong may tungkulin sa pagkakaisa
at pagsasabansa.
Ikaanim, malaki ang tsansang magkasundo
sina Timbreza at ang kasalukuyang buhay na
pilosopong Pilipina, si Sr. Mary John Mananzan (1937-
-) sa diskurso ng pagbibigay-boses sa kababaihan na
kapuwa nilang pinaglaanan ng panahon. Sa pag-aaral
ni Timbreza na pinamagatang “Reproductive Health
Ethics: Giving Voice and Choice to Filipino Women,”
matutunghayan ang estrukturang pagtalakay ng mga
napapanahong isyu hinggil sa reproduktibo at moral na
pagpapahalaga ng samo’t saring mga etikal na doktrina.
Ayon sa Ilokanong Pantas, “ang pangunahing mensahe
ay nakaangkla hindi lamang sa pundamental na
karapatang pantao, mga moral na prinsipyo ng bioetikal
na pagsisiyasat, at moral na aral ng mga etikal na teorya.
Pinakamahalagang makita sa malilinaw na probisyon
ng RH Bill na bukod sa matitiyak ang kamalayan
ng kababaihan sa mga impormasyon at kaalaman sa
pagiging responsableng ina, mapoprotektahan din
ang karapatan nila sa reproduktibong kalusugan”
(Timbreza “Reproductive Health Ethics,” 168 sariling
salin). Sa kabilang banda, walang takot na nanindigan
si Mananzan sa minsang pahayag na inilathala sa iba’t
ibang pahayagan kung saan sinabi niyang “madre ako
pero para ako sa reproductive health law dahil babae
ako. Napagkaitan ang mga babae ng partisipasyon sa
mga pangunahing proseso ng pagdedesisyon. Marami
silang sinasabi tungkol sa batas na hindi totoo. Hindi
ito sumusuporta sa aborsyon. May tatlong pahayag
sa batas na ito na nagsasabing ilegal ang aborsyon sa
Pilipinas kaya hindi masasabing sinusuportahan nito
ang pagpapalaglag” (Pasion par 2, 7, and 10, sariling
salin).
Pinangatuwiranan ni Timbreza na ang “kaakibat
ng pagbibigay-lakas sa kababaihan ang indibiduwal
na kalayaan at pananagutan. Kinakailangang matupad
ng kababaihan at ng mga ina ang kalayaan at maigiit
ang karapatan kaakibat ang pananagutan upang hindi
ito manatiling konsepto o imposibleng panaginip”
(Timbreza “Reproductive Health Ethics,” 168 sariling
salin). Bilang tugon ng aktibistang madre, nararapat na
Pakikipanayam Tungkol sa Pilosopiya at Praksis ni Dr. Florentino T. Timbreza
pagtuunan ang pagbuwag sa pagwaksi ng patriyarkal
na sistema ng lipunan upang mabigyan ng boses
magpahayag at magdesisyon ang kababaihang Pilipino.
Ikapito, interesanteng maiposisyon si Timbreza
bilang isang pampublikong intelektuwal alinsunod sa
mga kaisipan ng mga natatanging pantas na naghain
ng magkakaibang paglalarawan. Para kay Edward Said
(1935-2003), kinakailangang may pagtutol (defiance)
ang mga intelektuwal sa pamamagitan ng sariling boses
at paninindigang nagpapahayag ng kalayaan mula
sa mga nananaig na puwersa sa lipunan. Sa kaso ng
praksiyolohiya ni Timbreza, matingkad ang kaniyang
pagsalungat ngunit sa paraang may kababaang-
loob. Una, nanindigan si Timbreza sa suliranin ng
labis na pagkiling sa kani-kaniyang wika at kultura
(rehiyonalismo) kaya isang hamon ang pagsulong ng
pagkakaroon ng Wikang Pambansa. Ikalawa, nakita
ni Timbreza bilang isang bentahe o kalamangan ang
paggamit ng Wikang Filipino dahil binibigyan tayo
nito ng pagkakataong masuri at makipag-ugnayan sa
iba pang uri ng daigdig na nagbubunsod sa paglawak
ng perspektiba. Ikatlo, hindi napako sa Tomismo at
Iskolastisismo ang pamimilosopiya si Timbreza kahit
pa minsang naging mag-aaral sa UST, isang Katolikong
pamantasan ng Pilipinas, dahilan ang paghango ng
kagandahang-loob ng mga nananaig na pananaw
mula sa Pamantasan ng Ateneo de Manila, Far Eastern
University, Pamantasan ng Pilipinas, at Pamantasang
De la Salle. Ikaapat, naniniwala si Timbreza na
mali ang nosyon na wala tayong sariling anyo ng
pamimilosopiya. Hindi man malinaw ang hugis, lawak,
at lalim nito katulad ng mga kanluranin, hindi ibig
sabihing hindi ito umiiral. At ikalima, ipinagdiinan
ni Timbreza na hindi masisisi ang mga pilosopong
Pilipinong kumukuwestiyon sa kairalan nito lalo pa
at mas matagal ang pagkakababad natin sa dayuhang
pilosopiya. Gayunman, hindi siya nawawalan ng
pag-asa lalo pa at napakarami na ring pananaliksik na
nagpapatunay sa pagkakaroon nito.
Makabuluhang sabihing naging makabuluhan
ang patuloy na paghahanap sa kasagutan sa kairalan
ng Pilosopiyang Pilipino sa pamamagitan ng
pakikipanayam kay Timbreza. Aniya, nararapat
lamang na ipagpatuloy ang pagsulat at pananaliksik
tungkol sa mga bagay na bumabagabag sa lipunang
Pilipino na harinawang magbibigay-daan sa hugis,
lalim, at lawak ng diskursong ito. Walang dudang
tayong mga Pilipino lamang ang may tungkulin at
katungkulang maunawaan at masuri ang ating lipunan.
Villejo & Liwanag. 97
Hindi natin mithiing mahanap ang pinakalikas na
Pilipinong kaisipan, bagkus mas makabuluhang
hangaring patuloy na pagbuo nito “mula sa” at “para
sa” ating mga Pilipino. Aniya, “ang tanging paraan ng
pagpapaunlad ng sariling wika sa larang ng pilosopiya
ay sa pamamagitan ng paggamit lamang. Malaki ang
ugnayan ng wika at pag-iisip. Sa katunayan, ang
dalawa’y magkakabit. Laging hinahanap ng pag-
iisip ang wika upang maging buo ito” (Timbreza sa
“Pamimilosopiya sa Sariling Wika: Mga Problema
at Solusyon,” 80).
SANGGUNIAN
Afundar, Christian Lemuel C., and Greg T. Dulay.
“Recuerdos: Mga Pagbalik-tanaw sa Lumahong
Programang Pilosopiya ng Far Eastern University.”
KRITIKE: An Online Journal of Philosophy 12.1 (2018).
Print.
Aguas, Jove Jim S. “The Filipino Value of Pakikipagkapwa-
tao vis-à-vis Gabriel Marcel’s Notion of Creative Fidelity
and Disponibilite.”Scientia: The Research Journal of the
College of Arts and Sciences. Print.
De Leon, Emmanuel. Ang Intelektuwal na Pamana ng mga
Pangunahing Tomasinong Pilosoper sa Kasaysayan ng
Pamimilosopiyang Filipino: Quito, Mercado, Hornedo,
Timbreza, Abulad, at Co. Diss. Ph. D. Dissertation,
University of Santo Tomas, 2017. Print.
Demeterio III, F. P. A. “Assessing the Developmental
Potentials of Some Twelve Discourses of Filipino
Philosophy.” Philippiniana Sacra 69 (2014): 147. Print.
Demeterio III, F. P. A, et al. “Pagtatala ng Sampung
Pinakabat’ikang Pilosopong Pilipino: Isang Gabay para
sa Pagtuturo ng Pilosopiyang Pilipino.” In press.
Demeterio III, F. P. A. “Quito, Ceniza, Timbreza, Gripaldo:
DLSU Professors’ Contributions to Filipino Philosophy.”
Philosophia International Journal of Philosophy 15.2
(2014): 180-208. Print.
Demeterio III, F. P. A. “Status of and Directions for
“Filipino Philosophy” in Zialcita, Timbreza, Quito,
Abulad, Mabaquiao, Gripaldo, and Co.” Φιλοσοφια:
International Journal of Philosophy 14.2 (2013): 1-1.
Print.
Demeterio III, F. P. A. The Intellectual Heritage of the
Pioneering Lasallian Filipino Philosophers. In press.
Liwanag, Leslie Anne L. “Ang Pilosopiya ni Emerita S.
Quito.” Kritike: An Online Journal of Philosophy, vol.
10, no. 1, 2016, pp. 54–82., doi:10.25138/10.1.a.3. Web.
Mancenido, Marella Ada V. “Filipino Philosophy According
to Mercado and Timbreza: A Re-evaluation.” DALUMAT
E-Journal 1.1 (2010): 1-1. Web.
98 Malay Tomo 32 Blg. 1

Pada, Roland Theuas DS. “The Methodological Problems

of Filipino Philosophy.” Kritike: An Online Journal of
Philosophy 8 (2014): 1. Web.
Padilla, Alejandro D. “Introduction to Dr. Florentino T.
Timbreza.” De La Salle University, 2004. Web.
www.dlsu.edu.ph/university-fellows/dr-florentino-t-
timbreza/.
Pasion, Patty. “‘I Am a Nun but I Am pro-RH Law’ – Sr.
Mary John Mananzan.” Rappler, 16 May 2017. Web.
www.rappler.com/nation/170017-activist-nun-mary-
john-mananzan-pro-reproductive-health-law.
Raivola, Reijo. “What is comparison? Methodological and
Philosophical considerations.” Comparative Education
Review 29.3 (1985): 362-374. Print.
Temperante, Michael Justin L. “Panariling Panayam Kay
Florentino Timbreza.” Academia.edu. Web. www.
academia.edu/35628264/Panariling_Panayam_kay_
Florentino_Timbreza.
Timbreza, Florentino. “Pamimilosopiya sa Sariling Wika:
mga Problema at Solusyon.” Malay Journal, vol. 22,
no. 1, 2009, pp. 69-83.,Web. https://ejournals.ph/article.
php?id=7958
Timbreza, Florentino. Reproductive Health Ethics: Giving
Voice and Choice to Filipino Women. New Day
Publishers, 2015. Print.
Timbreza, Florentino. Sariling Wika at Pilosopiyang
Filipino. C & E Publishing, Inc., 2008. Print.
Timbreza, Florentino. Tatlong Pandaigdigang Pananaw Sa
Pilosopiya . First ed., Rex Book Store, 2007. Print.

***