76 XENOPTTANES

kanino man. Inaanyayahanlamangniya ang mga namimiyesra:tatahakkaya

sila sa daan na kanyangitinuturo?At kung meron siyangnasulyapanna
gusto niyang ibahagi, ang kanyanganyayaay: "lpalagay naman ninyo na
lahat nito ay hawig sa tunay."(35) 5 YTJGTO
Hindi nga ibinubunyag ng diyos ang lahat sa tao, ngunit kumikilos
ang diyos upang makatingin at makadamaat matuto ang tao. Ang bawat
tingin at dama, ay mahalaga.May halimbawangibinigay si Xenophanes na SOKRATES:
galing sa karaniwang buhay . . . na kahit na hindi ibinunyag ng diyos ang
lahat, binibigyan loob pa rin niya ang rao sa paghahanap.Malapit nang
ANGKOP SATAO
akalain ng tao na ang igos ang sukdulan ng tamis. Kaya't inudyukan ng
diyos ang sangtumutubo na magpalitawng pulut.puklnrtan upang
makatikim ang mga tao ng lalong matamisat magkaroon ng karunungan
tungkol sa matamisna lalong magaling(38y.
Ganito ang abot tanaw ni Xenophanes ukol sa karunungang tao. l, V oong pitompung taon na si Sokrates, hinatulan siya ng kamatayan dahil
Kung ilalagaynatin sa loob ng abot tanaw na ito ang kanyangmga sa mga bintang na isinampa laban sa kanya. Kung ano ang mga bintang na
pagmumuni-muniukol sa kaisa-isangpuon, matatauhantayo na iniuunat ito ay lilinaw sa susunod na katha. Nagtalumpatisi Sokratessa mga taga-
niya ang kanyangunawa at kalooban sa puon. Namulatsiya sa karupukan hukom sa kanya, at may iba-ibang ulat nitong talumpating ito. Ilalahad dito
ng kanyangisip, pero nananaligsiyasa kanyangkalooban na meron siyang ang ulat ni Platon. Apologta ang tawag sa talumpati na sinisikap ilahad, sa
natatagpuan na hawig sa tunay ar na ang pakikipagtagposa puon ay, kahit malinaw at rrakisig na salita, ang katotohanan, harap sa mga nag-uusigat
na papaano, tunay na magaling. nanlalait.

Attg,4pologta, ni Sokrate s
ayon sa ula.t nl Platon

Kung ano ang inyong inaakala, kapuwa mamamayan,sa mga

pinagsasasabing mga nanghablasa akin, hindi ko alam. Kung ako-halus
na akong napakubli sa aking sarili, sa bagsik ng kanilang paghihikayat.
Ngunit, kung katotohanan ang pag-uusapan,masasabinatin na wala silang
sinabi. Sa kanilang malawak na pagsisinungaling, may isang talagang
nakapagpatakasa akin: noong sinabi nila na mabuti pa'y mag.ingatkayo at
baka kayo malinlang, dala ng aking malabis na galing sa pananalita. Hindi
na sila nahiya. Sa aking unang pagbitiw ng salita kaagad silang
mahahatulan na ni hindi ko kayang mag-anyong may gating sa pananalita.
Ito, sa palagayko, ang kanilang pinakalubhang kawalang'hiyaan.O baka
niunan ang tinatawag nilang mryaling sa pananalita ay ang nagsrlsalitang
katotohanan. Kung ito ang kanilang ibig sabihin, aaminin kong
mananalumpati ako, ngunit hindi garytngmga ito. Ang ibig kong sabihin,
kung may totoo sa kanilang mga sinabi, ito ay katiting o wala; maririnig
naman ninyo sa akin ang buong katotohanan. Ngunit, kapuwa
mamamayan,hindi, sa ngalan ni Zeus! mga bulaklak ng salita, gvy^ngmg
ito-hindi paghanayng mga piniling prase at kataga.Ang maririnig ninyo
^y angmga unang salitang naisipan kong bigkasin, ang mga katagang
nagkataongnatagpuan. Naniniwala akong makatarunganang aking
sasabihin. Kaya't huwag kayong maghintayng ibang patakaran. Sapagkat
 SOKRATES
hindi bagay, mga mamamayan, na ako'y lumapit sa inyo sa aking katandaan
na parang batang nag-iimbcnto ng dahi-dahilan. Taos at taimtim kong
hinihiling sa inyo, kapuwa rnamamayan, na kung marinig ninyong
ipinagtatanggol ko ang aking sarili sa uring pananalita na nakaugalian kong
gamitin sa plasa at sa mga lamesa ng bangkero-diyan ako narinig ng
marami sa inyo-o sa ibang lugar, huwag kayong magugulat, huwag
manggugulo dahil dito. Sapagkat talagang ganyan. Ngayon ang aking
kauna-unahang pagdulog sa hukuman at nabuo ko na ang pitompung
taong gulang. Wala akong pinag-aralan at dayuhan ako sa uri ng
pananalitang ginagamit sa hukuman. Kung sakali nagkataon na ako ay
tunay na dayuhan, tiyak na ipagpapaumanhin ninyo kung magsasalita ako
sa punto at istilo na aking kinalakhan. Sa aking paningin, katuwiran talaga
itong kahilingang ko: huwag na ninyong tanawin ang istilo ng aking
pananalita-mas masama man ito o mirs mabuti. Ito lamang ang inyong
tatanawin at tutuonan ng isip: makatarungan ba ang aking sinasabi o hindi.
Sapagkat iyan ang nararapat sa hukom. Ang nararapat naman sa
mananalumpati ay sabihin ang katotohanan.
Una sa lahat, katarungan lamang, kapuwa mamamayan, na
ipagtanggol ko muna ang aking sarili laban sa mga kauna-unahang bulaan
na paratang at laban sa mga kauna-unahang nagparatang; pagkatapos
haharapin ko ang mga huling paratang nitong mga nanghahabla. Sapagkat
nagkaroon ng maraming tao na pinagpaparatangan ako sa inyo, mula pa
noong araw at patuloy pa sa maraming taoo: wala silang sinasabi na totoo.
Lalo ko silang kinatatakutan kaysa sina Anytos kahit na tuso rin ang mga
ito. Ngunit lalong nakasisindak iyong mga nauna, mga mamamayan. Sila
ang naging guro ng karamihan sa inyo mula pa noong musmos kayo;
binigyan nila ng anyong kapani-paniwala ang mga imbintang-bintang nila
sa akin-na wala namang katotohanan. Na si Sokrates daw ay isang taong
nagmamarunong,, sinusuri ang langit at sinasaliksik ang lahat ng nasa lupa
at ginagawang mirs matibay ang marupok na katuwiran. Kinalat nila sa
bulung-bulungan, kapuwa mamamayan, itong basurang ito. Sa mga
pumaparatang sa akin, sila ang kinatatakutan ko. Sapag,katinaakala ng mga
nakikinig sa kanila na ang mga nananaliksik sa langit ay walang paningin sa
diyos. Itong mga nanglalait sa akin ay marami, at mahabang panahon nang
pinaparatangan ako. Kinakausap na nila kayo sa edad pa na madali kayong
maniwala: ang ilan sa inyo noon ay musmos o bata kaya. Pinagbibintangan
nila ang hindi makalaban, sapagkat walang tagapagtanggol. Sa lahat, sila
ang hindi ko talos kung papaano kong malalabanan, sapagkat ni hindi ko
alam ni hindi ko masabi kung sino sila, maliban sa ilang taga'gawa ng
komedya. May mga naghihikayat sa inyo, dala ng inggit at paninirang puri;
meron naman mga talagang naniniwala sa kanilang pinagsisikapang
paniwalaan din ninyo. Iaban sa kanilang lahat, wala akong alam na
paraang magagamit ko, Hindi ko mapipilit na pumarito ang sinoman, ni
Angkop sa Tao 79
hindi ko maiimbestigasa masusingpagtatanong.Napipilitan na lamang
akong basta'tmakrpag-laban sa mga anino, ipagtanggolang aking sarili't
imbestigahinang mga saksikahit na walang saksingtutugon. Pagbigyan
lamangsananinyo ako, na totoo itong sinasabiko - na may dalawanguring
nagpaparatangsa akin: itong mga nanghahablasa akin ngayon lamang,at
iyong mga sinabi kong naninirangpuri na noong araw pa. At alam ninyong
nararapat kong ipagtanggolmuna ang aking sarili laban sa kanila. Sapagkat
pagpaparatangnila ang unang narinig ninyo, at mirs maraming beses kaysa
sa mga nahuli.
Malinaw na, marahil. Kailangankong ipagtanggolang aking sarili,.
kapuwa mamamayam,at pagsikapansa napakaikling panahon na tanggalin
sa inyo itong paninira sa akin puri na matagalna ninyong kinakapitan. Ibig
ko sana na ang kinalabasanay maging mabuti para sa inyo at para sa akin.
Sanamagtagumpayako sa aking pagtatanggol.Alam kong mahirap
ito - talaganghindi kaila ang di hamak na hirap. Kahit na papaano, nawa'y
humantong ito sa kinalulugdanng diyos. Kailangantumalimasa batasat
ituloy ang pagtatanggol.
Kunin natin mula sa simula itong pagparatangna pinanggalingan
nitong paninira sa aking puri: itong pinananaliganni Meletos kaya't
inihabla niya ako ngayon. Tingnan narin: Ano ba ang wika ng mga
naninirang puri? Kunwari binabasanatin ang pangsumbong na ulat na
sinumpa nilang totoo. "Si Sokratesmay sala sapagkatmapanghimasok
siyang nananaliksik sa mga nasa ibabaw ng lupa.at sa mga nasa langit at
pinag-aanyoniyang matibay ang manrpok na pangangatuwiranat ganitong
ganito ang kanyang tinuturo sa iba." Ganyangang kanilang paratang. Kayo
mismo nakakita ng ganito sa komedya ni Aristophanes. Isang tinatawag na
Sokratesna naglalambitin sa kaitaasanat pinagsasasabina lumalakad daw
siya sa himpapawid at namumulastogpa ng kung ano-anongkabulastugan.
Vala akong kaalam-alam,marami man o kaunti, ukol sa mga paksang
binabanggit niya. I{indi sa mababaang aking tingin sa ganitong uring pag-
uunawa o sa kaninoman na may karunungan sa mga ganitong
paksa-huwag sanaakong pag-akyatanpa ng bintang ni Meletos-ngunit,
kapuwa mamamayam,ang totoo'y wala akong hilig sa mga ganitong uring
pananaliksik. Nananawaganako muli sa karamihan sa inyo bilang mga
saksi: hinihiling kong ipaliwanag at ibunyag ninyo kung narinig ninyo ako
kailan man na nakikipag-usap-marami sa inyo ang nakarinig sa
akin-kaya't ibunyag ninyo sa mga iba kung meron sa inyo na nakarinigsa
akin kailan man na nakikipag-usap,ng kaunti man o marami, ukol sa mga
pananaliksiksa langrtat lupa. Mula rito malalamanninyo kung ano ang
halaga ng mga pinagsasasabing madla ukol sa akin.
Ngunit walang katuturan kung sakali marinig ninyo na
pinagsisikapankong magingguro ng mga tao at naniningil pa ng
kuwarta-hindi ito totoo. Bagama'tpati ito, sa paningin ko, ay mabuti:
80 soKR/rEs
kung meron mga nakapagtuturo sa mga tuo gayt ni Gorgias na taga'
Leontion, ni Prodikos na taga-Chios,at ni Hippias na taga"Elea.Ang bawat
isa sa mga ito, mga mamamayaninakapupunta sa bawat bayan at
nahihikayat nila ang mga kabataan-ang mga kabataang may kaya at,
samakaruwid, malayang pumili kung sino sa kanilang mga kababayan ang
kanilang kakasamahin-ang mga ito ay hinihikayat nilang iwasan ang
kanilang mga dating kasamaupang sumamasa kanila, magbayadng
kuwarta, at tumanaw pa ng utang na loob. Sa bagay,may lalaldngtaga'
Paros na kinikilalang marunong; napagmasdankong tumatahan siya dito sa
atin. Nagkataon din na nakipagtagpo kami ng isang taong,nagpakagirstasa
mga ganitong urirngguro ng kuwartang hihigit sa ginastos ng lahat ng mga
ibang tao kung pagsasama.samahinmo. Tinurukoy ko si Kallias na taga.
Hipponike. Kaya't tinanong ko siya-meron siyan dalawang
anak-"Kallias," lka ko, "kung itong dalawanganak mo ay bisiro o guYa,
tiyak na uupa ka ng isang nakakaalam, upang sanayin ang mga hayop ng
mabuti at maigi, sa mga nararapat na galing; uupahan mo marahil ang isang
mangangabayo o isang magsasaka-Ngayon, palibhasa'y tao itong dalawa,
sino ang iniisip mong bagay makaalam sa kanila? Sino ang may wastong
kaalaman sa uri ng gating na nararapat sa tao at sa mamama;ya;n? Sa palryay
ko'y maingat mong inaasikaso ang paghubog sa dalawang anak na ito.
Meron ba," sabi ko, "o wala?" "Aba meron," ika niya. "Sino?" ika ko, "at
taga-saan,at magkano ang kanyang pagtuturo?" "Si Euenos," sabi niya,
"taga-Paros, limang mna." Tinatawag ko namang mapalad si Euenos kung
talaga ngang mahusay siya sa ganitong paghubog, at sa kanyang eleganteng
pagtuturo. Ako naman, ipagmamalaki at ibibida ko pa kung nauunawilan
ko ang mga ito. Ang tunay ay, kapuwa mamamayan,hindi ko nauunawaan.
Tutugon yata ang isa sa inyo: "Pero ikaw, Sokrates, ano ang
ginagawa mo sa buhay? Paanong naisilang itong paninira sa iyong puri?
Hindi maari na wala kang Snagau/a na talagang pambihira at sumulpot na
lamang itong mga kuwento't pag.aakala;tiyak na meron kang ginagawang
iba sa karamihan. Sabihin mo na nga sa amin kung ano ito nang huwag
maging walang isip ang aming pryhatol sa iyo." Sa tingin ko, may
katuwiran itong nagsasalitaat susubukan kong ipakita sa inyo kung
papuranoakong pinangalanan na "nagmamantnong" at nasiraan pa ng
puri. Kaya't makinig kayo. Baka isipin ng ilan sa inyo na ako ay naglalaro;
alamin ninyong mabuti, buong katotohanan ang sasabihin ko sa inyo.
Kapuwa mamirmayan,nahulog sa aldn itong pangalan na
"nagmamanrnong" mula sa wala nang ibang dahilan kundi isang uring
karunungan. At ano itong karunungang ito? Marahil, ang mlsmong
karunungan na nariuapat sa tao; sapagkattotoo akong niNa panganib na
baka ako marunong ayon sa nararaPat sa tao. Iyong mga gurong binanggit
ko ngayon lamang, ay alisto sa kanrnungang higit sa nararapat sa tao . . . o
kaya, wala akong masasabi.Hindi ko kasi maunawaanang kanilang
Arykop sa Tao 81
karunungan.fulg sinomangnagsasabina nauunawaanko, ay nanlilinlang
at humahantong sa paninira sa aking puri ang kanyangsalita.At huwag
ninyo ako guguluhin, kapuwa mamamayan,kahit na parang napakataasng
lipad ng aking salita. Hindi naman akin itong salita na bibigkasin ko.
Ngunit itutungo ko kayo sa isang nararapat paniwalaan. Meron nga ba
akong karunungan at, kung meron, ano kaya ang katan glan?pananawagan
kong saksi sa inyo, ang diyos sa Delphoi. Nakilala ninyo si chairepho.
Kabarkadako siya mula noong bata pa kami, at pumanig siya sa karamihan
sa inyo: sumabaysiya sa inyong pagpapataponat kasamaninyong bumalik.
Alam ninyo ang ugali ni chairepho; mapusoksumugodsa anoman na
kanyang isinimula. Isang araw nagpaDelphoi siya at nangahasna isangguni
ang isang tanong sa tinig ng diyos-at huwag kayong manggugulo dahil sa
sasabihin ko, mga mamamayan-tinanong niya kung meron tao na
marunong pa sa akin. Tugon naman ni pythia: walang lalong marunong.
saksi ng nangyari ang kanyangkapatid na naririto, sapagkatsiya misrno ay
pumanaw na.
Tingnan ninyong maigi krng bakit ito iniistorya; tanka kong ituro
sa inyo ang pinanggalinganng paninirang puri. palibhasa'ynarinig ko ang
nangyari, ganito akong nagmuni-muni sa aking kalooban: ,,Ano kaya ang
sinasabi ng diyos at ano kaya ang ibinubuktong niya?Nadaramako sa
rsa sa mga may anyong manrnong, nang malaman ko kung talagangang
mauusisaiyong sinabi ng diyos, upang maipatibay ko sa kanya: ,,Marunong
pa sa akin ito; ikaw, sinabi mong marunong pa ako." Inusisa ko ang raong
ito-hindi ko na kailangangsabihin ang pangalan,isa siyang politiko;
masusi ko siyangpinagmasdan,kapuwa mamamayan,habang kami'y nag-
inaakalangalam ko. pagkataposnito, pumaroon ako sa ibang tao, sa mga
 r*
82 SOKF"{TES
Anghop sa Tao
83

may anyong marunong pa kaysasa nauna, at ang nakita ko ay iyong iyon pagmamalabis nila, inililihim pa nila ang
din, at kinapootan din ako doon noong taong iyon at ng marami pang iba. kanilang karunungan. Kaya,r
tinanong ko sa aking sarili, sa pagml
Pagkataposnito, pinaghali-halili ko ang aking mga pagdalaw, at sa dalawa ang aking pipiliin: manarij
nadamako, at ako'y nalungkot at natakot,na marami ang mga may poot sa karunungan na gaya ngkanilang dur
akin, ngunit, sa aking paningin, hindi ko maiwasanggumawa sa karamihan nagaya ng kanilang di-kaalaman, o s
ng ayon sa diyos-dapat akong lumakad,nag-uusisasa winika ng at di.pagkaalam. Tumugon ako sa ak
diyos-ano ang kahulugan?-sa lahat ng mga nag-iranyongmay alam.At sa pa'y manatili na ako sa sariling paninindigan.
ngalan ng aso! kapuwa mamamayan,kailangankong sabihin ang Itong pag-uusisamg ito, kapuwa ,urno*uy
katotohanan sa inyo-ganoon na ganoon din ang aking naranasan:sa vn, Ly namunga ng
maraming sama ng loob, napakahirap at
napakabigat, at sanhi pa ng
paghahanap,dala ng udyok ng diyos, nakita ko na halus ang karamihan sa maraming paninirang puri. Dito nagsimura
ing p^gt"wag sa akin na
mga iginagalangbilang marunong, atrg lumalabasna mas nagkukulang; at "nagmamarunong". Iniisip ng mga sunod-sunod
na nanunuod habang
iyong mga may anyong mas simple, ang lumabas na mga taong mas ako'y nagtatanong, na inuusisa k9 ang dunong
ng aking kapuwa sapagkat
nakikibagay sa katinuhan. Kailangankong ilahad sa inyo ang aking mga ako'y manrnong na. Ginagawa nilan g-arrnganilr,
paggagala.gala,para bagangtinitiis ko na ang mga hirap ni Herakles, irg" mamamay an, anl
totoo-na ang diyos ang manrnong, at ito
ang taragang ibinubuny agng
hangga't luminaw sa akin na napakatibayat di malalansagang winika ng winika ng tinig: na ang makataong dunong
^y"trup"t^liit, o *"t^,
diyos. Pagkataposng mga politiko, lumapit naman ako sa mga makata: mga halaga. At lumilitaw na binabanggit si Sokrat.r,
grr"g.mit ang ngaran"rr!
nagtatrahedya,mga manunula, at lahat'ng mga iba. Palibhasa'yhuling huli ko,
upang gawin akong tanda. para bang sinasabi: ,Ang
ko ang aking sarili, na wala akong kaalam-alamkung ihahambing sa kanila. pinakama-rong m
inyo, mga tao' ay-sinoman na, gaya ni sokrates,
ay natatauhan na, sa
Kaya't pinag-aralanko ang mga katha, na sa paningin ko'y lalo nilang katotohanan, wara siyang haraga sa harapan
ng karunungan.,, Ito ang aking
pinaghirapan, at masusi ko silang tinanong kung ano ang sinasabi ng tula, hinahanap at sinasaliksik hangfua ngayon
sa aking mga pag-iikot-ikot, ayon
upang meron din naman akong matutuhan sa kanila. Ikinahihiya kong sa diyos, kung meron mamamayan o dayuhan
na inaakala kong marunong.
sabihin sa inyo ang katotohanan, mga mamamayan,ngunit dapat sabihin. At kapag hindi siya nagpakitang marunong,
tinururungan ko ang diyos,
Mas mabuti pa yata ang mga sinabi ng halus lahat sa mga nanunuod, ukol pinatitibay ko na hindi siya marunong.
Ito ang naglng trabaho ko kaya,t
sa mga kinatha ng mga makata.Sa maikling panahon, iro ang aking walang naiwan na panahon upang makagawaik*g
natutunan ukol sa mga makata:hindi karununganang sanhi ng kanilang anomang kapansin-
pansin alang alang sa bayan o sa kamag-anakan.
paggawa,kundi isang katutubong galing at pagsasadiyos,gaya ng mga sa halip, nabibuiray ako
iingkod sa diyos.
manghuhula at mg,amang-aawitng winiwika ng diyos. Pati ang mga ito'y
^bata.an-iyon mga may maraming
nangbibigkasng maramingmagagandang salita,wala naman silang
nga mayayaman-na kusa akong
nauunawaan sa kanilang mga pinagsasasabi.Ganito na naman ang lumitaw
lsa pag-uusisa sa mga tao, at madalas
na karanasansa aking pakikipagtagposa mga makata.Nakita ko na marami
pinagtiyagaan pa nila mang-usisa ng
silang nakukutuban habang sila'y nagtutula, kaya't akala nila na, sa lahat ng tao' at nakita kong talagang nakasiya
sa kanila-ito; sapagkat inaakala ng
bagay,sila'y pinakamarunong sa mga tao, bagkus hindi naman. Umuwi na mga tao na meron silang alam bagkus kaunti
ang alam nila, o wala. Bunga
ako; mulat sa aking sarili na ang kinalabasansa mga makata ay gaya.ng sa nito, nagalit sa akin, hindi sa kanila, angkanilani.g"
inusisa ar sinabi nila
mga politiko. na si Sokrates ay isang tigib sa kabastusan,
na nagtururo ng mga
Huli sa lahat, pumunta ako sa mga nagtatrabahong-techne. mi*:rsamang ugali sa mga kabataan. At kapag
may nagtatanong: Ano ang
Nadarama ko sa aking sarili na wala yata akong nauunawaan, pero alam ko kanyang ginagawa? Ano ang tinuturo?-wala
silang masabi at hindi nila
na matutuklasan kong marami at magandaang kanilang mga nauunawaan. alam. At nang huwag sirang mag-anyong
warang rn"irip, kinuha nira ang
At sa bagay na ito, hindi ako nabigo; unawa nila ang hindi ko nauunawaan, mga bintang na palaging ginagamit raban
r" *g-" namimilosopiya, na ,,ang
at sa paksangito, marunong sila sa akin. Ngunit sa tingin ko, kapuwa n,Isa papawirin at nasa ibabaw ng lupa"
at ,,walang pagtingin sa cliyos,, at
mamamayan,pareho sa mga makataat sa mga magalingna taga-pamahala "pinatibay angmarupok no p^ng"rrgatuwiran".
sa akin gpag-aakara, ang
sa techne ang kanilang pagkakamali.Sapagkatubod sila ng galing sa totoo ay aynw nilang aminin, na halatang
halata sila na nagkukunwaring
pagganapsa trabahong-techne,inaakalanilang karapatdapatsilang ituring marunong, bagkus wara naman silang aram.
Ang aram ko ay maraming mga
na pinakamanrnong, sa lahat ng mga mahahalagangusapan; at sa taong mataas ang hangarin, mapusok, ubos
rak^ at mapaghikayat sa
84 SOKRATES
kanilangpagkukuv'entoukol sa akin; noong araw pa nila pinuno ang
inyong taingasa mga mapusokna paninirangpuri. Sakopsa kanila si
Meletos na nanghablasa akin, at si Anytos at si Lykon. Dala ni Meletos ang
daing ng mga makata,ni Anytos ang sa mga taga-pamahalasa techne, at sa
mga politiko, ni Lykon ang sa mga mananalumpati.Nasabiko na noong
nagsisimulapa ako, nangangambaako: mapapabulaananko kayasa inyo,
sa napakaiklingpanahon,itong paninirangpuri na umiiral na, sa
pagkahaba-habang panahon. Nailahadko na sa inyo, kapuwa mamamayan,
ang katotohanan.Sinasabiko sa inyo na hindi ako naglihim ng kahit ano,
malaki man o maliit, wala akong ibinalatkayo.Alam ko na dahil sa mga
kasasabiko, marami ang agad aayawsa akin: ito ang tanda na katotohanan
ang aking sinasabi,na ganito nga ang mga paninira sa aking puri, at ito nga
ang dahilan. Suriin ninyo ngayon,suriin uli, ganyandin ang inyong
matutuklasan.
Laban sa mga kauna-unahanna nagparatangsa akin, sapat nang
pagtanggolito alangalangsa inyo. Babalingannaman ngayon si
Meletos-mabuting tao at mapag-ibigsa bayan,sabi nila-at ang mga
huling nanghabla,at susubukankong ipagtanggolang aking sarili. Harapin
natin itong ikalawang pagpapararang:kunin natin uli ang kanilang
pangsumbongna ulat na sinumpanilang totoo. Medyo ganito ang sinasabi:
Si Sokrates,anila, lumabagsa baras;tinuturuan ang mga kabaftranng
m:rsasamang ugali, hindi kinikilala ang mga diyos na ginagalangng bayan,
at meron pang kinikilalangmga bagongmakadaimon.Ganito ang
ipinaparatangsa akin. lsa-isahinnatin ang mg,asangkapng habla.
Sabi niya na sa pagtuturo ng m:Nirsamangugali sa kabataan,ako'y
lumabagsa batas.Ako naman,kapuwa mamamayan,sinasabikong
lumabagsi Meletossa batas,sapagkattaimtim siyangnagbibiro. Basra't
pinagpapalabanna lamangniya ang mga tao sa mga paksana kunwari'y
taimtim niyang iniintindi, ngunit, ni kaunti man lamang ay wala siyang
pagbabahala.Susubukankong ipakitasa inyo na talagangganito. Halika at
sabihin mo sa akin, Meletos,hindi ba totoo na napakahalagasa iyo na
lumabasna mabuti sa lahat, ang kabataan?
Totoo.
Kaya'tsabihin mo sa kanila,sino ang nagsisikapupang maging
mabuti sa lahat ang kabataan?Tiyak na alam mo, napakahalagasa iyo.
Masusimong hinanap ang nagtuturo ng m:rsasamang ugali: ako, sabi mo:
pinadudulog mo sa kanila, at iyonB hinahabla. Iyon namang nagpapabuti
sa kabataan,sabihin mo at ipaalamsa kanila kung sino. . . . Kita mo,
Meletos, wala kang imik; hindi ka makasagot.Hindi ba ito kahiya-hiyaat
sapat na katibayannoong sinabi ko, na wala kang pagbabahala? Pero
sabihin mo, butihing tao, sino ang nagpapabutisa kanila?
Ang mga batas.
Ngunit, hindi iyan ang tinatanonBko, taong magaling,kundi sino
iyong tao na, sa mula't mula pa, ay nakakakilalasa mga batas?
Angkopsa Tao 85
Sila,Sokrates,ang mga hukom.
Anong sinasabimo, Meletos?Kayang mga ito ang ruruan arrg
kabataanat pabutihin sila?
Oong, oo.
Silanglahat?O baka kayang ilan, hindi kayang iba?
Lahat.
Magalingang sinabi mo, sa ngalanni Hera!At malakingkagalakan
sa'mganaglilingliod.Ano pa ngayon?Itong mga nakikinig,sila ba'y
nagpapabutio hindi?
Pati sila.
Ano pa?Ang mga kagawad?
Pati ang mga kagawad.
Ngunit, Meletos,sasabihinmo ba na ang mga nagkakatipondito ay
nagtuturo ng miN,rsamangugali sa mga kabataan?o na pari silang lahat ty
nagpapabuti?
Pati silang lahat.
Aba, lumalabasyata na lahat ng mga tagarito ay nagpapabuti at
nagtuturo ng magagandangugali, maliban sa akin. Ako lamang ang
nagtuturo ng masasamangugali. Ganyan ba ang sabi mo?
Tahasangganyan.
Tunay na masamangkapalaranang iyong pinaparatangsa akin.
Sagutin mo ako. Ganyan ba rin ang nang-yayarisa mga kabayo?Na ang
nagpapabuti ay lahat ng tao at isang kung sino lamang ang nakakasakit?o
baka kabaligtaran ang totoo, na isa lamang,o kaya'y kaunting kaunti, ang
mga nag-aalaga,ang makapagpapabutisa mga kabayo; ang karamihan,
kapagsila'y gumamit o nakialamsa kabayoay sinasaktanang mga ito?
Hindi ba ganito ang nangyayafi,Meletos,sa mga kabayoat sa lahat ng mga
nabubuhay na nilalang?Tahasangganito, aminin man ninyo ni Anytos o
huwag ninyong aminin; isang malaking kapalaran sa mga kabataan kung isa
lamang ang nagtuturo ng mas:rsamangugali at lahat ng mga iba ay
gumagabaysa pagiging mabuti. Ngunit, sapat mo nang ipinakita, Meletos,
na hindi mo dinibdib kailan man ang ukol sa mga kabataan,at malinaw
kang nahalata na walang pagbabahala;hindi ka talagangabalasa mismong
paksa na pinagkunan mo ng ibinintang sa akin.
Sabihin mo sa amin, alang alang kay Zeus, Meletos, lalo bang
mabuting kasamahinsa bahay ang mga mamamayanna marangal o mga
maninira? Sumagotka, kapuwa tao, hindi naman mahirap ang aking
tinatanong. Hindi ba totoo na pinagtitiyagaanng mga walang dangal ang
gumawa ng masama,laban sa mga pinakamalapitsa kanila,ang mabuti
nama'y mabuti ang binabalak?
Siyempre.
Meron bang tao na gustong masaktanng kanyang mga kabahay sa
halip ng matulungan?Sumagotka, mabuting tao, pati ang batas inuutosan
kang sumagot. Meron bang gustong masaktan?
86 SOKRATES
Alam mong wala.
Ngayon,itong sinasabimong pagtuturo ko sa kabataan,nang sila'y
mawalan ng dangal . . . ang paratang mo ba'y ginagawako itong sadya o
hindi sadya?
Ang sabi ko'y sadya.
Ano ito, Meletos?Bata ka pa at marunong ka pa sa akin na
matanda na?Alam mo na, na ang mga mastrsamangloob ay laging
nagbabalak ng masamalaban sa mga lalong kalapit nila, at ang
magagandangloob ay nagbabalakng mabuti; pero ako'y nakarating sa
napakalubhang katangahanna ni hindi ko alam na kapag gumawa ako ng
paninira sa aking mga kabahay,nanganganibakong makatanggapng
masama sa kanila, kaya't sadya akong gumagawa ng masama,ayon sa
sinasabi mo? Dito, hindi ako makapaniwalasa iyo, Meletos; alam ko na
walang sinomang tao na maniniwala. Ngunit: o hindi ako nagtufuro ng
mursasamang ugali, o kung ganito ang gawa ko, hindi ko sinasadya;at
lumalabas na nagsisinungalingka sa magkabilangpanig. Kung hindi ko
sinasadyangnagtuturo ako ng masasamangugali, ang dapat gawin sa mga
ganyang uring pagkakasalaay huwag isumbong sa batas,kundi kausapin
na walang ibang nakaririnig, turuan ng taimtim. Malinaw na kapag ako'y
natuto, ihihinto kong gawin iyong mga ginagawakong walang pagsasadya.
Ngunit ikaw, iniwasan mo't inayaw mong makitagpo sa akin upang turuan
ako; inihabla mo ako rito. Inihahabla rito ang mga kailangangparusahan,
hindi ang mga hindi pa natutunran.
Kaya't kapuwa mamamayan,rnalinaw na ngayon ang aking
sinasabi, na ang mga paksangito ay hindi talagangpinag'aabalahan,ng
malaki o maliit, ni Meletos.Ngunit sabihin mo naman sa amin, Meletos,
bakit mo sinasabingnagtuturo ako ng masasamangugali sa kabataan?
Malinaw na yata ayon sa iyong ulat na panghabla na ang pinaparatang mo
ay na itinuturo kong huwag dapat kilalanin ang mga diyos na $ntgalang ng
bayan, at nagpapakilalapa raw ako sa mga bagong makadaimon?Hindi ba
ito ang itinuturing mo na pagtuturo ng masasamangugali?
Taos at buong pananabik,iyan ang sabi ko.
Sa harapan nila ngayon,Meletos,itong usapanukol sa mga
diyos . . ilahad mong mas maliwanagsa akin at sa mga tao dito.
Sapagkathindi ko masakyankung sinasabimo na ang tinuturo ko ay dapat
nilang huwag kilalanin ang ilan sa mga rliyos; habang ako'y naniniwala na
may mga diyos at hindi ako isang walang kadiyos.diyos-hindi iyan ang
aking paglabag-pero hindi iyong mga ginagalangng bayan kundi mga
dayo; iyan ang iyong binibintangan-na dayuhanang ai<.ing diyos' O
sinasabi mo ba na wala akong paningin sa anomang diyos at na iyan ang
tinuturo ko sa iba?
Iyan ang sinasabiko: lubusan kang walang diyos.
Kahanga-hanga, Meletos,bakit ganyanang sinasabimo? Hindi ba
diyos ang tingin ko sa araw at buwan, g^ya ng mga ibang tao?
AngkopsaTao 87
Sa ngalan ni Zeus,mga hukom, kung sinasabiniyang bato ang
araw at lupa ang buwan.
Inaakala mo ba na si Anaxagorasang iyong pinaparatangan,
Meletos?Ganyan ba kababa ang iyong tingin sa kanila at inaakala mo na
hindi pa nilang naranasankrng ano ang bumasa at hindi nila alam na mga
aklat ni Analragorirsna taga-Klazomeneang tigib sa ganiyangmga salita?At
ito ba ang natutunan ng mga bata sa akin? Marami silang panahon na
bilhin sa orkestra ng teatro ang mga aklat ni Anzu<agoras; hindi hihiglt sa
drakma ang bayad.At kakantiyawannila ako kapag nagpanggapakong akin
ang kanyangmga sinabi. Kung tutuusin mo, ang mga sinabi niya ay
talagangkatuwa. Ngunit sa ngalan ni Zeus, ganyln ba ang tingin mo sa
akin? . . . na sa isip ko'y walang diyos?
Wala,sa ngalan ni Zeus,wala kang kadiyos-diyos.
Hindi ka mapaniwalaan.Meletos, tiyak ito at, sa paningin ko, ni
ikaw hindi ka makapaniwala.Kapuwa mamamayan,itong taong ito, isa
yatang malabis ipagmalakiang sarili at mapagbigayhilig; at basta't sinulat
niya itong hablang ito mula sa isang kalabisan ng yabang, kawalan ng
disiplina, at karahasan.Parangsinusubukan niyang magpatibayng isang
buktong: "Mahahalalakaya,ni Sokratesna ako'y nagbibiro,atsumasalungat
sa aking sarili sa aking pagsasalitao malilinlang ko kaya siya at ang mga
nakikinig?" Sapagkatnakikita kong nagsasabisiya ng kabilanan sa ulat na
panghabla,para niyang sinasabi:"Si Sokrateslumalabagsa batas:hindi
niya kinikilala ngunit kinikilala ang mga diyos." Paglalaropa rin ito.
Pagmasdanninyong mabuti, kapuwa rnamamayan,at palilitawin ko
ang uri ng kanyang pangangatuwiran.Ikaw naman, Meletos, sagutin mo
ako. Ayon sa aking hiningi sa inyo noong nagsisimulapa ako, alalahanin
ninyo: huwag ninyo akong guguluhin kung patatakbuhin ko ang usapan
ayon sa aking mga nakaugaliangpatakaran.
Meron bang tao, Meletos, na kinikilalang may mga makataong
gawain, ngunit hindi kinikilalang meron mga tao? Dapat siyang sumagor,
mga mamamayan,at huwag paulit-ulit na tumutol. Meron bang hindi
kinikilalang may kabayo, ngunit kinikilala ang mga gawaing kabayo? O
hindi kinikilalang may plawta, pero kinikilalang may mga maka-plawtang
gawa?Wala, taong,magaling.Kung ayautmong sumagot,ako ang
magsasalitaalang alang sa iyo at sa mga naririto. Ngunit sagutin mo itong
tanong na hinahantungan ng mga nauna: Meron bang kumikilalang may
mga makadaimon na gawain, ngunit hindi kinikilalang may mga daimon?
Wala.
Anong lugod na sumagot ka. Sapilitan at dala ng hiya sa kanila.
Ngayon sinabi mo na kinikilala at tinuturo ko ang makadaimon; maaring
bago o noong araw pa itong makadaimon na ito, ngunit makadaimon pa
rin ang aking kinikilala ayon sa iyong mismong salita: at isinumpa mo sa
iyong ulat na panghabla na totoo ito. Kung kinikilala ko ang mga
makadaimon, tahasanghindi mapagkakailana kinikilala ko rin ang mga
88 SOKP/.TES
daimon; hindi ba totoo? Totoo; inilagda kitang sumasang-ayonpalibha-:;a'1,
hindi ka sumasagot. ltong mga claimon . . . hindi ba't talagang naniniwala
tayong mga diyos o anak ng mga diyos? Umaamin ka o hindi?
Oo nga't ganyan.
Kaya't kung naniniwala akong may mga daimon-at inamin mo
ito-at kung isang uring diyos ang mga daimon, lurnalabas iyong aking
sinabi: na ikaw ay nagbubuktong at nagbibiro. Sasabihin mong hindi ako
naniniwala sa mga diyos at pagkuwa'y babalik ka upang sabihin na
naniniwala ako sa mga diyos, sapagkat naniniwala ako sa mga daimon.
Isipin pa natin: kurig ang mga daimon ay anak na bastardo ng mga cliyos,
dahil sa pagsiping sa mga nimpa o kung ano pang ibang nilalang, ayon sa
mga kinekwento nila, sino bang taong maniniwalang meron mga anak ng
diyos, ngunit walang diyos? Katuwa ang lalabas kung may naniniwalang
may mga anak ng kabayo at ng asno, iyong mga mula, at hindi namang
naniniwala na meron kabayo at asno. Kaya't hindi maipagkakaila, Meletos,
na inakyat mo lamang itong hablang ito bilang pangsubok lamang sa amin,
o kaya, sapagkat wala kang mahanapan na tunay na paglabag sa batas na
rnaibibintang mo sa akin. Kung layon mo na mahikayat ang raong meron
kahit na katiting na isip, na maaring mangyari na iyong taong naniniwala na
meron mga makadaimon at mga makadiyos, ay hindi naniniwala ni sa mga
daimon, ni sa mga diyos, ni sa mga bayani . . . walang patakaran na
makagaganap nito.
Hindi na kailangan, mga mamamayan, na pahabain pa ang aking
pagpapatibay na hindi ako lumabag sa batas ayon sa pagsumbong ni
Meletos: sapat na ito. Iyong mga sinabi ko sa simula, na maraming tao'y
gumising ng, maraming sama ng loob laban sa akin . . . alamin ninyong
mabuti na totoo. At ito ang hahatol ng kamatayan sa akin, kung hahatulan
nga ako. Hindi sa Meletos, hindi siAnytos, kundi ang paninirang puri at
inggit ng maraming tao. Maraming ibang tao ang nahatulan na, pati
mabubuting tao; mulat akong marami pang mahahatulan. Di kailangang
mangamba na ako na ang huli.
Meron yatang magsasabi:"Hindi ka ba nahihiya, Sokrates, sa uri
ng pamumuhay na kinasangkotan mo, kaya't ngayo'y nanganganib kang
mamatay?" Tutugonan ko siya ayon sa nababagay: "Hindi karapat-dapat
ang iyong sinabi, kaibigan. Ang tao na may kahit na isang butil na dangal ay
hirtdi aakalain na kailangan pa niyang timbangin ang pagsasapalaranng
buhay at kamatayan. Dito larnang siya nakatuon: kung ang ginagawa niya
ay katarungan o hindi katarungan, kung gawain ng mabuting tao o ng
rnasarna.Kung susundan ang iyong sinabi, lilitan'na hangal iyong mga
taong may lahing diyos na nasawi sa Troia. Kasama sa kanila arrg anak ni
'lhctis:
ganyan na lamang ang kanyang pagwawalang bahala sa panganib,
kung itutumbas sa hiya ng taong nananatiling buhay, kaya't .'. . noong
nakita ng kanyang ina ang pananabik niyang patayin si Flektor, kinausap
siya-sa aking pagkaalala-ng ganito: 'Anak ko, kung paghihigantihan mo
$
Attghop sa Tao 89
ang pagkaputay kay Patroklos at papatayin mo sl Hektor, mirmamaay ka rin
kaagad,' sabi niya, 'sapagkat nakalagda na, na magkasing.ta.dhana'kayoni
Heltor.' Noong narinig niya ito, naging walang kabuluhan sa kanya ang
kamatayan at panganib, sapagkat lalo niyang kinatatakutang mabuhay na
taong milsama, na hindi naghihiganti alang alang sa kanyang mga kaibigan.
'Kaagad,' aniya, 'handa
na akong mamatay habang ipinapataw ko ang
katarungan sa lumabag sa katarungan, upang huwag akong manatili d,ito,
katatawanan sa tabi ng mga barkong baluktot, pandiin lamang sa lupa'
Inaakala mo ba na iniintindi nrt'a ang kamatayan at panganib?,'
Ganito, kapuwa mamamayan,ang talagang totoo. Kung ang
namumuno'y itinalaga ang isang himpilan sa isang kawal, o kalra'y
pinaparoon siya ng isang may kapangrarihan; sa paningin ko'y dapat
tumayo doon ang kawal at batahin ang panganib; hindi niya titimbangn
ang kamatayan o anomang ibang bafly, kundi ang kahihiyan. Noong
inuutusan ako ng mga may kapangrarihan na pinili ninyo upang miununo
sa akin sa Poteidaia atAmphipolis at Delion, sa pook na kanilang itinalaga
sa akin, doon ako tumayo, gayang sfunomangmiunamayan, sa panganib ng
kamatayan. Ngayon na inuutusan ako ng diyos-tinanggap ko ito, at ito ang
aking paniniwala-na kailangan kong mabuhay na namimilosopiya, sa
pagsasaliksik sa sarili at sa kapuwa, talagang nakaslsindak, kapuwa
mamamayan, kung iiwanan ko ang itinatalaga sa aldn, dala ng takot sa
kamatayan o sa anomang ibang bagay.Talagang nakasisindak h"rng gaguuta.
ako ng ganyan, at mryiging tunay na karapatdapat na ihabla ako sa
hukuman, bilang walang paghlala sa diyos. sapagkat nilapastangan ko ang
bilin ng kanyang tirig, natakot ako sa kamatayan, at inisip kong ako'y
marunong brykus hindi. sapagkat hindi niaipagkakailq mga mamamay:rn,
na ang taong natatakot mamatay ay isang nag.aakalangmirrunong siya,
kahit na di marunong; akala niyang alam niya ang hirndi niya alam. vala
namang nakakaalam,baka kamatayanang pinakamabuti sa lahat ng mga
biyayang sumasapitsa tao; ngunit talagangalam na yata ng naratakot
mamatay na walang kasamaanna dadaig sa kamatayan. Hindi ba ito isang
hindi pagkaalam na dapat pangaralan: inaakala ng isang tao na alam niya
ang hindi niya alam?sa bryay na ito, mga mamamayan,naiiba yata ako sa
karamihan ng mga tao; at kung para nga akong miui marunong kaysa sa
ibang tao, ganito ako mirs manrnong: na kung wala akong sapat na
kaalaman ukol sa mga nasa Haides, nakikita ko rin na hindi ko alam.
Lumabag sa katarungan at lapastanganin ang dakila, sa diyos at sa tao,
iyan, alam ko, ang talagang masamaat kahihiyan. Kapry natatanaw ko ang
talagang masama,na alam kong masarna,hindi ko katatakutan kailan man,
hindi ko tatakasan ang hindi ko alam kung baka mabuti. Maaring
ipawalang-sala ninyo ako; baka hindi kayo naniniwala sa sabi noon ni
Anytos na: o hindi ko na kailangangdumulog sa hukuman, o, kung
napadulog na, hindi na maaring hindi panrsahan ng kamatayan; sapagkat,
ika niya, kapag ako ay nakaiwas sa inyong parusa, mananabik ang inyong
 90 .SOr@{fES
mga anak sa mga rinuturo ni sokrates, at tiyak na lahat lahat nila'y
tutubuan ng miNasamangugali. Maaring sabihin ninyo sa akin: ,,Sokrates,
hindi namin susundan si Anytos, pakakawarain ka namin, ngunit isa ang
aming bilin sa iyo: Huwag ka nang mag.aksayang panahon sa iyong
pananaliksik; huwag ka nang mamilosopiya. Kung mahuti kang-gumagaqa
ng ganito, mamamatayka." Kung sa ganitong paraan ay pinakawala ninyo
ako, sasabihin ko naman: "Binabati ko kayo, kapuwa miunamayan, iniibig
ko kayo; sa diyos naman ako tatalima, hindi sa inyo. Basta't -.ion p"
akong hininga, basta't meron pa ako, walang tigil akong mamimiloslpiya,
magbibigay ng payo sa inyo; maratagpuanninyo ako sa aking dating anyo.
Maririnig ninyo ang aking mga palaging sinasabi: ,o tanyag sa
sangkatauhan, palibhasa'y taga-Athenaika, pinakadakil"ng b"y-,
mapagsikap sa dunong at kapangyarihan, hindi mo ikinahihiyang magtiyaga
upang humigit sa lahat ang iyong kayamanan . . . at kung tuwattrati ai
dangal, pagmamatino at katotohanan, at tunay na sarili *"p*, hind,i
"ng
ka ba nag"isikap, hindi ba mahalagasa iyo na ikaw ay maging
pinakamagaling?'At kung may sasalungatna isa sa inyo at sasabihing
nagsisikap siya, hindi ako agad susuko, kund.i, tatanungin ko siya, ai
uusisain, at haharulan; at kapag hindi ko nakitang nakarntan niya ang ilnay
-
na kabutihan, ilalahad ko sa kanya at pangangaralanko siya naang
tiyagang dapat ibuhos sa mahalagaay kanyanginaaksayasa kabuktutan, at
katamaran ang kanyang inihaharap sa maharaga.Ganito ang gagawin ko sa
lahat ng aking matatagpuan, bata man o matanda, dayuhan man o
mamamayan;lalo na sa mamamayan.at lalong lapit sa aking kamag.anakan.
Ito ang utos ng diyos, at alamin ninyong mabuti-at ako, batid ko-na
walang kabutihang sumapit sa bayan na hihigit pa sa aking paglilingkod sa
diyos. Wala akong ibang gnryawa sa aking paglilibot.libot, kundi hikayatin
kayong mga bata at matatanda, na huwag pag.aabalahanang katawan,
huwag gawing unang layon ang kuwarta; walang dapat makadaig sa
maningas na pagtitiyaga alang alang sa tunay na sarili, nang ito'y maging
tunay na magaling.Ang sabi ko: 'Hindi sa kuwarta nanggagalingang tunay
na kabutihan; bagkus mula sa tunay na kabutihan, ang kuwafta, at lahat ng
iba, ay nagrglngmabuti sa taq, sa buhay pansarili at pangbayan.'Kung sa
ganyang salita ay nakatuturo ako ng masasamangugali sa kabataan,anong
sama, talagal Kung may nagsilsabina iba kaysariyan ang aking sinasalita,
wala siyang sinasabi.Dahil rito," sasabihinko, ,,kapuwa mamamayan,
sundan man ninyo si fuiytos o hindi, pakawalain man ninyo ako o hindi,
hindi ko babaguhin ang aking mga gnagawa, kahit na paulit-ulit pa,akong
mamamatay."
Huwag kayong manggugulo, kapuwa mamamayan;ngunit
alalahanin at tupdin ang aking unang hiniling sa inyo: huwag gumawa ng
gulo dahil sa aking salita, kundi makinig; sapagkat,sa aking p"tritrgtr,
makikinabang ang mga makikinig. Meroir akong pag.uusapang tao at ilan
pang mga bagay, at baka kayo magsisisigaw;ngunit huwag sana ninyong
Angkop sa Tao 9I
gagawin ito. Alamin niyong mabuti, kung hahatulan ninyo ako ng
kamatayan,habang umiiral ang kalagayanna nailahad ko na sa inyo, hindi
ako ang lalong masasaktan,kundi kayo mismo. Kung ako-walang
makasasakitsa akin, hindi si Meletos o si Anytos-wala silang
kakayahan-naniniwala ako na labag sa inayos ng diyos na ang isang lalong
mabuting t^o ay masaktanng lalong masamangtao. Marahil nama'y
mapapatayninyo ako o mapapataponsa ibang bayan o mataranggalanng
pagka-mamamayan.Meron naman yatang mag.aakala,na ang mga ito ay
napakalubhang pananakit sa akin. Ako naman hindi naniniwala. Lalong
malubha ang pananakit na ginagawasa sarili ng gumaganapsa kanyang
ginaganap: ang pagtiyagaangpatayin, sa paraang hindi makatarungan, ;rng
isang tao. Ngayon, kapuwa mamamayan,marahil may nag-aakalana
totoong marami pa ang kulang sa aking pagtaranggolsa aking sarili, ngunit
alang alang sa inyong sarili, huwag kayong magkakasalalaban sa biyaya ng
diyos sa inyo, sa paghahatol laban sa akin. Sapagkatkung paparayin ninyo
ako, mahihirapan kayong makahanapagad ng isang kagayako. Kung
makasasalitatayo ng katatawanan,ako ay kinabit ng diyos sa bayan;
maihahambing ang bayan sa isang kabayong malaki, isinilang sa isang
tanyag na lipi, ngunit, dala ng dambuhalangbigat, ay inaahrnpungatanat
kailangang gisingin ng isang bangaw-iyan ang gawaing itinalaga ng diyos
sa akin: na gisingin ko at hikayatin at pangaralan ang bawat isa; walang
hinto't maghapon, dumadapo ako sa lahat ng dako. Hindi madaling
magkaroon ng ibanggagawa niyan, mga mamamayan,ngunit, kung
naniniwala kayo sa akin, hindi ninyo ako papatayin.Maari naman na
parang taong inaantok na makakatulogna, kapagginising . . . baka sa isang
sampal ay durugin ninyo ang bangaw. sundan si fuiytos, walang ano-ano'y
patayin ako, at matulog ng mahimbing sa nalarabisa inyong buhay-
maliban lamang kung magsugoang diyos ng ibang mahihinayang sa inyo.
Nagkataonna ako ay iyong uring taong maaring ibigay ng diyos sa bayan.
Masusi ninyong pagmasdan:hindi nagpapakitang makataonganyo ang
aking paggng pabayasa aking mga ari.arian, ang hindi pag-aasikasosa
sariling sambahayan,lalo na ngayongmatanda na ako. Kayo ang palagi
kong inaasikaso,nilalapitan ang bawat isa; para akong ama, o kaya,
nakatatandang kapatid, nagbibigay loob na ptgtiyagaan ninyo ang runay na
kabutihan. Kung aking napakinabanganito at ako'y sinu-suweldohan
habang nagbibigayng ganitong payo, may dahilang-taoang aking
ginagawa. Ngunit ngayon kayo mismo ang nakakakita: ginanap ng mga
nanghabla sa akin ang lahat ng mga ibang uri ng kawalanghiyaan;ngunit,
sa bagay na ito, hindi nila naratnan ang ubod ng kawalanghiyaan:walang
nagdala ng saksi na ako kailanma'ynagsingilo humingl ng ilan mang
suweldo. Sa aking paningin, ang karukhaan ko'y sapat nang saksi na totoo
ang aking sinasabi.
Baka parang katuwa na ako'y lumilibot na sumasangguni't
nakikihimasok sa pribado, ngunit hindi ako nangangahasdumulog sa
92 SOKRATES
inyong publikong kapulungan upang sanggunianang bayan.Ang dahilan
nito ay madalas na ninyong narinig sa aking paulit-ulit na ka-iistorya.
Meron isang makadiyosat makadaimon na sum:$apit sa aldn-may
makakomedyanglarawan nito sa ulat na panghabla ni Meletos.
Nagpadaramaito sa akin mula noong bata Pa ako. May dumarating sa akin
na isang uring tinig. Kapa.gnagpapadirlig, palaging pinapaiwasan sa akin
ang binabalak ko nang gawin, ngunit hindi nagpapayokailan man ukol sa
dapat gawin. Ito ang nagbawal sa akin na mamulitika at naniniwala ako na
tamang tama ang pagbabawalna ito. AIam ninyo, kapuwa mamamayan,na
kung pinagtiyryaan ko noong araw ang pulitika, noong araw pa sana ako
winasak, at hindi sana ito nakarulong ni sa inyo ni sa aking sarili. At huwag
sana kayong maiinis sa sasabihin kong totoo: walang tao na makaliligtas sa
inyo o sa anomang kapulungan kundi isang taong tapat na pinagsisikapang
kalabanin at hadlangan ang pagganaPsa bayan ng maraming taliwas sa
batas at hindi makatarungan. furg talagang lumalaban alang alang sa
katarungan, kung mananatili siyang ligtas,kahit na sa maikling panahon, ay
dapat gumalaw sa pribado, ngunit hindi sa publiko.
Meron akong mahahalagangkatibayan ukol.dito: katibayanghindi
salita ngunit-ang glnagalang ninyo -gawa. Dinggin ninyo ang mga
nangyari sa akin nang makita ninyo, na hindi ako sumuko ni sa isang tao,
dahil sa takot sa kamatayan,kapag katanrngan ang nakasangkot;at hindi
ako umuurong kahit na ako'y mawasak.Ang iistoryahin ko sa inyo ay
parang nakakabagot na prybibida, ngunit totoo. Hindi ako humawak ng
kapang5rarihansa bayan kailan man, kapuwa mamamayan,ngunit
tinutupad ko kapry nahulog sa akin na maglingkod sa kapulungan.
Nagkataon na nahulog sa aming tribungAntiochis na maging ta'ga'
sangguni, noong panahon ng sampung heneral na hindi sumagip sa mg,a
nasawi sa labanang dagat. Pinasyaninyong hukuman ang samPu na sabay
sabay. Iabag sa batas. Sa mga huling panahon, pati kayo'y sumang'ayon na
labry nga. Ngunit noon, sa lahat ng mga taga-sangguni,ako lamang ang
sumalungat sa inyo: na huwag kayong gagawang labag sa batas; at salungat
din sa inyo ang aking ibinoto. Handa na ang mga mananalumpati na mag'
akyat ng sumbong upang dakpin ako; inuutusan ninyo sila, nagsisisigawan
kayo. Nakita ko na dapat akong pumanig sa batas at sa katarungan, kahit
na mapanganib ito, kaysa sumama sa inyong pagpapasyana hindi
makatarungan,dala ng takot mabilanggoo mapatay.Nangyari ito noong
umiiral ang demokrasya sa bayan. Noong panahon naman ng oligarkiya,
pinatawag ako ng tatlompu, at noong nakarating na ako sa mabilog na
gusali, inutusan nila akong pumaroon sa Salamisat dakpin si Leon na
tag,aroonupang siya'y mapatay.Maraming mga ganyanguring gawain na
kanilang iniuutos sa iba't ibang tao, sa pag-asana ang bintang sa kanilang
mga sala'ykakalatsa madla.Malinaw kong ipinakita muli noon, hindi sa
salita kundi sa g,awa,na ang pag-aalalasa kamatayanay, kung makagagamit
Angkop sa Tao 93
ako ng magaspangna salita,bale walang wala sa akin; ang huwag gumanap
ng anomanglabagsa katarungano sa banal, iyan ang palagi kong
iniintindi. Hindi ako tinubuan ng matinding takot sa gobyernong iyon,
kahit na malakassila at kayanggumanapng hindi kararungan.Ngunit
noong lumabaskami sa mabilog na gusali,ang apat ay tumungo sa Salamis
upang dakpin si Lcon; ako nama'yumuwi sa aking tahanan.Marahil
pinatay na ako dahil dito kung hindi bumagsakang gobyerno sa madaling
panahon.Ang mga ito ang magrgingsaksiukol rito.
Inaakalaba ninyo na mabubuhayako hanggangsa ganirongedad
kung pumasokako sa pulitika at, sa pagtupadsa nararapargawin ng
mabuting tao, ay pumanig ako sa mga makatarungan,at paulit-ulit ko itong
ginawa, sapagkatpalaging kailangan?Hinding hindi, kapuwa mamamayan;
kahit sino, hindi tatagal.Ngunit nakita ninyo na ako'y ganyan sa buong
buhay ko, kung sakali'ynasangkotako sa anomangbagayna pulitika. Ar, sa
pribado, ganyan pa rin: na sa pananatiling tapat sa katarungan, hindi ko
isusuko kaninoman ang kahit katiting.Wala akong pinagbigyan.Hindi ko
rin pinagbigyan ang mga sinasabing mga naninirang puri na alagad ko raw.
Ako, hindi ako naglng guro ninoman. Kung may nananabik na pakinggan
ako sa aking pagtutupad sa itinalaga sa akin, hindi ako nagmamaramot:
hindi magsasalitakapag may matatanggapna kuwarta at, kapag walang
matatanggap,huwag; kundi pareho sa mayamanat manggagawa:handa
akong magtanong.At handa rin kapagmay nais makinig,kung baka sakali
meron akong masasabi.Mamungaman ito ng mabuti o hindi, hindi
katarungang ituring na ako ang dahilan. Wala akong inalok na karunungan
kailanman kaninoman, wala akong tinuro na kaalaman.Kang may
nagsasabina sa anomangpanaho'y tinuruan ko siya ng pribado o meron
siyang narinig na hindi narinig ng mga iba, alamin niyo na hindi totoo ang
kanyang salita.
Ngunit bakit ba maraming nagagalaksa akin at mahabang panahon
na nakikisamasa akin? Pakingganninyo, kapuwa mamamayan,buong
katotohanan ang sinasabi ko sa inyo. Nasisiyahansilang makinig sa pag-
uusisasa mga nag-aakalangmarunongsila, bagkuspala'y hindi. Hindi ito
nakakabagot.Nasabiko na, na itinakda ng diyos na gawin ko ito: sa salita
ng kanyang tinig sa mga pagpapakirasa panagnip, sa lahat ng mga
patakaran, na pinagdaraananng anomang pagtatalagang diyos, na meron
dapat gawin. Iahat nito, kapuwa mamamayan,ay totoo at madaling tiyakin.
Meron bang mga kabataanna tinuruan ko o naturuan ko ng masamang
ugali?Ngayongtumanda na ang ilan sa kanila, kailangan na sila ay
matauhanna meron akong binalak na nakasamasa kanila noong sila'y bata
pa, kaya't mag-akyatsila ngayon ng paratang at maghiganti.Kung ^y^vl
naman nila, ang kanilang mga kasamasa bahay, ffiga ama at kapatid, ar ang
mga iba pang kadugo: kung nagbatang masamaang,kanilang mga kabahay
dahil sa akin, alalahaninnila ngayonat maghiganti.Dumito ang marami sa
94 SOKRATES
kanila at nakikita ko ngayonsa lahat ng dako. Una si Kriton dito, kababata
ko at kapurok, ama ni Kristoboulosdito. Eto naman si Lysaniasna taga.
Sphettos,ama ni Aischinesdito, Ito pa si Antiphon na taga-Kephisios, ama
ni Epigenes.Meron pang mga iba rito; mga kapatid nila na matagalna
nakisamasa akin. Si Nikostratos,anak ni Theozotidos,kapatid ni
Theodotos-pumanaw na si Theodotos , kaya't hindi niya mahahadlangan
ang kanyang kuya. Dito si Paralios,anak ni Demodokos; ang kapatid niya'y
si Theages.Ito naman si Adeimantos na anak ni Ariston; ito ang kapatid
niyang si Platon. Si Aiantodoros; ang kapatid niya rito, si Apollodoros. At
marami pang iba ang mababanggitko sa inyo. Dapat sanangsa kanyang
talumpati'y pinanawaganni Meletos ang ilan sa kanila, bilang mga saksi.
Kung sakali nakaligtaanniya, panawaganniya ngayon-pinahihintulot
ko-at magsalitasiya kung meron siyangmaisasaksilaban sa akin. Ngunit
kabaligtaran ang matutuklasanninyo, mga mamamayan.Handa silang lahat
na pumanig sa akin: ako, na nagtuturo ng masasamangugali, gumaganap
ng mzrsamasa kanilang mga kadugo-ayon kina Meletos at Anytos. Ang
mismong mga naturuan ng masasamangugali, marahil may dahilan upang
pumanig sa akin. Ngunit ang mga hindi natunran ng m,rsirsamang ugali,
matitino nang lalaki, kadugo ng mga ito . . . ano pa kaya ang dahilan na
sila'y pumapanig sa akin kundi katwiran at katarungan,sapagkatalam
nilang nanlilinlang si Meletos at totoo ang aking salita?
Sapatna, mga mamamayan.Iyong mga iba pang masasabisa
pagtang,golsa aking panig ay hawig dito at halus ganito na rin. Baka may
tao dito na maiinis sa akin sapagkatnaaalalaniya na noong siya'y hinabla
sa isangkaso na hindi kasingbigat nito ang panganib,siya'ynamanhik at
nagmakaawasa mga hukom, umagosang luha, dala dala ang mga anak
nang lalo siyang kaawaan,mga kamag-anak,maraming kaibigan. Hindi ako
g gautang ganito, kahit na ang panganib na harap ko ay itinuturing na
sukdulan ng panganib. Baka may tao na sa pag-iisip-isipnito ay magmatigas
loob sa akin, at magalit . . . at magbotong nagagalit.Kung meron sa inyo na
nakadaramang ganito-hindi ko puna kung mayroon-sa palagayko'y
nararapat na kausapin ko siya ng ganito: "Ako, dakilang ginoo, meron din
mga kamag-anaksa ilang pook sa daigdig. Sapagkathindi naman ako iyong
sinabi ni Homeros na umusbong'sa punong kahoy o sa bato'. Ako'y
pinatubo ng mga tao. Meron akong mga kadugo at mga anak, kapuwa
mamamayan,tatlo: isang magbabagongtao na, bata pa ang dalawa. Ngunit
hindi ko paaakyatindito ni isa sa kanila upang ako'y makapagmakaawasa
inyo na ipawalang sala ako." Bakit ako hindi glgawa ng ganito?Hindi
nagmamatigasng ulo, kapuwa mamamayan,hindi nagwawalanggalang sa
inyo. Ang usapan ngayon ay hindi kung lakasloob kong hinaharap ang
kamatayano hindi. NgUnit alang alang sa dangal ko at ninyo at ng buong
bayan natin, hindi maganda,sa palagayko, na ako'y magmakaawa.
Matanda na ako at meron akong pangalan-maaring tunay, maaring
,4ngkop sa Tao 95
huwad-ngunit laganap na ang pag-aakalana si Sokratesay iba sa
karamihang tao. Iyong mga inaakalasa inyo na tanyagsa karunungan o
paglilalaki o anomang makataong galing: kung inihabla sila at
nagmakaawa:kahiya-hiya.Madalasakong makakirang taong may anyong
tanyag,ngunit kataka-takaa,ngkilus kapag nasa hukuman. para silang
naniniwala na nakamumuhiang kanilangdaranasinkapagsila'y
mamamatay.Hindi na yara sila mamamataykapag hindi ninyo hinatulan ng
kamatayan.Ang ikinikuwintas nilang anring-antingsa bayan ay hiya.
Mapupuna ng mga dumadalaw na dayuhan, na ang mga taga.Athenaina
inaakalangtanyagsa tunay na kabutihan at pinipili ng kanilang mga
kababayan na humawak ng kapangrarihan at ng ibang mararangal na
tungkulin ay hindi pala iba sa babae. Dapat huwag gumawa ng ganito ang
mga tanyagsa inyo, kapuwa mamamayan,at, kung gumawa kami, huwag
ninyong pahihintulutan. Ngunir ipakita ninyo na lalo kayong handa na
magboto ng parusa sa mga nag-azkyatdito ng mga pala-iyakna drama, ar
ginagawangkatatawananang bayan,kaysasa mga tahimik ang kilus.
Sapatna iyan ukol sa puri. Sa aking paningin, hindi
makatarungangmamanhik sa hukom at magmakaawaupang mapawalang-
sala. Ang kailangan ay gisingin ang paningln at magbigaiyng dahilan.
Sapagkathindi umuupo ang hukom upang magbigay-lugodsa mga
hinuhukuman, kundi upang hatulan sila. Hindi niya sinumpang pumanig
sa mga nagbibigay-aliwsa kanya, kundi magdulot ng katarungan ayon sa
mga batas. Hindi nararapat na sanayin namin kayong manumpa na walang
katotohanan at dapat huwag kayong pi$anay. sapagkatsa ganyanggawain,
hindi natin ginagalangang makadiyos.Kaya'r huwag ninyo akong pipilitin,
kapuwa mamamayan,na alang alang sa inyo'y gumawa ako ng hindi ko
pinaniniwalaan na magandao makatarungano banal. Lalo na ngayon, sa
ngalan ni Zeus, na hinahabol ako ng paratang ni Meletos na hindi ko raw
ginagalangang makadiyos.sapagkatnapakalinaw na kapag hinikayat ko
kayo at, kung sa aking mga pagmamakaawa'ynilupig ko ang inyong
panunumpa, malinaw na tinuturuan ko kayong maniwala na walang diyos.
At sa aking pagtatanggollaban sa paratang,tuluyan kong pinaparatangan
ang aking sarili na hindi ko kinikilala ang mga diyos. Ngunit hindi ganyan,
kapuwa mamamayan,sapagkatsa aking pagkilala sa diyos, ay nahahalata
na hindi kumikilala ang mga nagbintang sa akin. Ipinagkakatiwalako sa
inyo at sa diyos ang paghatol ukol sa akin: kung ano ang maglglng
pinakagalingna hinaharap, alang alang sa akin at, ganoon rin, sa inyo.
Dito ibinoro ng mga hukom ang hatol ukol kay
Sokrates.Ang bawat mamrunayanngAthenai ay may turno
upang maglng hukom. Sa kaso g yangkay Sokrates,500
ang naghuhukom. Ang naging hatol ay ,.may sala".
Sasabihinni Sokratesna kung lumipat lamang ang 30 boto
96 so/(RdrEs
sa kabilang panig, nakaligtasna sana siya. Kaya't ang boto
ay "may sala": 280; at "walang sala": 220. Kung lumipat
sana ang 30 sa "walang sala", maggng tabla sa 250. Sa
batas ngAthenai, ang tabla ay karumbasng "walang sala".
'ca. a$Tff"fi,
rim I ffiAf ::ffix'*,fi
r1".:*J'""'
siyangmulta na 1000 drakma. Sabi ni Sokrateskay
Meletos na kung nag-iisalamangsiyang naghabla,meron
sana siyang multa ngayon.
Ngayonna bumabana ang hatol ng "may sala",
magbibigayang nanghabla ng mungkahi ukol sa parusa,
Magbibigayrin ng mungkahi ang hipatulan.
Hindi ako nabalisasa nangyari, kapuwa marnamayan,na hinatulan
ninyo ako ng "may sala". Dahil sa mga maraming nagsama-samasa aking
isip, inaantabayananko na ang naging kinalabasan.Kaya't lalo pa akong
nabigla sa naging bilang ng mga boto sa bawat panig. Ang lamang na aking
inaakala ay hindi ganito kaliit, kundt malaking di hamak. Ngayon naman,
nakikita natin na kung nahulog lamang ang tatlumpung boto sa kabilang
panig, nakaligtas na sana ako. Sa aking paningin nakaligtas pa rin ako
ngayon kay Meletos.At hindi lamang nakaligtassa kanya, kundi malinaw na
ngayon sa lahat, na kung hindi sumamasi Anytos at si Lykon sa paghabla
sa akin, may utang sana siya ng isang libong drakma, palibhasa'y hindi niya
nakuha ang isang ikalimang bahagi ng mga boto.
Ang sabi ng lalald, parusahan daw ako ng kamatayan. Iyan ang
kanya. Ano naman ang akin?Anong panrsa ang aking itatayq kapuwa
mamamayan?Malinaw: iyong nararapat. Kaya't ano?Ano ang dapat kong
tiisin o idulot? Hindi naman ako nabubuhay sa kaginhawahan. Ngunit wala
akong pagbabahala sa mga pinag-aabalahanng miuami: kuwarta at
pamamalakad ng tahanan, mga ranggo sa militar, pagdidiskurso sa
kapulungan, mga kapisanangbinuklod ng sumpa, mga pangkat sa pulitika.
Naniniwala ako na hindi ko maliligtas ang aking dangal kung ituturing
kong mahalrya ang ganyangmga pry-aabala.Kaya't hindi ko pinuntahan
iyong walang maidudulot sa akin upang ako'y makatulong sa aking sarili o
sa inyo. Pinuntahan ko ang bawat isa sa funyoupang dulutan siya ng
pinakataimtim na nrlong, g,ayang nasabl ko na, at pinagtiyagaan kong
hikayatin ang bawat isa: huwag muna niyang pag-aabalahanang pag-aari
kundi ang sarili: pagsikapan ruyang hurnantong sa ubod ng kabutihan at
katinuhan. Ganoon din sa bayan: huwag pag-abalahanang kayamananng
bayan, kundi ang mismon$ bayan. At ganyan sa lahat ng mga linalang, ayon
sa nababagay sa bawat isa. . . . Sapagkatganyan ako, ano ang dapat
ipagkaloob sa akin? Isang mabuting bagay,kapuwa mamamayan,kung
totoo na ang hatol ay dapat ibagaysa katotohanan. Isang mabuting btgay
Attghop sa Tao 97
na angkop na angkop sa akin. nno ba ang naaangkop sa isang taong
mahirap, inyong taga-rangkilik,nangangailangan ng mahahabangpanahon
na walang ibang rrabaho,kundi paratingmanatilinghanda na magbigay
loob sa inyo? Hindi ba totoo, kapuwa mamamayan,,na lalong bagay
pakanin sa sanggunianang isang raong gaya ko? Di hamak na latong bagay
pakanin kaysasa isang nanalo sa olimpiada, sa karera ng isang kabayo, o
ng karo na dalawa ang kabayo, o na apat tngkabayo? Ginagawaniya
kayong parang maligaya;ako, talagako kayong pinaliligaya; hindi siya
nagkukulang ng pagkain; nangangailanganako. Kaya't kung kailangang
ipataw sa akin ang ayon sa katarungan,ipataw ito: pakanin sa sanggunian.
Baka isipin ninyo na nagmamapangahasako ngayon; gaya kanina
noong pinag-uusapanko ang pamamanhikat pagmamakaawa.Hindi
llanoon! kapuwa mamamayan,ngunit lalong mahalagapa. Naniniwala ako
na wala akong sadyangpaglabagsa katarungan at walang tao na sadya
kong pinatiis; ngunit hindi kayo makapaniwala.Sandalilamang tayong nag.
uusapan.Kung meron sanakayong batas,gayangalam kong umiiral sa
ibang mga tao, pa huwag maghatol sa kamatayansa loob ng isang araw
lamang kundi sa maraming araw, naipakita ko sana sa inyo. Ngayon hindi
basta basta'tmaratanggalsa madalingpanahon ang mabibigatna
paninirang puri. Sapagkatnaniniwalaako na wala akong pinatiis at hindi
ako lumabagsa katarungan,raimtim kong iiwasanmaginghindi
rnakatarungansa aking sarili.Ano ba ang katarakutanko? Na baka ipataw
sa akin ang parusanghinihingi ni Meletos?Nasabiko nang hindi ko alam
kung mabuti ito o masama.Sa lugar nito pipiliin ko ba, bilang kapalit, ang
alam ko na talagangmasama?Halimbawa,mabilanggo?Bakit ako tatahansa
bilangguan upang maging alipin sa mga may hawak ngayon ng
kapangyarihan,ang labing isa?Humingr ng multa at magpabihaghangga't
mabayaran?Ngunit mauulit ko ang kasasabiko lamang,sapagkatwala
akong kuwartang maibabayad.furg panrsa ng pagkatapon sa ibang bayan?
Maaring ito ang inyong ipapataw sa akin. Kailangangmalabis ang aking
pag-ibig sa hininga, kapuwa mamamayan,upang ako'y mawalan ng isip at
hindi ko kayang matauhan na kayo, palibhasa'y kababayan,hindi pa kayo
nakatiis sa aking mahahabangpanayamat pagsasalita;ngunit lalong
bumibigat sa inyo at namumungang samang loob, kaya'thumahanap kayo
ng para.anupang matanggalkayo sa akin. At iyong mga tagaibang-bayan,
magaangloob ba nilang titiisin ako?Tahasanghindi, kapuwa mamamayan.
Maganda kaya ang buhay ng isang kasingtandako, na pinapasa-pasang
mga naghahalilihanglungsod; tarahan,at pagkarapos,rurulak?Alam
ninyong mabuti, na kahit na saanako mapunta,magsasalitaako't
pakikinggan ng kabat,ran;ganyan ang nangyayarihanggangayon. Kung
hindi ko tatanggapinang mga bata, sila ang maghihikayarsa matatanda na
paalsin ako. Kung tatanggapinko naman ang mga bata, kanilang mga
magulang at mga kamag-anakang magpapaalissa akin, upang iligtas sila sa
akin.
98 soKtlArEs Angkop sa Tao 99

Meron yatang magsasabi:"Kung ika'y magwawalangimik, lamang sa kamatayan. sinasabi ko iyon, hindi sa lahat, kundi lamang sa
mga humatol ng kamatayan sa akin. At sila pa rin ang aking kinakausap
Sokrates,at mabubuhay na lamang sa kapayaPuo, htndi ma$glng ganyan
ang buhay mo kapag ikaw ay aalis sa amin." Ito ang pinakahirap sa lahat na ngayon. Marahil inaakala ninyo, kapuwa mam:unayan,na ako'y nahanrlan
palinranaginsa ilan sa inyo. Kung sasabihinko na ang tumahlmik ay sapagkat kinapusan ako ng salita na makahihikayat sa inyo; para bagang
p"gl"t"p.rtangan sa diyos, kaya't hindi maaring magwalanglmik, hindi irnaakalakong dapat akong ubos lakas sa pagsisikap at pananalita, nang
makaligtas ako sa panrsa Malayo di)"an ang totoo. Hinatulan nga ako at
l"y" *""iniwala at sasabihin ninyong nagkukunwari ako. Kung sasabihin
kinapusan nga ako, ngunit hindi ng satita, kundi ng dahas at kawalang-
ko uli na pinadakilang biytya,sa tao na sa balang araw nakakasalitasiya
hiyaan, at sapagkat hindi ko kaloobang magbitiw ng salita na matamis sa
ukol sa tunay na kabutihan at ukol sa mga narinig ninyong pinag'uusapan
inyong pandinig. Gusto ninyong umiiyak ako at dumaraing, at gawin at
ko, habang slnasatiksikko ang aking sarili at ang aking kapuwa, palibhasa'y
sabihin ang maraming hindi karapatdapat sa akin, gaya ng nasabi ko na,
ang buhay na hindi sinasaliksik ay hindi buhay tao; lalo ninyo akong hindi
ngunit ganyan ang inyong nakaugaliang dinggin sa mga ibang tao. Ngunit
paniniwalaan. Na talagang totoo ang,sinasabi ko, kapuwa mamamayatr,4y
hindi ko noon inaakala na, sapagkatako'y nasa panganib, kailangan na
ninai basta basta't mapaniniwalaan. At hindi ko rin naman nakaugaliang
ako'y gumawa ng hindi nararapat sa isang taong malaya. Ngayon hindi ako
maniwala na ang nararapat idulot sa akin ay anomang mirsama.Kung
nagsisisi dahil sa ginawa kong pagtanggol sa sarili. pinipili ko pang
meron naman akong kuwarta, magbabayadako ng multa, lahat ng
miunatay pagkatapos ng ganoong uring pagtanggol, kaysa mabuhay sa
kuwartangktytkong bayarin; sapagkathindi ito makakasakit sa akin'
pagtanggol na hilig ninyo. Hindi nararapat na sa hukuman o sa digmaarr,
Ngayon, wala naman akong kuwarta, maliban lamang kung ibig ninyong
uubusin ko o ng slnomang tao, ang lahat ng mga pamiunaraan upang ubos
maglnulta ako ayon sa aking kakayahan.Marahil kaya kong magbayad ng
lakas na matakasanang kamatayan. sapagkat sa labanan, hindi kaila na
isang pilak na mna. Iyan nga ang aking inaalok.
madalas makakatakasang tao sa kamata)"an,kapag binitiwan niya ang mga
Ngunit si Platon dito, kapuwa rlamamayan' at si Ifuiton at si
sandata at pinagtiyryun ang pagmamakaawasa mga humahabol. At sari
Ikitoboulos at si Apollodoros . . . sabi nila mag'alok daw ako ng multa ng
sari ang mga pamamaraan sa bawat uri ng panganib, upang matakasan ang
tatlumpung nlna, sila daw ang sasagot.Kaya't iyan ang aking inaalok; ang
kamatayan, lcung mapangahasang tao na gawin o sabihin ang kahit ano.
sasagot alang alang sa pilak ay sila: mga taong mapagkakatiwalaan.
Ngunit hindl yata ito ang mahirap, mga mamamayan,takasan ang
kamatayan; kundi di hamak na lalong mahirap ang kasamaan.sapagkat ang
Dito ginanap ang pryboto ukol sa panrsa.
takbo ng kasamaanay mabilis pa sa kamatayan. Ngayon ako, yayamang
Nagwagi ang mungkahi ni Meletos'
mabagal at matanda, ay nahuli ng lalong mabryal; ang mga nagparatang
Kakausapin muna ni Sokrates ang mga humatol
naman sa akin, bilang magagatingat matatalas,ay nahuli ng lalong mabilis,
ng kamatayan sa kanya; pagkatapos, makikipagkwentuhan
' ng kasamaan.Ngayo'y lalakad na ako. Dahil sa inyong hatol, dala dala ko
siya sa mga pumanig sa kanya.Ang mga ito ang itinuturing
ang parusa ng kamatayan.Angmga ito, hinarulan ng katotohanan: na sila'y
niyang tunay na hukom.
mirsamangloob at walang pagtingin sa katarungan. At ako'y mananatiling
Sa kanyangpakikipaghventuhan sa mga hukom,
tapat sa aking paninindigan, ar sila rin. Talagay^tangganyan at marahil,
ilang besesniyang babanggitin ang "mga sinasabi", sa
mabuti pa.
kanyang paglalahad na umaasasiyang buhay pa ang mga
na binibigkas, Pag-usapannatin ang susunod na paksa: nais kong hulaan ang
)4lmao. Tinutukoy yata dito an8 mga salita hinaharap at bigkasin ito, mga humatol laban sa akin. sapagkat ako'y nasa
"sinasabi", sa mga seremonyas ng mga relihiyosong
panahon na lalong makahuhula ang tao: kapag malapit nang mamatay.
"mysterion".
sapagkat sinasabi ko sa inyo, mga taong pumatay sa akin, iiral ang higanti
laban sa inyo, sa sandaling ako'y m:unatay. Higanting lubos na mahirap, sa
Dahil sa hindi mahabang Panagon, kapuwa mamamayan,
ngalan ni Zeust kaysa sa inyong pagkapataysa akin. Ginawa ninyo ito
nakamtan ninyo ang bintang na ipapataw sa inyo ng mga taong nais gawing
kahihiyan ang bayan: pinatay ninyo si Sokrates, isang taong manrnong ' ' '
sapagkat sinasabi nilang marunong, ako kahit na hindi, itong mga nais
kayong bigyan ng mzrsamangpangalan. Kung nryhintay sana kayo ng
kaunting panahon kusa nang sasapit ito sa inyo. Tingnan ninyo.
Napakatandako na ngayon. Ang layo na ng nilakbay ng buhay, darating na
100 SOKRATES
ang mga tao at hindi na pagpipintasanang sinoman sa inyo sapagkathindi
tuwid ang inyong pamumuhay, hindi tama ang inyong pangingilatis.
Sapagkathindi kayo makaliligtassa pag-uusisa,talaganghindi maari, at
hindi nararapat; ngunit ang tunay na kaligtasanay kay ganda, kay dali:
huwag maglng sagabalsa kapuwa, kundi ihanda siya nang siya'y
makarating sa buong kabutihang abot ng kanyangkayt. Sa pagbubunyag
ng mga hulang ito sa inyo, mga bumoto laban sa akin, tatahan ako.
Sa mga bumoto alang alang sa akin, lalong nakaaaliw makiusap.
lalo na't ang mga may rungkulin ay abala pa sa maraming ibang bagay,at
hindi pa ako paparoon sa lugar na aking kamamatayan.Ngunit, mga
mamamayan,kasamahinmuna ninyo ako sandali. Hindi tayo
mapagbabawalanna magkwentohan sa isa't isa, habang maari pa. Sa inyo,
bilang mga kaibigan,kalooban kong ilahad ang sumapit ngayon sa akin. at
ang kahulugannito. Sapagkatmay sumapitsa akin, mga hukom . . . . at
katuwiran lamang na tawagin ko kayong hukom . . . may nangyaring
katakatakasa akin, Itong sa karaniwa'y kasamakong tinig-diyos, itong
maka-daimon, sa nakaraangpanahon ay palaginglaganap at maulit at pati
na rin sa maliliit na bagayay sumasalungatsa akin kung meron akong
gagawin na hindi matuwid. Ngayon, ang nangFarisa akin-at kayo mismo
nakikita ninyo-aakalain at itututring ng tao na tunay na ubod ng
kasamaan. Ngunit hindi sumalungat sa akin ang tinig ng diyos noong
lumabas ako sa bahay kaninang madaling araw; at hindi pa rin noong
umakyat ako rito sa hukr,rman;at hindi, sa aking pagbigkasng anomang
salita. Sa mga ibang pananalita, kung makailan akong pinigilan sa pag-itan
ng mga pagbigkas.Ngunit ngayon, sa buong pangfayaring ito, hindi
sumalungat sa akin sa anomang gawa o salita.Anong ituturing kong
dahilan? Sasabihinko sa inyo: itinataya ko na ang nangyari sa akin ngayong
araw na ito ay mabuti, at hindi maaring tuwid ang ating pag'uunawa, kapag
inaakala natin na m:$ama ang kamatayan.Ito naging malaking katibayan sa
akin; sapagkat hindi maaring huwag sumalungat sa akin iyong palagi kong
kasamang hudyat, kung hindi dahil sa mabuti iyong aking gagawin.
Suriin natin dito ang matibay na pag-asana talagangang mabuti.
May dalawang paningin ukol sa kamatayan.Iyong isa: wala raq/ meron,
walang pagmamalay,walang wala iyong namatayna. Iyong isa naman, dyon
sa mga sinasabi, may nagaganapdaw na pagbabryo at ang tunay na sarili
ay lilipat raw mula dito sa ibang lugar. Kung walang malay tao sa
kamatayan,kundi parang tulog kapag mahimbing at walang nakikitang
panaginip ang tao, kahanga-hangangpakinabang ang kamatayan.Kung
kukunin ng isang tao ang isang gabi na mahimbing siya magdamagat wala
siyang nakitang panryinip, at kung kailanganniyang ihambing sa gabing ito
ang mga ibang gabi at araw ng kanyang buhay, at pagkatapos ng masusing
pagmamasid, sabihin kung ilang araw at gabi ang naranasan niya sa
kanyang buhay na lalong mabuti at maginhawa kaysa sa gabing ito; sa
palagay ko-karaniwang tao man siya o kahit na siya ang dakilang
Anghop sa Tao rc1
hari-ang matutuklasan niya ay mabibilang sa isang sandali, madalang
k rng ihahambing sa kabuoan ng kanyang mga araw at gabi. Kung ganyan
ang kamatayan,ang sasabihin ko ay: pakinabang; sapagkatlahat ng
panahon ng kamatayanay mararanasanlamang na parang isang gabi. Kung
ang kamatayannaman ay pag)alakbaysa ibang lugar at totoo iyong mga
sinasabi,na naroon ang lahat ng mga namatay,anong kabutihan ang
makadadaigdito, mga hukom? Kapagnakarating na ang tao sa Haides,
nakaligtasna siya sa mga nagpapanggapna hukom at mahahanapanniya
ang mga tunay na hukom na, ika nila, naghuhukom doon: sina Minos at
RhadamantosatAiakos at Triptolemos at ibang mga lahing diyos na naging
makatanrngan sa kanilang buhay; papaanong magtglng m.6ama ang
paglalakbaydoon? At makitagpo kina Orphaios at Mousaios at Hesiodos at
Homeros: ano ang ituturing natin na halaganito? Ako'y handang paulit-ulit
na mamataykung totoo ito. Marahil hahangaanko ang pag.uusap.usap
doon, kapa.gmakipagtagpokami nina Palamedes,atAias na anak ni
Telamon, at iyong mga ibang sinaunangnamatay,dahil sa hatol na labag sa
katarungan; maghahambingan kami ng karanasan. Sa palagay ko hindi ito
makakabagot. At ang magaling sa lahat: uSisainang mga tagaroon at
saliksikin ang uri ng kanilang pamumuhay. Sino sa kanila ang talagang
marunong? Sino angnag-aakalang manrnong siya, bagkus hindi? Ano ang
handang tiisin ng tao upang mapagtanong-tanongan niya iyong namuno sa
malaking hukbo sa Troia, si Odysseus,o si Siqphos at ang mga ibang hindi
mabilang, f,Ba lalaki at mga babae. Kausapin at kasamahin at saliksikin sila
. . . hindi ba't iyan ang ubod ngligaya? Tiyak na doo'y hindi nila papatayin
ang mapagtanong. At kung nasabi na ang masasabi,lalong maligaya ang
mga nandodoon kaysa sa mga nandidito, sapagkat tiyak na sa nalalabing
panahon, hindi sila mamamatay,kung totoo iyong mga sinasabi.
Ngunit kayo, mga hukom, kailangan na kayo ay magmagandang
pag-asasa harap ni kamatayan.At isa lamang ang inyong uunawain na
totoo: na walang miuamang sasapitsa mabuting tao, buhay man siya o
patay. Hindi walang malay ang mga diyos sa kanyangginagawa. Itong
nangyari sa akin ngayon, hindi nanggaling sa pagkusang walang kalooban,
bagkus malinaw sa akin ito: na mamatay ngayon at pumayapa pagkatapos
ng makarating sa katapusan ng paggawa ay lalong mabuti sa akin. Kaya't
hindi ako pinagbawalan ng hudyat, at hindi ako pulos nagagalit sa mga
nagboto laban sa akin at sa mga nanghabla. Ngunit hindi ito ang kanilang
layon noong bumoto sila laban sa akin at noong nanghablasila, kundi ibig
nilang manakit. Kaya't dapat silang pagsabihan. Ganyan din ang aking
hinihing sa kanila. Iyong mga anak ko, kapag magbibinata na sila, sila'y
inyong tulungan, mga mamamayan.Iyong iyon din ang inyong ikalungkot
at ikabalisa sa kanila, E ya ng aking pagkalungkot at pagkabalisasa inyo:
kttg makita ninyo na kuwarta o h,rng anong kuwan ang kanilang pinag-
aabalahan,kung parang inaakalanilang lnrng sino sila, kahit na hindi
mahalaga ang kanilang gawa: pangaralan ninyo, gayzngaking
102 SOI(RATES
pagpapangaralsa inyo, sapagkathindi nila pinagtitiyagaanang nararapat,
at inaakala nilang nararapat sa kanila ang dangal, bagkus walang
karapatdapat sa kanila. At kung gagawin ninyo ito, katarungan ang
magiging karanasanko sa inyo: ako at mga anak ko. Ngunit ngayon ay oras
nang maghiwalay:ako, mamamatay;kayo, mabubuhay. Sino sa atin ang
tumutungo sa mas mabuting gawain?Sa lahat ay agaw-dilim,maliban
lamang na . . . sa diyos, maliwanag.
Pagtmtnntni-trutni
Iyan ang tekstong ulat ni Platon.At sa aking maingat na pagkukuro, malapit
iyan marahil sa orihinal na sinabi ni Sokrates.Lumilitaw sa teksto ang isang
orihinal na katauhan at istilo ng pananalita.Tumatalab ito sa mambabasa
bilang tunay. Ngunit, sa wakas,kailangan kong aminin na ang dahilan kung
bakit ako sumasang-ayonsa mga nagkukuro na ang ulat ni Platon ay
talagangulat nga, ay: Napakatindi at buhay ng dating sa akin ng teksto.
Siksik sa kayamananat malinaw ang teksto, at hindi dapat
palabuin sa pamamag.itanng mahahabaat masasalimuotna komentaryo.
Ngunit, maaring magpasensyaang mambabasakung sandali kong
ibabahagi ang ilang mga pagmumuni ukol sa "ironya" ni Sokrates.
Itonya ni Sohrates: anghop sa tao
Noong.nahatulan na ng "may sala" si Sokrates,at tinitimbang niya ang mga
parusang maaring imungkahi, isa sa mga mapagpipilian ay magpatapon sa
ibang polis. Ngunit tinanggihan niya ito; palibhasa,ika niya, ihahabla siya
uli sa anomang polis siya pumadpad. Sapagkatmagsasalitasiya; may mga
makikinig. At palaging magkakaroon ng mga tao, na ituturing na paglabag
sa batas ang kanyangmga pananalita.Pagkataposinisip niya: baka
imungkahi nila na huwag siyangmagsalita.Ang tugon niyt ay hindi iyan
maari. At ngayon, isip niya, hindi mauunawaanng marami ang kanyang
pagdadahilan:
Kung sasabihinko na ang tumahimik ay
paglalapastangansa diyos, kaya't hindi maaring
magwalangimik, hindi kayo maniniwala at sasabihin
ninyong nagkukunwari ako.
Upang matikman natin sa Griyego ang lasa noong
"nagkukunwari", magbigaytayo ng ibang bersyon: "Hindi kayo
maniniwala at irutukoy ninyo ako bilang isang elroneuomenos, isang
gumagamit ng elronela." . . . Ang karaniwang tinutukoy ng katagtng iyan ay
isang taong may alam na nagkukunwaring walang alam. Pero sa
Atrykop sa Tao r03
kontekstong ito, may mga nanlalait kay Sokrates sapagkat, anila,
nagkukunwari siyang alam niya na "tumahimik ay paglalapastangan sa
diyos" ngunit, hindi niya alam talaga'.
Nagtng magulo yata ang katagang "eironeia". Alam na kunwari di
alam? Di alam na kunwari alam? At madalas gamitin ang katagang iyan
ngayon, sa kahulugangt pagsabi ng oo sa pamamag-itan ng hindi, ar bise
bersa.
Pero gagamitin pa rin natin ang ngalang "eironeia". Gaya ng mga
heswita. Ang mga kumokontra sa kanila ang nagbig y ng ngalang heswita.
At inangkin nila. Ganoon din, kung pumapanig ang tao kay Sokrates, maari
niyang tanggapin ang ipinangalan ng mga nanlalait. Maari niyang angkinin
ang ngalang "eironeia" bilang pantukoy sa kung anoman ang ginagawa ni
Sokrates.
Gagamitin natin ang pormang "ironya". At ang magtgng
kahulugan ng kataga ay: "atitud, paningin, pagsisikap, paglalayon . . . ang
buong pagtutungo ni Sokrates".
Kahit na sa una pa lamang pagbasa sa Apologia, makikita natin na
ang ironya ni Sokrates ay isang kabuoan, mayaman na kabuoan, na laging
umiiral at nag-eebolusyon. Kaya't gagamitin natin ang ngalang "ironya"
bilang instrumentong palaging binubuhay ang pagtanong, inuudyrrkan
tayong humanap, ginigising tayo upang tayo'y tumingin, makinig, dumanas.
Ano ang ironya ni Sokrates? . . Ang pinaniniwalaan niyang tinig ng
diyos ay nagbunyagna walang taong lalong marunong kaysa kay Sokrates.
Ngayon alam niyang wala siyang karunungan: ni hamak, ni dakila. Hindi
niya sinabi: Mali ang aking pag.aakala; tama ang diyos na ako'y marunong
sa lahat. Ni hindi rin niya sinabing: Tama ang akala ko; taliwas sa totoo ang
tinig ng diyos.
Alam niyang matino ang isip niya at totoo ang salita ng diyos. Kung
parang naghihidwaan ang dalawa, hindi ito dahilan upang hatulan ng
pagkakamali iyong isa. Ito'y pagbunyag sa kanya na meron siyang hindi pa
alam. Ito'y dahilan upang lalong magmasid, lalong dumanas.
At ito ang napagmasdan at naranasan niya. Tanga nga siya; hindi
siya marunong. Ang mga kinausap at pinagtanungan niya ay tanga rin gzya
niya. !(tala rin silang karunungan, ni hamak, ni dakila. Ngunit may kaibhan.
Hindi nila talos na tanga sila. Mulat si Sokrates at inaangkin niya na siya'y
tanga.
Itong pag-angkin na hindi siya marunong ay hindi galing sa dilirn
ng walang isip, kuncli galing sa liwanag ng pag-uunawa. Meron siyang
kakayahan tungo sa katotohanan upang makita niya na ang kanyang
pagkapit sa katotohanan ay katiting lamang. Pcro sapat na itong pagkapit
na ito upang matauhan siya na itong katotohanang kinakapitan niya ay
ubod ng dakila, hindi matatantiya sa pamamantayang makatao. Kaya't ang
totoo ay diyos. Sa liwanag ng diyos nauunawaan niya na siya'y tanga.
104 soKRllms
Ito ba ang ironya ni Sokrates?Ito na nga, pero meron pa. Namulat
siya na ang katinuhang umamin sa sariling katangahan ay katinuhang bukal
sa bawat tao. Hindi ito espesyalna talino ni Sokrates,kundi talino ng
bawat tao. Pero katuwang pangyayari!Siyalamangyata ang gumagamit sa
bukal na talinong ito.
Kaya't ngayo'y patuloy pa rin ang kanyangpagtatanong.Hindi
upang siya'y maliwanaganukol sa parang hidwaan. Alam na niya ngayon
na hindi naghihidwaan ang sabi ng tinig ng diyos at ang pag-aakalang sarili
niyang katinuhan. Ang tinutukoy ng tinig ng diyos ty na.alam ni Sokrates,
inaamin at inaangkin ang kanyang katangahan.At ngayon dumiin sa kanya
na hindi sinabi ng tinig ng diyos na si Sokrates ang pinakamarunong sa
lahat ng tao. Ang sinabi ay na walang taong mas manrnong kay Solcrates.At
ang kahulugan: Ang sinomzrngtaong gagamit sa kanyang karutubong
talino't katinuhan ay matatauhan at aangkinin na siya ay tanga; at sa gayo'y
magpapakatao sa wakas. Hindi pinararangalan o ginagawang huwaran si
Sokrates.Hindi bilin ng diyos na: MagpakaSokrateskayo. Si Sokratesay
taong tanga na pinagdaraananng panawaganng diyos: Magpakataokayo.
Ito ang dahilan k.ng bakit paruloy ang pagtatanongni Sokrates.
Natauhan siya na itinalaga sa kanya ng diyos ang isang gawain: Tulungan
ang kanyang kapuwa tao na magpakatao. Hindi sa pamamag-itan ng isang
proklamasyon para sa lahat: Alamin ninyo, tanga tayong lahatl Kundi isn.
isa, sa taong hinaharap niya. Tumutungo siya sa bukal na katauhan nitong
taong ito. Sa pagtatanong ni Sokrates,gumagawa siya ng kapaligiran upang
maging posible sa taong ito na siya'y makakita, makarinig at maranasan na
siya nga'y tanga, upang magpakatao siya sa wakas.
Sa ganya'y tinutulungan ni Sokrates ang bawat kaharap niya na
gamitin ang kanyang likas na katinuhan. Kung may hindi pagkakaunawaan
at paninirang puri, ito'y sapagkat meron din katigasan ng loob ang bawat
tao. At may mga taong kakatig sa kanilang pagka-tigasJoobsa halip na
ikabuhay ang kanilang bukal na katinuhan.
Ito na ba ang ironya ni Sokarates?Tulungan ang iba na mamulatan
sa kanilang hindi pagkaalam?At batahin ang katigasan ng mga nagbubrrlag-
bulagan? Iyan rin, pero hindi iyan lamang.
Sapagkatang taong,mulat na siya'y tanga't hindi marunong, ay
gumryalaw sa abot tanaw na maaring tubuan ng tunay na karunungan.
Kaunting kanrnungan, mapakumbaba't palaging nryhahanap pa, hindi
nabubuo habang buhay; pero tunay at matibay na karunungan
karunungang maari at dapat ikabuhay.
Ano itong karunungang ito? May kinaliunan sa trabahong techne.
Natuklasan ni Sokratessa kanyangpagtatanong,na ang mga nasa
trabahong techne, habang pinag-uusapannila ang kanilang techne, ay
l4lagang marunong. Ang techne ay karunungang gumagawa at paggaVang
marunong. Ang gumagawa na basta basta't hindi nag-iisip ay hindi talagang
Anghop sa Taa 105
gumagawa.Ang nagtitiyaganaman sa dunong na purong isip at walang
gluta, ay hindi talagang nag-iisip.
Halimbawa, atrg nasa techne ng paggawaxg sandatyiu na yari sa
balat, ng paghubog ng istatuwangyari sa rnannol, ngpagttyo ng batray na
yari sa kahoy . . . ang bawat isang trabahante ay may espesyalna
pakikitungo sa balat o sa mannol o sa kahoy. Nagpaparubo at tumutubo sa
mautak na galing ng kamay. Kaya't kumikilus at humahantong ang trabaho
sa sandalyas,istatuwa, bahay.At sinasabinatin: Mantnong siyang bumuo
ng sandalyasi marunong maghubog ng istatuwa; rrur.runong
magkarpintero.
Hindi humihinto ang pagtubo ng dunong techne ng isang
trabahante. Palagisiyang nag.iisip, at ang isip niya'y di lamang sa utak
kundi sa kamay at sa buong katawan. Palaginggumagawa ang kamay at
katawan, at ang gawain ay palaging mautak, maunawain. walang sawa ang
pagpapatubo sa gawang-galingng techne.
Pero may kulang sa mga trabahanteng nakapanayam ni Solcrates.
Hindi sila mulat na, sa labas ng kani.kanilang techne'y tanga pa rin sila-
Ngayon; may pinagsisikapang techne din si Sokrates. Sa bawat
kalagayan ng buhay, tinatanong niya: Ano ang gagawin dito ng isang
mabuting tao?Ano ang panawagan ng katarungan ngayon?Tinatanong niya
ito habang pinagsisikapan niyang gawin ang gagawin ng mabuting tao,
isagawa ang katarurigan. At sa pagsasagawaayon sa pinakamabuting alam
niya, lalo niyang nauunawaan.At sapagkatlalo niyang nauunawaan, lalo
niyang nagagawa.Iyan ang techne ng pagpapakatao.
Hawig ito sa mga ibang techne. Kapagmay taohg gustong
matutong gumawa ng sandalyaso istatuwa o bahay, kailangan na sa simula
ay mulat siya na, kung sandalyaso istatuwa o bahay ang usapan, tangang
tanga siya. Kung ayaw niyang magpakumbaba't aminin ang katangahang
ito, aakalain niyang alam na niya ang lahat. Hindi na siya matututo. Ngunit
kapag nakapagpakumbaba na siya, lakas loob niyang pagtitiyagaan ang
trabaho. Hindi na niya hihintaying pagsabihan srya upang maging madali at.
otomatik na walang isip ang trabaho. Alam niya na hindi iyan posible. Alam
niya na ang mahihintay lamang ^y angisang pahiwatig dito, isang puna
doon, saglit na pag,papakitakung papaano, o kaya'y saglit na
pagmumungkahi.Ngunit sa gitna ng lahat, siya'y nag-iisa.At naturuto
siyang gumanap sa gawang-galingna siya lamang ang makagag uta-
May nakakatawag ng pansin. Maari nating hangaan ang gumagawa
ng sandalayi$ o istatuwa o bahay, habang wala tayong pakialam sa
mismong paggawa. Ngunit ang techne ng pagpapakatao'y pinappaw sa
bawat tao. Basta't tao ka, techne mo ito. Kailangan mong isagawa ang
iyong katauhan. Magsino: ayon sa kasabihanni pindaros: "Matuto ka't
isagawamo ang krng sino ka.",
At sapagkat ang pagpapakaraoay gawain na tumatalab sa bawat
nibel ng buhay, bawat araw, oras at sandali, ang pagmumulat sa sariling
r06 SOIGATES
katangahanna katurubo dito, ay kailanganding tumalab sa lahat ng nibel
at lugar at panahon: mas malalim at mataasat malawak kaysasa anomang
ibang pagmumulat. Itong pagmumulat sa sarili't pangkalahatang
katangahan ay posible lamang sa isang palaging umiiral na akto ng taos at
mapakumbabang pry-aangkin.
At kung Papaimong walang otomatik na patakaran sa pagturo'
pagsagawa,pagpatubo sa gawaing techne ng kamay, lalong walang
otomatik na patakaran sa pagpapakatao. Ialo na sa importanteng hakbang
ng pagmumulat sa sarlling katangahan. Isang posibleng tulong sa hakbang
na ito ay rnatinong, walang sawangpagtatanong,upang matulungan ang
tao na makakita, maranasanat angkinin ang katotohanan.
Delikadong pagtulong. Kung tatanggapinng tinutulungan,
babaliktad ang kanyang buong pamumuhay.Matutuklasan niyang dati pala
siyang balikrad. At ngayon na bumaliktad siya, sa wakas natututo na siyang
tumayo.
Mapanganib na pagtulong. Baka Tlaw tanggapin ng tinutulungan.
Baka siya manatili sa kanyang tigas-loob na paninindigan at lalo Pang
patigasin ito. At baka mapatay pa ang tumutulong.
Sa kanyang pagsisikaPsa techne ng Pagpapakatao,mulat si
Sokrates na siya'y tang& At sapagkat tumatalab sa bawat sandali ang
kanyang pry-amin sa kanyang katangahan, nagkakaroon siya ng
kakayahang makakita sa mahahalagangkatotohanan. Halimbawa. kaya
niyang makita na hindi niya alam kung masamaang kamatayan' pero tunay
niyang alam na masamaang huwag tumalima sa diyos, ang huwag
manindigan sa himpilang itinalaga sa kanya. Sapagkatang katarungan ang
kanyang pinagtitiyagaang ikabuhay, matibay niyang nakikita na mas
mabuting maapi dahil sa katarungan, kaysa umapi. Natatauhan siya na ang
umaapi ay winawasak ang sarili.
Alam rin niya na ang nagsisikap gumawa sa gawain ng mabuting
tao, ay kailangang palaging matuto pa. Patubuin pa ang kanyang
umuunawang pagSawaat PaggawanBumuunawa. Mulat siya na ang
nagsisikap magpakatao ay may katangahan din sa mismong larangan ng
pagpapakatao.Halimbawa, hindi siya sadyangmananakit kaninoman'
ngunit mulat siya na, sa kanyang katangahan,baka nakagawasiya ng
pananakit na hindi niya sinastdyr. At handa siyangrnatulungan at matuto.
Mapalad siya kung may magtutulong sa kanya.
Alam ni Sokratesna ang may mabuting kalooban ay nagbabalakng
mabuti at ang mga walang dangal ay pinagtitiyagaan ang masama't
paninira. Nasa labas sila ng pagtetechneng tao bilang tao. Bahagl ng
kanyang trabaho na tulungan ang mga walang dangal na matauhan sa
kanilang katangahan, upang paangkin nila ito, at makapaS,simulasila sa
techne na angkop sa kanila bilang tao.
Pati ang pagtatanong niya kay Meletos ay pagsisikap na tulungan
siya. Sana makita ni Meletos na tanga ang magpanggapna balisa siya sa
Angkop sa Tao
ikabubuti ng kabataan,habang kitang kita na wala siyang ni katiting na
interes sa kabataan.Isa pa ring katangahanna hindi niya makilati.sna iba
ang nagsisikapsa techne ng pagrglngtao, at iba ang hiwalay sa ganyang
techne; kung kaya't hindi siyamulat sa kaibhan ng sadyasa di sadya.Kung
nagtagumpayang pagtatanongni Sokrates,napaligayasana si Meletos.
Kaya'tiyan na ba ang buong usapanukol sa ironya?Mamulat sa
sariling pagkatangaat magsikapsa techneng tao?Tulungan ang kapuwa na
mamulat din at magtechneng-taodin? Ganyan nga ang ironya pero hindi pa
buo ang usapan.
Alalahanin natin na "katarungan" sa Griyego ay "dike": ang
kaayusangumiiral sa buong sanlinikha. Kaya't kung nagdidike ang tao,
kung pinagsisikapanniyang ikabuhay ang katarungan,pinapairal niya ng
maayos ang buong sansinukob.furg tuwid na pagtungo ng tao sa rao, ang
mulat na pagkilus sa abot tanaw ng diyos, ay nakasangkotsa pag-iral ng
buong sangtumutubo(physis).Nakababad,tumatalabat tinarablanng
m.rayusna takbo ng sangkagandahanftosmos). Kaya't sinusubaybayanng
diyos ang taong nabubuhay sa dike.
Sa daigdig, may mga makatarungan,dlkaios, at hindi
makatanrngan,adikos.Iniingatan ng diyos ang dikaios. Hindi
pahihintulutan ng diyos na saktanin ng adikos ang dikaios. At kung parang
nasasaktanang dikaios, sa nibel ng talagangtunay, hindi siya masasaktan.
Winawasak ng adikos ang kanyang sarifi kapag inaapi niya ang dikaios.
Gumagalawang dikaios sa abot tanaw ng diyos. Kaya't bukas ang
loob niya sa paggabayng diyos, sa tinig na makadiyos,makadaimon.
Ngayon, nabuo na ba ang usapan?Hindi mabubuo kailan man
palibhasa'y napakayamanng pinag.uusapan.At, sa totoo lamang, hindi
nabubuo ang usapan, kundi kusang humihinto. Kapagnatauhan ang mga
nagsasalitana nasabi na ang masasabiat na ang tunay na mahalagzay
hindi masasabi,tatahimik na ang mga matino. Kaya't hindi yatz tzma ang
tanong na: Ano ba ang ironya?Ito na ba ang ironya?Ang runay na Enong '.,:t
ay: Isinasagawaba natin ang ironya?Matiyagaba kitang mag'ironyl? rff
Sapagkatang ironya ni Solcratesay abot tanaw ng techne ngpagp^Pakatao; r,il
at ang techne na ito ay isang dinamismo, isang walang sawangpaglalampas
sa mga hangganan.