Φιλοσοφεῖν: ἐπιστήμη, εὔνοια, παρρησία Ιανουάριος 2021 (23)

Η θεωρία του Rousseau για τη φύση

και τον ρόλο της γυναίκας

Ελένη Γερούση,
Διδάκτωρ Φιλοσοφίας Α.Π.Θ.

Η θεωρία του Rousseau για τη φύση, τον ρόλο και την

κοινωνική θέση της γυναίκας είναι σύνθετη και συχνά
αντιφατική, δίνοντας την αφορμή για τη διατύπωση διαφο-
ρετικών και πολλές φορές αντικρουόμενων ερμηνειών από
τους μελετητές του έργου του 1. Οι απόψεις του Rousseau

1
Η εργασία αυτή αποτελεί επεξεργασμένη εκδοχή της ανακοίνω-
σης που παρουσιάστηκε στην επιστημονική διημερίδα με θέμα «Ο J.
J. Rousseau και η εποχή μας. 300 χρόνια από τη γέννησή του (1712-
2012)» που συνδιοργάνωσαν το Τμήμα Φ.Π.Ψ της Φιλοσοφικής Σχο-
λής του Πανεπιστημίου Αθηνών, το Εργαστήριο Φιλοσοφικής Έρευνας
πάνω στο Φαντασιακό της Φιλοσοφικής Σχολής του ΑΠΘ και το
Τμήμα Πολιτικών Επιστημών του Δημοκρίτειου Πανεπιστημίου Θρά-
κης, στην Αθήνα (10-11 Νοεμβρίου 2012). Τα έργα του Rousseau και

215
 ΕΛΕΝΗ ΓΕΡΟΥΣΗ

για τις γυναίκες θεωρήθηκαν αντιπροσωπευτικές της πα-

τριαρχικής θεωρίας που νομιμοποιεί και διαιωνίζει την υ-
ποτέλεια των γυναικών. Σύμφωνα με αυτή την ερμηνεία, οι
απόψεις του, αποτελώντας τυπικό παράδειγμα ενός βαθιά
ριζωμένου μισογυνισμού, παραβιάζουν τις αρχές της ισότη-
τας και της ελευθερίας, αρχές που χαρακτηρίζουν κατεξο-
χήν την πολιτική του φιλοσοφία. Για την Susan Moller Okin
(1979, 99, 193), κύρια εκπρόσωπο αυτής της ερμηνείας, ο
Rousseau υποστηρίζει τις «αντιδραστικές» απόψεις του για
τις γυναίκες συχνά με «σχεδόν υστερική μανία» παρά το
γεγονός ότι βρίσκονται σε «κατάφωρη αντίφαση» με τις α-
ξίες της ελευθερίας και της ισότητας, ενέχοντας «τραγικές
συνέπειες» για το σύνολο της φιλοσοφίας του2. Δεδομένου,
δηλαδή, ότι, σύμφωνα με τη ρουσσωική πολιτική θεωρία,
αναγκαίος όρος της πολιτικής νομιμότητας είναι η θέσπιση
των νόμων από όλους τους πολίτες, ο Rousseau, αν και
προβλέπει τη συμμετοχή των ανδρών πολιτών στη συνέλευ-
ση, επιφυλάσσει στις γυναίκες έναν ρόλο που τις κρατά
μακριά από την πολιτική σφαίρα. Και όχι μόνο αυτό, αλλά
συχνά επικρίνεται ότι υποτάσσει τις γυναίκες στην εξουσία
των ανδρών, αφήνοντάς τους λίγες διεξόδους για προσωπι-
κή εξέλιξη και αυτοπραγμάτωση. Στην ίδια ερμηνευτική
γραμμή είναι και η άποψη που υποστηρίζει ότι ο Rousseau
είναι θιασώτης της θεωρίας του βιολογικού ντετερμινισμού,
σύμφωνα με την οποία η 'γυναικεία φύση' υπαγορεύει έναν
συγκεκριμένο κοινωνικό ρόλο για τη γυναίκα, που υποτίθε-
ται ότι εκπληρώνει τις έμφυτες ιδιότητές της και ανταπο-
κρίνεται στις βιολογικά περιορισμένες ικανότητές της
(Kofman 1989, 123-36)3. Πολλές ήταν, επίσης, οι μελέτες
που προσπάθησαν να εξηγήσουν τις απόψεις του Rousseau

η γενική βιβλιογραφία, που αξιοποιήθηκε, παρατίθενται στο τέλος

του κειμένου.
2
Παρατίθεται στο Rosenblatt 2002, 92. Bλ. επίσης Moller Okin
1979b, 393-416˙ Keohane 1979, 390-400˙ Figes 1986, 92-110. Για μια
ενδιαφέρουσα αντίκρουση αυτών των ερμηνειών, βλ. Lange 2002, 24-
41˙ Rapaport 1980, 128-44.
3
Bλ. επίσης Christenson 1972, 291-300˙ De Fontenay 1976, 1774-
95˙ Rosenberg 1984, 102-113.

216
Η ΘΕΩΡΙΑ ΤΟΥ ROUSSEAU ΓΙΑ ΤΗ ΓΥΝΑΙΚΑ

με αναφορές στα προσωπικά του βιώματα και στη διατα-

ραγμένη προσωπικότητά του4. Έχει υποστηριχθεί, τέλος, ότι
ο Rousseau, παρέχοντας το θεωρητικό υπόβαθρο, υπήρξε σε
μεγάλο βαθμό υπεύθυνος για τον αποκλεισμό των γυναικών
από την πολιτική ζωή κατά τη νέα κοινωνική και πολιτική
κατάσταση που διαμορφώθηκε μετά τη Γαλλική Επανάστα-
ση (Rosenblatt 2002, 92˙ Blum 1986, 209).
Πρέπει αρχικά να τονιστεί ότι οι παραπάνω ερμηνείες
κρίνουν τις απόψεις του Rousseau σύμφωνα με τις σύγχρο-
νες αρχές της ισότητας και της ελευθερίας χωρίς να λαμβά-
νουν υπόψη τα κοινωνικά και πολιτικά δεδομένα της επο-
χής μέσα στην οποία κυοφορούνται. Οι κριτικές, ιδιαίτερα
αυτές που αναφέρονται στην προσωπική ιδιοσυγκρασία του
Rousseau, υποθέτουν παρά αποδεικνύουν το μισογυνισμό
του και δεν φωτίζουν καθόλου το πραγματικό νόημα των
απόψεών του. Το επιχείρημα αυτών των κριτικών είναι κυ-
κλικό: ο μισογυνισμός είναι ταυτόχρονα η αιτία και το απο-
τέλεσμα της στάσης του Rousseau απέναντι στις γυναίκες
(Rosenblatt 2002, 95). Συνοψίζοντας, τέτοιου είδους ερμη-
νείες αποτυγχάνουν να εξηγήσουν, πρώτον, τις ιδιαίτερα
θετικές απόψεις του Rousseau για τις ικανότητες των γυ-
ναικών κατά τη νεανική του περίοδο (τη δεκαετία 1740),
δεύτερον, την απήχησή τους σε μεγάλα τμήματα της γαλλι-
κής κοινωνίας όσο ζούσε και, τρίτον, την επίδρασή τους στη
διαμόρφωση των αντιλήψεων των μεταγενέστερων για τον
ρόλο, την εκπαίδευση και κυρίως την ηθική επιρροή των γυ-
ναικών στην κοινωνία (Attridge 1974, 227-267)5.

4
Συχνά αναφέρεται ο ‘φόβος’ του Rousseau για τις εξέχουσες γυ-
ναίκες ή η επιθυμία του να τις εκδικηθεί εξαιτίας των αποτυχημένων
ερωτικών του σχέσεων. Άλλοι ανάγουν τις απόψεις του σε μια λαν-
θάνουσα ομοφυλοφιλία ή στα προβλήματα με το ουροποιητικό του
σύστημα. Άλλοι, τέλος, σε μια κρυφή επιθυμία του Rousseau να είναι
γυναίκα ή στο θυμό του για τη μητέρα του που πέθανε νωρίς. Οι
σχετικές μελέτες αναφέρονται στο Rosenblatt 2002, 95.
5
Bλ. επίσης Darrow 1979, 41-65˙ Swiderski 1982, 109-26. Εξαιτίας
του μεγάλου ενθουσιασμού των συγχρόνων του γυναικών πολλοί
θεώρησαν τον Rousseau υπέρμαχο των υποθέσεων των γυναικών, α-
κόμη κι ένα είδος φεμινιστή. Βλ. Jimack 1979, 152-165. Η Gita May

217
 ΕΛΕΝΗ ΓΕΡΟΥΣΗ

Αξίζει, από την άλλη, να σημειωθεί ότι πολλοί μελετητές

δίνουν ελάχιστη προσοχή στις απόψεις του Rousseau για
τους ρόλους και τις σχέσεις των φύλων ακόμη κι όταν συζη-
τούν το έργο του Αιμίλιος ή Περί Αγωγής, όπου ο Rousseau
αφιερώνει ένα μεγάλο μέρος της ανάλυσής του στην εκπαί-
δευση των γυναικών. Μια τέτοια προσέγγιση αντιμετωπίζει
τις απόψεις του Rousseau για τις γυναίκες ως ένα ξεκομμέ-
νο παράρτημα στο κύριο σώμα της σκέψης του, υποθέτο-
ντας ότι τίποτε ουσιαστικό δεν φανερώνεται σ’ αυτές τις
συζητήσεις και ότι, άρα, οι απόψεις του αυτές δεν ενέχουν
καμία συνέπεια για τη γενικότερη θεωρία του.
Βασική μας θέση είναι ότι οποιαδήποτε ανάλυση της
ρουσσωικής θεωρίας δε λαμβάνει υπόψη τις απόψεις του
φιλοσόφου για τα δύο φύλα δεν είναι ολοκληρωμένη. Ο
Rousseau, περισσότερο από κάθε άλλο στοχαστή του 18ου
αιώνα, προβληματίστηκε σχετικά με τη φύση, τον ρόλο και
την κοινωνική θέση της γυναίκας καθώς και με το ζήτημα
της ισότητας των φύλων. Η Ιουλία ή Νέα Ελοΐζα, ο Αιμί-
λιος ή Περί Αγωγής και η Επιστολή στον ντ' Αλαμπέρ συζη-
τούν αυτά τα θέματα επί μακρόν ενώ αρκετές αναφορές
υπάρχουν και στον Λόγο για την Ανισότητα. Υπάρχουν,
λοιπόν, βάσιμοι λόγοι να υποστηρίξει κανείς ότι η συχνότη-
τα με την οποία ασχολείται ο Rousseau με αυτά τα ζητήμα-
τα καταδεικνύει ότι αποτελούν κεντρικό θέμα της πολιτικής
του φιλοσοφίας. Επιπρόσθετα, η μελέτη των ζητημάτων αυ-
τών είναι σε θέση να επαναξιολογήσει και να δώσει, κατά
τη γνώμη μας, μια πιο ολοκληρωμένη ερμηνεία της φιλοσο-
φίας του Rousseau.
Με βάση την αντίληψη για την ενότητα του ρουσσωικού
έργου και την ανάγκη μελέτης του στο σύνολό του, στόχος
μας είναι να συναγάγουμε μια συνεκτική ερμηνεία της θεω-
ρίας του Rousseau σχετικά με τη φύση και τον ρόλο των
γυναικών δείχνοντας, αφενός, ότι υπαγορεύεται από τη φι-
λοσοφία της ιστορίας και τη φιλοσοφική του ανθρωπολογία

(1984, 309-17) μελετά την απήχηση των έργων του στις γυναίκες της
ανώτερης τάξης. Πβλ. Corrado Pope 1987, 136-45.

218
Η ΘΕΩΡΙΑ ΤΟΥ ROUSSEAU ΓΙΑ ΤΗ ΓΥΝΑΙΚΑ

και, αφετέρου, ότι συνδέεται με γόνιμο τρόπο με την ευρύ-

τερη πολιτική του θεωρία.
Η κριτική του Rousseau στον πολιτισμό της σύγχρονής
του κοινωνίας και στη θεώρηση της ιστορίας ως διαδικασίας
προόδου συνιστά ταυτόχρονα κριτική στο διαφωτιστικό
πρόταγμα της εποχής του. Ανατρέποντας συμβατικές βε-
βαιότητες αναφορικά με την αναπόφευκτη πρόοδο της αν-
θρωπότητας, ο Rousseau υποστηρίζει ότι φαινομενικά μόνο
έχει παρατηρηθεί πρόοδος με κατεύθυνση την τελειοποίηση
του ατόμου, στην πραγματικότητα παρατηρείται οπισθο-
δρόμηση του ανθρώπινου είδους. Όπως αναφέρει στον Dis-
cours sur les sciences et les arts (Λόγος περί επιστημών και
τεχνών, 1750), η περίφημη πρόοδος των τεχνών και των ε-
πιστημών όχι μόνο δεν έχει συμβάλει στην ανθρώπινη ευτυ-
χία αλλά ευθύνεται για την ηθική διαφθορά και παρακμή.
Ο Rousseau, τασσόμενος με το ρεύμα του ιστορικού πεσιμι-
σμού, αντιτίθεται στην αισιοδοξία της περιόδου και αντιπα-
ραθέτει το συναίσθημα και τη βούληση στον άκρατο ορθο-
λογισμό (Γερούση 2014, 132-146). Στον Discours sur l'
origine et les fondements de l’ inégalité parmis les hommes
(Λόγος για την προέλευση και τα θεμέλια της ανισότητας
ανάμεσα στους ανθρώπους, 1755) δείχνει ότι ο θεσμός της
ατομικής ιδιοκτησίας ευθύνεται για την εμφάνιση ανισοτή-
των ανάμεσα στους ανθρώπους και για την απώλεια της
ελευθερίας τους. Ο θεσμός της ιδιοκτησίας, σημαίνοντας τη
μετάβαση από τη Φύση στην Ιστορία, αναδεικνύεται σε θε-
μελιώδη αιτία των ανθρώπινων δεινών (Γερούση 2014, 146-
163).
Η πιο σημαντική συμβολή της ρουσσωικής ανθρωπολογίας
έγκειται στον μετασχηματισμό της έννοιας της ανθρώπινης
φύσης. Η θεωρία για την ανθρώπινη φύση διατυπώνεται
στο πλαίσιο της ρουσσωικής κριτικής στις αρχαίες και σύγ-
χρονες θεωρήσεις του φυσικού δικαίου. Η κριτική αυτή συ-
νίσταται στη ριζική απόρριψη των φυσικοδικαιικών θεωριών
για την ανθρώπινη φύση και στη διατύπωση μιας ιστορικής
και διαλεκτικής θεωρίας της ανθρώπινης φύσης. Συγκεκρι-
μένα, η ανθρώπινη φύση, σύμφωνα με τον Rousseau, εξε-
λίσσεται διαμέσου των αλληλεπιδράσεών της με τον εξωτε-

219
 ΕΛΕΝΗ ΓΕΡΟΥΣΗ

ρικό κόσμο, κατά τη διάρκεια της ιστορικής εξέλιξης. Η αν-

θρώπινη φύση δεν είναι α-χρονική αλλά είναι το αποτέλε-
σμα της εξέλιξης της βιολογίας και του πολιτισμού. Με άλ-
λα λόγια, η ανθρώπινη φύση «είναι ιστορία, καθώς διαμορ-
φώνεται μέσα στην ίδια την ιστορική διαδικασία» (Horo-
witz 1987, 52 και Γερούση 2014, 107-130).
Η αμφισβήτηση της αντίληψης ότι η ανθρώπινη φύση είναι
αμετάβλητη έχει ευρύτερες συνέπειες στη θεωρία του Rous-
seau για τη φύση και τον ρόλο της γυναίκας. Ο Rousseau
δεν δέχεται ότι υπάρχει μια αμετάβλητη 'γυναικεία φύση' η
οποία επιτάσσει ένα συγκεκριμένο κοινωνικό ρόλο για τη
γυναίκα. Η γυναικεία φύση, όπως και η ανδρική, είναι εύ-
πλαστη καθώς επηρεάζεται από τις συνθήκες που κάθε φο-
ρά επικρατούν και, με τη συνδρομή κύρια της αγωγής, μπο-
ρεί να διαμορφωθεί ανάλογα.
Σύμφωνα με τον Rousseau, τα δύο φύλα είναι εκ φύσεως
ελεύθερα και ίσα. Στην οργανωμένη κοινωνία είναι διαφο-
ρετικά και αλληλοεξαρτώμενα καθώς τα διακρίνει μια σχέ-
ση συμπληρωματικότητας, αναγκαία για τη σταθερότητα
του γάμου και της οικογένειας. Τα δύο φύλα είναι εκ φύ-
σεως διαφορετικά ως προς τις ικανότητες, τις δεξιότητες
και τις ευαισθησίες χωρίς, ωστόσο, αυτές οι φυσικές διαφο-
ρές να καθορίζουν με οποιονδήποτε τρόπο τον κοινωνικό
και πολιτικό τους ρόλο. Σαφέστερα, η κοινωνική διαφορο-
ποίηση των ρόλων των φύλων, που προτείνει ο Rousseau,
επιβάλλεται από την κατεπείγουσα ανάγκη μεταρρύθμισης
του διεφθαρμένης μοναρχίας του παλαιού καθεστώτος.
Ένα κρίσιμο ζήτημα που απασχολεί τον Rousseau στο
Κοινωνικό Συμβόλαιο είναι πώς τα διεφθαρμένα άτομα που
περιγράφει στους δύο πρώτους λόγους θα υποστούν την
αναγκαία αλλαγή προκειμένου να εκφράζουν τη γενική
βούληση. Στον Αιμίλιο ο Rousseau δείχνει πώς, με την κα-
τάλληλη εκπαίδευση, ο άνθρωπος μπορεί να διατηρήσει τη
φυσική του καλοσύνη και αυτονομία μέσα στην οργανωμένη
κοινωνία (Μπαγιόνας 1974, 48)6. Από την άλλη, στην πολι-

6
Για τον ρόλο της εκπαίδευσης ως μέρος της λύσης στο πρόβλημα
της ηθικής παρακμής, βλ. Green 1950, 3-20.

220
Η ΘΕΩΡΙΑ ΤΟΥ ROUSSEAU ΓΙΑ ΤΗ ΓΥΝΑΙΚΑ

τική κοινωνία, που συγκροτείται με βάση το ρουσσωικό κοι-

νωνικό συμβόλαιο, κύριο καθήκον του νομοθέτη είναι να δι-
αμορφώσει τα ήθη και τον χαρακτήρα των πολιτών. Ο νο-
μοθέτης οφείλει να καλλιεργεί συνήθειες και στάσεις που
καθιστούν τους ανθρώπους ικανούς να ζουν αρμονικά χωρίς
να διαιρούνται από τις υπαγορεύσεις των επιμέρους συμ-
φερόντων. Ο νομοθέτης «πρέπει να αισθανθεί ικανός να αλ-
λάξει την ανθρώπινη φύση [και] να αντικαταστήσει την φυ-
σική και ανεξάρτητη ύπαρξη, που όλοι έχουμε εκ φύσεως,
με μια ηθική ύπαρξη και μέρος ενός συνόλου». (Contrat So-
cial, OC, 3: 381 / 87)7. Οι πολιτικοί θεσμοί καλούνται να με-
ταμορφώσουν τη φιλαυτία (amour-propre) του κάθε πολίτη
και να τον πείσουν ότι αξίζει να ταυτίζεται με τους άλλους,
παρά να τους ανταγωνίζεται. Στη διαδικασία, όμως, αυτή, ο
ρόλος του νομοθέτη και των πολιτικών θεσμών είναι συγκε-
κριμένος και περιορισμένος γιατί οι νόμοι μπορούν, ως ένα
βαθμό μόνο, να κατευθύνουν τη συμπεριφορά και τις πρά-
ξεις των ανθρώπων (Gourevitch 1972, 739).
Ποιος είναι υπεύθυνος για την καλλιέργεια και διαφύλα-
ξη των ηθικών αξιών; Στο Lettre à d' Alembert sur les spec-
tacles (Επιστολή στον ντ' Αλαμπέρ περί των θεαμάτων,
1758) ο Rousseau δίνει την απάντηση: «Με ποια μέσα μπο-
ρεί η κυβέρνηση να διατηρήσει τις ηθικές αξίες; Απαντώ ότι
μπορεί να το κάνει με τη βοήθεια της κοινής γνώμης. [...]
Ως προς την επιλογή των μέσων που είναι κατάλληλα για
την καθοδήγηση της κοινής γνώμης [...] αυτά τα μέσα δεν
είναι ούτε νόμοι ούτε τιμωρίες ούτε κάποιο είδος εξανα-
γκαστικών μεθόδων» (Ντ’ Αλαμπέρ, 134-35). Ο Rousseau
είναι «πεπεισμένος» ότι αυτές οι αλλαγές δεν θα συμβούν
αν δεν ζητηθεί η «παρέμβαση των γυναικών, από τις οποίες
εξαρτάται σε μεγάλο βαθμό ο ανδρικός τρόπος σκέψης»
(Ντ’ Αλαμπέρ, 138). Η συνήθεια, «πιο ισχυρή και από την
7
Οι παραπομπές μέσα στις παρενθέσεις γίνονται στην πλήρη έκ-
δοση των απάντων του J. J. Rousseau, Oeuvres Complètes, (επιμ.) B.
Gagnebin & M. Raymond (Paris: Gallimard, Bibliothèque de la
Pléiade, 1961) και στην αντίστοιχη ελληνική μετάφραση. Οι μεταφρά-
σεις παραθεμάτων από έργα όπου δεν υπάρχει έγκυρη ελληνική με-
τάφραση είναι της συγγραφέως.

221
 ΕΛΕΝΗ ΓΕΡΟΥΣΗ

ίδια την εξουσία» (Des Mœurs, OC, 3: 557-58), μπορεί να

διαμορφώσει μια ηθική κοινωνική συμπεριφορά που, όσοι
νόμοι κι αν θεσπιστούν, δεν το καταφέρνουν.
Η κοινή γνώμη (παράδοση, συλλογικές πεποιθήσεις) δια-
μορφώνει τις επιθυμίες, τις κοινωνικές στάσεις και τα δη-
μόσια ήθη. Μέσω της κοινής γνώμης η κοινωνία μάς διδά-
σκει όχι μόνο αναφορικά με συγκεκριμένες πράξεις αλλά
και με τρόπους ζωής και ανθρώπινους χαρακτήρες
(Gourevitch 1972, 739). Τα ήθη είναι οι νόμοι που δεν χα-
ράσσονται «ούτε στο μάρμαρο ούτε στο χαλκό, αλλά μέσα
στην καρδιά των πολιτών» και αποτελούν το αληθινό σύ-
νταγμα (Contrat Social, OC, 3: 394 / 102. Πβλ. Pologne, OC,
3: 955 / 150). Ένα από τα εργαλεία διαμόρφωσης της κοι-
νής γνώμης και, κατά συνέπεια, των ηθών είναι οι γυναί-
κες8. Εξαιτίας της ικανότητάς τους να χειραγωγούν την κοι-
νή γνώμη οι γυναίκες μπορούν να αλλάξουν τα ήθη. Προς
ποια κατεύθυνση πρέπει να αλλάξουν τα ήθη; Η πιο σημα-
ντική αλλαγή συνίσταται στη διαμόρφωση μιας ηθικής κοι-
νωνικής συμπεριφοράς μέσω της αναχαίτισης του πάθους
της φιλαυτίας, που διαβρώνει τις κοινωνικές σχέσεις και
ευθύνεται για την ηθική παρακμή. Προϋπόθεση ανάσχεσης
της παρακμής, που έχει εισχωρήσει σε όλους τους θεσμούς
της κοινωνίας είναι η ηθική αναμόρφωση. Αυτή η αναμόρ-
φωση θεμελιώνεται στην αναμόρφωση της οικογενειακής η-
θικής και στην ανάληψη ενός διαμεσολαβητικού ρόλου από
τις γυναίκες ανάμεσα στην οικογένεια και την πολιτεία,
όπως θα δούμε στη συνέχεια.

Ο κοινωνικός και πολιτικός ρόλος της οικογένειας

Ο Rousseau αμφισβητεί τη φιλελεύθερη αντίληψη για το

διακριτό ρόλο της δημόσιας και της ιδιωτικής σφαίρας, που
διατυπώθηκε αρχικά από τον Locke στο πλαίσιο της αμφι-

8
Άλλοι παράγοντες διαμόρφωσης της κοινής γνώμης μπορεί να εί-
ναι η εκπαίδευση (δημόσια ή ιδιωτική) και η πολιτική θρησκεία. Βλ.
την ανάλυση του Louis Althusser 1972, 156-57.

222
Η ΘΕΩΡΙΑ ΤΟΥ ROUSSEAU ΓΙΑ ΤΗ ΓΥΝΑΙΚΑ

σβήτησης της ελέω Θεού μοναρχίας (Fermon 1997, 14)9. Οι

φιλελεύθεροι στοχαστές αντιλαμβάνονται την οικογενειακή
ζωή ως ιδιωτική υπόθεση που οφείλει να υπάρχει χωριστά
και ανεξάρτητα από την πολιτική σφαίρα. Ο Rousseau δια-
τυπώνει μια θεωρία για την «πολιτικοποίηση της οικιακής
σφαίρας», ως το καταλληλότερο αντίδοτο στις ολέθριες συ-
νέπειες της σύγχρονης παρακμής (Fermon 1997, 14). Η οι-
κογένεια δεν είναι απλά ένα καταφύγιο των ανδρών από τη
διαφθορά της σύγχρονης κοινωνίας. Είναι, επίσης, ένα «φυ-
τώριο καλών πολιτών» που θα μεταμορφώσουν τη δημόσια
ζωή (Lloyd 1984, 77). Η οικογένεια είναι το καταφύγιο της
αρετής και της τρυφερότητας από τη διεφθαρμένη δημόσια
ζωή και, ταυτόχρονα, το πρότυπο για τη μεταμόρφωσή της
(Lloyd 1984, 78)10.
Στον Λόγο περί Πολιτικής Οικονομίας ο Rousseau υπο-
στηρίζει ότι η ηθική εκπαίδευση που παρέχει η οικογένεια
στα παιδιά αποτελεί το πιο σίγουρο θεμέλιο της πολιτικής
αρετής, ιδιαίτερα του πατριωτικού καθήκοντος. Και εφόσον
η αρετή «δεν είναι παρά η συμφωνία της επιμέρους βούλη-
σης με τη γενική» τότε πρέπει να εγκαθιδρυθεί το «βασί-
λειο της αρετής». Αν θέλουμε, λοιπόν, οι άνθρωποι να είναι
ενάρετοι, θα πρέπει «να αρχίσουμε με το να τους κάνουμε
να αγαπούν την πατρίδα τους». Η αγωγή των παιδιών από
μικρή ηλικία στην οικογένεια είναι η πιο αποτελεσματική
μέθοδος για τη δημιουργία ενάρετων και ελεύθερων πολι-
τών από τη στιγμή που «επιθυμούμε αυτόβουλα αυτό που
επιθυμούν οι άνθρωποι που αγαπάμε». Η αγωγή πρέπει να
αρχίσει από πολύ νωρίς γιατί αργότερα θα είναι «πλέον
αργά να αλλάξουμε τις φυσικές μας τάσεις όταν έχουν πά-

9
Για τη θεωρητική θεμελίωση της φιλελεύθερης διάκρισης του δη-
μόσιου και του ιδιωτικού από τον John Locke, βλ. Pateman 1983,
118-40 και Moller Okin, 1982, 65-88.
10
Η Rosenblatt (2002, 100) μας θυμίζει πως για τους θεωρητικούς
του φυσικού δικαίου, όπως ο Samuel Pufendorf και ο Jean-Jacques
Burlamaqui, η οικογένεια, πέρα από τον αναπαραγωγικό της ρόλο,
συμβάλλει σημαντικά στη βελτίωση της ηθικότητας της ανθρωπότη-
τας. Βλ. επίσης Rendall 1987, 44-77.

223
 ΕΛΕΝΗ ΓΕΡΟΥΣΗ

ρει το δρόμο τους» (Λόγος περί Πολιτικής Οικονομίας, 3:

252 / 83-84).

Ο ρόλος της γυναίκας

Η ιδιωτική σφαίρα της οικογένειας και η δημόσια σφαίρα

της πολιτικής τέμνονται με τρόπους που δίνουν στις γυναί-
κες έναν σημαντικό ρόλο στην καλλιέργεια και διατήρηση
μιας ενάρετης δημόσιας ζωής, στην οποία οι ίδιες, πρέπει
να σημειωθεί, δεν συμμετέχουν άμεσα. Ο Rousseau από πο-
λύ νωρίς, ήδη από το 1752, τονίζει: «είναι βέβαιο ότι μόνο
οι γυναίκες μπορούν να επαναφέρουν την ακεραιότητα και
την αρετή ανάμεσά μας» (Dernière réponse à M. de Bordes,
OC, 3: 75 και Émile, OC, 4: 742 / 2: 264). Για τον Rousseau,
η γυναίκα είναι ο φορέας της προηθικής καλοσύνης που δεν
έχει ακόμη διαφθαρεί (Steinbrügge, 1995, 66). Η γυναίκα
φέρει την αυθόρμητη συμπάθεια του φυσικού ανθρώπου
μέσα στην εμπορευματοποιημένη κοινωνία, η οποία κυριαρ-
χείται από την επιδίωξη του ατομικού συμφέροντος. Το
πάθος της φιλαυτίας δεν έχει εισχωρήσει στον ιδιωτικό χώ-
ρο της οικογένειας στον ίδιο βαθμό που ταλανίζει τους άν-
δρες που δρουν στη δημόσια σφαίρα. Ένα κατάλληλο εκ-
παιδευτικό πρόγραμμα μπορεί να βοηθήσει τη γυναίκα, ώ-
στε να διατηρήσει την φυσική ‘ηθική ευαισθησία’ της που
είναι τόσο χρήσιμη για τον ρόλο της μέσα στην οικογένεια
(Steinbrügge 1995, 60. Πβλ. Rendall 2004, 259). Η «σημα-
ντικότερη» αγωγή αρχίζει «με τη γέννησή μας» και «ανήκει
αδιαμφισβήτητα στις γυναίκες» λέει στον Αιμίλιο. Η γυναί-
κα με την τρυφερότητα και τη φροντίδα της κρατά ενωμένη
όλη την οικογένεια και αυτό είναι, σύμφωνα με τον
Rousseau, «το καλύτερο αντίδοτο για τα αχρεία ήθη»
(Émile, OC, 4: 258 / Ι: 50). Οι κρίσιμες στιγμές κατά τις
οποίες πλάθεται η amour-propre καθορίζουν τον χαρακτήρα
των παθών μας και, επομένως, των σχέσεών μας με τους
άλλους. Το τι συναισθήματα θα αναπτύξουμε για τους εαυ-
τούς μας και τους άλλους εξαρτάται από το χαρακτήρα της
φιλαυτίας (amour-propre) και ο χαρακτήρας αυτός διαπλά-

224
Η ΘΕΩΡΙΑ ΤΟΥ ROUSSEAU ΓΙΑ ΤΗ ΓΥΝΑΙΚΑ

θεται στη διάρκεια των πρώτων χρόνων της ζωής μας μέσα
στην οικογένεια. Μέσα στη μικρή αυτή κοινωνία αναπτύσ-
σονται, με τη βοήθεια της μητέρας, ισχυροί δεσμοί αγάπης
που διαμορφώνουν τα μελλοντικά μας συναισθήματα απέ-
ναντι στους συμπολίτες μας. Όπως λέει στον Αιμίλιο, η α-
γάπη που μαθαίνουμε να νιώθουμε μέσα στην οικογένεια
για τους πλησίον μας είναι «η αρχή για την αγάπη που ο-
φείλουμε στο κράτος! Σαν να μην ήταν μέσω της μικρής
πατρίδας, που λέγεται οικογένεια, που η καρδιά αφοσιώνε-
ται στη μεγάλη πατρίδα» (Émile, OC, 4: 70 / ΙΙ: 225). Τα
παιδιά, όπως αναφέρει στο Considérations sur le Gou-
vernement de Pologne, et sur sa Réformation Projetée, «πρέ-
πει να ρουφήξουν την αγάπη για την πατρίδα, που σημαίνει
την αγάπη για τους νόμους και την ελευθερία, με το γάλα
της μητέρας τους» (Στοχασμοί για τη Διακυβέρνηση της
Πολωνίας, OC, 3: 966 / 167). Εντέλει, η μικρή κοινωνία της
οικογένειας, αν αποτελέσει ένα σταθερό και κεντρικό κομ-
μάτι της ζωής μας, μπορεί να χτίσει σχέσεις αγάπης που εί-
ναι δυνατό, σύμφωνα με τον Rousseau, να ανακόψουν τις
συνέπειες του εγωιστικού ατομικισμού.
Θεωρώντας τις πρώτες εμπειρίες που αποκτά ο άνθρω-
πος κατά την παιδική ηλικία πολύ σημαντικές για τη δια-
μόρφωση του χαρακτήρα του ως ενήλικου, ο Rousseau απο-
δίδει την «εξαχρείωση της συνολικής ηθικής τάξης της κοι-
νωνίας» στη μητρική αδιαφορία που χαρακτηρίζει την αρι-
στοκρατική και αστική οικογένεια της εποχής του (Émile,
OC, 4: 258 / Ι: 50). Ο Rousseau απορρίπτει αυτές τις μορ-
φές οικογένειας εξαιτίας της τάσης τους να ενθαρρύνουν
ανεπιθύμητες ανθρώπινες σχέσεις, που αντιτίθενται στους
πολιτικούς στόχους του. Στη Νέα Ελοΐζα επισημαίνει πως η
αναμόρφωση της οικογενειακής ηθικής είναι προϋπόθεση
οποιασδήποτε προσπάθειας αναμόρφωσης της δημόσιας η-
θικής. Αν οι μητέρες «στέρξουν να θηλάσουν και να ανα-
θρέψουν τα παιδιά τους, τα δημόσια ήθη θα αναμορφωθούν

225
 ΕΛΕΝΗ ΓΕΡΟΥΣΗ

από μόνα τους» συμπληρώνει στον Αιμίλιο (OC, 4: 258 / Ι:

50)11.
Η Νέα Ελοΐζα δεν είναι μία ουτοπία, όπως έχει υποστη-
ριχθεί (Shklar 1996, 40-49˙ Steinbrügge 1995, 70-75), αλλά
αποτελεί μέρος της λύσης του προβλήματος που έθεσε ο
Rousseau στους δύο πρώτους λόγους. Το έργο αυτό, με το
έντονα ηθικολογικό του περιεχόμενο, στόχο έχει να εφοδιά-
σει τη διεφθαρμένη κοινωνία με ένα πρότυπο μεταρρύθμι-
σης (Furniss 2004, 604). Μέσα από τη λυρική περιγραφή
υποδειγματικών ανδρών και γυναικών ο Rousseau προτείνει
μια νέα μορφή οικογενειακής ζωής που επικεντρώνεται γύ-
ρω από τη ρομαντική αγάπη. Σε μια τέτοια οικογένεια οι
άνθρωποι μαθαίνουν να είναι καλύτερα κοινωνικά όντα, ι-
κανά να υπερβαίνουν τον εγωισμό και τα ολέθρια προσω-
πικά τους συμφέροντα και να αφοσιώνονται στην υπηρεσία
του κοινού καλού. Οι γυναίκες έχουν, άρα, έναν σημαντικό
ρόλο στη δημιουργία του κατάλληλου ηθικού προτύπου για
τους μελλοντικούς πολίτες.
Μια βασική κριτική που έχει ασκηθεί είναι ότι οι γυναί-
κες, περιορισμένες στην οικιακή σφαίρα, δεν συμμετέχουν
στη συνέλευση είτε άμεσα είτε έμμεσα, στέλνοντας αντι-
προσώπους, και δεν συμβάλλουν, εντέλει, στη διαμόρφωση
της γενικής βούλησης, γεγονός που αντιφάσκει με τη ρουσ-
σωική θεωρία για την πολιτική νομιμοποίηση (Moller Okin
1979b, 409˙ Keohane 1979, 399). Την απάντηση τη δίνει το
ίδιο το έργο του Rousseau. Ο κρίσιμος ρόλος των γυναικών
στην αγωγή των παιδιών, αλλά και των ανδρών, σε συνδυα-
σμό με την επιρροή που ασκούν στα ήθη, τις καθιστά πολι-
τικά υποκείμενα. Οι γυναίκες επηρεάζουν τις απόψεις αυ-
τών που θα στείλουν αντιπροσώπους στην εθνοσυνέλευση
και, λαμβάνοντας υπόψη τη γενικότερη επιρροή που ασκούν
στα ήθη, τα οποία θεωρούνται θεμέλιο της κοινωνίας, απο-

11
Όμοια στη Νέα Ελοΐζα: «Μητέρες, αν συνειδητά εκπληρώσετε τα
καθήκοντά σας, κάθε άλλος θα εκπληρώσει τα δικά του. Αν αποφα-
σίσετε να γίνετε ξανά σύζυγοι και μητέρες, τότε η πιο γλυκιά εξου-
σία πάνω στη γη θα είναι και η πιο αξιοσέβαστη» (OC, 2: 585). Βλ.
Seidman Trouille 1997, 24-25.

226
Η ΘΕΩΡΙΑ ΤΟΥ ROUSSEAU ΓΙΑ ΤΗ ΓΥΝΑΙΚΑ

τελούν πολιτικά υποκείμενα. Οι γυναίκες, μεταμορφώνο-

ντας τα αχρεία πάθη των ανδρών σε συζυγική αγάπη, φιλο-
πατρία και πολιτική αρετή, ορίζουν την ίδια την ύπαρξη του
κράτους (Weiss 1993, 82-83). Η επιρροή που ασκεί η γυ-
ναίκα μέσα στην οικογένεια έχει συγκεκριμένες πολιτικές
συνέπειες και ίσως αυτός είναι ο λόγος που ο Rousseau δεν
θεώρησε ότι ο αποκλεισμός των γυναικών από τη δημόσια
σφαίρα αντίκειται στην υπόλοιπη φιλοσοφία του.
Κλείνοντας, το γυναικείο ζήτημα βρίσκεται στο κέντρο
της ρουσσωικής κριτικής του παλαιού καθεστώτος στη Γαλ-
λία του 18ου αιώνα και της επιχειρηματολογίας για μια
αναθεωρημένη κοινωνική και πολιτική τάξη που θα επέλθει
μέσα από την αναμόρφωση των ηθών. Αυτή η αναμόρφωση
πρέπει να ξεκινήσει πρώτα από την οικογένεια και τον κρί-
σιμο πολιτικά ρόλο των γυναικών μέσα σε αυτή.

227
 ΕΛΕΝΗ ΓΕΡΟΥΣΗ

Α. ΠΗΓΕΣ - ΕΡΓΑ ΤΟΥ JEAN-JACQUES ROUSSEAU

Oeuvres Complètes, 5 τόμοι, (επιμ.) B. Gagnebin & M. Raymond, Par-

is: Gallimard, Bibliothèque de la Pléiade, 1959-1995.
Λόγος περί επιστημών και τεχνών, (μτφ.) Τ. Μπέτζελος, Αθήνα: Νή-
σος, 2012.
Πραγματεία περί της καταγωγής και των θεμελίων της ανισότητας
ανάμεσα στους ανθρώπους, (μτφ.) Μ. Αλεξίου-Καναγκίνη, Αθήνα:
Σύγχρονη Εποχή, 1999.
Το Κοινωνικό Συμβόλαιο, (μτφ.) Δ. & Ν. Κουχτσόγλου, Αθήνα: Δα-
ρεμάς, χ.χ.
Λόγος περί Πολιτικής Οικονομίας, (εισ.-επιμ.) Θ. Γκιούρας & Δ.
Γράβαρης, (μτφ.) Κ. Γεωργοπούλου, Αθήνα: Σαββάλας, 2004.
Επιστολή στον ντ' Αλαμπέρ. Περί των Θεαμάτων, (εισ.-επιμ.) Γ. Μα-
νιάτης, (μτφ.) Γ. Μητρόπουλος, Αθήνα: Στάχυ, 2001.
Αιμίλιος ή Περί Αγωγής, I, (επιμ.) Γ. Σπανός, (μτφ.) Π. Γκέκα, Αθή-
να: Πλέθρον, 2001.
Αιμίλιος ή Περί Αγωγής, II, (επιμ.) Π. Γκέκα, (μτφ.) Γ. Σπανός, Αθή-
να: Πλέθρον, 2002.
Σχέδιο Συντάγματος για την Κορσική. Στοχασμοί για τη Διακυβέρ-
νηση της Πολωνίας και τη Σχεδιαζόμενη Μεταρρύθμισή της, (εισ.-
επιμ.) Α. Α. Χρύσης, (μτφ.) Κ. Κέη, Αθήνα: Πολύτροπον, 2006.

B. ΓΕΝΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Γερούση, Ε. 2014. Ανθρώπινη Φύση και Ιστορία στη Φιλοσοφία του

Διαφωτισμού (Αδημοσίευτη διδακτορική Διατριβή). Θεσσαλονίκη:
ΑΠΘ.
Μπαγιόνας, Α. 1974. Η Ιστορικότητα της Συνείδησης στη Φιλοσοφία
του Γαλλικού Διαφωτισμού. Θεσσαλονίκη.
Althusser, L. 1972. Politics and History. Montesquieu, Rousseau, Hegel
and Marx, μτφ. B. Brewster. London: New Left Books.
Attridge, Α. 1974. The Reception of La Nouvelle Héloϊse. Studies on
Voltaire and the Eighteenth Century 120: 227-267.
Blum, C. 1986. Rousseau and the Republic of Virtue. The Language
of Politics in the French Revolution. Ithaca: Cornell University
Press.
Christenson, R. 1972. The Political Theory of Male Chauvinism: J. J.
Rousseau's Paradigm. Midwest Quarterly, 13: 291-300.
Corrado Pope, Β. 1987. The Influence of Rousseau's Ideology of Do-
mesticity. Στο: M. J. Boxer & J. H. Quataert (επιμ.), Connecting
Spheres. Women in the Western World, 1500 to the Present. New

228
Η ΘΕΩΡΙΑ ΤΟΥ ROUSSEAU ΓΙΑ ΤΗ ΓΥΝΑΙΚΑ

York: Oxford University Press, 136-45.

Darrow, Μ. 1979. French Noblewomen and the New Domesticity,
1750-1850. Feminist Studies 5, 1: 41-65.
Fermon, N. 1997. Domesticating Passions. Rousseau, Woman, and Na-
tion. Hanover: Wesleyan University Press.
Figes, E. 1986. Patriarchal Attitudes. Women in Society. London:
Macmillan.
Fontenay de, É. 1976. Pour Émile et par Émile, Sophie ou l' invention
de ménage. Les Temps Modernes, 358, 2: 1774-95.
Furniss, T. 2004. Rousseau: Enlightened Critic of the Enlightenment?
Στο: M. Fitzpatrick et al. (επιμ.), The Enlightenment World. Lon-
don: Routledge, 596-609.
Horowitz, Α. 1987. Rousseau, Nature and History. Toronto: University
of Toronto Press.
Gourevitch, V. 1972. Rousseau on the Arts and Sciences. The Journal
of Philosophy 69, 20: 737-754
Green, F. C. 1950. Rousseau and the Idea of Progress. The Zaharoff
Lecture. Oxford: Clarendon Press.
May, G. 1984. Rousseau's Anti-Feminism Reconsidered. Στο: S. I.
Spencer (επιμ.), French Women and the Age of Enlightenment.
Bloomington: Indiana University Press, 309-17.
Jimack, P. 1979. The Paradox of Sophie and Julie: Contemporary Re-
sponse to Rousseau's Ideal Wife and Ideal Mother. Στο: E. Jacobs et
al. (επιμ.), Woman and Society in Eighteenth-Century France.
London: Athlone Press, 152-165.
Keohane, N. O. 1979. 'But for Her Sex ...': The Domestication of So-
phie. University of Ottawa Quarterly 49, 3-4: 390-400.
Kofman, S. 1989. Rousseau's Phallocratic Ends. Hypatia. A Journal of
Feminist Philosophy 3, 3: 123-36.
Lange, L. 2002. Rousseau and Modern Feminism. Στο: L. Lange (ε-
πιμ.), Feminist Interpretations of Jean-Jacques Rousseau. University
Park: The Pennsylvania State University Press, 24-41.
Lloyd, G. 1984. The Man of Reason. 'Male' and 'Female' in Western
Philosophy. London: Methuen.
Moller Okin, S. 1979. Women in Western Political Thought. Princeton:
Princeton University Press.
Moller Okin, S. 1979b. Rousseau's Natural Woman. Journal of Politics
41: 393-416.
Moller Okin, S. 1982. Women and the Making of the Sentimental
Family. Philosophy and Public Affairs 11, 1: 65-88.
Pateman, C. 1983. The Disorder of Women. Democracy, Feminism
and Political Theory. Cambridge: Polity.
Rapaport, El. 1980. On the Future of Love: Rousseau and the Radical

229
 ΕΛΕΝΗ ΓΕΡΟΥΣΗ

Feminists. Στο: C. Gould & M. Wartofsky (επιμ.), Women and Phi-

losophy. Toward a Theory of Liberation. New York: Perigee, 128-
44.
Rendall, J. 1987. Virtue and Commerce: Women in the Making of Ad-
am Smith’s Political Economy. Στο: E. Kennedy & S. Mendus
(επιμ.), Women in Western Political Philosophy. Kant to Nietzsche.
Brighton: Wheatsheaf Books, 44-77.
Rendall, J. 2004. Feminizing the Enlightenment. The Problem of Sen-
sibility. Στο: M. Fitzpatrick et al. (επιμ.), The Enlightenment
World. London: Routledge, 253-271.
Rosenberg, Α. 1984. Property, Possession, and Enjoyment: Woman as
Object, Subject, and Project in the Émile. Στο: J. Terrasse (επιμ.),
Rousseau et l' Éducation. Études sur l' Émile. Sherbrooke: Naaman,
102-113.
Rosenblatt, H. 2002. ‘On the 'Misogyny' of Jean-Jacques Rousseau:
The Letter to d' Alembert in Historical Context’, French Historical
Studies, 25, 1: 91-114.
Shklar, J. N. 1996. ‘Two Models: Sparta and the Age of Gold’, Politi-
cal Science Quarterly, 81, 1: 25-51.
Steinbrügge, L. 1995. The Moral Sex. Woman’s Nature in the French
Enlightenment, μτφ. Pamela E. Selwyn. New York: Oxford Univer-
sity Press.
Swiderski, M.- L. 1982. La dialectique de la condition féminine dans
La Nouvelle Héloϊse. Στο J. Terrasse (επιμ.), Rousseau et la société
du XVIIIe siècle. Ottawa: University of Ottawa Press, 109-26.
Trouille Seidman, M. 1997. Sexual Politics in the Enlightenment.
Women Writers Read Rousseau. Albany, N.Y.: State University of
New York Press.
Weiss, P. A. 1993. Gendered Community. Rousseau, Sex, and Politics.
New York: New York University Press.

230