redakcja Michael Lewis Jeannette M. Haviland-Jones Psychologia emocji G@wp GDANSKIE WYDAWNICTWO PSYCHOLOGICZNEredakcja Michael Lewis Jeannette M. Haviland-Jones Psychologia emoci @wp SKIE WYDAWNICTWO PSYCHOLOGICZNE, Gdatisk 2005Podrecznik akademicki dotowany przez Ministerstwo Edukacji Narodowej i Sportu Recenzje wydawnicze: prof. Dariusz Dolitiski prof. Alina Kolaifczyk prof. Tomasz Maruszewski ‘Tytul oryginatu: Handbook of Emotions Copyright © 2000 The Guilford Press Published by arrangement with Paterson Marsh Ltd Copyright © 2005 for the Polish edition by Gdariskie Wydawnictwo Psychologiczne, Sopot Wszystkie prawa zastrzezone. Ksiqzka ani zadna jej czgSé nie moze byé przedrukowywana ani w Zaden inny spos6b reprodukowana lub odezytywana w Srodkach masowego przekazu bez. pisemnej zgody Gdariskiego Wydawnictwa Psychologicznego. Wydanie pierwsze w jezyku polskim Edytor: Anna Switajska Redaktor prowadzqcy: Lucja Ochmatiska Redakcja polonistyczna: Bogumila Cirocka, Malgorzata Jaworska Redakcja merytoryczna: Dariusz Dolitiski II, IV, VI, VII; Tomasz Maruszewski I, III, V Korekta: Malgorzata Jaworska Sklad: Piotr Machola Opracowanie graficzne oktadki: Agnieszka Wéjkowska Thumacze: Magdalena Kacmajor 1, 3, 16, 23, 26, 28, 29, 30, 36, 37; Pott Kolyszko 4, 5, 6 22, 24, 25, 27, 31, 32, 38, 40, 41, 42, 43; Jak Okuniowski 8, 33, 34, 35; Jarostaw Piotrowski 17; Magdalena Sidsarska i Anna Tabaczyriska 9, 10, 12, 13, 14; Adam Tuz 11; Olena Waskiewicz 7, 18, 19, 20; Ewa Wojtych 2, 15, 21, 39 Wskaz6wki dla bibliotekarzy: 1 psychologia emocji 2/ psychologia poznaweza 3/ fizjologia 4/ psychologia spolecana 5/ psychologia rozwojowa ISBN 83-89574-62-4 Druk: Drukamia Naukowo-Techniczna Warszawa ul. Mitiska 65 Gdariskie Wydawnictwo Psychologiczne sp. 7.0.0. ul, Bema 4/1a, 81-753 Sopot tel,/fax 058/551-61-04 e-mail: gwp@gwp pl htip:/www.gwp-pl 0 Redaktorach Wstep Crest] W 15 INTERDYSCYPLINARNE PODSTAWY EMOCJI 1. Filorofia emocji Robert € Solomon HISTORIA FLOZOFIL ENO os WYBRANE ZAGADNIENIAFILOZOFICINE DOTYCAACE EMO oddziotywanie 2. Historia emogi: zmiany i Pater Stars so TORI EHO ROZKWIT BADAN NAD EMOCIAMI wa oats ‘aT poveSca stoRYzNEGO (NABIERANIE ROZPEDU 3. Reprezentacje macrenia emoxjonalnego: Kategoria, metafora, schemat, dyskurs.... Goofy White [ENOCHAJAKO KATEGORIA - HODELE LEXSYKALNE OCA JAKOSETAFORA OCA AKO SOHEWAT WYDARZE ENOCIAJAKO DISKUS wniose 4. Modele spotecrne w wyjasnianiv emoci.. Theodore D. Kemper RRLAGE SPORECINEA EOE Lucu RITUAL ITERAKI—TWORZEME LAS srovecas \STYD A PORZADEK SPORE RICA EOC ROMANE eo, ARNE ROLE eR KUTOLAFEKTU EocEaxoPROCESt CTERNWANASAMKCE UNE WoDeLE W a a 53 7 a 8 6 e 5. Punkt widzenia psychologéw Nic Fido |WYINACTENIE OBSZARU BADAN MAD EMOCIAM ZADANE PStCHOLOGH ENOCH CIWSTENOGA SPECIE... IYI SA EMOCE? JAX ODROINIAC ROZMAITE EMOCIE? _JAKIE ZWIAZKI EACZA EMOCIE | MOTYWACIE? cowrmunia ewoue NATURA CZ WYCHONANE? OCA ROT FUNKE OG LUWAG! KONCOWE Emocja i depresja Klinicana — koncepeja Srodowiskowa sosenteneenene George W. Brown PORONNANIE KONCEPFUNKCIONALSTYCNES | DOTHCACE WYOARZE ZyGQMTCH CENA WYDARZENA oe POCLATEX DEPRES — MEKTORE ODKRYGIA ‘PEWNE MOZLIWE WYJATKI. WRAZLIWOSE «o.oo Uns Kocowe Psychologia ewolucyina a emocje.. Leda Cosmides, Jot Tooby [ENOLUCHINO-PSYCHOLOGICZNA TEORI ENOCH PRIYKEAD:STRACH PODSTANY EWOLUCHNE PODSTAWY POZNAMCZE JAK OPISAC ENCE JAKIEGO RODZAIU PROGRAMY HOGA BYC URUCHAMIANE RIEL EMOCEY HEURYSTYINE FUNKE TEORIL 7aGADKI SWADOMOSG 1 FENOMENOLOGH PODZIEXOWANIA Emocjo « sztuka i humanistyka... ‘dS. Ton WKAD NAUK HURARSTYCNNCHW BAAN ENO EMOCIEW KONTAXCEZ OZER STTU—7t0ZONt bea eto ra 36 PSYCHOLOGIA EMOCJI ECE APEC EXSPLANACINE W HAUKACH COPROSZE BADANAW DZONE GENET AURANSTICNTG 166 BEHAORALNE PORTHNY POMTEDE NA TEMAT PODSUMOWANIE WT ROZWOJU EMOCIONALNEGO? .. 62 PODZIONANIE : vm PODTKOWANA %s elowymiarowe podejscia do badania ‘emo¢ji u niemowlqt........... ooo DBT Nothan A. Fox, ‘son D lias BIOLOGICZNE | NEUROPSYCHOLOGICZNE mectonie zpowuten Caen PODEISCIE DO EMOCHI POWIAZANIA MIEDZY EMOCIAM!, TEMPERAMENTEM, 9, Emocje jako twory naturalne PROYWIAZANIEM | ROZWOIEM SPOLECENYN ... ms w mézgu ssakow 185 POMIARY EMOCH U NIEMOWLAT m6 Joak Pankseop WNIOSKI 83 [KWESTIE POJECIOWE DOTYCZACE BADANIA PODLOZA EMOCIE PODZIEKOWANIE 23 wane ~ 18 14, Wokalne komunikowanie emocii 288 eb 7O7UMENI OCW WT ROHNYCHPOGLADGW Tom Johnston, Kou Scherer NAMOZG. 190 0D EXSPRE DO OMNIA 8 Lemna eal 7 ‘ROZNORODNE CZYNNIKI DETERMINUJACE CHARAKTER PODSTAWOWE (KATEGORIA 2) SYSTEMY EMOCIONALNE WOKALIZACH ZWIAZANEL 7 AFEKTEM oI —— s NAUKOWFE DONODY KODOMANIA ENO cove 1B INE | SISTEM ZARTADZAUACE ENOIAML..._ 201 ‘WYWIK] BADANIA NAD DEKODOWANIEM PRZEDSTAWIENIA (OBIRTYHNM POMURZE UZUCEHOCONALICH Ho a . 1 10. Sieci emocjonalne w mézgu ost : 3 mh E. LeDour, Elizabeth A. ra 7 ane = 15, Wyraianie emogj twarq 307 W POSZUKIWANIU NGZGU EMOCONALNEGD ......cco00 207 Dacher Kelner, Pou! Ekman CURD IGDALOWATE AKO KOMPUTER EROCIONALNY..... 201 ee aoe oe STLAINERHOME BORA UDZIALW PROCESACH IAZARYCH rasa EH Sikes BSG fa ide oe YR TWARTY KO DOMEADNY WSKKENK EOC az SYSTERY ENOOHULNE aU LODE tl UNIWERSALNOSE WTRAZANI ENOCH TWARZA 313 ae cs INOYWIDUALNE ROZNICE W WYRAZAMIUEMOCH THARZA 316 11. Psychofizjologia modi 230 wast . 8 John T. Cocioppa, Gary 6. Beton, Jeff. Larsen, ‘irsten Poekimann, Tiffany A. ito PeRSPeATY HEURSTYCNE ' m CaeSé IIL -ELEKTROMIOGRAFIA MUESNI MIMICZNYCH a8 AKTYWNOSC UKEADU AUTONOMICZNEGO 7 m8 TMIANY ROZWOJOWE ASHER ELEXTROENCEFALOGR 44516, Motywacyine, arganizacyine i regulujqce FPiLos ater funkeje odrebnych emogji... 327 PODZIEKOWANIA ere Gonrall aad, Brian P. Ackernan ; ; PODSTANY TeORETCENE mm 12, Emoeje i genetyka behawioralna zs amen ADAFTACNE FUN ODREBNH MOC ea FUNKCIE EMOCII W ROZWOJU OSOBOWOSC. a CO-GENETKA BEAORALNA WHOS! DO BADANAENOUIP 254 Raeuaaae bd KH TOD ADAH UPA SW GENETGE ‘BEHAWIORALNEs? 25 17. Wytanionie sig ludzkich emogji...... 342 oN soa cee BEKAMORLNE 0 REANCACA Mihalis INDTWDUALAYH WROZWONU ENOL... 257 TorOLOGIAEvOCH 8 CO BADANA GENE BEKAMIORALNE MOM RNCACH REINTEGRACAHYCA EOCOALNEO st INDFWIDUALNYCH W ROZHOUU PSYCHOPATOLOGHT.... 240 WODEL ROZWOJUENOCONALNESO. 5 SPIS TRESCI —— 18, Zrozumiet emocje 361 Poul L Hors ‘Smaponost ENOCH 361 RODAAWIANIEO ENOUGH... 382 TANKCEPTOWAC EMOGE. . MS HSC POZA SRYPT —PRAGNIENIA, PREKONANIA NOU. 386 [ROZUNIENIE EMOCI A RELACIE W GRUPIE ROWIESNICZE) ... 349 YSU, WSPOMNIENIA | UCZUCIA, am ‘WwlOski an 376 19. Emocje « toisamos eset Holand Jones, Perc ahiborgh SPOURZENE NA ROENICUACA ROLE EOC a ONSTRUKCIETOZSAMOSC AKO GESTALTY nee 380 STRESZCTEE | PODSUMOMANIE 09 20, Spotecmy kontekst rorwoju emocjonalnego...392 Corolyn Saarni _ONTEXS SPOLECN 160 ZNACEE DLA ROZWONU EHOOONALNEED #0 XONTXS oMURIKOWANE ENO 1m oNSTRUKTIVTN SPORECR A ROZWEMOCONALNY 598 ROBLENY TEORETYCNEZWAZANEZKONEXSTUALL ‘SPOJRZENIEM NA ROZWGJ EMOCJONALNY cy \KILCA PRZYKEADGW BADAN DOTYCZACYCH ROZUMIENIA TOW EOCONALNESDW KORTE SPORE. 40 vos 408 PODTEKONAN 8 Gest IV CZYNNIKI SPOEECZNE | OSOBOWOSCIOWE 21, Dobrostan emocjonalay..rnnenenene QS ‘Ed Diener, Richard E. Lucas DENG POWAR DOBEOSTANUEHOCIONAINESD 416 KORELATY DBROSTANU EHOCONALNEGO ” "ORE DOTYCEAE PRPC SUBEKTYHNGSO DOBROSTANU MOCIONALNEGD ra vos is PODTEKOWAR % 31 22. Plet, emocja i okspresia ... esl Brody Judith A Hal STEREOTYPY 1 REGUEY EXSPRESI . 3 SKALE SAMODPISU 438 \WERBALIZACIA EOC ones 88 ‘MUKA 1 ZACHOWANIA NEWERBALNE 95 EXSPRESIA GEOSOWA oo 6 23. 24, 2. 26. ‘SPECYFICINOSC SYTUACYJNA | DOTYCZACA ZWIAZKU ‘SPECYFICINOSC KULTUROWA PORUDZENE FIDOLOGIENE LODCZYTYWANIE WSKADNIKOW EKSPRESII OGOLNY PRZEGLAD ROL ZWIAZANYCH Z PECIA ETIOLOGIA ROZNIC PECIOWYCH LUWAGI KONCOWE . ‘WSKAZOWKI DO DALSZYCH BADAL Wityw nastroju na spotecine ocony i rorumowanie ........... : Joseph P. Forgas, Patrick T. Vegas wasted aoc ove. Fun AFETU 436 a a 38 $38 39 “0 rm 446 46 “7 ‘OCENY ZGODNE Z NASTROJEM — AM so SPONE WUASMENE Wk WESMISZCH ADA NFU FET RZ PRZETWARZANL MEURYSTYCOL vac : PODSUMOMAREE NOS ODTEKOHANA Ekspresia emocji w grupach Ursula Hess, Gilles Kirovar ae PRALINE DO GRUP SPOECIE A SPRES ENOCH 7aRys KoNCEPC SALA... ODSUNOWANE | OS ‘PODZIEKOWANIA Temperament jako konstrukt emocjonalny = problemy teoretyczne i praktyczne on EBotes URC ENOCH TEPERAMENTU UUMWANLE TEMPERAMENT HAO KONSTRUTU EOCIONALNEGO TEMPERAMENT, EHOCHA PRYSTOSOWAME TEMPERAMENT | ENOCAW PROCS ROZWOU UMPLIKACEPRAKTYCNE ost Psychologia kulturowa emocii— od staroiyinosi po czasy wspétczesne ‘Richard A. Shweder, Jonathan Haidt PODSTAWOWE ENOCIE W RASADHA” up sans ENO SWIADECTWO KULTURONE SYMGOLIZNA STRUKTURA EHO _UGRYE St WER —PRYPADEKHNDUSAEGD LALA SPORECRNY | MORAL KONTEXST DOSMADCZANA ENOCH Ponsa —NOKA PSCHOLOSAKUTUROHA ENO 43 45 464 465 469 rr) a” mn 9 0 a ABS smoPSYCHOLOGIA EMOCII ee Gest V CZYNNIKI POZNAWCZE 27. Porytywny afekt a podejmowanie decyai.....527 Alice sen PODYTYWNY AFEKT, ELASTYCZNOSCLORGANIZKCA POZNAN 50 POTYTYWNY AFEKT A MOTYWACIA 534 POZYTYWNY AFEKT A PODEIMOWANE DECY 337 NEUROPSYCHOLOGICINA TEORIA DOTYCZACA WPEYWU POZYTYWNEGO AFEKTU NA POZHANIE En ost . é 6 28. Rozumienie emocji w teorii oceny 2. 31. 32. = implikaco dla rorwoju i urenia si.....550 ‘Moncy L. Stein, Tom Trabasso, Moria D. Liwog ROZUMIENIEEMOC| PAMECZ PERSPEKTYHY MODELU PROCESOW OCEWY CELU . 53 NARRACTNE WSPOMNIENI WYDARZEN ENOCIONALAYCH vuroozctw 7a 555 vost 58 -PODZIEKOWANIA . mm Poznaweza i spoteczna konstrukeja w emorjach. . 51 PN Johnson-Laird, eth Oa ONSTRUKCIASPORECENA,EWOLUCA CL JEDND DRUGIE... 577 POTENCALNASYNTEL.... oe 50 OLE POZNANEEJAKO WSKAZOWRIWHYOU...ns 582 "TWOAZEK WIEDY ENOCIAMI PODSTAWOWIM ZEOZONN .. 586 SPOLECINA KOUSTRUKCHA EOC 58 vost 5 Emotje i pamigé 598 W.Gorrod Paro, Mathew P.Spockman (Gd ZARYS PODSTAMOWYCH ZAMISK. 59 INTERPRETACE: MECHAMMY, MOTIWY I ZNACIENI..... 608 MOSK... on Pojgcia dotycagce emocj Jamas A Ruel, Ghsin Lemay WA ZADANIA PSYCHOLOG ENOL a8 ZIM SA POJEGIA I DO CZEGO SA NAM POTRZEBNE? ay (PS POTOCENYCH POE OONOSTACTC SI D0 ENO... 628 Iu POU DOTYCACYH ENOCH 6 POSTULATY DLA HAUKI 0 EMOCIACH % ‘wwsxr «0 Aktualne kierunki w badoniach nad inteligoncig emocjonalng 634 Ptr Slove, Bin Boel Jusho BDotwie,John . ayer [MOCHA ~ OD DEZINFORUACH DO INFORMACH a INTEIGENCIA EMOCIONALNA ~ RANY TEORETYCNE oy 33, 34. 35. POMIARINTELIGENCH EMOCIONALNES 10 SAMOREGULACIR A INTELIGENCA EMOCIONALNA —RADZENIE OBIE USTALANIE CELOW : 643 \KONCOWE UIAGI NA TEMATINTELIGENCH EMOCIONALNE! .. 680 PPODZIEKOWANIA 61 Gest VI EMOGJE A ZDROWIE Emogje a choroby somatyczne praycryny i wskainiki podatnosci na zachorowania ....657 Howard Leventhal, Lindo Patrick Miler ZALEENOSCI MIEDZY ENOCAM A ZDROWIEN, 67 ‘ROLA EHC W PROCESACH CHOROBOWYCH 6st FUNKCIE KOMUNIKACHINE | STRUKTURA ENOCH 60 NODELE PRZYCZINOWOSCI BEZPOSREDNIE! 662 FUNKCIA EMO AKO WSKAINIKA W SYSTEMIE DHUKIERUNKOUTH ...... 5 NNOWE KIERUNKL- CHOROBY INFEKCHINE| GOJENIE SIE RAN .. 687 (GENT JAKO TRZEI CZYNNIK” W PREYCZYNOWOSCE ‘BEZPOSREDNIES a) KONKLUZI: EMOCIEJAKO ELEMENT KOMUNIKAC "ZALEENOSC MIEDY ENOCIAM A CHOROBA ” Gdy widzieé znacry avé ~ pornawcro- ~emocjonalne podejscie do radzenia sobie ze stresem zdrowotnym zane M. Mir Rober A Schall ‘POZNAWCZO-ENOCIONALRY NODEL PRZETWARZANA 676 INFORNACH ZOROWOTHYCH n ‘REAKCIE POZNAN NA ZAGROTENIA DLAZDROWIA om PROTOTYPOWE PROFILE REAKCL POINANICZO-EMOCJONALNYCH CF wost : 3 PODZIKONANIA on Emocje a odpornogé ............ 701 Roger oat, James W Pomebaker ‘UxLAD ODPORNOSCIONY JAKOTOPOLOGICNY SISTER. SENSORYCNY me ‘TRUDNOSCI W OCENIE AKTYWNOSCI UKEADU ‘oproRNoSciowEGo ma ‘WAASCTNOSC!PSYCHOMETRYCNE UREADU ‘ODPORNOSCIOWEGO 78 MOE JAKO DISPOZYCIE DO DZAEANA 704 ‘LODPORNOSCI WA EMOCIE | CHOROBY m5 \WPLYW EMOGI NA AKTYWNOS« taanLocicany 706 \WPEYWINDUKOWANYCH EHOC MA ZENNE MUNOLOGICENE 78 ‘OTWARTOSC EMOCIONALNA A INMUNOLOGIA no woskt : m PODZIEKOWANIA m3 SPIS TRESCI 9 au sree AEGEAN EOE WSTRET MORALNY oa 36, Strach i lek z perspektywy ewolucyine), PREADAPTACIAKULTUROMA EMOLUGAA WSTRETU Co pornawezej i kliniezne] ng TW WSTRETU Oo Arne Osman WSTRET WOR KULTURAGH a ‘VAWISKO LRU STRACHU ™ INCE MOYWIDUALNE WE WRAZLINOSCINA WSTRET... 812 KONTEXSTSYTUACUNYSTRACH KU. m ws G2 a PERSPEKTYHA TEORETYCINA~ OLA NESWIADOMYCH ios a5 PROCESO W STRACHU KU mm PODIIEKOWANA ais Incr WODEL EOE 741, ite procesy praywiqronia oO) Leslie! mr one Hal, ihardL Rpson PODLIEKOWANA.. ™ DEFINE. cnn oe BAL 37. Ronw6j rose i wrogich intera LS eos wanna m Szabat 4 Lemers, Kenneth A. Dodge NSE PREUACELSKA 1m FUNYCJONALNE ZNACZEMEZeocr 1M isk! Oa N76 UMELEINOSC JES REGULOWANA ... 746 5 ae m4 Sraio 31 ms R.Averil Thomas A. More PODZEKOWANA 1 i ODESSA DO ROZUMIENIA SZCESCA oo 88 38. qSmutek" — cxyisinieje tokie rjawisho?......761 SICESCE W OONISTEN DO SYSTENOW ZACHOWAA .... 833 ee PAC ODMECENTCHKWESTH 0% PODEJSCIA PSYCHOLOGICZNE. 162 ‘SICTESCIE W ODNIESIENIU DO MECHANIZMOW PODELSCIAANTROPOLOGICINE| HISTORYCEE . 1H posreDNicacten a PODENCI BIOLOGICNE m SZCESCE W ODNESIENI DO CECH OsoBOHDEC 38 OMDIMENIE 7 Uyast Kaicone a5 39. Emocje samoswiadomosciowe zaienowanie, PODZIEKOWANIA ad duma, wstyd, poczucie winy 780 43, Empatia i wspétcrucie B49 ‘Miboel Lents None Eisenberg ZTRACIENE JA al ‘TENPERAMENTALNE UB OSOBOWOSCIONE ZENE eee 7 ‘EACTACE SIE REAGOWANIEM ZWAZANYH ZEMPATIA,.. 851 Lae eae a Lad FOTW) REAGOWANUAZWAZANEGO 7 EHPATIA 853 ZACEENE MODEL mm "RELA POMIEDDYREAGOWANEN THAZANY ee 2 CTEMPATIAATACHOMANAMSPORECIN 855 ed 6 CINE PLOIOMEW REAGOWAMIUZRIZANTAZ EUPIA... 858 40. Wstret. we ‘RGA EMPATH 059 Paul Ren Jonathan Hai, lk. HeCauley PODZIEKOWANA we DEFINI WsTRETU ™ \WSTRET JAKO EMOCIA PODSTAWOWA wo) —_Indeks narwisk.......... PODSTAWOWY WSTRET aa Indeks rzeczowy .....EDAKTORACH Michael Lewis jest profesorem pediatrii i psychiatrii oraz kierownikiem instytutu Bada nad Rozwojem Dziecka Robert Wood Johnson Medical School, University of Medicine and Dentistry of New Jersey. Ja- ko autor bad? redaktor ma w swoim dorobku ponad treydziesci ksiazek na temat psychologii rozwojowei, aw ankiacie przeprowadzone| przez ,Developmental Review" w 1995 roku zostal uznany za najwiekszy autorytet naukowy w dziedzinie psychologii rozwojowe}. Doktor Lewis jest jednym z redaktorow The Handbook of Developmental Psychopathology (Podrecznik psychopatologii rozwojowe)), a jego ksigzka Altering Fate: Why the Past Does Not Predict the Future (Uciec przeznaczeniu. Dlaczego przeszios¢ nie pozwala przewidywac przyszlosci) by!a nominowana do Maccoby Book Award. Jeannette M. Haviland-Jones jest profesorem psychologii w Rutgers — The State University of New Jer- sey. Glownym przedmiotem jej badar jest normalny oraz zaburzony rozwéj emocjonalny na przestrzeni dycia cztowieka, ze szczegéinym uwzglednieniem okres6w prze|Sciowych, takich jak adolescenoja. Dok- tor Haviland-Jones jest wspdtautorka (wraz z Hollis Scarborough) ksig2ki Contemporary Adolescence (Adolescencja dzis) i wspélredaktorka (z Michaelem Lewisem) pierwszego wydania Psychologii emocji Niedtugo ukade sig jej nowa ksiazka, napisana wspolnie z Carol Magal i zatytulowana The Matrix of Emo- tion and Life Trajectories (Macierz emoct i trajektorie Zycia), w kt6re} naukowe pojecia porzadku, zloz0- nogci i chaosu zostaly zastosowane do procesu rozwoju emocjonalnego i osobowosciowego. Jako czlo- nek i zatozyciel Migdzynaradowego Towarzystwa Bada nad Emocjami (International Society for Rese- arch on Emotion), Haviland-Jones uczestniczy w amerykariskich 1 migdzynarodowych sympozjach naukowych, a ponadto w Europie i w Ameryce Pélnocnej wyglasza odczyty na temat rozwo|u emoojonal- nego. Jest autorka licznych badar | preeglad6w wskazujacych, jak wadne — obok narracyjnych oznak sq sygnaly niewerbalne, od mimiki po zapachy czy feromony.WSPOELPRACOWNICY Brian P. Ackerman, PhD, Wydzial Psychologii, University of Delaware, Newark, Delaware James R. Averill, PhD, Wydziat Psychologii, University of Massachusetts, Amherst, Massachusetts Carol Barr-Zisowitz, MD, PhD, Wydziat Psychiatrli, University of Pittsburgh School of Medicine, Pitts- burgh, Pensylwania John E. Bates, PhD, Wydziat Psychologii, Indiana University, Bloomington, Indiana Brian T. Bedell, MS, Wydziat Psychologi, Yale University, New Haven, Connecticut Gary G. Berntson, PhD, Wydziat Psychologii, The Ohio State University, Columbus, Ohio Roger J. Booth, PhD, Instyiut Medycyny Molekularnej, Wydziat Nauk Medycznych i Zdrowia, The Univer- sity of Auckland, Auckland, Nowa Zelandia Leslie R. Brody, PhD, Wydziat Psychologii, Boston University, Boston, Massachusetts George W. Brown, PhD, Akademicki Wydzial Psychiatrii, OSrodek Badafi Spoleczno-Medycznych, St. Thomas’ Hospital, Londyn, Wielka Brytania John T. Cacioppo, PhD, Wydzial Psychologii, University of Chicago, Chicago, Illinois Susan D. Calkins, PhD, Wydziai Psychologii, University of North Carolina at Greensboro, Greensboro, Pétnocna Karolina Leda Cosmides, PhD, Wydzial Psychologii i Ogrodek Psychologii Ewolucyjne), University of California at Santa Barbara, Santa Barbara, Kalifornia Jerusha B. Detweiler, MS, Wydzial Psychologii, Yale University, New Haven, Connecticut Ed Diener, PhD, Wydziat Psychologii, University of Illinois at Urbana-Champaign, Champaign, ilinols Kenneth A. Dodge, PhD, Centrum Dziecka i Polityki Rodzinnej, Duke University, Durham, Pétnocna Karolina Nancy Eisenberg, PhD, Wydziat Psychologii, College of Liberal Arts and Sciences, Arizona State Univer- sity, Tempe, Arizona Paul Ekman, Phd, Wydziat Psychiatrii, University of California at San Francisco, San Francisco, Kalifornia Joseph P. Forgas, DPhil, DSc, Szkola Psychologii, University of New South Wales, Sydney, Nowa Potu- dniowa Walia, Australia Nathan A. Fox, PhD, Instytut Badari nad Dzieckiem, Wydzial Rozwoju Cztowieka, University of Maryland, College Park, Maryland Nico H. Frijda, PhD, Wydziat Psychologii, Uniwersytet Amsterdamski, Amsterdam, Holandia Jonathan Haidt, PhD, Wydziat Psychologii, University of Virginia, Charlottesville, Wirginia Judith A. Hall, PhD, Wydziai Psychologii, Northeastern University, Boston, Massachusetts Paul L. Harris, DPhil, Wydzial Psychologii Eksperymentalnej, University of Oxford, Oxford, Wielka Brytania Elaine Hatfield, PhD, Wydziat Psychologii, University of Hawaii at Manoa, Honolulu, Hawaje Jeannette M. Haviland-Jones, PhD, Wydzial Psychologii, Rutgers — The State University of New Jersey, New Brunswick, New Jersey Ursula Hess, PhD, Wydziat Psychologii, University of Quebec at Montreal, Montreal, Quebec, Kanada Alice M. Isen, PhD, Wydziat Psychologii i Wyzsza Szkola Zarzqdzania Johnsona, Corel University, Itha- ca, Nowy Jork Tiffany A. Ito, PhD, Wydzial Psychologii, University of Colorado, Boulder, Kolorado Carroll E. zard, PhD, Wydziat Psychologli, University of Delaware, Newark, Delaware P..N. Johnson-Laird, PhD, Wydzial Psychologii, Princeton University, Princeton, New Jersey PSYCHOLOGIA EMOCH 13 PN. Johnstone, kandydat do stopnia PhD, Wydzial Psychologil, Uniwersytet Genewski, Genewa, Szwajcaria Patricia Kahlbaugh, PhD, Wydziai Psychologii, Southern Connecticut State University, New Haven, Con- necticut Dacher Keltner, PhD, Wydziat Psychologi, University of California at Berkeley, Berkeley, Kalifornia ‘Theodore D. Kemper, PhD, Wydziat Socjologii, St. John’s University, Jamaica, Nowy Jork Gilles Kirouac, PhD, Szkota Psychologii, Laval University, Quebec, Kanada Jeff T. Larsen, MA, Wydzia! Psychologii, The Ohio State University, Columbus, Ohio Joseph E. LeDoux, PhD, Centrum Nauk Neurologicznych, New York University, Nowy Jork, Nowy Jork Ghyslaine Lemay, PhD, Wydzial Psychologi, University of British Columbia, Vancouver, British Colum- bia, Kanada Elizabeth A. Lemerise, PhD, Wydziat Psychologii, Western Kentucky University, Bowling Green, Kentucky Howard Leventhal, PhD, Instytut Zdrowia, Opieki Zdrowotnej i Bada nad Starzeniem sie, Rutgers - The State University of New Jersey, New Brunswick, New Jersey Michael Lewis, PhD, Instytut Badan Rozwoju Dziecka, Robert Wood Johnson Medical School, Universi- ty of Medicine and Dentistry of New Jersey, New Brunswick, New Jersey Maria D. Liwag, PhD, Uniwersytet Atteneo, Quezon City, Filipiny Richard E. Lucas, MA, Wydziat Psychologi, University of llinois at Urbana-Champaign, Champaign, llinois John D. Mayer, PhD, Wydziat Psychologii, University of New Hampshire, Durham, New Hampshire Clark R. McCauley, PhD, Wydzial Psychologii, Bryn Mawr College, Bryn Mawr, Pensylwania Suzanne M. Miller, PhD, Sekcja Nauki o Populacji, Program Medycyny Psychospotecznej i Behawioral- nei, Fox Chase Cancer Center, Cheltenam, Pensylwania ‘Thomas A. More, PhD, U. S. Forest Service, Northeastern Research Station, Burlington, Vermont Keith Oatley, PhD, Osrodek Stosowanych Nauk Poznawezych, Instytut Bada na Potrzeby Edukacji w On- tario, University of Toronto, Toronto, Ontario, Kanada Arne Ohman, PhD, Wydziat Neurologii Klinicznej, Sekoja Psychologii, Instytut i Szpital Karolinska, Sztok- holm, Szwecja Jaak Panksepp, PhD, Wydziat Psychologii, Bowling Green State University, Bowling Green, Ohio W. Gerrod Parrott, PhD, Wydziat Psychologii, Georgetown University, Waszyngton, DG Linda Patrick-Miller, PhD, Instytut Zdrowia, Opieki Zdrowotnej i Badan nad Starzeniem sig, Rutgers - The State University of New Jersey, New Brunswick, New Jersey James W. Pennebaker, PhD, Wydzial Psychologii, University of Texas, Austin, Teksas Elizabeth A. Phelps, PhD, Wydzial Psychologii, New York University, Nowy Jork, Nowy Jork Kirsten M. Poehimann, PhD, Wydziat Psychologii, University of Houston, Houston, Teksas Richard L. Rapson, PhD, Wydziat Historii, University of Hawali at Manoa, Honolulu, Hawaje Richard Rende, PhD, Wydziat Psychologii, Rutgers - The State University of New Jersey, Piscataway, New Jersey Paul Rozin, PhD, Wydzial Psychologii, University of Pennsylvania, Filadeltia, Pensylwania James A. Russell, PhD, Wydzial Psychologii, University of British Columbia, Vancouver, British Colum- bia, Kanada Carolyn Saarni, PhD, Wydziat Doradztwa, Sonoma State University, Rohnert Park, Kalifornia Peter Salovey, PhD, Wydziat Psychologii, Yale University, New Haven, Connecticut Klaus R. Scherer, PhD, Wydzial Psychologii, Uniwersytet Genewski, Genewa, Szwajcaria Robert A. Schnoll, PhD, Sekcja Nauki o Populacji, Program Medycyny Psychospoteczej i Behawioraine}, Fox Chase Cancer Center, Cheltenham, Pensylwania Richard A. Shweder, PhD, Komisja ds. Rozwoju Cztowieka, University of Chicago, lllinois Robert C. Solomon, PhD, Wydzial Filozofii, University of Texas, Austin, Teksas14 __PSYCHOLOGIA EMOCIT Matthew P. Spackman, PhD, Wydzial Psychologii, Brigham Young University, Provo, Utah Peter N. Stearns, PhD, Wydziat Historii, George Mason University, Fairfax, Wirginia Nancy L. Stein, PhD, Wydzial Psychologii, University of Chicago, Chicago, Illinois Ed S. Tan, PhD, Wydziat Sztuk Pigknych, Vrije Universiteit, Amsterdam, Holandia John Tooby, PhD, Wydziat Antropologii i Osrodek Psychologii Ewolucyjne), University of California at Santa Barbara, Santa Barbara, Kalifornia Tom Trabasso, PhD, Wydziat Psychologii, University of Chicago, Chicago, Illinois Patrick T. Vargas, PhD, Szkota Psychologii, University of New South Wales, Sydney, Nowa Potudniowa Walia, Australia Geoffrey M. White, PhD, Wydziat Antropologii, University of Hawaii, Honolulu, Hawaje pierwsze wydanie tej ksigéki, badania nad emocjami wtasnie wehodzity w faze rozkwitu. Od tamtego czasu dociekania w tej dziedzinie zaczgto uznawaé za niezbedny aspekt wszelkich studiéw nad rodzajem ludz~ kim. Na poczatku nowego stulecia Koniecz- ‘nosé eksplorowania emocji ~ oraz ich interak- gji z procesami poznawezymi, osobowoscia, a takée kwestiami 2drowotnymi - stala sig dla wszystkich oczywista. Oddajemy w rece Czy- telnika drugie wydanie Psychologii Emocji — staralismy sig w nim sprostaé nowym wyzwa- niom, analizujgc dotychczasowe osiagnigcia witej dziedzinie, a jednoczesnie wkraczajgc na obszary, ktére dopiero czekajq na zbadanie, Pierwsze wydanie zostalo uznane przez magazyn Choice” za Wybitng Ksiazke Na- ukowg 1995 roku, Mamy nadzieje, ze druga edycja spotka sig z réwnie duzym uznaniem i bedzie stuzyé zaréwno poczatkujacym bada- czom, jak i tym, kt6rzy cheieliby poznaé nowe kierunki w badaniach nad emocjami. Tym, Ktorzy dopiero zaczynajq sig interesowaé te- matem, niniejszy tom powinien dostarezyé do- datkowej stymulacji, rzucajac nowe swiatto na zane juz kwestie i zachgcajac do poznawania kolejnych zagadniefi, Natomiast osobom za- angazowanym w badania, lecz dotad skoncen- trowanym na wlasne} specjalnosci, ksigzka ta moie objawié site i Zywotnosé nauki o emo- gjach, ukazujgc mnogos¢ otwierajgcych sig perspektyw i dokonywanych odkryé. Tempo Tozwoju tej dyscypliny jest proporcjonalne do liceby naukowedw, kiérzy obecnie prowadza, empiryczne i teoretyczne badania nad emocja- mi. Kiedy grupa badaczy osiagnie ,mas¢ kry- tyczna”, nastepuje znaczne ozywienie dziatal- nosci naukowej. Drugie wydanie obejmuje zaréwno uaktu- alnione wersje rozdzialow zawartych w pierw- Ke w 1993 roku przygotowywalismy WSTEP szej edycji i przedstawiajgcych dorobek ba- dawezy ostatniej dekady, jak i zupetnie nowe rozdzialy tych samych autor6w; znalazly sig tu takée artykuly napisane przez innych badaczy, Swiadezqce 0 rozwoju wiedzy na temat wza- jemnych oddzialywai pomigdzy emocjami a innymi aspektami zachowania. Tak wigc no- we wydanie — obok prac pionierw w dziedzi- nic badaii nad emocjami, ktorzy rozbudowuja swoje pierwotne koncepcje — uwzglednia dzia- talnoSé tych nowych badaczy, ktérzy zdotali w ktérej staralismy sig choéby czeSciowo od awierciedlié imponujacy i nieprzerwany po- step technologiczny oraz najnowsze odkrycia dotyezqce zaleznosci pomigdzy mézgiem a za- chowaniem. Szezegélnie istotny jest nowy dziat na te- mat emogji i zdrowia. Badania nad zalezno- Seiq emocje-choroby stanowia dynamicznie rozwijajaca sig dziedzing nauki, a nowe sposo- by mySlenia 0 zwigzkach migdzy stresem a chorobami, zaposredniczanych przez reak- cje emocjonaine, nie tylko stanowia waine osiagnigcie teoretyczne, ale przynosza ted praktyczne konsekweneje dotyezace Swiadeze- nia ustug zdrowotnych. Jest to kolejny obszar stwarzajgcy motliwos¢ testowania modeli teo- retycznych i zbierania danych, Poza dodaniem tego nowego dzialu posze- rzyligmy zakres naszych poszukiwafi o zwiqzki pomigdzy emocjami a sztuka oraz takimi dzie~ dzinami wiedzy, jak historia, filozofia, genety- ka i antropologia. Zdecydowalismy sig zaréw- no ukazaé problematyke emogji z szersze} per- spektywy, jak i dokonaé bardziej szczeg6lowej analizy wybranych zagadnies, Dzigki temu Czytelnik bedzie még! nie tylko docenié zna- czenie emocji w réznych dziedzinach, ale16 PSYCHOLOGIA EMOCII i prayjrzeé sig z bliska poszezegélnym afek- tom. Wydtuzona zostala réwniez. lista oma- wianych szczegétowo emocji - i mamy zamiar wydluzaé ja nadal, w miare postepow badait cempiryeznych. ‘Choé w drugim wydaniu Psychologii emogi zachowujemy ten sam podstawowy porzadek, co w pierwszej edygji, to liczba mozliwych te- matéw wzrosla tak znacznie, Ze 2 Zalem musie- ligmy zrezygnowaé z omawiania czeéci z nich. Niektorym dziedzinom poswigcamy uwage dlatego, ze spodziewamy sig ich gwattownego rozwoju; innym ~ poniewaz. juz doczekaly sig cogromnej liczby opracowah; jeszcze innym — po prostu dla zachowania réwnowagi. Upo- rzadkowanie rozrastajqce] sie zawartosci ksiqz~ ki oraz praca z liczng i zréznicowang grupa na- ukowcow stanowily dla nas powazne wyzwanie iogromny zaszczyt. To naszym autorom niniej- szy tom zawdzigeza swoja wartosé. Mamy nadzieje, ze nasza praca okaze sie przydaina dla naukowe6w, klinicyst6w i stu- dentéw reprezentujacych rozmaite dyscypliny. Na zakoficzenie chcielibysmy podzigkowaé Despi Laverick za pomoc w przygotowaniu te go wydania. MICHAEL LEWIS JEANNETTE M. HAVILAND-JONES Czes¢ | INTERDYSCYPLINARNE PODSTAWY EMOCIIDEVAN FILOZOFIA EMOCII Robert C. Solomon w tytule eseju napisanego przez Williama Jamesa dla pisma Mind” z g6ra sto lat temu (James, 1884), Zainteresowanie filozoféw natura emocji sicga jednak znacznie dalej w przeszlos¢ — do czas6w Sokrate- sa, a nawet presokratyk6w. Chociaé filozofia - w znacz~ nej mierze za sprawa Sokratesa i jego ucznia Platona — uksztaltowata sig jako dazenie do racjonalizmu, to gdzics w tle zawsze kryly sie emocje, czesto spostrzegane jako szkodliwe dla rozumu, zagrazajace filozofii i filozo- fom, Jedna z najbardziej nosnych metafor przedstawiaja- cych relacje migdzy rozumem a emocjami jest metafora »pana i niewolnika”. Rozum, reprezentujacy madrosé, sprawuje tu kontrolg nad groZnymi impulsami emocji, Ktére zostajg bezpiecanie sttumione, wlasciwie ukierun- kowane lub - w idealnym wypadku — zharmonizowane zrozumem. Jednakze odpowiedé na pytanie ,,Czym jest ‘emocja?” okazuje sig réwnie trudna jak panowanie nad emocjami. Za kazdym razem, gdy wydaje sie, Ze znale~ ziono odpowiednia definicje, pojawia sig niespodzianie C zym jest emocja? Tak sformutowane pytanie pada20 PSYCHOLOGIA EMOCIT jaka$ nowa teoria, ktora podwaza dotychcza- sowe rozumienie. Metafora ,pana i niewolnika” opi dwéch zalozeniach, ktére do dzié w znacznej mierze determinujg filozoficzne spojrzenic na Zjawisko emogji. Na pierwszy plan wysuwa sig zatozenie o niszym statusie uezucia — pracko- nanie, Ze emocja jako taka jest bardziej prymi- tywna, mniej inteligentna, bardziej zwierzeca, mniej godna zaufania i bardziej niebezpieczna nig, rozum, a zatem powinna podlegaé jego kontroli (te same argumenty przytaczal Ary- stoteles oraz inni oSwieceni Ateficzycy, uzasa- dniajac instytuejg niewolnictwa). Drugie, glebicj ukryte zatozenie dotyczy samego rozrGinienia migdzy rozumem a emocja - przekonania, Ze mamy do czynienia z dwoma odrebnymi ro- dzajami naturalnymi, dwoma scierajacymi sig, antagonistycznymi aspektami duszy. Nawet ci filozofowie, ktorzy starali sig zintegrowaé te aspekty, sprowadzajac jeden z nich do drugie- g0 (co z reguly oznaczato uznanie emocji za posledniejszy gatunek rozumu, ,,zaburzone spostrzeganie” czy ,znieksztalcony osad”), w gruncie rzeczy umacniali to rozréénienie i teze 0 wyészo$ci umystu, By! to wige akt obra- zoburstwa, kiedy w XVIII wieku szkocki scep- tyk David Hume (1739/1963) wygtosil slynng deklaracjg, ze ,,rozum jest - i powinien byé - stuga namigtnosei”. Jednakée nawet Hume, dokonawszy blyskotliwej analizy struktury emogji, ostatecznie powraca do tradycyjnych modeli i metafor. Jego praca pozostaje kla- sycznym hotdem dla rozumu, pomimo ze Hu- ‘me zmaga sig z jego ograniczeniami. yzofia to dyscyplina uwarunkowana hi- storycznic. W nie mniejszym stopniu niz przedmiot badaa ogranicza jq i definiuje prze- satos¢, Nie spos6b zrozumiec i docenié dzisiej- szych teorii i dysput filozoficanych, nie znajac meandrow historii tej dyscypliny. Nawet gdy filozof deklaruje, Ze traktuje emocje jako zja- wisko ,samo w sobie” lub Ze analizuje jezyk ‘emogji w oderwaniu od histori czy jakichkol- wiek wezesniejszych prob interpretacji, nie mote sig uwolnié od dziedzictwa madrosci i glupoty, nagromadzonego przez stulecia roz- wadah i dyskusji. Choéby skwapliwie ogiosit na wstepie, Ze ,,zdefiniowat pojecia” przed rozpo- czgciem biezace| dyskusji, to w rzeczywistosci wylonienie sig jakiejkolwiek definigji jest moz- liwe dopiero po dlugiej debacie — a nawet wte- dy definieja zawsze jest watpliwa i znajduje za- stosowanie wylacznie w ograniczonym kon- tekécie, w odniesieniu do Konkretnych modeli kultury i ludzkiego charakteru. W rozdziale tym staratem sig nakreslié — do8é wybiérezo ~ historig filozoficanych ro: waiafi na temat emogji, a nastepnic dokon: krétkiego podsumowania tych zagadnien, kt6- re do dzié pozostaja istota dyskusji filozoficz- nej. Zwadywszy na charakter omawianej dys- cypliny i na istniejacy w niej nacisk na rozumo- wanie, nietrudno sig domyslié, ze wieksz0sé filozoficanych analiz dotyczyla i nadal dotyczy przede wszystkim poznawezych aspektow emogji, aspekty fizjologicane zas — a w pewnej mierze takée spotecene i behawioralne ~ sq Iekcewazone, lub nawet negowane. Dialekty- ka filozofii w tym wypadku przejawia sig w cy- Klicznym wahaniu i odkrywaniu weigd na no- wo tych zaniedbywanych aspektow. W niekté- rych okresach emocje sq sprowadzane do uczuc i fizjologii, traktowane jako co calkowi- cic oderwanego od inteligencji, a nawet pod- ludzkiego. Kiedy wahadio wychyli sig w druga, strong, emocje jawig sig jako cnoty prawdzi- wej madrosei i sq uznawane za whasciwych pa- now rozumu, a nawet za podstawe naszego by- cia w Swiecie. Wiekszos¢ filozoféw stara sie jednak znaledé bardziej umiarkowane, wielo- wymiarowe stanowisko. Czasami wysuwany jest zarzut, Ze filozo- ficzne teorie emogji to z reguly czyste spekula- Ge, ktore — w przeciwierisbwie do teorii socjo- logicanych - nie sq poparte zadnymi dowodami cempirycznymi, Jednakée ci, ktrzy wysuwajq podobne zastrzedenia, zapominaja, Ze filozo- fowie — choé sami pragng uchodzié za Iudzi pozostajgcych w stuzbie rozumu — tez praezy- wajq emocje, a w wiekszoSci wypadk6w (jak- kolwiek nie we wszystkich) repertuar tych uczué wystarezylby do sformutowania i dostar- czenia dowod6w dla tuzina teorii, Jak stwierdza Kartezjusz. (Descartes, 1649/1958) we wprowa- dzeniu do tematu, ,kazdy z nas nosi w sobie doswiadezenic namigtnosei; chac zatem ba- daé ich naturg, nikt nie musi siegaé do cu- dzych obserwacji”. Poza tym nie ma zadnego powodu, by przediudaé trwajace juz sto lat wa- FILOZOFIA ENOCH = 21 —_—————— énie migdzy filozofig a psychologig. W gruncie rrecty obie te dyscypliny maja wspélng histo- rig, a Zjawisko emocji mozna rownie skuteca- nie bada¢ i z jednej, i z drugiej perspektywy. HISTORIA FILOZOFII EMOGJI Chociad historia filozofii czgsto bywa przed- stawiana jako historia rozwoju racjonalizmu - jak na przyktad w ujeciu wielkiego niemieckie- go mysliciela z XIX wieku, G. W. F. Hegla — to filozofowie nigdy catkowicie nie lekcewazy- li emocji, jakkolwiek niemal zawsze odmawia- iim pierwszorzednego znaczenia. Bledem by- aby jednak nadmierna koncentracja na okre- dleniu ,emocja”, poniewaz na przestrzeni lat zasieg i znaczenie tego terminu ulegaty po- wainym zmianom, po czeéci na skutek ewolu- owania teorii emogji. Rowniez.stowo ,namit 106” ma dluga i bogata przesztoSé, Nalezy za- tem sig wystrzegaé blednego zalozenia, Ze méwimy 0 pojedynczej, uporzadkowanej, na- turalnej Klasie zjawisk, ktore po prostu otrzy- mywaly rédne etykiety, w zaleznosci od jezyka i okresu historycznego. W przesztosci do kate- gorii ,namigtnosci” i ,emocji” zaliczano roz- maite uczucia, pragnienia, sentymenty, na- stroje, postawy i dramatyczne reakcje, a ich uwzglednienie badé wykluczenie zalezalo nie od definicji ustalonych arbitralnie przez. filo- zof6w, lecz od rozlegtej sieci czynnik6w spo- tecanych, etycznych, kulturowych i psycholo- gicanych, Diatego nieraz sig przekonamy, Ze przedmiotem tej czy innej teorii filozoficznej nie jest emocja jako taka, lecz. raczej jakas szczegina podklasa emogji lub konkretna emogja oraz jej zaczenie dla obyczajéw czy moralnosei danej epoki. Ttak, emocje jako takie nie znalazly sig po- Sr6d trzech aspektow duszy wymienianych przez Platona (ok. 428-347 p. n. ¢.) w Republi- ce (1974). Do tych aspektow zalicza Platon: rozum, temperament i pozadliwos¢. To, co dzis nazywamy emocjami, zostalo rozdzielone pomigdzy temperament a pozadliwos¢; mato tego - z dialogu Uczta, w ktérym Platon oma- wia pojgcie ,erosa” jako ukochania Dobra, wy- nika, Ze rownied rozum zawiera pierwiastek emogji. Natomiast Arystoteles (384-322 p. n. c.) wyodrebniat emocje jako takie, ale pomimo swe} mani Klasyfikowania stosunkowo malo miejsca poswigcit wyliczaniu czy analizowaniu emogji (znacznie mniej niz, na przyklad, opiso- wi poszezegélnych cnét albo réznych gatun- éw ptakéw). W swojej Retoryce (1941) defi- niuje emocje jako to, co prowadzi do takiej odmiany stanu cztowieka, ze uposledzona 20- staje jego zdolnos¢ oceny, i czemu towarzyszy przyjemnosé i b6l. Przyktadami emocji sq: zlosé, strach, litosé itd. oraz ich przeciwien- stwa”. (Nie dowiadujemy sig jednak, ezym sq owe ,przeciwiefistwa”). Arystoteles szczegélo- wo omawia niektore emocje, a zwlaszeza zlos, Kt6ra_przedstawia w zaskakujgco wspdleze- snych kategoriach. W Retoryce definiuje ja ja- ko ,,dojmujgce pragnienic jawne} zemsty za jawng i nicuzasadniong obraze nas samych lub naszych przyjaciét”. Dodaje, ze 210 wsze skierowana ku konkretne} osobie - na prayklad ku Kleonowi - a nie w strong cate] ludzkosci”, i wspomina (co prawda mimocho- dem), ze emogji tej niemal zawsze towarzyszy uczucie fizyeznej przykrosci. Kluczem do dokonanej przez Arystotelesa analizy jest jednak pojecie ,zniewagi”. Znicwa- ga to przyczyna zlosci, a stanowié ja moze akt spogardy, ziosliwosci czy bezczelnosei”. Ary- stoteles bierze pod uwage takée zniewagi urojo- ne (innymi stowy, zlosé nieuzasadniona nadal pozostaje zloscia) i kladzie seczegélny nacisk na zadzg zemsty, uznajac tym samym komponent behawioralny za osiowy clement emocji. Jak sig zdaje, Arystoteles - kt6ry w tak wielu dzie~ dzinach wykazal sie zadziwiajqcq dalekowzrocz- noscia - moze uchodzié za prekursora rowniez giéwnych wspélczesnych teorii emogji. W swo- jej analizie zloSci uwzglednia on charaktery- styczny komponent poznawezy, okresiony kon- tekst spoteczny, tendencje behawioralna oraz wystepowanie fizycznego pobudzenia. Dodaje nawet, Ze dyskomfort fizyczny bad psychicany ~choroba, nedza, nieszczesliwa milos¢, wojna, zawiedzione oczekiwania czy doswiadczenie niewdzigcanosei - sprzyja pojawieniu sig zto~ Sci, Co cickawe, Arystoteles miat niewiele do powiedzenia na temat ,uczué” - zapewne nie dlatego, ze starozytni Grecy byli calkowicie22 PSYCHOLOGIA EMOCIT wyzuci z wratliwosci, lecz datego, Ze zjawiska, Ki6re dzié nazywamy (raczej niekonsekwent- nie) ,afektem” i wewnetranym doznaniem, nie budzily w nich wigkszego zainteresowania i nie odgrywaly znaczacej roli w jgzyku czy w psychologii kultury greckiej. Przy omawianiu poglad6w Arystotelesa na emocje w zadnym razie nie nalezy zapominaé, de jego analiza moze byt rozpatrywana jedy- nic w szerszym kontekécie problematyki etycznej. Zi0S¢ interesowala Arystotelesa ja- ko naturaina reakcja na zniewage i przymus moralny, kt6rq to reakcjg mona podsycaé i wywolywaé, postugujgc sig rozumem i retory- kg. (Stad wigczenie tego tematu do ksigzki traktujacej 0 retoryce). Ztos¢ (i niekt6re inne emocje, a zwtaszcza duma) zajmuje tez pocze- sne miejsce posréd klasycznych endt, wylicza- nych przez Arystotelesa w jego Etyce nikoma- chejskiej (1941). Arystoteles omawia tu dose szczegdtowo te okolicznosci, w ktorych gniew stanowi odpowiednia reakcje, oraz te, w kt6- rych jest on niestosowny; okresla ponadto wlaSciwy” poziom, czy tez intensywnoSé zlo- Sci. Wskazuje, ze zdolnoS¢ przebaczania moze byé cnota, ale tylko czasami, Twierdzi takée z.calg stanowczoscia, ze tylko glupcy nigdy nie wpadaja w gniew i Ze choé ludzie nadmiernie zapalezywi bywaja_,nieznosni”, to brak zlosci (w oblicau faktyczne} zniewagi) jest raczej przywara, a nie zaleta. Swoim zwyczajem Ary- stoteles zaleca w te] kwestii umiarkowanie, salty Srodek migdzy skrajnosciami". Podob- nie w Etyce omawia szczeg6towo strach, porow- nujac go z odwaga, ktéra ma polegaé nie tyle na braku, czy tez na ,pokonywaniu” strachu, co na przejawianiu wlasciwego jego poziomu, dale- kiego i od brawury, i od tchérzostwa. Tak wiec emogje to podstawowy, niezbywalny element dobrego zycia”, analiza ich natury zas stanowi integralng czeSé wszelkiej analizy etyczne}. Ze zbieznoscia pomiedzy emocjami a ety- ka spotykamy sig r6wnied w kulturze starozyt- nego Rzymu, w filozofii stoikw (zob. Rist, 1969, i Nussbaum, 1994), Jednakze w odr6z- nieniu od Arystotelesa, ktory uznawat emocje za niczbedne dla dobrego zycia, stoicy spo- strzegali je jako bledy konceptuaine, ktére nas unieszczesliwiaja. Stosujac dzisiejsze katego- rie, mozna powiedzie¢, ze dwa tysigce lat temu stoicy Seneka i Chryzyp sformutowali klasycz- nq poznawczq teorie emocji (zob. zwlaszc: Seneka, 1963). Krotko méwigc, wedlug sto- ik6w emocje to oceny ~ oceny dotyczace $wi ta i miejsca cztowieka w éwiecie. Swiat spo- leczny starozytnego Rzymu nie byt jednak szczeg6lnie przyjazny ani racjonalny. (Sam Se- neka byt poddanym cesarza Nerona, ktéry ostatecznie zmusit go do samobéjstwa). Stoicy spostrzegali otaczajacy ich Swiat jako niepod- dajacy sig kontroli i wykraczajacy poza wszel- kie rozsadne oczekiwania, totez emocje (ktore pociagaja za soba oczekiwania wobec Swiata) jawily im sig jako btedne oceny dotyczace 2 cia, sila rzeczy wywolujace cierpienic i frustra- je. W zwiazku z tym drobiazgowo analizowa- li czastkowe osady skladajgce sig na emocje: arogancje oceny moralne} w wypadku zlosci; bezbronnosé towarzyszqcq mitosci; zaabsor- bowanie wlasnym bezpieczeristwem odnajdy- wane w strachu. Wyjéciem z sytuacji miala byé nobojetnosé psychiczna”, czy tex apatheia (apatia). Stoicy wierzyli w istnienie ,,wyzszej” przyczyny, transcendentne} wobec marnosci éwiata spotecznego. Uwatali jednak, ze warun- Kiem ,dobrego zycia” na tym Swiecie jest uswia- domienie sobie calkowite} bezcelowosci pray: wiazania i zaangazowania emocjonalnego. Sredniowieczne studia nad emocjami, weigz, silnie zwigzane 2 rozwataniami etycznymi, mialy zasadnicze znaczenie dla psychologii chrzeScijafiskiej oraz dla tych teorii natury ludzkiej, przez kt6rych pryzmat ludzie wiekow Srednich spostrzegali samych siebie (zob. Hy- man i Walsh, 1973). Prowadzono szczeg6towe badania pseudomedyczne nad wplywem r62- nych ,,humoréw” (z6lci, flegmy, czarnej Z6tci i krwi) na temperament czlowieka; najwigce} uwagi pogwigcano jednak - wzorem stoikéw — poznawezym i ,wolicjonalnym” aspektom emo- Gji. Podkreslano podstawowy zwiazek pomig- dzy emocjami a pragnieniami, szczeg6lnie tymi samolubnymi i egocentrycznymi. I tak, charak- terystycane dla chrzescijafistwa zaabsorbowa- nie grzechem zaowocowato drobiazgowymi analizami tych emogji, namigtnosci i zadz, kto- re zostaly uznane za grzeszne (zwlaszcza chci- wosci, obzarstwa, nieczystosci, gniewu, zazdro- Sci i pychy; lenistwo, jak sie zdaje, stanowilo wypadek szczeg6lny). O écistym zwiazku po- FILOZOFIA EMOCH 23 ——_——___—___- __————————-_ migdzy badaniami nad emocjami a problema- tykq etyeana dobitnic Swiadezy fakt, xe najwyz- szych endt ~ takich jak milosé, nadzieja i wia- ta — nie klasyfikowano jako emocji; prayzna- wano im wyzszy status i czesto stawiano na rowni z rozumem (czynit tak na przyklad To- masz z Akwinu). Starozytna metafora ,pana iniewolnika” nadal cieszyla sie popularnoscia, a poniewad niektore emocje byly spostrzegane jako grzeszne, to zaliczenie najwyaszych cndt do kategorii emocji wydawato sig niestosowne. Dokonawszy przegladu starozytnej i ste- dniowiecengj literatury na temat emocji, René Descartes (Kartezjusz; 1596-1650) stwierdzil, de jej tre8é jest tak mato znaczaca i w przewa- ‘zajace) czesci tak malo wiarygodna, iz musial- bym porzucié wszelka nadzieje na zblizenie sig do prawdy, gdybym nie zstapil ze Sciezek, kto- rymi podazali moi poprzednicy” (1649/1958). Kartezjusz jest powszechnie uznawany za ojca ‘wspélezesne] filozofii, czy tez, mowige Scisle, za filozofa, ktory przerzucit most pomigdzy scho- lastycanym Swiatem Stedniowiecza a wspéteze- snoscig, Jednakée Descartes byl przede wszystkim naukowcem i matematykiem, po- dziwiajacym ,naturalne éwiatlo rozumu” i za- fascynowanym owa wyrdiniajacq czlowicka niezaleznosciq umystu. Dlatego gardzit tym, co cielesne i zwierzece, utrzymujac, Ze umysl stanowi ,substancje” inng niz ciato (a zatem zwierzeta nie maja umystow). Jak sig jednak okazalo, oddzielenie umystu od ciala stato sig dla Kartezjusza i jego nastepe6w Zrédiem po- wadnego problemu, kt6ry jest bodaj najbar- dziej widoczny w Kartezjatiskiej analizie emo- gji. Mysli o matematyce najwyraénie| moga byé ,,w” umySle — tak jak skureze Zolgdka sq w ciele ~ ale emocje, jak sie zdaje, wymagaj interakeji umystu z ciatem. W swojej rozpra- wie Namiginosci duszy (1649/1958) Kartezjusz. rozwija zatem teorig, wedle kt6rej umyst i cia- {0 ,spotykajq sig” w malym gruczole w okolicy pnia mézgu (dzié nazywanym szyszynkq); cia- to wplywa na umys! za posrednictwem ,,tchnieft Zyciowych” (drobniutkich czasteczek krwi), tore wywoluja emocje oraz ich fizyczne prze- jawy w réanych ezesciach ciata. Jednakée na emocje skladaja sig nie tylko wrazenia wywo- tywane tym fizyeznym pobudzeniem, lecz row- nied spostrzeganie, pragnienia i przekonania. I tak, poza fizycznym pobudzeniem i powszech- nie znanymi wrazeniami emocja zwana niena- wiscig obejmuje spostrzeganie potencjalne} szkodliwosci danego obiektu oraz. pragnienie unikania go. A zatem emocje nie ograniczaja sig do percepeji cielesnej; wediug Kartezjusza moga take polegaé na percepeji duszy (na przyklad na spostrzeganiu pragnienia), a ktére spostrzedenia (na przyktad w wypadku marzef sennych) moga dotyczyé obicktow, tore w rzeczywistosci nie istnieja. Kartezjusz. uznaje emocje za rodzaj ,na- migtnosei”, definiowanych przezef ogdlnie ja- ko ,spostrzezenia, uczucia lub emocje duszy, kt6re maja z niq wyraény awigzek, i kt6re sq wywolywane, podirzymywane i nasilane przez ruch [zyciowych] tchnied”. Namigtnosci, odr6: niane od ,,czystego poznania”, powoduja, Ze nasze oceny stajq sig ,batamutne i niejasne”. Emocje nalea do namigtnosei szczegélnie Klopotliwych; a jednak poddaja sie wplywowi rozumu, Na przyktad, piszac o odwadze, Kar- tezjusz stwierdza: ‘by roznieci¢ w sobie odwage i wyzbyé sig strachu, nie wystarczy chole6, lecztrzeba sig jeszeze posta- raé odnale2é | rozwazy6 powody, przedmioty czy przyklady, Kore przekonaja nas, Ze zagrozenie nie jest tak wielkie; ze zawsze bezpieczniej jest sig bro- nig nigeli ucieka¢; 2e zwyciestwo preysporzy nam chwaly i radoSci, 228 ucieczka nie moze preyniesé nic proce Zalu i wstydu ~ i tak dale. Jak widzimy, opis fizjologii zostaje zastapiony opisem proceséw poznawezych, a emocje ze zjawisk czysto cielesnych stajq sig niezbednym elementem madrosci: ,,Caly pozytek z namict- nosci polega na tym, ze poteguja one i utrwala- ja w duszy mysli godne zachowania, ktore bez tego mogiyby tatwo ulec zatarciu”, Jakze wigc emocje moga byé ,zte”? ,Szkoda powstaje wte- dy, gdy namigtnosci podsycaja owe mysli bar- dziej niz to konieczne lub gdy wzmacniaja to, czego nie nalezy rozpamigtywac”. Niezbyt bie- aly w fizjologii (mimo przynaleénosci do na- ukowej awangardy swoich czas6w), Kartezjusz ostatecznic sktania sig ku zorientowane} na wartosci analizie emocji, Szes wymienianych przezeft ,prymitywnych” namigtnosci: zdumie~ nie, mitosé, nienawisé, pozadanie, radosé i snmu-24 PSYCHOLOGIA ERO! tek, to juz nie bezrozumne ruchy tehnief zycio- wwych, lecz niezbedne elementy dobrego Zycia. Barucha (Benedykta) Spinoze (1632-1677) moina by z powodzeniem uznaé za nowoiyt- nego stoika, bliskiego Chryzypowi i Senece ze starogytnego Rzymu., Podobnie jak stoicy, kt6- zy spostrzegali emocje jako bledne oceny do- tyczace Zycia i naszego Swiecie, Spi- noza uwaéal emocje za forme ,,mysli”, ktore najezeécie} prowadza do blednej interpretacji Swiata, a w rezultacie powodujq cierpienie frustracjg. Jednakie w odréznieniu od sto- ik6w Spinoza nie tesknit do owej ,obojetno: psychicznej” zwanej apatheia; w swoje} Etyce (1677/1991) nawotywat raczej, by dazyé do pewnego rodzaju ,blogosci”, ktérq mozemy osiagnaé jedynic po skorygowaniu naszego sposobu myslenia o swiecie. Wedtug Spinozy calowiek winien 2wlaszcza porzucié mysl, Ze Kontroluje lub ze w ogéle jest w stanie kontro- lowaé wtasne Zycie, i przyjaé uniwersalng idee siebie i swojego umystu jako czesci Boga. Wigk- svosé emogji stanowi bierne reakeje na nasze nieuzasadnione oczekiwania wobec Swiata i prowadzi do cierpienia, frustragji i wyczerpa- nia, Jednakée emocje ezynne, ktére s3 emana- cjq naszej prawdziwej natury, wzmagaja nasze poczucie aktywnosci i wyostrzaja swiadomosé. jak stoicy, Spinoza sformulowal weze- snq wersje poznawczej teorii emocji. Jedno- ezesnie jednak opowiadat sig za rozbudowang i skomplikowang koncepeja metafizyczna, we- dle Ktérej istnieje tylko jedna substancja, a umyst i ciato stanowia po prostu dwa ,aspek- ty” tego samego bytu. Dzicki temu uniknat konfrontacji z tak ucigéliwym dla Kartezjusza problemem ,,umyst kontra ciato” i - choé sam nie mégt tego wiedzieé — antycypowal niekté- re dzisiejsze wyrafinowane analizy zwigzkow pomigdzy emocjami a mézgiem. David Hume (1711-1776) byt jedaym z.naj- bardziej radykalnych oredownikéw oswiecenia — owego bezkompromisowego i czesto buntow- niczego ruchu intelektualnego, w ktérym kwe- stionowano dominujace poglady, nobilitowano nauke, spychajac religie na pozycje obronne, atakowano wszelkie przejawy przesqd6w i inra- cjonalnosci, prowadzono i wspierano oZywione dyskusje, a nade wszystko ceniono przymioty rozumu. Jednakie Hume, stosujac sig do racjo- nalistycznego nakazu podwazania, polemizowa- nia i podawania w watpliwosé, poczat kwestio- nowaé znaczenie i potencjat samego rozumu, a zwlaszcza moiliwosé racjonalnego uzasadnie- nia choéby elementarnych zasad moralnego za- chowania. ,.Nie ma w tym nic nieracjonalnego — pisal w jednej ze swoich najbardzie} kontrower- syjnych publikagji jesli ktos wolalby, by znisz- czeniu ulegla polowa Swiata, nidby sig miat ska leczyé w maly palec” (1739/1963). Wedtug Hu- me’a Zr6dtem motywacji do dobrego (lub ztego) zachowania sq nasze namigtnosci, kiérych nie nalezy odsylaé na peryferie etyki i filozofii, lecz powinno sig je postawié w centrum zaintereso- wania i obdarzaé naleznym szacunkiem. Zgod- nie z tym stanowiskiem poswiecit namigtno- Sciom obszerng Srodkowa czesé swojego slynne- g0 pierwszego dzieta, zatytulowanego Traktat © naturze ludzkiej (1739/1963). Niestety, wiek- s70S¢ filozof6w — zaréwno wspétczesnych Hu- me’owi, jak i pozniejszych —wolata sie skupié na caxSciach picrwsze} i trzeciej, dotyczacych wie~ dzy i etyki, ignorujac nacisk na namigtnosei kla- dziony przez autora traktatu. Doniostosé dokonaft Hume’a wynika nic tylko z tego, Ze protestuje on przeciwko lekce- waeniu namigtnosci i kwestionuje status ro- zumu. Stworzyt on teorig namigtnosci, ktora — choé ograniczana i uposledzana przez jego og6lng teorig umystu ~ dowodzi zadziwiajace} intuigji i stanowi prekursorska probe zmierze- nia sig z problemami sformutowanymi cate pokolenia pééniej. Hume, tak jak wielu jemu wspélezesnych oraz jego nastepcow, definiuje emogje jako specyficzne doznania czy — jak to okreslal - ,wrazenia”, ktore (tak jak u Kartezju- sza) miaty byé stymulowane ruchem ,,tchnien Zyciowych” we krwi. Wrazenia te moga byé i b nieprzyjemne, ale to nie natura jako takich stanowi kryterium roz~ rOéniania rozmaitych emocji. Wrazenia skta- dajgce sig na nasze emocje nalezy lokalizowaé w obrebie sieci przyczynowej innych wrazeh i—co istotne ~ idei. Idee wywoluja i sa wywo- lywane przez nasze wrazenia emocjonalne. Na przyktad przyjemne wrazenie dumy wyplywa zmysli, Ze zdobyligmy lub zrealizowaliSmy cos zaczacego, a to wrazenie z kolei pociaga za sobq inng idee, okreslang przez Hume’a jako idea Ja, simpliciter. Innymi slowy, emocji nie FILOZOFIA EOC 25 ——— moina utodsamiaé z samym tylko wrazeniem doznaniem, lecz nalezy ja rozpatrywaé Ww kontekécie calego kompleksu wrazet i idei. Podkreslajac znaczenic idei, Hume wznal is nienie tego, co dzis nazywamy poznawczym wmiarem emocji, poza aspektem fizjologicz- nym (,tchnienia Zyciowe”) i doznaniowym (,wrazenia”). Co wigce}, uwzgledniona w jego analizie dumy koncepcja wtérnej idei Ja do- wodzi, ze Hume zmagal sig z problemem in- tencjonalnosci (aboutness) emocji. Podobny wydawigk ma rownied jego cokolwick nigjasne twierdzenie, Ze wigz pomigdzy emocja (wraze- niem) a owa wt6rng idea jest ,pierwotna”, czy ted ynaturalna” i stanowi co$ wigoej niz. zwykly awigzek przyczynowy taczacy idee i wrazenia. Hume uwazal, Ze kwestia emogji jest w ety- ce podstawowa. Istnieja dobre i zle emocje. Wedlug Hume’a duma stanowi dobra emocje. Je} przeciwiefistwo ~ pokora (nieprzyjemne uezucie wynikajace z idei, Ze jestesmy istotami niedoskonalymi, czy tez skazonymi grzechem) = stanowi emocje zl, ,.mnisiq”. Jest to jeden elu przykladow wykorzystania teorii emo- ji w jakiej$ szerzej zakrojone} batalii filozo- ficnej — w tym wypadku bylo to (zgodne z du- chem oSwiecenia) przypuszezenie ataku na re- ligig. Przy okazji mozemy wspomnieé o jeszeze innym aspekcie filozofii moraine} Hume’a, in- teresujqcym take jego znakomitego przyjacie- la i kolege z Edynburga, Adama Smitha (1723-1790), autora dziela Bogactwo narodéw (1776/1954) — biblii wsp6iczesnego kapitali- zmu, Zaréwno Hume, jak i Smith podkrestali maczenie tak zwanych ,uczué moralnych” (cob. Smith, 1759/1989), z ktorych najwazniej- sze jest wspdtezucie — nasza zdolnos¢ do ,czu- cia 2” innymi ludémi i rozumienia ich nieszezg- cia, a nawet do wspélcierpienia. Uwaiali, ze wspélezucie stanowi uniwersalng ceche ludzka (ograniczajaca i tagodzaca egoizm, ktérego slynng obrong znajdziemy w Bogactwie naro- déw Smitha), a takée opoke spoleczeristwa i moralnosci. Innymi stowy, emogje to nie kto- potliwy problem czy ,odpadki” ludzkiej psychi- ki, lecz sedno spolecznej egzystencji i moralno- Sci. Nie nalezy ich poréwnywaé z rozumem ani mu przeciwstawiaé, ale czci¢ je i doceniac. Immanuel Kant (1724-1804), kolejny gto- siciel idei o$wiecenia, rownied kwestionowat moiliwosci rozumu i wskazywat na jego ogra- niczenia, lecz mimo to pozostawai niezlom- nym obroficg racjonalizmu. Przeciwstawial si¢ sceptycyzmowi Hume’a i wszelkim prébom za- stapienia rozumu irracjonalng wiarg, czy tez wanoszenia systemu etycznego na niepewnym gruncie Iudzkich uezué, a nie na bazie uniwe: salnych i niewzruszonych nakazéw rozumu. Kant uwypuklit wige zasadnicze rozréznienie pomigdzy rozumem a tym, co nazywat ,,inkli- nacjami” (emocjami, nastrojami i pragnienia- mi), uznajac owe inklinagje (do ktorych zaliczat take uezucia moralne) w najlepszym razie za nie- istotne dla moralnosci, a w najgorszym za szkodli- we. A jednak, pomimo de Kant nie widziat po- trzeby formutowania teorii emogjiw celu uzupel- nienia swojej obszerne}, blyskotliwej.,krytyki" rozumu, to jego stanowisko w sprawie ,,inkli- nacji” jest znacznie bardzie| ambiwalentne, a szacunek dla ,uczué” — 0 wiele wiekszy, nié sig powszechnie uwaéa. To wlasnie Kant, éwieré wieku przed Heglem (kt6remu przypi- suje sig to stwierdzenie), oSwiadezyl, Ze nic wielkiego na swiecie nie powstalo bez udziatu namigtnosci”; to Kant w swojej Krytyce wladzy sgdzenia (1793/1986), czesciowo poswigcone} sztuce i estetyce, unosit sig nad rola wsplnego (vintersubiektywnego”) uczucia w zachwycie nad pigknem iw trwognym podziwie, kt6re to- warzyszq probom ogarnigcia umystem cudu Boskiego dzieta. W gruncie rzeczy nawet Kan- towskie pojgcia szacunku i godnosci ludzkiej, stanowigce rdzef jego racjonalistycanej etyki, nickiedy bywajq przedstawiane jako kwestic ty- led rozumu, co uczué—a to stawia pod znakiem zapytania ostrosé pozornie bezlitosnego podzia- tu Jau Kanta, Kiedy na poczgtku XIX wieku fi- lozofia niemiecka znalazta sig pod wplywem Hegla, nastepey Kanta, owo zbyt kategoryezne rozr6znienie pomigdzy rozumem a namigtno- Sciami ponownie zostalo zakwestionowane. Odyseja Hegla w poszukiwaniu prawdy 0 rozu- mie ~ przedstawiona w jego epokowym dziele Fenomenologia ducha (1807/1963-1965) — byla slusznie opiewana jako ,logika namietnosci”. Dla Friedricha Nieteschego (1844-1900) namigtnosé stanowila stowo-klucz, a rozum wy- dawal mu sig podejrzany. Jego poglady stano- wily ukoronowanic przemyslen catego szeregu »fomantykw”, od osiemnastowiecznych po-