Bu Basıma Neden İhtiyacınız Var?

• Tüm teknik bölümlerdeki alanyazından gelen • Faktör analizi örneği baştan sona yenilendi.
örnekler yenilendi.
• 10. Bölüm’deki sınıflandırma ile ilgili tartışma
• SPSS (19. sürüm) ve SAS (9.2. sürüm) toplayıcı işlemeyi de içine alacak şekilde
program söz dizimleri ve çıktıları. genişletildi.
• 5. Bölüm için ortaklık analizi eklendi. • 14. Bölüm’deki örtük sınıf analizi tartışması
eklendi.
• 5. Bölüm’de örneklem büyüklüğünde dikkat
edilecek hususlar yenilendi.
• 13. Bölüm’de örneklem büyüklüğünde dikkat
edilecek hususlar yenilendi.
Çok Değişkenli İstatistiklerin
Kullanımı
Using Multivariate Statistics
A LT I N C I BA S I M DA N Ç E V İ R İ

Çok Değişkenli İstatistiklerin

Kullanımı

Using Multivariate Statistics

Çeviri Editörü Prof. Dr. Mustafa Baloğlu

Hacettepe Üniversitesi Eğitim Fakültesi, Ankara

Barbara G. Tabachnick
California State University, Northridge

Linda S. Fidell
California State University, Northridge
ÇOK DEĞİŞKENLİ İSTATİSTİKLERİN KULLANIMI
USING MULTIVARIATE STATISTICS
Çeviri Editörü: Mustafa Baloğlu
Barbara G. Tabachnick - Linda S. Fidell

Yayın No. : 1344

Matematik-İstatistik No. : 066
ISBN : 978-605-320-250-9
Basım Sayısı : 6. Basımdan Çeviri, Mart 2020

© Copyright 2020, NOBEL AKADEMİK YAYINCILIK EĞİTİM DANIŞMANLIK TİC. LTD. ŞTİ. SERTİFİKA NO.: 40340
Bu baskının bütün hakları Nobel Akademik Yayıncılık Eğitim Danışmanlık Tic. Ltd. Şti.ne aittir. Yayınevinin yazılı izni olmaksızın,
kitabın tümünün veya bir kısmının elektronik, mekanik ya da fotokopi yoluyla basımı, yayımı, çoğaltımı ve dağıtımı yapılamaz.
Nobel Yayın Grubu, 1984 yılından itibaren ulusal ve 2011 yılından itibaren ise uluslararası düzeyde düzenli olarak faaliyet yürütmekte ve yayınladığı
kitaplar, ulusal ve uluslararası düzeydeki yükseköğretim kurumları kataloglarında yer almaktadır.

Authorized translation from the English language edition, entitled USING MULTIVARIATE STATISTICS, 6th Edition by BARBARA TABACHNICK; LINDA
FIDELL, published by Pearson Education, Inc, publishing as Pearson, Copyright © 2013 Pearson Education, Inc.All rights reserved. No part of this book
may be reproduced or transmitted in any form or by any means, electronic or mechanical, including photocopying, recording or by any information
storage retrieval system, without permission from Pearson Education, Inc.

TURKISH language edition published by NOBEL AKADEMIK YAYINCILIK, Copyright © 2020.

Genel Yayın Yönetmeni : Nevzat Argun -nargun@nobelyayin.com-

Yayın Koordinatörü : Gülfem Dursun -gulfem@nobelyayin.com-
Redaksiyon : Kahraman Boğaz -kahraman@nobelyayin.com-
Sayfa Tasarım : Ahmet S. Baydar -ahmet@nobelyayin.com-
Kapak Tasarım : Mehtap Yürümez -mehtap@nobelyayin.com-
Baskı Sorumlusu : Yavuz Şahin -yavuz@nobelyayin.com-
Baskı ve Cilt :

Kütüphane Bilgi Kartı

Tabachnick, Barbara G., Fidell, Linda S.
USING MULTIVARIATE STATISTICS / Barbara G. Tabachnick - Linda S. Fidell
ÇOK DEĞİŞKENLİ İSTATİSTİKLERİN KULLANIMI / Çeviri Editörü: Mustafa Baloğlu
6. Basımdan çeviri, xxxvi+1047 s., 170x240 mm. Kaynakça ve dizin var.
ISBN: 978-605-320-250-9
1. Çok Değişkenli İstatistikler 2. İleri İstatistik 3. Uygulamalı İstatistik

Genel Dağıtım
ATLAS AKADEMİK BASIM YAYIN DAĞITIM TİC. LTD. ŞTİ.
Adres: Bahçekapı mh. 2465 sk. Oto Sanayi Sitesi No:7 Bodrum Kat Şaşmaz-ANKARA - siparis@nobelyayin.com-
Telefon: +90 312 278 50 77 - Faks: 0 312 278 21 65
E-Satış: www.nobelkitap.com - www.atlaskitap.com - Bilgi: esatis@nobelkitap.com - info@atlaskitap.com

Dağıtım ve Satış Noktaları: Alfa Basım Dağıtım, Arasta, Arkadaş Kitabevi, D&R Mağazaları, Dost Dağıtım, Ekip Dağıtım,
Kida Dağıtım, Kitapsan, Nezih Kitabevleri, Pandora, Prefix, Remzi Kitabevleri
ÇEVİRİ KURULU
ÇEVIRI EDITÖRÜ: Prof. Dr. Mustafa Baloğlu
Hacettepe Üniversitesi Eğitim Fakültesi, Ankara

Bölüm 1 P  rof. Dr. Mustafa Baloğlu

Hacettepe Üniversitesi Eğitim Fakültesi, Ankara
Bölüm 2 Prof. Dr. Mustafa Baloğlu
Hacettepe Üniversitesi Eğitim Fakültesi, Ankara
Bölüm 3 Prof. Dr. Bayram Bıçak
Akdeniz Üniversitesi Eğitim Fakültesi, Antalya
Bölüm 4 Prof. Dr. Murat Özer - Prof. Dr. Necati Engeç
The University of Cincinnati, Ohio
South Carolina State University, Orangeburg, SC
Bölüm 5 Dr. Kübra Atalay Kabasakal
Hacettepe Üniversitesi Eğitim Fakültesi, Ankara
Bölüm 6 Dr. Sakine Göçer Şahin
Hacettepe Üniversitesi Eğitim Fakültesi, Ankara
Bölüm 7 Prof. Dr. Bayram Çetin - Dr. Mustafa İlhan
Gazi Üniversitesi Eğitim Fakültesi, Ankara
Dicle Üniversitesi Ziya Gökalp Eğitim Fakültesi, Diyarbakır
Bölüm 8 Prof. Dr. Mustafa Baloğlu
Hacettepe Üniversitesi Eğitim Fakültesi, Ankara
Bölüm 9 Doç. Dr. Tarık Totan - Prof. Dr. Necati Engeç
Adnan Menderes Üniversitesi Eğitim Fakültesi, Aydın
South Carolina State University, Orangeburg, SC
Bölüm 10 Prof. Dr. Mustafa Baloğlu
Hacettepe Üniversitesi Eğitim Fakültesi, Ankara
Bölüm 11 Prof. Dr. Mustafa Baloğlu
Hacettepe Üniversitesi Eğitim Fakültesi, Ankara
Bölüm 12 Prof. Dr. Bayram Çetin - Dr. Öğr. Üyesi Mustafa İlhan
Gazi Üniversitesi Eğitim Fakültesi, Ankara
Dicle Üniversitesi Ziya Gökalp Eğitim Fakültesi, Diyarbakır
Bölüm 13 Doç. Dr. Tarık Totan - Prof. Dr. Mustafa Baloğlu
Adnan Menderes Üniversitesi Eğitim Fakültesi, Aydın
Hacettepe Üniversitesi Eğitim Fakültesi, Ankara
Bölüm 14 Doç. Dr. Güçlü Şekercioğlu
Akdeniz Üniversitesi Eğitim Fakültesi, Antalya
Bölüm 15 Prof. Dr. Neşe Güler - Dr. Öğr. Üyesi Sevda Çetin
İzmir Demokrasi Üniversitesi Eğitim Bilimleri Fakültesi, İzmir
Hacettepe Üniversitesi Eğitim Fakültesi, Ankara
Bölüm 16 Prof. Dr. Neşe Güler
İzmir Demokrasi Üniversitesi Eğitim Bilimleri Fakültesi, İzmir
Bölüm 17 Prof. Dr. Mustafa Baloğlu
Hacettepe Üniversitesi Eğitim Fakültesi, Ankara
Bölüm 18 Prof. Dr. Cumhur Erdem - Nazlı Karaoğlu
Abant İzzet Baysal Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi, Bolu
Gaziosmanpaşa Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi, Tokat
Ek A Prof. Dr. Neşe Güler
İzmir Demokrasi Üniversitesi Eğitim Bilimleri, İzmir
Ek B Prof. Dr. Mustafa Baloğlu
Hacettepe Üniversitesi Eğitim Fakültesi, Ankara
vii
 İÇİNDEKİLER

Ön Söz     xxxi
Çeviri Ön Sözü     xxxiii

1 Giriş    1
1.1 Niçin Çok Değişkenli İstatistikler?   1
1.1.1 Çok Değişkenli İstatistiklerin Alanı: Bağımlı ve Bağımsız Değişken
Sayıları   1
1.1.2 Deneysel ve Deneysel Olmayan Araştırmalar   2
1.1.3 Bilgisayarlar ve Çok Değişkenli İstatistikler   3
1.1.4 Çöp Girip, Gül Çıkar mı?   5
1.2 Bazı Faydalı Tanımlar  5
1.2.1 Sürekli, Kesintili ve İkili (Dikotomik) Veri  5
1.2.2 Evrenler ve Örneklemler   7
1.2.3 Betimsel ve Yordamsal İstatistikler   7
1.2.4 Diklik: Standart ve Sıralı Analizler   8
1.3 Değişkenlerin Doğrusal Kombinasyonları   10
1.4 Alınması Gereken Değişkenlerin Sayısı ve Niteliği   11
1.5 İstatistiksel Güç   11
1.6 Çok Değişkenli İstatistikler için Uygun Veri   12
1.6.1 Veri Matrisi   12
1.6.2 Korelasyon Matrisi   13
1.6.3 Varyans–Kovaryans Matrisi   14
1.6.4 Kareler Toplamı ve Çapraz-Çarpımlar Matrisi   14
1.6.5 Artıklar   16
1.7 Kitabın Düzeni   16

2 İstatistiksel Teknikler Rehberi: Kitabın Kullanımı   17

2.1 Araştırma Soruları ve İlişkili Teknikler   17
2.1.1 Değişkenler Arasındaki İlişkinin Derecesi   17
2.1.1.1 İki Değişkenli r   17
2.1.1.2 Çoklu R   18
2.1.1.3 Sıralı R   18
2.1.1.4 Kanonik R   18
2.1.1.5 Çok Yönlü Frekans Analizi   19
2.1.1.6 Çok Düzeyli Modelleme   19
ix
x İÇİNDEKİLER

2.1.2 Grup Farklılıklarının Manidarlığı   19

2.1.2.1 Tek-Yönlü ANOVA ve t Testi   19
2.1.2.2 Tek-Yönlü ANCOVA   19
2.1.2.3 Faktöryel ANOVA   20
2.1.2.4 Faktöryel ANCOVA   20
2.1.2.5 Hotelling T2   20
2.1.2.6 Tek-Yönlü MANOVA   21
2.1.2.7 Tek-Yönlü MANCOVA   21
2.1.2.8 Faktöryel MANOVA   22
2.1.2.9 Faktöryel MANCOVA   22
2.1.2.10 Tekrarlı Ölçümlerin Profil Analizi   22
2.1.3 Grup Üyeliğinin Tahmini 23
2.1.3.1 Tek-Yönlü Ayrıştırma Analizi   23
2.1.3.2 Sıralı Tek Yönlü Ayrıştırma Analizi   24
2.1.3.3 Çok Yönlü Frekans Analizi (Logit)   24
2.1.3.4 Lojistik Regresyon   24
2.1.3.5 Sıralı Lojistik Regresyon   24
2.1.3.6 Faktöryel Ayrıştırma Analizi   25
2.1.3.7 Sıralı Faktöryel Ayrıştırma Analizi   25
2.1.4 Yapı   25
2.1.4.1 Temel Bileşenler   25
2.1.4.2 Faktör Analizi   25
2.1.4.3 Yapısal Eşitlik Modellemesi    26
2.1.5 Olayların Zamanda Akışı   26
2.1.5.1 Sağkalım/Başarısızlık Analizi   26
2.1.5.2 Zaman-Serileri Analizi   26
2.2 Bazı Ek Karşılaştırmalar   27
2.3 Karar Ağacı   28
2.4 Teknik Bölümler   31
2.5 Verilerin Ön Kontrolü   32

3 Tek Değişkenli ve İki Değişkenli İstatistiklerin Gözden

Geçirilmesi   33
3.1 Hipotez Testi   33
3.1.1 Model Olarak Tek Örneklem z Testi   33
3.1.2 Güç   36
3.1.3 Modelin Genişletilmesi   37
3.1.4 Manidarlık Testi Etrafındaki Tartışmalar   37
3.2 Varyans Analizi   37
3.2.1 Tek-Yönlü Gruplararası ANOVA   39
3.2.2 Faktöryel Gruplararası ANOVA   42
3.2.3 Grup-içi ANOVA   43
3.2.4 Karma Gruplararası-Grup-içi ANOVA   46
 İÇİNDEKİLER xi

3.2.5 Desen Karmaşıklığı   47

3.2.5.1 Yuvalandırmak   47
3.2.5.2 Latin Karesi Desenleri   47
3.2.5.3 Eşit Olmayan n ve Dik olmama   48
3.2.5.4 Fiks ve Yansız Etkiler   49
3.2.6 Spesifik Karşılaştırmalar   49
3.2.6.1 Katsayıların Karşılaştırmalar için Ağırlıklandırılması   50
3.2.6.2 Ağırlık Katsayılarının Dikliği   50
3.2.6.3 Karşılaştırmalar için Elde Edilen F    51
3.2.6.4 Planlı Karşılaştırmalar için Kritik F   52
3.2.6.5 Post Hoc Karşılaştırmaları için Kritik F   52
3.3 Parametre Kestirimi   53
3.4 Etki Büyüklüğü   54
3.5 İki Değişkenli İstatistikler: Korelasyon ve Regresyon   55
3.5.1 Korelasyon   56
3.5.2 Regresyon   57
3.6 Ki-kare Analizi   58

4 Temizlik: Analizden Önce Verilerin Taranması   60

4.1 Veri Taramasında Dikkat Edilmesi Gereken Önemli Hususlar   61
4.1.1 Veri Dosyasının Hatasız Olması   61
4.1.2 Düzgün Korelasyonlar   61
4.1.2.1 Şişirilmiş Korelasyon   61
4.1.2.2 Söndürülmüş Korelasyon   61
4.1.3 Kayıp Veri   62
4.1.3.1 Vakaların veya Değişkenlerin Silinmesi   63
4.1.3.2 Kayıp Veri Kestirimi   66
4.1.3.3 Kayıp Veri Korelasyon Matrisi Kullanmak   70
4.1.3.4 Kayıp Veriyi Veri Olarak Kullanmak   71
4.1.3.5 Analizleri Kayıp Verili ve Kayıp Verisiz Tekrarlamak   71
4.1.3.6 Kayıp Veri ile Başaçıkmak için Mevcut Yöntemler Arasından
Birini Seçmek   71
4.1.4 Sapkın Değerler   72
4.1.4.1 Tek Değişkenli ve Çok Değişkenli Sapkın Değerleri
Yakalamak   73
4.1.4.2 Sapkın Değerlerin Betimlenmesi   76
4.1.4.3 Sapkın Değerlerin Etkisinin Düşürülmesi   77
4.1.4.4 Çözümdeki Sapkın Değerler   77
4.1.5 Normallik, Doğrusallık ve Eşvayranslılık   78
4.1.5.1 Normallik   79
4.1.5.2 Doğrusallık   83
4.1.5.3 Eşvayranslılık, Varyansın Homojenliği ve Varyans–Kovaryans
Matrislerinin Homojenliği   85
xii İÇİNDEKİLER

4.1.6 Yaygın Veri Transformasyon Yöntemleri   86

4.1.7 Çoklu Birlikte Doğrusallık ve Tekillik   88
4.1.8 Kontrol Listesi ve Bazı Pratik Öneriler   91
4.2 Bütünsel Veri Tarama Örnekleri   92
4.2.1 Gruplandırılmamış Verilerin Taranması   92
4.2.1.1 Girdinin Doğruluğu, Kayıp Veri, Dağılımlar ve Tek Değişkenli
Sapkın Değerler   93
4.2.1.2 Doğrusallık ve Eşvayranslılık   97
4.2.1.3 Transformasyon   98
4.2.1.4 Çok Değişkenli Sapkın Değerleri Yakalamak   99
4.2.1.5 Sapkın Değer Oluşumuna Neden Olan Değişkenler   100
4.2.1.6 Çoklu Birlikte Doğrusallık   104
4.2.2 Gruplandırılmış Verilerin Taranması   105
4.2.2.1 Girdinin Doğruluğu, Kayıp Veri, Dağılımlar, Varyansın
Homojenliği ve Tek Değişkenli Sapkın Değerler   105
4.2.2.2 Doğrusallık   110
4.2.2.3 Çok Değişkenli Sapkın Değerler   111
4.2.2.4 Sapkın Değerlerin Oluşumuna Neden Olan Değişkenler   113
4.2.2.5 Çoklu Birlikte Doğrusallık   114

5 Çoklu Regresyon   117

5.1 Genel Amaç ve Tanıtım   117
5.2 Araştırma Soru Türleri   119
5.2.1 İlişkinin Derecesi   119
5.2.2 Bağımsız Değişkenlerin Önemi   120
5.2.3 Bağımsız Değişken Ekleme   120
5.2.4 Bağımsız Değişkenleri Değiştirme   120
5.2.5 Bağımsız Değişkenler Arasındaki Koşullar    120
5.2.6 Bağımsız Değişken Setlerini Karşılaştırma   121
5.2.7 Yeni Bir Örneklemin Üyeleri için Bağımlı Değişken Puanlarını
Yordama   121
5.2.8 Parametre Kestirimleri   121
5.3 Regresyon Analizlerinin Sınırlılıkları   122
5.3.1 Kuramsal Konular   122
5.3.2 Pratik Konular   123
5.3.2.1 Vakalar ile Bağımsız Değişkenler Arasındaki Oran   123
5.3.2.2 Bağımlı ve Bağımsız Değişkenlerde Sapkın Değerlerin
Bulunmaması   124
5.3.2.3 Çoklu Birlikte Doğrusallık ve Tekilliğin Bulunmaması   125
5.3.2.4 Artıkların Normalliği, Doğrusallığı ve Eşvayranslılığı   125
5.3.2.5 Hataların Bağımsızlığı   128
5.3.2.6 Çözümde Sapkın Değerlerin Bulunmaması   128
 İÇİNDEKİLER xiii

5.4 Çoklu Regresyon için Temel Denklemler   129

5.4.1 Genel Doğrusal Denklemler   129
5.4.2 Matris Denklemleri   131
5.4.3 Küçük Örneklem Örneğinin Bilgisayar Analizleri   133
5.5 Çoklu Regresyonun Başlıca Çeşitleri   136
5.5.1 Standart Çoklu Regresyon   136
5.5.2 Sıralı Çoklu Regresyon   137
5.5.3 İstatistiksel (Adımlı) Regresyon   138
5.5.4 Regresyon Stratejileri Arasında Seçim Yapmak   143
5.6 Bazı Önemli Konular   144
5.6.1 Bağımsız Değişkenlerin Önemi   144
5.6.1.1 Standart Çoklu Regresyon   144
5.6.1.2 Sıralı veya İstatistiksel Regresyon   145
5.6.1.3 Ortak Varyans Analizi   146
5.6.2 İstatistiksel Yordama   149
5.6.2.1 Çoklu R Testi   149
5.6.2.2 Regresyon Parçalarının Testi   150
5.6.2.3 Eklenen Bağımsız Değişken Alt-setlerinin Testi   151
5.6.2.4 B ve Çoklu R2 Etrafındaki Güven Aralıkları   151
5.6.2.5 İki Yordayıcı Setinin Karşılaştırılması   153
5.6.3 R2’nin Düzeltilmesi   154
5.6.4 Baskılayıcı Değişkenler   155
5.6.5 ANOVA’ya Regresyon Yaklaşımı   156
5.6.6 Bağımsız Değişkenlerin Etkileşimleri ve Kuvvetleri Kullanıldığında
Merkezileştirme   158
5.6.7 Nedensellikte Aracılık   160
5.7 Bütünsel Regresyon Analizi Örnekleri   161
5.7.1 Varsayımların Değerlendirilmesi   162
5.7.1.1 Vakalar ile Bağımsız Değişkenler Arasındaki Oran   162
5.7.1.2 Artıkların Bağımsızlığı, Normalliği, Doğrusallığı ve
Eşvayranslılığı   162
5.7.1.3 Sapkın Değerler   167
5.7.1.4 Çoklu Birlikte Doğrusallık ve Tekillik   168
5.7.2 Standart Çoklu Regresyon   169
5.7.3 Sıralı Regresyon   175
5.7.4 Kayıp Değerleri Çoklu Tamamlanmış Veri ile Standart Çoklu
Regresyon Örneği   181
5.8 Programların Karşılaştırılması   190
5.8.1 IBM SPSS Paketi   190
5.8.2 SAS Sistemi   195
5.8.3 SYSTAT Sistemi   196
xiv İÇİNDEKİLER

6 Kovaryans Analizi   197

6.1 Genel Amaç ve Tanıtım   197
6.2 Araştırma Soru Türleri   200
6.2.1 Bağımsız Değişkenlerin Ana Etkileri   200
6.2.2 Bağımsız Değişkenler Arasındaki Etkileşimler   200
6.2.3 Spesifik Karşılaştırmalar ve Trend Analizi   201
6.2.4 Kovaryantların Etkileri   201
6.2.5 Etki Büyüklüğü   201
6.2.6 Parametre Kestirimleri   201
6.3 Kovaryans Analizinin Sınırlılıkları   202
6.3.1 Kuramsal Konular   202
6.3.2 Pratik Konular   203
6.3.2.1 Eşit Olmayan Örneklem Büyüklükleri, Kayıp Veri, ve Vakalar
ile Bağımsız Değişkenler Arasındaki Oran   203
6.3.2.2 Sapkın Değerlerin Bulunmaması   203
6.3.2.3 Çoklu Birlikte Doğrusallık ve Tekilliğin Bulunmaması   203
6.3.2.4 Örnekleme Dağılımlarının Normalliği   204
6.3.2.5 Varyansın Homojenliği   204
6.3.2.6 Doğrusallık   204
6.3.2.7 Regresyonun Homojenliği   204
6.3.2.8 Kovaryantların Güvenirliği   205
6.4 Kovaryans Analizi için Temel Denklemler   205
6.4.1 Kareler-Toplamı ve Çapraz-Çarpımlar   206
6.4.2 Manidarlık Testi ve Etki Büyüklüğü   210
6.4.3 Küçük Örneklem Örneğinin Bilgisayar Analizleri   211
6.5 Bazı Önemli Konular   213
6.5.1 Kovaryantların Seçimi   213
6.5.2 Kovaryantların Değerlendirilmesi   214
6.5.3 Regresyonun Homojenliği Testi   215
6.5.4 Desen Karmaşıklığı   215
6.5.4.1 Grup-içi ve Karma Grup-içi-Gruplararası Desenleri   216
6.5.4.2 Eşit Olmayan Örneklem Büyüklükleri   219
6.5.4.3 Spesifik Karşılaştırmalar ve Trend Analizi   220
6.5.4.4 Etki Büyüklüğü   223
6.5.5 Kovaryans Analizinin Alternatifleri   223
6.6 Bütünsel Bir Kovaryans Analizi Örneği   225
6.6.1 Varsayımların Değerlendirilmesi   225
6.6.1.1 Eşit Olmayan n ve Kayıp Veri   226
6.6.1.2 Normallik   226
6.6.1.3 Doğrusallık   226
6.6.1.4 Sapkın Değerler   226
6.6.1.5 Çoklu Birlikte Doğrusallık ve Tekillik   230
6.6.1.6 Varyansın Homojenliği   230
 İÇİNDEKİLER xv

6.6.1.7 Regresyonun Homojenliği   232

6.6.1.8 Kovaryantların Güvenirliği   232
6.6.2 Kovaryans Analizi   232
6.6.2.1 Ana Analiz   232
6.6.2.2 Kovaryantların Değerlendirilmesi   234
6.6.2.3 Regresyonun Homojenliği Testi   239
6.7 Programların Karşılaştırılması   242
6.7.1 SPSS Paketi   242
6.7.2 SAS Sistemi   242
6.7.3 SYSTAT Sistemi   242

7 Çok Değişkenli Varyans ve Kovaryans Analizi   245

7.1 Genel Amaç ve Tanıtım   245
7.2 Araştırma Soru Türleri   248
7.2.1 Bağımsız Değişkenlerin Ana Etkileri   249
7.2.2 Bağımsız Değişkenler Arasındaki Etkileşimler   249
7.2.3 Bağımlı Değişkenlerin Önemi   249
7.2.4 Parametre Kestirimleri   250
7.2.5 Spesifik Karşılaştırmalar ve Trend Analizi   250
7.2.6 Etki Büyüklüğü   250
7.2.7 Kovaryantların Etkileri   250
7.2.8 Tekrarlı Ölçümler Varyans Analizi   251
7.3 Çok Değişkenli Varyans ve Kovaryans Analizinin Sınırlılıkları   251
7.3.1 Kuramsal Konular   251
7.3.2 Pratik Konular   252
7.3.2.1 Eşit Olmayan Örneklem Büyüklükleri, Kayıp Veri ve
Güç   252
7.3.2.2 Çok Değişkenli Normallik   252
7.3.2.3 Sapkın Değerlerin Bulunmaması   253
7.3.2.4 Varyans–Kovaryans Matrislerinin Homojenliği   253
7.3.2.5 Doğrusallık   254
7.3.2.6 Regresyonun Homojenliği   254
7.3.2.7 Kovaryantların Güvenirliği   255
7.3.2.8 Çoklu Birlikte Doğrusallık ve Tekilliğin Bulunmaması   255
7.4 Çok Değişkenli Varyans ve Kovaryans Analizi için Temel
Denklemler   255
7.4.1 Çok Değişkenli Varyans Analizi   255
7.4.2 Küçük Örneklem Örneğinin Bilgisayar Analizleri   263
7.4.3 Çok Değişkenli Kovaryans Analizi   266
7.5 Bazı Önemli Konular   270
7.5.1 MANOVA’ya karşı ANOVA’lar   270
7.5.2 İstatistiksel Yordama için Kriter   270
xvi İÇİNDEKİLER

7.5.3 Bağımlı Değişkenleri Ölçümlemek   271

7.5.3.1 Tek değişkenli F    272
7.5.3.2 Roy–Bargmann Aşağı Adımlama Analizi   273
7.5.3.3 Ayrıştırma Analizinin Kullanımı   274
7.5.3.4 Bağımlı Değişkenleri Ölçümlemek için Mevcut Yöntemler
Arasından Birini Seçmek   275
7.5.4 Spesifik Karşılaştırmalar ve Trend Analizi   275
7.5.5 Desen Karmaşıklığı   276
7.5.5.1 Grup-içi ve Gruplararası-içi Desenler   276
7.5.5.2 Eşit Olmayan Örneklem Büyüklükleri   278
7.6 Çok Değişkenli Varyans ve Kovaryans Analizinin Bütünsel
Örnekleri   279
7.6.1 Varsayımların Değerlendirilmesi   279
7.6.1.1 Eşit Olmayan Örneklem Büyüklükleri ve Kayıp Veri   279
7.6.1.2 Çok Değişkenli Normallik   281
7.6.1.3 Doğrusallık   281
7.6.1.4 Sapkın Değerler   282
7.6.1.5 Varyans–Kovaryans Matrislerinin Homojenliği   282
7.6.1.6 Regresyonun Homojenliği   283
7.6.1.7 Kovaryantların Güvenirliği   286
7.6.1.8 Çoklu Birlikte Doğrusallık ve Tekillik   287
7.6.2 Çok Değişkenli Varyans Analizi   287
7.6.3 Çok Değişkenli Kovaryans Analizi   298
7.6.3.1 Kovaryantları Ölçümlemek   298
7.6.3.2 Bağımlı Değişkenleri Ölçümlemek   300
7.7 Programların Karşılaştırılması   310
7.7.1 IBM SPSS Paketi   310
7.7.2 SAS Sistemi   313
7.7.3 SYSTAT Sistemi   313

8 Profil Analizi: Tekrarlı Ölçümlere Çok Değişkenli Bir

Yaklaşım   314
8.1 Genel Amaç ve Tanıtım   314
8.2 Araştırma Soru Türleri   315
8.2.1 Profillerin Paralelliği   315
8.2.2 Gruplar Arasındaki Genel Fark   316
8.2.3 Profillerin Düzlüğü   316
8.2.4 Profil Analizini İzleyen Karşılaştırmalar   316
8.2.5 Parametre Kestirimleri   316
8.2.6 Etki Büyüklüğü   316
8.3 Profil Analizinin Sınırlılıkları   317
8.3.1 Kuramsal Konular   317
8.3.2 Pratik Konular   317
8.3.2.1 Örneklem Büyüklüğü, Kayıp Veri ve Güç   317
8.3.2.2 Çok Değişkenli Normallik   318
 İÇİNDEKİLER xvii

8.3.2.3 Sapkın Değerlerin Bulunmaması   318

8.3.2.4 Varyans–Kovaryans Matrislerinin Homojenliği   318
8.3.2.5 Doğrusallık   318
8.3.2.6 Çoklu Birlikte Doğrusallık ve Tekilliğin Bulunmaması   319
8.4 Profil Analizi için Temel Denklemler   319
8.4.1 Düzeylerdeki Farklılıklar   320
8.4.2 Paralellik   321
8.4.3 Düzlük   324
8.4.4 Küçük Örneklem Örneğinin Bilgisayar Analizleri   325
8.5 Bazı Önemli Konular   331
8.5.1 Tekrarlı Ölçümlere Tek Değişkenli ya da Çok Değişkenli
Yaklaşım   331
8.5.2 Profil Analizinde Karşılaştırmalar   333
8.5.2.1 Paralellik ve Düzlük Manidar, Düzeyler Manidar Değil (Basit-
Etkiler Analizi)   335
8.5.2.2 Paralellik ve Düzeyler Manidar, Düzlük Manidar Değil (Basit-
Etkiler Analizi)   337
8.5.2.3 Paralellik, Düzeyler ve Düzlük Manidar (Etkileşim
Karşılaştırmaları)   341
8.5.2.4 Sadece Paralellik Manidar   341
8.5.3 İki Misli Çok Değişkenli Desenler   343
8.5.4 Profillerin Sınıflandırılması   347
8.5.5 Kayıp Verilerin Tamamlanması   347
8.6 Bütünsel Profil Analizi Örnekleri   348
8.6.1 WISC’in Alt Testlerinin Profil Analizi   348
8.6.1.1 Varsayımların Değerlendirilmesi   349
8.6.1.2 Profil Analizi   353
8.6.2 Tepki Süresinin İki Misli Çok Değişkenli Analizi   362
8.6.2.1 Varsayımların Değerlendirilmesi   362
8.6.2.2 Eğim ve Kesişimin İki Misli Çok Değişkenli Analizi   365
8.7 Programların Karşılaştırılması   373
8.7.1 IBM SPSS Paketi   374
8.7.2 SAS Sistemi   374
8.7.3 SYSTAT Sistemi   376

9 Ayrıştırma Analizi   377

9.1 Genel Amaç ve Tanıtım   377
9.2 Araştırma Soru Türleri   380
9.2.1 Yordamanın Manidarlığı   380
9.2.2 Manidar Ayrıştırma Fonksiyonlarının Sayısı   380
9.2.3 Ayrıştırmanın Boyutları   381
9.2.4 Sınıflandırma Fonksiyonları   381
9.2.5 Sınıflandırmanın Uygunluğu   381
9.2.6 Etki Büyüklüğü   381
xviii İÇİNDEKİLER

9.2.7 Yordayıcı Değişkenlerin Önemi   382

9.2.8 Kovaryantlarla Yordamanın Manidarlığı   382
9.2.9 Grup Ortalamalarının Kestirimi   382
9.3 Ayrıştırma Analizinin Sınırlılıkları   383
9.3.1 Kuramsal Konular   383
9.3.2 Pratik Konular   383
9.3.2.1 Eşit Olmayan Örneklem Büyüklükleri, Kayıp Veri ve
Güç   383
9.3.2.2 Çok Değişkenli Normallik   384
9.3.2.3 Sapkın Değerlerin Bulunmaması   384
9.3.2.4 Varyans–Kovaryans Matrislerinin Homojenliği   384
9.3.2.5 Doğrusallık   385
9.3.2.6 Çoklu Birlikte Doğrusallık ve Tekilliğin Bulunmaması   385
9.4 Ayrıştırma Analizi için Temel Denklemler   386
9.4.1 Ayrıştırma Fonksiyonlarının Türetilmesi ve Test Edilmesi   386
9.4.2 Sınıflandırma   389
9.4.3 Küçük Örneklem Örneğinin Bilgisayar Analizleri   391
9.5 Ayrıştırma Analizi Çeşitleri   397
9.5.1 Direkt Ayrıştırma Analizi   397
9.5.2 Sıralı Ayrıştırma Analizi   398
9.5.3 Adımlı (İstatistiksel) Ayrıştırma Analizi   398
9.6 Bazı Önemli Konular   399
9.6.1 İstatistiksel Yordama   399
9.6.1.1 Genel İstatistiksel Manidarlık Kriteri   399
9.6.1.2 Adımlama Yöntemleri   399
9.6.2 Ayrıştırma Fonksiyonlarının Sayısı   400
9.6.3 Ayrıştırma Fonksiyonlarını Yorumlama   400
9.6.3.1 Ayrıştırma Fonksiyon Grafikleri   400
9.6.3.2 Yüklerin Yapı Matrisi   402
9.6.4 Yordayıcı Değişkenleri Değerlendirme   403
9.6.5 Etki Büyüklüğü   404
9.6.6 Desen Karmaşıklığı: Faktöryel Desenler   405
9.6.7 Sınıflandırma Süreçlerinin Kullanımı   406
9.6.7.1 Çapraz-Geçerlik ve Yeni Vakalar   407
9.6.7.2 Jackknife Sınıflandırma   407
9.6.7.3 Sınıflandırmada İyileşmeyi Değerlendirme   407
9.7 Bütünsel Bir Ayrıştırma Analizi Örneği   409
9.7.1 Varsayımların Değerlendirilmesi   409
9.7.1.1 Eşit Olmayan Örneklem Büyüklükleri ve Kayıp Veri   409
9.7.1.2 Çok Değişkenli Normallik   410
9.7.1.3 Doğrusallık   410
9.7.1.4 Sapkın Değerler   410
9.7.1.5 Varyans–Kovaryans Matrislerinin Homojenliği   413
9.7.1.6 Çoklu Birlikte Doğrusallık ve Tekillik   413
9.7.2 Direkt Ayrıştırma Analizi   414
 İÇİNDEKİLER xix

9.8 Programların Karşılaştırılması   432

9.8.1 IBM SPSS Paketi   432
9.8.2 SAS Sistemi   432
9.8.3 SYSTAT Sistemi   438

10 Lojistik Regresyon   439

10.1 Genel Amaç ve Tanıtım   439
10.2 Araştırma Soru Türleri   441
10.2.1 Grup Üyeliğinin veya Çıktının Tahmini   441
10.2.2 Yordayıcıların Önemi   441
10.2.3 Yordayıcılar Arasındaki Etkileşimler   442
10.2.4 Parametre Kestirimleri   442
10.2.5 Vakaların Sınıflandırılması   442
10.2.6 Kovaryantlarla Yordamanın Manidarlığı   442
10.2.7 Etki Büyüklüğü   443
10.3 Lojistik Regresyon Analizinin Sınırlılıkları   443
10.3.1 Kuramsal Konular   443
10.3.2 Pratik Konular   444
10.3.2.1 Vakaların Değişkenlere Oranı   444
10.3.2.2 Beklenen Frekansların Uygunluğu ve Güç   444
10.3.2.3 Logitin Doğrusallığı   445
10.3.2.4 Çoklu Birlikte Doğrusallığın Bulunmaması   445
10.3.2.5 Çözümde Sapkın Değerlerin Bulunmaması   445
10.3.2.6 Hataların Bağımsızlığı   445
10.4 Lojistik Regresyon için Temel Denklemler   446
10.4.1 Katsayıları Test Etme ve Yorumlama   447
10.4.2 Uyumun İyiliği   448
10.4.3 Modellerin Karşılaştırılması   450
10.4.4 Artıkların Analizi ve Yorumlanması   450
10.4.5 Küçük Örneklem Örneğinin Bilgisayar Analizleri   451
10.5 Lojistik Regresyonun Çeşitleri   455
10.5.1 Direkt Lojistik Regresyon   456
10.5.2 Sıralı Lojistik Regresyon   456
10.5.3 İstatistiksel (Adımlı) Lojistik Regresyon   456
10.5.4 Probit ve Diğer Analizler   458
10.6 Bazı Önemli Konular   459
10.6.1 İstatistiksel Yordama   459
10.6.1.1 Modellerin Uyum İyiliğini Ölçümleme   459
10.6.1.2 Bireysel Değişkenlerin Test Edilmesi   461
10.6.2 Modelin Etki Büyüklüğü   462
10.6.3 Şansı Kullanarak Katsayıların Yorumlanması   463
10.6.4 Çıktının Kodlanması ve Yordayıcı Kategoriler   465
10.6.5 Çıktı Kategorilerinin Sayısı ve Çeşidi   466
xx İÇİNDEKİLER

10.6.6 Vakaların Sınıflandırılması   469

10.6.7 Hiyerarşik ve Hiyerarşik Olmayan Analizler   470
10.6.8 Yordayıcıların Önemi   472
10.6.9 Eşleştirilmiş Gruplar için Lojistik Regresyon   472
10.7 Lojistik Regresyonun Bütünsel Örnekleri   472
10.7.1 Sınırlılıkların Değerlendirilmesi   473
10.7.1.1 Vakaların Değişkenlere Oranı ve Kayıp Veri   473
10.7.1.2 Çoklu Birlikte Doğrusallık   476
10.7.1.3 Çözümdeki Sapkın Değerler   477
10.7.2 İki Kategorili Çıktı ve Sürekli Yordayıcılar ile Direkt Lojistik
Regresyon   477
10.7.2.1 Sınırlılık: Logitteki Doğrusallık   477
10.7.2.2 İki Kategorili Çıktı ile Direkt Lojistik Regresyon ve Sürekli
Yordayıcılar   477
10.7.3 Üç Kategorili Çıktı ile Sıralı Lojistik Regresyon   484
10.7.3.1 Çoklu Nomial Lojistik Regresyonun Sınırlılıkları   484
10.7.3.2 Sıralı Çoklu Nomial Lojistik Regresyon   484
10.8 Programların Karşılaştırılması   502
10.8.1 IBM SPSS Paketi   502
10.8.2 SAS Sistemi   508
10.8.3 SYSTAT Sistemi   509

11 Sağkalım/Başarısızlık Analizi   510

11.1 Genel Amaç ve Tanıtım   510
11.2 Araştırma Soru Türleri   512
11.2.1 Değişik Zamanlarda Sağkalanların Oranları   512
11.2.2 Sağkalımda Grup Farklıltıkları   512
11.2.3 Kovaryantlarla Sağkalım Süresi   512
11.2.3.1 İşlem Etkisi   512
11.2.3.2 Kovaryantların Önemi   512
11.2.3.3 Parametre Kestirimleri   513
11.2.3.4 Kovaryantlar Arasındaki Koşullar   513
11.2.3.5 Etki Büyüklüğü ve Güç   513
11.3 Sağkalım Analizinin Sınırlılıkları   513
11.3.1 Kuramsal Konular   513
11.3.2 Pratik Konular   513
11.3.2.1 Örneklem Büyüklüğü ve Kayıp Veri   514
11.3.2.2 Örnekleme Dağılımlarının Normalliği, Doğrusallık ve
Eşvayranslılık   514
11.3.2.3 Sapkın Değerlerin Bulunmaması   514
11.3.2.4 Çekilen ve Kalan Vakalar Arasındaki Farklar   514
11.3.2.5 Sağkalım Koşullarının Zaman İçinde Değişimi   514
11.3.2.6 Tehlikelerin Orantılılığı   515
11.3.2.7 Çoklu Birlikte Doğrusallığın Bulunmaması   515
 İÇİNDEKİLER xxi

11.4 Sağkalım Analizi için Temel Denklemler   515

11.4.1 Hayat Tabloları   516
11.4.2 Yığılımlı Sağkalma Oranının Standart Hatası   518
11.4.3 Tehlike ve Yoğunluk Fonksiyonları   518
11.4.4 Hayat Tabloları Grafiği   519
11.4.5 Grup Farklılıkları Testi   520
11.4.6 Küçük Örneklem Örneğinin Bilgisayar Analizleri   522
11.5 Sağkalım Analizi Çeşitleri   528
11.5.1 Aktuaryal ve Limit-Çarpım Hayat Tabloları ve Sağkalan
Fonksiyonları   528
11.5.2 Kovaryantlardan Grup Sağkalım Süresinin Yordanması   529
11.5.2.1 Direkt, Sıralı ve İstatistiksel Analiz   531
11.5.2.2 Cox Orantısal Tehlike Modeli   531
11.5.2.3 Hızlandırılmış Başarısızlık-Zaman Modelleri   532
11.5.2.4 Bir Yöntem Seçimi   539
11.6 Bazı Önemli Konular   539
11.6.1 Tehlikelerin Orantısallığı   539
11.6.2 Sansürlenmiş Veriler   541
11.6.2.1 Sağa Sansürlü Veriler   541
11.6.2.2 Sansürlemenin Diğer Formları   541
11.6.3 Etki Büyüklüğü ve Güç   542
11.6.4 İstatistiksel Kriterler   543
11.6.4.1 Sağkalım Fonksiyonlarında Grup Farklılıklarının Test
İstatistiği   543
11.6.4.2 Kovaryantlardan Yordamanın Test İstatistiği   544
11.6.5 Sağkalım Oranını Yordama   544
11.6.5.1 Regresyon Katsayıları (Parametre Kestirimleri) 544
11.6.5.2 Tehlike Oranları   544
11.6.5.3 Beklenen Sağkalım Oranları   545
11.7 Bütünsel Bir Sağkalım Analizi Örneği   545
11.7.1 Varsayımların Değerlendirilmesi   547
11.7.1.1 Girdinin Doğruluğu, Örneklem Büyüklüğünün Uygunluğu,
Kayıp Veri ve Dağılımlar   547
11.7.1.2 Sapkın Değerler   549
11.7.1.3 Çekilen ve Kalan Vakalar Arasındaki Farklar   553
11.7.1.4 Sağkalım Tecrübesinin Zaman İçinde Değişimi   553
11.7.1.5 Tehlikelerin Orantısallığı   553
11.7.1.6 Çoklu Birlikte Doğrusallık   555
11.7.2 Cox Regresyonu Sağkalım Analizi   555
11.7.2.1 İlaç Tedavisi Etkisi   556
11.7.2.2 Diğer Kovaryantların Değerlendirilmesi   556
11.8 Programların Karşılaştırılması   563
11.8.1 SAS Sistemi   563
11.8.2 IBM SPSS Paketi   569
11.8.3 SYSTAT Sistemi   570
xxii İÇİNDEKİLER

12 Kanonik Korelasyon   571

12.1 Genel Amaç ve Tanıtım   571
12.2 Araştırma Soru Türleri   573
12.2.1 Kanonik Değişken Çifti Sayısı   573
12.2.2 Kanonik Değişkenlerin Yorumlanması   573
12.2.3 Kanonik Değişkenlerin Önemi   573
12.2.4 Kanonik Değişken Puanları   574
12.3 Sınırlılıklar   574
12.3.1 Kuramsal Sınırlılıklar   574
12.3.2 Pratik Konular   575
12.3.2.1 Vakaların Bağımsız Değişkenlere Oranı   575
12.3.2.2 Normallik, Doğrusallık ve Eşvayranslılık   575
12.3.2.3 Kayıp Veri   576
12.3.2.4 Sapkın Değerlerin Bulunmaması   576
12.3.2.5 Çoklu Birlikte Doğrusallık ve Tekilliğin Bulunmaması   576
12.4 Kanonik Korelasyon için Temel Denklemler   576
12.4.1 Özdeğerler ve Özvektörler   578
12.4.2 Matris Denklemleri   580
12.4.3 Çıkartılan Varyans Oranları   584
12.4.4 Küçük Örneklem Örneğinin Bilgisayar Analizleri   585
12.5 Bazı Önemli Konular   591
12.5.1 Kanonik Değişkenlerin Önemi   591
12.5.2 Kanonik Değişkenlerin Yorumlanması   592
12.6 Bütünsel Bir Kanonik Korelasyon Örneği   592
12.6.1 Varsayımların Değerlendirilmesi   593
12.6.1.1 Kayıp Veri   593
12.6.1.2 Normallik, Doğrusallık ve Eşvayranslılık   593
12.6.1.3 Sapkın Değerler   595
12.6.1.4 Çoklu Birlikte Doğrusallık ve Tekillik   595
12.6.2 Kanonik Korelasyon   595
12.7 Programların Karşılaştırılması   609
12.7.1 SAS Sistemi   609
12.7.2 IBM SPSS Paketi   609
12.7.3 SYSTAT Sistemi   611

13 Temel Bileşenler ve Faktör Analizi   612

13.1 Genel Amaç ve Tanıtım   612
13.2 Araştırma Soru Türleri   615
13.2.1 Faktörlerin Sayısı   615
13.2.2 Faktörlerin Niteliği   616
 İÇİNDEKİLER xxiii

13.2.3 Çözümlerin ve Faktörlerin Önemi   616

13.2.4 FA’da Kuramı Test Etmek   616
13.2.5 Faktörlerdeki Puanların Kestirimi   616
13.3 Sınırlılıklar   616
13.3.1 Kuramsal Konular   616
13.3.2 Pratik Konular   617
13.3.2.1 Örneklem Büyüklüğü ve Kayıp Veri   618
13.3.2.2 Normallik   618
13.3.2.3 Doğrusallık   618
13.3.2.4 Vakalar Arasında Sapkın Değerlerin Bulunmaması   619
13.3.2.5 Çoklu Birlikte Doğrusallık ve Tekilliğin Bulunmaması   619
13.3.2.6 R’nin Faktörlenebilirliği   619
13.3.2.7 Değişkenler Arasında Sapkın Değerlerin Bulunmaması   620
13.4 Faktör Analizi için Temel Denklemler   620
13.4.1 Faktör Çıkartma   622
13.4.2 Dik Döndürme   625
13.4.3 Ortak Varyans, Varyans ve Kovaryans   626
13.4.4 Faktör Puanları   627
13.4.5 Eğik Döndürme   630
13.4.6 Küçük Örneklem Örneğinin Bilgisayar Analizleri   632
13.5 Faktör Analizinin Başlıca Çeşitleri   637
13.5.1 Faktör Çıkrama Teknikleri   637
13.5.1.1 Temel Bileşenler Analizine Karşı FA   639
13.5.1.2 Temel Bileşenler   640
13.5.1.3 Temel Faktörler   640
13.5.1.4 İmaj Faktör Çıkartması   641
13.5.1.5 En Yüksek Olabilirlik Faktör Çıkarması   641
13.5.1.6 Ağırlıklandırılmamış En Küçük Kareler
Faktörlendirmesi   641
13.5.1.7 Genelleştirilmiş (Ağırlıklandırılmış) En Küçük Kareler
Faktörlendirmesi   641
13.5.1.8 Alfa Faktörlendirmesi   642
13.5.2 Döndürme   642
13.5.2.1 Dik Döndürme   642
13.5.2.2 Eğik Döndürme   644
13.5.2.3 Geometrik Yorumlama   645
13.5.3 Bazı Pratik Öneriler   647
13.6 Bazı Önemli Konular   647
13.6.1 Ortak Varyansların Kestirimi   648
13.6.2 Faktör Çıkarımının Uygunluğu ve Faktörlerin Sayısı   648
13.6.3 Döndürmenin Uygunluğu ve Basit Yapı   651
13.6.4 Faktörlerin Önemi ve İç Tutarlılığı   652
13.6.5 Faktörlerin Yorumlanması   654
13.6.6 Faktör Puanları   655
13.6.7 Çözümler ve Gruplar Arasındaki Karşılaştırmalar   656
xxiv İÇİNDEKİLER

13.7 Bütünsel Bir Faktör Analizi Örneği   656

13.7.1 Sınırlılıkların Değerlendirilmesi   657
13.7.1.1 Örneklem Büyüklüğü ve Kayıp Veri   657
13.7.1.2 Normallik   657
13.7.1.3 Doğrusallık   657
13.7.1.4 Sapkın Değerler   658
13.7.1.5 Çoklu Birlikte Doğrusallık ve Tekillik   661
13.7.1.6 R’nin Faktörlenebilirliği   661
13.7.1.7 Değişkenler Arasındaki Sapkın Değerler   661
13.7.2 Varimax Döndürme ile Temel Faktörlerin Çıkartımı   661
13.8 Programların Karşılaştırılması   676
13.8.1 IBM SPSS Paketi   676
13.8.2 SAS Sistemi   676
13.8.3 SYSTAT Sistemi   680

14
Yapısal Eşitlik Modellemesi   681
   Jodie B. Ullman
14.1 Genel Amaç ve Tanıtım   681
14.2 Araştırma Soru Türleri   685
14.2.1 Modelin Uygunluğu   685
14.2.2 Kuramın Test Edilmesi   685
14.2.3 Faktörlerle Açıklanan Değişkenlerdeki Varyans Miktarı   685
14.2.4 Göstergelerin Güvenirliği   685
14.2.5 Parametre Kestirimleri   685
14.2.6 Aracı Değişkenler   686
14.2.7 Grup Farklılıkları   686
14.2.8 Boylamsal Farklılıklar   686
14.2.9 Çok Düzeyli Modelleme   687
14.2.10 Örtük Sınıf Analizi   687
14.3 Yapısal Eşitlik Modellemesinin Sınırlılıkları   687
14.3.1 Kuramsal Konular   687
14.3.2 Pratik Konular   688
14.3.2.1 Örneklem Büyüklüğü ve Kayıp Veri   688
14.3.2.2 Çok Değişkenli Normallik ve Sapkın Değerler   688
14.3.2.3 Doğrusallık   689
14.3.2.4 Çoklu Birlikte Doğrusallık ve Tekilliğin Bulunmaması   689
14.3.2.5 Artıklar   689
14.4 Yapısal Eşitlik Modellemesi için Temel Denklemler   689
14.4.1 Kovaryans Cebiri   689
14.4.2 Model Hipotezleri   691
14.4.3 Model Tanımlama   693
14.4.4 Model Kestirimi   695
 İÇİNDEKİLER xxv

14.4.5 Modelin Değerlendirilmesi   699

14.4.6 Küçük Örneklem Örneğinin Bilgisayar Analizleri   701
14.5 Bazı Önemli Konular   714
14.5.1 Model Tanımlama   714
14.5.2 Kestirim Teknikleri   717
14.5.2.1 Kestirim Yöntemleri ve Örneklem Büyüklüğü   719
14.5.2.2 Kestirim Yöntemleri ve Normal Dışılık   719
14.5.2.3 Kestirim Yöntemleri ve Bağımlılık   720
14.5.2.4 Kestirim Yöntemi Seçimine İlişkin Bazı Öneriler   720
14.5.3 Modelin Uyumunu Ölçümlemek   720
14.5.3.1 Karşılaştırmalı Uyum İndeksleri   721
14.5.3.2 Mutlak Uyum İndeksi   723
14.5.3.3 Açıklanan Varyans Oranı İndeksleri   723
14.5.3.4 Basitlik Uyum İndekslerinin Düzeyi   724
14.5.3.5 Artık-Temelli Uyum İndeksleri   725
14.5.3.6 Uyum İndeksleri Arasından Seçim Yapmak   725
14.5.4 Model Modifikasyonu   726
14.5.4.1 Ki-kare Fark Testi   726
14.5.4.2 Lagrange Çarpan (LM) Testi   726
14.5.4.3 Wald Testi   728
14.5.4.4 Model Modifikasyonuna İlişkin Bazı Uyarılar ve
İpuçları   733
14.5.5 Güvenirlik ve Varyans Oranı   733
14.5.6 Kesintili ve Sıralı Veri   734
14.5.7 Çoklu Grup Modelleri   735
14.5.8 Ortalama ve Kovaryans Yapı Modelleri   736
14.6 Bütünsel Yapısal Eşitlik Modellemesi Örnekleri   737
14.6.1 WISC’in Doğrulayıcı Faktör Analizi   737
14.6.1.1 Doğrulayıcı Faktör Analizi için Model Tanımlama   737
14.6.1.2 Doğrulayıcı Faktör Analizi Varsayımlarının
Değerlendirilmesi   738
14.6.1.3 Doğrulayıcı Faktör Analizi Model Kestirimi ve Ön
Değerlendirme   739
14.6.1.4 Model Modifikasyonu   748
14.6.2 Sağlık Verisi için Yapısal Eşitlik Modellemesi   755
14.6.2.1 Yapısal Eşitlik Modeli Tanımlama   755
14.6.2.2 Yapısal Eşitlik Modeli Varsayımlarının
Değerlendirilmesi   756
14.6.2.3 Yapısal Eşitlik Modeli Kestirimi ve Ön Değerlendirme   760
14.6.2.4 Model Modifikasyonu   764
14.7 Programların Karşılaştırılması   778
14.7.1 EQS   778
14.7.2 LISREL   778
14.7.3 AMOS   785
14.7.4 SAS Sistemi   785
xxvi İÇİNDEKİLER

15 Çok düzeyli Doğrusal Modelleme   786

15.1 Genel Amaç ve Tanıtım   786
15.2 Araştırma Soru Türleri   789
15.2.1 Ortalamalardaki Grup Farklılıkları   789
15.2.2 Eğimlerdeki Grup Farklılıkları   789
15.2.3 Çapraz-Düzey Etkileşimleri   789
15.2.4 Meta-Analiz   790
15.2.5 Yordayıcıların Değişik Düzeylerdeki Görece Gücü   790
15.2.6 Bireysel ve Grup Yapıları   790
15.2.7 Etki Büyüklüğü   790
15.2.8 Bireysel ve Grup Düzeylerinde Yol Analizi   790
15.2.9 Boylamsal Verilerin Analizi   791
15.2.10 Çok Düzeyli Lojistik Regresyon   791
15.2.11 Çoklu Tepki Analizi   791
15.3 Çok düzeyli Doğrusal Modellemenin Sınırlılıkları   791
15.3.1 Kuramsal Konular   791
15.3.2 Pratik Konular   792
15.3.2.1 Örneklem Büyüklüğü, Eşit Olmayan-n ve Kayıp Veri   792
15.3.2.2 Hataların Bağımsızlığı   793
15.3.2.3 Çoklu Birlikte Doğrusallık ve Tekilliğin Bulunmaması   794
15.4 Çok Düzeyli Doğrusal Modelleme için Temel Denklemler   794
15.4.1 Sadece-Kesişimler Modeli   797
15.4.1.1 Sadece-Kesişimler Modeli: 1. Düzey Denklem   798
15.4.1.2 Sadece-Kesişimler Modeli: 2. Düzey Denklem   798
15.4.1.3 Sadece-Kesişimler Modelinin Bilgisayar Analizleri   799
15.4.2 Birinci-Düzey Yordayıcılı Model   802
15.4.2.1 Birinci-Düzey Yordayıcılı Model için 1. Düzey
Denklem   803
15.4.2.2 Birinci-Düzey Yordayıcılı Model için 2. Düzey
Denklem   804
15.4.2.3 Birinci-Düzey Yordayıcılı Modelin Bilgisayar
Analizleri   806
15.4.3 Birinci ve İkinci Düzey Yordayıcılı Model   811
15.4.3.1 Her İki Düzeyden Yordayıcılı Model için 1. Düzey
Denklem   811
15.4.3.2 Her İki Düzeyden Yordayıcılı Model için 2. Düzey
Denklem   811
15.4.3.3 Her İki Düzeyden Yordayıcılı Model için Bilgisayar
Analizleri   812

15.5 Çok Düzeyli Modelleme Çeşitleri   818

15.5.1 Tekrarlı Ölçümler   818
15.5.2 Üst-Düzey Çok Düzeyli Modelleme   823
15.5.3 Örtük Değişkenler   823
 İÇİNDEKİLER xxvii

15.5.4 Normal Olmayan Çıktı Değişkenleri   824

15.5.5 Çoklu Tepki Modelleri   825
15.6 Bazı Önemli Konular   826
15.6.1 Sınıf-içi Korelasyon   826
15.6.2 Yordayıcı ve Değişiklik Yorumlarını Merkezileştirmek   827
15.6.3 Etkileşimler   830
15.6.4 Yansız ve Fiks Kesişimler ve Eğimler   830
15.6.5 İstatistiksel Yordama   834
15.6.5.1 Modelleri Ölçümlemek   834
15.6.5.2 Bireysel Etkilerin Test Edilmesi   835
15.6.6 Etki Büyüklüğü   836
15.6.7 Kestirim Teknikleri ve Yakınsama Problemleri   837
15.6.8 Açımlayıcı Model İnşası   838
15.7 Bütünsel Bir Çok Düzeyli Modelleme Örneği   839
15.7.1 Varsayımların Değerlendirilmesi   839
15.7.1.1 Örneklem Büyüklükleri, Kayıp Veri ve Dağılımlar   839
15.7.1.2 Sapkın Değerler   842
15.7.1.3 Çoklu Birlikte Doğrusallık ve Tekillik   843
15.7.1.4 Hataların Bağımsızlığı: Sınıf-içi Korelasyonlar   843
15.7.2 Çok Düzeyli Modelleme   844
15.8 Programların Karşılaştırılması   856
15.8.1 SAS Sistemi   856
15.8.2 IBM SPSS Paketi   860
15.8.3 HLM Programı   860
15.8.4 MLwiN Programı   861
15.8.5 SYSTAT Sistemi   861

16 Çok Yönlü Frekans Analizi   862

16.1 Genel Amaç ve Tanıtım   862
16.2 Araştırma Soru Türleri   863
16.2.1 Değişkenler Arasındaki Bağlar   863
16.2.2 Bağımlı Değişken Üzerindeki Etki   864
16.2.3 Parametre Kestirimleri   864
16.2.4 Etkilerin Önemi   864
16.2.5 Etki Büyüklüğü   864
16.2.6 Spesifik Karşılaştırmalar ve Trend Analizi   865
16.3 Çok Yönlü Frekans Analizinin Sınırlılıkları   865
16.3.1 Kuramsal Konular   865
16.3.2 Pratik Konular   865
16.3.2.1 Bağımsızlık   865
16.3.2.2 Vakaların Değişkenlere Oranı   866
16.3.2.3 Beklenen Frekansların Uygunluğu   866
16.3.2.4 Çözümde Sapkın Değerlerin Bulunmaması   867
xxviii İÇİNDEKİLER

16.4 Çok Yönlü Frekans Analizi için Temel Denklemler   867

16.4.1 Etkilerin Taranması   868
16.4.1.1 Toplam Etki   869
16.4.1.2 Birinci-Düzey Etkiler   870
16.4.1.3 İkinci-Düzey Etkiler   871
16.4.1.4 Üçüncü-Düzey Etkiler   875
16.4.2 Modelleme   875
16.4.3 Değerlendirilmesi ve Yorumlanması   878
16.4.3.1 Artıklar   878
16.4.3.2 Parametre Kestirimleri   879
16.4.4 Küçük Örneklem Örneğinin Bilgisayar Analizleri   883
16.5 Bazı Önemli Konular   890
16.5.1 Hiyerarşik ve Hiyerarşik Olmayan Modeller   890
16.5.2 İstatistiksel Kriterler   890
16.5.2.1 Model Testleri   891
16.5.2.2 Bireysel Etkilerin Test Edilmesi   891
16.5.3 Model Seçim Stratejileri   891
16.5.3.1 IBM SPSS HILOGDOĞRUSAL (Hiyerarşik) 892
16.5.3.2 IBM SPSS GENLOG (Genel Log-Doğrusal) 892
16.5.3.3 SAS CATMOD ve IBM SPSS LOGLINEAR (Genel Log-
Doğrusal) 893
16.6 Bütünsel Bir Çok Yönlü Frekans Analizi Örneği   893
16.6.1 Varsayımların Değerlendirilmesi: Beklenen Frekansların
Uygunluğu   893
16.6.2 Hiyerarşik Log-Doğrusal Analiz   893
16.6.2.1 Ön Model Taraması   893
16.6.2.2 Adımlı Model Seçimi   895
16.6.2.3 Uyumun Uygunluğu   897
16.6.2.4 Seçilen Modelin Yorumlanması   901
16.7 Programların Karşılaştırılması   910
16.7.1 IBM SPSS Paketi   913
16.7.2 SAS Sistemi   914
16.7.3 SYSTAT Sistemi   914

17 Genel Doğrusal Modele Kısa Bir Bakış   915

17.1 Doğrusallık ve Genel Doğrusal Model   915
17.2 İki Değişkenli-Çok Değişkenli İstatistikler ve Tekniklerin Özeti   915
17.2.1 İki Değişkenli Form   915
17.2.2 Basit Çok Değişkenli Form   916
17.2.3 Dolu Çok Değişkenli Form   919
17.3 Alternatif Araştırma Stratejileri   922
 İÇİNDEKİLER xxix

18 Zaman-Serileri Analizi   927

18.1 Genel Amaç ve Tanıtım   927
18.2 Araştırma Soru Türleri   929
18.2.1 Otokorelasyon Örüntüleri   931
18.2.2 Mevsimsel Döngüler ve Trendler   931
18.2.3 Öngörü   931
18.2.4 Müdahalenin Etkisi   931
18.2.5 Zaman Serilerinin Karşılaştırılması   931
18.2.6 Kovaryanslarla Zaman Serileri   932
18.2.7 Etki Büyüklüğü ve Güç   932
18.3 Zaman-Serileri Analizinin Varsayımları   932
18.3.1 Kuramsal Konular   932
18.3.2 Pratik Konular   932
18.3.2.1 Artık Dağılımlarının Normalliği   932
18.3.2.2 Varyansın Homojenliği ve Artıkların Ortalamasının Sıfır
Olması   933
18.3.2.3 Artıklar Bağımsızlığı   933
18.3.2.4 Sapkın Değerlerin Bulunmaması   933
18.4 Zaman-Serileri ARIMA Modelleri için Temel Denklemler   933
18.4.1 ARIMA (p, d, q) Modellerinin Tanımlanması   934
18.4.1.1 Trend Bileşenleri, d: Süreci Durağanlaştırmak   934
18.4.1.2 Otoregresif Bileşenler   937
18.4.1.3 Hareketli Ortalama Bileşenleri   938
18.4.1.4 Karma Modeller   939
18.4.1.5 Otokorelasyon Fonksiyonları (ACF) ve Kısmi Otokorelasyon
Fonksiyonları (PACF)   939
18.4.2 Model Parametrelerin Kestirimi   944
18.4.3 Model Teşhisi   945
18.4.4 Küçük Örneklem Zaman Serileri Örneğinin Bilgisayar
Analizleri   947
18.5 Zaman-Serileri Analizlerinin Çeşitleri   955
18.5.1 Mevsimsel Bileşenli Modeller   955
18.5.2 Müdahaleli Modeller   956
18.5.2.1 Ani, Kalıcı Etkiler   959
18.5.2.2 Ani, Geçici Etkiler   962
18.5.2.3 Kademeli, Kalıcı Etkiler   962
18.5.2.4 Çoklu Müdahale Modelleri   966
18.5.3 Sürekli Değişkenler Ekleme   966
18.6 Bazı Önemli Konular   968
18.6.1 Otokorelasyon (ACF) ve Kısmi Otokorelasyon Fonksiyonlarının
(PACF) Örüntüleri   968
18.6.2 Etki Büyüklüğü   971
18.6.3 Öngörü   973
18.6.4 İki Modeli Karşılaştırmak için İstatistiksel Yöntemler   973
xxx İÇİNDEKİLER

18.7 Bütünsel Bir Zaman-Serileri Analizi Örneği   975

18.7.1 Varsayımların Değerlendirilmesi   975
18.7.1.1 Örnekleme Dağılımlarının Normalliği   975
18.7.1.2 Varyansın Homojenliği   975
18.7.1.3 Sapkın Değerler   976
18.7.2 Baz Modelin Tanımlanması ve Kestirimi   976
18.7.3 Baz Modelin Teşhisi   981
18.7.4 Müdahale Analizi   981
18.7.4.1 Model Teşhisi   981
18.7.4.2 Modelin Yorumlanması   983
18.8 Programların Karşılaştırılması   988
18.8.1 IBM SPSS Paketi   988
18.8.2 SAS Sistemi   991
18.8.3 SYSTAT Sistemi   991

Ek A Matrislere Kısa Bir Giriş   A.1

Ek B Bütünsel Örneklerin Araştırma Desenleri   A.11

Ek C İstatistiksel Tablolar   A.18

Kaynaklar   K.1

Dizin   D.1
 ÖN SÖZ
Oldukça ilginç bir seyahat oldu. 1970’lerin sonlarına doğru yazmaya başlamıştık. Çok Değişkenli
İstatistiklerin Kullanımı’nın ilk baskısı 1983 yılında gerçekleştiğinde altı teknik bölümü olan
yaklaşık 500 sayfalık bir kitaptı. Bu altıncı baskı 2012 yılında, 12 teknik bölüm (bir bölüm online
www.pearsonhighered.com/tabachnick) ve 1000 sayfaya yakın oldu. Çoklu Regresyon, Kanonik
Korelasyon, ANCOVA, MANOVA, ve MANCOVA, Ayrıştırma Analizi, ve PCA/FA (birinci bas-
kıdaki teknik bölümler) bölümlerine ek olarak zaman içerisinde Lojistik Regresyon, Sağkalım/
Başarısızlık Analizi, Yapısal Eşitlik Modellemesi , Çok Düzeyli Doğrusal Modelleme, Çok Yönlü
Frekans Analizi ve Zaman-Serileri Analizi bölümlerini ekledik. Eklemelerin birçoğu alanımızda
yapılan analizlerdeki değişmelerin sonucunda gerçekleşti; birkaçı ise bizim öğretim/danışmanlık
stilimizdeki ve merakımızdaki değişimlerden kaynaklandı.
Biz bu işe başladığımızda alanda dört ana istatistik programı (SAS, IBM, SPSS, SYSTAT
ve BMDP) ve bazı öğretim üyelerinin ve diğerlerinin yazdıkları ufak tefek programlar vardı.
Zamanla, bu programlardan ikisi üçüncüsü tarafından yutuldu ve kontrol dilleri menü bazlı hale
gelirken programı koşturma zamanı oldukça kısaldı ve program çıktıları da oldukça yakışıklı hale
geldi. Elimizde kalan programlar öyle güçlü ve hızlı ki insana sanki güçlü bir makinayı sürüyor-
muş hissi veriyor (umuyoruz ki bu sürüş uçurumdan aşağı değildir). Analizler gittikçe daha kolay
hale geldikçe neyin, ne için yapıldığı konusunda net bir zihne sahip olmanın önemi de daha fazla
ihtiyaç halini almıştır. Çabalarımızın bu amaç doğrultusunda faydalı olacağı konusunda ümit var
olmaya devam ediyoruz.
En az altı şey kitabın altı baskısı boyunca sabit kalmıştır. Birincisi, bu istatistiklerin kullanı-
mına olan pratik yaklaşımdır. Kullanılan istatistiklerin cevaplayabileceği soruları, kullanımların-
daki sınırlılıkları, gerçek hayattan elde edilen verilere uygulanmasında dikkat edilmesi gereken
hususları, istatistiksel paket programlarının nasıl kullanılacağını ve okuyucuyu analizleri dürüst
bir şekilde yaptığınıza ikna etmeniz için neleri rapor etmeniz gerektiğini anlatmaya çalıştık. Her
bölümün dördüncü kısmında kısaltılmış bir matematiksel versiyon sunuyoruz; fakat bu analizleri
yapabilmeniz için bilmeniz gereken her şeyi size sağlayacak genişlikte bir bilgi değildir. İkinci
sabit ise teknik bölümlerin organizasyonudur. Bütün bölümler aynı formattadır. Bunu yaparken
kitab bir kaynak olarak kullanarak aradığınızı çabukça bulamanıza yardımcı olacağını umuduk.
En nihayetinde, analizlere yaklaşımımız oldukça ciddi olmasına rağmen; kendimize ciddiyet için-
de yaklaşmakta oldukça zorlandığımızdan zevzeklik yazım stilimize sindi. Veri analizi yapanlara
bu işin gerçekten eğlenceli olduğunu hatırlatacak bir iki tebessüm verebileceğimizi umuyoruz.
Bütün bu yıllar boyunca arkadaştık, birçok güzel zamanlarımız oldu, aynı kurslarda göbek
dansı yapmayı öğrendik, birkaç koca eskittik ve şimdilerde de birbirimizi artistik becerilerde des-
tekliyoruz. Herhangi bir insanın umup ta bulabileceği en iyi yoldaşlıklardan biri oldu bu. Şanslı
ve dikkatliydik.
Tüm bu yıllar ve baskılar süresince bütün öğrencilerimize ve eleştirmenlerimize içgörülü ve
yararlı önerileri için teşekkür ederiz. Ayrıca, zaman ayırıp önerilerini ve düzeltmelerini bizimle
paylaşan okuyucularımıza da teşekkür ederiz. Bütün bu yıllar boyunca tecrübe ettiğimiz eleştiri
ve düzeltmelerden çok daha fazlasını bize sunan Mike Govia’ya özellikle teşekkür ederiz. Teşek-
kürler Mike- sen bizim kahramanımızsın! Artakalan her türlü hata, tabi ki, tümüyle bize aittir.

Barbara G. Tabachnick
Linda S. Fidell
 ÇEVİRİ ÖN SÖZÜ
İlk baskısı 1983 yılında yapılan Çok Değişkenli İstatistiklerin Kullanımı’nın Türkçe sürümü 2013
yılı 6. Basımından direkt tercümedir. Kitap 1000 sayfadan fazla ve 18 bölümde orta ve ileri düzey-
de ihtiyaç duyulabilecek birçok istatistiksel analizi içermekedir. İngilizce sürümde çevrimiçi olan
18. Bölümün de eklenmesiyle kitap oldukça hacimli hale gelmiştir. Toplamda kitabın bölümleriden
12’si teknik bölümdür (Çoklu Regresyon, Kanonik Korelasyon, Kovaryans Analizi, Çok Değişkenli
Varyans ve Kovaryans Analizleri, Ayrıştırıcı Analiz, Temel Bileşenler Analizi/Faktör Analizi, Lojis-
tik Regresyon, Sağkalım/Başarısızlık Analizi, Yapısal Eşitlik Modellemesi , Çok Düzeyli Doğrusal
Modelleme, Çok Yönlü Frekans Analizi ve Zaman-Serileri Analizi).
Kitaptaki analizler iki istatistik paket programı (SPSS 19. Sürüm ve SAS 9.2. Sürüm) söz
dizimleri ve çıktıları üzerinde örneklendirilmiştir. Ancak, bu programların Türkçe sürümleri bu-
lunmadığından, okuyucunun bu bölümleri takibi biraz daha müşkül olacaktır. Kullanım kolaylığı
sağlamak amacıyla, IBM SPSS ve SAS menü şeçenekleri ve söz dizimleri İngilizce olarak bıra-
kılırken; çıktı örnekleri Türkçe'ye tercüme edilmiştir. İstatistik alanının en temel eserlerinden olan
kitap, istatistiklerin kullanımına pratik bir yaklaşım sergilediğinden birçok yüksek lisans ve doktora
programında en çok tercih edilen eserlerdendir. Ülkemizde de bu alandaki büyük bir boşluğu doldu-
racağı umulmaktadır.
Orta ve ileri düzeyde istatistiksel konuları kapsamasına rağmen; kitap uygulamaya dönük bir
bakış açısı ile hazırlanmasından ötürü orta düzeyde istatistik bilgisine sahip okuyucular tarafından
dahi rahatlıkla takip edilebilecek bir yapıdadır. Kitabın bölümlerinin iskelet yapısı şu şekildedir:
Kullanılan istatistiklerin hangi tür araştırma sorularına cevap verebileceği, kullanılan istatistiğin ku-
ramsal ve pratik sınırlılıkları, tekniğin temel matematiksel yapısı, küçük bir veri seti üzerinde örnek
çözümler, istatistiksel paket programların kapsanan teknikte nasıl kullanılacağı ve sonuçları bilimsel
dergi formatında rapor etme örneği.
Böylesine hacimli bir eserin Türkçe’ye kazandırılması oldukça uzun bir süreç almıştır. Bu sü-
reçte birçok kişi emek sarfetmiştir. Öncelikle, kitabın çeviri hakkını almadaki ve tüm süreçteki titiz
ve profesyonel tutumlarından dolayı başta Nevzat Argun, Sadık Küçükakman, Kahraman Boğaz,
Ahmet Baydar ve tüm Nobel Akademik Yayıncılık ekibine teşekkür ederim. Bölüm çevirmenleri bu
süreçte en büyük yükü çekmişlerdir. Hepsine en derin teşekkürlerimi sunuyorum. Çeviri sürecinde-
ki desteğinden ötürü Prof. Dr. Selahattin Gelbal'a da ayrıca teşekkür ederim.
Son olarak, kitabı kullanırken gördüğünüz her türlü hataları baloglu@hacettepe.edu.tr adre-
sine ulaştırırsanız, bir sonraki baskıya bu hataları düzeltme fırsatımız olacaktır. Katkılarınız için
şimdiden teşekkür ederim.

Prof. Dr. Mustafa Baloğlu

Hacettepe Üniversitesi

xxxiii
 Çok Değişkenli
İstatistiklerin Kullanımı
Using Multivariate Statics