TEHNIČKA ŠKOLA I PRIRODOSLOVNA GIMNAZIJA

''RUĐER BOŠKOVIĆ'' U OSIJEKU

Šk. God. 2010/2011.

ZAVRŠNI RAD
Ugljikovi spojevi kao polutanti u zraku

OSIJEK, 17. 05. 2011.

MENTOR: prof. Silvija Vučković

MATURANT: Marija Gašparić 4.E
SADRŽAJ:
1. UVOD.......................................................................................................................................2
2. TEORIJSKI DIO.......................................................................................................................3
2.1. STRUKTURA ATMOSFERE.............................................................................................3
2.2. VRSTE POLUTANATA ATMOSFERE...............................................................................6
2.3. ANALIZA ZRAKA..............................................................................................................7
2.3.1. UZORKOVANJE ZRAKA...............................................................................................7
2.3.2. UZORKOVANJE ZRAKA U ANALITIČKE SVRHE........................................................7
2.4. UGLJIKOVI SPOJEVI KAO POLUTANTI U ZRAKU......................................................9
2.4.1. PRIRODNI PROCESI KOJI STVARAJU ATMOSFERSKE UGLJIKOVE SPOJEVE9
2.4.2. ANTROPOGENI IZVORI UGLJIKOVIH SPOJEVA U ATMOSFERI.......................9
2.4.3. UGLJIKOV(IV) OKSID (CO2)................................................................................10
2.4.4. UGLJIKOV(II) OKSID (CO)...................................................................................13
3. PRAKTIČNI DIO...................................................................................................................15
3.1. NASTAJANJE UGLJIK(IV) OKSIDA SAGORJEVANJEM ORGANSKIH TVARI...........15
3.2. DOKAZIVANJE UGLJIK(IV) OKSIDA U ZRAKU..........................................................16
3.2.1. Pokus 1....................................................................................................................16
3.2.2. Pokus 2....................................................................................................................16
3.3. APSORPCIJA UGLJIK(IV) OKSIDA U NATRIJ PEROKSIDU......................................17
3.4. DOKAZIVANJE UGLJIK(II) OKSIDA MOLBDENSKIM MODRILOM.........................18
3.5. DOKAZIVANJE PROIZVODA GORENJEM CIGARETE...............................................19

1
 1. UVOD

Još prije dvadesetak godina problemima onečiščenja zraka bavila se mala

skupina stručnjaka u pojedinim zemljama, a danas su za rješavanje problema onečišćenja
formirani posebni ekološki studiji, osnovane specijalizirane ustanove za praćenje stupnja
onečišćenja, a osnovni elementi ekologije dio su nastavnih programa naših i inozemnih
osnovnih, srednjih i viših škola.
Sve otrovne tvari, svi polutanti koji su rezultat našeg civilizacijskog napretka u
eri sve jače industralizacije i koji odlaze u više slojeve atmosfere, vraćaju se u niže slojeve,
u naša pluća, u raznim oblicima: u obliku radioaktivnih i kiselih kiša, foto kemijskog
smoga ili oblaka prašine i štetnih iritirajućih plinova.
Iako se danas svim životnim sredinama i svim ekosustavima pridaje jednaka
pažnja, ipak su problemi onečišćenja zraka prioritetni: svi svakodnevno udišemo taj zrak.
Nedostatak hrane ubija u toku nekoliko tjedana, nedostatak vode u toku nekoliko dana, a
nedostatak zraka u toku nekoliko minuta.
Procjenjuje se da u svijetu postoji oko 270 milijuna tona ugljik(II)oksida.
Onečišćeni zrak utječe na zdravlje ljudi, njihovu radnu sposobnost, njihovu reprodukciju i
raspoloženje.

2
 2. TEORIJSKI DIO

2.1. STRUKTURA ATMOSFERE

Zemljina je atmosfera prema razlikama u temperaturi podjeljena na nekoliko područja

ili slojeva. Ti se slojevi nazivaju troposfera, stratosfera, mezosfera, inosfera i uzosfera.

Sl.1. Vertikalna struktura atmosfere

3
 Pojave inverzije temperature uzrokuje nakupljanje polutanata na određenim
mjestima i stoga u borbi za ''čisti'' zrak tu pojavu treba poznavati i proučavati.
Kada temperatura zraka s porastom visine raste, umjesto opada, govorimo o
inverziji temperature.

Sl.2. Promjene u atmosferi

Na slici 2. su prikazane moguće raspodjele temperature u troposferi i odgovarajući

stupnjevi stabilnosti atmosfere. Najčešće temperaturne inverzije nastaju na visini 200
metara (prizemne inverzije) i 2000 metara (visinske inverzije).
Inverzija se katkada može javiti u toku izmjene dana i noći. U toku dana površina
Zemlje se zagrije od Sunčeva zračenja, a preko noći tlo isijava tu energiju nazad u svemir.

4
 Plinovi u atmosferi dobro su izmješani do 90 km visine i sastav zraka je gotovo
konstantan. Zato taj dio atmosfere nazivamo hemosfera. Iznad te visine započinje
difuzijsko odvajanje lakih plinova od težih, pa taj dio nazivamo heterosferom. Sastav
suhog zraka u homosferi, koji udišemo u standardnim uvjetima (0°C i 1 bar) prikazan je u
tablici 1.
Tablica 1. Sastav suhog zraka u homosferi

Kemijski znak Naziv ppm µg/m3

N Dušik 780 900 8.9*108

O2 Kisik 209 400 2.7*109
Ar Argon 9 300 1.6*108
CO2 Ugljik(IV) oksid 310 6*103
Ne Neon 18 1.6*104
He Helij 5,2 930
CH3 Metan 1,3 9*103
Kr Kripton 1 4100
H Vodik 0,5 30-90
NO2 Dušik(II) oksid 0,25 7*103
CO3 Ugljik(II) oksid 0,1 50-500
O3 Ozon 0,02 0-100
NH4 Amonijak 0,01 0-15
NO3 Dušikov(IV) oksid 0,001 0-6
SO2 Sumpor(IV) oksid 0,0002 0-50

Zrak koji udišemo sadrži i vodenu paru. Ako je koncentracija plinova u zraku
veća od uobičajene ona štetno djeluje na zdravlje ljudi, biljaka i životinja te na materijalna
dobra, govorimo o onečišćenju atmosfere (aeroonečišćenju) ili konteminaciji zraka.

2.2. VRSTE POLUTANATA ATMOSFERE

5
 Razlikujemo primarne polutante, koji izravno ulaze u atmosferu i sekundarne
polutante, koji se stvaraju u atmosferi raznim reakcijama.
Prema svome fizikalnom obliku u kojemu se u armosferi nalaze, polutanti se dijele na
plinove, pare i aerosol.
Plinovi su tvari koje se pri normalnoj temperaturi i tlaku nalaze u plinovitom stanju.
Pare su plinska faza tvari koje nisu ugrijane iznad vrelišta, ali isparavaju i pri običnim
temperaturama.
Aerosoli nastaju raspršivanjem sitnih čvrstih i tekućih čestica u zraku čija je veličina od
1-100µm. Raspršivanjem čvrstih čestica u zraku nastaju prašina i dimovi, a raspršivanjem
tekućih magle.
Prema grubim procjenama plinovi i pare čine 90% a aerosoli 10% ukupne mase
polutanata.
Tablica 2. Najčešći polutanti u zraku i njihovi izvor

POLUTANTI IZVORI

Ugljikov(II) oksid Vulkani, izgaranje fosilnih goriva, životinje

Motori s unutrašnjim sagorjevanjem,

Ugljikov dioksid vulkani, kemijske i srodne industrije, neke
životinje i biljke
Bakterije, sagorjevanje fosilnih goriva,
Spojevi sumpora
vulkani, kemijska industrija

Bakterije, procesi sagorjevanja, industrijski

Spojevi dušika
procesi, atmosferska električna izbijanja

Motori s unutrašnjim sagorjevanjem,

Ugljikovodici
bakterije, biljke

Vulkani, djelovanje vjetra,procesi

Čestice sagorjevanja, procesi u industriji, meteori,
šumski požari

2.3. ANALIZA ZRAKA

6
 Zadatak analize zraka je utvrđivanje razlika nastalih prirodnom sastavu zraka.
Sadržaj dušika se ne određuje, a sadržaj kisika određuje se samo u iznimnim slučajevima
zato što su oba plina prisutna u atmosferi u gotovo konstantnim koncentracijama. Znanost
koja se bavi proučavanjem uvjeta rada, a uključuje i učinak radne atmosfere, zove se
ergonomija (ergon. Grč. – rad, djelo). Znanost koja se bavi proučavanjem atmosferskih
promjena u otvorenim prostorima zove se metereologija.
U analizi zraka razlikujemo analizu zraka životnog prostora (zrak u prirodi, na
otvorenom) i analizu zraka radnog prostora ( u tvorničkim halama, uredima, itd.).
Prije svake uspješne analize mora se obaviti kvalitetno ispravno uzorkovanje tvari
koje se analiziraju.

2.3.1. UZORKOVANJE ZRAKA

W. Leithe, poznati svijetski stručnjak za analizu onečiščenog zraka, naglasio je da
nijedno područje analitičke kemije ne uključuje toliko mnogo različitih instrumenata,
metoda analize i postupaka pred obrade kao analiza zraka. To vrijedi i za postupke
uzorkovanja zraka.

2.3.2. UZORKOVANJE ZRAKA U ANALITIČKE SVRHE

Uzorkovanje zraka na otvorenome, zbog stalne kontrole kvalitete zraka, provodi se

na određenim mjestima nekog područja na kojem je poznat raspored objekata- izvora
emisija, te vrste polutanata koji se ispuštaju u atmosferu. Valja izabrati takva mjesta i
vrijeme uzimanja uzorka te takav broj uzoraka koji osigurava reprezentativnost pokusa, tj.
koji će pokazati pravo stanja. Međusobna udaljenost mjesta uzorkovanja u nekom području
može iznositi 1-3km, a najčešće se uzorkuje na visini od 1,8 do 2 metra od tla.
Na mjestu uzimanja uzorka uvijek se izmjeri temperatura, atmosferski tlak i
vlažnost, bez obzira na to uzima li se uzorak za analizu u laboratoriju ili se analiza provodi
terenskom opremom.

Metode uzorkovanja mogli bi smo svrstati u sljedeće skupine:

a) Detekcijske metode ili metode otkrivanja

7
 b) Aspiracijske metode
c) Metode uzorkovanja suspendiranih čestica
d) Specijalne metode

Detekcijske metode odmah daju i rezultat analize uzetog uzorka, dakle pokazuju
vrstu polutanata i njegovu koncentraciju. Primjenjuju se u analizama zraka na otvorenome
i zraka u radnim prostorima. Za tu se svrhu upotrebljavaju test- papirići natopljeni
specifičnim reagensima za pojedine polutante ili detekcijske cjevčice napunjene poroznim
materijalom i natopljeni reagensom za pojedini polutant.
U aspiracijskim metodama zrak se potiskuje ili usisava kroz određene tekućine u
kojima se apsorbiraju plinovi i pare. Kao aspiracijske tekućine služe destilirana voda,
alkohol i ostala organska otapala, razrijeđena nitratna kiselina te još neke otopine.
Ako za analizu zraka nisu potrebni veći volumeni, zrak se može uzorkovati u
plinskim pipetama različitih volumena. Pipeta je opremljena dvama pipcima. Na teren se
može donijeti evakuirana, pa se otvaranjem jednog pipca na mjestu uzorkovanja odmah
napuni okolnim zrakom. Za usisavanje zraka u neevakuiranu pipetu može poslužiti
aspirator ili ručna sisaljka.
Elektronski precipitatori pogodni su za uzorkovanje i analizu zraka koji sadrži
suspendirane čestice svih dimenzija. Zrak onečišćen česticama prolazi između dvije
elektrode različitih potencijala. Elektrostatsko polje ionizira plinove, a ioni u sudaru sa
česticama prenose na njih svoj naboj. Nabijene čestice putuju prema kolektorskoj elektrodi
i talože se na njoj.

8
 2.4. UGLJIKOVI SPOJEVI KAO POLUTANTI U ZRAKU

2.4.1. PRIRODNI PROCESI KOJI STVARAJU ATMOSFERSKE UGLJIKOVE

SPOJEVE

Glavni ugljikovi spojevi u atmosferi su ugljikov(IV) oksid, ugljikov(II) oksid i

razni organski plinoviti spojevi, u glavnim ugljikovodicima.
Ugljik(IV) oksid nalazi se u onečiščenoj atmosferi u volumnim udjelima od 320
ppm. Dva najvažnija izvora tog plina su oksidacija tvari koje sadrže ugljik kao rezultat
respiracije u svim oblicima života, te biološko raspadanje organskih tvari.

2.4.2. ANTROPOGENI IZVORI UGLJIKOVIH SPOJEVA U ATMOSFERI

Svaka tvar koja sadrži ugljik sagorjevanjem daje ugljikov(IV) oksid. Svaka tvar
koja sadrži ugljik pri nepotpunom sagorjevanju, uz nedostatak kisika, daje ugljikov(II)
oksid. Ugljik(IV) oksid na visokim temperaturama može prelaziti u ugljik(II) oksid:

CO2 →CO + O

Iako najveći dio ugljikovih oksida potječe iz prirodnih izvota i premda je količina iz
antropogenih izvora u odnosu prema prirodnima neznatna, moramo imati na umu da je
količina onih iz antropogenih izvora u odnosu prema količini ostalih polutanata iz istih
izvora neusporedivo najveća i stalno raste.

9
 2.4.3. UGLJIKOV(IV) OKSID (CO2)
Ugljik(IV) oksid plin je bez boje i mirisa, a kisela je okusa. Može se nalaziti u
tekućem i čvrstom stanju (suhi led). Vrelište mu je -78°C, talište -57°C, a relativna gustoća
pare prema zraku 1.53. Topljiv je u vodi i alkoholu, ne gori i ne podržava gorenje.
Nastaje potpunim izgaranjem (pri dovoljnoj količini kisika):

C + O2 → CO2 + 406 612 kJ

Također nastaje izgaranjem ugljikovog monoksida:

2CO + O2 → 2CO2 + 286 446 kJ

Dakle, 90 % dolazi u atmosferu kao posljedica ljudskih aktivnosti zbog izgaranja fosilnih
goriva u različitim djelatnostima (proizvodnja električne energije, promet, proizvodnja
cementa, željeza, itd.), a tek 10 % iz prirodnih izvora (požari, vulkanske aktivnosti,
raspadanje organske tvari i respiracija biljaka i životinja).
Upotrebljava se u kemijskoj industriji, kao sirovina za dobivanje mnogih spojeva
(uree, olovo(II) karbonata, salicilne kiseline i dr.), u industriji soda- vode i pjenušavih pića,
u prehrambenoj industriji kao sredstvo za hlađenje i konzerviranje. Služi za gašenje požara,
kao sredstvo za stvaranje inertne atmosfere pri zavarivanju, za laboratorijsko postizanje
niskih temperatura.

Slika 3. Kruženje CO2

10
 Pripada jednostavnim zagušljivcima, ako se nalazi u većoj koncentraciji, gušenje
zapravo uzrokuje smanjena količina kisika. Kraćim boravkom u atmosferi s povećanom
količinom ugljik(IV) oksida javlja se otežano disanje, kratak dah, glavobolja, znojenje i bol
u mišićima. Iznošenjem otrovanog na zrak, simptomi se gube i čovijek se potpuno oporavi.
Ako čovijek udiše veće količine tog plina, izgubi svjest i umire.
S aspekta okoliša ugljik(IV) oksid je štetan jer apsorbira i emitira infracrveno
zračenje, onemogučavajući širenje topline u Svemir i tsko pridonosi tzv. efektu staklenika .
Za provjeravanje takvih prostorija gdje su moguće povećane koncentracije
ugljik(IV) oksida narod se služi zapaljenom svijećom: ako je volumni udio ugljik(IV)
oksida 2%, plamen svijeće je crvenkast, a pri većim koncentracijama se gasi.

Slika 4. Ciklus CO2

11
 CO2 se iz atmosfere uklanja prirodnim putem:

1.) kišom (CO2 + H2O → H2CO3)

2.) reakcijom kalcijeva oksida s ugljičnom kiselinom (CaO + H2CO3 → CaCO3 + H2O)
3.) reakcijom u oceanima (CaCO3 + H2CO3 → Ca(HCO3)2)
4.) fotosintezom bilja (6CO2 + 12H2O → C6H12O6 + 6O2 + 6H2O)

12
 2.4.4. UGLJIKOV(II) OKSID (CO)
Ugljik(II) oksid plin je bez boje, mirisa i okusa.relativna molekulska masa mu je
28,01, vrelište -191°C, a talište -207°C. Kritična temperatura mu je -140°C, temperatura
paljenja mu je 605°C, gustoća pri 0°C je 1,250g/dm -3, a relativna gustoća para prema zraku
0,97. Topljiv je u alkoholu.
Nastaje nepotpunim izgaranjem tvari koje sadrže ugljik. Ne podržava gorenje, ali
sam izgara plavičastim plamenom. Ljudske djelatnosti u ukupnoj količini CO koji dolazi u
atmosferu pridonose približno 10 % i to kao rezultat nepotpunog izgaranja fosilnih goriva
(prvenstveno iz automobilskih motora):

2C + O2 → 2CO + 122 673 kJ

Ostalih 90 % ugljik(II) oksida dolazi u atmosferu iz prirodnih izvora gdje se

ugljik(II) oksid pojavljuje zajedno s metanom (CH4) u močvarnim i drugim plinovima
raspadanja tvari. Nastaje i prilikom šumskih i stepskih požara, erupcije vulkana, te pri
kemijskim reakcijama u višoj atmosferi. Buduci da se ugljik(II) oksid proizveden ljudskim
djelatnostima otpušta u područjima gdje žive ljudi, u gradovima od 95 do 98 % ugljik(II)
oksida potjece iz takvih izvora, a njegova koncentracija višestruko premašuje koncentracije
u prirodi.
Upotrebljava se za proizvodnju raznih spojeva, u kemijskoj industriji, kao
redukcijsko sredstvo u metalurgiji, te kao gorivo. Gori i u smjesi sa zrakom, a blizu
plamena može eksplodirati.

13
 Sl.5. Kruženje ugljik(II) oksida i ugljikovodika u prirodi

Ugljik(II) oksid je vrlo opasan otrov. Njegova prisutnost u zraku ne može se osjetiti
sve dok se ne jave znakovi trovanja. Te se otrovnost osniva na njegovu afinitetu prema
hemoglobinu. Taj je afinitet 200-300 puta veći nego prema kisiku. Pri tome nastaje vrlo
stabilan karboksihemoglobin, pa je umanjena sposobnost hemoglobina da tkivima prenosi
kisik, dakle inhibirano je plućno i stanično disanje. Trovanja ugljik(II) oksidom su akutna.
U lakšim slučajevima trovanja javlja se glavobolja, vrtoglavica, lupanje srca i otežano
disanje. Ugljik(II) oksid u većim koncentracijama uzrokuje mišićnu slabost, opijenost,
nesvjesticu i smrt.

14
 3. PRAKTIČNI DIO

3.1. NASTAJANJE UGLJIK(IV) OKSIDA SAGORJEVANJEM ORGANSKIH

TVARI

Pribor i kemikalije: epruveta za odsisavanje, boca od litre, stakleni lijevak,

probušeni gumeni čep, pet koljenastih cijevi, gumene cijevi, špiritna grijalica, pneumatska
kada, vapnena voda i stezaljka.

Slika 6.Aparatura za dokazivanje ugljik(IV) oksida

Postupak: sastavimo aparaturu prema slici 6.. U epruvetu za odsisavanje ulijemo

vapnenu vodu, a bocu do vrha napunimo vodom. Kroz slobodni kraj dulje cijevi
sišemotako da počne izlaziti voda koja teče u niže postavljenu pneumatsku kadu. Na taj
način u boci nastane vakum, zbog čega se preko staklenog lijevka usisava zrak.
Ako ispod staklenog lijevka stavimo zapaljenu špiritnu grijalicu, u epruvetu s
vapnenom vodom ulaze produkti gorenja i vapnena voda se zamuti. Tada stezaljkom
zatvorimo gumenu cijev da voda ne istječe. Gorenjem alkohola i drugih organskih tvari
nastaje ugljik(IV) oksid koji zamućuje vapnenu vodu jer stvara kalcij karbonat.

Ca(OH)2 + CO2 → CaCO3 + H2O

15
 3.2. DOKAZIVANJE UGLJIK(IV) OKSIDA U ZRAKU

3.2.1. Pokus 1.
Pribor i kemikalije: čaša i vapnena voda
Postupak: u čašu stavimo malo vapnene vode i ostavimo je stanovito vrijeme na
zraku. Već nakon nekoliko minuta vapnena voda se zamuti. U zraku ima ugljik(IV) oksida
koji s vapnenom vodom daje teško topljivi talog kalcij-karbonata.

3.2.2. Pokus 2.
Pribor i kemikalije: stakleni lijevak , dvije koljenaste cijevi, gumena cijev,
vodena sisaljka i vapnena voda
Postupak: epruvetu za odsisavanje začepimo probušenim čepom. Kroz nj prolazi
koljenasta cijev koju spojimo sa staklenim lijevkom. Nastavak epruvete spojimo na vodenu
sisaljku.
U epruvetu za odsisavanje ulijemo malo vapnene vode, a zatim uključimo vodenu
sisaljku. Nakon stanovitog vremena vapnena voda se zamuti zbog ugljik(IV) oksida iz
zraka.

16
 3.3. APSORPCIJA UGLJIK(IV) OKSIDA U NATRIJ PEROKSIDU

Pribor i kemikalije: dva manja eksikatora, dvije čaše od 50ml, porculanska

zdjelica, natrij peroksid, vapnena voda
Postupak: u svaki se eksikator stavi čaša s jednakom količinom vapnene vode. U
samo jedan eksikator stavi se i porculanska zdjelica s 1-2 žlice čvrstog natrijevog
peroksida. Oba se eksikatora zatvore. Nakon višesatnog ili višednevnog stajanja usporedi
se intenzitet zamućenja vapnene vode u oba eksikatora.
Natrij peroksid apsorbira ugljik(IV) oksid:

2Na2O2 + CO2 → 2Na2CO3 + O2

Zamućenje če biti jače u eksikatoru bez natrij peroksida.

17
 3.4. DOKAZIVANJE UGLJIK(II) OKSIDA MOLBDENSKIM MODRILOM

Pribor i kemikalije: dvije epruveteza odsisavanje, dva probušena gumena čepa,

lijevak za dokapavanje, stalak s hvataljkom i željeznim prstenom, azbestna mrežica,
plamenik, modificirani Bunsenov plamenik, klor-kalcijeva cijev, mravlja kiselina,
koncentrirana sulfatna kiselina, silikagel, otopina paladij(II) klorida (w=33%)
Postupak: epruvetu za odsisavanje zatvorimo probušenim čepom kroz koji prolazi
lijevak za dokapavanje, a nastavak epruvete pomoču koljenaste cijevi spojimo s drugom
epruvetom za odsisavanje. Na drugu epruvetu za odsisavanje spojimo klor-kalcijevu cijev
koja je dalje spojena s modificiranim bunsenovim plamenikom. U prvoj epruveti za
odsisavanje dokapavanjem koncentrirane sumporne kiseline mravljoj kiselini razvijamo
ugljik(II) oksid. Nastali ugljik(II) oksid prolazi kroz ispiralicu s natrijevom lužinom, a
zatim kroz klor-kalcijevu cijev ispunjenu silikagelom natopljenim amonij-heptamolibdat-
tetrahidratom, i otopinom paladij(II) klorida. Nakon kratkog vremena silikagel se oboji
zelenkasto-modrom bojom. Ugljik(II) oksid kao redukcijsko sredstvo reducira molibdat u
takozvano molibdensko modrilo, a paladij(II) klorid služi kao katalizator.

18
 3.5. DOKAZIVANJE PROIZVODA GORENJEM CIGARETE

Pribor i kemikalije: klor-kalcijeva cijev, dvije epruvete za odsisavanje, dvije

koljenaste cijevi, tri probušena čepa, stalak s hvataljkom, vodena sisaljka, satno staklo,
cigareta, voda, otopina paladij(II) klorida (w=1%)
Postupak: u prvu epruvetu za odsisavanje ulijemo 500ml vode, a u drugu od 100 do
200ml paladij(II) klorida. U klorkalcijevu cijev stavimo malo vate, a na slobodni kraj
utaknemo cugaretu. Ispod cigarete podmetnemo satno staklo. Epruvetu s paladij(II)
kloridomspojimo s vodenom sisaljkom. Zatim uključimo vodenu sisaljku i zapalimo
cigaretu. Ubrzo se vapnena voda zamuti, a otopina paladij(II) klorida malo kasnije
posmeđi. Vata u klor kalcijevoj cijevi potamni. Gorenjem cigarete nastaju plinoviti
produkti i katran.

19