waxraninaka

Jani wanirinaka
Vol. III
Félix Layme Pairumani
2014
 2

Créditos:
Waxraninaka
Este el tercer último volumen de Jani Wanirinaka

Derechos reservados:

© Félix Layme Pairumani

flpjayma@yahoo.com

www.aymara.ucb.educ.bo

Número de ediciones:

1ra. Edición electrónica 2014

Fotografía Tapa:

Félix Layme Pairumni

 3

Utjirinaka

Uñaña qalltañataki ……………….………………….……… Página

1 Chachanakampi anatasiri warmi…………………………….………….

2 Chuy! janipuniwa alawasïtati…………………………….………………..

3 Ijma chachanïxipana k’umiri …………………………….……………….

4 Illampu Iklisyana k’upsusita…………………………….………………..…

5 Mama Tikunipana sarnaqawipa…………………………….……………..

6 Munatlaykuwa lunthatasxatayna…………………………….……………

7 Pä kullakanaka…………………………….………………..…………………..
8 Qamiri chachanïkasa yaqhampiwa sarnaqxatayna……………………

9 Supaya thuqhuri…………………………….……………….. …………………

10 Tata Panchu Qallu …………………………….………………..……………

11 Wali tuji jisk’a warmi …………………………….………………..…………

12 Waphurina yuqapa…………………………….………………..……………

13 Warmisita…………………………….………………..………………...………

14 Yatiri jawq’asa alisirinaka …………………………….……..……………

15 …………………………….………………..……………….………………………
16…………………………….……………….. …….…………………………………
4
17 …………………………….………………..………..…………………………..

18 …………………………….………………..…………….………………………

19 …………………………….………………..…..…………………………………

20 …………………………….………………..…………….……………………….
21 …………………………….………………..………………….……………………

22 …………………………….………………..………………….……………………

23 …………………………….………………..…………………….…………………

24 …………………………….………………..………………………………………
25 …………………………….………………..…………………………….…………
 5

Uñaña qalltañataki

Uñaña qillqaña, uñkämi, yatintañataki qillqatawa. Kunasa

kunächi, jiwasa pachpa jaqinakana sarnaqawayata qillqatawa.
Jiwasakiwa kunjama sarnaqatassa yatanxa, ukata
jiwaskamakiwa uksa yatiyasiraktanxa. Ukata akanxa janiwa
jiwasa sutinakaxa aytatäkiti, antisawa yaqha sutinakani ukhama
uskt’ata. Janiwa jiwasaxa p’inqachjatäña munktanti, ukata
ukhama qillqt’ata. Yaqhipaxa, “Kuna janixa, nayaxa sutija
aytatäñsa muniristhwa” sapxarakiwa, ukatsa janiwa uka
sutinaka akana pankana aytatäñapaxa wakiskiti.
Jichhaxa janiwa juk’ampi qillqatäkxaniti, mä qawqhampi
qillqatächinisa, ukasa uka kimsa pankaru yapantañatakiwa
qilqt’atäni. Inasa yaqhipa qillqirinakaxa ukhama 6
qillqapxarakchispa, ukaxa jupanakatawa.
Akasa aymara aru jani chhaqhañpatakiwa ukhama anatata.
Jumaxa munstaxa kunxatsa qillqt’arakismawa, ukata aka
pankaxa jani inamaya qillqañatakiwa qillqata, yaqhipaxa
inamayakiwa qillqi, janiwa khitisa uñkiti, uñañsa munkapxiti,
uñaña jayrasipxiwa. Ukata aka pankaxa jani jayrasiña uñaña
yatintañatakiwa. Inacha amtapa phuqhasini.
 7

Chachanakampi anatasiri warmi

Taqi jaqjamawa kasarasitayna. Kimsa wawanïpxataynawa.

Jupaxa Pataka Amaya markankirïtaynawa. Aka pachana, jichha
pachanakaxa, janipuni kunasa wiñayäkiti. Chachapampi
jaljtxapxataynawa. Supaya chuyma laq’uxa janipuni ikkataynati.
Uka jaqichataru supaya amuyuwa laq’untxatayna. Chachaxa mä
quchalata inamurasxatayna, jupampiwa sarxatayna.

Wawqi warmi masinakapampisa, tawaqupa nuwjirisa

sararakitaynawa. Ukhama nuwjataxa uka quchalaxa juk’ampi
kapricht’asxatayna, janiwa uka warmina chachaparu
antutataña munkxataynati.

Aka pachanaraki nuwasiñätayna, ukata pacharakiwa uka

nuwasitsa qullirïtayna. Jaqixa, kunjama chikata supaya
chuymanïkstansa, aski chuymaxa utjaskapuniraki. Ukata uka
chachaxa, mä qawqha phaxsita, wawanakapataki pusi waranqa
pä patakani qullqi warmiparu churatayna. Ukampiwa warmixa 8
kimsa wawanakaparu isthapiyatayna ukhamaraki
manq’arayatayna.

Qhipha jayp’uxa, uka warmixa mä aski amuyuni

chachampiwa uñt’asxatayna. Uka jaqixa Santa Cruz markata
jutatayna. Maya purapata uñkatasxasakiwa munasxapxatayna.

Ukata warmixa chachapana uka jalatayna.

—Jichhaxa jumaraki wawanaka uywma, nayaxa mä

chachampiwa uñt’asxtha, jupampiwa Santa Cruz marka
sarxäxa— sataynawa. Chachaxa “iyawa” sasa kusisitawa
wawanaka anaqasxatayna.

Uka markanxa, jani armkaya wali suma munasisawa

sarnaqapxatayna. Pä marawa ukhama wali munasisa
sarnaqapxatayna. Ukatxa taqi kunasa yatisirikïchixaya,
ukhamaraki tukusirikïchixaya, ukata ancha jachañaruwa
purxapxatayna. Chachaxa warminïskataynawa. Uka warmipawa
chachaparu –yaqhampi sarnaqatapa– ukhamaraki k’arisitapsa
katjxatayna. Uka chachana warmipana kullakanakapa,
jilanakapa ukhamaraki jaqinakapawa nuwjañataki
jump’untxapxatayna. Jani mayampi panini sarnaqkiri
jurayapxatayna. Santa Cruz markata wiñayataki warmixa
markaparu sarxañapa jurayapxatayna. Ukhama jurasawa
warmixa jakañapa qhispiyasinitayna. Ukhamawa wila jachkiri
munasiñapxa jaytjaniwayxatayna. Warmixa q’ala chuymasa 9
t’unjata ukhamawa sarawayxatayna.

Ukhampachasa suni jach’a Markaru pä marata

purxataynawa. Chachapasa jupata larusitaynawa.

—Wawalaykuya jutxthxa— sataynawa. Utapanxa janiwa

juparu wawanakapaxa uñkatañsa katuqañsa
munkxapxataynati.

—Irnaqiriwa sarthxa— sasawa qullqi wayaqapa

waysusitayna, ukhamata mä qawqha wawanakapaxa taykaparu
munthapisxatayna.

Mä yuqapaxa, yaqha chachampi Santa Cruz markaru

sarxatapatxa, janipuniwa taykaru uñjaña munkataynati. Asta
jani arskayanakpuni taykaru tuqitayna.

Phaxsinakasa maranakasa waljawa mäkipawayxatayna. Uka

yuqapaxa kasarasxataynawa. Warmipaxa janiwa wali suma
sarnaqiri jaqita jutatäkataynati. Uka warmixa yuqaparuxa
yaqha waynampiwa sallqjawayxatayna. Yuqapaxa wali
jachatayna, janipuniwa uka warmiru armaña munkataynati.
Ukjakiwa taykapana t’aqhisitapa amuyatayna, ukata taykaparu
chuymay! sasa juchapa p’amp’achxatayna.

Warmixa muxsa achunaka wali kusa aljt’irïtaynawa. Uka

qhiphatxa turiyirisa parlxayirisa waljaniwa uñstxatayna. Mä
kimsawa juparuxa aliqapuni parlxayapxatayna. Jupaxa janiwa 10
kuna ancha kust’ata warmipuni ukhamäkataynati. Aliqa, wali
jiwitaki, jisk’a warmikïtaynawa. Mä chachaxa jupampi ikiñaru
saraña wali munasaxa, mä walkiri yä alarapisa churaña
amtatayna. Warmixa mä pulliririya tintaruwa uka chachampi
saratayna. Ukana maya maypini pulliranaka uñachayasitayna,
janiwa jupatakixa pulliraxa utjkataynati. Utjaskchïnsa janiwa
munkataynati, tintanisa thithxataynawa. Yaqha tinta
sarapxatayna, janirakikiwa pulliraxa jupatakjama utjkataynati,
utjaskchïnsa jupaxa janiwa ukhamaki churäsiña munkataynati.
Chiqasa jani muniritakixa kamisaraki utjxanixa, ¿janicha? Mä
tinta sarapxarakkitayna, ukana ukhamarakkiwa pulliraxa
jupataki janiwa utjkataynati. Mä tinta sarapxarakkitayna
janirakiwa utjkataynati. Q’ala tintanaka, pullira jiskhkämi,
tuktapxatayna. Janiwa jupatakjama, chuymaparu purkiri,
pulliraxa utjkataynati. Ukata chachaxa wasitata jiskht’xatayna
¿Kuna kasta pullirpinsa munxta?

—Nayaxa wali kuspini munthxa, jani jikkaya, jumata wiñaya

amtaskaya munthxa— sataynawa.

—Kunpinsa alayasiña munta?

—Nayaxa phamillanakama uñstayitasma, uka munthxa—,
sataynawa. Uka sataxa chachaxa lapx! Janiwa kamacht’añsa
yatkxataynati, jupaxa warminïskataynawa, ukata warmiru jani
phamillapa uñstayaña munkataynati. Ukhamata jupampixa
janiwa mayampsa parlxapxkataynati.
 Juparu arknaqirixa uñstakipunchi, kunjamtsa juparuxa 11
uñjapxapunchi. Yaqha chuphiruxa jupampi pasiyt’iri saraña wali
munatayna. Sapa kutiwa, jupampi pasiyt’iri sarasa, umayasa,
ikiñaru irpxañataki achikatayna.

Mä alwawa jupaxa kalli mistuñataki wali wakiyasitayna.

Wali kusa, phistaru thuqhuri sarañatakjama isthapisitayna.
Jupaxa janiwa kuna phunchhawirusa sarkataynati, jani ukaxa
muxsa achunaka alirikiwa ukhama isthapita saraskatayna.
Ukana walja muxsa achunaka mä chaqaru mä chaqaru
alaratayna. Ukhama alaraña tukuyataynawa. Ukata taksi,
muxsa achunaka apxañataki, thaqhiri saratayna. Ukäkana uka
pasiyiri saña achikasiri chuphiruxa sayaskatayna.

—Kamisaki chachitu, jichhakuchapï pasiyiri kawksa sarsnaxa,

sarañäni!— sataynawa.
—¿Jichha? Janiwa!

—¡Kunjama!? “Pasiyiri sarañäni” sasarakisa achikasistaxa—

sasawa kulirasitayna.
—Jichhaxa janiwa, janipuniwa— sasaxa wulsiku thaqhasitayna,
ukata patakaki qullqi iqsusitayna.

—Pataka qullqinikïthwa, akampixa janiwa kawkirusa sarksnati.

—Janiwa yatkthti, “pasiyiri kunaratusa sarakiñäniwa” sistawa,
jichhaxa pasiyiri sarañataki wakicht’atawa jutha— sataynawa.
—¡Ay! Aka taqi ch’amaxa yuqalla wawäñaxa, kunataksa 12
mamajaxa yuqalla wawachaspachïtu!— sasakiwa chachaxa
ñik’uta mithasitayna.

—¡Aä! Janiwa yatkthti. Jumawa “pasiyiri sarañäni…” sistaxa,

ukata nayaxa wali kusisita jumampi pasiyiri sarañataki jutthxa!

—Jichhaxa janiwa, mirä, yaqha uruki pasiyiri sarañäni, …—

sasawa, chachaxa achikasitayna.
— Ukhamaxa ukhamächiniya. Ukhamaxa muxsa achu
alatanakaja tampunakata apthapiniñäni— sataynawa. Ukata
chachaxa sisxatayna.

—Jumaxa janiwa pasiyiri amtanïkatätati ¿janicha?!

—Chiqa ukhamawa, jumaxa “iyawa, pasiyiri sarañäni”
sitasmaya nayaxaya jumaru “janiki sarkañäniti” sasa
achikaskirismänxa!

Ujkatxa janiwa mayampsa warmixa uka chachampi parlañsa

munkxataynati.

Jichhaxa, jilata kullaka, jumawa akxaru kimsïri chacha ukatxa

phuqhcht’xäta.
 13

Chuy! janipuniwa alawasïtati

Chuy! Kullaka, jilata janipuniwa, kunäkasasa wali kusisita,

alawasïtati. Kunasa allthaptxirïtaynawa. Laruñasa jachañasa
mayakiwa, ukatsa akch’itankakiwa tinkuñaxa, siwa. Taqi
kunawa jumankasamachaki, ukata chiqpachasa janiwa
jumankkiti. Kunasa luratamatjamawa jumanki. Kunsa
pantjstaxa, ukxatxa ancha chani irxatata pajätaxa. Kunasa
mayt’atakiwa.

Mama Philuminawa sunina, phisqha wawani ukhama mä

marka warmi masiru, ancha kusisita, arxayatayna:

–Ay! Chachamaxa sumririrukiwa sarakisa, nayanxa

yatichiritakiwa chachajaxa yatintanski. Tukuyxani ukjaxa janiwa
jach’a markata aka suni uraqiru mistunkxäti– sataynawa.

–Ay! Wali kusarakisä! Sasakiwa, maynixa muspart’awäsa

sarawayxatayna.
Chacharu yatichirita tukuyañpatakixa, iwija, khuchhi, qarwa
aljantatayna. Waksa qallunpacha aljantatayna, uka qullqsa
ukjpacha, jani ralsa jalaqtayasa chachaparu apxart’ayatayna. 14
Ukhamaraki issa maya maya alararapitayna. Tirnunaka maya
maya ch’ukurt’ayatayna, uka apkatatayna. Wawanakaparu
iskuylaru khithañsa armasxataynawa. Wawanakparu isita
uñaqañsa janiwa amtkxataynati. Ukhamaraki wawanakaparu
manq’a suma luqtañsa antutxataynawa.

Urusa simanasa phaxsisa marasa umjamawa qullu

jawiranjama jalt’askatayna. Uka warmina yatichayata chachaxa
yatichirïña tukuyxataynawa. Phisqha t’aqhi wawatsa, qullqimpi
waytiri warmipatsa, jupaxa q’ala armt’asiwayxatayna. Mä
wirlucha yatichiri masipampiwa jupaxa mitintasxatayna.
Ukampiwa jaqicht’asiñataki wakt’ayasxatayna.

Warmixa inapuniwa chiqa jacha jachaskatayna:

“Wawanakajarusa
Manq’ayasiskpachäna,

Wawanakatakisa
Isi alaqkamayxa,

Wawanakajarusa
Yatichayaskpachäna.

Ay! Ay! Kunarukisa

Purt’asiwaypachäthxa”
 Sasa warmixa inawisapuniwa jachatayna. Aka jakaña 15
pachaxa, juparuxa, wali yäppuni, jani mayampsa alawaskiri
yatichsuwayatayna.

Chachaxa Churu Pampa iklisyaru jaqichasiñataki, urasaparu,

purintataynawa. Warmina jilapasa, kullakapasa janiwa kuna
lurt’añsa yatkapxataynati. Kasarayiri awksa tayksa inamayawa
jawsasitayna. Ukasa janiwa kamachañsa yatkataynati. Qalasa,
wichhusa, kuna laq’usa, chiqpacha jachaqt’asiritaki arsuriwa,
sischixaya. Ukhamawa uka warmixa uka uruxa, wali llakt’ata,
jupata arsuri suyatayna. Mä markankchinxaya, kunjataraki
kuna wichhusasa jupataki arsuri jutxanixa...

Mä kumparipawa utjatayna, ancha jaqina jani yäqata

ukhama, ukatsa jisk’a tansa jaqikiraki ukhama. Warmixa
juparusa yatiyasirakchi. Ukata tatawa wali isthapt’ata, ch’iyara
larama tirnuni, janq’u kamisaru chupika kurwatasa yäpa
chinuntt’ata, jach’a tansa warmipampi, ukhama iklisya punkuru
purt’anitayna. Ukata jupawa wali kust’ayxatayna.

Kumparixa 110 pulisiyaruwa tiliphunuta jawsatayna. Ukata

Churu Pampa iklisyaru purïpanxa jank’akiwa, yatiyasaxa pataka
tunkani pä qullqi iqxart’ayatayna. Pulisiyaxa ukasa wastawa
iklisyaru mantasaxa, kurana amparapata wayurawayasaxa,
awtuparu wayunt’asiwayasa apasiwayxatayna. Kunjamatsa,
kuna kamachi aytasisasa, kimsa uru llawintayatayna. Chachaxa
inamayawa ukana warariskatayna, uraqsa phisjama
jat’iskatayna, juparu yanapt’rixa janiwa utjkxataynati. Chiqa
kunjamataraki mä k’ariru yanapiri uñstanxanixa. Ch’illiwasa, 16
qalasa, kunasa chiqpacha jachiriru, chiqana sarnaqasiriruya
yanapirïpachächi.

Ukana aliqapuniwa munatapata jachatayna. Warmipa

phisqha wawapa armasisa uka munataparu munatapsa
amtasisa jachatayna. Mä chuymapanxa uka warmita wali
warariskakatayna. Nayriri warmipata suma amuyt’katayna,
ukjawa jupa pachasa jiskht’asitayna: “Ukhamaxa ¿jani walpunti
lurpachäthxa?, nayaxa chuymana amuyupaki arktha, p’iqimpi
suma amuyt’iriskäatha, inasa jani katjayaskirïschïthti”, sasa wali
lup’itayna. “P’iqi amuyu jiskht’asikpachana, chuymäna
amuyupa lurañataki”.

Lukalanxa, jaqichasiri pantjasiyata wirluchaxa, jani

chachanikiwa arkunaka katuqt’asiskatayna. Jupana jaqi
masinakapawa, tawaquru uñxatt’iri, lukala sarapxatayna.
Ukana tawaqukiwa sapaki ukhama, jachirjama, jawillatanakapa
katuqt’asiskatayna, siwa.

Kimsa uru k’ari jacha jacht’aniwäsa, pä aruma ikt’ayaniwäsa

alisnukt’anxatayna. Munatapa ukanxa, juparu nuwaki
churt’xapxatayna, jani mayampsa jutkiri alisnukxapxatayna.
Yatichiri masinakapasa jupatxa wali llakipxatayna, yaqhipaxa
chuyma manqhapansa larusipxatayna.

Waljawa akaxa warminakaxa chacha yatichiritaki yatintayi,

uniwirsirara tukt’ayayi, ukata niyaki yatintaña tukt’ayatatxa,
warmiruxa, wawanakanïskpasa, tawaqupampi sarawayxiri, uka 17
pachätaynawa.

Jichhaxa jumawa: kunatsa ukhama, warmirusa chacharusa

alawasiñaxa chuymaru jutistu ukxata yatxatxäta. Ukatsa
akhama kuñtunaka yatstaxa kuñtt’anitätapï, mirä suma, ampi.

Ukatsa jichhaxa janiwa ukhama paya kuti jaqichasxapxiti,

kumputarura jani ukaxa atamiri makinawa ancha jasaki paya
kuti k’arisiriru katurxi, jichha pacha mayja pachankxtanwa…
18
 19

Ijma chachanïxipana k’umiri

Mä awkilixa t’aqhipiniwa mä qhathuna sarnaqt’asiskatayna.

Jupaxa jayawa ijmata sarnaqxatayna. Jupatakixa sapaki
sarnaqaña ch’amäxataynawa. Jupaxa nayra warmipampi jani
wawanikiwa qamawäpxatayna.

Ukata mä suni taykalimpiwa jikisxatayna. Uka taykalixa

ukhamarakiwa ijma jaya maranaka sarnaqxatayna. Ukatxa
niyasa tunka phisqhani maraninakjamawa munasxapxatayna.
Sarnaqawinakapa purapata yatiyasipxatayna. Taykalixa mä wali
uñt’ata yatirina warmipätaynawa. Ukhamaraki, phisqha
wawanïtapatsa yatiyarakitaynawa. Uka wawanakaxa q’ala
achachi awila warminaka ukhamäxataynawa.

Awkilixa ukhamaraki juwilatatsa tunka maranakawa

mäkipawayxatayna. Sapaki sarnaqaña ancha ch’amäpanxa,
wasitata warmi jikiñxata amuyt’asitayna. Jichha kutixa jupjama
chuymani jaqi warmitaki thaqhatayna. Ukhama munataparuxa
awkilixa kuñt’arakitayna.
 20

Uka paninixa: maynisa ijma taykali maynisa ijma awkili.

Maynixa kampuna sarnaqiri, mayniraki jach’a markana utjasiri.
Maynixa suxta tunka paqallquni marani, maynirakipi paqallqu
tunka marani. Maynixa phishqha wawani: kimsa yuqalla pä
imilla, maynixa jani mä wawani. Mayni t’aqhi jani kunani
mayniraki qamiri. Paninpacha ancha taykali ukhamaraki awkili
ukhamäpxataynawa.

Jupanakaxa jaqichasiñatakixa wali axsaräsipxatayna. Warmi

irpsuñasa, wawanakaru “jaqichasxäwa” sañasa, awisaxa, wali
ch’amächixaya. Yamasa taykalitakixa, jupa pachpawa ijma
warminaka jaqichasxïpana wali k’umirïtayna. Jichhaxa uka
taykaliruxa, araxaru thusatapa, ijma warminakaru
k’umitanakapa thathantasiña uruwa puritayna. “Kamsanisa
jaqixa”, ukawa jupatakixa wali jathïtayna. Wawanakapaxa
jisk’atpacha ukhama amuyuniru yatichataxa, janiwa kunsa
taykalina jaqichasiñapata yatiñsa munkapxataynati. Uka
phisqha jaqichata wawanakapatxa, paninikiwa wali suma
amuyt’irinakaxa utjatayna. Ukasa janiwa wawapäkataynati, mä
yuxch’ampi mä tullqampi, maynixa kust’ata amuyiri
warmïtayna, mayniraki wali ch’ikhi ukhamaraki munañani
jaqïtaynawa.

Kunasa kunächiya, “iyawa sañatakisa” jani ukaxa “janiwa

sañatakisa”, taykalina yuqapana utaparu, awkiliru katuqañataki
jikthaptapxataynawa. Pä phuchhaxa janiwa sarapxkataynasa,
kimsa yuqa warminakapamppacha, mä yuxch’a ukhamaraki mä 21
tullqa, ukhama suxtanikiwa jikthaptapxatayna. Kimsa yuqapaxa
sunsjamawa p’iqi thalasiskapxatayna. Yuxch’awa kusa
amuyt’ayxatayna: “¿Awira kawkïri yuqasa taykaru qullqsa
waxt’apxtaxa? Jumanakaxa tuqiñaki yatipxtaxa,
chachasiskpanaya…” Ukxaruxa uka wali yäqata ukhamaraki
qhuru tullqapawa, “chiqawa ukaxa, janiwa mä juk’a qullqsa aka
t’aqhi taykaru churkapxtati, kuna manq’ata jani manq’atawa
kamputa akaru mä juk’a t’una ch’uqisa apt’ata purisinki, isitsa
jalstata, Pantiymata akakamasa kayuki jutaskirïtayna, janiwa
awtutsa jutirïkataynati. Jaqichasiña muniripaxa, janisa ancha
qamirïkchixa, utjiriniwa, akansa utani, ukhamaraki Tikinansa
utaniwa. Nayaruxa ukhama awisitu, jupaxa ukatsa juwilatawa
taykalxa irpnaqasiskaniwa…” sasa, taykalina taqpacha
yuqanakparu amutaki, muniri jani munkirpacha, iyawa
sayxatayna.

Ukata mä juk’ampjaruxa awkilixa, taykali warmitaki

irpaqasirixa, purintanxataynawa. Pä kaja sirwisampi, wallpa
kharitanakampi ukarusa muxsa achunakampi ukhama
taykalaykuxa, yuqanakapatakixa, apnuqarapitayna. Niya
satäxchixaya, wawanakapaxa amukiwa katuqt’asipxatayna.
Ukata wali yäqata tullqaxa mä iwxt’iri, taykalina jaqinakaparu
mayitayna. Janiwa maynisa iwxt’irjäpxkataynati, ukata mama
yuxch’axa arst’aña mayitayna, ukata jaqichasiri awkili taylakiru
iwxt’atayna: “Ya, jichhaxa jumanakaxa jaqichasipxañmati,
“iyawa” satäxapxtawa, janiwa jichha uruta khuysaruxa maynisa
maynisa kuna masimasa utjxañpäkiti, ijmanakäxasaxa sapäña
tamarusa kutiqxapxchïyataxa, jichhaxa panichasisaxa kasäru 22
tamaru kut’anxapxtawa. Jaqjamawa jani tuqisisa jani ch’axwasa
sarnaqapxäta. Janiwa ch’axwatanakama isch’ukiña
munapxkthti, jani ukhamäkani ukaxa… khayaxa, khä chikutixa
uta pirqana warkt’atäskixa, ukawa janchinakamana
thuqhurt’ani…” Ukata larurasaxa, walpuni ukana
qhumarasipxatayna. Ukatxa, kunjamänisa, kawkhimänisa,
kunärsanisa jaqichawixa uksa amtt’awäpxatayna. Ukxaruxa
awkiliru taykali irpxart’ayasa khithanukt’xapxatayna. Awkilina
utapaxa uka jak’ankakitaynawa, siwa.

Yuxch’axa jamasata jani khitina uñjata, lip’st’awayasaxa,

amukiwa sarawayxatayna. Qhipharirinakaxa, sutinakapasa
Umiri satächinxaya, umirinakäsinxa, uka paya sirwisa kaja
umarasaxa payampsa alasinisasa umarkapxakitaynawa,
ukhamaruwa ch’axwantxapxatayna. Nuwarasisa anqa
chhukhsüsiwäpxatayna, Tupatira Chakana chika aruma wali
pasaxa chhukhnaqäsisa, nuwarasiñataki maynisa maynisa
arknaqräsipxatayna.

Qhipha urunakaxa, ch’ikhi tullqaxa laqawa taykalina

papilanaka, jaqichasñpatakixa, q’umachst’atayna. Kasarasitatxa
ukhamaraki awkilitaki Tikina uta ukhamaraki uraqi
papilanakapsa q’umachst’atayna.

Mä pä marata uka ch’ikhi tullqaxa jiwxataynawa.

Ukkañkamaxa taykalixa wali kuspini sarnaqt’awätayna. Wali
isthapt’ata, wali tujitatata, qullqisa wayaqana phuqhantt’ata,
taksita awkilixa taykali irpnaqt’asiritayna. Ukata kimsa marata 23
awkilixa jiwawayxataynawa. Taykalixa sapakiwa utana
qamasxatayna. Juwilasyunata qullqsa irst’asinirakitayna. Tikina
utxa, pachpa chachapana jilapana ancha achikasitapatxa,
juparuwa aljantxatayna. Ukatsa walja qullqxa wankuna
tantkatatayna. Ukata mä suxta marata taykalixa alaxa pacharu
sarña arkawayxatayna.

Ukhamawa, antisa awkilina jaya phamillanakapawa utaru

purintanisa taykalxa imt’ayasxapxtayna, ukhamaraki utsa
katuntt’asxapxatayna, uka kimsa sunsu taykalina yuqanakapasa
paya phuchhakanakasa jani kunaniwa qhipharxapxatayna.
Supayana waxt’atxa supayakirakiwa apasxirïtayna. Ukata jani
ch’ikhi tullqa jiwkaspänxa, supayaxa janiwa uta aparkaspänti…
24
 25

Illampu Iklisyana k’upsusita

Janira Kumputarurasa utjkatayna, uka pachätaynawa.

Nayraxa jaqinakaxa pankanakaru amparampi qillqantasakiwa
jaqichasipxkatayna, uka pachanakätaynawa. Ukhamatxa mä
chachasa yaqhachaqana yaqhampi mayampsa payampsa
wasitata jaqichasirïtayna.

Mä chachaxa jaqichasisaxa kimsa wawani warmiru

aparpawäsaxa, yaqhampiwa jaqichasiñataki, sarnaqxatayna.
Mä tawaquruwa wali kusa parlxayatayna. Tawaquna “iyawa”
sataxa, jupaxa wali kusisitawa kasarasiñataki wakt’ayasitayna.
Tawaquna jaqinakaparusa jani kamskayaki “iyawa” sayatayna.
“Iyawa, ukhamaxa jaqichasxakmaya jani warminïksta, ukaxa”,
sapxataynawa.

Illampu Iklisyaruwa, warmipa jamasata, jaqichasiñataki

wakt’ayasitayna, ukaruwa tawaquna jaqinakapata kasarayiri
tatsa mamsa jawsasitayna, ukhamaraki jupana jaqichayiri tatsa
mamsa kasarasiña wakichasiñataki irpatayna. Mä qawqhasa,
jupana jaqinakapasa, ukxa suma yatxapxatayna.
 26
Kimsa wawani warmixa, wali jachatayna. Ukhama
“jachaskirinakaru kunasa yanapt’iriwa”, sapxchixaya. Ukata uka
warmina, uñt’ata warmi masinakapaxa, wali llakt’asipxatayna.
Janiwa kamacht’añsa yatkapxataynati. Ukata maynïriwa kusa
amuyt’xatayna.

Uka uñt’ata warmi masinakapaxa, kawki kust’ata, wali

ch’axwiri, aycha khari warminaka uñt’apxatayna.
Jupanakaruwa yatiyatayna, ukhamata mä amta
wakt’ayapxatayna. Uka chachana jaqichasiña urupa,
suyantapxatayna. Urusa, simanasa, phaxsisa ninjamaxaya
pacha nakhantasa sarantaskchixa, niyakiwa uka jaqichasiñapa
uruxa purinxatayna.

Tawaquxa samkansa mayjaki samkatayna. Jani waljamaki

samkt’asitayna. Wirjinaxa ancha t’iphuta, pä anu q’añusiriki,
tatituna nayraqatapana, maya suriyawumpi jawq’antasina
jaljtasiyatayna. Chachasa uka kasarasiña arumirjasa qhanawa
ina t’anqha t’anqhaki sarnaqaskatayna.

Warminakaxa: Kuna urünisa, kuna uränisa, kawkha

iklisyankanisa ukanaka suma yatxatapxatayna. Ukata Illampu
iklisyaru nayraqata pusiniki, sarantapxatayna. Uka iklisyana
qunuñanakanxa, nayraqata qunuñanaka qhiphäxaruwa, uka
pusi warminakaxa, ina jawillatanakjama sumataki, paninixa
ch’iqäxa qunuñana, paniniraki kuoïxa qunuñana
qunurt’apxatayna.
 27
Ukhamaruwa tata kuraxa misaña qallantatayna. Jawillata
jaqinakaxa, jani misaruxa jank’asa sarapxirïkiti, ukhamaraki
yaqhipaxa lukalarukiya sarapxirïchixa, ukhamanakasa
utjarakchixaya. Jawillatanakaxa yaqhipaxa wali munasiri
ukanakiya aywthapitaynaxa. Tata kuraxa wali kuspini
jaqichañataki parlart’atayna, ukata janira kasarkasa, misa
ist’irinakaru satayna.

–Jichhaxa ¿khitisa aka jaqichasirinakana jani

kasarasiñpataki kunsa yatipxthaxa?, jichha arsupxma, jani
ukaxa wiñayataki amukt’apxma– sataynawa.

Ukjawa maynïri warmixa, laqa jach’ata arsutayna:

–Uka chachaxa kasaratawa!
–Saya, uka chachaxa warminiw!– sapxataynawa.

Ukjawa, tata kurasa janira mayampi arskïpana, ukjawa

warminakaxa wali uxuntxapxatayna, tuqinuqapxatayna,
jaqichasiri chacharu waythapisina t’isanuqapxatayna, q’ala
k’uphsupxatayna ukhamaraki tata kursa ch’iyanuqapxatayna,
yamasa jaqichasiri tawaqxa t’aqhiña alisnaqapxatayna,
jaqinakapawa juparu qhispiyatayna, jani jaqinakapa
ukankaspänxa, kamachapxchispäna. Uka warminaka wali
ch’amani, ukatsa nuwasiri yatsuta warminakätaynawa. Uka
ñanqha chacharu k’uphst’awäsaxa, kalliru chhukhst’awayxasa,
q’alawa chhaqhart’awayxatayna. Mä kimsa ch’ipxtakiwa uka
warminaka ukhama k’uphsuwäpxatayna. Uka pasatatsa,
jaypachata pulisiyasa chhukhnuqaskatayna. Janiwa nuwsuri 28
waminakaxa maynisa ukakxataynati. Pulisiyaxa nuwjata
jaqichasiri chachaki wayusiwayxatayna.

Ukhamata uka chacharuxa, tawaqupana jaqinakapasa,

nuwjasawa alisnukxapxatayna. Uka jaqixa ukhamata janiwa
mayampsa jaqichasiña amtxkataynati. Jichhaxa jumawa:
kunatsa ukhama uka chachaxa luratayna, ukxa amuyt’xäta,
ukatsa akxata yatstaxa, akaru phuqhacht’xasmawa, ukjawa
“aka pankaxa kusasä, aka pankaxa nayaru wali yatichitu”
sätaxa. Ukatsa jilata kullaka, uka suma yatstaxa, nayaru
yatiyanitätapï, mirä.
 29

Mama Tikunipana sarnaqawipa

Sapa uraqisa markasa suyusa wali kust’ata wawanakapa

uywasi, ukhamaraki chijiru puritanakasa utjarakiwa. Ukatsa
purapata yanapasiñankiwa kusisiñaxa.

Quta lakana utjiri, kawki jiwaki tawaqütaynawa.Wali

kust’ata, jach’a tansa, thuru warmïtaynawa. Amparapasa
p’utuki, ajanupasa qhana, wali jiwaki warmïtaynawa.

Kunasa jani jakirisa jakiri uywanakasa jaqisa

panipunïchixaya, mä uruxa kasarasxataynawa.
 Chachapaxa irnaqiriwa jach’a markaru sarawayxatayna, 30
Ukana wali chachaxa, irnaqasaxa, qullqi jikxatasirïtayna. Sapa
simana tukukiwa utapa, warmipa uñjasiri jalirïtayna.

Chachaxa sapakjamakipï jach’a markana irnaqt’askixa, ukata

ukaxa janiwa ukhamakïkataynati. Chachaxa yaqha warmi
jikxatt’asisaxa jupampiwa jach’a markana qamt’asiskirïtayna.
Jupaxa sapa simana tukukiwa suni utapa jalaskirïtayna. Sawaru
alwajaxa sarirïtayna, tuminku jayp’uxa kutiwayxirïtayna.
Ukhamakpuni sarnaqirïtayna. Ukhamkämixa urunakasa,
phaxisinakasa, maranakasa laqawa jalawayxatayna,
ukhamarusa taqinisa jichüxapxataynawa.

Warmisa janiwa, munasiña jilanchjasiña taypinxa, ina

sunsjamaki sarnaqkataynati. Jupasa jamasata munirini
ukhamawa sarnaqxatayna. Kampunxa ukhama sarnaqañaxa
janisa walina uñjatäkchixa, ukatsa ancha jamasata sarnaqaña
utjxataynawa. Ukata yatkiri jaqisa yatkasaxa, “taqi kunasa
aynïpanwa”, yatkasasa ist’kasasa janiwa kunsa
arsupxirïkataynati.

Mänxa, chachaxa, anata sawaruwa, suni utaparu

purintatayna. Ukana past’aniwayasaxa, tuminkuxa wali
alwawa, warmiru uywanakampi utaru jayt’awayasa, jach’a
markaru kutiwayxatayna.

Suninxa, warmipaxa laqapuniwa, uywanaka jayt’asiwayasa,

Laxa marka phunchhawiru sarañataki wakicht’ayasitayna, uka
wawqi masinakapampiwa ch’uta thuqhuri Laxa markaru 31
sarwayxatayna. Ukata janipuni supaya amuyuni jaqi
uñch’ukirinakaxa janixa utjkiti, jani ukaxa aynita armasirinakasa
utjapunchixaya. Ukawa, uka warmina chachparu, tiliphunuta:
“warmimaxa Laxa marka ch’uta thuqhuri sarawayxi”, sasa
awist’xatayna. Ukjawa chacha Laxa, jach’a markata
jalsuwayatayna. Walpuni warmija uñjxä sasa uñanaqatayna,
taqichaqa thaqhatayna, tiliphunuta jawsatayna, ukata warmiru
satayna.

—¿Kunsa luraskta? — sasawa warmiparu jiskht’ayna.

—Nayaxa alpha wakataki yawisktha— sataynawa.

—Ä, kussa alpha Laxana yawintasktaxä…— ukjakiwa

warmina ajayupaxa niya thuqhsuwayatayna. Ukatsa ratukiwa
p’iqimpi amuyt’asisa, kutitatataynawa.

—¿Kawkhankarakta? — sataynawa. Ukhamata jikisisa,

chachapampi wawqi masinakampi, kimsani umt’xapxatayna.

Arumaruxa q’ala uka warmiruxa chachapxa nuwst’xatayna.

Ukhampachasa warmixa janiwa q’ala atipjata ukhamapuni
qhipharkataynati. Warmixa, qhipha urunakpachawa, chachapa
sarnaqatapa q’alraki jiskhxatayatayna. Ukhamatxai warmixa
chachapana jach’a markana yaqha warminïtapsa
yatxarakitaynawa. Aynita armasirinakaxa jupataki
utjarakitaynawa.
 32
Ukata uka warmixa janiwa wankataynati, Antisana juk’ampi
sarnaqt’xatayna.

Jichhaxa jumawa akxaru kuyntaña tukuyxäta, ukhamaraki

qillqt’xäta. Kuna janixa, kamisa akataqi aka pankanaka
uñxasaxa jani qillqaña yatiqätati, jumaxa qillqañamawa,
“munañaxa lurañawa” sisa.
 33

Munatlaykuwa lunthatasxatayna

Mä raryu alakipawa Ch’ijinina sarnaqatayna. Kawki

munañani, aliqa jaqita, musuptata jaqïtaynawa. Warmipasa
ukhamaraki, janipuni aritisa jicnhuru warkkatataxa sartiri
ukhamätaynawa. Mä suni tawaqu aljaña yanapiritakixa
uywasipxatayna.

Ukatsa pachpa utanxa, chachapana kullapawa,

qamarakitayna. Uka kullakapasa qhiphjaruxa
chachanïxataynawa. Mä kawki ancha parliri, jach’atansa, wali
yäpa, jaqïtaynawa. Uka jaqixa janiwa khitirusa yäqirïkataynati.
Jupaxa raryu kajunanaka apantirsa, kawkharu imirsa suma
uñaqaskirïtayna. Uka kajunanakanxa tunka payani raryunakawa
sapa mayana utjirïtayna.

Uka masanu jaqiruxa mä tawaquwa uñstxatayna. Ukana

qhiphapa achala asnjamawa jalawayxatayna. Kunjampachsa
uka tawaqumpixa “iyawa” sayasitaynawa. Uka masanu jaqixa,
warmipa jamasata yaqhachaqana uka tawaqupampiwa
qamantasitayna. Tawaquxa wawanïxataynawa.
 34
Uka jaqixa janiwa kuna walt’ata irnaqañansa
irnaqkataynati. Ukata janiwa qullqipasa pä warmi uywañataki
utjkataynati. Uka t’aqhi tawaqupataki ukhamaraki
wawapatakixa mä juk’a manq’a puchunakakaki apirïtayna.
Ukata mä uruxa lunthatasiña amtxatayna. Lunthatasiñaxa
jupatakixa janiwa kuna ch’amjamäkataynasa: sustuki
t’ijtxañakïtaynawa. Ukata mä uruxa lunthatasiña uñnaqatayna,
amuyt’atayna, kunjama lurañsa wali amuykipatayna.

Warmipana jilapaxa raryunaka aljirïtaynawa. Uka warmixa

mä yanapiri tawaquna ukhamawa raryunaka aljirïtayna.
Jilapana warmiparu mä jach’a raryu kajuna ituqaña
amtxatayna. Yanapiri tawaqu jani amuyaskïpana mä jach’a
kajunxa imaqxatayna, ukata arumaruxa utaparuwa itusxatayna.
Uka raryunaka aljaranitampiwa uka wawani tawaquparu
manq’ayanitayna.

Aka pachanxa taqi kunasa jakhutächixaya. Uka jach’a

kajuna chhaqhata raukiwa amuyaspxataynawa. Chachaxa
ancha yanpiri tawaquru tuqitayna, awilaxa ukhamaraki yanapiri
tawaquru: “jumawa lunthatxistaxa” sasa tawaquru
tumpantxatayna. Tawaquxa ancha jachatayna, mamaparuwa
awisasinxatayna. Aljiri yanapiri tawaquna mamapaxa:
“janipuniwa wawajaxa lunthataskaspati…”, sasaxa yatirina uka
saraña amuyt’ayxatayna.
 Ukata chhaqhayasiri mamaxa, “chiqaya” sasa mä mama 35
yatiri irptasinitayna. Uka mama yatirixa kust’ata yatirïtaynawa,
siwa. Uka utana utjirinakaru, taqpachaniruwa
jawsthapt’ayatayna. Ukana sapa mayniru mä phaxsi mama
qullqi churatayna:

—Aka phaxsi mamampi ajanu qaqst’asipxma— sasa.

Tawaquxa, janixaya jupaxa lunthatäskchitixa, ukata laqapuniwa
ajanu wali suma qaqst’asitayna. Ukata masanu jaqirurakiwa,
mama yatirixa, phaxsi mama irxarayatayna. Uka jaqixa wali
thuqhtasitayna:

—¡Kuna!Karaju! ¿Nayati lunthatamäjäxa?— sasa wali

tuqisitayna, janiwa ajanu qaqsusiñsa munkataynati. Jilapasa,
uka kajuna chhaqhayasiri warmisa wal thuqhtasipxatayna:

—Kamisa jupänixa,…
—Janiwa jupäkaspati,… uka yanapiri tawaqukipinïpachawa!
— sapxataynawa.

Ukata mama yatirixa wali ch’urkhtasitayna:

—Jani phaxsi mamampi qaqsusiña muniriwa lunthatïri—

sataynawa. Ukata tumpirinakaxa sisxapxatayna:

—Ukhamaxa qaqsuspansay! — ukjawa mama yatirixa,

chuymachatayna.
 —Jani jumäkstaxa, janiwa kunasa kamachkätamti, janixaya 36
jumäkstatixa ukata, jani axsarasa, ajanuma
qaqsusiñamapuniw!—. Muna jani muna uka masanu jaqixa,
jupa lunthatäkaspachawa, larusisa larusisa, uka phaxsi mama
qullqimpi ajanu qaqsusiwätayna. Ukhamxa taqiniwa
qasusipxatayna. Uka tukuyasawa mama yatirixa satayna.

—Khitïya lunthataschi, ukaxa luqhiptxaniwa, akata

marakamaxa yatxañäniwa.— sawätaynawa.

Marasa phaxsisa simanasa qulluta umjamaxaya jalaskchixa,

niyakiwa tirsüxatayna. Ukjawa masanu jaqixa mayjaki
sarnaqxatayna. Ukata arsxatayna:

—Nayapiniwa, raryu kajuna itsusktxa— sasa.

—¿Ukata kunatsa uka ratu jani arstaxa?— sapxataynawa.
—Janiwa nayaxa iñkayätthti, kawkita qullqi mamampi
qaqsusiñaxa lunthata katjayirïnixa saskirïthwa— sataynawa.
Warmipaxa wali jachatayna.

—Qullayarapxita— sasa.
—Chiqa, arsxchixaya, qullayxañawa— sasa, mama yatiri
thaqhiriwa sarnaqapxatayna. Mama yatirixa jayaruwa qulliri
sarxatayna. Janiwa kunärsa puriniñapasa yatiskxataynati.

Laqakiwa phaxsinakaxa, urpjama, jalaskatayna. Uka jaqixa

jani walinanaki lurxatayna, luqhjamakipiniwa saranaqxatayna.
Inamayawa yaqha yatirinakampisa qullqayaskapxatayna. Mä 37
yatirixa qhana jisxatayna:

—Akaxa q’ala pasjatawa, janiwa qullañaxa wakiskxiti, uka

ratpachawa, arsxañapänxa, ukaya inasa qullqichisäna…—
sataynawa.

Luqhixa masinakapa thaqhasiriwa sarawayxatayna.

Luqhiruxa janiwa utarusa katuqkxapxataynati. Ch’iphsa
ch’iphantapxatayna, asta uksa q’ala tukjatayna. Jani
pantalunani jani kalsun qalluni ukhamakiwa utaru
jalnuqanxirïtayna. Alisipxarakikchi jalnuqanxarakikchi,
jaqitakisa p’inqapuniwa utaru jalch’ukinxatayna. Ukhamaruwa
mama yatirixa purinxatayna. Ukasa janiwa kamachaña
yatkxataynati.

—Kuna uka ratuya arsxaspänxa, qhanaraksa parlaskthxa.

Akaxa q’ala pasatawa, janiwa kamachksnasa— sataynawa.

Ukata Churukilla markaruwa luqhxa katjasina

apayxapxatayna.

Masanu= cuñado
Iniña= creer
38
 39

Pä kullakanaka

Markasanxa taqi kunasa payapuniwa sischixaya.

Chiqapuniwa kunasa payäski, nayana apachita utajanxa
sank’ayu waraquwa utji, ukaxa payawa kastawa utji. Nayraxa
nayaxa sapa uruwa uywa awatiri uka lumanakaru sarirïtha.
Ukata sata urasaxa waraqunakaxa wali panqart’askiri, antisasa
jawaq’ullt’akiri sañäni. Jawaq’ullanakaxa ancha jiwanakakïriwa.
Ukata janiwa nayaxa k’ilsurïkti, sank’ayuñapächixaya. Anata
pasanakawa sank’ayu thaqhiri sariritha, ukana janiwa taqpacha
waraqunaka sank’aykataynati, mayaxa sank’ayutayna, mayaxa
janiraki, mayaxa sank’ayutayna, mayaxa janiraki, ukhamakiwa
uñstxiri, ukata uka waraqunaka inaki panqaratapa
jiskhxatxirïtha. Awichujaxa, waraquxa qachuni urquniwa, siwa.
Qachu sank’ayu waraqukikiwa sankaywaqi, urqu waraquxa
aliqakiwa panqariri, siwa.

I
Pä kullakawa aka jakaña pachana qamapxatayna. Mayaxa
jilïri mayaraki sullka. Jilïrixa wali amuyasisa kuns a
lurirïtaynawa, ukhamarusa wali q’apharakïtaynawa. Maynixa 40
janiwa ukhamäkataynati.

Wali kusisiykiri parlxayiri jaqimpiwa kasarasxatayna. Ukata

pä wawanïxataynawa, mayaxa yuqalla mayaraki imilla
ukhamätaynawa. Ukata ukataqi kusiskaya parlxayasaxa, uraqsa
alaxa pachsa alarapïmawa, siri chachapaxa, yaqha warmimpiwa
sarwayxatayna.

Jaytjawayata warmixa anchpini jachatayna. Akxa

jiwkatayati jani ukaxa amuyampiki kunsa amtäxa, sataynawa.
Ukata uka qhipä uka luraña amtatayna. Ukhamakïskapana, aka
luqhiptaña paspana, sataynawa. Janiwa kunsa
kamachkataynati, janiwa yaqha w arminakjama
luqhiraskataynati. Utapansa mä uta, puriskañapataki, churat
ayna. Ukaruwa yänakapsa uskurapxatayna. Chachasa ukaru
yänakapsa, muniripana yänakapsa apasinxatayna. Pachaxa
taripañataki laqawa jalt’askatayna. Chachaxa mä munisipala
uphisinana irnaqatayna. Maranakaxa pasaki
pasarpayaskatayna, yaqhampi sarxiri wachuq1a jaqixa
juwilasxataynawa. Ukata mä pä marata munatapana utapana
jiwxataynawa. Ukata imantxañataki aptanxapxatayna.

Warmipaxa mä utxaya uka wachuqiri jaqiru churchitaynaxa,

uka jaqixa ukaruwa papilanakapsa imasirïtayna. Nayra
warmipampixa jaqichatächinxaya, ukata uka pailanaka uñarasa
apthapisaxa juparkamawa juwilatsa kunanaksa
pasayasxatayna. Jichhaxa ukampiwa warmixa sarnaqt’asiski, 41
ukatsa murinsa sapa mara thuqht’aski, siwa.
II

Sullka kullakaxa ancha ratpacha kunsa lurjirïtaynawa.

Jupaxa kullakapjamawa jaqichasirakitayna. Juparuxa chachaxa
jaqichasiñataki ukhamaraki uraqsa alirjama alaxa pachsa
alarapirjamawa tukutayna. Jupaxa chiqaya ukhamächini sasawa
jaqichasitayna.

Jaqichasxasaxa jupaxa pusi wawanïtaynawa. Jupanakaxa

supaya isi, murinu isi, kullawa isi lurirïtayna. Ukhama waliki
sarnaqkasawa, warmixa mä uruxa, yaqha warmimpi
qamantasita, chachaparu katjxatayna. Warmixa thithisa
luqhiptataynawa.

Irnaqaña utaparu jalatayna. Jupaxa jach’atansa

warmïchinxaya, ukatsa jach’a markana yuriri ukhamächinxaya,
jasaki chachaparuxa katjasa nasa khariqatayna. Ukata laqawa
nasa mallxtayatayna.

Ukhama qhuyphiri ist’asaxa pulisiyanakasa laqakiwa

chhukhnuqapxatayna. Chacharu jani nasani uñjasaxa
impiñupiniwa chachana nasapa thaqhtapxatayna. Uspitalaru
apasa ratpachaki achkatayanxañäni, sasa. Inamayawa nasa
thaqhapxatayna, nasaxa warmina puraka manqhapana niyawa
niyawa julluntaña qalltxatapa.
 Nasasa chhaqhatarki, uka qhiphatxa, kamachinakata 42
jaljtxañatakiwa taripayasiri sarnaqtapxatayna. Janiwa kunasa
ancha jaljasiñataki utjkataynati, pusi wawakiwa jaljasiñataki
utjatayna. Wawaki payakama jaljasiwäpxatayna. Warmixa niya
jani kunaniwa qhipharxatayna.

Chiqa nasxaya apasxchixa. Jichhaxa warmixa jani khitina

yanapt’irini ukhamawa t’aqhisiski, siwa. Ukatsa nasa
manq’anita uñt’atäxataynawa, ukatxa janiwa chachanakasa
jupampixa parlañsa munkxapxataynati.

Chachaxa, yaqha nasa apkatt’ayasxatayna, janiwa

kikpapunïkchixa, machaqa nasanïxataynawa. Uka chachana
muniripasa walikiwa sarnaqaiskatayna, juparuxa uka nasa
achkatata chachaxa, irnaqarapisa qullqi kunjamatsa
churaskataynawa.

Ukata janiwa akjaruki aka kuyntuxa tukuykiti. Jichhaxa

jumaruwa tukuyxaña wakt’tma.
 43

Qamiri chachanïkasa wachuqxiri

Mä awkilixa tawaqu warmi muni, mä awila warmixa wayna

chacha thaqhi, khitisa uka uñstaypacha. Mä waynaxa awila
warmi muni, mä imilla warmixa awkili chacha thaqhi, khitisa
ukhama uñstaypacha. ¿Janiti waynasa tawaqu warmipataki,
tawaqusa wayna chachapataki thaqht’asiña yatpacha? Janiwa
janipunitixa, ukhamasa utjarakiwa aka jaqïña pachanxa. Kunasa
kunächi, aka jaqïñanxa, wali sartatansa, pantjasitansa, jani uka
kunana chiqt’atansa, kunjampachasa jaqjama sarnaqañawa
wakisi. Sallqa amuyumpi sarnaqirinakaxa kunjamatsa
asut’itakipuniwa. Jaqixa, awisaxa, ipikunakjamawa, jani wali
kusa amuyt’asisa kunsa lurjapxtanxa, ukhamächi ukaxa
chuymasasa mutuña yatiñawa. Ukatsa p’iqi supaya
amuyupakiwa, kunatsa ukaxa ukhama, ukxa yati.
Chuymapakiwa kawkïrisa walïni ukxa chiqt’aña yati. Taqi
kunasa chimputa chimpjatawa, janisa ukhamäkchixa, Kunana
waliki sartañatakixa “Jani p’iqi amuyu armasa, chuymana
thakhipa sarañäni” siwa, mä sawina arupaxa.
 Mä ijma awkilixa, jaya maranaka jani warmini 44
sarnaqxasaxa, warmi thaqhasiña amtatayna. Jupaxa juwilata,
ukata jach’a markana mä jacha utani, ukatsa Tikinana, quta
lakxana jach’a kusa yapuchaña uraqini, ukhamätaynawa.
Awkilixa sapa simana tukuwa uraqipa uñjasiri Tikina markapa
sarxirïtayna. Ukhama sarnaqkasawa mä tawaqu warmixa, mä
wawani ukhama, chachana apanukuta sarnaqaskatayna.

Waynampi tawaqumpjamawa, jisk’a wawani ukhama,

taqichaqa sarnaqt’apxatayna. Warmixa jani qullqini
sarnaqïpanxa, awkilixa wali qullqi uka warmiru churirïtayna.
Awkilixa wali kust’ata warmjama uñkatasaxa wali chiqpacha
parlxayt’atayna, warmisa ukhamaraki part’atayna. Awkilixa
nayra warmipampixa jani wawanikiwa qamapxatayna. Maynixa
mä sapa wawani tawaqpacha warmïtaynawa, mä chachampi
jani jaqichasita ukata uka chachampi jaltata, ukhampachaxa mä
jisk’a asu wawaniraki, ukhamätaynawa.

Ukata qamthapt’asaxa, mä uruxa “kapasakixaya akatjamata

jiwañasa utjchixa” sasaxa, uka tawaqu warmixa janiwa
ukhamakïñapa munkataynati. Kunansa irnaqañasiñapa
munatayna. Awkilixa utapa punkuruwa mä muxsa achunaka
aljaña qhathu wakt’ärapitayna. Ukana uka warmixa,
utapanjama, aljasiskirïtayna. Awkilixa Tikina sapa kuti
sarxirïsaxa, sapa kutisa ukhamakpuni sawaru tuminkuxa Tikina
sarxirïtayna. Sapa simana tukuwa utapa uñjasiri, warmi utaru
jaytawayasina sarxirïtayna.
 Mä kutixa, sarañapkamaxa, warmiruxa qhathuparu 45
jikxatanisa alasiri chachanakaxa warmiru wali turiyapxirïtayna,
jupaxa jani suma amuyasispachawa uka jaqinakampi wali
lart’askirïtayna. Ukata ukata mayana waynapäxataynawa,
ukata awlkili tuminku aruma puriskirïpanxa, utaruwa
irpantasxirïtayna. Uka warmixa janiwa muxsa achunakaki
aljirïkataynati, jani ukaxa maya muxssa chachanakaru
aljarakirïtaynawa. Ukhamxa qawqha kutiwa tawaqu warmixa
sarnaqt’irïtayna.

Ukata kunasa tukusirikïchixaya: awtu q’iwirinakaxa kimsa

kastätaynawa, mayninakaxa k’achachaki saririnaka,
mayninakaxa tantiyuki saririnaka ukhamaraki mä qawqhaxa
ancha laqa luqhjama jalirisa utjarakitaynawa. Awkilixa
“ichhamayana urjpacha sarxä, sasaxa ancha laqa jaliri
awturuwa sarxatawayxatayna. Uka chuphiruxa luqhjamawa
awtupa t’ijuyanxatayna, ancha ratukiwa jach’a markaru
awkilixa purinxatayna.

Utapa kalliparuwa puritayna, warmina qhathupaxa

apthapt’ata, suma imantt’ata. Utapa llawirasisa mantawaychi,
uta anqaparu purchi, chhaqhata, ikiña utapa jist’antchi ukana,
warmipaxa ikiñana mä chachana winkxatata wakhaliskatayna…
asta sustuki chhukhuyatayna, q’ala chhukhuyatayna.

Ukata uka warmi alisnukxatayna. Ukata janipuni,

warminakampi sarnaqaña, awkilixa armasxatayna.
46
 47

Supaya thuqhuri wayna

Taqi kunasa sapa maynitakiwa. Sapa mayniwa kunsa

kunjamsa munapxtanxa. Janiwa jumataki wali jiwitakixa
nayatakixa wali jiwitakïkaspati. Nayana jiwitakiwa satajasa
jumataki jiwakïkaspati. Kunasa sapa maynitaki tuputawa, ukata
janiwa kunxatsa ukhamaraki kunjatsa nuwasksnati. Ukatsa
taqitaki jiwakisa utjarakiwa. Aka qhiphäkiriwa antisasa wali utji.
Ukata kunatsa waykasiñasa, ukxata nuwasiñasa utji.

Mä q’apha waynawa, palla pallata mistunisa, suni pampata

jach’a markaru wali irnaqt’iri purinxatayna.

Jaqixa jakañatakixa, panirukipinixaya tukuychixa, ukata uka

yuqalla wawaxa mä uruna jaqichasxañatakixa, walpuni qullqi
jikxatañatakiirnaqt’atayna. Jupaxa wali lunqhu purinisa, ukana
wali uruya aruma irnaqasaxa, q’alawa ch’akharuwa
tukusxatayna, p’iqisa niya t’aqatañampi ukhamakiwa
sarnaqxatayna. Ukhampachasa sumiru lurkämixa, pä pataka
pusitunkani sumiru ch’ulunaka, wali irqnaqasaxa jikxatatayna. 48
Mä sumiru aljaña tinta llawirt’asitayna. Ukana wali
irnaqt’atayna, wali qullqinïxataynawa.

Mä uruxa sumiri luraña yatichirina kullakapa jaqichasiñataki

munxatayna. Ukata uka tata markapa phista thuqhuri
saraskïpanxa juparuwa thuqhuri arkxaruwayatayna. Tuli
markanxa pä tama thuqhurikiwa utjatayna. Mayaxa supaya
mayaraki qarwani. Yatichiripaxa supayata thuqhutayna, ukata
jupaxa supayataraki thuqhuntatayna. Wali kusjamapiniwa
isthapisitayna, wali kusa samillst’ata waxranakani, jach’a
nayranakani saynatasa p’iqita itxatt’asita, jararankhunakani
isinakani ukhamawa pañuylunakasa sapa amparu iqt’ata
thuqhuntatayna. Jupana munata warmi janiwa uka thuqhuri
tamana thuqhkataynati, qarwani tamana yaqha waynampi
thuqhuskatayna, ukjawa supayata thuqhuri waynaxa niya
luqhirasitayna. Ukata q’illisisa, supaya isinakapa mä k’uchuru
willkatawayasa liwkattawayxatayna, janipuniwa thuqhuña
munkxataynati, janirakiwa manq’añsa munkxataynati. Inawa
achikaskapxatayna.

Uka amuyasawa mä mamaxa llamiru thuqhuri tamaquru

satayna:
 -Lulu, khä waynaru manq’a churanma- satayna. Tawaquxa 49
janiwa munkataynati.
-Aka manq’aki churanma, jumataki sumatatxani- sataynawa,
uka amuyasijama tawaquxa manq’a uka q’illisita thuqhuritaki
asarapitayna ukhamata uka waynaxa sumatatxatayna. … Ukata
supaya thuqhuri waynaxa wasitata thuqhuntxatayna…

Uka tawaquxa jilpacha jaqitakixa janiwa kuna kawki jiwaki

taqükataynasa. Mä jach’a tansa, janchipasa thuru, ajanupanxa
nasasa niya khuchjama llint’katata, nayranakasa chinunakana
nayranakapjama lluch’xatata ukhamakïtaynawa. Ukata
munasiñaxa juykhuwa, sarakisa, ukata uka supayata thuqhuri
waynaxa laqapuniwa uka tawaqumpi kasart’asipxatayna.
Tawaquxa wali achikatjama jaqichasitaxa, wali munañani
warmiruwa tukxatayna. Janiwa chachuruxa yanapirïkataynati,
chacharuxa sila silaskirïtayna. Chachaxa jupatakjmaraki janiwa
kunsa lurayañsa munirïkatayna, wali q’aya warmxa
irpnaqasrïtayna. Uka waynaxa pä sumiru aljaña
tintanïxataynawa, uka mayaruwa warmiruxa, sumiru aljiri
khithatayna. Ukata uka tintata, chacha aljki uka tintaru
jutasaxa, chachana alasirinakpsa, silantasaxa, q’ala alasiri
warminaksa chhukhuyxirïtayna. Uka chachataki sikusa
warmimpi jakaña ancha ch’amapunïxataynawa. Ukata jupaxa
janipuniwa warmiparu tuqirïkataynasa ukhamaraki
nuwirïkataynasa, jupaxa wali suma jaqipunïtaynawa.
 Ukhamata supaya thuqhurixa jilakunaka ukwa q’uchuri 50
sarxatayna. Ukana arumaya uru tatituna arunakapa qillqata
uñkämixa, jupaxa ajayunaka awatirïxataynawa, ukata qhipha
maranakatxa ajayunaka awatirina wakipäxataynawa…

Warmixa ukkañkamaxa pusi wawanïxasaxa Uma Llamaya

marka sumiru aljiri saraña yatintxatayna. Uka sarkämixa mä
warmi wawqila uñt’asxatayna. Jupampixa jani jaljtasapuniwa
aljiri, uka marka, sarapxirïtayna.Ukhamata ukhamata mä
pirwanunakampiwa uñt’asxatayna. Uka jaqixa mä qamiri
achachïtaynawa. Kimsanixa Lima markama sarapxatayna,
ukatxa Machupikchu inka markakamawa puripxatayna.
Chachapa Tatitumpi sarnaqkañkamaxa, warmixa Supayampiwa
janchi kusist’ayiri, chacha jamasata, kawkipuni
sarnaqtarakitayna. Aka pachanxa taqi kunasa tukusirikïchixaya,
uka pä wawaqi warminakaxa, jupanakpacha jamasa sarnaqatsa
katjasxapxarakitayna, wawqi warmixa jupana
achachipampïxatayna, ukata Uma Llamaya markana, paläsana
jaqitakisa p’inqa achachitjama nuyjasxapxatayna. Warmixa
jacht’asisakiwa atipjataxa sarawayxatayna, maynixa atipjasa
uksaxa achachimpiwa kusisita sarwayxarakitayna.

Tatitumpi sarnaqiri chachaxa janiwa ukhama warmipana

sarnaqatapsa yatkataynati. Warmipa jani Uma Llamaya marka,
sumiri aljiri, saraña munkxïpanxa, waliki katuqt’asiskatayna.
Uka warmixa tuqikpini chacharuxa churt’askirïtayna, silakpini
silantaskirïtayna. Ukhamatxa chachaxa Tatitutsa 51
jithiqt’awayxatayna.

Ukata umaña qallantatayna, supayampiwa

sarantawayxatayna. Jichhaxa wali khitimpisa umt’asikiwa, siwa.
Warmipampixa kunjampachasa chikäskatayna. Ukatsa, silusa
warmipxarusa, tawaquni ukhamäxataynawa. Warmipaxa
jichhakiwa jachatayna, taqirusa chachapana jani wali
sarnaqatapsa, inacha iwxt’apxani sasjama yatiyasitayna. Jupana
jani wali sarnaqatapsa jichhaxa armt’asxatyanawa. Warmixa
jilakunakampi q’uchurirakiwa sarawayxatayna, ukana inawa
chuyma, ampara muqucht’amtampi, ¡Juchaway! ¡Tatay!
¡Juchaway! ¡Tatay! Sasa liq’isiskatayna. Jupanakaxa jani
amuyasisawa Tatitumpi anatapxatayna, Tatituxa janiya jucha
p’ampachaña munkpachatixa, ukataya jichhaxa warmixa q’ala
usurnuktatawa ikiña liwintatäski, siwa.
52
 53

Tata Panchu Qallu

Q’añu jaqixa mä uruxa q’uma jaqiruwa kutxirïtayna. Q’uma

jaqisa mä pachanxa q’añu jaqiru tukxirïtayna. Irpasirinaka
wawanakapasa jani juchaniwa qamasxapxirïtayna. Kawki kusa
sarnaqiri, jaqirusa, pantjasiwpatxa wali k’umiri jaqina
wawanakapasa mä k’umiñakiwa sarnaqxapxirïtayna. ¿Kunasa
aka pachanxa ukhama awatistu? Ayni kamachi. Jani ayni
amuykstaxa ukhamakipuniwa liwi liwi aka pachana
sarnaqaskäta.

Tikina markana mä jaqiwa walja warkunakani ukhama

qamasitayna. Warkunakapaxa tunkätaynawa, ukampiwa aksata
uksata jaqinaka apkataskirïtayna. Jupaxa walpuni qullqi
murïtayna. Ukhama qullqi chuymäsaxa sumiru luriritsa
sarnaqakitaynawa. Jupaxa ukhama walja qullqinïxasaxa walja
warminakaraki munxirïtayna.

Walja warminakampi sarnaqasaxa aparatupasa

phallantxataynawa. Jupaxa Uspitalaruwa kharsuyasiñataki
mantt’awayxatayna. Ukana jupaxa tixiptañakama
winkt’asiskatayna. Ukata juparuxa aparatupa kharsxapxatayna.
Ukxaruxa, jani jiwañapataki, juch’usa mankiranakampi 54
taqichaqata junurapxatayna. Ajanunxa mä nasa p’iyata
mantaskim maysatxa mistuskaraki. Sinturchaqanxa maya
juch’usa mankiraxa mantaski ukhamaraki maysatxa mistuski.
Mä warmipaxa maysata qunkatt’ata, mayniraki maysata
qunkatt’ata ukhama uñt’irinakpaxa Uspitalanxa
uñjaniwayapxatayna. Ukhama taqichaqata mankirana
junuratawa jani wawsa mayampi luriri ukhama
irpsunxapxatayna.

Jani pachaxa inamaya sarkiti, walja maranakawa

mäkipawayxatayna. Ukkañkamaxa jupaxa wali suma
amuyunakana, wali suma jaqïña amtanakana q’aymantxatayna.
Nayra jani wali wachuqaña sarnaqatanakapxa q’ala
armasxataynawa. Jupaxa wali suma jaqiruwa tukuwayxatayna.
Kasarasiri jaqinakarusa wali suma iwxt’iri ukhamawa
tukxatayna. Chiqasa jupaxa awkilïxchi, ukata jichha wayna
tawaqunakaxa jani juparu uñt’apxkiti, ukata jupanakaru kusaya
ixaskpachaxa.

Ukata jupjama sumiru aljiri warmiwa utjatayna. Juparu

uñt’ataynawa, chachaparusa uñt’arakitaynawa. Kuna janixa
sumirirkama uñt’asipxiya. Uka warmiwa chachampi
jaljtxatayna. Uka yatisaxa Panchu Qalluxa wali thithitayna.
“¡Karaju! Jikiki, jikisïxa, tuqjapunïwa” sataynawa.

Tuqjaña uruxa purinxataynawa. Mä uruwa uka warmiru

uñjatayna. Panchu Qallu awkilixa aliqapuniwa uka warmiru
tuqjañataki arktatayna. Qarita, samaqkiriki jikxatasaxa, 55
ñakakiwa aruntatayna. Ukata satayna:

–¡Chuy! Mama: kamisa uka t’aqhi chacharu ukhama

jaytanukxatäxa…
–¡Jä! ¿Kamsistasa? ¿Jumaxa khitïtasa, nayaru ukhama
parliri? ¿Jumati q’uma jaqïxatata? Tikinata tunka warkunïsaxa
tunka marminïxasa alisnukuyasiniri. Warmimana jilïri
kullakaparusa wawachayiri. Pä warmini sumirirunaka taypinsa,
jani p’inqani, sarnaqiri. Utamana Axlla Wasiru uñtata,
kunaymana putunaka lurarasa, sumiriru yanapiri imillanaka,
ukaru ikirayasa, sapa aruma maynimpi ikintiri. ¡Chhuy! Q’añu
jaqixa q’uma jaqïxatayna!

Panchu Qalluxa amukiwa uraqiru alintata sarawayxatayna.

Janiwa uka warmixa chacharu jaytjkataynati, antisasa

chachawa uka warmiru yaqhalayku kimsa wawanpacha
apanukuwätayna. Janiwa ina maya kuti uñjasaki
ukhamäpachawa sañäkiti, suma yatxatasawa parlaña.
Sarnaqawisata suma amtasisa, wali amuyt’asisawa jaqirusa
iwxaña. Ukatxa janipuniwa jaqi masisaruxa, kunäskpasa,
k’umiñäkiti. Kuna k’umitasa nina wiyirirusa, maya khuysata
thayt’anisa kutxatasiri.

Jichhaxa jilata kullaka: Jumawa amuyt’xäta ¿Kunatsa jaqixa

ukhama pantjastanxa? Janiwa nayra pachaxa k’arisiñasa
jayrasiñasa lunthatasiñasa wachuqañasa utjirïkataynati. Jani
warmimpi nuwasiñasa jaljtañasa utjirïkataynati. ¿Kunatsa 56
pachaxa mayjt’awayxpacha? ¿Jani ukaxa jaqiti juchani, jani
ukaxa pachapunicha qaritäxpacha?

Akxaruxa jumawa arunita.

 57

Wali tuji jisk’a warmi

Taqi jaqjamawa kasarasitayna. Kimsa wawanïpxataynawa.

Jupaxa Pataka Amaya markankirïtaynawa. Aka pachana, jichha
pachanakaxa, janipuni kunasa wiñayäkiti. Chachapampi
jaljtxapxataynawa. Supaya chuyma laq’uxa janipuni ikkitixa.
Uka jaqichataru supaya amuyuwa laq’untxatayna. Chachaxa mä
quchalata inamurasxatayna, jupampiwa sarxatayna.

Wawqi warmi masinakapampisa, tawaqupa nuwjirisa

sararakitaynawa. Ukhama nuwjataxa uka quchalaxa juk’ampi
kapricht’asxatayna, janiwa uka warmina chachaparu
antutataña munkxataynati.

Aka pachanaraki nuwasiñätayna, ukata pacharakiwa uka

nuwasitsa qullirïtayna. Jaqixa, kunjama chikata supaya
chuymanïkstansa, aski chuymaxa utjaskapuniraki. Ukata uka
chachaxa, mä qawqha phaxsita, wawanakapataki pusi waranqa
pä patakani qullqi warmiparu churatayna. Ukampiwa warmixa
kimsa wawanakaparu isthapiyatayna ukhamaraki
manq’arayatayna.
 Qhipha jayp’uxa, uka warmixa mä aski amuyuni 58
chachampiwa uñt’asxatayna. Uka jaqixa Santa Cruz markata
jutatayna. Maya purapata uñkatasxasakiwa munasxapxatayna.

Ukata warmixa chachapana uka jalatayna.

—Jichhaxa jumaraki wawanaka uywma, nayaxa mä
chachampiwa uñt’asxtha, jupampiwa Santa Cruz marka
sarxäxa— sataynawa. Chachaxa “iyawa” sasa kusisitawa
wawanaka anaqasxatayna.

Uka markanxa, jani armkaya wali suma munasisawa

sarnaqapxatayna. Pä marawa ukhama wali munasisa
sarnaqapxatayna. Ukatxa taqi kunasa yatisirikïchixaya,
ukhamaraki tukusirikïchixaya, ukata ancha jachañaruwa
purxapxatayna. Chachaxa warminïskataynawa. Uka warmipawa
chachaparu –yaqhampi sarnaqatapa– ukhamaraki k’arisitapsa
katjxatayna. Uka chachana warmipana kullakanakapa,
jilanakapa ukhamaraki jaqinakapawa nuwjañataki
jump’untxapxatayna. Jani mayampi panini sarnaqkiri
jurayapxatayna. Santa Cruz markata wiñayataki warmixa
markaparu sarxañapa jurayapxatayna. Ukhama jurasawa
warmixa jakañapa qhispiyasinitayna. Ukhamawa wila jachkiri
munasiñapxa jaytjaniwayxatayna. Warmixa q’ala chuymasa
t’unjata ukhamawa sarawayxatayna.

Ukhampachasa suni jach’a Markaru pä marata

purxataynawa. Chachapasa jupata larusitaynawa.
 —Wawalaykuya jutxthxa— sataynawa. Utapanxa janiwa 59
juparu wawanakapaxa uñkatañsa katuqañsa
munkxapxataynati.

—Irnaqiriwa sarthxa— sasawa qullqi wayaqapa

waysusitayna, ukhamata mä qawqha wawanakapaxa taykaparu
munthapisxatayna.

Mä yuqapaxa, yaqha chachampi Santa Cruz markaru

sarxatapatxa, janipuniwa taykaru uñjaña munkataynati. Asta
jani arskayanakpuni taykaru tuqitayna.

Phaxsinakasa maranakasa waljawa mäkipawayxatayna. Uka

yuqapaxa kasarasxataynawa. Warmipaxa janiwa wali suma
sarnaqiri jaqita jutatäkataynati. Uka warmixa yuqaparuxa
yaqha waynampiwa sallqjawayxatayna. Yuqapaxa wali
jachatayna, janipuniwa uka warmiru armaña munkataynati.
Ukjakiwa taykapana t’aqhisitapa amuyatayna, ukata taykaparu
chuymay! sasa juchapa p’amp’achxatayna.

Warmixa muxsa achunaka wali kusa aljt’irïtaynawa. Uka

qhiphatxa turiyirisa parlxayirisa waljaniwa uñstxatayna. Mä
kimsawa juparuxa aliqapuni parlxayapxatayna. Jupaxa janiwa
kuna ancha kust’ata warmipuni ukhamäkataynati. Aliqa, wali
jiwitaki, jisk’a warmikïtaynawa. Mä chachaxa jupampi ikiñaru
saraña wali munasaxa, mä walkiri yä alarapisa churaña
amtatayna. Warmixa mä pulliririya tintaruwa uka chachampi
saratayna. Ukana maya maypini pulliranaka uñachayasitayna, 60
janiwa jupatakixa pulliraxa utjkataynati. Utjaskchïnsa janiwa
munkataynati, tintanisa thithxataynawa. Yaqha tinta
sarapxatayna, janirakikiwa pulliraxa jupatakjama utjkataynati,
utjaskchïnsa jupaxa janiwa ukhamaki churäsiña munkataynati.
Chiqasa jani muniritakixa kamisaraki utjxanixa, ¿janicha? Mä
tinta sarapxarakkitayna, ukana ukhamarakkiwa pulliraxa
jupataki janiwa utjkataynati. Mä tinta sarapxarakkitayna
janirakiwa utjkataynati. Q’ala tintanaka, pullira jiskhkämi,
tuktapxatayna. Janiwa jupatakjama, chuymaparu purkiri,
pulliraxa utjkataynati. Ukata chachaxa wasitata jiskht’xatayna
¿Kuna kasta pullirpinsa munxta?

—Nayaxa wali kuspini munthxa, jani jikkaya, jumata wiñaya

amtaskaya munthxa— sataynawa.

—Kunpinsa alayasiña munta?

—Nayaxa phamillanakama uñstayitasma, uka munthxa—,
sataynawa. Uka sataxa chachaxa lapx! Janiwa kamacht’añsa
yatkxataynati, jupaxa warminïskataynawa, ukata warmiru jani
phamillapa uñstayaña munkataynati. Ukhamata jupampixa
janiwa mayampsa parlxapxkataynati.

Juparu arknaqirixa uñstakipunchi, kunjamtsa juparuxa

uñjapxapunchi. Yaqha chuphiruxa jupampi pasiyt’iri saraña wali
munatayna. Sapa kutiwa, jupampi pasiyt’iri sarasa, umayasa,
ikiñaru irpxañataki achikatayna.
 Mä alwawa jupaxa kalli mistuñataki wali wakiyasitayna. 61
Wali kusa, phistaru thuqhuri sarañatakjama isthapisitayna.
Jupaxa janiwa kuna phunchhawirusa sarkataynati, jani ukaxa
muxsa achunaka alirikiwa ukhama isthapita saraskatayna.
Ukana walja muxsa achunaka mä chaqaru mä chaqaru
alaratayna. Ukhama alaraña tukuyataynawa. Ukata taksi,
muxsa achunaka apxañataki, thaqhiri saratayna. Ukäkana uka
pasiyiri saña achikasiri chuphiruxa sayaskatayna.

—Kamisaki chachitu, jichhakuchapï pasiyiri kawksa

sarsnaxa, sarañäni!— sataynawa.

—¿Jichha? Janiwa!
—¡Kunjama!? “Pasiyiri sarañäni” sasarakisa achikasistaxa—
sasawa kulirasitayna.

—Jichhaxa janiwa, janipuniwa— sasaxa wulsiku

thaqhasitayna, ukata patakaki qullqi iqsusitayna.

—Pataka qullqinikïthwa, akampixa janiwa kawkirusa

sarksnati.

—Janiwa yatkthti, “pasiyiri kunaratusa sarakiñäniwa”

sistawa, jichhaxa pasiyiri sarañataki wakicht’atawa jutha—
sataynawa.
 —¡Ay! Aka taqi ch’amaxa yuqalla wawäñaxa, kunataksa 62
mamajaxa yuqalla wawachaspachïtu!— sasakiwa chachaxa
ñik’uta mithasitayna.

—¡Aä! Janiwa yatkthti. Jumawa “pasiyiri sarañäni…” sistaxa,

ukata nayaxa wali kusisita jumampi pasiyiri sarañataki jutthxa!

—Jichhaxa janiwa, mirä, yaqha uruki pasiyiri sarañäni, …—

sasawa, chachaxa achikasitayna.

— Ukhamaxa ukhamächiniya. Ukhamaxa muxsa achu

alatanakaja tampunakata apthapiniñäni— sataynawa. Ukata
chachaxa sisxatayna.

—Jumaxa janiwa pasiyiri amtanïkatätati ¿janicha?!

—Chiqa ukhamawa, jumaxa “iyawa, pasiyiri sarañäni”
sitasmaya nayaxaya jumaru “janiki sarkañäniti” sasa
achikaskirismänxa!

Ujkatxa janiwa mayampsa warmixa uka chachampi parlañsa

munkxataynati.

Jichhaxa, jilata kullaka, jumawa akxaru kimsïri chacha

ukatxa phuqhcht’xäta.
 63

Waphurina yuqapa

Luratamatjama taripatäyätawa, siwa. Ukaxa chiqawa,

ancha laruñaxa, ancha jachañatakiwa, ancha jachañasa ancha
laruñatakiwa, sapxiwa. Ancha laruñasa jachañasa walïkiti, uka
paya ch’ama chikayasa sarnaqañakiwa wali askïtayna. Jaqiru
ancha sawkasiñasa walïkiti, jani sawkasiñasa walïkarakiti.

Aka jakañanxa, jaqiru thanqhañasa janiwa walïkiti

ukhamaraki jaqiru ancha q’ayachañasa, taqi kunasa ja ni
jilanchjasa sarnaqañakiwa askïtaynawa. Sumana jaqi
masimampi sarnaqaña munstaxa, ukata ukhamarjama
sarnaqstaxa kusätawa, ukata jumaki jaqina yäpa, kunanakapsa,
qullqinakapsa, kunapsa aparaskstaxa janjamakiwa wali
sarnaqktati, ukata uka aynsa phuqhaskätawa.

Mä jaqiwa khaysa Wat’aqata quta iranana utjatayna.

Waphuri Qhipi satätaynawa. Jupaxa jani warmi lup’isaxa
janipuniwa inaki sartirïkataynati. Warmikpini kawkhansa,
taqitsa inampi, uñanaqt’askirïtayna. Tatapapiniwa
ukhamätapa… Niya jach’atansa, wali janchini jaqi, ch’iyara wila
ajanuni, ukxaruxa jach’a k’umu nasani, nayrapaxa khuchhi
nayrjama chhaqhantata, arupaxa wali ch’amanjama, ukhama 64
jani yäqasirjama jaqïtaynawa.

Waphurixa uka qulluna awatirinaka ukawjanaka saratayna,

ukana mä jichha jaqichasita jisk’a p’isla warmiwa iwija
awatiskatayna. Jupaxa ñatitpacha, jiwa uñtani warmikïtaynawa,
chachapaxa ukhama jisk’atañaraki, ukata ajanuxa ukhama
ñaturaki, ukhama jani yäqañjama jaqinakawa kasarasipxatayna.
Uka warmiru Waphurixa qulluna jikxatatayna, parlxayt’atayna,
turiyt’atayna, sawkxayt’atayna. Warmixa janipuniwa
lar’arapkataynasa, sustukiwa jaltawayxatayna. Ukata
Waphurixa katjasina waynuqatayna, ukaru ch’amampikiwa
waphuri jathachasiwayatayna. Warmixa utaru purisaxa janiwa
arsuskataynati. Ukata kimsaqallqu phaxsitxa waphuri qalluxa
yurxataynawa.

Uka chacha warmixa waphuri qallxa wawapjamaki

uywasiskapxatayna. Wawaxa waphuri ukata ch’iyara ajanuni,
jach’a k’umu nasani ukxaruxa mä ch’iyara sirk’ini
ukhamäxataynawa. Waphuri qalluxa iskuylaruwa sarxatayna,
ukana yuqallaxa imillanakata jani jikiqtatakiwa sarnaqt’irïtayna.
Qhipha maranakaxa imillanakaki arknaqt’askirïtayna,
imillanaka yatichirimpi jawq’ayaskaraki, ukatsa janipuniwa
wankataynati, jayp’unakaxa, iskuyla anamuchutatxa,
imillanakana qhiphapa sarawayxirïtayna.

Waphurina yuqapaxa waynäxasaxa yatichiritaki yatiqiriwa

sarantxatayna. Ukana pusi marata yatichiritaki yatintaskatayna.
Uka qhipha maraxa Warisatat yatichaña yaqha jisk’a 65
iskuylanaka yanañapatakiwa, pä tunkata pä tunkata uka
iskuylanakaru Jach’a Jilïri Yatichiri jaytayanitayna. Waphurina
yuqapxa, mayni yatichiritaki yatiqirinakampi chika, juk’ampi
yatichaña yanañapataki, Qhurumata tayka iskuylaruwa
jaytantanipxatayna.

Uka urunakaxa, uka Tayka Iskuylanxa mä yatichiriwa urupa

uruyasiñataki wakiyasitayna. Uka yatichaña yatiqirinakaxa
janisa machapxañapäkchinxa, muna jani munawa, jani
ukhamaki uñanukuña munasaxa, yatichaña yatiqirinakaru
jawillapxatayna.

Uka jayp’uxa machantasaxa wali thuqht’apxatayna,

arumaruxa Waphurina Yuqapaxa, mä yatichiri tawaqpacha,
sapjtata warmiruwa “iyawa” sayxatayna. Waphurina Yuqapaxa
anqaruwa irpsutayna, uka ch’amaka uta qhiphäxana, mä
ratukiwa lurjaniwätayna. Warmixa munaskakitayna, utajaru
ikiri sarxañäni sataynawa, Waphurina Yuqapaxa janiwa
munkataynati. Warmixa janirakiwa antutaña munkataynati,
ukata jisxatayna:

–¡Jani utajaru saraña munkstaxa, waynaqxituwa sasawa

q’asäxa!– sataynawa, maynixa janiwa yäqkataynati.

–¡Munasaxa q’asaskakim!– sataynawa. Ukhamata warmixa

jupata katuntasitawa kawkhanti umaraskapxäna ukakama
arkantxatayna. Ukanxa warmiru uñt’apxataynawa, ukhampini
chachanaka utaparu sapa phistana irpasiskirxa, ukata janiwa 66
arusitapa yäqkapxataynati…

Qhipha simanaxa, ukhama yatichaña yankasa yankasa,

yatichkasa yatichkasa, mä iskuyla imillaruwa jay’uxa
arkxaruwayxatayna, uka aynacha jawirana waynaqxatayna.
Imillaxa axsarañata janiwa arsuskataynati.

Uka mara tukuxa machaqa yatichirita mistuwayxatayna,

täta markapana Tatiurjama katuqapxatayna. Qhipha maraxa
yatichirita irnaqxatayna, ukanxa jach’a iskuyla imillanakxa
janipuniwa ukhamaki uñjirïkataynati. Mayana katjayasxatayna,
mayana katjayasxatayna, ukata janiwa yatichirïkxataynati.
Taqpacha warminakasa jupankaspa ukhama amuyasirïtayna.

Ukatxa Pata Markana pulisiyata mant’xatayna, ukanxa

ukhamarakikiwa, katuntata warmi nakaruxa, lurjaskirïtayna.
Ukhamtxa qhincha usu aptasxatayna, wanthi usxa janiwa
qullasiña yatkxataynati. Juparuxa ukhamaraki ch’ina nawnata
jununtasa khuchjama q’asäpxarakitayna.

Qhipha maraxa wasitata, niya armasxapxiti sirjama,

yatichawiru kutt’awayxatayna, ch’atirinakapasa juparu
juchachirinakasa janiwa ukakxataynati. Niya awkilpachasa,
warmiru lurjañakatxa, alawasisa sarnaqkakitaynawa.
Ukhamaruwa mänxa katjasa karsilt’xapxatayna, jichhaxa ukana
katt’asita sapa aruma warariski, siwa.
 67

Aski chuymani warmisita

Sapa jaqiwa sarnaqäwini. Sapa mayniwa jupana

sarnaqatapata wali amtani, jupakiwa kunjamsa aka jakañxa
pachanxa sarnaqawayi, ukxa yati. Yaqhipaxa yatiyasipxiwa,
yaqhaparaki uka sarnaqatapxa imt’asipxarakiwa. Yaqhipaxa
maya umantasxi ukjanakaxa jacht’asisawa sarnaqäwipata
amtasisa parlt’apxaraki. Yaqhipaxa larusisasa wali
parlt’apxaraki, jaqixa janiwa ina khuskha amuyunïktanti, sapa
mayniwa wali yatiñani.

Jichhaxa mä Uma Suyunkiri tawaqu warmita parlt’añäni.

Jupaxa larusisawa sarnaqatapa parlt’arakitayna.

Aski chuymani warmisitaxa, munata waynampi,

istansyapana jaqichasxataynawa. Juparuxa jiwa uñtt’aniki
tawaqüpanxa, chachapana jilïri achachi jilapawa
waynaqjxatayna. Ukatxa ukxa chachaparu laqawa yatiyatayna.
Chachapaxa juparukiwa nuwjxatayna. Ukhama nuwataxa
jupaxa jacht’asisa jach’a marakaruwa k’ithasiwayxatayna.
 Jach’a markaru purisinxa, janiwa kuna lurt’añsa, 68
yatkxataynati. Inawa kunansa irnaqaña munaskatayna. Jupaxa
aylluna wali irnaqt’ri jichüsaxa, wali q’apha warmïtaynawa.
Ukata manq’a phayata luqtirita irnaqaña qalltatayna. Ukhama
irnaqkasaxa mä waynampiwa uñt’asxatayna. Uka waynampiwa
utaparu sarxatayna. Jiththapitakiwa mä qawqha mara
sarnaqapxatayna. Uka maranakaxa janiwa wawa
jikipxkataynati. Chachaxa wali wawanïña munatayna. Janiwa
kawkïri jani walïtapsa yatisipxkataynati. Chachjamakiwa jani
wawanïñataki usutätapa, ukatsa warmirukiwa jani wawanïña
jucha jaqupxatayna.

Mä uruxa, warmixa, wawqi masinakaruwa

jiskhxatasxatayna. Jupanakawa amuyt’ayapxatayna.

–Nayaxa ukhama jani wawachirita uñt’atarakiyäthwa, ukata

naya mä yatirina uka sartha. Jupawa suma amuyt’ayxitu–
sataynawa, maynixa pachparaki satayna.

–Nayaxa ukhamarakiki, jani wawanïpana tuqipxitäna, ukata

uka pachpa yatirina uka sartha, ukata jichhaxa wawanïxtha–
sarakitaynawa. Ukata mä uruxa uka yatirina uka, uka warmixa,
sarantawayatayna.

Jiskht’asa sikht’asa uka yatirina uka puritaynawa. Ukana

yatiriru, jani wawanïritapa, ukata wanïñataki qullayasiña,
yatiyasitayna. Yatiri wali warmiru jiskht’atayna.
 –¿Kunärsasa phaxsi wilamaxa saraqasktamxa?– sataynawa. 69

–Pasiri simänawa, jayata jayata wilaxa saraqitu– sataynawa.

Ukata yatirixa wali amuyt’ayatayna…

–Chachamawa jani wawanïñataki usutäpacha, Jumaxa

walikïsktawa, ukata uka yatiñatakixa, nayampiwa ikiñaru
mantañama, ukata wawanikïxätawa, ukata uka wawaxa
chachamamkaspasa ukhamaki uñstayxañama– sataynawa.
Warmixa, juk’ampi arsuñapataki pächasirjama
parlt’askakitaynawa. Ukata yatirixa arsusxatayna…

–Nayawa uka wawqi masimarusa wawaniptaythxa, nayawa

Maynirusa wawachaythxa, nayawa, uka mayni Jusipita
tawaqurusa wawaniptaytxa…– sataynawa. Jupaxa wali
sustjasxatayna, ukaspitawa jalsuniwayxatayna. Ukata
janipuniwa mayampsa uka yatirina ukaru kut’kxataynati.
Ukhamäxïpana uka chachapatsa saraqawayxataynawa.

Ukata mä waynampirakiwa uñt’asxatayna, jupatakiwa mä

yuqalla wawa wawacht’arapitayna… Jichhaxa aka kuyntuxa
akata qhiphana tukuyxani, …ukhamaxa suyt’añäni.
70
 71

Yatiri jawq’asa alisirinaka

Mä waynampi tawaqumpiwa, wali munasisa,

jaqichasxapxatayna. Jaqichasiñlaykuxa awki taykaruxa
“munastanwa”, sañakïchixaya. Ukhama sasawa jupanakaxa
laqaki, awki taykanakaru iyawa sayasa, jaqichasxapxatayna.

Mä wawanïpxataynawa. Chachaxa, wali kust’ata chula

warminïkasasa, warmisa wawasa amtämawa, achala asnjama
mä yaqha chulana qhiphapa sarawxatayna. Uka chulampiwa
mitintasxatayna, jaya markaruwa sarawayxapxatayna.
Chachana warmipaxa inamayakiwa jiskhinaqasa thaqhatayna.
Ukata mä warminakaxa amuyt’ayapxatayna: “Mä yatirimpi
ajayupa jawst’ayma, ukata kayupata kayuniwa purinxani”, sasa.
Waljaniwa ukhama, uka llakita warmiru, chuymachapxatayna.
Mamaparusa, jisk’a imilläkana ukjaxa, yatirimpi qullayasirpini
uñjirïtayna. Jupasa yatiriru wali yäqirïtayna.

Pachaxa jani inamayaki jalkiti. Taqi kunasa pachatjama

k’achatjama mayjt’ayatätaynawa. Nayra pachasa yatirinakaxa
wali kusa, jani ñanqha chuymani, jaqinakäskchïnxa, jichhaxa
janikiwa ukhamäkxataynati. Nayra pachaxa markanakasa
jisk’akïtaynawa. Iskuyla taqitakisa utjawayxi, ukjata aksaruwa
markanakaxa jach’aptawayxatayna. Yatichirinakawa jaqinakaru 72
q’ara sartañaru yatichsuwayxatayna. Ukjata jach’a
markanakaxa juk’ampi jach’a markanakaru tukuwayxatayna.
Mä ayllunxa jaqipura munasiñansa tumpasiñansa
qamchïyätanxa, jichhaxa uka jach’a markanaka jaqixa jani
uñt’asisawa qamxapxi. Kunaymani jaqinakawa uka jach’a
markanakaru taqichaqata purintatayna.

Uka jach’a markanakanxa janiwa jaqipura yäqasiñasa

utjkxataynati. K’arisiña, jayrasiña, lunthatasiñakiwa
utjawayxatayna. Llunk’usiña, sallqjasiña, jaqi jiwaña
ukhamakiwa uñstawayxatayna. Mä kasta jaqinakakiwa
markana qullqinakapsa lunthatsuskapxatayna. Ukhamatxa
marka jaqitakixa janiwa irnaqañasa utjkxataynati. Ukata
lunthatasa juk’ampi mirantxatayna. Jani kuna irnaqaña
utjkïpanxa, jiwasa jaqinakaxa jaya yaqha markanakaruwa
irnaqaña thaqhasisa sarawayxapxatayna. Yaqhipha jiwasa
jaqixa, khiti ina jaqisa, qulläna jaqïsaxa, uka qullaña amuyasaxa,
qullirita, yatirita sarnaqxakitaynawa. Jichhaxa ukhama
akatjamata yatirita sarnaqirixa waljaniwa utjxatayna. Ukata uka
chacha irparayasiri warmisa, ukhama sallqa yatiriruwa
wakt’atayna.

Warmixa walpuni mä yatiri thaqhtatayna. Yatirinakaxa

waljawa, larama karpaninaka, kiyuskituninaka ukhama
utjatayna. Ukana yatirinakaxa: “nayacha yanaptäma”, “naya
uñxatt’arapïma”, “naya qullaqt’äma” sasa arsuranipxtayna.
Ukana mayni yatirimpi warmixa parlt’awayatayna.
 73
Uka yatirixa, qhipha jayp’uxa, warmina utaparu qullaqiri
purintakitaynawa. Yatirixa, utaru purisaxa, laqakiwa kuna
alatanaksa warmiru mayitayna.

—Mama, uka alatanaka apanisma— sataynawa. Warmixa

laqakiwa uka misa alatanaka churatayna.

—Mama, k’ullunaka anqaru, phichht’añataki,

apnuqt’anïta— sataynawa.
—Iyaw! — sasa, warmixa laqawa k’ullunaka uta anqaru
apnuqanitayna.

Ukkañkamaxa yatirixa misanaka wakiyañsa k’achata

qallantakitaynawa.

—Mama, jichhaxa uta taypiru mä kullchuna apnuqt’äta,

ukaru ikiña jannuqt’asa mä janq’u sawana jant’akt’äta—,
sataynawa, warmixa laqawa ukxa apnuqatayna. Ukkañkamaxa
arumäxataynawa, ukata misa muxsa yänaka, janq’u papila
jannuqataru sutinaka aytasa aytasa apxatt’apxatayna. Ukhama
apxatañkamaxa niyawa chika arumäxatayna, ukata misa ninaru
pchht’iri uta anqaru mistuwäpxatayna. Ukana yatirixa
alkulampi warasa warasa nina k’ulluru katusiyasa misa
pasayaskatayna. Ukata warmiru satayna:

—Jichhaxa jumaxa utaru mantxma! Ukana

q’alanchsusïtawa, tayka wawacha mayaki, uka sawana
jant’akutaruwa winkt’äta, ukaruwa mantanisa ajayu 74
chinkatawayäma—, sataynawa.

— Iyaw!— sasa, warmixa laqakiwa utaru jalantawayasa

isinaka thatharasitayna, ukata uka sawana jant’akutaru
winkt’atayna. Ukaruwa yatirixa mantanisa pantaluna
alliqasitayna, isinakapa apsurasitayna. Warmiru uka sawana
jant’akuta patana winkuskiri warmiru liwxatakitaynawa.
Warmixa sustu q’asasisapuniwa llusksuwayasa uta anqana
arnaqasitayna. Ukata inkilinunakaxa misturanisa lawna
jawq’kämi uka sallqa yatiri q’alanchpacha alisxapxatayna.

Akhama kuyntuxa waljawa utjpacha. Jumaxa ukhamanaka

yatstaxa, inacha yatiyapxitäta.
 • Investigador del Instituto Nacional de
Estudios Lingüísticos (INEL) del entonces 75
IBC, 1983 -1989.

• Fundador y Director del Suplemento

Trilingüe “Kimsa Pacha” del periódico “La
Prensa”.

• Encargado del suplemento de lenguas

indígenas “Jayma” en el Matutino Católico
“Presencia”, (2000- 2001).

• Técnico del Proyecto de Educación

Intercultural y Bilingüe (EIB) Convenio
MEC/UNICEF, 1989-1992.

• Autor de más de una treintena de libros

Félix Layme Pairumani en lengua aymara y castellano, entre ellos
de literatura e instrumentos lingüísticos,
Doctor Honoris Causa, UCB/2005 publicados por el Ministerio de Educación y
Premio Mundial: Hiroshima Foundation for el Unicef.
peace and culture, Stockolm, January 1998.
“Por su labor en pro de la equidad • Asistió a varios eventos internacionales:
lingüística, rescate de la lengua aymara, Estocolmo-Suecia (1998). Berlín-Alemania
por sus esfuerzos pioneros para (1992). Amsterdam-Holanda (1988). París-
transformar los postulados del Francia (1984).
plurilingüismo en una realidad cotidiana y
por apoyar a la conservación de su legado • Profesor: Egresado de Warisata 1971.
cultural”.
• Secundaria en Colegio Nacional
• Catedrático de Lengua y Cultura Aymara “Gualberto Villarroel” y Tiwanaku.
de la Universidad Católica Boliviana (1984
al presente). • Formación autodidacta. Nacido en 1949,
en Titïri del cantón Jesús de Machaca,
• Ex-Docente de la Lengua Aymara de la Provincia Ingavi-La Paz.
UMSA, La Paz, 1983-1988.
www.aymara.ucb.edu.bo
flpjayma@yahoo.com
76