BÖLÜM 1

KRİKOLAR
GİRİŞ
Teknolojinin ilerlemesi ile insanlar çeşitli yükleri kaldırma ve/veya taşıma işlerini görecek çeşitli kaldırma ve
taşıma araçları yapmışlardır. Bu sayede kas kuvvetinin kullanım azalarak bu işlere hız ve kolaylık gelmiştir.
Kaldırma ve taşıma araçları aşağıdaki gibi sınıflandırılabilir.
1. Manivela
2. Eğik düzlemler
3. Oluklar
4. Makaralar
5. Krikolar
6. Palangalar
7. Vinçler
8. Krenler
9. Asansörler
10. Dekoviller
11. Treylerler
12. Dozerler
13. Greyderler
14. Forkliftler
15. Kamyonlar
16. Yürüyen merdivenler
17. Konveyörler
1.1. KRİKOLAR
Büyük yükleri az bir yüksekliğe kaldırmaya yada hareketsiz cisimlere büyük basınç tatbik ederek kısa bir mesafe
yer değiştirmelerini sağlamaya yarayan aletlerdir. Küçük kapasiteli krikolar takım takım tezgahlarında ve
otolarda, büyük kapasiteli krikolar ise ağır makine ve diğer yüklerin kaldırılmasında kullanılmaktadır.
Krikolar mekanik krikolar ve hidrolik krikolar olarak ikiye ayrılmaktadır. Mekanik krikolar birkaç çeşittir. Vidalı
krikolar, kremeyerli krikolar,.... hidrolik krikolar da birkaç çeşittir. Şişe tipi hidrolik kriko, yatay arabalı hidrolik
kriko,....
Vidalı krikolar, kare yada yamuksal yivli büyük bir çelik vidadan oluşmaktadır. Bu vida genellikle içerisine
girdiği borunun ucunda serbestçe dönen bir somuna vidalanır. Somunun, basit yada tırnaklı bir kolla veya bir
manivelayla kumanda edilen konik çark çiftiyle döndürülmesi , vidanın boru içerisinden çıkmasına ve
dolayısıyla vidanın ve borunun karşı uçlarının birbirinden uzaklaşmasına neden olur. Bu uçlar yüzeyler üzerine
çoğunlukla balatalarla dayanır. Böylece söz konusu yüzeyler arasındaki açıklık arttırılabilir. Kullanılan adımın
küçük olması nedeniyle tersinmez olan sistemin belli bir konumda tutulabilmesi için ayrı bir düzeneğe gerek
yoktur. Diğer vidalı kriko tiplerinde somun sabittir ve vidanın kendisi döndürülür. Bunların bazıları birbirinin
içine giren içleri boş vidalar sayesinde teleskopiktir. Böylece aygıtın kendi boyuna oranla daha büyük bir
kaldırma yüksekliği elde edilir. Vidalı krikolar, özellikle yüklerin kaldırılmasında ve galeri çeperlerinin,
duvarların vb. geçici olarak desteklenmesinde kullanılır. (Bakınız Ek 1: Çeşitli hidrolik krikolar)
Kremayerli krikolar, bir dişli takımıyla tahrik edilen bir kremaylerden oluşmaktadır. Bu dişli takımını harekete
geçiren manivelada, kremayerin geri inmesini önleyen bir tırnakla tespit mekanızması bulunur. Krikonun
gövdesi ağaç veya metal olabilir. Kremayerin üst bölümünde bir çift kanca, alt bölümünde ise yerden az
yüksekte bulunan yükün altına yerleştirilebilen bir ayak bulunur. Gövdesi sabit, kremayeri yükselen krikolar ile
gövdesi yükselen krikolar vardır. Gövdesi yükselen krikolarda kremayer doğrudan zemine dayanır ve yükü
hareketli olan gövde taşır. ( Bakınız Ek 2: Bir kriko kremayeri )
Hidrolik krikolar, çapı küçük bir silindirle, çapı büyük bir silindirden meydana gelmektedir. Küçük çaplı
silindirin pistonuna tatbik edilen az bir kuvvet ile silindirler içindeki sıvıda ortaya çıkan basınç büyük silindirin
pistonu ve bunun üzerindeki yük büyük bir kuvvetle yukarı kaldırır. Kaldırılan yük geri indirilmek istenirse bir
valfın açılmasıyla büyük silindirdeki sıvı yine bu silindirlere bağlantı olan sıvı deposuna alınır. Hidrolik
krikoların kapasitesi yüzlerce ton olabilmektedir. Fakat kapasitesi yüksek krikoların nakli güçleşir. Hidrolik
krikolar hakkında ayrıntılı bilgi bölüm 2’de verilecektir.
BÖLÜM 2
GİRİŞ
Sıkıştırılamaz özellikteki akışkanların kullanıldığı hidrolik mekanizmalar, günümüzde çok geniş uygulama
alanları bulmaktadır. Hidrolik mekanizmaların çalışma ilkesi, iki temel kurala dayanmaktadır.
Bunların birincisi, çok yüksek basınç bile uygulansa sıvıların sıkışmazlıklarının korumalarıdır. İkinciside 17.
Yüzyılda Pascal (1623-1662) tarafından bulunan ilkedir. Pascal ilkesine göre, kapalı bir sistem içindeki sıvıya
uygulanan basınç, sıvının her yanına aynı kuvvetle iletilir. Sözgelimi, içinde alanı 10 cm² olan bir piston bulunan
boruya bağlanır ve küçük pistonun üstüne 10 kg’lık bir ağırlık yerleştirilirse bu ağırlığın dengelemek için büyük
pistonun üstüne 100 kg. koymak gerekir. Büyük piston büyüdükçe üstüne konulacak ağırlık da orantılı olarak
artar ve bu ağırlık 10 kg. ile dengelenir. Ancak 100 kg. ağırlık 1 cm hareket ettirmek için pistonun 10 cm hareket
etmesi gerekir.
2.1. HİDROLİK KRİKOLARIN KULLANIM YERLERİ
Vidalı krikolarla kremayerli krikoların, kaldırma güçlerinin yaklaşık olarak 30.10³ dan yapılamamalarına karşı
hidrolik krikoların kaldırma güçleri 300.10³ dan kadar olabilmektedir. Ağırlıkları ve boyutları da kaldırma
güçlerine oranla çok azdır. Bu nedenle kullanma oranı çok geniştir. Makine yapım endüstrisinde, gemi
yapımında büyük çelik yapıların kurulmasında çok kullanıla bir araçtır. Bundan başka yapım akımına girecek
parçaların doğrultulmasına, eğilmesi, bükülmesi, kazanların bombeleştirilmesi ve sıkı presli geçme işlerinde çok
kullanılmaktadır. Kullanım örnekleri arasında vagon boşaltma tertibatları, devirme tertibatları, iticiler, ağır
kapakların kapatılması gibi örneklerde vardır.
2.2. HİDROLİK KRİKOLARIN SINIFLANDIRILMASI
Hidrolik krikolar genel olarak iki sınıfa ayrılır. Dikey hidrolik krikolar ve yatay hidrolik krikolar
Dikey hidrolik krikolar, yükleri dikey doğrultuda çalışan kaldırma pistonunun bağlı başlık, kanca veya mahmuz
yardımı ile kaldırılan hidrolik krikolardır. Dikey hidrolik krikolar yukarıdaki cümlede de anlaşılacağı üzere üç
tiptirler: Başlıklı, kancalı, mahmuzlu (Bakınız Ek 3: Bir dikey hidrolik kriko )
Yatay hidrolik krikolar, yükleri yatay doğrultuda çalışan kaldırma pistonunun kumanda ettiği bir kaldıraç ile
kaldıran ve tekerlekler üzerinde hareket eden hidrolik krikodur. (Bakınız Ek 4: Bir yatay hidrolik kriko)
Yukarıdaki ek olarak akışkan basıncın pistonun yalnız bir tarafına yada her iki tarafına etkimesine göre bir kriko
tek etkili yada çift etkili olabilir. Tek etkili bir krikoda öbür kurs ya içerde buluna bir yalla bir dış kuvvetin
etkisiyle gerçekleştirilir. (Bakınız Ek 5: Tek etkili ve çift etkili hidrolik krikolar )
Çubuk ancak bir taraftan çıkabilir, yada krikoyu bir yandan öbür yana geçebilir (çift çubuklu kriko); çubuğun
çapı silindirin çapına eşit olabilir (tek odalı kriko) yada biri değerinin içerisinde kayan birkaç öğeden oluşabilir
(teleskopik kriko).
2.3. HİDROLİK KRİKOLARIN ÇALIŞMA PRENSİPLERİ
Hidrolik krikolar, kaldırma yüksekliğini sağlayan bir silindir ile bunu içinde hareket ettiği ve baskıyı sağlayan
bir piston ve bir pompa grubundan ibarettir. Pompa, elle vaya motorla çalıştırılabilir. Pompanın itici pistonun
elle çalıştırılması halinde bir manivela kolundan yararlanılır. Manivela kolu ile kendi silindiri içerisinde hareket
edebilen bir küçük pistona hareket verilmekte ve bu sırada depodan emdiği sıvının büyük silindirin içerisine
atılması sağlanmaktadır.
Emme silindirleri ile basma silindirleri arasında tek yönlü birer ventil (çek valf) bulunduğu için kaldırma
silindirinden sıvı geriye gidememekte ve buda yükün kendiliğinden aşağıya inmemesini sağlamaktadır.
Sıvının kaldırma silindirinden depoya dönmesi ve bu şekilde yükün indirilmesinin sağlanması, başka bir vidalı
valf ile olur. Bu valf manivela kolu ile kumanda edilebilir veya bir yerde elle kumanda edilebilecek şekilde
yerleştirilebilir.
Kaldırma silindirinde pistonun en yüksek konumu düzenlemek için bir kanal konulması da mümkündür. Bu
taktirde piston bu yüksekliğe geldiği zaman, sıvı bu kanaldan depoya girerek yükün daha fazla kalkmasına veya
pistonun silindirden çıkmasına engel olur.
Günümüzde tüm hidrolik krikolar için mineral yağlar tercih edilmektedir. Bunlar hem sıvı halde donma noktası
düşük hem de yağlama özellikleri iyi olan yağlardır.
BÖLÜM 3
KULLANILAN YÖNTEM VE TEKNİKLER
GİRİŞ
Bu tezde bir hidrolik krikonun mukavemet hesaplanır ve boyutlandırılması parametrik hale getirilmiştir. Bunun
için matematiksel çalışmalar için geliştirilmiş olup en iyi dillerden biri olan Pascal programlama dili
kullanılmıştır.
Bu çalışmanın ardından bu hidrolik krikonun üç boyutlu çizimi (katı modellenmesi) yapılmıştır. Bunun için de
makine mühendisliği alanında bir parçanın tasarlanması ve geliştirilmesi aşamasında geniş bir kullanım alanı
olan I-DEAS program paketi kullanılmıştır.
3.1. TURBO PASCAL
3.1.1. Programlar ve Programlama Dilleri
Bilgisayarların herhangi bir işi yapması için verilen komutlar dizisine program, programın yazılıp bilgisayara
verilmesi ve çalıştırılmasına programlama denir. Eğer kendine ne yapmaları gerektiği doğru komutlarla verilirse
bilgisayarlar çeşitli türde problemlerin çözümünü elde edebilirler. Komutlar önce çözülecek problemin tipine
göre, Fortran, Cobol, Algol, PL/1, Basic, Pascal gibi yüksek seviyeli dillerden biriyle yazılır. Bu dillerden biriyle
yazılmış bir program, çoğunlukla kaynak program (source program) denir ve derleninceye kadar yani makine
koduna dönüştürülünceye kadar, program bilgisayar tarafından doğrudan işletilemez. Kaynak programın makine
koduna çevrilmesinden sonra, üretilen programa amaç program (object program) yada amaç mödül denir. Bu iş,
derleyici (compiler) denilen bir bilgisayar programıyla yapılır.
Fortran, Formula Translation kelimelerinden oluşmuştur. Bu dil, özellikle bilimsel ve matematik problemlerin
çözümünde kullanılır. Cebirsel formüller ve ingilizce deyimleri içerir.
Cobal, Common Business-Oriented Language kelimelerinden oluşmuştur. Bu dil ticari amaçlar için kullanılır.
İngilizce ifadeleri kullanarak yazılan Cobol, çok fazla matematilsel hesaplamaları gerektirmeyen problemler için
uygundur.
Algol, Algorithmic Language kelimelerinden oluşmuştur. Matematiksel ve bilimsel amaçlar için kullanılır.
PL/1, Programming Language- I. Cobol’un ve Algol’un özellikleri birleştirmek için geliştirilmiştir. Sonuç olarak
bilimsel uygulamalarda olduğu gibi veri işlemede de kullanılmaktadır.
Pascal ise, PL/1 ve Fortran’ı birleştiren dildir. Matematiksel çalışmalar için geliştirilmiş olup en yeni dillerden
biridir. Mikrobilgisayarda kullanım alanı bulması nedeniyle kısa sürede önemli gelişmeler kaydetmiştir.
3.1.2. Program Ana Blokları
Bir turbo Pascal programı ana blok adını verebileceğimiz üç bölümden oluşur.
Bunlar,
- program başlığı bölümü,
- veri bölümü,
- program bölümü,
dür.
Program başlığı bölümü derleyici deyimlerin ve program ismini içeren programın ilk iki satırıdır.
Veri bölümü, programın işletilişi sırasında kullanılacak bütün isimlerin tanımlamalarını içerir. Bu isimler
programın çeşitli noktalarında bulunan etiket (label) sabit (constant),değişken (variable) yada özel tip (type)
isimleri olabilir.
Program bölümü ise, program içinde bulunan tüm işletilebilir deyimleri içerir. Bu bölüm, fonksiyon tanımlama
bloğu (function), işlem tanımlama bloğu (procedure) ve ana program bloğunda (begin/end) oluşur.
7.2. I-DEAS
I_DEAS (Integrated Design Engineering and Analysis Software), SDRC (Structural Dynamics Research
Corporation) tarafından hazırlanmış olan program paketi, makine mühendisliği alanında bir parçanın
tasarlanması ve geliştirilmesi aşamalarında geniş bir kullanım alanı bulmaktadır. I-DEAS kullanılarak bir
parçanın ilk tasarımı yapılır, analiz edilerek yeniden, tasarlanır ve üretimi için teknik resimleri hazırlanır.
I-DEAS paket programı “family” denilen ailelerden ve aileler de “task” denilen değişik alt modüllerden
oluşmuştur. Ana aileler şunlardır.
- Solid Modeling (Katı modelleme)
- Drafting (İki Boyutlu Teknik Resim Çizimi)
- Finite Element Modeling (FEM) & Analysis (Sonlu Eleman Modelleme ve Analizi)
- System Dynamics (Sistem Dinamiği)
- Test Data Analysis (Test Veri Analizi)
Tüm aileler aynı model kütüğünü kullanmaktadır.
3.2.1. Solid Modeling (Katı Modelleme)
Tezimizin konusu olan hidrolik krikonun çiziminde I-DEAS’ın katı modelleme ailesi kullanılmıştır.
Katı Modelleme’ de katı modeller kullanılır. Katı model: Üç boyutlu geometriye sahip, hacim kütlesi ve ataleti
olan bir nesneyi bilgisayar ortamında ifade etmektir. Oluşturulan bu model üzerinde statik, dinamik ve kinetik
analizler yapılabilmektedir. Ayrıca bu modelin imalatı için katı model üzerinde teknik resmi
hazırlanabilmektedir.
Katı modelleme ailesi değişik alt modüllerden oluşmuştur. Bu alt modüller şunlardır.
- Construction Geometry (Konstrüksiyon Geometrisi)
- Object Modeling (Nesne Modelleme)
- Surface Design (Yüzey Tasarım)
- Future Definition (Özellik Tanımlama)
- Assembly Modeling (Montaj Modelleme)
- Component Attributes (Parça Nitelikleri)
- Mechanism Design (Mekanizma Dizaynı)
- Tolerance Analysis (Tolerans Analizi)
- Drawing Layout (Çizim Planı)
- NC Setup (NC Düzeni)
- Rapid prototyping (Hızlı örnekleme )
- Project Data Manager (Proje Veri Yönetici)
- Pearl Data Transfer (Küçük Veri Nakli)
- Pearl Data Manager (Küçük Veri Yönetici)
Katı modelleme ailesinde çizim için kullandığımız Construction Geometry ve Object Modeling alt modülleri
aşağıda açıklanmıştır.
Object modeling; cismin geometrisinin değişik şekillerde oluşturulabilmesine imkan sağlayan bir modüldür.
Primitive (basit geometriler: blok, koni, silindir, küre, boru) kullanılarak veya iki boyutlu profillerin ötelenmesi
veya döndürülmesi ile katı modeller elde edilir. Bu modeller ötelenip ve/veya döndürülüp kesilerek (cut) veya
birleştirilerek (join) istenen katı modeller oluşturulur.
Construction Geometry; nokta, çizgi, çember, yay, vb ile bir profil oluşturularak bunun Object Modeling’te
ötelenmesi (extrude) veya döndürülmesi (revolve) ile katı model oluşturulabilmesine imkan sağlayan bir
modüldür. Profiller ve/veya birleştirilmiş çizgilerin bir düzlemde birleştirilmesi ile oluşturulur. Profil içine
delikler ilave edilebilir. Aynı profilin boyutları değiştirilerek başka katı modeller oluşturulabilir. (Constraints’de)
BÖLÜM 4
HİDROLİK KRİKONUN MUKAVEMET HESAPLARI VE BOYUTLANDIRILMASI
GİRİŞ
Mukavemet hesapları ile bir elemana gelen yüklere göre elemanların ölçüleri tespit edilir. Mukavemet bilgisinin
kurallarından yararlanılarak elemanın en tehlikeli kesitindeki nominal gerilme tespit edilir ve bu müsaade edilen
gerilme (emniyet gerilmesi ) ile karşılaştırılır veya tersinden gidilerek nominal yükten ve müsaade edilen
gerilmeden tehlikeli kesit ölçüleri bulunur.
Bu teze konu olan dikey hidrolik krikonun teknik resmi Ek6’da verilmiştir. Stroku L=400 mm ve kaldırma yükü
F= 100.000 N olan bir krikonun mukavemet hesapları ve boyutlandırılması 7 adımda yapılmıştır. Bu adımlar
şunlardır.
1. Adım : Vidalı milin boyutlandırılması
2. Adım : Vidalı mil için burkulma kontrolü
3. Adım : Vidalı mil için diş genişliği hesabı
4. Adım : İşletme sıvı basıncı hesabı
5. Adım : Dış silindir et kalınlığı hesabı
6. Adım : Dış silindir için burkulma kontrolü
7. Adım : Basma kolu için uzunluk hesabı
4.1. VİDALI MİLİN BOYUTLANDIRILMASI
Vidalı mil krikonun kaldırılacak yük ile arasındaki boşluğu almak için kullanılır. (Ek 6’da 1 nolu parça). Vidalı
milin boyutlandırılması hesabı, vidalı milin, diş dibi kesitine gelen bası gerilmesine göre vidalı milin diş dibi
çapının bulunmasıdır.
Vidalı milin malzemesi st.37 çeliktir. st.37 çelik için akma gerilmesi σem = 240 N/mm2 (Ek7).
Emniyet kat sayısı s = 2 alınarak
σem= σakma/S = 240 / 2 = 120 N/mm2 (1.1)
Vidalı Milin Diş dibi kesit alanı
A1 = πd12/4 [mm2] (d1 = diş dibi çapı) (1.2)
Vidalı Milin diş dibi kesitine gelen bası gerilmesi
σ = F/A1 = 100.000/A1 [N/mm2] (1.3)
σ <= σem olması gerektiğinde (1.1), (1.2) ve (1.3)’ten d >= 32.6 mm bulunur.
Vidalı Milin Basmaya karşı yeterince emniyetli olması için diş dibi çapı d1 = 50 mm alınmıştır.
4.2. VİDALI MİL İÇİN BURKULMA KONTROLÜ
Burkulma kontrolü basıya zorlanan ince uzun çubuklarda burkulma (flambaj) tehlikesinin dikkate alınmasıdır.
Burkulma gerilmesi elastik alanda Evler, elastik – plastik alanda Tetmajer formülünden hesaplanabilir. Bütün
hesaplama şekillerinde narinlik derecesinin hesaplanması gerekir.
λ=s/i
λ = Narinlik Derecesi [-]
s = Burkulma Boyu [mm]

i = Atalet yarıçapı =
I min
/A [mm]

Çeşitli şekillerde tespit edilmiş çubukların burkulma boyları (s), şekil 8.1 de görülmektedir.
 I II III IV
S = 2L S=L S = 0,7L S = 0,5L
Şekil 8.1: Çeşitli şekillerde tespit edilmiş çubuklarda serbest burkulma boyu (s)
Narinlik derecesi λ ile çubuğun malzemenin narinlik katsayısı λ0 (Bakınız Ek 8) karşılaştırılarak Evler veya
Tetmajer formülün kullanılacağına karar verilir.
Elastik alanda ( λ ≥ λ0 ) Evler formülüne göre burkulma gerilmesi
σbur = π2.E/λ02 [N/mm2]
E = Elastiste modülü [N/mm2]
Elastik – plastik alanda ( λ ≥ λ0 ) ise Tetmajer formülüne göre burkulma gerilme σbur çubuğunun malzemesi ve
narinlik derecesine bağlıdır. (Bakınız Ek 8)
Yukarıdakilere göre 400 mm strok için vidalı milin burkulma kontrolü aşağıdaki gibi yapılır.
Vidalı mil Şekil 8.1’deki II. nolu model gibi tespit edilmiştir. Buna göre burkulma boyu s = L = 400 mm (2.3)
Vidalı milin A1 diş dibi kesitinin atalet yarıçapı
i = I min / A1 = − (πd14 / 64 ) / (πd14 / 4 ) = d1 / 4 = 50 / 4 = 12,5mm (2.4)
Vidalı milin narinlik derecesi (2.1), (2.3) ve (2.4) ten λ = 32 [-] bulunur.
Vidalı milin malzemesi narinlik katsayısı ek 8’den st 37 için λ0 = 104.
Λ = 32 < λ0 = 104 olduğundan (elastik – plastik alan) Tetmajer formülüne göre burkulma gereilmesi Ek 8’den st
37 için σbur = 310 – 1,14 λ = 310 – 1,14.32 = 273,52 N/mm2 (2.5)
A diş dibi kesitine gelen burkulma kuvveti Fbur = σbur . A1 = σbur . πd12/4 = 273,52 . π . 502/4 = 537055 N
Fbur = 537055 N > F = 100.000 N olduğundan vidalı mil burkulma yönünde emniyetlidir.
4.3. VİDALI MİL İÇİN DİŞ GENİŞLİĞİ HESABI
Şekil 8.2’de görüldüğü gibi Vidalı Mil için kare profilli vida seçilmiştir.

Şekil 8.2. Vidalı Milin vida profili

Vidalı milin dişlerindeki yüzey basıncı
(
P = F / A2 = F / ( π .d 2 .t.z ) = 7957.75 / 50t + t 2 ) (3.1)
d2 = vidanın ortalama çapı d1 + t [mm]
z = Diş sayısı = 4 alalım.
Emniyetli yüzey basıncı
Pem = 025.σakma = 025,240 = 60 N/mm2 (3.2)
P ≤ Pem olması gerektiğinden (3.1) ve (3.2) den t ≥ 2,5 mm bulunur. Yeterince emniyetli olması için t = 4
mm alınmıştır.
Vidalı Mil’de dişler basma ile birlikte burulmaya da zorlanmaktıdır.
Sıkma momenti
M s = F .( d 2 / 2 ). tan (α + g , ) = 413153.14 N.mm (3.3)
α = Eğim açısı arctan[ 2t / π ( d1 + t ) ]
g’ = sürtünme açısı = 6o
Diş dışı kesitinin burulma direnç momenti
Wb = πd 3 / 16 = 38310 .15 mm3 (3.4)
d = vida çapı = d1 + 2t = 58 mm
Burkulma gerilmesi (3.3) ve (3.4)’ten
T = Ms / Wb = 10.78 N/mm2 (3.5)
Basma gerilmesi