See discussions, stats, and author profiles for this publication at: https://www.researchgate.

net/publication/344263203

Prilog istraživanju i ispitivanju istorijskih maltera – Malter ugrađen u

akvadukt u Vizbegovu, Skoplje, Makedonija. Examination of the mortar used
in aqueduct in Vizbegovo near Sko...

Conference Paper · October 2014

CITATIONS READS

0 20

3 authors, including:

Ivana Delić-Nikolić Lidja Kurešević Ex Marčeta

IMS Institute Institut IMS a.d. - Belgrade
19 PUBLICATIONS   0 CITATIONS    46 PUBLICATIONS   23 CITATIONS   

SEE PROFILE SEE PROFILE

Some of the authors of this publication are also working on these related projects:

Mortar Design for Conservation - Danube Roman Frontier 2000 Years After (MoDeCo2000) View project

All content following this page was uploaded by Lidja Kurešević Ex Marčeta on 16 September 2020.

The user has requested enhancement of the downloaded file.

 4 DRUŠTVO ZA ISPITIVANJE I ISTRAŽIVANJE
MATERIJALA I KONSTRUKCIJA SRBIJE

SOCIETY FOR MATERIALS AND

DIMK STRUCTURES TESTING OF SERBIA

MEĐUNARODNI SIMPOZIJUM
O ISTRAŽIVANJIMA I PRIMENI SAVREMENIH DOSTIGNUĆA
U GRAĐEVINARSTVU U OBLASTI MATERIJALA I
KONSTRUKCIJA

INTERNATIONAL SYMPOSIUM
ON RESEARCHING AND APPLICATION OF CONTEMPORARY
ACHIEVEMENTS IN CIVIL ENGINEERING IN THE FIELD OF
MATERIALS AND STRUCTURES

ZBORNIK RADOVA
PROCEEDINGS

XXVI Kongres - Vrnjačka Banja, 29-31. oktobar 2014.

XXVI Congress - Vrnjacka Banja, October 29-31, 2014.
CIP - Каталогизација у публикацији
Народна библиотека Србије, Београд
624(082)
69(082)
666.7/.9(082)
МЕЂУНАРОДНИ симпозијум о истраживањима и
примени савремених достигнућа у
грађевинарству у области материјала и
конструкција (2014 ; Врњачка Бања)
Zbornik radova = Proceedings /
Međunarodni simpozijum o istraživanjima i
primeni savremenih dostignuća u
građevinarstvu u oblasti materijala i
konstrukcija [u okviru skupa] Društvo za
ispitivanje i istraživanje materijala i
konstrukcija Srbije, XXVI kongres, Vrnjačka
Banja, 29-31. oktobar 2014. = International
Symposium about Research and Application of
Modern Achievements in Civil Engineering in
the Field of Materials and Structures
[within] Society for Materials and Structures
Testing of Serbia, XXVI Congress, Vrnjacka
Banja, October 29-31, 2014. ; [editor Zoran
Grdić]. - Beograd : Društvo za ispitivanje i
istraživanje materijala i konstrukcija
Srbije, 2014 (Đurinci : Atom štampa). - 613
str. : ilustr. ; 25 cm
Radovi na srp. i engl. jeziku. - Tekst ćir. i
lat. - Tiraž 250. - Napomene uz tekst. -
Bibliografija uz većinu radova. - Summaries ;
Rezimei.
ISBN 978-86-87615-05-2
1. Друштво за испитивање и истраживање
материјала и конструкција Србије (Београд).
Конгрес (26 ; 2014 ; Врњачка Бања)
a) Грађевински материјали - Зборници b)
Грађевинске конструкције - Зборници
COBISS.SR-ID 210812172
Izdavač: Društvo za ispitivanje i istraživanje materijala i konstrukcija Srbije
Beograd, Kneza Miloša 9/I
Editor: Prof. dr Zoran Grdić, dipl.inž.građ.
Građevinsko-arhitektonski fakultet, Niš
Štampa: "Atom štampa" - Đurinci
Tiraž: 250 primeraka

Vrnjačka Banja, oktobar 2014. godine

36. Predrag Blagojević, Darko Živković, Aleksandar Šutanovac
PRIKAZ KONSTRUKCIJSKOG REŠENJA OBJEKTA NAUČNO-
TEHNOLOŠKI PARK U NIŠU .................................................................. 409
37. Slavko Zdravković, Dragoslav Stojić, Marija Spasojević-Šurdilović,
Dragan Zlatkov, Sandra Šaković
EXPERIMENTAL DETERMINATION OF DAMPING OF
OSCILLATING STRUCTURAL ELEMENTS, WHOLE
BUILDINGS AND STRUCTURES............................................................ 417
ASEIZMIČKO PROJEKTOVANJE I GRAĐENJE
38. Slavko Zdravković
EVALUATION OF EARTHQUAKE INTENSITY BASED ON
MEASURED PERIOD AND DAMPING OF BUILDINGS .................... 427
39. Slavko Zdravković
BEHAVIOR OF BUILDING MATERIALS DURING
EARTHQUAKE ........................................................................................... 439
ODRŽAVANJE I SANACIJA GRAĐEVINSKIH OBJEKATA
40. O. Vušović, L. Kurešević, I. Delić-Nikolić
STONE MATERIALS USED FOR BUILDING OF THE
AQUEDUCT IN VIZBEGOVO, SKOPJE, MACEDONIA ..................... 447
41. Andrijana Novović, Dragan Radisavljević
PRIMENA LAKOAGREGATNOG KONSTRUKTIVNOG
TRANSPORTNOG BETONA LC 30/33, D1.8, NA SANACIJI
KOLOVOZNE PLOČE MOSTA PREKO DUNAVA KOD BEŠKE ... 453
42. Maja Franković, Vesna Matović
TEHNIKA MAPIRANJA FASADA IZGRAĐENIH OD KAMENA .. 461
43. Olivera Vušović, Ivana Delić-Nikolić, Lidja Kurešević
PRILOG ISTRAŽIVANJU I ISPITIVANJU ISTORIJSKIH
MALTERA - MALTER UGRAĐEN U AKVADUKT U
VIZBEGOVU, SKOPLJE, MAKEDONIJA ............................................. 477
44. Nađa Kurtović Folić
POVEZANOST DIJAGNOZE I IZBORA METODA OČUVANJA
ISTORIJSKIH GRAĐEVINA .................................................................... 491
MATERIJALI, KONSTRUKCIJE I ŽIVOTNA SREDINA
45. Milena Jovanovic
EARTH ARCHITECTURE-METHODS AND MANNER OF
CONSTRUCTION, FEATURES OF CLIMATE ..................................... 501
46. Vesna Petrović, Borislav Simendić, Vesna Marinković
RIZICI PRI MEHANIČKOM I TERMIČKOM TRETMANU
AZBESTNIH SALONIT PLOČA .............................................................. 511
47. Milja Penić
APLLICATION OF RECYCLED WASTE GLASS- PRINCIPLE OF
ECOLOGICAL CONSTRUCTION........................................................... 519
 DRUŠTVO ZA ISPITIVANJE I ISTRAŽIVANJE MATERIJALA I KONSTRUKCIJA SRBIJE
SOCIETY FOR MATERIALS AND STRUCTURES TESTING OF SERBIA

XXVI KONGRES – Vrnjačka Banja 29-31. oktobar 2014.

DIMK XXVI CONGRESS – Vrnjacka Banja October 29-31, 2014.

Olivera Vušović 1
Ivana Delić-Nikolić 2
Lidja Kurešević3

PRILOG ISTRAŽIVANJU I ISPITIVANJU ISTORIJSKIH MALTERA

MALTER UGRAĐEN U AKVADUKT U VIZBEGOVU, SKOPLJE,
MAKEDONIJA

Rezime: Akvadukt u Skoplju izgrađen je od kamena i opeke, koji su povezani malterom. Ispitivanje
je uključilo mikroskopsko, spektroskopsko (XRF), mineraloško (XRD) ispitivanje, određivanje
zapreminske mase, upijanja vode i pritisne čvstoće.
Ključne reči: malter, akvadukt, ispitivanje

CONTRIBUTION TO EXAMINATION AND EXPLORATION OF THE

HISTORICAL MORTARS-MORTAR BUILT INTO THE AQUEDUCT IN
VIZBEGOVO, SKOPJE, MACEDONIA

Resume: The aqueduct in Vizbegovo near Skopje is made up of stone and brick, with mortar binder.
The samples are used for determination of composition, physical and mechanical properties. The
testing has included the microscopic, spectroscopic (XRF) and mineral composition testing (XRD),
determination of density, water absorption and compressional strength determination.
Key words: mortar, aqueduct, examination

1
Olivera Vušović, dipl.ing.geol.; Institut IMS, bul. vojvode Mišića 43, Beograd;
olivera.vusovic@institutims.rs
2
Ivana Delić-Nikolić, dipl.ing.geol.; Institut IMS, bul. vojvode Mišića 43, Beograd;
ivana.delic@institutims.rs
3
dr Lidja Kurešević, dipl.ing.geol.; Institut IMS, bul. vojvode Mišića 43, Beograd;
lidja.kuresevic@institutims.rs

477
1. UVOD

Ovaj impresivni arheološki lokalitet nalazi se u neposrednoj blizini Skoplja u

naselju Vizbegovo. Ne zna se tačno vreme izgradnje jer ne postoje precizna arheološka
istraživanja ali postoji više pretpostavki. Od ove građevine danas je ostalo nešto malo
ispod 400m dužine i ima 55 lukova. Danas pleni svojom lepotom i neobičnom
izdržljivošću i predstavlja jedan od tri takva objekta na Balkanu. Bio je u upotrebi do 18
veka.

Slika 1. Akvadukt

2. METODE I REZULTATI ISPITIVANJA

Uzorkovanja radi ispitivanja su urađena uglavnom u donjim delovima stubova koji

su inače oštećeni. Na ostalim mestima prilikom uzorkovanja vođeno je računa da se ne
ošteti ni jedan elemenat spomenika, a da ipak bude očuvan kvalitet i kontinuitet uzoraka.
Mesta uzimanja uzoraka su prikazana u tabeli 1.
Na uzorcima maltera urađena su mineraloško-petrološka ispitivanja pomoću stereo
mikroskopa tip ZEISS Stemi 2000 sa digitalnom kamerom AxioCam ERc 5s i
polarizacionim mikroskopom marke Leitz Wetzlar. Pored njih urađena je i XRF
spektrometrija na uređaju Oxford ED 2000, mineraloško ispitivanje XRD metodom,
određivanje zapreminske mase, upijanja vode i pritisne čvstoće.

478
 Terenska
oznaka Poreklo materijala
uzorka

M–1 Stub br. 27, istočna fasada

M–2 Stub br. 24, zapadna fasada

M–3 Stub br. 22, istočna fasada

Svod između stubova

br. 20 i br. 21,
M–4
malter kojim je svod premazan sa
unutrašnje strane
Vodovodni kanal,
M–5
iznad Stuba br. 6

Vodovodni kanal,
M–6
iznad Stuba br. 14

M–7 Stub br. 49

Tabela 1. Mesto uzimanja uzoraka

Slika 2. Uzorak M-1 Slika 3. Uzorak M-2

479
 Slika 4.Uzorak M-3 Slika 5.Uzorak M-4

Slika 6. Uzorak M-5 Slika 7. Uzorak M-6

Slika 8. Uzorak M-7

480
2.1. Mineraloško-petrološka ispitivanja

Nakon makroskopskog pregleda pod stereo mikroskopom došlo se do zaključka da

su pojedini uzorci sličnih karakteristika, pa su razmatrani i predstavljeni u zajedničkom
makroskopskom i mikroskopskom mineraloško-petrografskom opisu.

2.1.1. Uzorak M-1 i M-2

Makroskopski izgled:
Uzorak je izgrađen od agregata i veziva (Sl. 8 i Sl. 9). Ispitivani uzorak je prljavo
bele do sive boje.
Agregat je sive, crne, bele i mrke boje, retko providan. Različite je veličine zrna,
od 5mm do 0.1mm. Oblik zrna je uglast sa oštrim ivicama do poluzaobljen. Procentualno
učešće agregat:vezivo na uzorku VHM 193-1 (M-1) je oko 45%:55%, na uzorku VHM
193-2 (M-2) oko 55%:45%. Primećuju se šupljine različitog preseka i veličine. Vezivo je
karbonatnog sastava, u kontaktu sa 5% HCl pokazuje burnu reakciju.

Mikroskopski nalaz:
Mikroskopskim ispitivanjem (Sl. 10 i Sl. 11) je utvrđeno da je uzorak izgrađen od
agregatnih zrna i veziva.
Veličina agregatnih zrna se kreće od 4 x 3 mm do 0.1 x 0.1 mm. Oblika su
uglastog do poluzaobljenog. Na osnovu mineralnog sastava zrna pripadaju kvarcu,
kvarcitu, odlomcima metamorfnih stena (škriljci sa liskunima (muskovit) i gnajs), dok su
feldspati slabo prisutni. Agregatna zrna su na osnovu njihove veličine raščlanjena na tri
frakcije.
Prva frakcija obuhvata zrna veličine od 4-1.5mm i čini oko 10% od ukupne
količine agregata.
Drugu frakciju čine zrna veličine od 1.5-0.5mm i sačinjavaju oko 20%, dok je
treća frakcija količinski najzastupljenija, izgrađuje oko 70%, veličina zrna je od 0.5-
0.1mm.
Na osnovu izgleda, sastava, načina pojavljivanja i oblika zrna zaključuje se da je
korišćeni agregat prirodni pesak.
Šupljine su okrugle i nepravilne, veličine oko 0.2 x 0.1mm. Pukotine su takođe
uočljive, nepravilne su orijentacije i debljine ispod 0.1mm. Ne može se sa sigurnošću reći
kako su nastale. Generalno je granica između agregata i veziva dobra i jasno uočljiva,
mada se kod pojedinih zrna zapaža blaga reakcija između njih i odvajanje agregata od
samog veziva.

481
 Sika 8. Uzorak M-1, uvećanje 10X Sika 9. Uzorak M-2, uvećanje 12 x

Slika 10. Uzorak M-1, mikrosnimak, ukršteni Sika. 11. Uzorak M-2, mikrosnimak, ukršteni
nikoli nikoli

2.1.2. Uzorak M-3

Makroskopski izgled:
Izgrađen je od agregata i veziva (Sl. 12). Ispitivani uzorak je prljavo bele do sive
boje.
Od agregatnih zrna prisutna su zrna crne, sive, bele, mlečno belo-sive i mrko-žute
boje. Dimenzije im se kreću u intervalu od 15x10mm do ispod 1mm. Njihov oblik je
različit i zrna su uglasta do poluuglasta sa oštrim ivicama, dok su zaobljena zrna slabije
prisutna. Na osnovu veličine zrna, agregat čine dve frakcije.
Prvu frakciju izgrađuju zrna veličine od 15mm do 3mm i čine oko 5% od ukupne
količine agregata, dok druga frakcija sadrži zrna veličine ispod 1 mm i izgrađuje 95%.
U uzorku je primećeno i parče opeke, mrko crvene boje, čije dimenzije su grubo
ocenjene na oko 50x20mm.
Vezivo je karbonatnog sastava i makroskopski se primećuju šupljine i pukotine,
različitih dimenzija, uglavnom ispod 1mm. Prisutne su i grudvice bele boje, koje
najverovatnije potiču od veziva, nastale usled nedovoljne usitnjenosti materijala koji je
upotrebljen za vezivo. Vezivo je bele boje, a u kontaktu sa 5% HCl pokazuje burnu
reakciju. Na pojedinim retkim mestima lako ga je zdrobiti prstima.

482
 Mikroskopski nalaz:
Uzorak je izgrađen od agregata i veziva.
Agregat čine zrna kvarca, kvarcita, feldspata i odlomci škriljca i gnajsa (Sl. 13).
Njihov oblik je različit i sreću se uglavnom poluuglasta i poluzaobljena zrna, dok su
zaobljena nešto ređe zastupljena. Odnos agregata u odnosu na vezivo je 60:40%. Zrna
dimenzija od 8x5mm (uglavnom škriljac i gnajs) do 1x0.5 mm čine oko 20% od ukupne
količine agregata. Ostalih 80% sačinjavaju zrna veličine od 0.5x0.3mm do 0.2x0.1mm.
Vezivo je karbonatno, uglavnom kompaktno, ali su uočljive šupljine veličine od
0.3x0.2 do 0.1x0.1mm, nepravilnog oblika i pukotine debljine ispod 0.1mm. Zajedno su
prisutne u procentualnom odnosu do 5%.

Slika 12. Uzorak M-3, uvećanje 6 x Slika 13. Uzorak M-3, mikrosnimak, ukršteni
nikoli

2.1.3. Uzorak M-4

Mikroskopski izgled:
Mikroskopskim ispitivanjem je utvđeno da se uzorak sastoji od agregata i veziva.
Agregat je sastavljen od minerala i odlomaka stena (Sl. 14 i Sl. 15). Od minerala
uglavnom je zastupljen kvarc, dok su olivin i amfibol-pirokseni retki. Veličina ovih zrna
se kreće u intervalu od 0.5 x 0.3mm do 0.1x0.1mm, a oblik im je poluuglast do zaobljen.
Odlomci stena pripadaju kvarcitu, gnajsu, škriljcu i retkim zrnima mermera sa
poluuglastim do poluzaobljenim oblikom i veličinom od 1.5x1mm do 0.1x0.1mm.
Zastupljenost agregatnih zrna je oko 70% u izgradnji uzorka, ostalih 30% čini vezivo.
Oblik i sastav agregata ukazuje na njegovo prirodno poreklo.
Vezivo je kalcijum karbonatnog sastava.

483
 Slika 14. Uzorak M-4, mikrosnimak, ukršteni Slika 15. Uzorak M-4, mikrosnimak, ukršteni
Nikoli Nikoli

2.1.4. Uzorak M-5 i M-6

Makroskopski izgled:
Ispitivani uzorak je bledo cigla-crvene boje (Sl. 16 i Sl. 17). Izgrađen je od
agregata i veziva.
Agregat čine zrna sive i bele boje i drobljena opeka, cigla boje. Granulacija se
kreće u intervalu od 30-20mm do ispod 1mm (uglavnom od 5mm do 0.5mm), a oblik je
poluuglast do poluzaobljen. Procentualno učešće agregata je oko 50%. U uzorku se
primećuju i šupljine različitih dimenzija i oblika, uglavnom nepravilnog. Dimenzije se
kreću u intervalu od 6mm do ispod 0.5mm i nepravilno su raspoređene. Njihova
zastupljenost je oko 3-7%.
Vezivo je bledo crvene boje i burno reaguje sa 5% HCl, što ukazuje na njegov
karbonatni sastav.

Mikroskopski nalaz:
Mikroskopskim ispitivanjem je utvrđeno da se uzorak sastoji od agregata i veziva
(Sl. 18 i Sl. 19).
Agregat je sastavljen od minerala, odlomaka stena i delova opeke. Od minerala
uglavnom je zastupljen kvarc, odlomci stena pripadaju kvarcitu, gnajsu i mermeru.
Dimenzije agregata variraju od 10x5mm do 0.1x0.1mm. Oblik ovih zrna je uglast do
poluzaobljen. Zastupljenost agregatnih zrna je oko 50%, ostalih 50% čini vezivo. Na
osnovu veličine agregatnih zrna mogu se izdvojiti tri frakcije i to:
I-frakciju čine zrna veličine od 10x6mm do 2x1mm, i to su uglavnom po sastavu
delovi opeke i zrna gnajsa i mermera. Oni su procentualno zastupljeni sa oko 20% od
ukupne količine agregata. Zrnima opeke pripada oko 20% ove frakcije.
II-frakciju izgrađuju zrna sa dimenzijama od 1.5x1mm do 0.3x0.2mm. Po sastavu
pripadaju gnajsu, kvarcu i opeci, a u izgradnji agregata učestvuju sa oko 60%. Odnos
zrna gnajsa i kvarca prema zrnima opeke je 50%:50%.
III-frakcija obuhvata zrna gnajsa i kvarca, čije dimenzije su od 0.3mm do 0.1mm i
učestvuju sa oko 20% u sastavu agregata.

484
 Vezivo je kalcijum-karbonatnog sastava. Šupljine koje se javljaju u uzorku su više
ili manje okruglog i nepravilnog oblika i veličine od 0.5mm do 0.1mm. Njihovo
procentualno učešće je oko 3-5%.

Slika 16. Uzorak M-5, uvećanje 16 x Sika. 17. Uzorak M-6, uvećanje 6 x

2.1.5. Uzorak M -7
Makroskopski izgled:
Ispitivani uzorak je prljavo belo-sive boje (Sl. 20). Izgrađen je od agregata i
veziva.
Zrna agregata su bele, sive, mrke, tamnozelene i crne boje. Na osnovu veličine
sastojaka može se reći da su prisutne dve frakcije. Prva frakcija sa dimenzijama zrna od
20-13mm do 3x2mm čini oko 15% od ukupne količine agregata. Drugu frakciju čine zrna
manja od 2mm do ispod 1mm. Oblik agregata je različit i procentualno učešće agregata u
izgradnji uzorka je oko 35-40%. Uz agregat su prisutni i delovi opeke, oblika kvadra, sa
veličinom grubo ocenjenom na oko 80x30mm. Retko se sreću i sitniji izlomljeni delovi
opeke u uzorku.
Vezivo vrlo burno reaguje sa 5% HCl, što ukazuje na njegov kalcijum-karbonatni
sastav. Uočljive su i pukotine i šupljine različitog oblika, veličine ispod 1mm.

Mikroskopski nalaz:
Mikroskopskim ispitivanjem je utvrđeno da je uzorak izgrađen od agregatnih zrna
i veziva (Sl. 21).
Agregatna zrna su uglastog do poluuglastog oblika; procentualno učestvuju sa oko
40% u izgradnji uzorka. Po sastavu pripadaju zrnima kvarcita, kvarca, kataklastičnog
granita, odlomcima metamorfnih stena (škriljca i gnajsa). Retko su prisutna karbonatna
zrna (mermer ili krečnjak). Zrna veličine od 10x6mm do 3x2mm čine oko 15% od
ukupnog procenta agregata, dok ostatak pripada zrnima veličine od 1 x 0.5mm do 0.3 x
0.2mm.
Šupljine u vezivu su okruglog i nepravilnog oblika i dimenzija od 1x0.5 do 0.1 x
0.1mm. Ne može se sa sigurnošću reći da li su primarnog ili sekundarnog porekla.
Najverovatnije su nastale dvojako. Zajedno sa njima prisutne su i pukotine čija debljina je
ispod 0.1mm. Veza između veziva i agregata je uglavnom dobra, ali se na pojedinim
zrnima na granici sa vezivom uočavaju manje pukotine. Vezivo čini oko 60% uzorka.

485
 Sl. 18. Uzorak M-5, mikrosnimak, paralelni Sl. 19. Uzorak M-6, mikrosnimak, ukršteni
Nikoli Nikoli

Slika 20. Uzorak M-7, uvećanje 6 x Slika 21. Uzorak M-7, mikrosnimak, ukršteni
Nikoli

2.2. Mineraloška ispitivanja (XRD)

Izveštaji o ispitivanju XRD metodom su predstavljeni u tabelama 2, 3, 4 i 5 i dati

su u svom integralnom obliku. Zbog nedostatka količine materijala na uzorcima M4, M5
i M6 nisu urađena ova ispitivanja.
U uzorku M-1 (Tab. 2), najzastupljeniji mineralni sastojak je kvarc, koji je
prisutan kao samostalan mineral i kao jedan od glavnih minerala u odlomcima
metamorfnih stena. Pored njega kao bitan mineral u odlomcima stena javlja se i
muskovit. Zeolit – filipsit i kalcit su prisutni u vezivu.
Name, Amount (%) Formula sum
Silicon oxide Quartz low (36.0 %) O2 Si
Al2.68 F0.04 Fe0.12 H0.26 K0.92 Mg0.14
Muscovite (28.7 %)
Na0.08 O11.96 Si3.16 Ti0.04
Phillipsite-Ca (20.4 %) Al2.672 Ca0.82 H12 K O22 Si5.328
Calcite (14.9 %) C Ca O3
Tabela 2. XRD mineraloško ispitivanje uzoraka M-1 i M-2

486
 U ispitanom uzorku utvrđeno je 4% neodređenog materijala. Detektovani sadržaji
su obračunati na 100%.
Kod uzorka M-3 (Tab. 3), kvarc dominira u odnosu na druge minerale. Pored
njega prisutan je plagioklas – labradorit, i muskovit kao samostalan i bitan mineral
metamorfnih odlomaka u uzorku. Kalcit i zeolit filipsit potiču iz veziva.

Name, Amount (%) Formula sum

Silicon oxide Quartz (31.6) O2 Si
Labradorite (23.6) Al0.814 Ca0.32 Na0.18 O4 Si1.184
Phillipsite-Ca (20.3) Ca Al2.672 Ca0.82 H12 K O22 Si5.328
Calcite (13.3) C Ca O3
Al2.68 F0.04 Fe0.12 H0.26 K0.92
Muscovite (11.1)
Mg0.14 Na0.08 O11.96 Si3.16 Ti0.04
Tabela 3. XRD mineraloško ispitivanje uzorka M-3

Mineralni sastav uzorka M-5 (Tab. 4) takođe potvrđuju mineraloško-petrološke

ispitivanja na polarizacionom mikroskopu i primećuju se muskovit i kvarc kao
najzastupljeniji minerali u agregatu, dok su zeolit i kalcit prisutni u vezivu.

Name, Amount (%) Formula sum

Al2.68 F0.04 Fe0.12 H0.26 K0.92
Muscovite-2M1 (29.9 %)
Mg0.14 Na0.08 O11.96 Si3.16 Ti0.04
Silicon oxide Quartz (26.5 %) O2 Si
Phillipsite-Ca (22.4 %) Al2.672 Ca0.82 H12 K O22 Si5.328
Calcite (21.2 %) C Ca O3
Tabela 4. XRD mineraloško ispitivanje uzorka M-5

U uzorku M-7 (Tab. 5) dominantan mineral je kalcit koji se nalazi kao mineral
koji čini agregat i u vezivu maltera. Pored njega u vezivu je prisutan i zeolit filipsit.
Kvarc i muskovit su najzastupljeniji mineralni satojci agregata.

Name, Amount (%) Formula sum

Calcite (36.9) C Ca O3
Silicon oxide Quartz (31.4) O2 Si
Phillipsite-Ca (17.1) Al2.672 Ca0.82 H12 K O22 Si5.328
2M1 Al2.68 F0.04 Fe0.12 H0.26 K0.92
Muscovite (14.6)
Mg0.14 Na0.08 O11.96 Si3.16 Ti0.04
Tabela 5. XRD mineraloško ispitivanje uzorka M-7

487
2.3. Fizička svojstva maltera

Zbog količine dostupnog materijala opitna tela su bila veličine 30x30x30mm.

Ispitna Jedinica
Svojstvo M1 M2 M3 M7 M5 M6
metoda mere

Zapremin- EN
ska masa 1015-10 kg/m3 2130 2110 2115 2060 1460 1625
Upijanje EN
1015-18 % 17.0 15.8 14.06 16.8 26.3 20.7
vode

max 12.8

max 17.8

max 18.6
min 13.3
max 5.4

max 4.8

max 5.9
min 3.2

min 3.2

min 1.9

min 8.3

min 9.0
Pritisna EN
MPa
čvrstoća 1015-11

4.42 4.16 3.42 10.9 15.1 15.1

Tabela 6. Fizičke karakteristike maltera

2.4. Hemijska ispitivanja

Ispitna
Sadržaj M-1 M-2 M-3 M-7 M-5 M-6 M-4
metoda
Gubit

žaren

9500

XRF spektrometrija Oxford ED 2000, LAB 01-08-144

17.32 14.04 12.83 22.35 16.30 15.02 10.56

jem
ak
žaren
Gubi

4500

2.12 3.10 2.20 2.09 6.33 4.47 2.30

jem
tak

SiO2 35.86 45.18 46.49 30.70 38.02 37.92 54.99

Al2O3 3.69 4.60 4.97 1.93 10.91 11.92 4.94
Fe2O3 3.24 3.65 3.85 2.45 5.16 5.41 4.25
CaO 35.24 27.51 26.23 37.95 24.91 25.01 20.22
MgO 2.08 2.20 1.91 2.50 1.69 1.69 1.84
Na2O 0.26 0.34 0.28 0.48 0.06 0.08 0.44
K2O 1.07 1.37 1.37 0.63 1.20 1.35 1.45
S 0.015 0.06 0.25 0.15 0.09 0.08 0.61
Cl 0.008 0.013 0.04 0.014 0.01 0.017 0.002
P2O5 0.07 0.06 0.0 0.00 0.03 0.03 0.00
MnO 0.16 0.17 0.21 0.15 0.25 0.24 0.10
TiO2 0.62 0.69 0.69 0.40 0.91 0.94 0.81

Tabela 7. Hemijski sastav maltera

488
 Rezultati hemijskog ispitivanje sadržaja glavnih oksida dati su u tabeli 7.
Najzastupljeniji su SiO2 zatim sledi CaO, pa sadržaj ostalih glavnih oksida, što je
u korelaciji sa mikroskopskim i mineraloškim ispitivanjima.

3. DISKUSIJA REZULTATA

Iz rezultata ispitivanja maltera može se zaključiti da su svi uzorci, sačinjeni od

mešavine veziva – kreča i zeolita i prirodnog agregata – peska i šljunka, osim uzorka M-
4.
Najkrupnije zrno agregata je krupnoće do 30mm, ali se zrna ove veličine javljaju u
malom procentu. Najzastupljenija su zrna veličine ispod 1mm.
U agregatu dominiraju zrna kvarca, odlomci metamorfnih stena – kvarcita,
škriljaca i gnajsa, sa muskovitom i kvarcom kao glavnim mineralima.
Feldspata uglavnom nema, samo se u uzorku M-3 javlja labradorit.
U uzorku M-7, utvrđen je sadržaj zrna mermera i krečnjaka u agregatu, što je i
potvrđeno povećanim sadržajem CaCO3.
U uzorcima M-5 i M-6, uzetih iz vodovodnog kanala, značajan deo agregata čine
zrna drobljene opeke. Udeo zrna opeke varira u zavisnosti od veličine zrna agregata.
Uzorak maltera M4, uzet sa svoda iznad stubova 20 i 21, koji je služio kao malter
za malterisanje, sadrži samo zrna kreča i prirodnog peska.
Kod svih ispitanih uzoraka, osim M-4, kao vezivo su korišćeni kreč i prirodni
pucolan – zeolit. Uticaj pucolana se ogleda i na povećanju vrednosti pritisnih čvrstoća.
Rezultati fizičko-mehaničkih karakteristika uzoraka M-1, M-2, M-3 su veoma
slični. Zapreminske mase su oko 2100 kg/m3 (srednje 2120 kg/m3), upijanje vode oko 15
% (srednje 15.62%). Čvrstoća na pritisak je oko 4 MPa (srednje 4.0 MPa).
Uzorak M-7 je u pogledu zapreminske mase i upijanja vode takođe sličan
prethodnim uzorcima, dok su njegove pritisne čvrstoće više nego kod M-1, 2, 3.
Vrednosti čvrstoća na uzorcima M-5 i M-6 odskaču od vrednosti dobijenih na
drugim uzorcima maltera, što je najverovatnije posledica dodatka opeke, koju takođe
odlikuju pucolanska svojstva. Sadržaj opeke je potvrđen i kroz sadržaje Al2O3 i Fe2O3,
vrednosti zapreminske mase i upijanja vode.
Ispitivanje fizičko-mehaničkih karakteristika na uzorku M-4 nije vršeno, s
obzirom da je u pitanju malter za malterisanje debljine oko 5mm, od čega se nisu mogla
pripremiti opitna tela za ovu vrstu ispitivanja.
Dobijene vrednosti mehaničkih karakteristika se smatraju zadovoljavajućim i sa
aspekta zahteva savremenog graditeljstva.

4. ZAKLJUČAK

Uzevši u obzir sve parametre dobijene ispitivanjima kao receptura koja je

korišćena za pripremu maltera može se usvojiti sledeće:
Odnos agregat prema vezivu je varirao u opsegu 60%:40% do 40%:60%, jedino je
kod uzorka maltera za malterisanje M-4, ovaj odnos 70%:30% u korist agregata.
Kao agregat korišćeni su prirodni pesak i šljunak (ili šljunkoviti pesak), koji se
sastoje od zrna kvarca i odlomaka stena: kvarcita, škriljaca i gnajsa, čiji je glavni mineral
muskovit. Ovakav mineraloško-petrografski sastav je karakterističan za lokalni agregat.

489
 Kao agregat su povremeno dodavane i male količine drobljenog mermera i krečnjaka,
(moguće je da su to lomljeni ostaci od tesanja blokova travertina, koji je u najvećoj meri
korišćen kao kamen za zidanje akvadukta). Zarad poboljšanja mehaničkih svojstava
maltera za vodovodne kanale dodata su zrna drobljene opeke, čije su najveće dimenzije
do 10mm.
Upotrebljeno vezivo je mešavina kreča i zeolita, pri čemu je zeolit učestvovao sa
oko 20 % u ukupnoj smeši maltera. Uprkos uočenim razlikama u odnosu veziva i
agregata, učešće zeolita je konstantno na svim uzorcima maltera, dok se udeo kreča
menjao u opsegu 20-40 %.

5. REFERENCE

[1] Arhiva laboratorija za kamen i agregat, Institut IMS

[2] Bilbija Nenad, Matović Vesna: "Primenjena petrografija – svojstva i primene kamena",
Građevinska knjiga, Beograd, 2009, 417 str.
[3] Protić Mirko: "Petrologija sedimentnih stena ", Rudarsko-geološki fakultet, Univerzitet u
Beogradu, 1984, str. 39-149.
[4] Tišljar Josip: "Sedimentne stijene", Školska knjiga, Zagreb, 1994 , str.102-243

490

View publication stats