Hafta 9:

Periyodik İşaretlerin Fourier Serisi Gösterilimi

 Ele Alınacak Ana Konular

• Ayrık-zaman periyodik işaretlerin Fourier serisi gösterilimi

• Ayrık-zaman Fourier serisinin özellikleri

• Fourier serisi ve LTI sistemler

• Filtreleme

• Sürekli-zaman filtre örnekleri

• Ayrık-zaman filtre örnekleri

 Ayrık-zaman Periyodik İşaretlerin Fourier Serisi Gösterilimi

• Ayrık-zaman Fourier serisindeki amaç, periyodik bir ayrık-zaman işareti

harmonik ilişkili ayrık-zaman karmaşık üstel işaretler cinsinden yazmaktır.
Ancak, k [n]  e jk n  e jk ( 2 / N ) n , k  0,1,2, ile verilen harmonik ilişkili karmaşık
0

üstel kümesinde birbirinden farklı N adet işaret olduğunu hatırlayınız.

• N ile periyodik bir ayrık-zaman işareti, harmonik ilişkili üstel işaretlerin doğrusal
kombinasyonu şeklinde yazmaya çalışalım:
x[n]   ak e jk ( 2 / N ) n
k

• Birbirinden farklı N adet üstel işaret olduğundan, toplama N terim içermelidir.

Toplamaya herhangi bir k değerinden başlanabilir (örneğin, k = 0,1,…, N-1 veya
k = 3,4, N+2). Bu durumu belirtmek için k = <N> notasyonu kullanılırsa
x[n]  a e
k  N 
k
jk ( 2 / N ) n

• Periyodik bir ayrık-zaman işaretin bu şekilde yazılmasına ayrık-zaman Fourier

serisi gösterilimi ve ak katsayılarına Fourier serisi katsayıları denir.
 Ayrık-zaman Periyodik İşaretlerin Fourier Serisi Gösterilimi

• Ayrık-zaman Fourier serisi katsayılarının hesaplanmasında aşağıda verilen eşitliği

kullanacağız.
 N , k  0, N ,2 N
 e jk ( 2 / N ) n
 
n  N   0, aksi halde

• Fourier serisinin iki yanını e-jr(2π/N) n ile çarpıp, N terim üzerinden toplarsak

 x[n]e
n  N 
 jr ( 2 / N ) n
  a e
n  N  k  N 
k
jk ( 2 / N ) n  jr ( 2 / N ) n
e

 
k  N 
ak e
n  N 
j ( k  r )( 2 / N ) n

• İçteki toplama k = r için N, k ≠ r için 0’dır. O halde, iki toplama tek toplamaya
indirgenir ve k = r olur. Sonuç olarak,
1
 x[n]e
n  N 
 jr ( 2 / N ) n
 a N  a
k  N 
r r 
N
 x[n]e
n  N 
 jr ( 2 / N ) n
 Ayrık-zaman Periyodik İşaretlerin Fourier Serisi Gösterilimi

• Ayrık-zaman periyodik işaretin Fourier serisine açılımı ve açılımdaki katsayıların

hesabı aşağıdaki eşitliklerde özetlenmiştir.

Sentez denklemi: x[n]  a e

k  N 
k
jk0 n
 a e
k  N 
k
jk ( 2 / N ) n

1 1
Analiz denklemi: ak 
N
 x[n]e
n  N 
 jk0 n

N
 x[n]e
n  N 
 jk ( 2 / N ) n

• k[n] = e-jk(2π/N) n olsun. Sentez denklemi, k = 0,1,…, N-1 veya k = 1,2,…, N için
yazılırsa aynı sonucu vereceğinden
x[n]  a00 [n]  a11[n]    aN 1N 1[n]
x[n]  a11[n]  a22 [n]    aNN [n]

• Ancak, 0[n] = N[n] olduğundan, yukarıdaki eşitliklerden a0 = aN sonucu çıkar.

Benzer işlemler, arka arakaya gelen N adet k için yapılırsa ak = ak+N elde edilir.
Yani, periyodik bir ayrık-zaman işaretin Fourier serisi katsayıları da periyodiktir!
 Ayrık-zaman Periyodik İşaretlerin Fourier Serisi Gösterilimi

ÖRNEK: Sinüzoidal işaretler için Fourier serisi doğrudan hesaplanabilir. Aşağıda

verilen işaretin Fourier serisi gösterilimini elde edelim.
x[n]  sin(0 n)

Çözüm: 2π/ω0 rasyonel bir sayı ise x[n] periyodiktir. Bu koşulun sağlanması halinde
iki durum vardır:

Durum 1: N bir tamsayı olmak üzere, 2π/ω0 = N

Durum 2: N ve M tamsayılar olmak üzere, 2π/ω0 = N/M

Durum1: Euler ilişkisinden

x[n]  sin(0 n)  2j

e e 
1 j0 n  j0 n

1 j ( 2 / N ) n 1  j ( 2 / N ) n 1 1
 e  e  a1  , a1   , ak  0, k  1
2j 2j 2j 2j
Durum2: Euler ilişkisinden

x[n] 
2j

1 j0n  j0n
e e  
1 jM ( 2 / N ) n 1  jM ( 2 / N ) n
2j
e  e
2j
 aM 
1
2j
1
, a M   , ak  0, k   M
2j

Fourier serisi katsayıları her iki durum için aşağıda çizilmiştir. Katsayıların periyodik
olduğuna dikkat ediniz.

Durum 1: N = 5

Durum 2: M=3, N=5

 Ayrık-zaman Periyodik İşaretlerin Fourier Serisi Gösterilimi

ÖRNEK: Aşağıdaki işaretin ayrık-zaman Fourier serisi gösterilimini elde edelim

 2   2   4 
x[n]  1  sin n   3 cos n   cos n 
 N   N  N 2

ÇÖZÜM: İşaret N ile periyodiktir. Euler ilişkisinden

x[n]  1 
2j
e  
 e
2
e  e
2
 
1 j ( 2 / N ) n  j ( 2  / N ) n 3 j ( 2 / N ) n  j ( 2 / N ) n 1 j ( 4 / N   / 2 ) n  j ( 4 / N   / 2 ) n
e e 
3 1  3 1  1  1 
 1    e j ( 2 / N ) n    e  j ( 2 / N ) n   e j / 2 e j 2( 2 / N ) n   e  j / 2 e  j 2( 2 / N ) n
2 2j 2 2j 2  2 

Fourier serisi katsayıları doğrudan yazılabilir:

3 1 3 1 3 1 3 1
a0  1, a1     j , a1     j
2 2j 2 2 2 2j 2 2
1 1
a2  j , a 2   j , ak  0, k  0,  1,  2.
2 2
Fourier serisi katsayılarının gerçel ve sanal kısımları, genliği ve fazı aşağıda
çizilmiştir.
 Ayrık-zaman Periyodik İşaretlerin Fourier Serisi Gösterilimi

ÖRNEK: Aşağıdaki verilen periyodik ayrık-zaman kare dalganın Fourier serisi

gösterilimini elde edelim

ÇÖZÜM:

N1 N1 2 N1
1 1 1 1  jk ( 2 / N ) N1 2 N1  jk ( 2 / N ) m
ak 
N
 x[n]e
n   N1
 jk ( 2 / N ) n

N
e
n   N1
 jk ( 2 / N ) n

N
e
m 0
 jk ( 2 / N )( m  N1 )
 e
N

m  0
e

1  jk ( 2 / N ) N1  1  e  jk 2 ( 2 N1 1) / N
 e 

 1 e  jk ( 2 / 2 N ) e jk 2 ( N1 1/ 2) / N  e  jk 2 ( N1 1/ 2) / N
 

N  1 e
 jk ( 2 / N )
 N 
e  jk ( 2 / 2 N ) e jk ( 2 / 2 N )  e  jk ( 2 / 2 N ) 
 1 sin[2k ( N1  1 / 2) / N ]
 N , k  0, N ,2 N , 
 sin( k / N )
 2 N1  1
k  0, N ,2 N , 
 N
Fourier serisi katsayıları 2N1+1=5 ve N = 10, 20, 40 için aşağıda çizilmiştir.

N = 10

N = 20

N = 40
 Ayrık-zaman Fourier Serisinin Özellikleri

• Temel periyodu N ve temel frekansı ω0 = 2π/N olan periyodik bir ayrık-zaman

işaretin Fourier serisi katsayılarının ak olduğunu belirtmek için
FS
x[n]  ak

notasyonunu kullanacağız.

• Ayrık-zaman Fourier serisinin aşağıda verilen özellikleri aracılığıyla, Fourier serisi

katsayıları bilinen işaretler yardımıyla çoğu işaretin Fourier serisi açılımını elde
etmek kolaylaşmaktadır.

• Özellikler, sürekli durumdakine benzer bir şekilde kolaylıkla ispatlanabilir.

 Ayrık-zaman Fourier Serisinin Özellikleri
Özellik Periyodik İşaret Fourier Serisi Katsayıları

x[n] 0  2 / N temel frekansı ve a k


y[n] N temel periyodu ile periyodik bk

Doğrusallık Ax[n]  By[n] Aak  Bbk

Zamanda öteleme x[n  n0 ] ak e jk0n0  ak e jk ( 2 / N ) n0

Frekansta öteleme e jM0t x[n]  e jM ( 2 / N )t x[n] ak  M

Eşlenik alma x * [ n] a* k

Zamanda tersine çevirme x[n] a k
Zamanda ölçekleme  x[n / m], n, m nin tam katı 1
x( m ) [n]   ak
 0, aksi halde m

Periyodik konvolüsyon  x[r ] y[n  r ]

r  N 
Nak bk

Zamanda çarpma x[n] y[n] a b

l  N 
l k l
 Ayrık-zaman Fourier Serisinin Özellikleri
Özellik Periyodik İşaret Fourier Serisi Katsayıları
Zamanda fark alma x[n]  x[n  1] 1  e  jk ( 2 / N )
a
k

n
Zamanda toplama
 x[k ]
k  


1 e
1 
 jk ( 2 / N )  k

a

Gerçel işaretler için
eşlenik simetriklik
Gerçel ve çift işaretler
Gerçel ve tek işaretler
Gerçel işaretlerin çift-tek
ayrıştırması
ak  a* k

x[n] gerçel e{ak }  e{a k }
m{ak }  m{a k }
a  a
k
 k
  ak    a k
x[n] gerçel ve çift ak gerçel ve çift
x[n] gerçel ve tek ak saf karmaşık ve tek
xe [n]  Ev{x[n]} [ x[n] gerçel ] e{ak }
xo [n]  Od{x[n]} [ x[n] gerçel] jm{ak }
Periyodik İşaretler için Parseval İlişkisi
1
 x[n]   ak
2 2

T n  N  k  N 
 Ayrık-zaman Fourier Serisinin Özellikleri

ÖRNEK: Ayrık-zaman Fourier serisinin özelliklerinden yararlanarak aşağıda verilen

x[n] işaretinin (N = 5 ile periyodik) Fourier serisi katsayılarını bulalım.

ÇÖZÜM: x[n] işareti, aşağıda gösterildiği gibi x1[n] ve x2[n] işaretlerinin toplamı
olarak yazılabilir.

x[n]  x1[n]  x2 [n]

x[n], x1[n] ve x2[n] işaretlerinin Fourier serisi katsayıları sırasıyla ak ,bk ve ck

olsun. Doğrusallık özelliğinden ak  bk  ck
  1 sin[3k / 5]
 5 sin(k / 5) , k  0,5,10,
bk daha önce bulunmuştu (N1=1, N = 5): bk  
 3
k  0,5,10,
 5

x2[n] işareti sabit (DC) olup sıfırdan farklı bir Fourier serisi katsayısına sahiptir:

0, k  0
ck  
1, k  0
0, k  0,5,10,
Fourier serisi katsayıları 5 ile periyodik olduğundan ck  
1, k  0,5,10,

O halde,
 1 sin(3k / 5)
 , k  0,5,10,
 5 sin(k / 5)
ak  bk  ck  
 8
, k  0,5,10,

 5
 Ayrık-zaman Fourier Serisinin Özellikleri

ÖRNEK: Hakkında aşağıdaki bilgiler bilinen bir ayrık-zaman işareti bulunuz.

1. x[n], N = 6 ile periyodiktir,


5
2. n 0
x[n]  2


7
3. n2
( 1) n
x[n]  1

4. Yukarıdaki üç koşulu sağlayan işaretler arasından, periyot başına en küçük

enerjiye x[n] sahiptir.

ÇÖZÜM:

2 nolu bilgiden a0=1/3.

(1) n  e jn  e j ( 2 / 6)3n olduğundan, 3 nolu bilgiden a3=1/3 .

İşaretteki ortalama güç Parseval ilişkisi kullanılarak hesaplanabilir:
5
P   ak
2

k 0

ak katsayılarının her birinin P’ye katkısı pozitif bir sayıdır. a0 ve a3 değerleri belli
olduğundan, P’nin en küçük olabilmesi için a1 = a2 = a4 = a5 = 0 olmalıdır. Tüm
katsayılar belirlendiğinden, sentez denklemi kullanılarak işaret belirlenebilir.
5 5
x[n]   ak e jk ( 2 / N ) n
  ak e jk ( 2 / 6) n
k 0 k 0

 a0  a3e jn  (1 / 3)  (1 / 6)(1) n

Bir periyot boyunca işaretin değişimi aşağıda verilmiştir

 Fourier Serisi ve LTI Sistemler

• İmpuls yanıtı h(t) olan bir sürekli-zaman LTI sistemin girişine est uygulandığında
sistemin çıkışı H(s)

H ( s)   h(t )e  st dt


olmak üzere, y(t) = H(s)est ile veriliyordu.

• Benzer şekilde, impuls yanıtı h[n] olan bir ayrık-zaman LTI sistemin zn girişine
olan yanıtı H(z)

H ( z)   h[k ]z  k
k  

olmak üzere, y[n] = H(z)zn eşitliğinden hesaplanmaktaydı.

• s ve z genel karmaşık sayılar olduğunda H(s) ve H(z)’ye SİSTEM FONKSİYONU

denir.
 Fourier Serisi ve LTI Sistemler

• s = jω özel durumunda (giriş ω frekanslı karmaşık üstel işaretse) sürekli-zaman

sistem fonksiyonuna sistemin FREKANS YANITI denir ve H(jω) ile gösterilir:


H ( jw)   h(t )e  jt dt


• Benzer şekilde, z = ejω ise, ayrık-zaman sistem fonksiyonuna frekans yanıtı denir
ve H(ejω) ile belirtilir:

H (e j )   h[k ]e
k  
 jn

• LTI bir sistemin periyodik bir işarete yanıtı, sistemin frekans yanıtından kolaylıkla
belirlenebilir. Adımlar aşağıda verilmiştir.
 Fourier Serisi ve LTI Sistemler

• Sürekli-zaman: Periyodik x(t) işareti impuls yanıtı h(t) olan bir LTI sisteme
uygulandığında çıkışı hesaplayalım.

• x(t) periyodik olduğundan Fourier serisine açılabilir: x(t )  a e
k  
k
jk0t

• Herhangi bir karmaşık üstel ( ak e jk t ) işarete yanıt:

0 ak H ( jk0 )e jk0t

• Sistem doğrusal oduğundan, sistemin karmaşık üstel işaretlerin toplamına olan

yanıtı, karmaşık üstel işaretlere tek tek yanıtlarının toplamına eşittir.
 
x(t )   ak e jk0t  y(t ) 
k  
 a H ( jk )e
k  
k 0
jk0t

• Gözlem: Çıkış da periyodiktir. Girişin Fourier serisi katsayıları ak ise çıkışın

Fourier serisi katsayıları H(jkω0)ak’dır. Yani, giriş katsayıları frekans yanıtının
karşılık gelen frekanstaki değeriyle çarpılmaktadır.
 Fourier Serisi ve LTI Sistemler

• Ayrık-zaman: Periyodik x[n] işareti impuls yanıtı h[n] olan bir LTI sisteme
uygulandığında çıkışı hesaplayalım.

• x[n] periyodik olduğundan Fourier serisine açılabilir: x[n]  a e

k  N 
k
jk ( 2 / N ) n

j 2k / N
• Herhangi bir karmaşık üstel ( ak e jk ( 2 / N ) n ) işarete yanıt: ak H (e )e jk ( 2 / N ) n

• Sistem doğrusal oduğundan, sistemin karmaşık üstel işaretlerin toplamına olan

yanıtı, karmaşık üstel işaretlere tek tek yanıtlarının toplamına eşittir.

x[n]  a e
k  N 
k
jk ( 2 / N ) n
 y[n]   a H (e
k  N 
k
j 2k / N )
)e jk ( 2 / N ) n

• Gözlem: Çıkış da periyodiktir. Girişin Fourier serisi katsayıları ak ise çıkışın

Fourier serisi katsayıları H (e j 2k / N )ak ’dır. Yani, giriş katsayıları frekans yanıtının
karşılık gelen frekanstaki değeriyle çarpılmaktadır.
 Fourier Serisi ve LTI Sistemler

ÖRNEK: Aşağıda verilen sürekli-zaman periyodik işaret, impuls yanıtı h(t) = e-t u(t)
olan sisteme uygulandığında, çıkışın Fourier serisi katsayılarını bulunuz.
1 2
x(t )  1  cos(2t )  cos(4t )  cos(6t )
2 3
ÇÖZÜM: Giriş ve çıkışın katsayıları ak ve bk olsun. İlk önce frekans yanıtını
hesaplayalım.   1
H ( j )   h(t )e  jt dt   e t e  jt dt 
 0 1  j

Girişin temel periyodu T = 1 (ω0 = 2π) olduğundan çıkışın da temel periyodu 1’dir.
Ayrıca, girişin k ≠ 0, ±1,±2,± 3 için Fourier serisi katsayıları sıfırdır. O halde,
3
y (t )  b e
k  3
k
jk 2t
, bk  ak H ( jk 2 ), b0  1,

1 1  1 1 
b1   , b1   
4  1  j 2  4  1  j 2 
1 1  1 1 
b2   , b 2   
2  1  j 4  2  1  j 4 
1 1  1 1 
b3   , b3   
3  1  j 6  3  1  j 6 
 Fourier Serisi ve LTI Sistemler

ÖRNEK: İmpuls yanıtı h[n] = α-nu[n], (-1< α < 1) olan sisteme x[n]  cos(2n / N )
uygulandığında, çıkışın Fourier serisi katsayılarını bulunuz.

ÇÖZÜM: Çıkışın katsayıları bk olsun. İlk önce frekans yanıtını hesaplayalım.

 
  
1
j
 h[n]e  jn
  e n  jn
  e  j
n
H (e )  
n   n 0 n 0 1  e  j

1 1
Euler ilişkisinden x[n]  e j ( 2 / N ) n  e  j ( 2 / N ) n
2 2

H e j 2N e j ( 2 / N ) n  H e  j 2N e  j ( 2 / N ) n
O halde, 1 1
y[n] 
2 2
1 1  j ( 2 / N ) n 1  1   j ( 2 / N ) n
   j 2N 
e   j 2N 
e
2  1  e  2  1  e 

1 1  1 1 
Diğer bir deyişle, b1    j 2N 
, b1   j 2N 
, bk  0, k  1
2  1  e  2  1  e 