ELEKTRIČNA VODLJIVOST

Osnovna pitanja vezana za predavanje:

1) Šta je to električna vodljivost?
2) Spektar specifičnog zapreminskog otpora i njegova promjena u ovisnosti o temperaturi?
3) Spektar električne vodljivosti za metale, poluvodiče i izolatore?
4) Koje su osnovne vrste električne vodljivosti?
5) Šta je to elektronska vodljivost?
6) Uticaj agregatnog stanja na provodničke sposobnosti materijala?
7) Sta je plazma?
8) Koja je fizička suština električne vodljivosti materije?
9) Opisati Drudeov model elektronske vodljivosti metala
10) Ovisnost specifičnog otpora(vodljivosti) o temperaturi?
11) Šta je to Ionska vodljivost?
12) Sta je Molionska električna vodljivost?
13) Sta je električna vodljivost izolacijskih materijala?

1) Šta je to električna vodljivost?

Električna vodljivost predstavlja kretanje naelektrisanja kroz prijenosni medij odnosno električni vodič. To
kretanje naelektrisanja stvara električnu struju. Takvo kretanje može se javiti kao posljedica djelovanja
električnog polja ili kao posljedica procesa difuzije. Veliki uticaj na samu vodljivost ima vrsta materijala
kroz koji se naelektrisanja kreću.
Struja koja je stvorena kretanjem naelektrisanja, kod niskih napona u metalima, proporcionalna je naponu
a određuje se pomoći Ohmovog zakona (prvi Ohmov zakon):

gdje je R – elektični otpor koji ovisi o specifičnom otporu materijala i o geometriji uzorka (drugi Ohmov
zakon):

Specifična vodljivost se može definirati kao:

Posljedica Ohmovog zakona – dolazimo do izraza za jačinu električnog polja:

 2) Spektar specifičnog zapremisnkog otpora i njegova promjena u ovisnosti od temperature?

Kod metala, elektroni se slobodno kreću a specifični otpor raste s porastom temperature.
Kod poluprovodnika, na apsolutnoj nuli nema vodljivosti i ona raste s porastom temperature.
Kod izolatora, vodljivost je jednaka nuli u širokom dijapazonu temperatura.
3) Spektar električne vodljivosti za metale, poluprovodnike i izolatore?

1
Metali su dobri vodiči sa električnom vodljivosti reda 107 Ωm ili (S/cm). Metalsko vezivanje dovodi do
formiranja „mora elektrora“ u kojem se oni slobodno kreću.
1
Izolatori imaju električnu vodjivost 10-10 do 10-20 Ωm .Jonske ili jake kovalentne veze čvrsto vežu elektrone.
 1
Poluprovodnici imaju električnu vodljivost 10-6 do 104 Ωm . Kovalentne veze su ovdje relativno slabe.

4) Koje su vrste električne vodljivosti?

a) Elektronska vodljivost – nosioci su elektroni.
b) Ionska vodljivost(elektrolitička) – nosioci su ioni(pozitivni ili negativni). Tok struje se odvija
procesom elektrolize.
c) Molionska vodljivost(elektroforetička) – nosioci su nabijene grupe molekula(molioni). Tok
struje se odvija procesom elektroforeze.
d) Kombinirana vodljivost – sreće se kad se materija sastoji iz različitih tipova nosilaca.
5) Sta je to elektronska vodljivost?
Elektronska vodljivost javlja se u metalima zbog čega se nekad naziva metalska vodljivost. Ova vodljivost
ponajprije odnosi na provodnike i poluprovodnike ali se nekad sreće i u ugljiku. Ovaj tip vodljivosti se
manje javlja kod dielektrika. Hemijskom kombinacijom elemenata, temperaturom, strukturom i
agregatnim stanjem se može znatno utjecati na vrijednost vodljivosti.
6) Uticaj agregatnog stanja na provodničke sposobnosti materijala?
Metali su u čvrstom i tečnom agregatnom stanju tipični provodnici dok su u gasovitom stanju
izolatori(dielektrici). Na sobnoj temperaturi, germanij je poluprovodnik dok je na temperaturi koja je
bliska apsolutnoj nuli on dielektrik.
7) Šta je plazma?
Plazma je posebno stanje materije koja predstavlja ioniziran gas koji je nastao u procesu njegovog
zagrijavanja na vrlo visokim temperaturama ili pod djelovanjem električnih pražnjenja u gasu. To je veoma
dobar provodnik električne struje koji ima veliku primjenu u inženjerstvu. Plazma je prisutna u ionosferi
zbog UV sunčevog zračenja i služi za prostiranje radiotalasa.
8) Koja je fizička suština električne vodljivosti materije?
Kako smo električnu struju definisali kao usmjereno i uređeno kretanje naelektrisanja u prostoru, ona će se
javiti u materiji pod djelovanjem priključenog napona pri čemu se tada materijalne čestice pomoću sila
električnog polja dovode upravo u takvo stanje kretanja. Uslov da bi se moglo u materiji uspostaviti
ovakvo kretanje jeste da ona ima određen broj slobodnih naelektrisanja.
Izvođenje opće formule vodljivosti:

Posmatrajmo jediničnu kocku materije koja sadrži n nosilaca naboja pri čemu svaki nosilac ima
naelektrisanje q. To znači da je ukupna količina slobodnih naelektrisanja u jedinici zapremine jednaka nq.
Usljed djelovanja vanjskog električnog polja E na jednu od stranica kocke(okomito) na svaki nosilac u
kocki će djelovati sila F = Eq. Ovo će rezultirati kretanjem naelektrisanja brzinom ve u smjeru polja E (ili
suprotno od ovog smjera u zavisnosti od znaka naelektrisanja). Ovu brzinu posmatramo kao srednju
brzinu.
Proizvod ve i nq posmatramo kao količinu naelektrisanja koja prolazi kroz jedinični presjek provodnog
tijela u jedinici vremena – gustoća struje:

𝑑
Ako u opći izraz za Ohmov zakon 𝐼 = 𝑈/𝑅 uvrstimo 𝐼 = 𝐽 ∙ 𝑆; 𝑈 = 𝐸 ∙ 𝑑; 𝑅 = 𝜌 𝑆 dobit ćemo:

Posljednji izraz je najopćiji oblik Ohmovog zakona – koji nam omogućuje da napustimo dimenzije i
geometriju provodnog tijela i razmatramo samo vezu između gustoće struje J i jačine polja E u bilo kojoj
tački zapremine koja je ispunjena materijom zapreminskog otpora 𝜌.
Ako izjednačimo prethodna dva izraza za J imamo:

𝑣𝑒
Odnos = 𝜇, nazivamo mobilnost nosilaca.
𝐸

Ako ovaj odnos uvrstimo u prethodni izraz za „sigma“ dobijemo :

9) Opisati Drudeov model elektronske vodljivosti metala.

Gustoća eletrične struje J definirana je kao ukupna količina naelektrisanja koja prođe kroz jedinicu
površine provodnika u jedinici vremena:

Na slici je prikazano kretanje naelektrisanja prosječnom brznim u pravcu x – ose u smjeru koji je suprotan
od smjera polja E i konvencionalnog smjera struje (jer su oni negativno naelektrisani).
Uz pretpostavku da se elektroni ne kreću stohastički već samo po x – osi, možemo definisati srednju
brzinu kretanja elektrona u pravcu x – ose (brzina drifta) u trenutku t :

𝑁
Broj slobodnih elektrona u jedinici vremena je 𝑛 = 𝑉 .

Tokom vremena ∆𝑡 elektroni pređu rastojanje pa je ukupno naelektrisnje ∆𝑞

koje prođe kroz površinu A jednako:

Odavde je gustoća struje u pravcu x – ose :

Vidimo da brzina kretanja elektrona ovisi o jačini vanjskog električnog polja.

U odsustvu električnog polja, možemo primijetiti nekoliko pojava:
- Kristalna rešetka nije perfektna (pimjese, dislokacija...)
- Atomi vibriraju oko ravnotežnog položaja zbog toplotne energije
- Zbog međusobnog sudaranja elektrona, oni se kreću stohastički
Međutim, kada se provodnik izloži djelovanju vanjskog električnog polja, elektron se ubrzava u pravcu x -
ose. Ubrzanje koje on postigne dobijemo iz jednačine:
Brzina i – tog elektrona 𝑣𝑥𝑖 u pravcu x – ose u trenutku t iznosi:

Smatramo da je elektron doživio posljednju sudar u trenutku 𝑡𝑖 . Sa 𝑢𝑥𝑖 označavamo brzinu i – tog
elektrona nakon sudara i to je njegova početna brzina. Vremenski interval (𝑡 − 𝑡𝑖 ) označava ono
razdoblje u kom se elektron kreće bez sudaranja.

Zbog jednake vjerovatnoće da će se elektron nakon sudara kretati u negativnom odnosno pozitivnom
pravcu, možemo reći da će srednja brzina 𝑢𝑥𝑖 za mnogo elektrona, biti jednaka nuli.
Srednja brzina kretanja N elektrona:

Kako se brzina kretanja linearno mijenja sa promjenom polja Ex to je onda koeficijent proporcionalnosti
između njega i brzine elektrona dat kao :

Ovaj koeficijent se naziva mobilnost kretanja i definira se kao:

što je zapravo brzina kretanja kod jediničnog električnog polja.
Uvrštavajući izraz za brzinu kretanja u izraz za gustoću struje, imamo:

Kako je tkđ :

onda izjednačavanjem dva posljednja izraza, dobijemo relaciju za vodljivost:

n – broj slobodnih elektrona

10) Ovisnost specifičnog otpora(vodljivosti) od temperature?
Usljed rasipanja elektrona u metalu zbog toplinskih vibracija kristalne rešetke, možemo kao bitne veličine
navesti specifičnu vodljivost i sprecifični otpor (𝜎𝑇 , 𝜌𝑇 ). Iz izraza za specifičnu električnu vodljivost i
mobilnosti imamo:

Da bi utvrdili ovisnost specifične vodljivosti od temperature, potrebno je prvo odrediti ovisnost srednjeg
vremena između dva sudara 𝜏 od temperature.
Elektron koji se kreće nekom brzinom v unutar provodnika, odbija se kada udari u površinu poprečnog
presjeka S:

Srednji slobodni put između dva sudara je 𝑙 = 𝑣 ∙ 𝑡.

Koncentracija centara raspršivanja je označena sa Ns i unutar zapremine može se naći jedan centar za koji
vrijedi:
Fermi – Diracova statistika pokazuje da je srednja brzina slobodnih elektrona veoma malo utjecana
promjenom temperature. To znači, da se unutar metala, elektroni kreću skoro konstantnom srednjom
brzinom i koja ponajviše zavisi od vrste materijala.

Elektron koji vibrira amplitudom a, pokriva površinu 𝜋𝑎 2 koja, ako bude presječena putanjom nekog
drugog elektrona, nastaće sudar tog i vibrirajućeg elektrona. Prema tome, srednje vrijeme između dva
sudara je obrnuto proporcinalno pokrivenoj površini:

Ako posmatramo toplotne vibracije atoma, kao oscilacije mase M na opruzi, onda je srednja kinetička
energija ovih oscilacija:

1
koja je na osnovu kinetičke teorije jednaka 2 𝑘𝑇.

Izjednačavanjem ova dva izraza, izvede se :

Kombiniranjem posljednjeg izraza sa izrazom za srednje vrijeme između dva sudara dobijemo:

što ukazuje na to da se povećanjem temperature, smanjuje vrijeme između dva sudara elektrona.
Ako u izraz za mobilnost kretanja, uvrstimo posljednji izraz, dobijemo:

S obzirom da je

Kako se ponašanje ovisnosti specifičnog otpora o temperaturi, za čiste metale, opisuje:

a još se koristi i izraz:

imamo da za metale važe sljedeće relacije:

S PORASTOM TEMPERATURE RASTE SPECIFIČNI OTPOR 𝛒

11) Šta je to Ionska vodljivost?

Ion predstavlja pozitivno(kationi)/negativno(anioni) nabijen atom koji nastaje kao posljedica manjka ili
viška elektrona a to se javlja usljed međusobnog vezivanja dva atoma.
Ionska vodljivost je prouzrokovana kretanjem aniona ili kationa koji „skaču“ s jednog na drugi čvor
rešetke pod djelovanjem električnog polja. Ona se može iskazati pomoću specifične električne vodljivosti:

Da bi se ioni kretali kroz čvrsto tijelo, oni moraju imati dovoljno energije da savladaju energetsku barijeru.

Ionska vodljivost se često sreće u elektrolitima kod kojih je poznato da se molekule lako cijepaju na
pozitivne i negativne ione, u smolama, lakovima i općenito supstancama koje su česte u
elektroinženjerstvu.
Djelovanjem električnog polja na elektrolit, dešava se kretanje iona unutar tog elektrolita procesom
elektrolize, tj. na elektrodama se nakupljaju nove hemijske supstance koje su činile sam elektrolit.
Faradayev zakon – nalaže da je količina supstanci koje su nošene strujom tokom procesa elektrolize,
proporcionalna količine naelektrisanja koji prođe kroz elektrolit.
Kod čvrstih dielektrika, u kretanju sudjeluju ioni manjih dimenzija koji su mobilniji a povišenjem
temperature opadne viskoznost materije što natjera i ione koji su manje mobilni da se kreću.
Kada je riječ o elektrolizi kod dielektrika, ona je manje izražena zbog njihove velike otpornosti, pa kretanje
naelektrisanja kroz njih nastupa tek nakon dužeg vremena i to uz visoki istosmjerni napon.
Veoma bitan fenomen djelovanja elektrolize na dielektrike je pojava dentrita na katodi koji su
prouzrokovani prolaskom DC struje kroz dielektrik koja ga zagrijava snižavajući mu viskoznost i
povećvajući mu vodljivost. Pojava dentrita nije poželjna s obzirom da ona umanjuje kvalitet električne
izolacije.
12) Sta je to Molionska električna vodljivost?
Molionska vodljivost se javlja kod supstanci koje su nastale miješanjem dvije supstance. Jedna od supstanci
mora biti u vidu kapljica, zrna, prašine itd.
U oblasti električnih izolacija, susrećemo dvije vrste ovakvih supstanci:
- Emulzije (obje supstance su tečne)
- Suspenzije (jedna supstanca je u čvrstom a druga u tečnom agregatnom stanju)
Stabilnost emulzija i suspenzija je njihova sposobnost da, ioako su sastavljenje od supstanci različitih
gustoća, izdrže dugo vremena a da se jedna od tih supstanci ne nataloži na dno ili ne nakupi na površini.
Ta stabilnost je prouzrokovana prisustvom naelektrisanja na površini čestica prve supstance(faze).
Kada su ovakva naelektrisanja istog znaka, dolazi do njihovog odbijanja te se ovakva naelektrisanja prve
supstance(faze) nazivaju molioni.
Kada dođe do djelovanja električnog polja na ovakav sistem, dolazi do kretanja moliona odnosno javlja se
proces elektroforeze.
Razlika između elektrolize i elektroforeze je u činjeci da se kod elektroforeze ne stavara nova supstanca,
već se samo dešava promjena u koncentraciji prve supstance u različitim dijelovima zapremine cjelokupne
supstance.
Ako zamislimo da su molioni oblika sfere, onda možemo posmatrati kretanje sfere radijusa r u nekom
viskoznom mediju pod djelovanjem sile F. Tada je brzina te sfere opisana izrazom:

Ako ovaj izraz uvrstimo u opći izraz za vodljivost :

Uzimajući da je 𝐹 = 𝐸𝑞 dobit ćemo specifičnu molionsku vodljivost:

Nije teško zaključiti da povećanje temperature dovodi do smanjenja viskoznosti a samim tim do povećanja
vodljivosti udnosno smanjenja specifičnog otpora.
13) Šta je električna vodljivost izolacijskih materijala?
Električni izolacijski materijali u pravilu ne bi trebali voditi nikakvu struju kada su priključeni na DC napon
tj. trebali bi biti nevodljivi. To znači da bi specifični otpor ovakvih materijala trebao biti beskonačno velik.
Pod djelovanja AC napona, svaki dielektrik će provoditi AC kapacitivnu struju – struja pomaka.
Međutim, to nije tako u praksi. Kada se električni izolacijski materijali priključe na DC napon, oni provode
vrlo slabu struju – struja odvoda. Prema tome, specifični otpor ovih materijala ima konačnu ali velikuj
vrijednost.
Što je veća specifična otpornost ovih materijala, to su oni kvalitetniji.
Struja odvoda koja prolazi kroz uzorak izolacijskog materijala, nakon dugo vremena u kom se primjenjivao
DC napon na uzorak, je konstantna i zove se zaostala(rezidualna) struja.

Ako primijenimo Ohmov zakon na ovaj uzorak, dobije se izraz:

1 𝐼𝑧
Vodiljivost izolacije 𝐺𝑖𝑧 = = (𝑠).
𝑅𝑖𝑧 𝑈

Kod električne vodljivosti izolacijskih materijala razlikujemo dvije vrste:

- Zapreminska vodljivost izolacije G koja brojno pokazuje mogućnost proticanja struje kroz
zapreminu izolacije:

- Površinska vodljivost izolacije 𝑮𝒔 koja brojno pokazuje da li struja može teći preko površine
izolacije uračunavajući pri tom prisustvo vlage i zagađenja na površini izolacije.
 Veličina koja karakteriše stanje dielektrika u uslovima vlaženja, oksidacije i zagađenja, zove se
specifični površinski otpor 𝜌𝑠 . Površinske struje su u vodljivim materijalima beskonačno male u
odnosu na zapreminske struje, i površinski otpor je zanemariv kod tih mateirala. Također, ako je
dielektrik tanak nanošenjem tanke izolacije na njega teško je utvrdiiti razliku između površinskih i
zapreminskih struja.

Struja 𝐼𝑖𝑧 koja nailazi na izolacijski materijal može uspostaviti kretanje na dva načina (kroz izolaciju ili
preko njene površine) što je pokazano na slici:

Ukupan otpor izolacije koja je sačinjena od paralelno spojenih elektroda i izolacijskog medija između njih,
jednak je paralelnoj vezi zapreminskog i površinskog otpora.
Kada je riječ o zapreminskom otporu, pod pretpostavkom da uzorak ima konstantan presjek S i dužinu h,
možemo ga naći pomoću osnovne formule:

𝑆
Iz ovoga je specifični zapreminski otpor 𝜌 = 𝑅 iz čega je specifična zapreminska vodljivost:
ℎ

U zavisnosti od vrsta izolacijskih materijala, specifični zapreminski otpor je rangiran u različitim

kategorijama:

- Tvrdi i tečni izolacijski materijali 106 do 108 [m]

- Mika, Poliester, Polietilen 1014–1016 [m]
Zapreminska vodljivost izolacijskih materijala različitih oblika:
Za bilo koji oblik elekroda i neki homogeni dielektrik, možemo naći relaciju koja povezuje zapreminski
otpor R (ili G) i sprecifični zapreminski otpor 𝜌 (𝑖𝑙𝑖 𝜎) pri čemu uvažavamo da je ∆ geometrijski
parametar koji opisuje oblik datog izolacijskog tijela i ima dimenziju dužine pa ga možemo zvati efektivna
dužina.

Tako vrijednosti za efektivnu dužinu može biti različita:

- Za pločasti kondenzator

- Za cilindrični kondenzator

Nekad se specifični zapreminski otpor ne izražava u odnosu na cijelu dužinu izolacijskog tijela već uj
odnosu na druge geometrijske parametre.
Tako možemo definisati :

- specifični otpor kabelske izolacije 𝜌𝑐 (po jedinici dužine) gdje se kao dužina kabelske izolacije
uzima jedinična dužina.(km)

- specifični poprečni otpor sloja 𝜌𝑠𝑙𝑜𝑗𝑎 (po jedinici površine) je otpor sloja dielektrika debljine l čija
je površina 1𝑚 2 .
 𝑙
Ako sad zamijenimo izraz 𝑅 = 𝜌 𝑆 u izraz za specifični poprečni otpor sloja, dobit ćemo izraz koji
povezuje specifični otpor sloja i specifični zapreminski otpor materijala tog sloja:

- specifični podužni otpor sloja (npr. film nanesen na površinu dielektrika) je za pravougaoni dio
dužine a (u pravcu toka struje) i širine b jednak:

𝑙
Ponovnim uvrštavanjem izraza 𝑅 = 𝜌 𝑆 u prethodni izraz, dobijemo: