Riyazi Analiz

S.K.Abdullayev, F.A.Abdullayev, V.A.
Mehrabov
III
RIYAZI ANALIZ
Ali mektebler tigiin dars vesaiti
Azerbaycan Respublikasl Tehsil

Nazirinin 01.04.2011 tarixli 511 sayh
emri tasdiq edilmigdir.
BAKI - 2011
Elmi redaktor: akademik A.C.Hacryev
Raygiler: f.-r. e. d., professor M.S.Cebrayllov (ADPU)
I
f.-r. e. d., professor R.M.Rzayev (AD|U)
I I
Sadig Kerim oglu Abdullayev, Fuad Agca oglu

Abdullayev, Viiqar Abdulla ollu Mehrabov. Riyazi analiz.
Ali mektabler ilgiln ders yasaiti. - Bakt: "Bakt Universiteti"
negriyyatr, 2011, 496 s.
Vesait mrielliflerin <Riyazi analiz> fenninden mtihazira metn-

leri esasrnda hazrrlanmrgdrr ve ali mekteb telebaleri, muellimleri
ve riyaziyyatla maraqlanan gaxsler ugrin nezarde tutulmugdur.
----
.41602070000
Ddvlet Univcrs
EL}d ffI iteti \
-2011 I
M - 6s8(07)
@ <Bak Universiteti>t negriyyafi , 201 1

s.K V.A.Mehrabov
MUNDeRicAT
Oru soz 11
Simvollar ve onlarrn igladilmasi qaydalarr 12
QOXLUOLAR VO iruirnS ANLAYIS|
$1. Qoxluqlarr nezeriyyesinin bazi elementlari 14

$2. inikas ve ya funksiya anlayrgr .. 19
$3. Funksiyalarrn sade tesnifatl ..... 21
$4. Funksiyalarrn kompozisiyasr. Murekkab funksiya 23
4.1. Ters funksiyanrn varlrgr meyan. 23
4.2. Elementler ailasi. Qoxluqlar ailasinin birlagmasi
ve kasigmesi 24
Heoial eDeDLoR goxLUGu

$5. Heqiqi edadler goxlugunun aksiomlarr ve bazi
r.imumi xassaleri 26
$6. Aksiomlardan grxan neticelar... 29
$7. Mehdud goxluqlar 32
7.1. Qoxlugun en boytik vo an kigik elementlari
ve deqiq serhedleri 32
7.2. Haqiqi ededlerin geniglanmig sistemi......... 34
$8. Heqiqi adadler goxlugunun mtihtim altsinifleri 35
8.1. Natural adedler goxlugu 35
8.2. Tam adadler goxlugu. Rasional ve irrasional
ededlar goxlugu. 37
8.3. Kardinal adad anlayrgr. Sonlu, hesabive
qeyri-hesabi goxluqlar. 39
$9. Aximed prinsipi 40
$10. Odad oxu va edediaralrqlar 42
$1 1. Heqiqi edadler goxlugunun tamhgr ile balh esas lemmalar.
Kogi-Kantor, Borel-Lebeq va Boltsano-Veyergtrass prinsiplari. 45
ODOD! ARDICILLIOLAR
$12. Odedi ardrcrlhgln limiti. Yrgr lan ardrcrlhql 49

$1 3. Yr$rlan ardrcrllt$ln xassoleri 51
$14. edadi ardrcrllrqlar ugun Kogi meyan 55
$15. Monoton ardrcrllrqlar .. 57
-3-
analiz
$16. e adadi 59
$17. Sonsuz kigik vo sonsuz boytik ardrcrlhqlar. Sonsuz ri.itr"i 61
1 7. 1 . Qeyri-mtieyyenliklar. .
. 62
$1 8. Altardrcrllrqlar. Ardrcrllr$rn xr.isusi limitleri.
Ardtcrllr$rn agalr va yuxan limitlari...... 63
FUNKSiYANIN LiMiTi
$19. Funksiya limitinin muxtelif tariflari 69

$20. Limiti olan funksiyantn xasselari 73
$21. Sonsuz kigik va sonsuz boytik funksiyalar... 76
21.1 . Sonsuz limitler ve sonsuzluqda Iimitlar. 77
S22. umlrnx - 1............, 78

x+0 X
$23. Funksiya limitinin varlr$r. Kogi meyan....... 79
$24. Mrirakkeb funksiyanrn limiti 80
$25. Monoton funksiyanrn limiti 81
$26. Funksiyalarrn asimptotik muqayisesi. Lokal munasibetler 82
$27. Birterefli limitlar 87
$28. Monoton funksiyanrn limiti (ardr). 87
KOS|LMEZ FUNKSIYALAR
$29. Funksiyanrn noqteda kesilmezliyi ....... 89

$30. Kasilma noqtelerive onlarrn tasnifatr. 91
$31 . Kesilmez funksiyalarrn xasseleri .... 93
31.1. Lokalxasseler 93
31.2. Kesilmez funksiyalar rizerinde hesab emelleri 94
31.3. Murakkeb funksiyanrn kesilmezliyi ............,. 94
31.4. Qlobal xasseler. Kogi va Veyergtrass teoremlari...... 95
31.5. Funksiyanrn mrintazam kesilmezliyi. Kantor teoremi 98
.$32. Monoton funksiyanrn kasilmezlik meyarr. Ters funksiyanrn
varlt$r ve kasilmezliyi ...... 101
BlRDeYigeNLi FUNKSIYALARIN
DiFERENS|nT ursRal
$33. Funksiyanrn noqteda toremasi. Toremenin fiziki menast...... 105
$34. Toremasi olan funksiyalarrn xasseleri.......... 107
34.1. Sonlu artrmlar dristuru. Sonlu toremesiolan funksiyanln
kesilmezliyi ...... 107
34.2. Sonlu toremasi olan funksiyalar tizerinde hesab emalleri 108
34.3 Mrirekkeb funksiyanrn toremesi... 109
$35. Birterafli ve sonsuz toremeler... ...... .. 110
-4-
S.K. Abd u I I ayev, F.A. Abd u I I ayev, V. A.M eh rabov
$36. Funksiyanrn noqtade diferensiallanmast 111
36.1. Funksiyanrn noqtada toxunanr anlayrgr. Funksiyanrn noqtada
diferensiallanmastntn muxtalif tarifleri. 113
$37. Diferesiallanmanrn sade dristurlan 115
$38. Tars funksiyanrn toremasi. 116
$39. 1-ci tertib diferensial formasrnrn invariantlrgr 118
$40. Diferensial hesabtntn osas teoremleri 120
40.1. Ferma, Darbu, Roll, Laqranj, Kogiteoremleri 120
$41. Yuksek tertibli toremelor 127
$42. Leybnis dristuru 128
$43. Yuksek tertibli diferensiallar .. .. 129
$44. ikinci tertib formasrnrn diferensiahn invariant qalmamasr 131
$45. Parametrik gekilde verilmig funksiyalarrn diferensiallanmasr...... 131
$46. Teylor dtisturu 133
46.1. Qoxhedli ugtin Teylor dusturu '133
46.2. Peano qalrq hedli Teylor dusturu.. 134
46.3. Teylor dristurunda qalrq heddin glyomilx-Rog,
Kogi va Laqranj formalarr 138
$47. Diferensial hesabrnrn komayi ila funksiyanrn tedqiqi....... 141
47.1. Toremenin komayile funksiyanrn monotonlugunun tedqiqi ... 141
47 .2. Qabarrq funksiyalar.............. 143
47 .2.1. Yensen barabarsizliyi.................. 146
$48. Funksiyanrn ekstremumu....... 147
48,1. Lokal ekstremum ugun zeruri gert . 147
48.2. Ekstremum rigrin kafi gertlar. 148
48.3. Yunq, Holder, Kogi-Bunyakovski ve Minkovski
berabarsizliklari ........ 151
$49. Toremanin komeyi ile qeyri-mriayyenliklerin hesablanmast.
Lopitalqaydasr 156
$50. Qeyri-mueyyen inteqral 160
50.1. ibtidai funksiya ve qeyri-mrioyyon inteqral anlayrglarr 160
50.2. Qeyri-mtieyyen inteqralrn sada xasseleri ... 162
$51. Rasional ifadalarin inteqrallanmast. 165
5SZ. n (cos.r, sin x) afo geklindeki ifadelarin inteqrallanmast .......... ..
J 168
5SS. gektindeki ifadeterin inteqrailanmasr...................

Jn(x,t(x))ax 169
$54. Binomial diferensiallarrn vo ya diferensial binomun
inteqrallanmasl .... 170
$55. Elliptik inteqrallar 172
-5-
Riyazi analiz
irutroRRl
$56. Riman inteqrah. Terifi, inteqrallanma rigrin zeruri gert.. 173
$57. Darbu cemleri va onlarrn xasseleri. Riman menada
inteqrallanma rigun zeruri va kafi $art........:. 175
$58. inteqrallanan funksiyalar siniflari. Pargada kesilmez ve pargada
monoton funksiyalarr n inteqrallanmast........ 179
$59. lnteqrallanan funksiyalarrn xasselari ...... 182
$60. Riman inteqralrnrn xasseleri 185
60.1. istiqametlenmig parga rizre inteqral 185
60.2. Riman inteqralrnrn inteqrallama pargastna nezeren
additivliyi ve inteqralaltr funksiyaya nezaron xattiliyi ...... 186
60.3. Berabarsizliklerle ifade olunan xasseler. Monotonluq
xasseleri. 187
$61. Orta qiymet haqqrnda teoremler 190
61.1. Orta qiymet haqqrnda birinci teorem 190
61.2. Orta qiymet haqqrnda ikinci teoremler (Bonne dusturlarr) 192
$62. Yuxarr serhedi dayigen Riman inteqralrnrn xassaleri 196
$63. Nyuton-Leybnis dtisturu 198
$64. Hisse-hisse inteqrallama dristuru 201
$65. Mrieyyan inteqralda deyiganin evaz edilmasi,.... 202
$66. inteqral qalrq hedli Teylor dusturu 207
OEYR|-MOXSUSi iTTEORRI-MR
$67. Qeyri-mexsusi inteqrallar 210

67 .1. 1-ci nov qeyri-mexsusi inteqral anlayrgr. 210
67 .2. 1.-ci nov qeyi-mexsusi inteqralrn asas xassaleri.
Inteqrallanma aral ! na nozoron additivlik ve inteqralaltr
r r
fun ksiyaya nazoren xettilik. 212

67.3 Musbat funksiyalar tigun qeyri-mexsusi inteqralrn varhgr
meyan. Muqayise teoremleri .. 214
67.4. lgaresini deyigen funksiyalar ugun qeyri-mexsusi inteqrahn
varh$r. Kogi meyan. Qeyri-mritleq yrgrlma 216
67.4.1. Qeyri-mutlaq yrgrlma ugun Abel ve Dirixle elametleri 217
67 .5. 2-ci nov qeyri-mexsusi inteqrallar.. 218
EDED| SIRALAR NEZOR|YYOS|
$68. Odedi srranrn xrisusi cemlari ve cemi anlayrglarr 223

$69. Odedi srranrn rn -ci qalr$r va onun termininde strantn yr$rlmasr
meyan. iki srranrn cami, srranrn sabit edada hasili. 224
-6-
S. K. Abd u I I ay ev, F. A. Abd u I I ayev, V. A. M e hra bov
$70. Musbet srralar ugun muqayise teoremlari. Monoton hadli mrisbat
srranrn yr$llmasr Ugun Kogi teoremi. 226
$71. Musbat srralar ugun Kogi va Dalamber e|amat|eri.............,.. 232
$72. Odedi strantn yrlrlmasr rigun Kogi meyan. igaresini dayigen
srralarrn baziyrSrlma elametleri. Mtitlaq yrgrlan srranrn cami
dtisturu. . ... ... . 235
$73. igaresini novbe ile deyigen srralar. Leybnis alameti. 239
S74. Abei gevirmesi. Abelve Dirixle elametlsri.. 241
$75. Yr$rlan srralarrn xassaleri. Qruplagdrrma xassasi . . ...........,. 245
75.1. Srralarrn hasili. Mertens ve Abelteoremleri...........;............. 246
$76. Srralann yerdeyigmesi.gertsiz yrgrlma. Qeyri-mritleq
yr$rlan srralar ugrin Riman teoremi 251
FUNKS|ONAL ARDICILLIOLAR VE
FUNKSIONAL SIRALAR
$77. Osas anlayrglar ve teriflar. Muntazam yr$rlma, Kogi meyarr.

Abel va Dirixle elametlari 257
$78. Srra igaresialtrnda limita kegme 265
$79. Srranrn hedbehed inteqrallanmast 268
$80. Srranrn hedbehad diferensiallanmasr. 270
$81. Funksional ardrcrlhqlar [iguin limite kegme, inteqrallanma ve
diferensiallanma dusttirlarr. 272
$82. Qtivvet srralarr. Yrgrlma radiusu, yr$llma intervah.
Kogi-Adamar drlsturu 274
$83. Qtiwet srralarrnrn hedbehed inteqrallanmast ve
diferensiallanmast. 280
$84. Teylor strast 282
$85. Analitik funksiya anlayrgr Analitik funksiyanrn yega
haqqrnda teorem.. ::':1 286
QOXDOyigONLi FUNKS|YALAR NezoRiyyosi
586. m -6l9rihi R'fazasr. R'-demetrika, aglqveqapalr goxluqlar... 288

S87. R' fezasrnda kompakt goxluqlar. Kompaklrq meyan. 292
$88. Qoxdeyigenli funksiyanrn limiti . 295
$89. Qoxqat ve tekrar limitler 299
$90. Qoxdeyiganli funksiyanrn noqtada kesilmazliyi. Bazi umumi
xassaler. Noqtede kasilmaz funksiyalar lizerinde hesab emallari... 302
90.1. olaqali goxluqda kesilmez funksiyalar tigrin Kogi teoremi.
Kom pa kt goxl uqda kasilmez fu n ksiya lar rigrin Veyergtrass
teoremleri ve Kantor teoremi. 306
-7-
Riyazi analiz
591. R' fezasrnda xatti struktur....... 307

S92. R' fezaslnda norma 310
S93. R' fezasrnda Evklid strukturu. Skalyar hasil.
Kogi-Btinyakovski barabarsizliyi.... .. 312
$94. Qoxdeyigenli funksiyanrn diferensiallanmast. 313
94.1. Noqtade funksiyanrn toremesi va diferensialr... ..... 313
94.2. Heqiqi qiymetli funksiyanrn xususi toremeleri
ve diferensialr .... 314
94.3. Diferensialrn koordinatlarla ifadesi. yakobi matrisi. 316
$95. Diferensiallanmanrn sada qaydalarr 319
95. 1 . Diferensiallanman rn xattiliyi 319
95.2. Murekkab funksiyanrn diferensialr 320
95.3. istiqamete gore toreme. Qradient 323
95.4. Ters funksiyanrn torama dtisturu. 326
95.5. Funksiyanrn diferensiallanan olmasr ugrin kafi gert. 328
$96. Diferensiallanan heqiqi qiymetli funksiya rig[n
330
-"
$97. Qoxdeyigenli ,Liksak iSrtibti-xtrsusi toiemetari:
teoremi. 3}l'
se8. nli funksiya [gun Teylor dtisturu 333
$99. Qoxdayiganli funksiyanrn ekstremumu. Zeruri gert.. 335
99.'1 . Ekstremum rigrin kafl gert. Silvestr meyan. . .. . . 336
S100. Qeyri-agkar funksiyalar haqqrnda teorem 338
100.1. Qeyri-agkar funksiya anlayrgr 338
100.2. Qeyri-agkar funksiya haqqrnda teoremin sada variantr 339
100.3. F (xr,x2,...,*n,/)= 0 haltnda qeyri-agkar
funksiya haqqrnda teorem 342
100.4. Umumi halda qeyri-agkar funksiya haqqlnda teorem . 343
100.5. Ters funksiya haqqrnda teorem 345
1 00.6. Funksiyanrn gerti (nisbi) ekstremumu.............. 346
100.6.1. Laqranjrn qeyri-mtieyyen vuruqlar risulu..... 348
100.6.2. gerti (nisbi) ekstremum rigrin kafl gerfler...... 349
PARAMETRDON ASILI ITTEORNIMR
5101. Parametrdan asrl adi inteqrallar.... 351

101.1. Funksiyanrn mtrntezem yr$rlmasr meyan. 351
101.2. Tekrar limitlerin beraberlik meseleleri 352
101.3. inteqralaltrnda parametra gore limite kegme 353
101.4. Parametrden asrh inteqraln diferensiallanmast ..... 354
S102. Parametrdan asrh qeyri-maxsusi inteqrallar..... 360
-8-
S.K.A V.A.Mehrabov
EYRIXOTLI INTEORALLAR
S03. eyrixatli inteqrallar.

1 364
1 03. 1. Vektor funksiyalarrn diferensiallanmasr 364
103.2. Vektor funksiyalann inteqrallanmast ... 366
103.3. Mahdud variasiyah funksiyalar 368
103.4. Mahdud variasiyalr funksiyalarrn bezi xasselari 369
1 03.5. Mahdud variasiyall funksiyalann bezi sinifleri...... 370
1 03.6. Dtizlendirilebilen ayriler 371
103.7 . Oyrinin istiqamati. Birinci nov eyrixatli inteqral 374
103.8. ikinci n6v eyrixetli inteqrallar 379
S104. Sahelerin eyrixatli inteqral vasitesile hesablanmast .... 383
S105. 1-civa 2-cinov eyrixatli inteqrallar araslnda alaqe. 385
S106, Oyrixetli inteqrahn yolun formasrndan asrh olmamasr gartleri 386
lrionr irurroRRr-mR
S107. Saha anlayrgr. ikiqat inteqralrn terifi......... 390

S108. ikiqat inteqrahn xassaleri .... 393
S109. ikiqat inteqraln tekrar inteqrala gatirilmesi 395
109.1. Duzbucaqlr oblast halr.... 395
109.2. ixtlyarioblast halr .. 397
109.3. Qrin dtisturu 399
S110. ikiqat inteqralda deyiganin evez edilmesi 401
110.1. Sahelerin eyrixetli koordinatlarda ifadesi. 402
110.2. ikiqat inteqralda deyigenin evaz edilmesi dristuru.. 405
soTH iruteoRRLLRRt
S111. Sath anlayrgr. Sethin vektor-funksiya vasitesile verilmesi 407

111.1 Sethe toxunan mUstevi, normal. Sethin terefi........... 409
S112. Sathin sahasi anlayrgr. 411
S113. Birinci ve ikinci nciv seth inteqrallarr 412
QOXOAT iNEORRUR
5114. Qapah qefes uzre goxqat Riman inteqrah.

Terifi ve rimumi xasseleri. 417
114.1 lnteqrallanan funksiyalar. <0> olgti, <0> hecm.
lnteqrallanma rigtin Lebeq meyan... 422
114.2 Jordan menada olgulan goxluq uzre goxqat
Riman inteqrah 430
S115. Qoxqat inteqralrn tekrar inteqrala gatirirmasi. Fubini teoremi 433
-9-
analiz
s1 16. Qoxqat qeyri-maxsusi inteqrallar 437

1 46.1 i9a rasini deyigan funksiyalar rigrin qeyri-mexsusi
inteqraltn yrSrlmasr 440

116.2 Parametrden asrh goxqat inteqrallar.. 445
116.2.1 Parametrden asrlr goxqat qeyri-maxsusi
inteqrallar. 446
S117. n-qat inteqralda deyigenin evez edilmesi,... 448
1 17.1 Dayigenin evaz edilmasinin bezi xususi hallan 449
SAHE NOZORIYYES|N|N ELEMENTLERI
5118. Skalyar va vektor sahalar...... 452

S1 19. Qauss-Ostroqradski ve Stoks dtlsturlarr 455
FURYE SIRALARI
S120. Triqonometrik Furye slralarr 459

120.1 . Osas anlayrglar.. 459
120.2. Furye strastntn yr!rlma gartlari. Lokalizasiya prinsipi 463
120.3. Furye strasrntn yr$rlmasr ugun Dinive Lipgits elametleri..... 467
120.4. Periodik olmayan funksiya halr......... 469
120.5. irtiyari parga halr 471
120.6. Yalnrz kosinuslar ve yalnrz sinuslar rizre ayrrlrglar 472
120.7 . Furye srralarrnrn ededi orta tisulla cemlanmasi.
Feyer teoremi 473
S121. Evklid fazalarrnda Furye srralarr 476
121.1. Evklid fezalan. 476
121.2. Normah fazada elementler sistemleri.
Ortonormal sistemler. 480
121.3. Evklid fezasrnda Furye srralarr. Parseval berabarliyi.
Riss-Fi9er teoremi. 484
5122. Furye inteqrah anlayrgr. 490
122.1. Furye srralarrnrn kompleks yazrlrgr. 490
122.2. Funksiyalartn Furye inteqrallarr geklinde gosterilmasi.. 492
-10-"
V.A.Mehrabov
6tt soz
Kitab mrielliflarin Bakr Dovlet Universitetin mexanika-riyaziyyat fakul-

tesinda uzun iller oxuduqlart muhazireler esastnda haztrlantb.
Bu dars vesaiti ali tehsilin bakalavr pillesi uzra riyaziyyat va flzika
ixtisaslarr rizre Universitet kursunda nezerde tutulan tedris proqramrna uy$un
riyazi analiz fenninin mezmununu kifayat qeder tamamlanmtg garh etmak ugtin
nazarde tutulmugdur.
Hesab edirik Ri, riyazi analizin btrtun fesillarinin azerbaycan dilinde negr
olunmasr ile ba$lr movcud bogluqlarrn aradan qaldtrtlmaslnda bu kitabtn
muhum rolu olacaqdrr.
Riyazi analiz fenninin tadrisinde meqsed, asasrnr diferensial ve inteqral
hesabr tegkil eden sonsus kigikler analizinin k6mayila dayigen kemiyyatlerin
oyrenilmesinin fundamental tedqiqat metodlart ile tantgltqdtr. Bu fannin oy-
rendiyi obyektlar ilk novbeda funksiyalardrr. Tebiet qanunlart kimi, texnikada
bag veren proseslar de mehz funksiyalarrn komayile tesvir olunurlar.
Bu kitab ilk novbede riyazi analizin fundamental teoremlarinin mentiqi
manada dol g u n isbatlart n t bilmek istayan riy aziyy atErla ra tl nvanla n b.
t
Movzularrn garh olunma ardrcrllrlr hem bu materialtn diger bolmelerla

baglrlrgr ve hem dariyazi analizin btitov riyazi tehsilin terkib hissesi olmast ile
uygunlagdrrtlmrgdrr.
Kitab gerh olunan movzularrn mazmununa gore bolmelare ve ardrcrl
nomrelenan paraqraflara ayrrlmrgdrr. Owalki iki bolmeda kegmrg mekteblini
qismen da olsa, analizin aksiomatik esaslarla qurulmasr mexanizmi ile tanrg
edarak onun goxluq, funksiya ve haqiqi edadler nazeriyyasi haqqrndakt tasav-
vurlerinin m0ayyan riyazi tamamlanmaya gatdrrrlmasrna gahgmtgtq.
Her bir genig mOvzunun gerhi masalanin qoyulugundan ve uy$un evristik
mtilahizelerden baglayrb asas anlayrglara ve rimumilegmelare dogru aparrhb.
M6vzunun ewelindeki etraflr garh kursun davamrna uy$un olaraq getdikca
qtsaldtltb. Nezeri materialrn'gerhinda esas etibarile klassik analizin aparatrna
soykanib daha esas metodlarr ve faktlarr ayrrmala ristrinhik vermigik. Bununla
yanagt isbat usullartntn ahemiyyatli dareceda mUrekkablegdirilmesi hesabrna
teoremlerin ctizi griclandirilmesi hevesindan qagma$a galrgmrgrq.
^,l 1-
analiz
Kitabda gerh olunan anlaytg ve teoremlarin mahiyyetini daha darindan
izah etmek irgun handasi tasvirlarden istifade etmigik, Buna baxmayaraq han-
desi mana dagryan obyektlerin daqiq riyazi tariflerini de vermigik. Nezeri
hissanin daha darindan manimsedilmesi rigrin movzularrn axrrrnda uygun
misallar vermigik.
Ders vasaitinde laztm geldikde orta maktabin riyaziyyat kursundan da
istifade etmigik. Lakin, bu faktlardan daha mtihum olanlarrnrn deqiq riyazi
isbatrnr uyfiun bolmenin gerhinde vermigik.
Yazm qrsaltmaq tigtin sozleri bezen mantigi isaralerle (simvollarla)
evaz etmigik ve bu igarelarin igledilmesi qaydasrnr vermrgrk. Bu ise oz
novbesinda riyazi mrinasibetlerin ve onlarrn inkarrntn deqiq yazrlmasrnda 9ox
m[rhumdur.
Mtielliflar
-t2-
V.A.Mehrabov
Simvollar ve onlann igledilmesi qaydalan
Biz aga$rdakr simvollardan (igarelerden) istifada edeceyik. Bu simvollar

mantiqi nazariyyanin simvollarr olmasrna baxmayaraq onlarr esas etibarile
garhi qrsaltmaq ug0n sozleri evez etmek meqsadile igledeceyik:
1. V - ixtiyarilik: Vx - <her birx> va ya <ixtiyari x>; Vxe A - sl
goxlu-
lundan olan her bir (ixtiyari) x >.
2.1-var1q: l,
-uelex>; 3xe A -<<A goxlulundaele r varki>; 3lim
- <limit var>; llim... - I - <limit var ve A-ya baraberdir> .
3. ! - yegap61il' 3!x - <ele yegane x>; 3!xe A - <<l goxlugunda ele ye-
g?ne x
var ki>.
a,.1 - inkar: -14 - r<A-nninkarr>.
S. n -ve: AnB -<<AveB>>.
6. V-ve: AvB -<<AveyaBr>.
7. -- gtxtr, altnrr (implikasiya): A+B - rrA-dan B grxrr; veya <<A
dogrudursa B do$rudurr.
8. <+ - <eynigticttituk (ekvivalenlik): Ae B - u(A+B)n(r+ A)> ve
ya <<A ile B eynigucludUr>.
9.: -eynilikigaresi: A=B -r.A ile B eynidin>, oA ile Btist-ustedi.igi.in>vas.
Agkardrr ki,
11e" B)=(-1A)"(-1r),
"B) = (1,n)" (lr)

11.e ,
lr.,14=t.
indi ise bu simvollarrn igledilme qaydasrndan birini garh edek.
<A goxlu$unun her bir x elementi tigtin P mtinasibeti do{rudunr bela yazrlrr:
Yxe A,P(*).
indibu munasibetin inkannr yazaq,yeni 1(Vxe ,l,f (x)) mtlnasibetiniyazaq.
Aydrndrr fl, 1(Vxe ,l,P(x))=A goxluUunda ele x var ki, onun iigiin P
-13-
analiz
dogru deyil, yani lPOogrudur,

Demeli,
T(v, e A,P(x))= 3xe ,e,(-lir61)
Asanhqla gostermek olar ki,
1(:r. A, P(x)): Vxe e,(1r61)

Demeli, formal yazrlmrg mrinasibeti inkar etmek ugrin (eksini yazmaq
rigtin) (V ) (( I >) simvolunu ( f ) (( V >) simvolu ile avaz edib inkar emeliyya-
tr sonrakr mrinasibatler uzerine kegiritir.
-14-
s.K. t V.A.Mehrabov
9OXLUQLAR Ve iniXlS ANLAYtgt
$1. $oxluqlar nazeriyyasinin bazi elementleri
Biz muxtalif obyektlerle meglul oluruq. obyektlar mrieyyan xasserera

malik olduqlart kimi hem de bir-birile mriayyen munasibetde olurlar. Obyektler
simvollarla, esas etibarile harflarla igara olunurlar; xassalar ve ya muna-
sibetler isa onlartn aid oldu$u obyektlerin simvollarr ve bu xasseleri ifade eden
diger simvollarrn kombinasiyalarr ile igare olunurlar. v = yffiuoasibeti x ve
y -le igare edilan obyektlarin rist-rista drigdriyrinri (eyni oldugunu) ifade edir.
Bu munasibatin inkarr bela yazrlrr: x * y .
obyektlerin bezileri goxluq adlanrrlar. Qoxluq anlayrgr genig anlayrgdrr.
Adeten bir nege muxtelif obyekt bir umumilikde baxrldrqda goxluq ve ona si-
nonim olan <sinif>, <<ailo>>, <toplu>, (krilli) ve i.a. sozleri igledilir.
Umumiyyetla, mtjasir riyazi mantiqin komayi ile goxluqlar nezeriyyesi
aksiomatik esaslarda qurulur. Bu aksiomatik nezariyyelerde goxluq mrieyyen
xasseler krillisine malik olan riyazi obyekt kimitayin edilir.
Biz goxluqlar nezeriyyasinin aksiomatik qururmasr ire maggul olma-
yaca$rq. Bu bolmada rast gelinen, isbatr ve ya terifi ile mugayet olunmayan
hokmlere bu ana qeder ciddi teyin olunmamrg anlayrglarr elaqelendiren aksi-
omlar kimi baxrla bilar.
Qoxlufiu tegkil eden obyekilera bu goxluQun
elementlei deyilir. Qoxluqlar boyrik herflerle: A, B ,
C, X, Y, R goxlulun elemenilari ise uy$un kigik her-
flerle a, b, c, x, y, r igare olunur.
Oger X goxluqdursa xeX mrinasibeti <<x
obyekti X goxlugunun etementidin va ya < x obyekti X goxluguna daxil-
dir> demakdir. Bu mtlnasibatin inkarr x e x va ya -rex p16; igare olunur
Tarif 1. Fez edek ki, A va B goxluqlan verilmigdir. oger yaeA
elementi rlgtjn ae.B olarsa, onda I goxlu$una B goxlulunun altgoxtuju
deyilirvebu AcB vaya B=A kimi igareolunur. egar AcB ve
-15-
analiz
B c. A olarsa A va B goxluqlanna berabar goxluqlar deyilir ve

A= B kimi igare olunur.
X goxlugunun altgoxluqlarr goxlugunu B(X) -le igara edacayik.
Terif 2. I goxlugu ve P xassasi verildikda A -mn P xassesina marik
olan elementlarinden ibaret altgoxtugu var vo on, {, e Al P(x) } fi*i i9"r"
edirlar. Metumdur ki, A={ae Alae A)} .A* ={xe Xlxe X} isa hes
bir element saxlamtr. Bu goxlula bog goxlug deyilir. isbat olunur ki, ixtiyari iki
X ve Iz goxluqlarr tigrin A* =Or.
Bog goxluq yeganedir ve onu A
ita
igara edirler.
Terif 3. Oger ACB ve A*8, A*A obrsa, A-y" ^B-nin mex-
susi altgoxluju deyilir vo ya deylir k, A goxlugu B -ye ciddi daxildir.
Her bir I goxlulunun iki maxsusi olmayan altgoxlufu var-. A,A .
Terif 4, Fez edak ki, A ve B goxluqlarr verilmigdir. E!
A vo Bgoxluqlarrndan he9 olmazsa birine daxil olan , I
I
britrin elementler goxluguna bu goxluqlann birlegmesi deyi-
lir ve A u B fimi igare olunur.
(xe Av B): (r. Av x. B)
Terif 5. A ve ,B goxluqlarrnrn eyni zamanda her iki-
sina daxil olan btitun elementler goxluguna bu goxluqlarrn
kasigmesi deyilir ve AaB kimi igare olunur.
(xe A^B) : (re A nx. B)
Tarif 6. I goxluguna daxil olub B goxluguna daxil
olmayan buttin elementlar goxlu$una bu goxluqlarn farqi
deyilir ve ,4 \.8 Ximi igare olunur.
A\B:{r. Alxe B}
Umumiyyetle A\ B + B\ A.
Terif 7. (Af n)u(B\l) eoxtuQuna A ve B sox-
luqlarrnrn simmetrik ferqi deyilir va ALB kimi igare olu-
nur.
Aydrndrr ki, ALB - BAA .
-16-
S. K. Abd u I I ayev, F. A. Abd u I I ayev, V. A. M e h rabov
Terif 8. Faz edak ki, A c. M goxlugu verilib. M \ A goxluguna z4

goxlu$unun M goxlu$una tamamlaytcrsr deyilir ve CrA kimi igare olunur.
Aydrndrr ki, CM(CrA) A. -
Birlagme ve kesigme amalleri aga!rdakr xasselari odeyirler:
AwA=4,
1) AÂ=A
1')
2) AwB=BwA, 2') AOB-B1A
gAvA=A, 3')OIA-A
q (Av B)v C = Aw (B u C)
Bu birlegma Av B u C kimi igara olunur.
4')(AnB)r1C=Aa(BnC)
Bukesigma AaB nC kimi igareolunur.
sy Aw (B n C) - (Av B)
61 Aa(Bu C)=(AnB) u(A^C)
^(AuC)
Aydrndrr ki, n sayda 4,,4r,...,1, goxluqlarr [igtin de onlarrn birlegma-
sini ve kesigmasini teyin etmek olar. Bu goxluqlarrn birlegmesi dedikde onlarrn
heg olmazsa birine daxil olan butUn elementlerin goxlu$u baga dUgulur ve
ArU 4U...\J An ve ya qlsaca olaraq goxluqla-
[J,lo kimi igara olunur. Bu
rrn eyni zamanda her birine daxil olan biifin elementlerin goxluguna bu gox-
luqlartn kasigmesi deyilir va AtnA2n...nA, va ya qtsaca olaraq
fi10
kimi igare olunur'
@e Morganl ve ya ikilik prtnsipil: Ferz *,,
At,42,..., A, C M goxtuqtarr veritmigdir. Onda agagldakr
"0"*
berabarlikler
doSrudur.
,. ,,(Unr)=hr,rn;, vo , ,,(Do)=l)r,rnr,
Bagqa sozle, birlagmenin tamamlayrosr tamamlayrcrlarrn kesigmasine, kasig-
menin tamalayrcrsr ise tamamlayrcrlarrn birlegmesine beraberdir.
< Owelco 1.-i isbat edek. ixtiyari ya g u gnr elementini
1
A.de Morqan (1806-1871) - gotland
Riyazi analiz
gotUrak.Onda xeM ye xc()ro,yeni harbir k=1,2,...,/, Ugun xGAo

Buradan grxrr ki, her bir k rigtin xe CMUr) .Demeli, ,.ficr6,y. Biz al-
drq ki, ."(!] nr).l,r,rnr,

indi gostaraf fi, flc, (A)crr(p,O)
n
Bunun isbatrnr asanhq ugun igaralerin komeyi ile vereceyik. YxefprQ\)

ld
elementini g6trirek. Onda
{Vk (A)}= {Vk xe M nxe Ao}=
xe C,
+ {1xe M) n(Yk xe A)} +
n
+ (xe M) n(xGUlr)
,t=l {.",[pr)]=
= Oc,(A)c."[[")]
Demeli, 1. do$rudur. Analoji qayda ile 2.-nin dogrulugu isbat olunur. >
Terif f . iki x ve /
obyektlarine onlann nizamlanmry ciitii adlanan va
(*,y) kimi igare olunan obyekt uygundur. Bele ki, (x,y)=(x,,y,) o de-
mekdir ki, .tr, = x ve !1= /. Qeyd edek ki, Z =(x,y) ctittindo x-actittrn
1-ci elementi ve ya 1-ci proyeksiyasr deyilir va p\z kimi yazrlrr. y -e ise
cutUn 2-ci elementi va ya 2-ci proyeksiyasr deyilir va przz kimi yazrlrr.
Terif 10. 1-ci elementi X goxluflundan, 2-ci
elementi ise Y goxlulundan olan buttin mumkun
(*,y) nizamh ctltlergoxlu[una X ve f goxluqlarrnrn 2
Dekar{ hasili deyilir ve X x I fimi igare olunur. x

Bagqa sozlo, X xY = {(x, y)l xe X n y e Y} .
Ferz edek ki, X xI Dekart hasili verilmigdir. {(*,y)e XxYl*-y}

goxlu$una XxY Dekart hasilinin diaqonah deyilir.
I R.Dekart (1596-1650)
- Gorkemlifransrz filosofu, riyaziyyatgrsr va fiziki
-18-
s. V.A.Mehrabov
Misat 1. Farz edek ki, X = h,3] va Y = [O,Z] Onda

X xY Dekart hasili gekildeki drizbucaqh olacaq.
X - R, Y = R olarsa, onda Xx)z Dekart hasili ikiolgtllu mUstevini ve-
rir. X =Y olarsa, XxX
Dekart hasilini gox vaxt X2 kimi igare edirler.
RxR Dekart hasili britrin mristavini verdiyindan mristevini R2 kimi igare edir-
ler.
Aydrndrr ki, XxY va YxX goxluqlarr yalntz ve yalntz X olduqda -Y
beraberdir.
Farz edek ki, X , Y , goxluqlarr verilmigdir. (XxY)xZ goxlu$una
Z
bu ug goxlulun verilmig nizamla Dekart hasili deyilir ve XxYxZ kimi igara
olunur. Bagqa scizla, XxYxZ = {(x,y,z)lxe X,yeY,ze Z} .
RxRxR
goxlu$u 3 olgUlU fezant verir va bu R3 ile igara olunur.
XxXxXx...xX goxlulu X" kimi igare olunur.
$2. inikas ve ya funksiya anlayrgt
Terif 1. Ferz edek ki, X ve Y goxluqlarr verilmigdir. Oger mueyyen

qayda ile her bir x e X elementina qargr yegana y e Y elementi qargt qo-
yulmugdursa, onda deyilir ki, X
goxlu$undan I goxluluna tesir eden ini-
kas ve ya funksiya verilmigdir. Funksiyanr adaten f ,t" igara edirler. X -
dan Y -e tesir edan funksiya verildikde bunu f : X -+ Y ve ya x--4 y kimi
igare edaceyik. xe X ebmentine / funksiyasr ite qargr qoyulan yegana /
elementini y - f (x) kimi igare edeceyik.
fX -+ I funksiyasr verildikde deyaceyik ki, / inikasr X -da teyin

:
olunmugdur va Y -de qiymetler alrr. Bezen X goxlu$una funksiyamn teyin

oblasfi, I goxluguna ise qiymatler oblasfi deyacayik. y = "f (x) berabsr-
liyinde{funksiyastnda) x -a serbesf dayigen ve ya arqument, / -e ise asrf
dayigan deyeceyik. Demali, funksiyanrn verilmesi (X, f ,I) ugttiyunun ve-
rilmesine ekvivalentdir. Burada X teyin oblastr, I qiymatlar oblastr, / ise
X -dan I-e qargrqoyma qaydasrdrr.
X goxlulunun I goxluluna har hansr iki F
ve G inikaslarr iigun
F =G munasibeti <<her bir xe X iigiin ^F(.r)=G(x) > mtinasibeti ile
-19-
Riyazianaliz
eynigricludrir.
Tutaq ki, -f X-in I-e inikasdr. X goxlugunun har bir Aaltgox-
lugu ugun I goxlu0unun <ele xe A elementi var ki, y -f (x) > xassesi
ila tayin olunan altgoxlugu lgoxlugunun f inikasrnda obrazr adlanrr ve
"f(A) simvolu ile igare otunur. Agkardrr ki, Yxe X, /({r})={f (r)}
(harbir xe X ueun /({r})={f (r)}l
f X goxlugunun I-e inikasrdrr. ixtiyari A,cy altgoxlugu
Tutaq ki,
ugun X goxlugunun {xe Xlf (.)e A} aftgoxtuguna l' goxtulunun /
inikasrnda tam proobrazr deyilir ve f-t (,1') ite igare olunur.
ft (A') goxlu$unu tesvir edek. Bu goxluq X goxlugunun brltrin mtim-
kun olan ele elementlerindan ibaretdir ki, f inikasrnrn bu elementlerde aldrlr
qiymetler l' goxluguna daxil olsun. Agkardrr ki, f' (A,)= f, (d,ay(X)).
Obrazva proobrazrn sade xasselerini qeyd edek.
1) f (A)= pr,(f
^(exr))
, t') .fu (t,)= pr,(y
a(x x t,)) .
2)(A=A) o (r (4=A), 2',)(A =a) e (f' te,)- a).

s) (,n. a)+(f (e)."f (a)), 3')(,qcB)+ (t.(.q).f-,(B)).
4)f (AnB)c f (A)^f (B), 4').f-,(eaa)=y](,e)af.(B).
5)"f (AuB)= f (A)vf (B), s').f-'(ewa)=f-'(A)uf"(B).
= (/-' (r t A,) = .f-, (B') \,f (l'))

6) (,t, c B ') -, .
Misal 1. I = Zxr beraberliyi gevrenin uzunlulunun onun radiusundan

asrhhq funksiyasrnr teyin edir. 4* ile menfl olmayan heqiqi adedler goxlulunu
igare etsek, I : R* -+ fi. kimi funksiya teyin edilir.
Misal 2. V =!nRt
J
beraberliyi ktirenin hecminin onun radiusundan asrlr-
Irq funksiyasrnr teyin edir. Bu da V :R..- -+ R. kimi

funksiya teyin edir.
Misat 3. XxY Dekart hasilina baxaq. Y(*,y)e XxY elementine
onun 1-ci proyeksiyasr x-r qargr qoyaq. Onda XxY >(x,y)3*.X gek-
-20-
s.K. V.A.Mehrabov
linde funksiya almrg oluruq. Yeni bu halda :XxY -+X funksiyasrnr alrrrq.
f
Buna l-ci proyeksiya funksiyast deyilir. Qgar X = Y = R gotrirsek, onda
mtistevinin Y(x,y)e R2 noqtasina onun absisini qargr qoymug oluruq.
Vx e R elementinin proobrazr artrq absis oxunu x noqtesinde kesan vo or-
dinat oxuna paralel olan d[iz xatdir.
Misal 4. ixtiyari M B(M) onun altgoxluqlarr gox-
goxlugu gottirek.
lugudur. Her bir Le B(M) goxluguna onun Cr(L) tamamlayrcrnr qargr
qoyaq.Onda mtiayyan f : B(M) -> B(M) funksiyasrnr almrg oluruq.
Misal 5. X
goxlugundan I/ goxlu$una tesir edan britiln funksiyalar gox-
lu$unu M(X,Y) ile igare edek. a e X
noqtesini qeyd edek. Yf e M (X,Y)
funksiyasrna f (a)e Y noqtesini qargr qoyaq. Onda M (X,I) funksiyalar
goxlulundan I
goxlu[una tesir eden mUayyen F : M (X ,Y) -+ IZ funksi-
yasrnr almr$ oluruq. Bele ki, F(f)= f (a)e Y funksiyasrnrn arqumentinin
ozti funksiyadrr.
Xttsusi halda Y = R olarsa, M (X,Y) goxlugundan R -e tesir edan
funksiya alartq. Tayin oblastr va qiymatlar oblastrnrn xarakterinden asrh olaraq
funksiya ve ya inikas terminlerinin mrixtalif sinonimlerinden istifade olunur.
Oger f :X-+I funksiyasr iigun XcR, YcR olarsa, onda f -e
adedi funksiya deyilir. egar X mueyyan funksiyalar goxlugu, Y c R olarsa,
onda f -e funksional deyilir. Ogar X ve )z ixtiyari goxluq olarsa, onda f -e
operator ve ya gevirme deyilir.
$3. Funksiyalann sade tesnifatl
f
Terif 1. Ferz edek ki, '. X -+ Y funksiyasr verilmigdir. Oger
f(X) =I olarsa,/ funksiyaslna suryektiv (iizerina) inikas deyilir. Bagqa
sdzla, ager VyeI elementi tigun lxeX
varsa ki, f(x)=y olsun, onda
f -e X -dan I-e suryektiv inikas deyilir.
. Tprif 2. Oger Vx,,xre X elementleri tigtin xt*xz> f@r)+ f(xr)
olarsa, onda f -e inyektiv va ya qargilqh birqiymetti inikas deyitir. Bu o
demakdir ki, m[ixtelif elementlerin obrazlarr muxtelifdir. Bagqa sozle, inyektiv
inikas zamanr y e Y elementinin proobrazr varsa, o yeganedir.
Tarif 3. inikas hem suryektiv, hem de inyektiv olarsa, onda bele inikasa
biyektiv. i ni kas deyilir.
^21-
analiz
Qger :X -+ f I
inikasr Y tzerine qargrhqlr birqiymetlidirse (yeni biyek-
tivdirse), onda Vy e I/ elementinin tam proobrazr var (suryektivliye gore) va
har bir y e Y elementinin tam proobrazr yegane x elementinden ibaretdir. Be-
la ki, y = -f (x) (inyektivliya gore). Ona gora de bu halda, tebii olaraq agalr-
dakr qayda ile f-t :Y -+ X funksiyasrnr qurmaq olar. / funksiyasr x ele-
mentina y elementini qargr qoyursa, yeni x--J--+y isa, onda f-t funksiyasr
y x elementini qargr qoysun, yani y-4x
elementina olsun. Bela qurul-
mug .f-' ;Y -+ X funksiyasrna /-ip tars funksiyast deyilir.
Aydrndrr ki, eger /-t funksiyat f funksiyasrnrn tarsidirso, onda /
funksiyasr da -f't funksiyasrnrn tarsidir. Bagqa sozla, (f-t)-' = / . Qeyd edak
ki, f-' (.8) igarasi /-t igaresi ila uygunlagdrrrhb. Bela ki, "f'(B) proobrazr
har bir / funksiyasr tigtin tayin olunub, lakin /-' tars funksiyasr btrtUn fun-
ksiyalar rigrin teyin olunmayrb. f-'-in varlr$r rigrin / inikasr biyektiv olmahdrr.
Terif 4. Yxe X
elementine onun cjzr-inri qargr qoyan inikasa gox- X
lu$unda eynilik inikas ve ya vahid inikas deyilir ve bu 1, kimi igara olunur.
I*: X --> X ve Yxe X tigtin 1r(x) = x.
Tarif 5. Faz edek ki, f :X-+Y ve g:E-+Y funksiyalarr veril-
migdir ve EcX. egar VxeE ugrin B(x)=/(x) olarsa, onda g-ye f -in
E goxlu$una daralmryr deyilir va -f lu kimi igare olunur. Bagqa sozle,
g = f lu funksiyasr E -de tayin olunmug vo E -da / ila tist-riste dtigen funk-
siyadrr. Oger g f
funksiyasr -in E goxluluna daralmasrdrrsa, onda funk- /
siyasrna g -nin E -dan X goxlu{una geniglenmesi vo ya davamt deyilir.
Qeyd edek ki, funksiyanrn muayyan goxluga daralmtgr yeganedir, lakin
funksiyanrn geniglenmasi yegane deyil.
Misat 1. X f =[0,+".) (bax S8.3) goxluqlarr ugrin
=(-*,a..) va
f (x) -- x2 : X -+ I' funksiyastna baxaq. E =f0,a"o) g6t0rssk, I = / l, funk-
siyasr parabolantn sa$ qanadrnt veracak.
f(x)=x, X =(-*,*-),Y =l0,4oo) funksiyasr suryektivdir. eUnki
ye[0,+"") tigtin onun tam proobrazt bog deyil. Lakin bu funksiya inyektiv
deyil. Qtinki x va -x noqtalarinin obrazlarr eynidir. Onda bu funksiyantn tersi
yoxdur, gtinki biyektiv deyil. E = [0,p.) g6tursek, arttq g(x) = x'1u:E ->Y
-22-
S.K.Abdu ll ayev, F. A.Abdu I I ayev, V.A.M ehrabov
funksiyasr biyektiv olacaq. Onda bu funksiyanrn tersi var. Ters funksiyanr G

kimi igare edirler ve buna 2-ci dereceden hesabi Rtik deyirlar. Demali,
g(x) =Ji X = [0, +oo), Y =10,+".) .
Ciddi monoton (bax S25) funksiyalar inyektivdir. Digar terefden
f :X-->I funksiyat f(X) goxluguna siiryektivdir. Demati, / funksiyasr
ciddi monotondursa, onda f : X -s f (X) funksiyasr biyektivdir. Onda onun
tersivar.
$4. Funksiyalarrn kompozisiyasr

Mlirekkeb funksiya
4.1. Tars funksiyanln varhlr meyan
Terif 1. Ferz edek ki, f :X -->Y vo g:Y -+Z funksiyalarr verilmigdir

(yeni g -nin teyin oblastr / -in qiymatler oblastrnr daxiline alrr). Her bir
xe X elementine z= g(f (x))-r qargr qoyan funksiya g./ t<imi igare olunur
vo ona g6tirrlilmug ardrcrlhqla f u" g funksiyalannm superpozisiyasr ve
ya miirakkeb funksiyasr deyilir.
Demeli, g"f funksiyasr X-dan Z-a tesir edir. Bele ki, Vx ugun
@"fl(x)-gQf@))-2.
Lemma 1. Superpozisiya emeliyyatr qruplagdrrma xassesine malikdir.
Bagqa sozle, g.U " h) - (9. /)"h
=(so f)(h(x))=((s. f)"h)(x).

>
Demeli, bir nega funksiyanrn superpozisiyasrnrn teyininde motarizelari
atmaqolarve (S.f')"h vaya go(f "h) evezina g"f "h yazmaqolar.
-fr" -fro...o .fn superpozisiyastnda f, = f, =...= f, - 7 olarsa, bu superpo.
zisiyanr qrsa gekilde /' kimi igare edirlar.
Lemma 2. Oger (g.fl=I* olarsa, onda g suryektiv, / ise inyektiv
inikasdrr.
@"J)=1, lburada I*:X-+X)gertini odayirlar. yani y -f@), z=g(y)

va z=SU@D=x.Onda ZcX olar.Bagqasozle, Sg)cX.
-23-
analiz
i ndi gosterek kr, X c g(Y1 . Yx e X gotu rek. x = I *(x) =(g. f\x) - g(f (x)) e g(n .
Demeli, g(y)=X.Yeni g suryektiv inikasdrr.

indi f-in inyektiv olmasrnr gosterek.Y\rr+ gotrirek. Onda
I*(q)*I*(t)>k"n(\)*@"fX+)+s{f @,))*s{f @))=
= -f(x,)* -f (xr). Demali, /
inyektivdir. >
Bu Lemmadan istifada edib, aga$rdakr Teoremi isbat etmak olar.
Teorem 1. : X -+ Y vo g: Y -> X funksiyalarrnrn qargrhqlr ters funk-
f
siyalar olmalarr ugUn zeruri ve kafl gert (gofl = I r ve U " d =./, olmasrdrr.
inyektiv inikasdrr. U"d=.I, gertina gora, f suryektiv, g ise inyektiv inikas-

dtr. Demeli, f
va g funksiyalarr biyektivdir, yeni onlarrn tersi var. Gosterak ki,
onlar ele bir-birilerinin tersidir. Do$rudan da y-f(x) gerti odenirsa, onda
eO) =g(f (x)) - (g " f)(x) = I x = x. yen i, y = f (x) > x = g(j) .
indi tersini gosterek. x= gO) gerti odenirse, onda
f(*) - fkOD = U " il|) = I y = ! . y ani, x = g$t) > y - f (x). Demeri, -f u"
g funksiyalarr qargrhqir tars funksiyalardrr. >
Sonda onu da qeyd edek ki, irmumiyyelle g" f *f . g .
4.2. Elementler ailesi. Qoxluqlar ailesinin

birlegmasi ve kesigmesi
Terif 1. L va X iki goxluqdursa, L goxlu$unun X-a

inikasrna, bozon
X goxlufiunun indeksler goxlulu L olan elementleri ailasi deyilir ve
1+X^ ve ya (X^)u, kimi, anlagrtmazlrq olmadrqda ise (Xr)kimi igare olu-
nur.
Qeyd edak ki, X goxlu$unun elementlarinin (X^)u, ailesi bu ailenin
elementlerinden ibarat altgoxluqdan ferqlidir. Aile inikasdrr, adr gekilan goxluq
bu inikasrn qiymatlar goxlu$udur va X -e daxildir. Belalikle, mtixtelif ailelar
eyni qiymatler goxluluna malik ola bilerler.
istenilen M cL altgoxlugu rigun )"-+X, inikasrnrn M -a daralmrgr
(X^) u, ailesinin indeksler goxlu{u M olan v. (X^) u* simvolu ila igare
-24-
S.K. Abdullayev, F.A.Abd ull ayev, V.A.Meh rabov
olunan altailesi adlanrr.
Sonlu (X,)** ailesinin etemenilar goxlugu {Xr,Xr,...,X n} geklin-
da yazrhr.
Terif 1. (Ar)u, X
goxlugunun altgoxluqlarrnrn ailesidirse (yeni B(X)
goxlugunun indekslar goxlugu L
olan elementlari ailesidirsa), (A^)x, ailesi-
nin birlegmesi X goxlu$unun ele brittin x elementlerinden ibarat goxlu{a
deyilir ki, har bir x trgun ele )"e L var ki, xe Xr. Bu birlegme va ya
ErA^
u l, simvolu ile igare olunur.
L lgin A7 goxluguna daxil olan butiin xe X elemenile-
Her bir ),e
rinden ibarat goxluSa (A)*, ailasinin kesigmesi deyilir ,.
nl, simvolu
ile igare olunur. 1={t,z} olduqda (A^)^., ailasinin birlegmesi ve kesigmesi
uy$un olaraq A,v 4 ve Arn,\ goxluqlarrdlr.
. T9o1ep 1 (De filorgan ve ya ikilik prinsipil: Tutaq ki, X ve Z goxtuq-

aur. (8(X)^)ur-A(X)goxtulun indekstar goxtugu Lotan elemenfler ai-
lesidir. Onda aga!rdakr barabedikler dogrudur:
a) c x (y,rr*) = (x) r,
^) D,c xB
b) c * (D,, (r) y,c xB (x) t.
^)=
-25*
Riyazi analiz
Haaiai eDeDLeR goxlucu
$5. Haqiqi adedlar goxlulunun aksiomlarr

va bezi limumi xasseleri
Terif 1. Ogar R goxlu$unda aga{rdakr aksiomlar sistemi odenirsa, onda

R-a heqiqi adadler goxlulu, onun elementlarine ise heqiqi ededlerdeyilir.
l. Toplama aksiomlarr
R-oe toplama adlanan ele *:ftxR+R inikasr teyin edilmigdir ki,
bu inikas her bir x, y e R elemenilari cutrine onlarrn cami adlanan
x+ye R elementini qargr qoyur. Bu inikas toprama emeli adlanrr ve
aga$rdakr aksiomlarr odeyir.
1* . Toplamaya nezoran neytral element adlanan ela 0 e R elementi
varki, harbir -reR Ugiin ir+0=0+ x= x.
Bu 0 elementina sfitr element deyaceyik.
2*.Har bir x€ R aks elementi adlanan ela
ugrin onun -xe R ele-
menti var ki, "r+ (-x) = (-x) * x = 0.
3*. Toplama emeli assosiativdir. Yeni Vx, !,Ze R elemenflari tigtin
x+(y* z)= (x+ y)+ z .
4*. Toplama emali kommuativdir.Yani Y*,y€ ft elemenileri tigtin

x+y=y+x.
oger G goxlugunda muayyan bir emal tayin olunmugdursa ve bu emal
l*, 2* va 3* aksiomlarrnr odayirsa, onda deyirlar ki, G qrup strukturuna
matikdir vo ya G qrupdur. oger emel toplama adlanrrsa, onda G -ya addi-
tiv qrup deyilir. oger alave olaraq 4* xassesi de odenersa, onda qrupa
kommuativ qrup ve ya Abel qrupu deyilir.
R heqiqi ededlar goxtulu kommuativ Abet qrupudur.
-26-
S.K.Abdullayev, F.A.Abdullayev, V.A.Mehrabov
ll. Vurma aksiomlart

R -Oe vurma ameli adlanan ela o: RxR -+ R inikasr teyin edilmigdir
ki, bu inikas her bir x,le R elementlarine onlann hasili adlanan -r' ye R
elementini qargt qoyur. Bu inikas vurma emali adlantr ve aga$tdakt aksiomlart
odayir.
1. . Vurmaya nozoron neytral element adlanan ele 1 e R \ {0} elementi
var ki, her bir xe R tigtin x'1 = I'x x. -
Bu 1 elementine vahid element deyeceyik.
2.. Har bir "re fi\{0} rigrin onun fars elementi adlanan ela
x-r e R\{0} erementivar ki, x' x-t = x-t' x =1.
3.. Vurma emali kommuativdir. yani Vx,ye R elemenfleri tigtin
x.y = y.x .
eger G goxlu$unda iki emel teyin olunmugdursa ve bunlar yuxartdakt

xassaleriodeyirse, onda G -ye meydan deyilir.
Demeli, R heqiqi ededlar goxlu{u meydandrr.
lll. Toplama ve vurma emeliarastnda elaqa aksiomu

Vurma emeli toplamaya nozoron distributivdir, yeni Yx,y,ze R eh'.'
mentleri ugrin agagrdakt mrinasibet odenir: (* + y)' z = x' z * y' z .
lV. Nizam aksiomlan

R goxlugunun her bir x ve /
elementleri arastnda nizam munasibeti
adlanan ( munasibati teyin olunmugdur va bu mUnasibet aga$rdakr aksiom-
larr odayir:
x3x.
0=. Vxe R elementi ugun
1..ft, aDn0<r)]= {*-y}. (Bu betaoxunur: x3y va y3x
mlinasibetlerinden grxrr ki, x - y .)
2,.{@sy)^ (y<4}=b<r}.
3.. Vr, ye R elementleri i.igrin xay veya y S.r odenir.
eger muayyen goxluqda 0= - 2. aksiomlarrnr odeyen mlieyyan mrina-
sibet varsa, onda bu goxluga qisman nizamlanmry goxluq deyilir. eger elave
-27-
analiz
olaraq 3. gerti de odenerse, onda bu goxlu$a tamam nizamlanmrg ve ya

xatti nizamlanmrygoxluq deyilir.6l(/> olduqda bunu <x kigik beraber-
dir ! >> kimi oxuyacagrq.
:
Demeli, R xatti nizamlanmry meydandrr.
V. Toplama ve nizam arasrnda elaqe aksiomu

Y*, y, z e R elemenfleri uigrin
{*<y}-{**r<y+r}
do$rudur.
Vl. Vurma ve nizam arasrnda elaqe aksiomu

Yx, ! G R elementlari rigrin agagrdakr berabersizlik dogrudur:
(o < x) n (o < y))+ {o < ,.y}.
Vll. Tamhq (kesilmezlik) aksiomu
Ferz edak ki, YX,Y c R goxluqlarr veririb ve onrann elemenfleri
aga$rdakr gerti odeyirler:
VxeX
veVyeIelemenfleri rigrin x3y.
Ondalce Rvarki, x1c1y.
Her bir aksiomlar sistemi ilgUn iki sual ortaya grxtr:
1. Bu aksiomlar sistemini odeven coxluq varmr? (Buna aksiomlar sis-
te m i n i n zi ddiyyetsizl iyi deyilt)
2. Bele coxluq varsa. o veqanodirmi? (Buna aksiomlar sisteminin ka-
teqorikliyi deyilir)
Bu suallardan 1-cisi tigun onu deyek ki, verdiyimiz aksiomlar sistemi zid-
diyyetsizdir. Bu faktrn isbatr goxluqlar nezeriyyesine esaslanrr.
2-ci sualtn cavabt haqiqi ededler goxlugu ugrin aga$rdakrndan ibaratdir:
eger har hansr R, ve R, goxluqlarr ugtrn l-Vl! aksiomlarr odenirsa, on-
larrn elementleri arasrnda ele qargrlrqh birqiymetli uylunluq qurmaq mtim-
kundur ki, bu uygunluqda R,-in adedlerinin ceminin va hasilinin neticalari Rr-
nin eyniadlr emeliyyatlaunrn neticelerine uylun olsun ve bununla yanagr
uy$un elementler arasrnda nizam munasibeti de saxlanrlsrn vo tamhq aksio-
mununteyinetdiyiededlerde,uy$unededlerolsun.
Bu menada yuxarrdakr aksiomlar sistemi R goxlulunu birqiymetli teyin
-28-
S.K.Abd ul I ayev, F.A.Abd u ll ayev, V.A.M e hrabov
edir. Yeni, yuxarrdakr aksiomlar sistemini odeyen ixtiyari goxlula heqiqi

edadler goxlufiunun miixtelif suretleri ve ya niisxeleri kimi baxmaq olar.
Maselan, sonsuz onluq kasrlar goxlu$u ile edadi duz xettin noqtelari gox-
lu$una R haqiqi ededler goxlu$unun iki muxtelif sureti kimi baxmaq olar.
$6. Aksiomlardan grxan neticeler
Aksiomlardan istifade ederak, haqiqi ededlerin bezi timumi xassalerini

isbat edek.
Toolama aksiomlannln neticeleri.

1. R -de 0 (srfrr) elementi yeganedir.
0,=0,*0r=0r+0,=02 D
2. R-da her bir x elementinin eksiyeganadir.
xr= xt+0=4 +(xr+ x)=xz+(x, +x) = xz*0= xz.D

3. Her bir a,beR adedleri ugtin a*x=b (1) tenliyinin x=b+(-a)
helli var ve tenliyin helli yeganedir.
a+ (b+ (-a)) - (a +(-a)) +6 = 0 + b = b .
Hellin yeganeliyi ise eks elementin yeganeliyinden alrnrr:

a+x=b + (a+ x) + (-a) = b + (-a) + (-a) + (a + x) = b + (-a) +
+ ((-a) + a)+ x= b+(-r) x = b+(-a) . >
=
Bundan sonra b+(-a) ifadesini b-a kimi yazacalrq ve buna b ile a
ededinin fergi deyeceyik.
Vurma aksiomlannrn neticeleri.

1. R -da 1 (vahid) elementiyeganedir.
1, =l,.lz=lz.1r =12 >

2. Har bir xe R U0] ededinin tarsiyeganedir.
xl = xt: I = 4' (xr' x) = xr. (x1. x) = xz -l= xz D

3. Her bir a* 0 ve bc R ededleri tigun a.x=b (2) tenliyinin yega-
49-
analiz
no x = b-a-t helli var.
a.(b. a-t) = (o. o-').b =l'b =b.

Hallin yeganaliyi ise tars elementin yeganaliyinden altntr:
a. x = b (a. *). a-t = b' a-t + a-t' (a' x) - [' 4-t a
=
+(a.a-t).x=b-a-t = x-b-a-'. >
Bundan sonra b.a-t ifadesini 4 *,r, yazacaQrqve buna b ila a ede-
a
dinin nisbefi deyeceyik.
Toplama ile vurma arastndakt elaqe aksiomunun neticelari.

1. Vxe R tigrin x'0 = 0 .
x+ x.0=x(l+0) = x'l - x= x'0 =0 >

2. x'!=0=(x=0)v(Y-0).
y *0 olarsa, onda
x.y-0+x-O-y-' -Q p
e (-x) = (-1)'-r
L'?x) - x .
s. (-x)'(-r) = x'x .
.x = x.x
- -(-x) >
Nizam aksiomlannln neticelari.

y
x S mtrnasibetini bezen y >- x kimi de yazacalrq.
Terif.xSy ve x* / olduqda, bunu x</ kimi yazaca$rq va bu
m[rnasibet < J ciddi kigikdir / -dan> kimi oxunut. x < / mltnasibetini bezan
y>x kimi de yaztrlar.
1.Vx,/elementlari ugun x1!, x=!, x>Y
-30-
V.A.Mehrabov
munasibetlerdan yalmz biri odenilir.
x=y veya x*y. Ogar x=y olarsa, x<y ve r)/ mrlnasibetlari

6danmir. Ogar x + y olarsa, tarife gore x < y olar. Analoji qayda ila
2. {(x S y),. (y < ,)} > (* < ,) vo
{(r. y)n(y<r)}=(x<z).
{(, < y) n (y < r)} = {(z < il n (y s z) n(y * z)} =

= {(y = z) n(y rr z)}. Bu isa ziddiyyatdir. Demali,
{(, < y) < ,)} = (x < r).
^(y
ikinci munasibet da analoji isbat olunur. >
Toplama. vurma ve nizam arasrndakr elaqa aksiomlannrn neticeleri.

Fez edek ki, x, !, Z tw € R . Onda agaSrdakr xasseler do$rudur.
1.(0<r)=(-x<0)
z.(x<y)+(x+z<y+z)
3. {(, < y) n(r. *)}= (r t z 1 y + w)
a. {(*( y) n (, < *)}= (x * z I y + w)

5. {(o < x)n(o < y)} + (o < x. y)
6. {(, < o) < o)} + (0 < x. y)

^(y
7. {(*< o) < y)} + (o > x. y)
^(o
s {(, < y) n(0 < ,)} = (x 'z < y'z)
e. {(, < y)^(, < 0)}
= (x' z > y' z)
x*z*y*z eksini faz edek. Fez edek ki, x*z=y+2. Onda
x* z +(-z) - y + z +(-z) + x=y. Bu ise ziddiyyetdir. Demeti,
x* z i y+ z .Onda x* z < y+ Z olar. >
-3t-
Riyazi analiz
8. < Haqiqetan de
{(r. y)^ (0 < r)}={{x < -r,)^ (0 < z) n(x + y)}+
+{(x'z<y'z)x(x*y)}. Gostarak ki, x'z* y 'z. Oksiniferzedek. Ferz
edak ki, x'z= y'2. Onda x=y'z'Z-r
=x--lz.Bu isa ziddiyyetdir,
yani x' z * Y' z .Onda x' z < !' z olar. >
10.0<1
edek ki, I < 0. Onda
{(t. o)
^(l
< o)}
={0. t.1} *{0. t}
Bu isa ziddiyyetdir (Bax: nizam aksiomlarrntn 1-ci neticasi). Demeli, 0 < 1. >
11(0<r)+(0<r-')
{{O.r)n{r'<0} {x.x-'.0} {t.01. Bu isa ziddiyyetdir. Demeti, 0 < x-r . >

12. {(0 < x) n (, < y)} {to < y-') ,. (y-' . ,-')}
=
(* < y)+ (r . x-' < y - *-')= (1 < y. x-') (y-'
< x-').o
=
0-dan ciddi boytik ededlera miisbet ededle4 ciddi kigik edelara ise
menfi ededler deyilir.
Demeli, 1. xassesi o demekdir ki, mtisbet ededin eks ededi menfidir va i.a.
$7. Mahdud goxluqlar
7.1. Qoxlulun en bti,yiik ve an kigik elementleri

ve deqiq serhedleri
Ferz edek ki,X c R goxlu$u verilib.

Terif 1.9ger 3ce R adedi varsa ki, Vxe X tigun xlc olsun, onda
X goxlu$una yuxandan mehdud goxluq, c ededi-
ne ise X goxlugunun yuxan serhedi deyilir.
Terif 2. Oger 3ce R edadi varsa, YxeX tigun c(x olsun, onda
X goxlu$una agafida n mahdud c ededine ise X soxlulunun
::;,rr,
V.A.Mehrabov
agafi serhadideyilir.
Terif 3. Eyni zamanda hem yuxarrdan, hem de aga{rdan mehdud gox-
lu}a mahdud goxluq deyilir.
Terif 4. ae X elementine o zaman X goxlugunun en btiytik va ya
maksimal elementi deyilir ki, V-re X rigrln x1a olsun. eoxlugun maksi-
mal elementi max X fiml igare olunur. Bagqa sozle,
s=maxX e(ae X xVxe X x<a).
Terif 5. X elementine o zaman X goxlugunun en kigik ve ya mi-
be
nimal elementi deyilir ki, Yxe X ugUn b<x olsun. Qoxlugun minimal
elementi minX kimi igare olunur. Bagqa sozta,
6=min X e(ne X nYxe X b<*).
Oger goxlu$un maksimal (minimal) elementi varsa, onda nizam aksiom-
lartna gore bu element yeganadir.
Aydtndtr ki, sonlu goxluqlartn maksimalve minimal elementlarivar. Lakin
goxluq sonsuz* (Bax: 8.3) olduqda orada maksimal (minimal) element olmaya
biler. Meselan X = [0,1). Bu goxluqda min X - 0, maksimal element isa
yoxdur.
Ferz edak ki, bog olmayan X c R goxlu$u yuxarrdan mahduddur. On-
da lce .R var ki, Vxe X
rigtin x ( c gerti
odenir. Aydrndrr ki, c odedi X
goxlugunun yuxan serhedidirse, onda c*1
ededi de X -tn yuxan serhadi olar. Demali, yuxandan mahdud goxlulun yu-
xarr serhedlari goxlugu sonsuz goxluqdur.
Tarif 6. Bo9 otmayan yuxarrdan mehdud X c R goxlulunun yuxan sar-
hedlarinden en kigiyina Xgoxlulunun deqiq yuxan serhedi deyilir ve
supX (supremum) kimi igare olunur. M sup X olmasr o demekdir ki,
-
1) Yxe X ugun x 1M
2) VMt < M irgin 1xe X var ki, Mt < x .
Burada 2) gartini aga$rdakr kimi de yazmaq olar.

2)Ye 90 Ugtln lx,e X varki, M-€1x,.
Terit 7. Bo9 olmayan agagrdan mehdud X c R goxlugunun agagr ser-
hedlerinden an boytiyti ne X
goxlulunun deqiq agalr serhedi deyilir ve
inf X (inflmum) kimi igare olunur. Bagqa sozle, m-infx ormasr o de-
mekdir ki,
1) Vxe XUgrin mlx
-33-
analiz
\Ymt > m Ogin 1xe X varki, mt > x .
Burada 2) gertini agalrdakr kimi da yazmaq olar.

Z)Ye >0 rlgun lxre X varki, r, <m+e .
Sonsuz goxluqlarda (Bax $8.3) en bdyuk va en kigik elementler olmaya
bildiyinden, bu terminlere verdiyimiz tariflerin korrektliyini isbat etmek lazrmdrr.
Aga$rdakr lemma do$rudur.
Lemma 1: Bog olmayan ve yuxarrdan mehdud YX cR goxlugunun
deqiq yuxan sarhedi var (va bu sarhed yeganedir).
isbat etmek kifayetdir. $erta gore, X

goxlu$u yuxarrdan mehduddur. Onda
y-{yeRlVxeX *<y} goxluSu bo9 deyit. Bu soxluq goxlugunun X
yuxan serhadleri goxlu$udur. Gosterek ki, I goxlu$unun minimal elementi
var. Yxe X ve YyeY Ugrin x3y. Onda tamlrq aksiomuna gore,
lMeR varki, VxeX veYyeY rigrin x<M<y. Demali, YxeX
rigtin x1M olar,yeni Me Y. Digartarefdan VyeY Ugin M Sy. De-
mali, M = min , yeni X -tn yuxan sarhedler
Y goxlugu IZ-in minimal ele-
menti var. Onda tarife gora M = srtP X . >
Lemma 2: Bo9 olmayan ve aga$tdan mehdud YX cR goxlugunun
deqiq aga$r sarhedi var va bu sarhad yeganedir.
Gostarmek olar ki, X =l},l)goxlugu ugrin sup X =l .
7.2. Heqiqi ededlerin geniglenmig sistemi
Tarif . iki +-,-oo simvolu elave etmekle qurulmug E

f goxluguna
( R = R u {- -;+-} ) geniglanmig haqiqi ededler sisfemi deyilir.
Bele ki, bu goxlulun R-a daxil olan elementlari rigtin toplama, vurma
emellari ve nizam mtinasibeti oldu$u kimi qalrr ve ewelki kimi saxlanrr, daxil
olmug simvollar rigiin ise aga$rdakr kimitayin olunur:
1) VxeR x+(+"")=*-, x+(-"";=--ooi
+-+(+..)=F, -rc{(-"")=-"";
- oo f (+ -) tayin olunmaylb.
-34-
V.A.Mehrabov
2) Vx > 0 ,'(+-) = +"., ,'(--) = -- ;
Vx<0 x'(+-)=-oo, r'(+"")r€'

(*"").(+-) = *"", (--) (--) = *@, (--), (+"") = -"" .
0.(t -) tayin olunmayrb.

3) Vxe R -a l xt -r < +o' -@ ( foo.
f arif 2. Tutaq ki, E cR. eg"r. E yuxarrdan (agagrdan) mehdud deyilse,
terife gore bu goxlu$un deqiq yuxan (deqiq aga$t) sarheddi +oo-a (*-a)
baraberdir.
Belelikla geniglenmig heqiqi ededler sisteminda her bir goxlu$un sup va
inf -u var. -oo ve *oo simvollarrnrn daxil olunmasrntn esas sababi de mehz
budur.
98. Heqiqi edadler goxlulunun mfihiim altsinifleri
8.1. Natural ededlar goxlu[u
1,(1+1),(1+1+1),... adadlarini 1,2,3,... kimi igare edirler ve bunlara natu-

ral (ve ya tabii) ededler deyilir. Bagqa sozle, 2:=l+1, 3:=(1+1)+1,...indi
isa butunltikle natural (ve ya tabii) adedlar goxlu$unu teyin edek.
Terif 1. Oger Vx e X c R ugtin x*le X olarsa onda X
goxlufiuna
induktiv goxluq deyilir. Meselen, R oz[i, musbet ededler goxlu$u induktiv
goxlu$a misaldrr.
Lemma 1: Ferzedek ki, {Xr}r.n bog olmaya n Xo induktiv goxluqlar
ailesidir. Onda X - nX, goxlugu da induktiv goxluqdur.

aEA
,. n Xo){Yae,l, xeX"}=
deA
={Yae A x+lex,}+x+le ffX,.,

aeA
Terif 2. Vahidi oztinde saxlayan minimal induktiv goxlu$a natural eded-
ler goxlulu deyilir. Bu goxluq N ite igare olunur. Onun elementterina isa na-
tural ededler deyilir. Aydtndtr ki, bele induktiv goxluq vahidi oztinde saxlayan
britrin induktiv goxluqlarrn kasigmasidir.
Natural ededler goxlugu ila bagl Riyazi induksiya prinsipi beladir: Fer2
-35-
analiz
edak ki, E c. N. Ogar 7e E ve her bir /re E riErin k+|eE olarsa, onda
E = N olar.
f,
"g., {7,},.*
Bu prinsipa asason, munasibatler ailasi verilibse,
dolrudursa va To-nrn do$rululunu ferz etdikdo Tr*r-in dolrululu isbat olu-
nursa {7,},.* ailesindeki mrinasibetlarher bir ne N ugrin do$rudur.
Riyazi induksiya prinsipinin komeyi ile aga$rdakr xasseleri isbat edek.
Xasse 1. Yn,me N ugun n+me N.
E_N.
Yme l/
ugun l+me N demali, 1e N.
indi ne E gottirek. Onda alanq ki, Vmeil Ugun (n+l)+m=n+(m+l)e N ,
yani n + le N . Onda induksiya prinsipine gore E = fy' p

Xasse 2. Yn,me N iigi.in n.me N .
Xasse 3. Her bir ne N Ugtrn n + I olduqda n-le N .
E-N,
Z:=l+t oldugu rigun I=2-1, 2eN ve 2*1, demeli, leE. indi
Yne E , n*l goturek. Onda alarrq ki,
n = m -L,ffi e N,m *l = n *l - m-1+1 - (m+ 1) -1 +
E = N. Yeni
= n+le E . Onda riyazi induksiya prinsipine gore
{"-le Rlne i/n n*I}- f/ p
Analoji qayda ile aga$rdakt xasse isbat olunur.
Xasse 4. Yne N rigtin {xe i/ lr. *} goxlugunun minimal elementi
var ve o n+l-dir.
Bu xassedan agaSrdakt neticaler aIntr,
Netice 1. Yn,me i/
tigrin n < m)
n+l< m.
Natice 2. VneN tigUn n vo n+l adedleri arasrnda bagqa natural
adad yoxdur.
Natice 3. ne N xn * tigtin I n-l
va n adadlari arasrnda bagqa natu-
ral eded yoxdur.
lndi riyazi induksiya ljsulunun komeyila agagrdakr teoremi isbat edek.
_36_
S.K.Abdullayev, V.A.Mehrabov
Teorem 1. n sayda (ne N) heqiqi edadden ibarat har bir goxlugun en

kigik ve en boyuk elementleri var.
min isbatr agkardrr.

Tutaq ki n - fr olduqda teorem dolrudur, yeni k sayda elementden iba-
ret olan ixtiyari goxlu$un an kigik ve on boyuk elementleri var.
indi n-k+1 olduqda teoremi isbat edak. t+lsayda erementden iba-
rat olan ixtiyari E o*, = {or,or,...,dk,oo*r} goxlu$unu gotrirak.
Eo={or1a2,...1a1,} igur" edek. Onda a=fflnErva b=maxEo var.
Agkardrrki, ogar a l ao*, (ve ya a) at*r) olarsa, a =rflrflE*
(dt*t=minEo) olar. Elece de ao*r1b (blao*r) olarsa, b=maxE*
Nahayet natural edadler goxlugu ile baglr agalrdakr xasseni de qeyd

edek.
Xassa 5. Bo9 olmayan YM c N goxlugunda minimal element var.
min{L,2,..,k}nM - ne N var vo ere bu n adedi M goxlugunun minimal

elementidir. >
8.2. Tam ededler goxlugu.

Rasional ve irrasional ededlar goxlugu
Iy'
natural ededler goxlu$u, onlarrn eks adedleri goxlu$u ve 0 (srfrr)
birlikde tam ededler goxlugunu emala getirir. Bu goxluq Z ite igare olunur.
Asanlrqla isbat etmek olar ki, Yn,me Z igin n*meZnn.meZ.
Z - tam adadler coxludu toolamava nezaren Abel qrupudur. amma vurmava
nezeren qrup devil. Qunki me Z tam edadinin tersi m-I tam eded olmaya
bilar.
ki, n,me Z va m.n-| =ke Z olarsa, onda
Tarif 1. Faz edek
n ededine m adedinin biSleni, ,t adedine ise gismaf deyilir.
Tarif 2. oger me Z adadi yalnv I ve m ededrerina borrjnersa, onda
ona sade eded deyilir. Yn,me Z ededlerinin I adadindan bagqa ortaq bo-
leni yoxdursa, n va m ededleri critrine qaryhqh sade ededler ciitii deyilir.
Cebrin asas faktlarrndan biri olan asadrdakr hokm dodrudur.
-37-
analiz
Lemma. Her bir ne Z tam sdadini yegana qaydada P;, i=L,k

sado adedlarin lt = PtPz...pp hasili gaklinde gostarmek olar.
Bu lemmadan altntr ki, iki qargrlrqh sade n va m tam adadlerinin hasili
sade k adedine bolunurse, onda onlardan heg olmasa bti k -ya boltinur.
Terif 3. Ferz edek ki, fl,me Z (n * 0) ededlari verilmig-
dir. Onda m. n-r gaklinde olan ededler goxlu$una rasional ededler goxtudu
deyilir va Q ila igare olunur.
m' n-r ededini m' kimi da yazrrlar. Demali,
n
a={r. Rlr=Lr*,ne Z x"*o} Bagqa sozle, Y(m,n) (m,ne Z nn*0)
cUt[i mriayyan
m rasional edadini teyin edir. (m,n) ve (fr'm,k'n)ctitlerina
n
miitenasib kasrlar deyilir.
Gosterak ki, k*0 olarsa, olar. Bagqa sozlo, (m,n) ve
+=#
(k.*,ft.n)ctitleri eyni edadi tayin edir. Gosterek ki, m'n-'=k'm'(k'n)-'.
Haqiqeten de
.n.k-t 'n-' =l + (k'n)-' = k-l 'n-t
k .
Onda k' m' (k',)-t = k' m' k-r' n-t' = m' n-|'
Demeli, mtitenasib kesder eyni rasional edadi tayin edir. Gostermak olar
ki, bunun tarsi de do$rudur. Yeni beraber rasional ededlar mutenasib cutlerle
teyin olunurlar. Onda 3
kesrini ixtisar etmekla, onu qargtltq[ sade adedlerin
nisbeti kimi gostarr"r 3trr.

Terif 4. Rasional olmayan heqiqi edadlere irrasional adedler deyilir.
Misat 1. G6starek ki, J, ededi irrasionaldtr, yani kvadratt 2 olan
mttsbet adad irrasional edaddir.
Br.itrin musbet ededlar Soxlu6unu iki goxlu$a bolak:
=be Rlx>0n *'ZZInY'=b. Rly>0ny'>2\

X
Bu goxluqlar bog deyil. Qtinki le X n2e Y . Aydrndrr ki,
Yxe X nYye I ugrin *' 3y' Q x1l. onda tamhq aksiomuna go-
-38-
F. A.Abd u I I ayev, V. A.Meh rabov
re, Jse R varki, VxeX nYye Y ugtin xSs(y. Gostarak ki, s2 =2.
a)Fazedak ki, s' <2. Onda 1<s2 < 2 olar. d=2-s2 edadini gotLi-
rek. 0<a<1 olar. Bunlan nazora alsaq alarrq:
(.*g)' -rr*2o', *(g\'arr*4o *o =sr+d_-2.
- - Demeli, s+1ex.
\ s/ s [s/ 5 s s
Bu ise Yxe X x ( s gertine ziddir.
UgUn
b) Faz edek ki, s' > 2. Onda analoji qayda ile isbat etmak olar ki,
(
s-""2 .'-') adadi uEun ls-' "'-l\':'l >2. Onda alrrrq ki, s-o :-) oe L Bu ise
.2
s I s) s
Yye I rigrin s<y gartineziddir.
Demeli, sz =2.
J,
indi gostere k ki, ededi irrasionaldrr. Oksini farz edak. Farz edak ki,
Ji =L, burada (r,*) ctitu qargrlrqtr sade ededterdir. [*) =r=nt =2.r?.
n \n)
Demeli, m=2.ft gaklindedir. Onda 4.k2 =2. n2 >2.k2 =n2 ) n=2- p.
Bu isa (n,*) cr.ltrinun qargrhqlr sade adedler olmasr gertine ziddir. Demali,
Ji edaaiirrasionaldrr. >
irasional adedlar 2 sinifa bo[intir: cabri ededlar va transendent ededler.
Terif 5. Tam amsall aoxn +arxn-t +...+ an-txt ta,=0 geklinde cebri
tenliyin koktl ola bilen edadlere cebri ededle4 diger irrasional ededlara ise
transendent ededlar deyilir. Ji adedi - cebri, 7t ededi ise transendent
ededdir.
8.3. Kardinal aded anlayrgl. Sonlu, hesabi

ve qeyri-hesabi goxluqlar
Terif 1. Tutaq ki, A ve ^B iki goxluqdur. eger ,4 goxlugu ^B goxluguna

biyektiv inikas oluna bilirse, deyecayik ki, A ve B
arasmda qargilqh bir-
qiymatli uyfiunluq var va ya deyaceyik ki, A ve B eyni kardinal edada
malikdir vo ya A ve B eynigiicliidiirlar ve bunu A B kimi yazacalrq. -
Agkardrr ki, bu munasibet a9a$rdakr xasselera malikdir.
1. Refleksivlik: A- A.
2. Simmetriklik: Ogar A- B -dirse, onda B - A.
-39-
Riyazi analiz
3. Tranzitivlik: A- B ve B-C onda A- C.

Bu ug xassoyo malik olan her bir munasibet ekvivalentlik miinasibeti
adlanrr.
f arif 2. Tutaq ki, ne N J, = {1,2,...,n} va A ise ixtiyari goxluqdur.
Onda
a) egar ele n varsa ki, A- J, olsun. Onda deyecayik ki, A sonludur.
(Bo9 goxluq da sonlu goxluq baga dugriltir).
b) I sonlu deyilsa deyaceyik ki,A sonsuzdur.
I
Tarif 3. Tutaq ki, goxlugu verilmigdir. Onda
4 A- N olarsa, A hesabigoxluqadlanrr.
b) ,,4 sonlu deyilsa ve hesabi deyilse, A qeyri-hesabi goxluq adlanrr.
Oger A va B sonlu goxluqlardrrsa, A - B onda ve tekce onda
do{rudur ki, A va B eyni sayda elementden ibaretdirlar.
Lakin sonsuz goxluqlar ugun <eyni sayda element saxlayrrlar> sozrinun
manasr gox qaranhq qalrr. Bu ise qargrkqh birqiy-
metli uy$unluq (kardinal adad) anlayrgr ila aydrnlagrr.
Tarif 4. OzrlnUn dtizgrin altgoxluguna eynigriclu olan goxlula sonsuz
goxluq deyeceyik.
N natural (tebii) ededler goxlugu sonsuz goxluqdur. Qtinki eger her bir
tabii n ededine 2n ededini qargr qoysaq, bu qargrqoyma biyektivdir. Demeli,
crit adedler goxlu$u ib .A/ natural ededler goxlugu eynigricludrirler.
Hesabi goxluqlar rigrin agagrdakrlar dogrudur:
a) Hesabi goxlu$un ixtiyari altgoxlugu sonludur va ya hesabidir.
b) Sonlu sayda hesabigoxlulun birlagmesi hesabidir.
c) Hesabi goxluqlarrn hesabi ailesinin birlegmasi hesabidir.
Sonuncu bendin komayi ila isbat olunur ki, rasional ededlar coxludu he-
sabidir. Elece de isbat olunur ki, heqiqi adadler coxludu ixtivai arahqla evni-
otica malikdir ve hesabi devil.
isbat edin ki, Terif 1 ve Terif 2 eynigiicllidUr.
$9. Aximed prinsipi

Bu prinsipe kegmazdan ewel bazi komekgifaktlarr verak.
Taklif 1. Natural ededler goxlugunun bog olmayan yuxarrdan mehdud ix-
tiyari altgoxlu$unun maksimal elementi var.
^40-
S.K.Abdullayev, v, V.A.Mehrabov
Taklif 2. Natural adedler goxlu$unun bo9 olmayan agagrdan mehdud ix-
tiyari altgoxlu$unun minimal elementi var.
Teklif 3. Tam adadlar goxlulunun bog olmayan yuxarrdan mehdud ixti-
yari altgoxlu$unun maksimal elementi var.
Teklif 4. Tam ededler goxlu$unun bog olmayan aga!rdan mehdud ixtiya-
ri altgoxlu$unun minimal elementi var.
Bu tekliflerin isbatt $8.1-de Xassa S-de apanlan isbata analojidir. Bu tek-
liflerdan a9a$rdakr neticalar grxrr.
Netice 1. Natural ededler goxlu$u yuxandan mehdud deyil. Qtinki Vn
tigrin n < n+\.
Netice 2. Tam edadler goxlu$u aga$rdan vo yuxarrdan qeyri-
mehduddur.
Teorem (Aximedr prinsipi): Yh > 0 adedi gotlirak. Onda Vxe R Ugtin
1!keZ varki,
(k-l)h<x<kh (e.1)
rr
| 'h )'
E goxlu$u agalrdan mahdud goxluq oldugundan min E = k var. Onda
*. t va k -1 < { <k. Burada ft >0 gertini nezere alsaq (9.1) h6kmti aInar.
hh
Minimal element yegane oldu$undan alrrrq ki, bela t yeganodir. >
Aximed prinsipindan agagrdakr neticelar grxrr.
Netice g. Ve > 0 edadi tigun 3z e ,ly' var ki,
o .1.
n
e.
0<x< ne.Burada €> 0 oldu$undan n>0 olmahdrr, yeni ne N. Demali,

0<l< ne=0.1.r. o
n
Netice 4. Oger e > 0 adedi Yne N tigtln e<- 1

gartini odayerse,
n
e- 0 olar.
s>0 olarsa Netice 3-e gore )ne N var ki, !.,

n
I
Arximed (b.e.e.287-212) -Dahi yunan alimi.
41_
analiz
olar. Buise Vre N rigtin a<

1 gertineziddir. Demali, e=0
n
NeticE 5. Her bir a(bedadlari ugun 1re Qrasional ededi var ki,
a<r<b.
x=l gottirek. Onda lne Z
1. b-a
" h =L, x=a
var ki, O < olar. indi Aximed prinsipind gotttrek. On-
nn
da 1me Z var ki, (m-l)h<a<mh onda
m-l olar. indi ,=L
nnn=o.A
igareetsek a<r alartq.
Gosterek ki, r <b.agar r2b olarsa
m-l ra<bsr>b-a1r-m-| -m
nnnnn -m-t -l
olar. Bu ise II < b-a gartine ziddir. Demeli, r 
n
Natice S-in ifade etdiyi xassa rasional ededler goxlu$unun R-de her
yerda stxl t ! t xassesi adlan t r.
$10. eded oxu ve adedi araltqlar
L diz xetti ile R heqiqi edadler goxlu$u arasrnda qargrlrqlr birqiymetli

uylunluq yaratmaq olar. Bunu f : L + R ila igare edek. Bu zaman f (M)
ededine M e L noqtesinin koordinatr deyilir. Riyaziyyatda aralartnda biyek-
siya olan goxluqlart bezan eynilegdirirler. Ona gore de L auz xettine R ne-
qiqi edadler goxlu{unun bir sureti vo ya bir realizasiyasr kimi baxmaq olar. f
inikasrnr ele qurmaq olar ki, o duz xettin ozuna T : L +I
paralel kogurmesi
zamanr f(T(x))= f (x)+r gertini odeyer. Burada /
qeyd olunmug adaddir.
Ona gore da, bu inikas iki noqtenin obrazt vasitesile birqiymetli tayin olunur.
Bu noqtaleri 0 ve 1 ile igara edek. Onda 0 -dan l-e dolru istiqameta
miisbet, eksine isa menfi istiqamat deyilir.
I
Terif 1. Z duzxetti 0 va noqtaleri ila birlikda adad oxuadlantr.
fl 1
Uclart 0 ve 1 olan pargant berabar yera bolmekle, edadine uy$un
n
-42-
S.K.Abdulla V.A.Mehrabov
noqteni qurmaq olar. Belelikle, ,-L rasional ededlsrine uylun noqtalari

n
qurmaq otar. YM e L noqtesi goturak. Aximed prinsipine gora, f(M)-
dan boyuk ve kigik rasional edadlar var. Agaltdakt iki goxlulu quraq:
x=beglr<f(DI y=beelr>.f(DI
Yxe X nYye I Ugtin x S y. Onda
v
l,Se R var ki, Vxe X nYyeY v=[*]
tigun x<^S< y. M noqtesine S 2 +
ededinin tesviri kimi baxaca!tq. Bagqa 1 -....>
sozla, f(M)=5.
Ferz edak ki, a,b e R va 0 2
-1
a < b. onda
+
lo,bl;={xe RlaSxSb};
(r,b);={xe Rla<*.b}t
[",b);={xe Rla 3 *.b}, (r,b);= {xe Rlo < * <b} eoxtuqtarrna
uygun olaraq uclan a va b otan parga, interual, sa! ucunda qapah yan'
minterval ve sol ucunda qapah yanminterval deyacayik.
[a,+"");={re RlaS*}; (a,+*):={.r€ Rl a<x};
(--,b];= {xe R lx ( a}' (- *,b);= {xe Rlx <b};
(- ".,+""):_ R
goxluqlarrna ise uy$un olaraq sol ucunda qapah yaflmox, sol ucunda agtq
yanmox, sa! ucunda qapah yanmox, sa! ucunda agrq yartmox ve edad
oxu deyecayik.
Vx e R adedi ugirn Aximed prinsipina gore, 1!k e Z hm edadi var
ki, k<x<k*1. Hemin fr ededine x- v
n tam hissesi deyilir ," [r] kimi igara v={*}
olunur.
eger xe Z olarsa, [r]=, olar.
{r}'= , - k] ededine x -rn kesr his- x

sasi deyilir. Aydrndrr ki, 0 < {r}. t
Demeri, * =[*]+ {r}
43-
analiz
Ferz edak ki, a 4b ededlari verilmigdir. b-a adedina q ve b aded-

leri arastnda mesafa deyilir. Ya,be R adadlari verildikde onlar arasrnda
mesafa anlaytgrnt daxil etmek rigr-in aga$rdakr funksiyadan istifade edeceyik.
x, x>0
l,l= 0, x=0
-x, x< 0
Bu funksiyaya x 4n miitlaq qiymati deyilir ve modul x funksiyasr ad-
lanrr.
Onda Ya,be R ededleri arasrnda masafa dedikde lU-rl edadini
baga duigacayik. Mesafe aga$rdakr xasselari odeyir:
1) lb -ol> 0
2)lb-ol=o€a=b
3) lb-al=la-bl
4) Yx,!,2 e R adadleri rigun lx - yl<l*- rl*lr- yl
Sonuncu xassoya iigbucaq berabersizliyi deyilir. Bunun isbatr modul funk-
siyasrnrn matum otan l.r + yl < lrl + l/ xassasindan atrnrr.
Riyazi induksiya tlsulundan istifade etmekle isbat etmek olar ki,
Y xr, xr,..., xn€ R adadleri tigtin
*,1<lr,l * l*rl*...* lr, |

lx, + xr+... + .
Terif 1. Farz edek ki, a e R adadi verilmigdir. 4 -nr daxiline alan her bir
(a,F) intervahna a-nm atrafr; (a-6,a+d) intervahna ise a -mn 6 -
etrafideilir. Aydrndtrki, (a-6,a+r) ={xe R llr-ol< a}.
Terif 2. a noqtasi (a-6,a+d) intervahnrn orta ni5qtesiadlanrr. Par-
ga, interval vo yarrmintervallara ededi aralqlar deyilir. Farz edek ki,
1 =la,bl pargasl verilmigdir. Bu parganrn uzunlu{unu (boyunul lll ile igare
edaceyik. Uclarr a ve b olan parga, yartminterval ve ya intervaltn uzunlu$u-
nu (boyunu) b - a hesab edeceyik.
44-
, V.A.Mehrabov
r,,,, si l, I I,1T X'J,11:m',iXl: fl ll l:L

",.,,
Borel-Lebeq ve Boltsano-Veyergtrass pri nsipleri
1. Bir-birina daxil olan pargalar ardrlrllrlr haqqrnda lemma (Kogi1-

Kantol prinsipi).
Terif 1. Fez edek ki, X goxlugu verilmigdir. f :N -+X inikasrna X
goxlulunda ardtcrlhq deyilir. f (l)=xre X, -f(2)=xre X,...f(n)=xê X
kimi igare olunur vo xr 7x22...,x,,... elementlerine ardrcill$tn hedleri deyilir.
x,-a ardrcrllr{rn r -ci heddi va ya iimumi haddi deyilir. Ardrcrhq gox vaxt
{r,}^, vo ya {4,}, bazen isa x, ,x2,...,xn,... kimi igara olunur.
Terif 2. Fez edek ki,
J1,J2,.,.,Jn,... (11.1.1)
pargalar ardrcrllr$r verilmigdir. Ogar Vn e N r.igrin Jn) Jnu olarsa, onda bu
ardtctllt$a bir-birine daxil olan pargalar ardrcilh$t deyilir.
Lemma (Kogi-Kantor prinsipi): Farz edak ki, bir-birine
daxil olan (11.1.1) pargalar ardrcrllrlr verilmigdir. Onda
a) 1c e R noqtasi var ki, Yne,M rigrin ce J,. Yeni ele noqta var ki, bu
pargalarrn hamrsrna daxildir.
b)Ogar Ve>0 ugun 3/re N
ndmresi varsa ki, lJrl<e,
onda bu pargalarrn hamrsrna daxil olan c noqtesiyeganedir.
Lemmanr bele da ifade etmek olar: Bir-birine daxil olan {o,,b,} p"r-
galar ardrcrlh$rnrn kesigmesi bog deyil. Ogar bu pargalar igarisinde boyu ev-
velcaden verilmig ixtiyari mrlsbet ededden kigik olan parga varsa, yeni
Ve > 0, lne bn - a,N (11.1.211€
olarsa, kesigme yegana noqtedan ibaretdir.
J,=J,=... oldu$u tigtin ar2a,)... vo arlb,.br1 olar. Onda

an 3 ar a br a b,, yeni an 5b,,. Demeli,
Yn,me i/ tigrin a,Sb,. (11.1.3)
Agagrdakr goxluqlarr quraq: A={o,lneN} vo B={b,lneN}.
' O.Kogi (1759'1557) - Dahi franstz riyaziyyatgrsr, analizin mtiasir dilinin ve aparatrnrn esas
yaradrcllanndan biridir.
2
Q'Kantor (1S45-1918) - Alman riyaziyyatgrsr, sonsuz goxluqlar nazeriyyesinin yaradrcrsr va
riyaziyyalda nezeri-goxluq dilinin asasrnr qoyandrr.
-45-
analiz
(11.1.3)-a gore Va e A ve Ybe B rigun a S6. Onda Tamlrq aksiomuna gore
I
fce R a1c16, yeni goxlu$u yuxarrdan, B goxlulu ise aga$rdan meh-
duddur. Onda I
goxlu$unun deqiq yuxan serhedi, B goxlu$unun isa deqiq
agalr sarhedi var. a=supA va F=infB ila igara etsek olar. a0, lle N llrl.e. isbat edak ki, bu halda
britun pargalara daxil olan c noqtesi yeganedir. eksini faz edek. Fez edak
ki, lc,c, noqtaleri var ki, Vne N ugun c,,c, e Jn va ct * cz. Umumiliyi
pozmadan fez edek ki, c, < cz. €-c2-c, igare edek. Onda Vn e.n/ ugrin
a,1dscaptb,. Buradan alarrq ki, ll,l=b,-an2c2-ct=e. Bu isa
(11.1.Z)-ya ziddir. Demali, kesigme yegana noqtadan ibaratdir. >
2. Sonlu 6rttik haqqrnda lemma (Borelr-Lebeq2 prinsipi).

{X,L
Terif 1. Farz edek ki, R -in altgoxluqlarrnrn ,S =A ailesi (sis-
ae
temi) verilmigdir. Ogar Y c l)uXo olarsa, onda S ={X,}, ae A goxluqlar
sistemine Y goxtulunun iSrtiiyii deyilir.

Faz edek ki, .B c A. Onda S' = {X,} qe B goxluqlar sistemine S
sisteminin altsi stemi deyilir.
Lemma (Borel-Lebeq prinsipi): Parganrn intervallarla ixtiyari
orttiyunden sonlu altortuk segmek olar.
orttir. Gosterek ki, S sisteminin ele sonlu sayda intervalt var ki, bu intervallar
sistemi de la,bl pargasrnr ortrir. Oksini fez edak. Ferzedek ki, ,S sisteminin
heg bir sonlu altsistemi [a,D]-ni ortmut. Jt=[o,b] igrr" edek. c - (a+b)12
olsun. onda y^ lo,r) pargasrnr, ya da lc,b) pargastnt S sisteminin heg bir
sonlu altsistemi ortmez. Hemin pargant J, ile igara edek. Bu prosesi ardtctl
davam etdirsek, onda bir-birina daxil olan "r, =Jr=...)J,r... parqalar ar-
drcrllrgrnr alartq. Onda Ve > 0 ugiin 1no e N nomrasi var ki,
I
E.Borel (1871-1956) - Mehgur fransrz riyaziyyatgrsr, funksiyalar nezeriyyesi tizre mtitexassis.
2
ALebeq (187+1941 ) - Mehgur fransrz riyaziyyatgrst, funksiyalar nezeriyyasi tizra m[]taxassis.
46-
S.K.Abdulla F.A V.A.Mehrabov
lr,,l = (b - a)f 2" < e . Buradan bir-birina daxil olan pargalar ardlcrllrgr
haqqrndalemmayaosasan l!c-e R var ki,Yne .M ugrin c" e Jn olar.
î sistemi la,bf pargasrnr ortuiyrlnden laoe A var ki, c.e X^=(6,fr.

e=min{c'-d, P-;} igare edak. Ve > 0 ugrin lno e.ly' nomresi var ki,
lr,,l. € ,.c* . Jno. Buradan ahnrr ki, J^.(6,D, Aldrq ki, (6,p)c S in-
tervah /,0 parg".rnr ortur. Bu isa ziddiyyetdir. >
3. Limit ntiqtesi haqqtnda lemma (Boltsanol-Veyergtrass2 prinsipi).

Terif 1. Faz edak ki, X cR goxlulu verilmigdir. aeR ndqtesine o
zaman X
goxlugunun limit ni5qtasi deyilir ki, onun ixtiyari etrafrnda (yani
ae R noqtasini ozrinde saxlayan ixtiyari intervalda) X
goxlugunun sonsuz
sayda elementiolsun.
Bu terif a9a$rdakr terife ekvivalentdir.
Tarif 2. egar ae R noqtasinin ixtiyari atrafrnda X cR goxlugunun a
noqtasindan ferqli heg olmasa bir elementi varsa, onda a noqtesina X gox-
lujunun limit ni5qtesi deyilir.
a noqtesinin X goxlulunun limit noqtesi olmasr o demek deyildir ki,
ae X olsun. ae X ola da bilar, olmaya da biler.
X goxlugunun limit noqtaleri goxlu$unu X' ile igara edirlar. isbat edin ki,
Misat 1.y ={tf n;ne N} goxtulu tigtin 0 timit noqtesidir.
Misal2. y =(a,b) goxlugunun limit noqtelari goxlugu Xt =la,O)-au.
Misal 3. X=Q rasional edsdler goxluguna baxaq. YaeR adedi e
goxlu$unun limit noqtesidn (Q' = R ).
Lemma (Boltsano-Veyergtrass prinsipi): Her bir sonsuz mehdud
X c R goxlugunun heg olmasa bir limit noqtesi var.
Gosterak ki, fx efa,bl var ki, bu noqta x goxrugunun rimit noqtasidir. ok-
fez edek. Ferz edek ki, [a,b]-nin heg bir noqtesi limit noqtesi deyil. onda
sini
vx e lo,b) uEun I U (x) etrafr var Ki, bu etrafda x goxrugundan ya ere-
I Boltsano (1781-1848)
2
- Qex riyaziyyatgrsr ve filosofu.
K.Veyergtrass (1815-1897) - Bciytlk aiman riyaziyyatgrsl, Riyazi analizin mantiqi ssaslan-
drrrlmaslna gox boyrik tcihfelar vermigdir.
47_
analiz
ment yoxdur, ya da sonlu saydadrr. Onda butun xela,bf noqteleri rigrin qu-
rulmug {U trl}
interuallar sistemi la,bf pargasrnr ortar. onda sonlu ortuk
haqqtnda lemmaya asason bu sistemden sonlu altsistem segmek olar. Yeni
U (x,),U(rr),...,U(x,) sonlu sayda intervallarr var ki, bu Intervallar sistemi
la,bl-ni 6rter. X cfa,bf oldugundan, U (r,),U1rr),...,U(r,) intervattarr
sistemi X goxlu$unu orter. {U(r,)} ,i -I,n intervallarrnrn her birinde X

goxlu$undan on goxu sonlu sayda element ola biler. Demeli, X goxlu$u son-
ludur. Bu ise lemmanrn gartine ziddir. >
48-
V.A.Mehrabov
EDEDi ARDICILLIQLAR
912. ededi ardrcrlhgrn limiti. Yt!llan ardlcrllrqlar
Praktikada muayyen olgmeler heg vaxt mtifleq deqiq ormur. onda olgti-
len kamiyyetin mueyyen teqribi qiymetleri ardrcrlh$r ahnrr. Bu zaman tebii ola-
raq aga!rdakr suallar grxrr.
1 .Ahnan taqribi qiymetlarin daqiq qiymet ile munasibeti necedir?
.
2 Altnan taqribi qiymetler daqiq qiymeti birqiymafli teyin edirmi?
.
3 Ahnan taqribi qiymetler rjzerinde hansr emeliyyaflarr aparmaq orar?
Bu s[rallara ardrcrlh$rn limiti nezariyyesi cavab verir.
Terif 1. .ro noqtasini daxiline alan har bir intervala hemin ntiqtanin atra-
fi demigik. onda aydrndrr ki, her bir d > 0adedi iigrin (xo -6,xr+d) intervalr
xo noqtesinin d etrafrdrr. Buna xo ni5qtesinin 6 -etrafi vo ya simmetrik et-
rafi deyilir ve u6 (x) kimi igare edek. Demeli, x, noqtesinin d'-etrafrnda yer-
legen x noqteler goxlugu l*-*o l< d gartini odeyir. (xr-6,x) intervahna x,
niSqtesinin sol 6-etrafi, (xo,xo+d) intervahna ise xo ni5gtesinin sa! 6-
atrafi deyilir.
Tanf 2. f : N -> R olarsa, onoa {x,
f=, ardrcrllrlrn a ededi ardrcrilq deyilir.
Tarif 3. Farz edek fi, {x,f=, ededi ardrcrlhsr verilmigdir.
Ae R ededine o zaman {x,,} ardrcilh{rnrn timiti deyirir ki, .4 -nrn ixtiyari
U(A) etrafr tigrin lnre N nomresiolsun ki, Vn>no r-igtin x, eU(A) olsun.
vu(A) etrafrnda mrieyyen simmetrik atraf ordugundan bu terifi agagr-
dakr kimi da vermek olar.
Terif 3 . Ae R ededine o zaman {x,} ardrcrlrrQrnrn timiti deyilir ki, A -
ntn ixtiyari u'(A)-(A-e,A+e) simmetrik etrafr tigtin lnoe N n6mresi ol-
sun ki, Yn > no ugun x, e U' (A) olsun.
Burada no nomrasi tabii ki, u'(A) etrafrndan asrhdrr. yeni no nomresi
e-dan asrlrdrr. Ona gore de, bu terifi agagrdakr kimi de vermek olar.
49_
analiz
3". VU" (A) r.igrin 3no(e)e i/ nomresi varsa ki, Vn > no(e) rigrin
Tarif
xêU'(A) olarsa, onda Ae,R adadin" {r,,} ardrcilhfirnrnlimiti deyilir.
x,eU'(A) mr.inasibeti l*,,-Alce demekdir. Ona gore de aga$rdakr
terifi alrrrq.
Torif 3"'. Ve > 0 rigun lno(e)e N varsa ki,
Yn> no(e) tiqUn
lx,-Al<e olarsa, Ae R adadine {x,} ardrcilhfirntn limiti deyilir va bu
\ig*,= A kimiyazrlrr.
Tarif 4. Limiti olan ardrcrlh!a y!ilan ardrcrllq deyilir.
Yr$rlmayan ardrcrlh$a ise da!ilan ardrcillry deyilir.
Misat 1. x,=ln n=\Z...ardrcrllt$rna baxaq. Gostarak ki, limx,=0.
Vs>0 gotrirek. Onda no(€)=[t/e] gottirsek, Vn >no(€) ugrin n >If e olar,
yani I xn-0|i=ln<s mr.inasibetiodener. Demali, limx, =0 olar.
Misal2. xn, =(n+l)f n n=1,2,... ardrcrllrgrna baxaq. Gosterek ki, limx, = 1 .
lx, { l(n+t)ln-ll=lln<e olmast trgtrn n >lle olmast kafidir. De-

mel Ve>0 Lirgtin ro (e) =[tlt] gotrirsek, Yn > no(e) rigrjn l(n +I)l n- { . ,
olar.onda limn*l=l
n-)@ n
Misat3. a,=(-l)'f n n=\2... ardrcrllrgrna baxaq. Gosterek ki, limx, =Q.
lr, -01-l(\" f n-01= lf n<e= n>lle= Ve >0tigtin ro(e) =1t1e)
gottirsek, Yn > no(e) UgUn

(-l)'
1 |..t)' lr-11< a <+ f 4)@
lim = 0.
n
Misal 4. xn=(l) n=1,2,... ardtcrllrlrna baxaq. Gosterak ki, bu ar-

drcrllrq dalrlandrr. YAe R ededi gotUrak. 1-(-1)=2 oldu$undan e=Il2
I ve -1 ededlarini ozrinde saxlamaz. oger
rigtin Utl21A) atrafi eynizamanda
-Ie(lv'(A) olarsa, onda I e(lY'(A) olar. onda Vnr(e)e N nomresi Ugtin
12k>no var ki, xzr=leu'l'(A). Demeli, YAe R tigun 1e=ll2 var ki,
Yno@)eN rigtin 12k>no var ki, lx*-Al>ll2 vo ya Yno(e)eN tigrin
12k-l > n, var ki, I xro-r- Al>\f 2 . Demeli, Iim(-l)' yoxdur.
Terif 5. Ardrcrlh$rn britun hedleri sabit I e ,R ededinden b6ytik (kiEik)
-50-
S. K. Abd u I I ayev, F. A. Abd ul I ayev, V. A.M eh rabov
deyilse, yeni x,3A (x^2A) olarsa, onda {r,} ardrcrlll$rna yuxandan
(agafirdan) mehdud ardtcrlhq deyilir.
Tarif 6. Eyni zamanda hem yuxarrdan, hem da aga$rdan mahdud ardrol-
lrqlara mehdud ardrcilhq deyilir. Bu terifl bele de vermek olar. {x,} ardrcrllrll-
nrn btitrin hedlari mtitleq qiymatce eyni bir M > 0 adedinden boytik deyilsa,
yeni f.r,f
1M , onda ona mahdud ardrcilhq deyilir. Mahdud ormayan ardrcrr-
fifla qey ri-mehdud ardrcill rq deyilir.
Misat 5.
{"'l@+l},{2'ln} ardrcrilrqtarr agagrdan mehdud, yuxarrdan
qeyri-mahdua; +1)} ,{-Z^1"} ardrcrthqlarr yuxarrdan mehdud, agagr-
{-"'f1n
dan qeyri-mehdud; {nl1n+1)},{(-1)' .nf1n+2)} ardrcrltrqlarr ham yuxarrdan,
hem de agalrdan mahdud; {t-t)' .n'l@+t)},{(-1)".r,} ardrcrflrqtarr isa

hem yuxarrdan, hem da aga$rdan qeyri-mehduddur.
$13. Yrgrlan ardrolhlrn xasseleri
1. Umumixasselar
Tarif 1. Ferz edek t<i, {x,f=, ardrcrlhgr verilmigdir. Oger 3ce RnSnoe N
varsa ki. Vn > no(e) Ugun x, = c olsun, onda bu ardrcrllr$a final-sabit ardrcil-
ftg deyilir.
fe!!rt. Faz edek fi, {r,}I=, ardrqlhgr verilmigdir. Onda agagrdakrxasso-
ler do$rudur:
Xasse 1. k,E=, final-sabitdirse, o yrgrhr.
Xasse 2. Yrgrlan ardlcrllrgrn limiti yeganedir.
Xassa 3. Ylgrlan ardrcrlhq mehdududur.
Xassa 2-ni isbat edek. Oksini fez edak. Faz edek fi, {x,[, ardlcrl-
Ir$rnrn 2 mtixtelif A*B limiti var. Umumiliyi pozmadan fez edek ki, AN,(e) ugtin l-€1xn<A+e, demeli, Vn >.{,ttgun
nomrasi var ki,
x^<A+(B-Ailz=(A+B)f2 otar. Diger tarafden = B ) e = (B - A)12 lg+
rlgrjn 3/lr(e)eN Yn>Nr(e) trgtin B-€1xn<B+e, yeni
nomresi var ki,
Yn> NrtigUn .r, > B-(B-A)12=(A+B)l2olar. N=mor{N,,Nr} igara edak.
_51_
Riyazi analiz
Onda alarrq ki, Vn >N Ugun (A+B)l21xoA x,<(A+B)12. Bu isa zid-

diyyetdir. Demeli, limit varsa, o yeganedir. '
Xasse 3-u isbat edek. l,**, = A igara edek. e = 1 tigun !N(l)e N var
ki, Yn>N0) rigrin I xn- Al< 1=l x,l<l Al+1 olar. ' I '-
u=^*{lqLlxzl,...,lrr<,r l,lll+4 gotrirek. onda Vn >1(1) iigun'l x,l<M
olar. Demeli, ardrcrllrq mehdududur. >
2. Berabersizlikterle ifade olunan xasseler

Xasse 7. Ferz edek ki, limx, =/qB.
Onda SnoeN nomres! var ki,
Yn>no tigrin .r, 0 lno , :
. :.
.
Yn>no x,1A+(B-A)12=(A+B)12<B)
Xasse isbat olundu. >
Xassa 2. Ferz edek ki,
lg xn= An\yy,= B nA<8. Onda,Jzro G il
nomrasivar ki, Yn> no rigUn x, < yn olar.
lijlr, = A=(e =(B-A)f2>0, l^r,(e)

Vn >.M,(e) xn < A+(B- A)12=(A+ $lZ);
I*y, = B = (e = (B - A)12 > O, !arr(e)

Yn> N,(e) y^> B -(B - A)12=(A+ B)12).
max{il,,Nr}
no = igara edek. Onda alartq ki, Vn > n, ugun
x, <(A+ B)12 < y, . Xasse isbat olundu. > : ' '
Xassa 3. Fez edek ki, {;r,}-, ,{y,}*,=r,{r,}*^=, ardrcrlhqiarr verilmigdirr. '

lnoeN nomresi var ki, Yn>no Ugun x,S7o(z,gerti odenir. Oger
=\iyr^ = ,4 olarsa, onda l,lg:'r, var vo
li*r, A.
\i*y,=
< Ardrcrlh$rn limitinin terifine gora
lg+ = A)Ve>0, l1f,(e) Vn> N,(e) A-e <xn va
-52-
s. t V.A.Mehrabov
lrgZu=
A=Ve>0, :Nr(e) Yn> Nr(e) zn<A+e
olar. i/=max{.l/r,N,.no} igare edek. Onda alarrq ki, Yn>N rigtin
A-e < xo 1 !n 1 2,, I A+ e . Demeli, aldrq ki,
Vg>0, lno Yn>no A-e<y,<A+e .
Demeli, llgr, = ,4. Xasse isbat olundu. >
Xassa 4. {r,}), ,{y,})=, ardtcrlltqlarr verilib ve lim x, = A xlig; y, = B .
Onda
1) (31V,N Yn> N, x,) !n)= A> B;
e
2) (3/V, e N Yn> N, x,)- /n)+ A>- B;
3) (3N, e N Yn> N, x, > B)= A> B:
a) (!{eN Yn>N, x,2B)=A>-8.
ntr. 3) ve 4)-cti bandler ise 1) ve 2)-ci bendlerin xtisusi halr kimi ahnrr. Bu vaxt
1) ve 2)-ci bendlerda ln=B
n=l,2,...gottirsek, uy$un olaraq 3) ve 4)-cti
bandler alrnrr. >
Qevd. Qeyd edek ki, limite kegdikden sonra ciddi berabersizlik saxlan-
maya biler. Masalon, xn =-lnny,=lf n ardtcrllqlarrna baxaq. Aydrndrr ki,
Yn xn 1!n. Lakin limxn =limyn =0.
3. Baraberliklerle ifade olunan xasseler

Terif 1. Ferz edak ki, {.r,}l=, ,{y,}*,=, ardrcllhqlarr verilmigdir. Agalrdakr
ardrcrllrqlara
{(r, + !,}*,=r,{x, l" l-

'/nJn=t,\;J,=,
uygun olaraq {*,}*,=rn{y,}-^=, ardrcrlltqlarrnrn cemi, hasili ve nisbeti deyilir.

Tebiidir ki, nisbet Yne N !n#0 olduqda teyin olunmugdur.
Xasse f. Faz edek ki, 3limx, = An1l,!yr, =-8. Onda {(r, +f,}]=, ar-
dtctllt$rnrn limitivarve lim(;r, * y,)= *I*y,= A+ B olar.
lr*+
limx,= /3
-53-
Riyazi analiz
= (Ve>0, 3N,(e)e N >N,(e) lx,-Alce)

Vn (13.3.1)
liyy,= B -
+ (e > 0, !1/r(e)e ,a/ Yn> Nr(e) I y,,- Bl< e) 1tl.S.Zl
N(e) = max{,q(e1,1vr(s)} igare edek. onda (13.3.1) ve (13'3'2)-dan
istifada etsek alarrq ki, Yn> N(e) tigtin
I (r, + y^)-(A+B) l=l
x, - A+ Y, - B l<
3lx,- Al+l y,: Bl< e+ € =2'€
Xasse isbat olundu. >
Xasse 2. Ferz edek ki, llimx, = A nllr*r, = B. Onda {(*,'t^}-,=, ar-
drcrllr$rnrn limitivar va lim(x, 'y,)=

ligr,'limy, = A'B olar.
< llimx,+1M>0 YneN lr,,l<M. (13.3.3)
Bundan elave, (13.3.1) ve (13.3.2) do$rudur. N(e) = max{,rf,1e;,Nr(s)}

igare edek. Onda (13.3.1), (13.3.2) ve (13.3.3)-den istifade etsek alartq ki,
Vn > N(e) ugUn
| *n. yn - A' B l=lx,' !n - x,' B + x,' B - A' B l<
3l *,. y,- x,' Bl +l r,' B - A' B l<
Sl *,1.1 y,- Bl + I B I'l x^ - Al<
M . e+lB l.e - (M+l I l)'e. >
<
Lemma. Farz edek ki, 3limy, = B * 0. Onda
3noe N ,'n*,,o ty^V?. (13.3.4)
lal
t:noe N Yn> no ly,- nl.H oar.Buradan Yn>no ,-ry1!n1l..ry

alarrq. onda Yn > no V^|.ry olar. Lemma isbat olundu' >
Xasse3. Fezedekki, 31imx, =A,)limyn=B+0 ve Vn e N y,*0.
n-- ln 4' =4
Onda Ir, l- ardrcrllrlrnrn limiti var ve hmIL= orrr
lv,J.=,
limZ B
-54-
V.A.Mehrabov
N(e) = max{,ar,1e;,Nr(e),no} igare edek.

3IXz"=)M>0 YneN ly,l<M (13,9.5).
Onda (13.3.1), (13,3.2), (13.3.3), (13.3.4) ve (13.3.5)-den istifada etsek atarrq
ki, Yn, ff(t)
B_ A B-*,.yn*xn-!n-!n
It *l= Yr' B lr.l a
l-lB- + -Al .2=.2.M-e.>
lBt lBt
2
lBl
gl4. edadi ardrcrlhqlar [igtin Kogi meyarr
Ardtctlltq ve'ildikde onun yr!rlrb yr$rlmamasrnr tarif vasitasila yoxlamaq

bazen getin olur. Qiinki yrgrlmanrn tarifinde bize malum olmayan I
ededi igti-
rak edir. Ona gore da, yalntz verilen ardrcrllr$rn hedleri ile ifade olunan meyara
ehtiyac var.
Tarif 1. Farz edek ki, {x,}l=, ardrcrlh!r verilmigdir. Ogar
Ve >0, !1/(z)e // Yn,m>N(a) lxn-*^l<e (14.1) odanerse, {x^}l=, ar-
drcrllr$rna furdamental ardrcillrq deyilir,
Bu terifi agagrdakr kimi de vermek olar.
f erif 2.Ferz edek ki, ix,)], ardrcrlhgr verilmigdir. Oger
Ve> 0 3N(e)e N Yn> N(e) A p=1,2,... l*,*r-x,l<e
ddenerse, orda {x,}- , ardlcrlh$rna fundamental ardrcilhq deyilir.
Teorem (KoSi meyarr). {r,}*, ardrclllr$rnrn yrgrlan olmasr Ugtin zeruri

ve kafi gafi onun fundamental olmasrdrr.
edek. Onda terife gora

V; > 0, 3,V(e) e.a/ Yn> N(e) lx, - Al< e .
Buradan Yn,m > il(e) lt, - *^l=l*, - A+ A- x,l<2.e
Kafilik. Fez edek ki, {x,}l=, ardrcrllrgr fundamentaldrr, yeni (14.1)
-55-
analiz
garti dolrudur. isbat edak ki, ardrctlhq yrgrlrr. (1a.1)-de m=N(e) gottirek va
onu qeyd edek. Onda
Ve >0, 3N(e)e N Vr>N(e) xr@)-€<xn<xN61*€ $4.21
Bu gerti aga$rdakr kimiyazaq
Vk>N(e) xtr(,)-€ 1 x*lxrG)*€ (14.2').
Burada N(e) nomrasinden ewel sonlu sayda hadd oldugundan (14.2') mtlna-
sibati gostarir ki, fundamental ardtctlltq mahduddur. Onda a,='rp!_xo b,=y_xr
ile igare edak. Bu adedlerin teyininden gortintir ki,

anl an*t I bn*, 1 b,. (14.3)
Qrinki n nomrasi artdtqca goxluq daraltr. Coxluq daraldtqda isa suP sllx h]llInlla
inf azala-hilmez Jn=la,,b,f igara edak. Onda (14.3)-dan altrtq ki,
-lSe
Yne N J*rcJn. Belelikle, bir-birine daxil olan pargalar ardrcrlhlrnr aldrq. Onda
1Ae R Yne N anS A<b, (14.4)
indi ft ) I? gotUrek. (14.2t ) mUnasibetindan alrnq ki,
xr,t(r) -, xi = an 3 xo 1bn =supx, a x*(") +€ (14'51
= 1lf
Onda (14.4) ve (14.5) munasibatlarinden altrtq ki, Vn > N(e) nk2n
(a, 3 A Sb,) n(xrrrl - € 1 a, 3 xr 3b, I **(r)+e) . (14.6)
Bu mtinasibetden altnq ki,
Vn >N(e) nk2n V,-ll3bn-an<2.e<3.e. 114.71
Buradan ise
Ve>0, 3N(e)e N V/r>N(e) lxo- Alca+ I1g1*o=,1
alrnar. >
Misat 1. Fez edek ki, r, =(-l)'. Gosterek ki, {x,}-, ardrollr$r da$rhr.
Kogi meyannrn inkano'!"7T*
hn,m> N lx,-x,l2eo.
Burada m -- n+1 gottirsak, lx,- x,*rl= 2 olar. Onda
€o=I VN ln >Nnm=n+l lx,-x,l=221=eo. Demali, ardtctllq funda-
mental deyil, yani o da$rlandtr.
Misal
.11
2.. x,=l*r*i*...*;,
I
n=1,2,... (14.8)
Gostarek ki, {x,}]=, ardrcrlh$r da$rlrr. Bu hokmiin isbatrnda Terif 2-denistifa-
*56-
F. A. Abd u I I ayev, V. A.M eh rabov
de edaceyik.
*.1= .:-*+...*J--rr *]*]* .+,1=

l**o-
lt.i.1.
111
=------...-- /
n+l n+p n+p
Burada P=n lxr,-x,l) 12 Onda,
go1j,rsek
tr=,I VN
.-_ - I
1n> N nm=2n lxn-x^lrr=to
Demeli, ardtcrllrq fundamental deyil, yenio dagrlandrr.
$15. Monoton ardlcrlhqlar
Terif 1. Fez edek ki, {r,}l=, ardlcrlhgr verilmigdir. Oger Vne N xn 1xn+t
(Yne N xn) xn+t ) olarsa, onda {a}- ,-na artan (azatan) ardrcilhq deyilir.
Oger VneN xnaxn*, (VneN x,2xn*1) olarsa, onda {x,}]=,-n" monoton
artan ve ya azalmayan (monoton azalan ve ya artmayan) ardrcillq deyilir.
Bu tip ardrcrlhqlara ise monoton ardrcilhglar deyilir.
Teorem 1. Ferz edek ki, {r,})=, azalmayan ardrcrlhqdrr. Onda onun yr$r-
lan olmasr tigrin zeruri va kafi gert yuxarrdan mehdud olmasrdrr.
Kafilik. Faz edek ki, {x.}1, azalmrr ve yuxarrdan mehdud ardrcrllrq-

dtr. Onda onun S= supx, sonlu deqiq yuxan serhedi var ve agagrdakl
do!rudur:
(ve>o 3N(e)e N Yn>N s-e< **G)3x, Ss)=>
>(Ve>0 3N(e)eN Yn>N l+-Sl=S-xncS-(S-e)=e)=
+
lim -r, = î = sup.r,, . >
S
Analoji olaraq a9a$rdakr teoremi isbat etmek olar.

Teorem 2. Farz edek ki, {r,}l=, artmayan ardrcrlltqdrr. Onda onun yr[r-
lan olmasr ugun zeruri ve kafi gert onun aga$rdan mehdud olmasrdrr. Bu za-
man ltmx, = inf x,
Azalmayan ardrcrlhgrn yuxarrdan, artmayan ardrcrllr$rn ise agaSrdan
mehdud olmast onlartn mehdud olmasrna ekvivalentdir. Ona g6ra da Teorem
-57-
analiz
1 ve Teorem 2-ni birlegdirib agagrdakl teoremi alarrq.
Teorem 3. Monoton ardtctllr$rn yrlrlan olmasr rigun zaruri va kafi gart
onun mehdud olmasrdrr.
Misat 1. Gostarak ki, hm1=0
n-* q
a>1.
n
x, = 1 igara edak. Onda
q
r*,=*-n+7 xn(15.1)
q n'q
olar. onda urn'*1.1
n+6n q =1.1
munasibetindan grxrr ki, lMetr/ yn>N '*1.1 .
q n.q
Demeli'
r,,./e vr > N
x,+11x, . N
Ardtctllt$tn evvelinden sonlu sayda heddin atrlmasr ve ya elave olunmasr onun
yr$rlmasrna va limitinin qiymatine tasir etmir. ona gore do xn,x**1,... ardrcrl-
h$rna baxa bilerik. Bu ardrcrllrq azalrr ve agagrdan mehduddur. ona g6re de
llrgr, var. Bu limiti lim4 =a ile igare edek. (15.1)-de limita kegsek alarrq.
I
o =limr,*, =!.o a=--a 1- a=0) a=0.
n'@ q )=( q )=[ q
Demeli,
lgr*,=lgr,=0.
Misat 2. Gosterek ki, lim{fi =I
n+
Ve>0 qeyd edek. Onda
1+a>r=ri*ffi=0= [=r., vn>N n .ri=
( (l+e)' )
=(vr>,ar t<n<(1+e)')=(vn >lr t<<[;<t+e)=
=(Vrro 3N(e)eN Yn>N ld;-lKs)<+flim=1.
Misal 3. Gosterek ki, l*d; =l a>0.
Owalce fez edak ki, c >i. Onda n > a UgUn t<41;<41; ohr. Buradan ise ah-
nrr ki,
lE{/7=1.
indifez edak ki, 0< a< l. Onda !rt=tiy,[i=t*h=i=r.
-58-
, V.A.Mehrabov
S16. e ededi
Lemma (Bernu!!il berabarsizliyi):
a>-l olduqda Yne N ugun (t +d)'>l+n'a' (16'1)
olduqda barabersizlik do$rudur'. l+ a>l+ a. indi ferz edek ki, bu
berabersizlik
n=k i,gin dolrudur, yeni: (t *d)o r-l+k.a. isbat edek ki, bu berabersizlik
n=k+t tigiin de dogrudur: (l+a)0.' >1+(k +l)'a. Do$rudan da,
(t+ a)o*' = (1 + o)o (r+ e)>(1 + k' a)(t+ a) =

=l+ k. d+ d+k' d2 =1+(/r+1)' a+k' a' >L+(k+l) a' >
indi x =[,r*1)' ardrcrlh[rna baxaq. Gosterek ki, bu ardtcrllrq artandtr.

' In)
Nyuton binomuna gore aga$rdakt do$rudur'
n(n-r)(n-2) .-+
I
=[r*l) =r+n'L *'(n=:1) ')*
+"[n)nZln' 3! n-
n(n-r)( n-2)...1n- (n-t)l L=2* (,- 1)*

1
+...+ n)
nl nn 2t
n-l
*L(
3!
l-
[
n
1
)(,j). +-.
nl.
1
(,- ;) (,j) (, n
Onda
x.+1=,.+(, *).* (, *) [,-*). +
.*(,*) ('-*) ('#+).

.# ('-*) ('-#) ('-;+)(' h)
'l istifada
Aga$tdakt (t
( t-kn / . ( - -L). 0<k< , barabersizlikden etsak,
n+t)'
xn 1x,*t alartq. Yeni x, artan ardtctlltqdtr.
indi ise l.l. 722 barabarsizliyinden istifada edarek gostarak ki, x,
kl 2r-''
I y.Bernulli (1654-1705) Avstriya riyaziyyatgrsr, variasiya hesabt ve ehtimal nazariyyasinin

-
baglan$tct nr qoyanlardan biri.
_s9_
Riyazi analiz
yuxarrdan mahduddur.
x.=2.* ('-;).* ('-;) (' -i). .

*L (r-1) [, --z)t...t(l-- n-r .r*1*1*...*-L=3- l, <3
,! ( n) [ n 22"2n-'2n-'
")\
Demeli, sonlu e,=lS*, =lrg I +- 1
limitivar
n
n+l
lndiise y, = t+ln ardrctllr$tna baxaq. Gosterek ki, y, azalan ardrcrllrqdrr,
n'
l+l
ln; n-l - (n-l)' n'n n n
2
n
- +l -
(n+1)"*' (n'-l) .(r+l) n -l n+l
!, (, *1)'
)l
n+l
\.
1+
7i
'h'['.,
n)n
1 n
t+1 n
) n+l n n+l
n+l n
!n-r) yÎ+
n n+l -lr
{o,=, T,r} = {vn>2 y^
azalandrr.
n+l
Aydrndrr ki, y, hem da aga$rdan mehduddur. Onda sonlu [m t+1
n
limitivar.
n+l n
I
lim I +- t+1
lim ln
n--)6 n m{(,.i n )')=
n
lim t+ln lim (,.;) riln Ir *

,--\ n)
1']' lim xn e
Demali,x, ve ln ardrcrlhqlarrnrn limitleri beraberdir vo onlar

Vn e N x, 3 e < l, berabarsizliyini odayirler. Bagqa sozle, -r, ardrcrlh$r arta-
raq, y, ardrcrllrIr ise azalaraq e ededine yaxrnlagrrlar.
xn vo y,-ler rasional adadlerdir. Lakin e rasional eded deyil,
e = 2,718281828... .
-60-
S,K, V.A.Mehrabov
$17. Sonsuz kigik ve sonsuz bciyiik ardlctlhqlar.

Sonsuz limitler
Terif 1. Fez edek ki, {x,}l=, ardrcrlh$t verilmigdir. Oger limx, =0 yoni
Vs > 0 3N(e)e .V Vn> N | *,1< e olarsa, onda {r,} ardrcrlh$rna

sonsuz kigik ardrcrlhq ve ya sadace olaraq sonsuz kigik deyilir.
A9a$rdakr hokmlar agkardtr.
1. Sonlu sayda sonsuz kigiklerin cemi sonsuz kigikdir.
2. Sonsuz kigikle mahdud ardrcrlhgtn hasili sonsuz kigikdir.
I
Meselan, lim -.sln /, = lirnsh'=o
n+6 n n+a n
ugun x, = a* !n,
ltgr, = a olmast
Taklif 1, fr,Xy" = 0 olmast zeruri ve
kafldir.
drcrllr$r sonsuz kigik kemiyyatdir. Demeli, xn = a t !,2 lg r, = 0 .
Kafilik. Fez edak ki, x,=atl,, limy, -0. Onda aydtndlr ki,
Ily*,=o'o
\erif 2. Fez edek ki, {x,}l=, ardrcrllr!t verilmigdir.
a) Ogar VE>0 llt{(Del{ Yn>N xn)E olarsa, onda deyirler ki, 4
ardrcilh{t +@ yannlagr (va ya R-da +oo -a yQiltr) ve bunu limx, -+-
kimi igare edirler.
b) Oger VE>0 3M(E)eN Yn>N xnl-E olarsa, onda deyirler ki, x,
ardrcillr{r -@ yaxtnlagrr (va ya R -de -*-a y$ilrr) va bunu limx, =-o.
kimi igara edirler.
c) Oger VE>O 3N(E)eN Yn>N l*^lrn olarsa, {x,}ardrcrlltgrna son-
suz bt5yilk ardrcilhq va ya sonsuz biiyiik deyider ve bunu simvolik olaraq
lgr, = - kimi igara edirler.
Agkardrr ki, --
vo +oo-a yrlrlan ardrcrlltq sonsuz boytikdur.
Misal 1. x,=(-l)^.n ardtcrllt$tna baxaq.
Aydrndrr ki, lx,l=n. Demeli, {x,} ardrcrllr$r sonsuz boyiikdrir. Lakin o
n -Oe yr$rlmrr.
Qeyd edek ki, ardrcrlhlrn qeyri-mehdud olmastndan onun sonsuz boyuk
-61-
analiz
kemiyyat olmasr ahnmrr.
Misat 2. xn - nGtt"'ardtctllt$tna baxaq.
Agkardrr ki, {x,} ardrcrllr$r qeyri-mahduddur, lakin sonsuz boytik ke-
miyyet deyil.
Hemginin aydrndrr ki, 4 sonsuz bovuk kemivvetdirsa. onda y^=L

xn
sonsuz kicik kamivvetdir va tersine.
1 7. 1. Qeyri-mUeyyenlikler
Taklif 1. Tutaq ki,

lT x, = G,
l4r, = 0 , a,f e R. Agagrdakt beraber-
liklarin sag tarefinin monasr olduqda do$rudurlar:
t) lg3(r, +y,)=d+0;
2) a' 0
I*Q'' Y') = ;
lg(r, ty,)=dlP.
a)
a=-@, 0=+* olarsa a+B (yeni (-".)+(+"")) qeyri-miieyyen-
likdir. Yani bu halda xnt !n ceminin limitini toplananlarrn limitinin cemi kimi
goturmek olmaz.
Misat 1. x =n*1. ,- =-n olsun.

n
,|
- -e0
Onda xn*ln - olar.
n
Misat2. x =2n*1. ,- =-r olsun.

1
Onda xn* ln = n+1-+ +- olar.

n
Buna gora da toplama oo - @ geklinda qeyri-mueyyanliye getire biler.
Bu mulahizeleri davam etdirsek alanq ki, ardrcrlhqlarrn vurulmast ila 0.-
O@
ve ardrcrllrqlarrn nisbati ile va i0 -
gaklinde qeyri-mueyyenlikler ballrdrr.
-'
Elece da agkardrr ki, iki sonsuz boyuk ardtctllr$rn cemi sonsuz boytik ol-
maya biler.
Misal3. ,-a = (-l)'

1 , n ,'-lt!n --(-l)'*'n
\ +1 olsun.
n
42-
s.K V.A.Mehrabov
Onda x,,* ln = I
1
n
-) 0 olar
$18. Altardrcrlhqlar. Ardrcrlhlrn xiisusi !imitlari.

Ardrctlh!rn aga!r ve yuxar! limitleri
Terif 1. Ferz edek ki, {+}]=, ardrcrlhlr ve ciddi artan {no} tebii ededler
ardrcrllr!r verilmigdir. Onda
{r_ }*, ardrollt$rna x, ardrcrllrfltntn altardrcill$r
deyilir. altardrcrlh$tnda natural indeks rolunu /c oynaytr.
{t-}*,
Misal. 1,2,3,4,...,n,... ardrallt$rndan crit nomreli hedleri gottirsek 2,4,...,2n,...,
tek nomerli hedlari gotursek iso 1,3,...,2n-l,...altardrcrllrqlarrnr alarrq. Ancaq
1,7,9,...,2n-1,... ardtctllt$r 1,2,3,4,...,n,...-in altardtcrlh$t deyil. Qtinki altardtctl-
hqda ardrcrllr$rn hedlerinin nizamr pozulmur. {no}-den altnrr ki, =*-.
}*ro
Tarif 2. {r,}l=, ardrcrlh$rnrn yr{rlan (n-Oe) altardrcrlhgrnrn limitine bu
ardrcilltQrnm xiisusi li miti deyeceyik.
Maselen, x, =(-l)' ardrctllt$tna baxaq. xro=(l)2k =1 altardtcrllr$lnrn
limiti I , xzk-t=(-1)'o-'=-l altardrctllr$tnrn limiti ise -1-e beraberoldu$undan
1 ve -lededlari x,=(-l)' ardrcrlllrnrn xUsusi limitleridir. Amma x,=(-7)^
ardrcrllr$rnrn oztinun limiti yoxdur. Demeli, ardrcrllt$rn dalrlan olmast hela he-
min ardrcrlh!rn xrisusi limitinin olmamasr demek deyil. Bagqa sozle, ardrcrlldrn
altardrcrlhdr n vrdrlmasrndan bu ard rcrlhdr n ozUnrin vrdr lmasr crxmrr.
Teorem 1. Ogar
l,*+ =a(ae R; olarsa, onda V{t-i*, altardrcrlhgrn
da limiti var vo limxno = a.
k-+-
Ve>0 3,4/(e)e N Yn> N l*,-olce dogrudur. Buradan altrtq ki, herbir

k>N(e) ugun n* >N(e) olar. Onda lx,o-al<e olar. Demeli,
fi*nn=o.
a-p vo a=-"" hallarrnda da teorem sonsuz limitin tarifine osason
analoji isbat olunur. >
Asanhqla gortinur ki, sonsuz boyuklar iJgiin de bu teorem do$rudur,
Teorem 2 (Boltsano-Veyergtrass teoremi). Mehdud ardtctlltqdan yt$t-
-63-
Riyazi analiz
lan altard rcrll rq segmek mrimktindur.
mrimkundur.
1. E-de sonlu sayda element var. Onda bu halda laeE ededi var ki,
bu edad ardtctlltqda sonsuz sayda tekrarlanrr. Yani ela var
{+.}aftarOrcrlfuQr
ki, Vft =1,2,... *n* = o olar. Buradan alrrrq ki, llrrnxnr =a.
2. E -da sonsuz sayda element var. Onda Boltsano-Veyergtrass prinsi-
pine gora, bu goxlu$un heg olmasa bir limit noqtasi var. Hamin n6qteni a
ile igare edek.
Onda e=l UgLin (a-I,a+l) atrafrnda E-den sonsuz sayda element
var. Onlardan ixtiyari birini gotrirak ve onu xn, ile igare edek. Demeli,
(
lx^,-al<7. t=,I tiCtjn
t
--,ct+:
l) atratrnda E-dan sonsuz sayda ele-
[c )
ment var. Onlardan nomresi n, -den boyuk olan ixtiyari birini goturek vo onu
x,, ile igare edak. Belelikla, flr1nz l*,,-ol< I

2
Faz edak ki
I
k
,= ,\ tigrin (o- -' -,o.+) etrafrnda E-den sonsuz sayda
k+l ( k+l' k+l)
element var. Onlardan nomresi n* -dan boytik olan ixtiyari birini got0rek ve
onu xq*, ile igare edak. Demeli, l*nu,-"F*. Bu prosesi ardrol (induktiv)
davam etdirsek, onda :{r- }*, altardrcrll!t qurmug oluruq ki,

I
Vke,I/ l*^,-ol< n di Ve>0 gotrirek.
k
>ff(e)
lgi=o=(rrute)', vfr
i")=
> 0 ]N(e)
-l,trro
= VI> N(e)
e // Vt
fru(e)e// I x,, - ctl<
-.' ,r))
[Ve
Bu ise 1lig"r*,r =a demekdir. >
Asanlrqla aga$rdakr teoremlari isbat etmek olar.
Teorem 3. Oger {*,}}=, ardrcrlhlr yuxarrdan mehdud deyilse, onda
-64-
s.K. V.A.Mehrabov
={r,^ }*, altardrcrllrgt var ki,

li*r,* = *e.
Teorem 4. eger {r,i]=, ardrcrllr!r agalrdan mehdud deyilse, onda
:{r,. }]=, altardrcrlhlt var ki, l3*,r = -€ .
Bu teoremleri Boltsano-Veyergtrass teoremi ile birtegdirsak, agalrdakt

teoremi alarrq.
Teorem 5. Fez edek ki, {r,}]=, ardrcrllr$r verilmigdir. Onda hemin ar-
drcrllrqdan yr$rlan vo ya limiti -"" vo ya *"" olan altardtctlltq segmak olar (ye-
ni R -da yr$rlan altardtcrlltq segmek olar).
Bu teorem oosterir ki, ixtivari ardrcrllrdrn xususi limitlari coxludu (R-de)
bos devil.
Terif 3. {r"}]=, ardrcrlh$rnrn xtisusi limitlerinin (R-de)_en boyUyr.ina (en
kigiyine) onun yuxan (aga$r) limiti deyilir ua Ffrr^ (,__h+ ) kimi igare olunur.
Teorem 6. V{x,}]=, ardrcrllr$rnrn xrisusi limitlari igarisinde an boytiyti ve

en kigiyi var. Bele ki, ager {x,} ardrcrl[gr mehduddursa, onda l-mr, ve
M'^ sonludurlar'
< Gosterek ki, xususi limitler igarisinda an boyriyu var.

1) Oger {r,}*, ardrcrlhlr yuxarrdan mehdud deyilsa, onda Teorem 3-e
gore 3{x,-}-, altardrcrlh$r var ki,

}g *,0=**. Bu zamar *oo xttsusi limitdir
ve aydrndrr ki, o xususi limitlarin an boytiyudtrr.
2) Oger {r,}:, ardrcrllr$r aga$rdan mehdud deyilse, onda Teorem 2-a
gora 3{x,-}-, altardrcrlll$t var ki,
}$x,* =-6. Bu zaman -- xtlsusi limitdir
ve aydrridrr ki, o xr.lsusi limitlerin en kigiyidir.
3) indi fez edek ki, {*,}}=, ardrcrllrlr yuxartdan mahduddur. Onda
1M e R Yne N xnlM olar. M*=sup.rn =sup{xo*, ,xo*r,...} igara edek.
Aydrndrr ki, Vte N Mr*rSMn. Demali, {Mk};=t ardrcrlh$r monoton azaltr.
Burada 2 hal mumkundur.
3a) {M o}7" ardrcrlh$r aga$rdan mehdud deyil. Bu halda bilirik ki,
lo*M*--oo. Onda
-65-
analiz
(VEro ltoeN Vk>ko Mk<-E)=
=(VE>0 Stoe N yn>ko x,1Mo.-E)=lg x,=-a
Bilirik ki, ardtcrlhsn limiti varsa, onda onun ixtiyari altardrcrllrgrnrn da limiti var
ve onlar beraberdirla0Or. Demeli, bu halda ardrcrllrgrn yegana xususi limiti
-- -dur ve bu xrisusi limitler igerisinda ham en boyuyri, hem da en kigiyidir.
3b) {Mk}Lt ardrcrlltlr aga$rdan mehduddur. onda onun sonlu
Wo=lt
limitivar. Gosterak ki, M' xususi limiflarin an boyuyudtir.
(Vrr0 N
3.4/(e)e V/r>N(e) Mo1M. +e)=
=(Ve>O iN(e)e N Vn>N(e) xnsMo<M' +e)
{Mo}7=, ardrcrlhgrnrn agagrdan mehdudluq gertine gora, (t&e ,rr Mo2M ,rf -r)
olar.
M o =suplxo*1,x42,...]= (="> k +l x, ) M t- e > M' - e).
Demeli,
Va>0 Vtel/ 1n>k xn>M'-€.
Bu munasibetlarden M' ededinin asadrdak k xassasini alrrrq:
Xl..ye>o IN(e)eil vr>N(a) xn<M^+€
X2..Ye>O YkeN in>k xn>M*-€
4=1 tigun, x'+(3{e1/ vn>.{ x,<}nf +t)va xtaq=l vl{ a>A{ xn>M-t).
Demeli, M' -l a xnr l Mt +l
q=!
1
gofirak. Onda ,,'=(+eN Vn>N, ,,1M,+1) ofar. Nr=max{N,n,}

igare edek. Onda
Xz.
=(\, rr=!
2
Nje
, N lnr> N) r,, r,ur.-1).
'z -2--n2'-.-
2)
I
Aldrq ki, nr 1fl2 M* xf,2 .M. +!
2 2
Fez edek ki,
(tr=; lnre N nrlftz<...<nk ,. *i.xnrlr'-i)

indi no*, nomresinin segilmasini gosterek.
1..g6turek. Onda
€k*r=;-;
k+t
-66-
S. K.Abdu I layev, F.A.Abdul I ayev, V.A.M eh rabov
Xl'=) 3No*, eN Yn>Nr*, x,1M'.*)
N,l*, = max{No*,,r*} igare edek. onda

I
X2" ( 'r+r -
=
y'/j*, e N lno,r>
*,
Nto*, xnt+t>M'-f)
k +l
O )
__ 0 gotrirek.
liml= o=(vrro
i-+;1, lrkoe
u N Vk>ko
v o.].r)=
k
\ )
=r(Vero 3ftoeN Vk>ko M' -€<xnrlu' +e)
Buradanahnrrki, llrgr,,- =M*. Demeli, M- xrisusi

limitlerden biridir. Gosterek ki, ondan boy0k xlisusi limit ola bilmez. Faz edek
ki, ae R ededixtisusi limitdir, yeni 3{x,l *n,=o. G6sterek ki, a!M..
lE
xt.
=(ve> o 3ff(e)e N
N(e) *n 1 M* *r).
Yn>
limn =+oo = (3io e ,lr Vi> io n,> N(e)).
i-+-
Bu iki ifadeden alrrrq ki, 3ire N Vi>i0 *n <M' +e. Burada limite kegsek
a 1M'+ e alarrq. Burada e ixtiyari oldu$undan altrtq ki, a I M' .
M. ededinin xarakteri .
Xl'gosterir ki, M'-dan boytik xtisusi limit ola bilmez.

X2. gosterir ki, M' xrisusi limitlarden biridir.
4) Xususi limitlerin en kigiyinin olmasr da aga$rdakt sxemle gosterilir. Fez
edek ki, {r,H=, ardrcrllr$r aga$rdan mohduddur. Onda ameR VneN m3x,
olar.\m*=illr*,=inf {xo*, ,xn*r,...} igare edek. Aydrndrr ki, {mo}i=, ardrcrlhlr
monoton artrr. Burada 2 hal mumkiindi.tr.
4a) {mo}7=, ardrctllr$t yuxartdan mehdud deyil. Bu halda bilirik ki,
IY*o =*oo' onda
-67-
analiz
(VE>0 3/roeN Vk>ko mo>E)=

=(Vf>O 3/coeN Yn>ko xn2morE)=l11r, =*-
Bilirik ki, ardtcrlh$n limiti varsa, onda onun ixtiyari altardrcrllr!rnrn da limiti var
ve onlar berabsrdirler. Demali, bu halda ardrcrlhsrn yegano xususi limiti +--
dur ve bu xr-isusi limitler igerisinda hem an boyriyri, hem de en kigiyidir.
ag {mo}i=, ardrcrllrSr yuxarrdan mehduddur. onda onun sonlu lo\*o=M-
limiti var. Gosterak ki, M. xrisusi limitlerin en kigiyidir. Analoji qayda ile M.
ededinin asadrdakr iki xarakterik xassesini alrrrq:
Xl-.ve>0 3N(e)eN Vn>N(e) M.-€<xn.
X2..Ye>0 VteN 1n>k x,<M.+€.
Bu xasselerin komeyi ile isbat olunur ki, M. xususi limitlarden biridir ve
ondan kigik xi.tsusi limit ola bilmez. Demeli, xususi limitlar igerisinde an kigiyi
de var. >
Teorem 7. Ardrclllr$rn yrgrlan olmasr ugr.in zeruri ve kafi gert onun aga$r
va yuxan limitlerinin baraber olmasrdrr.
ixtiyari altardrcrlh$rn da limiti var va onlar barabardirler, yeni M, = M' =lh*,.

Kafilik. Farz edak ki, {r,}]=, ardrolhgr tigUn M*-M* =a. Oger
a= -@ vo a = +"" olarsa li* r, = -oo ve ya uyOun olaraq = +o" olar.
liy*,
indi fez edek ki, ae R. Onda M,nM* ededlerinin X1-ve X1. xasselerine
gore agagrdakrlarr alrnq:
1) Ve>0 3N,(e)e N
Vn >N,(e) xn<M'+€
vo
2) Ve>0 3Nr(e)e N Yn> Nr(e) M.-E<xn
Burada N(e) = max{,rf,1e;, Nr(€)} igare edek ve M, = M' = d-nt nazara
alsaq,
Ve>0 31/(e)e,a/ Yn> N(e) a-€ <x,1a+€c)
=llg1xn=a.D
-68-
s. V.A.Mehrabov
FUNKSIYANIN LiMiTi
$19. Funksiya limitinin mtixtelif terifleri
Faz edek ki, f :X ->Y e R funksiyasr verilib vo aexr limit noqtesidir'

a noqtesinin etraftnt U(a) ila igare edak. a limit noqtesi oldu$undan
0
U(a)oX *A. U@):=U(a) \{a} goxlu$una a ndqtasinin degilmig etrafr
deyilir. Aydrndrr xi, il1a1aX *O. onda U*(o):=U(a)nX goxlu$una a
niSqtasinin X-da atrafr, t*@),=&@)nX goxlu$una ise nt5qtesinin a

X -da degilmig atrafi deyaceyik.
Tarif 1. Ogar 3leR edadi varsa ki, onun her bir V(A) elraft ugun a-
0 0
ntn ele U x(a) atraft olsun ki, "f U x(a) cV(A) mtinasibeti dogru olsun,
onda A ededine x niSqtesi X goxlufiu ilzre a n6qtasine yaxrnlagdrqda

f (x) funksiyastnrn Kogi manada limiti deyilir ve
*t!2.f @)= A (1e.11
kimi igare olunur.
Iededinin VV(A) etraftnda hamige simmetrik atraf oldu$undan bu te-
rifi aga$rdakr kimi de vermek olar.
Tarif 2. Oger lAeR ededi varsa ki, VY'(A) uEuin lil*(o) var ki,
0
f U x(a) cV'(A) olsun, onda A ededine x niSqtasi X goxlu$u iizra a
noqtesine yaxrnlagdtqda f (x) funksiyasrnrn Kogi menada limiti deyilir va

(19.1) kimi igara olunur.
0
Uor(o) ila a noqtesinin X goxlu$unda degilmig d etraftnt igara edace-

yik. Onda yuxartdakt teriflar agagrdakr terife ekvivalentdir.
_69_
analiz
Terif 3. Ogar 3,4eR edadi varsa ki, VV,(A) uqLin var ki,
0
=it-fO
f uo*(o) cV'(A), onda A ededine x ni5qtasi X goxtulu iizre a ntiq-
fasine yaxrnlagdtqda f(x) funksiyasrnrn Kogi menada timiti deyilir ve
(19.1) kimi igare olunur.
Bu terifi berabersizlikler dilinde agagrdakr kimi vermek olar.
Tarif 4. lAe R ve>0 fd=d'(e)>0 yxe x tigrin 0 <lx-al<6
olduqda I f @)- Al<e olarsa A edadina x ni5qtesi x goxtugu iizre a
niiqtesina yaxrnlagdrqda f (x) funksiyastnrn Kogi menada limiti deyilir ve
(19.1) kimi igare olunur.
Bu teriflarin her birinin oz r.istrin[ikleri var. Birinci 3 terif funksiya limit an-
laytgtnt daha abstrakt goxluqlara davam etdirmek ugrin alveriglidii. Sonuncu
terifi ise deqiqlik verildikde arqumentin ela qiymetlerini tapmaga imkan verir ki,
bu qiymetlar rigun /(.r) funksiyast A edadinden hemin daqiqlikdan artrq meyl
eda bilmez.
Teriflerden gorrinur ki, funksiyanrn limitine a noqtesindaki qiymeti tesir
etmir, hetta bu noqtede funksiya teyin olunmaya da bilar.
Misal 1. f (x)=r.rir1, X = R\{0} funksiyasrna baxaq. Aydrndrr ki,

x
0e XI . Gosterek ki, 0.
,l,r,To/(r) =
Vs>0 goturekve d=e segek. Onda Yxe X ugrin 0<lrlcd'olduqda,
ahrrq
d= e demeli, 3*l,lflo .l
r.sln-
l,r{r) - o; = .r.sln
+l
<l x l< -0
x
eger u*(a)=U(a) olarsa, onda f (x) evezine lim/(x) igaresini
,1,i,!,
yaztrlar.
1, x>0
Misal 2. sisn(x\= 0 x= 0 funksiyasrna baxaq. Gosterek ki,
I -r<0
fg/(x) Yoxdur.
YAe R gotrirek. Bu funksiya yalnrz -r, 0, 1 qiymeflerini aldrgrndan
Ae {-t, 0, 1} olduqda, bu eded limit ola bilmez. erinki bu halda (A)
=v,
-70-
V.A.Mehrabov
etrafr var ki, -1, 0, I adadlerinden heg biri bu etrafa daxil deyil. e = 1 ol-
'2
duqda ise vleR adedinin u'(A) etrafr eyni zamanda -1, 1 noqtelerini
ozunde saxlaya bilmez. Lakin x = 0 noqtasinin v#10;, etrafrnda ham manfi,
ham de mrisbet qiymetler var. Demeli, funksiya bu etrafda ham
-1, ham de 1
qiymetlerini alrr. Demeli, bu etrafrn obrazr v'(A) etrafrna drige bilmez. yani
lj$r*(r) yoxdur.
indi gosterek ki, lirylsi3"(r) l= I

Heqiqeten VreR/{0} rigrin I sign(x)l=1, yeni, V&tol Vr.&101 sign(x)=t.
0
onda VV(I) VU(O) Vxe U(0) ugiin lsign(ileZe) otar. Demeti,
llirn lsrgn(r) l= 1.
& (R-) ila musbet (manfi) ededler goxlugunu igare etsek, alarrq ki,
,.llgolgr(r) = t = -1 . Demali, evni bir funksivanrn miixtetif
^Jigr"ryr(x)
lsign(x) | funksiyasr gostarir ki, funksiyanrn noqtada limiti onun bu noq-
tedeki qiymetine beraber olmaya biter. yeni ve qiymailerini
*l:y,f(*) f(a)
eTnilegdirmek olmaz.
Misal 3. .f(x)=rirr1, X=R\{0} funksiyasrna baxaq. Gostersk ki,

x
(x)
)lyrf Yoxdur.
0
VU(0) etrafrnda 1* = I
Xn= noqtelar var. Onda
2
+2rn -n/r+znn
.1
sln
-xn+ = sln ('/r+z'") = I VA Sln-I -r - Sln (-%.2trn)=
xl
0<s<1 olduqda YAe R adedinin V,(A) atrafr eyni zamanda -1, I
noqtelerini oztrnda saxlaya bilmez. Demeli, vrifol etrafrnda ele noqte var ki,
onun obraz r V" (A) etrafrnda deyil. Yeni limsinl yoxdur.

r-eo X
indifunksiya limitinin Heyne terifini verak.
-7 t-
analiz
Tarif 5. Fez edek ki, f :x -syeR funksiyasr verilib va aext limit

noqtesidir. oger ele Ae R varsa ki, v{r,}L, cx\{a} ardrcrlhgr rigrin
li*r,=aolduqda olsun, onda A adedine x ntiqtesi X

!y1"f@,)=,1,
goxlufiu tizre a niSqtesine yaxrnlagdqda
-f(x) funksiyasrnrn Heynel
manada limiti deyilir va (19.2) kimi igare olunur.
Qevd. Qeyd edek ki, bu terifdeki her bir {x,,} ardrcrrrr!r rigun
ff(x,)} ".
drcrllr$r yrgrltrsa bu ardrcrlhqlar hamrsr eyni bir eded yrlrlrr,
Dogrudan da terifdaki garflari odayen har hansr iki
{r,(,)}, {r,,r,}ardrcrl-
lrqlarr usun {r(r,t")}. {rQ,t"} ardrcrrrrqtarr muxterif rimiuere marik otsatar, on-
da xn-{?,',',tu',n"=rlrlr'*='''2"' tigun {-f(*,,)}ardtcrllrgr vrgrlmaz.
Teorem 1. Funksiya limitinin Kogive Heyne manada terifleri ekvivalentdir.
onda
Ve>0 ld=d(e)>0 Yxe X (O<lx-al<6+ l"f@)_Al<€)
indi V{x,}l=, c X \ {a} ardrcrlhgr gotrirek. Bele ki, x, a olsun, onda
lrg =
>O !t/(e)e t/ yn> N 0<l;r, -ol<6)>lf @,)_Al<e otar. Eu
(d1e;
ise lim/(x,) = 1 demekdir.
indi fez edek ki, funksiyanrn Heyne terifl menasrnda limiti var va
lylf @,) = l. Gosterek ki, Kogi menada limit var ve lim f (x)= l. Oksinr
x)r)a-
farz edek. onda
3eo>0 Vr>0 lxeX 0<lr-al<5 lakin lf@)_Al>€0. yani,
3eo >0 Vfte N lxoe X 0<lxo -"F+ hkin
lf @)-Al>eo.
Aydrndrr ki,
l* xk = a. Ancaq ly2f @) * A.Bu isa Heynenin tarifine ziddir. >
I
E.Heyne (1821-1881) - Alman riyaziyyatgrsr
-72-
S. K. Abd u I I ayev, F. A. Abd u I I ayev, V. A.M e h ra b ov
-_
920. Limiti olan funksiyanrn xasseleri
1. Umumixasselar
Funksiya limiti ile ardrcrllr$rn limiti arasrnda srx olaqa oldulundan funk-
siya limitinin uylun xasselarini ardtcrllr$rn limitinin uyfiun xassalarindon gtxar-
maq olar. Lakin biz bu xasselari bilavasite grxaraca$rq. Bu zaman goreceyik
0
ki, esas rolu u(a):=u(a)/{a} degilmig etrafrnrn agagrdakr 2 xassasi oynayrr.
0
Xl. U(a)*A
000
X2. a noqtesinin ixtiyari iki U,(a) Ur(o) atraflarr tigtin 3U(a) var ki,
000
U(a) cU,(o)nUr(a).
0
Terif 1. Ferz edak ki, a e R noqtasinin ele U*(a) atrafr var ki,
0
VxeU*(a) tigtin /(x)=C. Onda /(x) funksiyaslna x t x -+ a olduqda fi-
nal-sabit funksiya deyilir. Bu halda bezen deyeceyik ki, f(x) X goxlugu
izre a noqtasinde lokal sabifdir.
ferif 2. Ogar lM >0 ve ki, Vxe i*(o) ugun /(x) <M ,
=C*glvarsa
ya -M<f(x), ya da lf@)l<M olsun, onda /(.r) funksiyasrna x >x-+a
olduqda yaxandan final mehdud, ya agafitdan final mehdud, ya da final
mehdud funksiya deyilir. Bela olduqda bezen deyaceyik ki, f(x) X goxlugu
izra a noqtesinda uylun olaraq yuxandan lokal mehdud, ya agafi,dian lo-
kal mehdud, ya da lokal mehduddur.
Xasse 7. Fez edek ki, -f '.X -+ R funksiyasr verilib vo ae Xt limit noq-
tesidir. oger /(x) funksiyasr x > x --t a olduqda final-sabit funksiyadrrsa, on-
da (x) var ve bu limit hemin sabita berabardir.
)im,f
Bu xassenin isbatr agkardrr.
Xasse 2. Oger
,Ijfl, f
(x) varsa, onda -f (x) X goxlugu izra a noqte-
sinde lokal mehduddur.
€ =l 14 > 0 Yxe X 0<lx-a l< d olduqda I f @)- Al<1 olar. Buradan ise
I "f G)l<lAl+l= M alnar. Demeli,
04, 06o
)U x (a) YxeU x(a) l,f(x) l< M.>
-73-
analiz
Xasse 3. egar -lim f (*)= A varsa, onda o yeganadir.

X lx+a
< Oksini farz edek. Fez edek ki,

)!y,f(x)=A, *Iig,f{*)=.8 va
AtB. Umumiliyi pozmadan farz edak ki, A<8. ,='=o goturek, onda
*l!y,f(*)=l olduOu ugrin !4(e)>0 var ki, V.re x igtn 0<lr- al<6,
olduqda f @) < A+B --A = A!-B olar.
22
Eleca de lim /(x)=B oldu$u tigtin ldr(s)>Q var ki, Vxe X ugrin
X lt-+a
o!^B
^ 22J=r-4.fA)
0y'x-alcd, olduqd olar. Onda -ir,{4(r), 6r(€)}=6(e)
igare etsek, alarrq ki,
s=B-A rigun !d'(e)>0 var ki, Yxe X tigun 0<lx-al< 6 olduqda
2
A+B (x).;A+B olar. Bu isa ziddiyyetdir. >
;< f
2. Berabarsizliklerle ifade olunan xasselar
Xassa 7. Ferz edek ki, ve A0 Yxex o<lx-al<43 f(.).#.

,191s(x) =.8
olduOu Usiln
t=ry ld,(a)>0 Yxe X O<lx-al<dr>#<g(x),

Onda min{d,(e), 6r(e)} = 6(e) igare etsek, alarrq ki,
g =B-2
A ugun 3d"(e) > o var ki, Yxe X Ugun 0 <lx-a l< d olduqda
A+B o6
f (*) g(x) olar. Demeli, Yxe U x(a) uErin f (*) < S@) . >
2
indi sonrakr mulahizalerde istifade olunan iki naticeni qeyd edak.
Alatice 1. Ferz edek ki, ):y,f(*)=,q va A B). Onda
-74*
ld > 0 var ki, Vr. Jo.<r) ugi.ln -f (r) B ).
siyasrnr gotrirmek kifayatdir. >
Natice 2. X
lim
rxsa
f(x)=A*0 olarsa, onda ld>0 var ki, Vx .tt.fd
ugun /(x) * 0.
Xassa2.Farzedekki, f :X-+R, g:X -+R va h:X-+R funksiyala-
rr verilib, aeXt limit noqtesidir ve etrafr var ki, Vxe{1o1 ,oun

=t)*g1
f(x) < g(x) < h(x) .
esar *18,_f (x), )iyfr(x) limitteri varsa ve ):Lf@= )fuh(x)-A
olarsa, onda 3 lim g(x)= l.
X )a-)a
Ve>0 3d,(e)>0 Yxe X 0<lx-al<6,= A-e< f(x) .
)i#,n@) =
I oldudu tigtln
Ve>0 ldr(e)>0 Yxe X 0<lx-al<6r+h(x)<A+e.

Onda min{d, 5r(e),6r(e)}= d'(e) igara etsek, alarrq:
Va>0 VxeX 0<lx-al.d'=
=6'1e;>O
+ A- e < f(*)< g(x) < h(*) < A+ e .
Demeli, f xlim
)r)a 8@)=A.>
Xassa 3. f :X ->R ve g:X -sR funksiyalarr verilib. ae Xt limit noq-
tesidir r" rl,i,T, "f(x) =
n, rr!y"r@) =
B . Onda
0 0
,( 1U*(a) YxelU*(a) f (x)> sG) = (Ar_ B)
0 0
,( lUr(a) YxelU*(a) f (x)> g(x) (e> n)
0 0
.( lU*(a) YxelU*(a) -f (x)> B + (,t> l)
00
4. 1U *(a) YxelU *(a) f (x)> B = (,q> g)
-75-
analiz
4-ctl hokmler ise 1-cive 2-ci hokmlerin g(x) =,8 olan xtisusi halrdrr.
Qeyd edak ki, ardrctlltqlarda oldu$u kimi burada da ciddi berabersizlikler
limita kegdikdan sonra timumiyyetle, qeyri-ciddi berabarsizliya gevrilir. Mese-
lan, f (x)=x', g(x)=**' goturak. Aydrndrr ki, Vxe f)(O) UOrn *r r!*,
z2
1
olar. Amma limx2
r+0
- lim
x+0
,' - 0.
)
3. Beraberliklerle ifade olunan xasseler

Xassa 1. Ferz edek ki,
*l:y,.f (*) = A, *l:y,g(x) = B . Onda
(*)+s(x)) var vo
*t:y,("f
(*)* = A+ B otar.
*1j2"-f r\y"g(x)
Xasse 2. Ferz edek ki, )!y.f(x)= A,rtj5-,g(x)= B. Onda
.t:y,("t@) g(x)) var vs
):y,(f f*l'g(x))=,I,i,T, "f (x)' *t!Ls@) = A.B .
Xasse 3. Fez edek ki,

)!y,f @) = A, *t!y"g(x) = B * O . Onda
5^ (f (*)/. .)rrrr"
xri+a\ / Slx)l'-'
/(r)) rlim (*) A
lim )x)a f
olar
Xsx+a
s@) ) /1q, s(')
= -B
Bu xasselarin isbatr funksiya limitinin Heyne terifine osasan edadi ar-
drcrlhqlar rigun uy$un xasselerden ahnrr.
921. Sonsuz kigik ve sonsuz btiytik funksiyalar
Tarif 1. Fez edek ki, a(x) xexcR funksiyasr verilmigdir. ogar

*l!y.o(*) = 0 olarsa, onda a(x) funksiyastna X ) , --) a olduqda sonsuz
kigik kamiyyat deyilir. Bu harda bezen a(x) funksiyasrna X goxtu{u
iizre a niSqtasinde sonsuz kigik deyilt.
Agagrdakr hokmlar agkardrr.
1. Sonlu sayda sonsuz kigiklerin cami sonsuz kigikdir.
2. sonsuz kigikle mehdud funksiyanrn hasili soniuz kigikdir.
-76-
V.A.Mehrabov
Teklif 1.
*lE, f @)= I olmasr rigun zeruri va kafi gert /(x) = A+ a(x)
," ,l]9, d(x)= 0 olmasrdrr
etsak, onda alarrq ki,
*l!y"o(*)= rli#,("f
(*)- A) = A- A=0
Demali, f (x)= A+ a(x) ," JiT, a(x)=9.
Kafilik. Fez edek ki, f(x)=A+a(x) ve = 0. Onda ay-
*l!I"a(*)
drndtr ki,
lim /(x)
)x+a -
X
- Xlim
lx+a
(A+a(x))= A+0= A. >
-
Terif 2. Oger VM>0 tigun 16(M)>0 varsa ki, VxeX ugun

0<lr-al<6 olduqda lf@)l>M olarsa, onda f(x) tunksiyast x)x)a
olduqda sonsuz biiytikdiir deyilir ve bu (r) = "" kimi yaafi.
*l:y.f
Teklif 2. Ogar /(x) funksiyasr x > x -+ o olduqda sonsuz boyrik ke-
miyyetdirsa, onda funksiyasr x > x -+ a olduqda sonsuz kigik ke-
%A,
miyyet olar (ve tarsine).
Teklifl n isbatr agkardrr.
21.1. Sonsuz limitler ve sonsuzluqda limitler
Fez edek ki, f : X + R funksiyasr verilib va ae Xt .
Terif 1. Oger VM >0 Yxe X 0<lx-al<6 olduqda

=6(M)>0
-f(x)>M olarsa, onda /(x) funksiyat x > x -+ a olduqda +oo-a yaxrnla-
)1y,f (x) = +- kimi yazttrr.
grr deyilir ve bu
Terif 2. Oger VM>0 YxeX 0<lr-al<6 otduqda

=6(M)>0
funksiyaa x ) x -) a olduqda
"f(x)<-M olarsa, onda f(x) -a-d yax,n-
lagrrdeyilir ve bu .lim f- (x) = -". kimi yazilg.
X )x+a
indii sonsuzluqda limit anlayrgrnr verek.

Terif 3. Tutaq ki, X cR yuxarrdan qeyri-mehduddur va
f :X -+R fun-
ksiyasr verilmigdir.OgerSleR Ve>0 3r>0 YxeX *r% olduqda
lfO-Al.t olarsa, deyirler ki, xniiqtesi X goxtu{u iizre +* yaxtnla-

-77-
Riyazi analiz
ganda f(x)
funksiyast A-yayaxrnlagrr. Bu halda A-ya f -in X goxlufiu
iizre +* -da limiti deyider ," (x) = ,t kimi igare edirlar.
_!i\*f
,lim /(x)=A (Ae R) terifini de vermak olar. Asanhqla
Eyni qayda ile
,,liT- f(x)=a*, ,JiT- f(x)=+*, r!1y*f(*)=-€, ,,li3* f@)=-- li-

mitlarinin da teriflerini vermak olar.
Demeli, oe R , Ae R olduqda *liy"f (*)= ,,4 limitlerina terif verdik. indii
bu teriflari etraflarda verek.
Terif 4. Her bir , > 0 ededi rigun 0'(*-) = = al:,,

{, /d} vo
od
U (--)={xe R lr.-%} goxluqlartna uylun olaraq +oo yo -@ -un 6 etrafr
deyecayik.
o, o, 06 06
Ur(+-) [J (+-) aX , Ux(-) = U (*) nX igare edecayik.
=
Teorem. Tutaq ki, ae R X-rn limit noqtesidir, Ae R=Ru{*,1*}.
Onda
*t12,f?)=Ae
<+ ve > 0 la, > 0 v, . 0l tol .f @) etJ, (A) . (21.1.1)
Bu teorem genig aspektlerda funksiya limiti anlaytgt vermoye zemin ya-
radrr. Meselen ele (21.1.1) mUnasibati limitin bazaya gore terifidir.
sln r
S22. lim I
x+0 x
Teorem. lim slnr 1 (22.11. (burada x

x+e X =
radianla verilen bucaqdrr.)
r Slfl.Y
cos-"r(_(1, o <l ,l< ez.zl.
x | oD C x
Bu berabersizlikde cos'x ," t'o' funksiyalarr

x
-78-
V.A.Mehrabov
crit oldulun dan (22.2)-ni 0 < ..; halrnda isbat etmek kifayetdir
$ekilden aydtndrr ki,

t ooACl S "onr( Sôt 122'3)'
,
S^r.,. =).to,l.IADt=l r.sinx= j.ri", vo S.on,=i. r,
(roAD - nBC) 9=pcl) =

=(Urc: ]-3-ll
+ smr cosr
=(lncl=tsx) (22.41
lBCl 1
Bu ifadaden istifade etsak, alartq ki,

q
oaocB=1.tocl.tcBl=!
t""t I tgx
1
tgx
2t""t z 2
I I I
Onda (22.3) aga$rdakr gekilde olar: s1n x< x (;'tgx . Burada
1 2 z
O.*.!2-oldu$undan her terefi sinx-a bolsak, altnan ifadani (-1) tistti
qrivvete ytikselderek x -+ 0 olduqda limite kegsek ve 1,g3cos'?x = 1 oldu$unu
nozore alsaq, = 1 alarrq. >

,,jgrY
$23. Funksiya limitinin varhlr. Kogi meyart
Ferz edak ki, f :X ->R funksiyasr verilib va aeX'. Bu funksiyanrn

x > x -+ a olduqda limitinin varhlr maselesiniaragdrraq.
Teorem (Funksiyanrn limitinin varh!r haqqrnda Kogi meyan).
,1,8,/(x) sonlu limitinin olmasr tigtin
Va>0 lr>0 Yxt,x2eX 0<lr'-al<6ve
0 <l x' - al< 6 otduqda
lf t*')- f (*\l< e e3.11
olmasr zaruri ve kafidir.
lim f (x\=
X=x+a-'
A sonlu limiti var. Onda
Ve>0 3d'(e)>0 YxeX 0<lx-al< 5 f@\- A)l< e I dofrudur. Buradan
_79_
analiz
alrrrq ki,
Ve>0 !d(e)>0 Yxt,xz e X 0<lr' -al<5 nO<l*' -al<6 olduqda
{r')- f {*')l=lf {*')- t+ ,t- f (x'z)l<2e , yeni (23.1) do$rudur.
l-f
Kafilik. Fez edek ki, (23.1) dogrudur. Gosterak ki,
,1j9, f @) var ve sontu-
dur. Bunu Heyne manada terifdan istifada ederek isbat edeceyik. V{r,}
goturek, bele ki x,,e X\{a} n=1,2,... va
lT. r,=a olsun.
(23.1)-da e -nu
va ona uygun d'> 0 ededini qeyd edek. Onda fN var ki n,m > tr/ rigun
l*,-r^lcd otar. Buradan (23.1)-e gore l/(x,,)-f(*)l<e otar. Demeti,
{f(*,)}*,=, fundamentaldrr, yani yrgrlandrr. Onda Heyne tarifine gore sonlu
*1,r,-T,
f (x) var. >
$24. Mtirekkeb funksiyanrn limiti
Fez edak ki, f : X -+Y n g:Y -+ R funksiyasr verilib ve ae Xt va

be Yt limit noqtelaridir.
0
Teorem. Ferz edek ki, lim g(y) = 1 eger VUy(b) etrafr tigrin
y)y+b
0 0 0
lUx(a) etrafr varsa ki, / U x(a) cUr(b) olsun, onda g(f (.r)) murekkeb
funksiyasrnrn a noqtesinda limiti var ," ,lj3, g( f (x)) = ,llyos?) = ,n
;< Heqiqeten de
(,','g,'t'l =,,)= vs>o 3d(e)>o vye &i"'(u) ls1)-Al<e

[
- o d(e) od@) o d'(r)
indi Uy (b) etrafrna baxaq. gerte gore 3Ux (a) etrafr var ki, Yxe(Jx (")
O d(e) O d'(r)
Ugun y= _f (x)cUr (b) olar. Bagqa sozle, Yxe(Jx (o) ugun
o d'(')
o4.f b)-yl<d(e) otar. Yxe(Jx (a) soturek. onda le{f@))-A\fu)-Al<e
olar. Yeni, Ve>O :d1e)>O YxeX }lx-al<8(e) olduqda lg(f(x))-Al<€
olar. Demeli, var vo I ededine beraberdir. >
,l,in, sU@D
-80-
V.A.Mehrabov
$25. Monoton funksiyanrn limiti
Fez edek ki, f : X -+ R funksiyasr verilib.

Tarif 1 . eger V4, x, e X ugr.in xr I xz olduqda "f (x,) < "f (*r) olarsa,
/(x) funksiyasrna artan funksiya deyilir. Ogor Vx,,x, e Xtigrin xr<x, ol-
duqda f(xr)<f(xr) olarsa, /(x) funksiyasrna monoton artan va ya azal-
maya n fu nksiya deyilir.
Terif 2. eger Vx,,xre Xtg1n xrlxz olduqda _f(x,)> f (*r) olarsa,
/(x) funksiyasrna azalan funksiya deyilir. eger Vx,,x, e X UgUn x, < x, ol-
duqda -f (*r)> f (xr) olarsa, /(x) funksiyasrna monoton azalan ve ya art-
m ayan fu nksiya deyilir.
Terif 3. Yuxarrdakr 4 tip funksiyalara monoton funksiya deyilir.
f
Ferz edek ki, : X -+ R funksiyasr monoton artan funksiyadrr. i =inf X
va S=supX noqteleri X goxlulunun limit noqteleridir. Burada l=-- vo
S= t- ola bilar.
Teorem 1. Monoton artan f(x) funksiyasrnrn ,S noqtesinde sonlu limi-
tinin olmasr ugttn zeruri ve kafi gert onun yuxarrdan mehdud olmasrdrr.
funksiyasr x
x -+ s olduqda final mehduddur. Yani
>
1M >0,1L>0 V"re (Z,S) I f(x)l<M .
Yxe X goturak. Aydrndrr ki, ya xe(L,S), ya da x(I olar. egar
xe (L,S) olarsa, onda I f (x)l< M olar. Ogar x < L olarsa, onda
Iê (L,S) gotiirsak/(x) monoton artan oldugundan x < L, iigrin
f(x)<.f (L,)<M olar. Yeni Yxe X \{^S} Ugun .f(x)<M .
Kafilik. Farz edek ki, monoton artan /(x) funksiyasr yuxarrdan mah-
duddur. Yeni, fM > 0 Yxe X "f
(x) < M . Demdi, {/(.r)} goxtulu yuxa-
rrdan mahduddur, onda onun sonlu sup{ f (x),xe X nxrs}= A (Ae R) da-
0 goturek. onda daqiq yuxan serhedin terifine
qiq yuxarr serhedi var. Vg >
gore,lxie X A-e < "f@)1 A otar.
onda Yxe x tigtin x"<x<s olduqda funksiyanrn monotonru$una
gore
A - e< f (*) < f (x) < A (2i.11
_81_
analiz
olar.
S-r, =d ileigareedek(d>0 olar).
Ferzedakki, S sonludur. Onda
Yxe X ugun x<S ve S-d=xl oldugunu nozoro alsaq (25.1)-den
alarrq ki, Vxe X S-6<x<,S+d olduqda A-e<f(x)<A<A+e. Demali,
S sonlu olduqda var va ,4 -ya beraberdir.
,l,r3r/(r)
S=*-. Onda yeno de (25.1)-den alarrq ki,
indi ferz edek ki,
Vs>0 lMeR (U=xi) VxeX M<x olduqda A-e<f(x)<A+e.
Demeli,
,,tjg;,f(r) varve A-yaberaberdir. >
Teorem 2. Monoton azalan /(x) funksiyasrnrn i n6qtesinda sonlu limi-
tinin olmasr ugrin zerurive kafl gert onun agagrdan mehdud olmasrdrr.
Teorem 1-in isbatrna analoji isbat olunur. Bu zaman
)yy ftx)= *ff,*,{.f(x)} olar.

$28-de bu mtllahizeleri davam etdireceyik.
$26. Funksiyalann asimptotik m0qayisesi

Lokal mtinasibatlar
Fazedekki, f :X-sRng X -+R funksiyalarr verilib ve aeXI limit

noqtesidir.
Terif 1. Oger mtieyyen xassa (mtinasibet) a noqtesinin mtieyyen etra-
frnda odenirsa, onda bu xasse (miinasibet) x t x ) a olduqda asimptotik
olaraq 6denir deyilir.
Meselen, x )x+a otduqda asimptotik otaraq f(*)-h(x).5@)
munasibeti odenir dedikde, bu baraberliyin a noqtesinin mtieyyen etrafrnda
do$ru oldu$u baga dtigiilur.
f erif 2. Ferz edek ki, f (x) ve S(x) funksiyalarr ugrin
.f(*)={x). S@), X > x-)amtinasibeti dogrudur, burada H,qi=0 Ser-

ti odenir. Bu zaman x t x + a olduqda f(x) funksiyaa g(x)-a nezeren
sonsuz kigik kamiyyefdir deyilir va
f@)= o(s(x))' x ) x -) a (26'11
kimi igare orunur.
Misal 1. f(*)=x ve g(x)-vz X tx+o" funksiyalartnt muqayise
-82-
S.K.Abd ul I ayev, F.A. Abd ull ayev, V.A.Mehrabov
edek.
x=-'x + (x = o(x') X t x -+-) olar. indi
1
Aydrndrr ki,
x
ise hamin funksiyalarr X > x -> 0 olduqda muqayisa edak. Bu zaman
(x'=x'r)= (x2 =o(x) X tx-->0) olar. Bu misal gostarir ki, (26'1) ifadesin-
da X r r -) c Aertini hokmen yazmaq laztmdtr.
Terif 2-dangorrintirki, f(x)=o(1) X >x-+a olarsa,onda x > x -+ a
olduqda f (x) funksryast sonsuz kigik Ramiyyetdir.
Terif 3. Fazedek ki, f(x)=o(S(x)) Xtx-+a Ye X )x-> a olduqda
g(x) funksiyast sonsuz kigik kemiyyetdir. Onda f (x) tunksiyat g(x)-a ne'
zeron x t x -> a olduqda daha ytiksek tertibden sonsuz kigik ka'
miyyatdir deyilir
Misal 2. f(x)=1 ," g(x)=! funt<siyalartnt X )x+-olduqda mti-
x'x
qayisa edek. Aydrndrr ki, f (x)=o(g(x)) X >x-s- olar. Yeni /(x) funksi-
yasr g(x) -a nozoren X > x -+- olduqda daha ytiksek tertibdan sonsuz kigik
kemiyyetdir.
Terif 4. Faz edek ki, 11x;=o(s@D Xtx-sa Ye X ) x -> a olduqda
f(x) ve g(x)funksiyalart sonsuz boytik kemiyyetdir. Onda g(x) funksiyasr
f (*) -a nozoren x t x --> a olduqda daha ytiksek tertibden sonsuz
biSy ii k kemiyyetdi r deyi i r.
I
Misat 3. 'xtx ," S(r)=l X tx-+0

f(x)=4 funksiyalartnt mtlqayisa
edek.
Aydrndrr ki, g(x) =o(f (x)) X tx-->0 olar. Yani funksiyasr g(x)-a
/(x)
nezeron X > x --+ o olduqda daha yuksak tartibden sonsuz boyuk kemiyyetdir.
Terif 5.Farz edak ki, "f (*) vo S@) funksiyalart ugun
f(x)=a(x).g(x) Xtx-+a mUnasibeti do$rudur,burada X tx -+a olduqda
a(x) funksiyasr final mehduddur. Onda bu
f(*)=o(s@D X t x + a (26'21
kimi igare olunur. Terifden aydrndrr ki, (26.2) ifadesi
1M>o vr.r)*g1 l,r(r)l< M.lsu,)l (26.3)
garti ila ekvivalentdir.
=r),61
Terif S-den goruntir ki, y1x1=o1t1 Xtx-sa olarsa, onda Xtx-+a ol-
duqda f (x\ funksiyaa final mehduddur.
-83-
analiz
Terif 6. Ferz edek ki, f (x) va g(x) funksiyalarr rigun agagrdakr mrina-
sibet do$rudur:
f (x)=o(s@D ve g(x) -o(f (x)) x > x + a (26.41.
Onda bu funksiyalara eyni tertibli funksiyalar deyilir. (26.4) gerti
1ct,c2>o v*.t)*g1 c,lf@)l<ls(r) l<c,lf(*)1 (26.5) gerti ile ekvi-
valentdir. =i.fA
(26.5) gertini agagrdakr kimi de yazmaq olar.
1c,,c2>o tri,g1 v*.r)*g1 (26.6)
[ltallS,r(,)s]rrrrll
Fez edek ki, f(x) funksiyasr Xtx++- olduqda sonsuz boyuk ke-
miyyetdir. Aydtndrr ki, Ya >0 g(x)=x" funksiyasr Xrr-++@ olduqda
rigtin
sonsuz boyrik kemiyyetdir. {*"}, d)0 gkalasrna qiiwet gkalat deyilir.
oger lim f9) =C*0 olarsa, onda /(.r) funksiyasrntn xr.r-)@ olduqda
- ,-* 16a
sonsuz bi5yiikliiyiiniin tertibi qiiwet gkalaanda d -ya beraberdir deyilir.

Qeyd edek ki, ixtiyari sonsuz boyrik kemiyyati {*"},o > 0 qiiwat gkala-
stnda olgmek olmaz. Meselen,Yq>0na>1 r++*lim 4=O oldu$unu bilirik.

gx
Ona gore do a', a>l funksiyasrnr
{*"}, q>0 quwet gkalasr ile olgmak
olmaz. Demeli, r++oo olduqda a', a>1 funksiyasr x" funksiyalarrnrn
hamtsrndan daha yriL<sek tertibe malikdir. Gostarmek olar ki,
Ya>0nVk>0 ,,11+rI=0. Bu isa o demekdir ki, lnt.r funksiyasr x"
funksiyalarrnrn hamrsrndan daha agagr tertibe malikdir.
{t"" r} gkalasrna lo-
qarifmik gkala deyilir. Axrrrncl misal gostarir ki, Ya >0ugun x" funksiyasr
Vf >0 rigun lntx funksiyasrnanisbeten Xr x+@ olduqdadahayuksekter-
tibdan sonsuz boyiik kamiyyatdir.
Terif 7. Faz edek ki, /(x)ng(x) tunksiyalarr tigun /(x)=Kx).g@) X)x-+a
m[inasibeti do$rudur, burada
dy7@) = Serti I odenir. Bu zaman X x -+ a
=
olduqda f (x) ve g(x) funksiyalarrna el<vivalent funksiyalar deyilir ve
f(x)-s@) X>x+a (26.71
kimi igare olunur.
Misal4. f(*)=sinxn g(x)=x X >x-+ 0 funksiyalartnt muqayisa edek.
-84-
V.A.Mehrabov
Aydrndrr ki, sinx - r X>x+0 olar.Elecada tgx-x Xlx->O

olar.
li- ln(l*,)
X=x+O X = I =(tnlt+x)-x, X>x+0)
-f (x) - S(x) X t x --> a miinasibeti agafirdakr xassalari i5deyir.

1.f(x)-f(x) X>x->a
2. ("f@)- s@) X > x-+a)=(g(x) -
"f(*) X > x-+a)
3. ("f (x) - s@) va g(x) - h(x) X > x a) +
->
+(f(*)-h(x) X>x-+a)
Limitleri hesablayarken ekvivalent kegidlarden istifada etmek olar. Lakin
goxhedlinin limitini hesablayarkan birhadlini ozuine ekvivalent ifade ile evez
etmek olmaz.
Misat 5. 6!{lJ"')
r+0 = hm4
x+0
=r .
Sln X- a.
indi agagrdakr misala baxaq lirn(1E;-r.
(.. 'p; \
lrm-=tl=(Jil-*,
x r**).
\'-* ) ' r
11
Lakin lim(1F +x-x) *,lg(x-x) =0. ettnki,lg(1ffi -g = Wnff =!

'*rll +x+x 2
.
Demeli, goxhedlinin limitini hesablayarken birhadlini oziine ekvivalent ifade ile

evez etmek olmaz.
Teklif 1. Funksiyant ona ekvivalent funksiya ile evaz etdikde nisbi xeta
stftrayaxtnta9tr,yenif(x)-s@)X>x-+aolars"A2,ff=o
olar.
I
\ry1r@ = olar'
f (*) = I + a (x), l,,g a(x) = 0 berabarliyindan istifada etsek alarrq:
"f
(x) = (r+ a(x)) . g(x) = s(x) + o(s(x)) .
Demali,
(ff*l-s@) X>x-+a)=
(f@ - s(x)+o(g(x)) X t x -s a)=
_85_
analiz
/(') - g(') - o)
= [(x:x+a
,,,n
SG) )
Teklif isbat olundu. >
Teklif 2. O ve Osimvollarr aga[rdakr xassalari odayir.
1. o(f)+ o(.f) = o(f), X > x -+ a
2.o(f)=O(-f), X>x-+a
3. o(f)+O(f)=O("f), X > x --> a
4. o(f)+O(f)=O(f), X > x + a
5..f =o(d))f =r(g\,' xtx-+ayo
g \.s/
y=o(a))f=o(g), xtx-..a
g \.g,i
funksiyalan var ki, tud(x)=9, !y10{*)=O ve h(x)=a(x).f (x),

g(x) = 0(,r").f (*) . Buradan
h(x)+ g(x) -u(x).f(*)+ 0@).f (x)=(a(x)+ B@))f(x)
alarrq. y(*) - a(x)+ B@) igare etsek =O otar. Demeti, fiT@)
h(x) + s(x) = o(f) yeni o(f) + o(f) = o(f) .
2. g=o(/) orsun, onda era B@) var ki, fi?@=0ve s(x)= 0@)."f(*).
Limiti olan funksiya flnal-mehdud oldugundan, X )x-)a olduqda a(x) fun-
ksiyast final-mehduddur. Yeni, S = O(f). Demeli, o(f) = O(f) .
3. lsbatr 1-cixassenin isbatrna analojidir.

4. s=O(f)=g(x)=0@).f(x), f(*)- flnal mehduddur vo
h = O(f)
= h(x) - T@). .f (*), y(x) - finat mehduddur.
onda o(f)+ o(f) = h(x)+ s(x) = y(x). f (x)+ 0@). f (*) =
=(^x)+ 0@)).f (x)= tr@).f (x) otar. Burada f@)- finat mehdud otdugun-
dan o1y1 + o(f) = o(f) olar.
' 5. Heqiqaten de
f _ o(d)
--l
g
Xlx--+a 3
p(x).a(x)
+ "f
(x) =
g(x) '
limp(x) = Q
x)a
-86-
S.K. Abd u I I ay ev, F. A. Abd u I I ayev, V. A. M e h rabov
(x)= P1x1'!@-,
= -f
clx) fiF(*)=o
= Xlx-sa
= [, "(1)'
Diger band de analoji isbat olunur. >
$27. Birterefl i limitler
Faz edek ki, f : X -+ R funksiyasr vo ae X' verilib.

Tarif 1. Fez edak ki, Vr>0 ugtin (a-5,a) intervalnda X goxlulundan
sonsuz sayda element var. Oger Ve>O 3d(e)>0 Yxe(a-6,a)nx f(x)-Al<e I
olarsa, onda A ededine f(x) funksiyasrnrn X goxlufiu iizre a ni5qta-

sinde sol limiti deyilir ve A= kimi igare olunur. 4 noqtasinde
r,l,r1_o/(x)
sol limiti f (a-0) kimide yazular.
Terif 2. Farz edek ki, Vd>0 rigtin X
(a,a+d) intervalnda goxlu$un-
dan sonsuz sayda element var. egar
Ve>0 36(e)>0 Yxe(a-6,a)aX lf@)-Bl<t olarsa, onda .B ede-
dine /(x) funksiyasrnrn X goxlufiu iizre A niSqtesinde sa! limiti deyilir
ve B= kimi igare olunur. 4 noqtasinde sag limiti de f(a+0)
*]im.,of@)
kimide yaztrlar.
Ogar a=0 olarsa,onda 0+0 avazine +0,0-0 evezineisa -0
yaztrlar.
Misal lim sisn(x) = -1 veXrx+t4
1. Xrr+4 lim sisn(x) = 1 olar.
Asanhqla isbat etmek olar ki, funksivanrn a noqtasindo limitl
ticrin -zaruri ve kafi sert f (o +0) ve f (a-0) timitlarinin var[dr va onlarrn be-
raber olmasrdrr.
. S2S.Monoton funksiyanrn limiti (ardt)

indii sag ve sol limitlar terminlerinde monoton funksiyanrn limiti haqqrnda
teoremiverak.
Oslinde bu teorem $2S-deki Teorem 1-in sag ve sol limitler termininde
yazrhgrdrr.
-87-
analiz
Teorem. Tutaq ki f :lr,bl-+ R funksiyasr monoton artandrr (monoton

azalandrr). Onda
a) Vce ( a,b] noqtesinde /(x) funksiyasrnrn soldan limiti varve
"f -o) = sup {71r; I x e (a, c)} (f f, -0) = inf {,r(x) | x e (r,
(c
")})
b) Vce I a,b) nlqtesinde /(x) funksiyasrnrn sagdan limiti var va
f (c +01 = inf {/(x) | xe (o,")} (f @+o)= sup{71x; I xe (c,c)})
-88-
, V.A.Mehrabov
KAS|LMEZ FUNKS|YALAR
929. Funksiyantn ntiqtede kesilmezliyi
Ferz edek kl, : X --> R funksiyasr vo ae X noqtasi verilib.

f
Terif 1. ogar her bire > 0 rigtin ela d(e) > 0 varsa ki, har bir xe x rigtin
l*-ol<6@) olduqda lf@)-f(a)l<e otsun, onda /(x) funksiyaxna a
niSqtasinde X goxlufiu iizre kesilmez funksiya deyilir.
Noqtede kasilmezlivi sozle bela ifade etmek olar: x-rn qiymareri a-ya
yaxrn olduqda uy$un /(x) qiymetleri del(a)-ya yaxrndrrsa, onda
f(x) tunk-
siyanna a ni5qtasinda kesilmaz funksiya deyilir.
Kasilmezliyin terifini analiz edek. Agagrdakr 2 hal mumkrjndtlr.
1. ae X n<iqtesi izole edilmig nciqtedir.
Tarif 2. eger ela U(a) atraft varsa ki, U(a)^X ={a} olsun, onda a
niSqtasine X goxluQunun izole edilmig niiqtesi deyilir.
ve > 0 gottirek. ae x
noqtasi izole edilmig noqte oldufundan 3u*(a)
etrafr var ki, u*1a\= {a} olar. Onda Vxe X rigtin
{xeu*(a)}={, =a}+{lf f*l-f @)l7f @)-f (a)l=0<e}.

Demeli, izola edilmis n1otede ixtivari funksiva kasitmezdir.
2. ae X ntiqtesi goxlugun limit n6qtedlr: ae X'.
Bu halda her bir u*(o) etrafrnda x goxlugundan sonsuz sayda ele-
ment var.
Teorem. /(x) funksiyasrnrn ae x limit n6qtesinda kasirmez olmasr
1r1,,,T. f @)= f (a) (29.11
m rinasibetile eynig[icludur.
ve>0 td(e)>0 yxex l*-ol<d(e) orduqda lf(*)-f(o)lce 1ey

ve>0 !d(e)>0 vxex 0<lx- al<5(e) olduqda lr<o-f@)l.s (B)
mtinasibetleri eynigricltidrir.
_89_
analiz
(A) munasibeti a noqtasinde kesilmezliyin, (B) mtrnasibati ise a noqta-
sinde limitin terifioldulu tigun buradan teoremin isbatr alrnrr. >
(29.1) ifadesini agagrdakr kimi de yazmaq olar:
rt1y,"f {*) = f
(}!y,*) .
Bagqa sozle, kesilmez funksiva ilciln limitle funksivantn verini devismek
olar.
Qevd. Bu teorem gosterir ki, qe x limit noqtesinde kasilmaz funksiya
limiti olan funksiyalartn xasselerine malikdir. Bele ki, burada funksiyanrn a
noqtesindeki limitinin evazine funksiyanrn a noqtesindeki qiymetini yazmaq
lazrmdrr (bax 931).
Noqtede kesilmezliyin terifi etraflarla da verilir.
Terif 3. ogar Yv(f(a)) etrafr rigtin 1u*(a) atrafr varsa ki,
f (u*(o))cv(f(a))olsun, onda f(x) funksiyasrna a ntiqfesrnde kesit-
mez funksiya deyilir. Her bir etrafda mriayyen simmetrik etraf oldugundan bu
terifl aga$rdakr kimi de yazmaq olar.
Terif 4. egar YV'(f (a)) atrafr Ugun 1tL*6 (a) etrafr varsa ki,
f (Ui<rl)cV'(f(a))olsun, onda /(x) funksiyastna a ni5qfasrnde kesit-
mez funksiya deyilir.
lndi bazi misallara baxaq.
Misal 1. f (r)=sgnx, xe R agkardrr ki, bu funksiya x=0 noqtesinda
kesilmaz deyil, grinki limsgnx yoxdur. Lakin britun xe R\{0}noqtelerinde bu
funksiya kasilmezdir (bax 930).
*-t^?
Misat2. D(i={: baxaq. Burada p - rasionat,
f0, xe R\Q^funksiyasrna
R\0 - irrasional edadler goxlulunu gosterir. Bu funksiyaya Dirixlel funksi-
yasr deyilir.
Yae X gotrirak. Onda
{rl',}, {-:"} ardrcrilrqtarr var ki, xlD-ter rasio-
nal, xj')-ler irrasional ededlerdir va lim-rf) =limxl4 = a .
IyD(ri',)= lgl = t, trmD(x1,,)= li-o =0

Demeli, a noqtesind" yoxdur. yeni O(*) funksiyasrnrn R-
*l,i,ToD(x)
de kosilmez oldu$u noqta yoxdur.
' P.Q.L.Dirixle (1805-1859) - Boyrik alman riyaziyyatgr analitiki. Qaussun olumtinden sonra
Hottinqen universitetinde ordinar professor yerini tutmugdur.
-90-
V.A.Mehrabov
x.D(x), xe R funksiyastna baxaq. Agkardrr ki,

Misat 3. indi isa "f (*)=
,f(0)=0 vo nT.To f Q)=0. Demeli, x=0 noqtasinde bu funksiya kesilmaz-

dir.
Bu misallar da tasdiq edir ki, ni5qtede kesilmazlik niSqtevi (lokal) xas-
sadir. Yeni funksiyanrn bir noqtada kesilmazliyinden bagqa bir noqtede kesil-
mezliyi grxmtr. Elace de bir noqtenin hatta mrieyyan atraftndakr her bir noqte-
de funksiyanrn kesilmez olmasrndan onun bu noqtade kesilmazliyi grxmrr ve
i.a.
Tarif 5. Ogar f :X -> R funksiyast Vae X noqtesinda kasilmezdirse,
onda f(x) funksiyasrna X goxlufrundakesilmezfunksiya deyilir. X gox-
lu$unda kesilmaz olan btitrin funksiyalar goxluSunu C, kimi igara edirler.
Misal 4. f (x) = * funksiyasrna baxaq. Yae X gotrirek. Her bir
e>0tigrin 6(e)=s segak. Onda YxeX rigtin l*-al<d(e) olduqda
VfO- f @)l=l*-ol< d(e) = € olar. Demali, f (x)= x funksiyast btjtun eded
oxunda kesilmaz funksiyadt r.
Misal 5. .f(x)=sinx funksiyasrna baxaq. YaeX g6ttirek. Her bir
e>0ugun 6(e)=e segek. Onda
(Vxe X lr-rl<6(a))=>
(o) l=lsinx-sina l=
. x-a
Sl[-'COS
,+ ol <
_t
=l f @)- f t, 2 2l-
,lz"nffl F +l=lx - ol< 61e1 = s
Demali, f(x) =sin -r funksiyasr buttin adad oxunda kesilmaz funksiyadrr.

Misal 6. Analoji qayda ile isbat etmek olar ki, f (r)= cosx funksiyast da
btlttin adsd oxunda kesilmez funksiyadrr.
Qevd edek ki, kasilmezlik anlayrgr X goxlu$u arahq olduqda daha
mezmunlu olur. Buna gore de kesilmezlikle ballt mulahizelerde xUsusi qeyd
olmazsa X goxlu$unu ara[q baga dugeceyik.
$30. Kesilme n<iqtelarive onlann tesnifatl
Farz edak ki, f X -+ R funksiyasr ve ae X noqtesi verilib.

:
Terif 1. Oger f (x) funksiyasr ae X noqtasinde kesilmez deyilse, onda

a niSqtesine -f (x) funksiyastnrn kesilma ni5qtesi deyilir.
ae x noqtesinin kesilma noqtesi olmasrnr mentiqi igarelerla yazmaq
-91-
analiz
ugun onun kesilmezlik noqtasi olmastnr inkar etmak lazrmdrr. Belelikla, kasil-
me noqtesi tigrin agagrdakr tarifi alrrrq.
rarif 2. oger 1v(f(a)) atrafr varsa ki, yu*(a) atrafr ugrin
f (ur@))cv(f(a)) olsun, onda a nt5qtasina f(x) funksiyasrnrn kesit-
ma niSqtesf deyilir.
Bu terif barabersizliklarle agagtdakr kimi yazrlrr.
Terif 3. oger leo>0 vr>0 ixex l*-ol<d otduqdalf{*)-"f(o)l>eo
olarsa, onda a niSqtesina f (x) funksiyasrnrn kesilme niiqtesi deyilir.
Misal 1. "f(x)=sign(x) funksiyasrna baxaq. a+0 olarsa, onun mtiay-
yen etraftnda funksiya sabitdir. Ona gore da bu noqtade funksiya kasilmezdir.
Amma a=0 olarsa, onda v(-44 intervarrnda hem menfl, hem de
mrisbet qiymetler oldulundan, bu intervarda funksiya hem
-1, ham de 1 qiy-
metleri alrr. Demali, so=12 igun v'l'UeD etrafr eyni zamanda
-lve l-i
oztinde saxlaya bilmaz. ona gora de, a=0 noqtesi kesilme noqtesidir.
Terif 4. Farz edek ki, : x -+ R funksiyasr va ae
f x
noqtesi verilmigdir.
eger f(a+0) ve f(a-}) limiileri varsa, rakin onlardan hes olmasa biri
f (a)-dan farqlidirse, onda a nt5qtesine r nov kesilme niiqtesi; ager bu li-
mitlerden heg olmasa biri yoxdursa vo ya sonsuzdursa, onda a ntiqtesine ll
ni5v kesilma niSqtesi deyilir.
Misal2. f (*)=lsign(x) | funksiyasrna baxaq.
lrq I r,gr(r) l=,1I* lsign(x)l+ -f (0). ona gora de, a = 0 noqtesi
Bilirik ki,
kesilme noqtesidir. Lakin a = 0 noqtesinde funksiyanrn qiymetini deyigmekle

funksiyanr bu noqtede kesilmez etmek olar.
Terif 5.,Ferz edek ki, aex noqtasi f :x -+R funksiyasrnrn kesilme
noqtesidir. egar f(a+O):=
*!y_o-f@) ve f(a-O):= _]i*_rf(*) varsa ve
f (a+0)= f (a-0) olarsa, onda anoqtesine aradan qaldtnla bilen kesilme
ni5qtesi deyilir.
Tarif 6. Faz edek ki, aex noqtesi f :x -+R funksiyasrnrn kesilme
noqtasidir. oger 1f (a-0)+ f(a) (1f(a+0)+ f(a)) otarsa, onda bete kesit-
me noqtesina soldan (sa{dan) I niSv kesilme ntiqtesi deyilir.
Agkardrr ki, x arah$rnrn sa$ ucunda tekca sordan, sor ucunda ise takce
sa$dan kesilmezlikdan sohbet gede biler.
Terif 7. Ferz edak ki, aex noqtesi :x -+R funksiyasrnrn kesirme
f
noqtesidir. ogar f(a-0) ( f(a+0)) limiti yoxdursa vo ya sonsuzdursa, onda
bele kasilme noqtesine soldan (saildan) ll niSv kesilme niiqtesi deyilir.
Terif 8. Ferz edek ki, ae Xnoqtesi :X -+R funksiyaslnrn kesilma
f
-92-
V.A.Mehrabov
noqtesidir va sonlu f(a+0) ve -f("-0) limitleri var. Onda f(a+O)-f(a-})

ededina f (x) funksiyastntn a ni5qtesinda sl,grayrgr deyilir. Bu tarifden alr-
ntr ki, ae X nootasinin aradan oaldrrrla bil kesilme nootasi olmasr ricun
z"ruri ,iEsa,t -f (a+O)- f (a-0) = 0 olmasrdrr
sin(/x),x * 0
Misal 3. -f (x) = funksiyasrna baxaq. Bilirik ki,
0, x=0
limsin(l/x) yoxdur. Demali, a =0 ndqtasi bu funksiya ugun 2-ci nov kasilme
noqtasidir.
[t. xe o Dirixle funksiyasrna
Misal 4. Yene D(x) = { ^ _- ^
f0, xe R\Q
baxaq. 929-da gostermigik ki,
,l,i,To
O(*) yoxdur. Demeli, Yae R noqtesi bu
funksiya rigtin ll nov kesilme n6qtesidir.
n x = mlnt 0
Misal s. R(i ={Y ' frnkriyasrna baxaq. Bu funksiyaya
xe R\Q I o,
Rimanl funksiyast deyilir. Yae R g6turek. onda Ytl6(a) etrafrnda mexreci
i/ adedini agmayan yalnz sonlu sayda mf n geklinde kesr var. Ona gore de
1u(a) etrafr gottirmek olar ki, bu atrafda mfn kesrlarinin mexreci N-dan
boytik olsun. Onda {Va,re il 1U(a) rnl neu(a)}={n>ar}
={l R(x)l=t/nctl N}
olar Ve>O lMeN gottirak ki, tlN < e olsun.
{3d> 0 Yx e (a - 6, a + 5) I n@) fll n <tl,rr < e}

={:rimn6) = 0} Demeli, Vae R\Q
noqtasinde funksiya kesilmezdir, Yae Q isa I nov kesilma noqtasidir.
$31. Kasilmez funksiyalann xassaleri
31.1. Lokalxasselar
Terif 1. Mtielryen noqtenin etrafrnda tldenan xasselere lokal xasseler deyilir.

Funksiyalarrn bazi lokal xasseleri kasilmezlikden grxrr.
Teorem 1.Farz edek ki, -+R funksiyasr f :x aex noqtesinde ke-
silmezdir ve f(a)>O (f(a) <0). onda lUr@) atrafr var ki, vx eu*(a)
' B.F.Riman (1826-1866) - dahi alman riyaziyyatgrsr. Fundamental iglari miiasir analizin va
hendasenin bir srra sahelerinin asastnr qoymugdur.
-93-
Riyazianaliz
{.19un /(x) > 0 (,f(x) < 0 ) olar.
Kesilmez funksiyanrn bu xassasina igareni saxlamaq xassesi deyilir.
2
(14 ,0 Vxe X lr-ol< 6o= f @)-e < f (x) < f (a)+e)=
@) -f(r)> y14-I@-= /!o), o)

=( o*.u xd
22)
isbat tamam oldu.>
Hesab edak ki, noqteda kesilmez funksiya noqteda sonlu limiti olan funk-
siya kimi lokal mehduddur.
31.2. Kesilmez funksiyalar tizerinde hesab emallari
Teorem 2. Ferz edak ki, f :X +Rng:X+R funksiyasr aeX

noqtesinde kasilmezdir. Onda
1. (f + sxr) := f (r) + g(x) ;
2. (f .g)(x)
:= f (x) 's(x) ;
3. g(r) + 0 olduqda (f I s)@):= f (x)l g(x)
funksiyalan da ae X noqtesinde kasilmezdir.
31.3. MUrekkeb funksiyanrn kesilmezliyi
Teorem 3. Farz edek ki, "f :X -+Y ng:Y + R funksiyasr verilmigdir.

/(x) funksiyast aeX noqtesinda, g(y) funksiyast ise b-f(a)eI noqte-
sinda kesilmezdir. Onda (S " -f): X -+,R mtirakkeb funksiyasr ae X noqta-
sinde kesilmezdir.
Va>0 lr>0 YyeY ly-bl<6 olduqda ls(r) -s@)l<€.

s-nu va d'-nr qeyd edek. f(*) X
funksiyast ae noqtesinda kesil-
mezdir. onda l4 r 0 Yxe X l*-olcdo olduqda l/(r) -b1.6 olar. De-
meti, Yxe X l*-olcdo olduqdalf (x)-b\.6 olur, yani ls(f(il-s(Dl.€
nehayet lsf(r)) - sU@Dl< e olar. Alrrtq ki,
Ve>0 14r0 YxeX l*-olcdo olduqda
lg(,f(,))-sT@)l<t' >
-94-
31.4. Qlobal xassalar.

Kogi va Veyergtrass teoremleri
Terif 1. Funksiyanrn btiti.rn teyin oblastr ila ba$lr xasselare qlobalxasse-

ler deyeceyik.
Teorem 1 (Koginin l-ci teoremi). Ferz edak ki, :[a,b]-+ R funksi- f
yast fa,b) pargasrnda kesilmezdir ve bu parganrn uclarrnda aks igareli qiymet-
ler alrr. Onda lc e (a,b) noqtesi var ki, f (c) -0 .
Bu teoremi mentiqi simvollarla kimi yazmaq aga$rdakr olar:
If . c,,,, n f (a).f (b)<o]+{:,ce[a,b] f(r)=0].
d =@*bL noqtasi ile [a,b] pargasrnr yatrya bolek. Onda 2 hal ola biler:
-f(d)=0v f(d)+0. ogar -f(d)=0 olarsa, ondateorem isbatolunar. Ferz
edek ki, f(d)*0. eger f(d)> 0 olarsa, la,,b,l-la,dl: f(d)<0 olarsa,
lo,,b,)=ld,b) ile igare edek. Her iki halda .f (rr)<O,f (b,)> 0^4rr2
-o,=!--o
olar. indi lo,b,) pargasr tigtin da eyni prosesi tekrarlasaq vo bu prosesi da-
vam etdirsak, muayyen addrmdan sonra ya lcela,bl noqtesi alaca$rq ki,
_f(c)=0, onda bu halda isbat tamam olar, ya da bu prosesi ardrcrl davam
edecek. Bu halda bir-birina daxil olan la,bl>1q,4)=lar,brfr...rla,,b,f=...
pargalar ardtctllr$t alaca$rq. Bele ki, Vn tigun
-f(o,) <o,f(b,)>o b,-a,=+ \y(b,-an)=0. onda bir-birine

daxil olan pargalar ardtcrlltlr haqqrnda lemmaya osason llcela,bf var ki,
Yn rigun anlclbn vo fro^=\!*b,=colar. f(x) funksiyasr cela,bf
noqtesinde kesilmaz oldu$undan ltuf (o,)= f(c) va limf(b^)=/(c) olar.
Vn tigrinf (a^) < 0 ve f (b,) > 0oldugundan funksiya limitinin xassesine esa-
san lim/(a,)="f(c) (0 va h12f(t,)=f(c)>0. Demali, f(c)=Q. p
Qevd. Teoremin isbat sxemi teoremin gertleri daxilinde f(x)= 0 tanliyi-
nin kokunrin teqribitaprlmast tiglin sade alqoritm verir.
Teorem 2 (Koginin 2-ci teoremil.Ferz edek ki, :[a,b]+R funksi- f
yasr fa,b) pargasrnda kesilmezdir. Onda funksiya f (a) ve f (b) arastndakr
bUtun qiymatleri alrr.
_g5_
analiz
vialdrr. Fez edek ki, f(a)<f(b). Onda YCe(f(a),f(b)) adadini gotrirek.

Gosterek ki, 1(e (a,b) var ki, f (€) = C olar. Komekgi g@)= (x)-C fun-
"f
ksiyasrna baxaq. Aydrndrr ki, geC(fa,b))oldugundan e@)=f(a)-C<0 ve
q(b)= f(b)-C>0 olar. Onda Koginin 1-ci teoremine gore, 1{e (a,b) var ki,
p(€)=0 yeni q(€)=f(€)-C=0 buradan f({)=C olar. >
Terit 2. Oger isbat olunmug teoremin gertlerindan biri odenmedikde teo-
remin hokmri dogru olmaya bilirse bu garte miihiim garf deyacayik.
Qevd. Kogi teoremlerinda funksiyanrn kesilmezliyi mrihuim gertdir.
f(x)=rr7*-II funksiyasrna baxaq. la,b)=[-t,t] ot-

Dogrudan da
1 sign(-I)=-:
/ -\ 3 olmasrna baxmayaraq
sun. Onda signl=
,, f(x) bu parga-
da 0 -a beraber qiymet almrr.
Teorem 3 (Veyergtrassrn l-ci teoremi). Farz edek ki, f :la,bl--> R
funksiyasr fa,bf pargasrnda kesilmezdir. Onda o mahduddur.
Bu teoremi sozle bela ifade edirlar: Pargada kesilmez funksiya mehdud-
dur.
Yxela,bl noqtesinde kasilmazdir. Kesilmaz funksiya lokal mehdud oldugun-

dan 3U(x) etrafr var ki, la,blaU(x) goxlugunda f (x) funksiyasr mehdud-
dur. U(*) etraflarrnr britun xefa,b) noqteleri rigun gotursek alarrq ki,
{fl{*)1*r,,u, atraflar sistemi la,bl pargasrnr ortur. Onda sonlu ortuik haqqrnda
lemmaya esason, bu sistemdan La,bl pargastnt orten sonlu sayda
U(xr),tJ(xr),...,U(*,) etraflarr segmek mrimktlndur. Yk =I,n ugun /(x)
la,blaU(xo) goxlugunda mehduddur. Yeni, lmo,Moe R var ki,
funksiyasr
Yxela,blaU(x) ugrin mo! f @)3Mo olar. Onda Yxela,bl uguin
< "f (x) smw;{M,} olar. >
$g{m)
Qevd. Teoremin gartinde tayin oblastrnrn parga olmasr muhum gertdir.
Maselen, f@)=1 funksiyasr (0,1) intervalrnda kesilmezdir, lakin mehdud
x
deyil.
Teorem 4 (Veyergtrasstn 2-ci teoremil. Farz edak ki, f :la,bl-+ R
-96-
s. t V.A.Mehrabov
funksiyasr lo,bl pargasrnda kesilmezdir Onda 1{,r7ela,bl var ki,

-f (€) =,!l[o,f {*), f (D =I[p,/(r) olar.
Bu teoremi sozla bela ifade edirler: Pargada kasilmaz funksiya ozrinun

daqiq aga$r va yuxan serhedlarini alrr.
va sonlu M= srlrp^rf (x), m= infu.,f (x) var. Gosterek ki,
lr|ela,bl f(ri=M. Oksini farz edek. Fez edek ki, Yxela,bl noqtesi
rigrin 7ix; <M . Onda ee)="+6 funksiyasr fa,bf pargasrnda kesitmez-
dir. Onda Veyergtrassrn 1-ci teoremine gore p(.r) mehduddur, demali,

1A> O Yxefa,bl lq@)l< A olar. Je > 0 goturek ki, 1> I otsun. Onda
rr
jM= sup f(:.)f={Ve>0 lx,ela,b) M-e<-f(x,)sM}=
€
| reta.al )
f.
>\otd= 1 1 I
M-f(\)';'uJ
Bu ise lpf*\.1 gertine ziddir. Analoji qayda ite z1g)=.. l- funksiyasr
*
1{ e [a,b) .f (€) = * . ,t'*'-
daxil etmekle isbat etmek olar ki,
Natice 1. Teorem 4-den ahnrr ki, .f (*)e C(la,bl) olarsa, onda
(x)= p;\,f t*), sup,/(x) = "f @).
;y!.,,"f fi?.6
Teorem 3 ve Teorem 4-de ifade olunan xasselarin isbatr zamant parga-
nrn intervallarla ixtiyari ortuyunden sonlu alt sistem segilmesinin mum-
kunliiytindan istifade etdik.
Terif 1. Oger X goxlu$unun intervallarla ixtiyari ortUyUnden sonlu al-
tortiJk segmek mtimkundursa, onda bu goxluga kompaht goxluq deyilir.
Demeli, eslinda Teorem 3 ve Teorem 4 ixtiyari kompakt goxluqda kesil-
maz funksiyalar rigtin dogrudur. Onu da qeyd edek ki, X c R goxlulunun
.).
kompakt olmasr rigtin onun qapalr ve mehdud olmasr zeruri ve kafidir
Qevd. Kesilmez funksiyanrn Teorem 4 ila ifade olunan xassesi btitrin tey-
in oblastt ile ba$lr xassedir. Maselen, (0,1) intervalrnda f(x)=r kesilmez fun-
ksiyasrna baxsaq bu funksiyantn on kigik ve en boyuk qiymetleri yoxdur. Buna
sabeb (O,t)-in qapalr goxluq olmamasrdrr. Oger bu funksiyala [a,+-)-da bax-
saq o mehdud olmaz. Buna sabeb [a,+*)-un mehdud goxluq olmamasrdrr.
-97-
analiz
Kogi va Veyergtrass teoremlerini birlegdirsak, onda agaltdakt naticeni

alarrq.
Netica 2.Farz edek ki, f (x)e C(la,bl). Onda
f (a,bl) =lm,Mf, m= (x), M = sup (x) .

,y1f.or"f ,f
vo Mdaqiq serhadlari var. Bagqa sozle,

{Vxefa,b) m<.f (x)<M}={f (a,b)) clm,Ml}.
Veyergtrasstn 2-ci teoremina gora, 3{,r7efa,bf var ki. ,n= f(() ve
M -- f (D olar. Koginin 2-ci teoremina gore, /(.r) funksiyasr f (q) ve f ({)
arasrndakt butirn qiymetleri altr. Yeni, YCelm,Ml i.rEtrn 1x. efa,b) var ki,
f (*') = C . Buradan ise altrtq ki, lm,M)c f (la,b)). onda f (l",bl) -[m,M)
olar. >
Bu neticeden alrnrr ki, parcantn kesilmaz obrazt parcadtr.
31.5. Funksiyantn mtintazem kesilmezliyi.

Kantor teoremi
Terif 1. Tutaq ki, f:X-+R funksiyasr verilmigdir. Oger Ve>0 fi>O W.,,xreX
ugrin lxr-xzlcd olduqda lf@r\-f(xr)lce olarsa, onda /(x) funksiyast-
na X goxlu$unda mtintezem kesilmezfunksiya deyilir.
Aydrndrr ki, X goxlu$unda muntazem kasilmez funksiya bu goxluqda
kasilmazdir. Qttnki Terif 2-de a=xz,.x=xt gotursek x=a noqtesinda kasil-
mezliyin terifini alarrq. Amma kesilmazlikden miintezam kasilmezlik altnmtr.
Misat 1. 76 = (0,1) intervalrnda -f (x) =!x funksiyastna baxaq. Aydrndrr
ki, Vae (0,1) noqtesinde funksiya kasilmezdir, yeni f (x)e C(0,1). indi
,,'rl2l
=i, x^- =A noqtelarine baxaq. Aydrndrr ki,
lx,' -*,'l=li-*l*.
onda Vr>0 SnoeN Yn>no l*,i-*,'l<d olar. Lakin her bir n=1,2,...
tiqun
l/(x,')- f (r,\l=ln-(n+ 1) l= 1 e121.
Demeli,
leo > 0 Vr> 0 1x,',xn' e (0,1)
l.: -.:lc d ve
lf t*,')- f (*,')1, eo,

-98-
S,K t v, V.A.Mehrabov
yeni mrintazem kesilmezliyin inkarr dolrudur. Bagqa sozla, f(x)=1x funksiya-
sr X = (0,1) intervaltnda mitntezam kesilmaz deyil.

eoxlugun her noqtasinde kasilmezlikle bu goxluqda muntezam kasilmez-
liyin ferqini daha yaxrndan gormak ugun onlartn teriflarini mriqayise edek:
. @ = YaeX ve Ve'>0 tigun lr>0 varki YxeX
ugunlx-al<dolduqda
I f @)- f (o) l< e, (")
Coxluqda muntezem kesilmazlik = Vs>0 ugUn fr>O var ki
Yx,,x2e X ugtin l*r-xrlcd olduqda
(xr) l< e' (**)
I f @,)'.f
Buradan alrnrr ki, (.)-da d adadi a>0 adadinden vo 4Gx noqtesin-
dan, (**)-de ise 6 edadi yalmz e > 0 adodindan astltdtr. Ona gore de (.)-da
e > 0 qeyd olunduqda butun aeX noqteleri uqrin I f(x)-f(a)l<e bara-
bersizliyinin odenmesini tamin eden d'> 0 olmaya bilar. Yeni muntazem ke-
silmezlik pozula bilar.
Misat 2. x - (-*,+.-) adad oxunda f (x) = x2 funksiyastna baxaq' Ay-
drndrr ki, Yae R noqtesinde funksiya kesilmezdir. indi *n' = Ji vo
* n' = lA o *"' v l'*' o nd a

"
l; : : T .T' ;:,,, :, ;, :' .t
:,Y-5
lf {*,')- f (*^\l=ln-
(n+ 1) l= 1
olar. Demeli,
3eo > 0 Vr> 0 3xn',xn' e (0,1) lr: -.:l< d ve
lf t*,')-.f (*,\lr to.

Bagqa sozla, -f (x)=x2 funksiyasl (-"o,+-)-da mUntezam kesilmez deyil'
Misat 3. X -(*,+*) eded oxunda f (x)=sinx2 funksiyasrna baxaq.
Aydtndrr ki, Vae R noqtesinde /(x) funksiyast kesilmaz funksiyalartn super-
lf
pozisiyasr kimi kesilm azdir. indi x,' = us x,'- (n +l) noqtelerine ba-
F 2
xaq. Aydrndrr ki,

l*) -*,'li_0. Onda
V, > 0 lnoe N Yn> no l-: - -:l< d ve
-99-
analiz
lf {r,,')- f (*,')l=r, %
olar. Demeli,
leo >0 Vr>0 )x,',x,' e (0,1) l.: -.:l<d ve
lf {*,')- .f (*,,\1, to.

Bagqa sozle, _f(*)=sinx2 funksiyasr (--,1-)-da muntezam kasilmez deyil.
Teorem 1 (Kantor teoremi). Ferz edek ki, f :la,bl-+ R funksiyasr
la,bf pargasrnda kesilmazdir. Onda o, la,bf pargasrnda muntezem kasil-
mezdir.
Bu teoremi sozle bele ifade edirler: Pargada kesilmez funksiya mUnta-
zem kesilmezdir.
xela,bl noqtasinde kasilmezdir. Yani Vs>0 rigrin 3d(e,x)>0 var ki,

Yx' e U6*(''*) ugiin I -f@) - f (*') l< a olar.
Butiin xela,bl noqteleri ueun sistemine baxaq. Bu etraf-
{u"'''/,G)}etraflar
lar sistemi la,bl pargastnr ortur. Onda sonlu orttrk haqqrnda lemmaya asasan
bu ortukden sonlu (J0""'%(*r),ro<'"'% 1*r),...,(Jo"'"/, (-r,) ortuyunti segmek olar.
,=-i.{d(t,*%,d(t,r%.,...,6te,r,/} isare edek. lr,-r,l<a gertini odeyen
Yx',x2 ela,bl goturek. r*r],r_, atraflar sistemi la,b)oareasrnr ort-

lrt"'"%
dUyUnden var ki, x'e (Jo"''%(*,) olar. Demeli,
=(Jo"''%(*,) ll-41<{6,%=U
do$rudur. Onda
!,or.t;)::,i:;'_(,t,il,'=,il,n:],i
+ (lr$- f(,')l < lf t*\- f {*,ll+lt<rl- f @)l< e+e =2.€)
Demeli,
Ve > 0 lr> 0 Yx,xre X lx,-*r l< d=l "f @)- f (xr)l<Ze
lsbat tamam oldu. >
Qevd. Veyergtrass teoremlarinda oldulu kimi burada da la,b) evezine
ixtiyari X c R kompakt goxlu$unu gottirmek olar.
-100-
S. K.Abd u I I ayev, F.A. Abdu I I ayev, V.A.M e h rabov
Mesale 1. Gosterin ki, (a,b) intervahnda kesilmez olan /(x) funksiya-

srnrn mtintazem kasilmez olmasr tigrin sonlu f (a+0) va f (b-0) timitlerinin
olmasr zaruri ve kafidir.
$32. Monoton funksiyantn kasilmazlik meyan.

Ters funksiyanrn varhll ve kesilmezliyi
Kasilmez funksiyanrn inyektivliyi ugtin agagrdakr teorem dogrudur.

Teorem 1. Faz edak ki, f :la,bl-+ R funksiyasr [a,6] pargasrnda ka-
silmezdir. Onda onun inyektiv olmasr ugun zeruri va kafi gert ciddi monoton
olmasrdrr.
monotondur. Oksini ferz edak. Onda fa,bl pargasrnda ela "x, < x2 <x, noqte-
lari var ki, f(xr) f(*,) vo f(xr)qiymatlari arasrnda deyil. Onda 2 hal
mtimkundur: ya f (xr) f (x,\ ve f (xr) arasrndadrr ve ya f (*,) .f (*r) va f (xr)
arastndadtr. Umumiliyi pozmadan ferz edek ki, f(x,) f(xr) va /(x,) arasrn-
dadrr. Kasilmez funksiyanln aralrq qiymatleri haqqrnda teorema gora,
axt efx,xr) f(xr)=-f(*'1 olar. Demeli, aldtq ki, xrlxz(xr vo -f (*,)= f (x').
Onda x,+ xt ve ,f(xr) =.f(x'). Bu ise inyektivliya ziddir.
Kafilik. Agkardrr. Qtinkiciddi monoton funksiya inyektivdir. >
f
Teorem 2. Fez edek ki, : X -+ R funksiyasl ciddi monotondur. Onda
y = f (X) goxlulunda teyin olunmug .F-r ;Y -+ X ters funksiyasr var, o ciddi
monotondur ve onun monotonluq xarakteri /(x) funksiyasrnrn monotonluq
xarakteri ila eynidir.
oldu$undan o inyektivdir. Demali, /(.r) inikasr biyektivdir. Onda ft:f(X)-+X

ters funksiyasr var ve bu funksiya y=f(x)ef(X) elementine f'(y)= xe X
elementini qargt qoyur.
Umumiliyi pozmadan fez edek ki, f (x) ciddi artandrr. Onda
Yx, x, e X rigtin (*, < rr) e (-f @,) < f (*r)) (lZ.1l
olar. \ = (x) n yz = -f (x) igara edek. Onda (32.1)-dan ahnrr ki,
_f
(y, < yr) e (.fu (y,). f'(y)). Yeni, ters funksiya ciddi artandrr. >
Teorem 3.Fez edek ki, f :X +R funksiyasr monotondur va aeX
_t0 t_
analiz
noqtesi onun kesilme noqtesidir. Onda a noqtesi 1-ci nov kasilme noqtesidir.
bilmez. onda a noqtesi f,- ={xe x I *. o} n x) ={xe x I *, o} goxluqla-

rrndan heg olmasa birinin limit noqtesidir. onda f l*_ ve f l*.daralmalarrna
baxaq. Ferz edek ki, a noqtesi X, goxlugunun limit noqtesidir ve f (x) tun-
ksiyasr azalmayandrr. Onda Yxe Xl /(x) <-f(a) olar. Demeli, f l*;
ugun
daralmasr azalmayan vo yuxarrdan mehdud funksiyadrr. onda
*Ji*_of@)=-f(a-0) sonlu limiti var. Demeli, a noqtesinda soldan /(x)
funksiyasr 1-ci nov kesilmeya malikdir.
oger a noqtesi xj
goxlugunun limit noqtesidirse, analoji qayda ire is-
bat etmak olar ki, @) = .f (a+ 0) sonlu limiti var. Demeli, a noqtesin-
*]iy.of
da f (x) funksiyasr 1-ci nov kesilmeye malikdir. >
Teorem 3-dan a9a!rdakr netica ahnrr.
Netice. Ferz edek ki, f (x) funksiyasr monotondur vo a noqtasinde ke-
silir. Onda egar /(x) funksiyasr azalmayandrsa f(a-O)<f(a)</(c+0) ba-
rabersizliklarden; artmayandrrsa (a-0)> f (a)> _f (o+ 0) berabersizliklerden
"f
biri ciddidir. Bu ciddi berabersizlikle teyin olunan intervalda funksiyasr- /(x)
ntn heg bir qiymati yoxdur ve muxtelif kesilme noqtelerine uygun bela interval-
lar kesigmir.
siyasr azalmayandrr ve a noqtasi kesilme noqtesidir. onda Teorem 3-e gore

f(a-0)v f(a+O) limitlerinden biri var. Diger terefden f (a-0)<-f (a) va ya
f(a)<"f(a+0) barabarsizliklerinden biri ciddi olmalrdrr. eks halda a noqte-
sinde /(x) funksiyasr kesilmez olardr. Fez edak ki, -f("-0)<f(a). in-
dix<agertini odeyen Yxe X gottirak. Onda f(x)<*fiuf@)=f(a-O)<f(a)
olar.Yeni YxeX .r<a olduqda f(x)<-f(a-0)< f(a) otar.
Demeli, f (a-0)< f (a) otarsa, onda (f (a-0),f (o)) intervatrnda fun-
ksiyanrn heg bir qiymeti yoxdur.
Oger f (a+0)> f (a) olarsa, onda analoji qayda ile isbat etmek olar ki,
(f ("), f (o+ 0)) intervalrnda funksiyanrn heg bir qiymeti yoxdur.
Ferz edek ki, a va 6 noqteleri miixtelif kasilma noqteleridir ve a<b
gertiodenir. Onda
f (o-0)< "f
(o)< f (o+0) < f (b-0)< f (b)< f (b+0) (bax 28.1) bera-
-t02-
, V.A.Mehrabov
barsizliyinden alrnrr ki, mrixtelif kesilme noqtalerine uylun intervallar kesigmir.
Mesale 1. isbat edin ki, monoton funksiyantn kesilme noqtaleri goxlu$u

sonlu ve ya hesabidir.
Teorem 4
(Monoton artan funksiyanrn kesilmezlik meyan).
f :la,bl-+ R monoton artan funksiyantn kesilmez olmast ugun zeruri ve kafi
gart f (la,bl) =lf @), f(b)] olmastdrr.
Gosterek ki, bu halda f

(la,b))=171a1,7(b)] olar'
Aydtndtr ki, Yxela,b) noqtasi 09un f (a\< f (*)< f (b) oldu$undan
f (la,o)) clf @), f (a)] olar. Diger terefdan araltq qiymetlar haqqtnda teoreme
asason vcel71a1,71o1l tigtin 1{efa,bl var ki, f(€)=C olar' Yeni
@),f(r))c f (la,ul). Demeli, f (1",b))=lf (a),f (b)l olar'
l.f
Kafitik. Farz edek ki, f (x) monoton artan funksiyadtr vo
f (lo,bl)=lf(a),f(b)]. Gosterak ki, bu halda f eC(la,bl) olar. Oksini fez
edek. Fez edek ki, lcela,bl noqtesi var ki, bu noqteda /(.r) kesilir. Onda
f (c-O)< f (c) ve f (c)< f ("+0) berabarsizliklerinden biri ciddi olmaltdr. Faz
edek ki, f (c-O)<f(c). Onda (f("-O),f(c)) intervaltnda funksiyanrn qiymeti
yoxdur. Diger tarefden f(o)< f(c-O) < f(c)< -f(b) oldu$undan lf@),f(b)l
pargast funksiyanrn qiymetler goxlu$u ola bilmez. Bu isa gerte ziddir. >
' - Teorem 5 (Monoton azalan funksiyanrn kesilmezlik meyan).
f :la,b)-+ R monoton azalan funksiyantn kesilmez olmast ugUn zeruri va
kafi gert f (lr,bl)=lf(b),f(a)] olmastdtr'
Teorem 6 (Ters funksiyanln varhll va kesilmezliyi haqqtnda). Ferz

edak ki, f :x -+R ciddi monotondur. onda Y= f(x) goxlu$unda teyin
olunmug f-' ,Y + X ters funksiyast var, o ciddi monotondur vo onun mono-
/(x) funksiyastntn monotonluq xarakteri ile eynidir.
tonluq xarakteri
Bundan alava, y =la,bf vo f e C(la,b1) olarsa, onda
y =lf @),_f(b)lv Y =[f (b),f (a)] va .f'ec(la,bl) otar.
y=lf @),f (b)lvY =l-f (b),f (a)l olmasrnt Teorem 4 ve Teorem S-de isbat
etmigik. -f-' ,Y +la,bl ters funksiyasr ciddi monotondur ve pargantn obrazt
-103-
analiz
pargadrr. onda Teorem 4 ve Teorem 5-a gore f'(y)

funksiyasr kasilmazdir. >
Analoji olaraq agagrdakr teoremi de isbat etmek olar.
Teorem 7 (Kasilmaz funksiyanrn tersinin olmasr meyarr). Ferz edak
ki, f eCI,,).onda
a) f -in tarsinin olmast tigtin onun ciddi monoton olmasr zeruriva kafidir.
b) .f' ters.funksiyasr varsa, o da f ([r,O])-da kasilmazdir.
Misal 1. -f (*)=sinx funksiyasrna baxaq. Bu funksiya X =[-xlZ,zlZ)
pargasrnda ciddi artrr ve sin:f- rf 2,trlzl-+[-t,t] =
[sin(-a/2),sin(r l)f .
Demeli, sinlpop,olrl daralmasr Teorem 6-nrn butrin gerflerini odayir. onda

onun [-1,1] Pargasrnda teyin olunmug tarsi var, o kesilmazdir va qiymetlar ob-
lastt f-xl2,rl2) paroasrdrr. Ters funksiyam f-t(x)=arcsinx kimi igare edir-
lar. Demeli, arcsin : [-t,t] -+l-xlz,nl2) otar.
Misal 2. "f (*)= cosx funksiyasrna baxaq. Bu funksiya X =[O,rr] par-
gasrnda ciddi azalrr ve cos :lO,n)-+
[-t,t] = [cos0,cosa] . Demeli, cos 1,0,,, da-
ralmasr Teorem 6-nrn britun gertlarini odeyir. onda onun
[-1,1] pargasrnda
teyin olunmug tersi var, o kasilmezdir ve qiymefler oblastr [o,rl pargasrdrr.
Ters funksiyant "f'(*) = arccosr kimi igare edirler. Demeli,
arccos:[-t,t]-+ [0, n) otar.
Misal 3. f (*)=tgx funksiyasrna baxaq. Bu funksiya X =(-"lZ,nlT)
intervalrnda ciddi artrr ve tg:(-nl2,trl2) -+ (-,-)=(tS(-rlZ),tg1nlZ1) .
Onda onun (---oo,-) intervahnda teyin olunmug ciddi artan tersi var. Tars funk-
siyant f'(*)=*rtgx kimi igare edirler. Demeli, arctg:(*,-) -+(-rl2,xl2)

olar. Gosterek ki, bu funksiya kesilmezdir Vro e (---.",".) goturek.
lo=arctg,oe(-rl2,rl2) igare edek. onda l€'> 0 var ki,
lyo-e,yo+ele(-rl2,ttlz) olar. Demeli, tg,flo-e,yo+ef-+lts(yo-t),tg(yo+e)].

Onda arctg :ftg(yo- e\,tg(y, +e)] -+Us-€,!o+e] olar. Ters funksiyanrn kesil-
mezliyi haqqrnda teoremi fyo-e,yo+ef pargasrna tatbiq etsak alarrq ki,
f -' (*) = qrctgx funksiyast ltg(y o - e), tg(y o + e\l pargas nda kesilmezdir.
r
-104-
s. V.A.Mehrabov
BiRDeYigaNLi FU N KSiyALARt N
DIFERENSIAL HESABI
$33. Funksiyantn ntiqtede ttiremasi
Diferensial hesabrnrn esas anlayrglarrndan oran torame anlayrgrna

kegmezden ewel bu anlayrga getiran aga$rdakr fiziki maseleye baxaq. Ferz
edak ki, maddi noqte ,S = S(/) qanunu ile di.izxefli herekat edir. Farz edek ki,
l=/o anrnda cisim S(lo) noqtesindedir. t-to zamanrnda A/ artlml verak.
Onda cismin [.t(/o),.s(ro+Al)] pargasrnda orta sUreti ^s(/o+A/)-^t(ro) dusturu ile
Lt
hesablantr. egar noqtenin , = l0 anrnda ani stiretini hesablamaq istayirikse,
onda hemin ifadede Lt -+ 0 olmaqla limite kegsek
,(r,) =
^S(ro+At)-S( to) (33.1)
ligl
Lt
alarrq. indi ani srirat anlayrgrnr bir qeder genig manada baga drigerek
funksiyanr n toremesi anlayrgrnl verek.
Fez edak ki, f :[a,b]->R funksiyasr verilmigdir. xoe[a,b] goti.rrak. xo
noqtasinde arqumente ele Ax artrmr verek ki, xo+axe[a,D] olsun. onda
funksiyanrn f(x) qiymeti teze f@o+Lx) qiymeti ire ovoz orunar.
Lf (x)=.f(*o+Ax)-/(xo) igare edek. Lf(x) kemiyyetina xo noqtesinda
arqumentin Lx arfimtna uyfiun funksiya afirmr deyilir. kemiyyati
ry
fxo,xo+Ax] aralr$rnda /(x) funksiyasrnrn arqumente nozeran qiymeflerinin
deyigmasinin orta sriretini ifade edir ve bu mrinasibetinde Ax -+ 0 olmaqla
limita kegsek, onda /(x) funksiyasrnrn xo noqtasinde qiymeilarinin deyigma
sriretini alarrq.
Terif 1. 61 f(x, + Lx) - f Go) varsa, onda bu limite /(-r) funksiyastntn
Lr
xo nt5qtesinde ti5remesi deyilir ve agagrdakr kimi igare olunur:
! Q o!-M):-{-9 )- (33. 2)
f ' {r),= li^
_105_
analiz
Toremeni a9a$rdakr kimi de igare edirler:
dv, df(x) (Leybnisl); Dy, Df (x), D,f (x) (Kosi); y', f'(xo), t',,
dx dx
fi@) Gaqranf).
xo * Ax = x igare etsek, onda
Y
Lx = x- xo olar. Demeli, Ar -+ 0 ifadesi
x- xo ) 0 ifadasine gevrilir.
M
Onda (33.1)-i aga$rdakr kimi da
f(6*nx1
yazmaq olar: (s
f'(xo),=lX* (33.3)
f(s P
Biz ewelca (33.2)-in sonlu oldulu hala
baxacagrq. < MM oP -- u(xo,Lx) 4 4+^x
igare edek. Onda

_f (xo+ Ax)
-,f(ro) tga(xo,Lx)
=
Ar
olar. Oger (33.2) limiti varsa, onda M noqtasi y=f(x) eyrisi Uzre Mo-aya-
xrnlagdrqda MMo kesaninin limit vaziyyati var va bu vaziyyat (xo,f$r))
noqtesinda qrafike gekilan toxunan adlantr. Onda Lx -+ 0 olduqda a(xo,Lx)
bucalr toxunanla oX oxunun musbet istiqamati arasrndakr a buca$tna
yaxtnlagtr. Demali, -f'(*o)=tgq. Demali, toramanin handesi monasl qrafike
gakilan toxunanrn bucaq amsahdrr. (33.1) diisturu gilsterir ki, yolun zamana
giSre teremesi hareketin siiretini verir.
Aga$rdakr funksiyalarrn toramalerini tapaq:
Misat 1. f(x)--C=const. Aydtndrr ki, VA-x artrmr ilgUn /(x+M)=C.
onda Lf(*)=0+I*ff)=0.
Demeli f '(x)
-0 .
Misal2. -f (*) - x" , x> 0 ae R. Aydrndrr ki,

(x+Ar)'-x' timxo-t!'.Y{
-'
f'(x):=,,*
&+o Ar - ar+o = xo-t .d.
%
1
Q.V.Leybnis (1646-1716) - Bcrytlk alman alimi, filosofu ve riyaziyyalgrsr. Nyutonla birlikde
sonsuz kigiklar analizinin osastnt qoymugdur;
'J.L.Laqranj (1736-1813) - Gorkamli franstz riyaziyyatgrsr va mexaniki.
-106-
V.A.Mehrabov
Misat 3. f(x)= a', 0< a# 1. AYdrndrrki,
li* o'** - o' = Ar'+0

a* -l
f '( x\:= Ar'+O lim a' = o' .ln a
AX LX
Xrisrisi halda a=e olarsa, onda ("')' =e' olar.
Misat 4. f (r) - sin x . Aydrndrr ki,
f'( x) lim
Ax+0
sin(.r+Ax)-sin(x)
LX
= lim
ario
2sinl, "or("*
AX
%
.. zsin$, .. Zx+Lx
, -.llmcos_=cosr
Ax+0 LX &+O
im
2
Analoji qayda ila gostarmek olar ki, f(x)=cos, olarsa, onda f'(x)=-sinx
olar.
7'
Misal 5. "f
(x) = tgx x * -+ ltn, n=1r2, .. Aydtndtr ki,
f,(x\.=li- rg(,*&)-/g(') - li* sin(Ax) I

Ar+0 Arr0 A.r.cos(x * Ax).cos x
AJf cos- x
Analoji qayda ile gostermek olar ki, f (x)-ctgx x*ltk, k=0,1,... olarsa,
onda y'6)=--j-- 1
olar
sln .r
$34. Ttiremasi olan funksiyalarln xassaleri
34.1 Sonlu arttmlar diisturu. Sonlu ttiremesi

olan funksiyantn kesilmezliYi
Fez edek ki, .f :la,b)-s R funksiyasr xoela,bf noqtesinde sonlu
f '
@ ) toramesine malikdir.
f (xo + Lx) - f (xr\ _
''ff,(.xo)
\ = a(xo, Lx) (34. 1 )
Ax
igare edek. Onda (34.1)-den altntr ki,
f (xo + Lx) - f (x) = f' (x). Lx + a(xo,Ax). Ax (34.21
(33.2)-dan isa altntr ki, linqa(.r,Ax)=0. Yeni a(xo,Lx)=o(Lr), Ar-+0.
Bu ifadalardan istifada etsek,
f (xo+ Lr)- "f @)= f'(x)-Lx+o(Lx), Lx -) 0 (34.3)
-107-
analiz
alarrq. (34.3)-ri agalrdakr kimi de yazmaq olar:
Lf (x) = f'(x).Ax+ o(Lx), Ax --> 0 . (34.4)
Qeyd edak ki, f'(x)
toremesini teyin ederken Ar-+0 Lx+o gertini
ferz etmigik. (34.3) ve (34.4) ifadelari Ar=0 harrnda da doSrudur. (34.2)
dtisturuna sonlu aftrmlar diisturu deyilir.
Netica. Oger f :la,bl-+ R funksiyasr xoela,b) noqtesinda sonlu
-f '(x) toremasine malikdirsa, xo noqtesinde kesilm azdir.
34.2 Sonlu ttiremasi olan funksiyalar

ilzerindE hesab emelleri
Teklif 1. Farz edek ki, f (x)

xo noqtesinde sonlu /'(xo)
funksiyasr
toremesine malikdir. onda Yce R sabiti ugun C.f (*) funksiyasr da xo
noqtesinde sonlu toremeye malikdir va (C .-f (i)t,=," = C .f,(x) .
Bagqa sozle, sabiti torame isaresi xaricina crxartmaq olar.
A(c'l(r0)) y^c. .f(xo + Lx)- c. f(x) _

um = A{+0
Ar+0 LX AX
Af('o).
= 61 1i-- =c. f,(xo). >
Lx)O LX
Teklif 2. Farz edek ki, f (x) ve g(x) funksiyararrnrn xo noqtesinde
sonlu toremeleri var. onda f(x)!g(x) funksiyasrnrn da xo noqtesinde
sonlu toremesi var ve (y1x1+ g(x)),=,. = f '(ro) + g'(xo).
16
A(/('Jr-g(',)=
Ar+0 LX IqPl
Ar+0 LX
h-4e-(ro) = Jf,(x)tg,(x)
&+0 LX
olar. >
Teklif 3. Faz edek ki, f (x) va g(.x) funksiyararrnrn xo noqtasinde
sonlu toremeleri var. onda -f(x).g(x) funksiyasrnrn da xo noqtesinde sonlu
toremesi var vo (f O g(r))' ,=,0 = g(ro) . .f '(xo)+ f (xo).g'(rr).
-108-
V.A.Mehrabov
A (/(ro ) g(ro )) = f (xo+ Ax) . g("ro + Lx) - f (xo) . g(xo ) =

= g(xo + Lx)(f (xo+ Ax)-
f (xoD+ f @)@(xo +Ar) -g(x.)) =
= B(xo +Ax). M@) + f(x). 4g(ro)
**{a*@ s(xo +^r) m#.

onda =
+-f (xo)
I$qP = s(;ro) .f'(x)+.f (xo).s'(xo) otar. >
Teklif 4. Farz edek ki, f (x) ve g("r) funksiyalarrnrn xo noqtesinde
sonlu torameleri var vo g(xo)*O Onda ry funksiyasrnrn da xo
s@)
noqtesinde sonlu toramesi var ve f (x) g@).f'@)-.f ( x)'g'(*o)

s(x) ) g'(x)
Ig(xo) )
A
(rrr,l) _f(xo+Lx) _f@) _ g(xo)' U@)- f (xo)'Ag(xr)
t r(rJ.l g(xr+Ax) g(xo) g(xo+Ax).g(xo)
Onda
f
lim
A @o)
g(xo)
Iim
= arro
rt*,)'uP-flo) qP
Arr0 Lx g(ro).g(xo + Ax)
_ s(x).f'(x)- f (x).s'(x,)
g'(xo)
olar. >
34.3 Miirekkab funksiyanln ttiremasi
Teorem 1 (MUrekkeb funksiyantn ttiremesi). Ferz edek ki,

"f :x -+r ve g:Y -> R funksiyalarr verilib, x ve r ededi arahqrardrr.
f (x) funksiyasrnrn xo e X noqtasinde , g(y) funksiyasrnrn ise
lo = .f (xo) e I noqtesinda sonlu torameleri var. Onda (S " f)@) murekkeb
funksiyasrnrn da xo noqtesinde sonlu toremesi var va
U " d(xr) = s'(y). f'G). (34.5)

_109_
Riyazi analiz
Bu ifadani aga$adakt kimi de yazmaq olar:
(g (/(r))) x = xo = s'r(!o). t;t*,) . (34.5)
uy$un artrmrnr Lf (xo) ile igara edek. onda sU@D murakkeb funksiyasr
aga$rdakr artrm alar.
L(sU@))) = s(f @o+ ar)) - s(f @)) =
= g(f (x)+A/(xo)) - sU@))= &(!o+ Lf (x))- s(yo)
Burada Ax -+ 0 olduqda Lf (x) + 0. Funksiya artrmr rigun dtistura osasen
a9a$rdakrnr alrrrq.
(sU,+U@))-g0o)= +
S@)+
[= g Cv, ) Af(rr) +d4f(xo)), ,
s(yo+ Lf (x))- gQ)=
= s'(y).M(ro) + l;y.a(xo,Lf(ro)) = 0
=
+a(xo,Af(xo)) Af(xo),
og('r(') u@o) +
[,,*
r I Ax+0 LX
-,,,,
Ar+O
g'(yo
Lxo
-l linl(a(.r, M@)) U@))= s'(v)'f'(xo)
[+
$35. Birterefli ve sonsuz ttiremeler
Tarif 1. Ferz edek ki, f :la,bls R funksiyasr verilib, xoela,b). eger

Lr)- "f (xo)
lim .f @n+ varsa, bu limita /(x) funksiyasrnrn xo e XniSq-
Ax++0 Lx
tesinde safi tiiremesi deyilir ve fi@o) kimi igare olunur.
Terif 2. Farz edek ki, f :fa,bl + R funksiyasr verilib, x, e (a,bf. eger
lim f + Lx)- f (xo)

varsa, bu limite f (x) funksiyasrnrn xo e X n6qta-
Ar+-0 Lx
sinda sol ti5remasi deyilir ve f!(x) kimi igare olunur.
Aydrndrr ki, a noqtesinda yalnrz sa!, b noqtesinda isa yalnrz sol
toremeden danrgmaq olar. Oger xo noqtesinde fl(xo) sa! toremesi varsa,
-110-
s.K. V.A.Mehrabov
onda (xo, f @)) noqtesinde funksiyanrn qraflkine sas toxunan, egor f!(xo)
sol toremesi varsa, onda (xo,,f(ro)) noqtasinda funksiyanrn qrafikine sol
toxunan var. isbat olar ki, xo e (a,b) noqtasinde lu toremenin
olmast ticrin ri ve kafi sert fi@o) ve
/'(xo) toremalerinin olmasr ve I@)="f16)
iilinin odenmasidjt
egar fi@o)va f!(x) sontu toremeteri
varsa ve fi@) * "f!(x) gerti odenitirse, Y=f(x)
onda funksiyanrrn qraflkina (*0,_fG)) noq-
tesinde toxunan yoxdur. Bu halda (*0,_f (x))
noqtasina bucaq niiqtesi deyilir.
Misal 1. -f (*)=lxl funksiyasrna baxaq. 0 X
Aydrndrr ki, f e C(R). indi xo = 0 noqtesinde
sol va sa$ toremaleri hesablayaq.
f!(o)=,'* lo+arl-lol = lim -M =-l

Arr-0 AX Ar+-0 AX
fl(o)=,,n1 lo+Axl-lol= fim &=r

Ar++0 A-f Ar++0 n T
Demeli, bu funksiya ugun fi(O) * f:(0) . yeni /(x) =l x I funksiyasrnrn
ro = 0noqtesinde toremasi yoxdur Bu misal oosterir ki. fun ntn kesil-
mezlivinden onun toremesinin varlrdr crxmrr.
Ola biler ki, ArJo
1iÎGt1-4)--[-9)- limiti +- ve ya --beraber olsun.
LX
Bu halda deyilir ki, .ro ntiqtesinde funksiyanrn ttiremesi +- ve fa -a
barabardir.
Bu halda da toremenin handesi menasr oz quwesinda qalrr, sadace
toxunan OI oxuna paralelolur.
$36. Funksiyanln ntiqtede diferensiallanmasr
f
Farz edek ki, :[a,b]-+ R funksiyasl verilib. xoe[a,b) noqtesine Ax
artrmt verek ki, -ro +Axe [a,b] olsun. onda /(x) funksiyasrnrn uy$un artrmr
Lf (x)= f (*o+Ar)- f (x) olar.
-111-
analiz
Terif 1. Oger )Ae ft ededi varsa ki,

f(xo+Ax)- f(x) = A' A,x+o(A-r), A.x --> 0' (36.1)
onda /(x) funksiyasrfi? xoefa,bl ni5qtesinda diferensiallanan funksiya,
A.Lx kemiyyetine ise xo n6qtasinda onun diferensiah deyilir va
df (*) = A'ax kimi igare olunur'
Terifdan alrnrr ki, diferensiallanan funksiyanrn Lf artrmr ile A.M, (*)
kemiyyati arasrndakr ferq Ax artrmrna nozaran daha yriksek tertibden sonsuz
kigik kemiyyatdir. A.Lx, Ar artrmrna nozoron xetti funksiyadrr. Onda (36.1)
ifadesi onu gosterir ki, diferensiallanan funksiva xo noqtesinin atrafrnda ozunri
o(Ax) daqiqliyi ila xatt Hemginin (36.1) ifadesi onu
gostarir ki, l*0 srclggdeA/(xo) arttmr ila l.Ax_KemilreI_Ax-+0 gklLrgsla
ekvivalent sonsuz kicik kamGGrdir.
Funksiyanrn noqteda diferensiallanmasr ile bu noqtado toramanin varlr$r
arasrnda aga$rdakr teorem var.
Teorem 1. f (*) funksiyasrnrn xo noqtesinda diferensiallanan olmasr ugun
zaruri ve kafi gert sonlu .f'(*) toremesinin olmasrdrr. Bu zaman (36.1)
mUnasibetinde A=.f'(*) olur ve o aga$rdakr gekli ahr:
.f @o + Lx) - f (x) = .f '(*). A,x + o(Lx), Lx -+ 0 (36.2)
denin her iki terefini Lx + 0 kemiyyetine bolsek

f (xo+ A'x\- f (xo)
= + 0 ifadesini ararrq. Bu ifadenin sag
tr*o(Lx\, Ax
Lx A,x
terefinin Ax -+ 0 olduqda limiti var ve A ededine beraberdir. Onda hemin
ifadenin sol tarefinin da limiti var, yeni f'(*) var vo f'(x) =A .
Foz edek ki, sonlu _f'(x) toramesi var. Onda funksiya artrmr ugtin
Kafilik.
isbat etmigik ki, aga$tdakt do$rudur. /(xo +Lx)-f(x)=f(x)-Lx+o(Lx), Ax+0.
Bu ise ele f'(x) = I olmaqla (36.1) mtinasibetinin do$rulu$u demekdir. >
Qeyd edek ki, funksiya diferensiah iki xtisusiyyetle xarakteriza
olunur:
1. Diferensial Ax artrmrna nozoran xattifunksiyadrr.
2. Diferensialla Lf(xo) artrmr arasrndakr ferq Ax kemiyyetine nezaron
daha yriksek tertibden sonsuz kigikdir.
Qeyd edek ki, df(x)=A'Lx diferensialtnda Ax arttmt umumiyyetle
ixtiyaridir. Terifa g6re, x arqumentinin diferensialr ela Ax artrmr gotrirulur,
yani dx=Ax. Onda
df (*)= A.dx=.f'(x).d-r. (36.3)
-1t2-
s.K.Ab , V.A.Mehrabov
Bu ifadeden ise ahrrq nr,

df \') = rf'(x).
\u' Demali, avvetler isare kimi
dx
d/(ro)-
ooturduvrimtlz simvolu iki diferensialtn nisbati olan kasr kimi de basa
dx
dtisrile bilar.
Qeyd edek ki, funksiyanrn diferensial -f'(*) va Ax-dan asllrdrr
.r deyigeni sarbest olanda Ax sabit eded y
baga dugu[ir. {
g,
indi diferensiahn hendesi
M
menasn, aragdtraq. f(5**,
(s
Mo noqtesinder' y = /(x) funk-
siyasrnrn qrafikine MoT toxunanr gekak.
Bu toxunanrn Ax artrmrna uygun ordinat
artrmlnr, yeni PT pargasrnln uzunlu$u-
f v X
^x
4+^x
nu tapaq:
Pf ;1 M oP l.tgd = Lx. tga = f (x)' Lx = df (x)
I .
Demali, df(x) diferensiah hendesi olaraq xo noqtesinde eyriye gekilan

toxunantn Ax artrmrna uy$un ordinat arfimrdr. Bu, bir daha o demekdir ki,
noqtede diferensiallanan funksiya bu noqtenin etrafrnda ozunU xettifunksiyaya
gOX yaxrn aparrr.
Lf (x) = df (ro) + o(Ax), Ax -+ o (*)
Bu baraberlik imkan verir ki, bezi hesablamalarda Lf (x)= df (x) go-
turek. xo * Ax = x igare etsek, onda aga$,da|lr teqribi hesablama dtisturunu
alanq:
f (x)= f (xr)+ f'(x)(x-xo) (36.4)
Burada "f
(*)+.f'(xo)(r-ro) dtiz xatti (ro,f G)) noqtesinde y = .f (x)
funksiyasrnrn qraflkine toxunan dtiz xetdir.
36.1. Funksiyantn ntiqtede toxunan anlayrgt.

Funksiyant n n<iqtede diferensiallan maslnrn
mUxtelif tarifleri
indi funksiyanrn noqtede diferensiallanmasrnrn bir nega ekvivalent

tariflerina baxaq.
Terif 2. Tutaq ki, f (x) ve g(x) funksiyalan (a,b) intervalrnda teyin
olunmuglar vo xo € (a,6). Ogar
-l13-
analiz
lim f
(x)- sG)
x)xo X_ Xo
-0
olarsa deyirlar ki, ve g funksiyalan xo ntiqtesinda toxunurlar. Agkardrr
f
ki, bu munasibat kommutativ va tranzitivdir.
f
Mesala 1. lsbat edin ki, :(a,b)--> R funksiyasrnn xoe(a,b) noq_
tesinde g(x) = k(x-xo)+l k,le R gekrinde toxunanr varsa, o yeganedir.
Mesele 2. Tutaq ki, f :(a,b)-+R funksiyasr vedrmigdir ve xo e(a,b).
isbat edin ki, aga!rdakr hokmler eynigucludur:
1. Sonlu f'(x)
toramasivar;
2. f funksiyasr xo noqtesinde diferensiailanandrr, yeni
f (xo + L*) - f (x) = A' a,x + o(a,x), A-r -+ 0 sonlu artrmlar dusturu do$rudur.
3. / funksiyasrnrn xo noqtesinda g(x) =k(x-xo)+l geklinda toxunanr
var.
Qevd edak ki, Terit 2 funksiyanrn qraflkine gekilmig toxunan anlayrgrna
yuxarrda verdiyimiz hendesi terifin riyazi analiz movqeyinden
drrrlmasrdrr. "rr.trn-
Qevd edek ki, aga$rdakr misallar gosterir ki, noqtede diferensiallanma
lokalxassedir.
Misal 1. f (x) = x'Z@) xe R funksiyasrna baxaq.
Agkardrr ki, x, * 0 noqtalerinde bu funksiyanrn toramasi yoxdur. lndi
ro = 0 olsun, onda alartq
.f (r)
x-
- f Go)
xo
=tuff'0, x-+0
Demali, 1f'(*) = 0.
Aldrq ki, baxdrgrmrz funksiya tekce bir noqtede
diferensiallanandrr.
Misal 2. f(*) =l.rl funksiyasrna baxaq.
Agkardrr ki, x, >0 olarsa f'(x)=l ve x, <0 olarsa f'(x)=-l olar.
ro = 0 -da ise bu funksiya diferensiallanan deyil (bax. g35).
Demeli, f (*) =lxl funksiyasr tekce x = 0 -da diferensiallanan deyil.
-tt4-
S.K. Abdu I I ayev, F.A.Abdul I ayev, V. A.M eh rabov
$37. Diferensiallamanrn sade diisturlan
df (x) = f'(xo\.dx ifadesindan istifade ederek agalrdakr

diferensiallar cadvelini alarrq:
1. -f(x)=c df(x)=Q;
2. f(x)= x" df(x)=q'x"'dxi
3.,f(x)=sinx df(r)=cosx'dx:
4. .f(x)=cosx df(*)=-sinx'dx:
5. -f(x)=ts df(x)=J- a*;
cos- x
6. f(x)=ctsx df(x)=--!-
sm- x
*,
7 . .f (x) = a' df (x) = a* 'lna' dx i
8. f (x) =log, x df (x) =x.lna
! a- .
Elece de ters funksiyanrn toramesi dusturu vasitasile isbat olunur ki (bax

$38) aga$rdakr dlrsturlar dogrudur:
9. f (x)=arcsinx df (x) =! a* ,
'Jl - x"
G
1
10. _f (x) = arccosx df (x) = dx;
11. -f(x)=arctsx df(x)=# *t

12. .f (r)= (ffcctgx df (x)=-fi a, .
Taklif. Tutaq ki, f va g diferensiallanandtrlar. Onda

1. d(c f (x)) = c'd(f (x));
2. d(f (x)tg(x)) = d(f (x))!d(s@D;
3.. d(f (x).g(x)) =s(x).d(f (x))+ f (x).d(s@D;
(x))-f (x) d(sOD,
o( ry)- e@)'d(f
4. *[g(*) (g(x) * 0).
) s'@)
1. d(c f (x)) = (c. f (x))' .dx = c. f'(x).dx = c' d(f (*)) .

2. d(f (x)tg(x)) =("f (x)+ g(x))'.dx=
= f' (x). dx + g'(x). dx = d(f (x)) t d(g(x)) .
3.. d(f (x).g(x)) = ("f (x)' s@))' 'dx = s(x)' f'(x)' dx +
-1 l5-
analiz
+f (x)-s'(*).dx= s@).d(-f (*))+.f (*).d(s@\.
4.a f (*) f (x) I . d-. sG)' f'(x)' dx - s'@)' f (x)' dx

= -
s@) )=( s(r) ) s'@)
g(x) . d (f (x)) - (x\ . d (g(x))
"f
g'(x)
$38. Ters funksiyanrn ttiremesi
Teorem 1. Faz edek ki, f :la,bl-+ R funksiyasr

1a,bl pargasrnda ke-
silmezdir ve ciddi monotondur. eger xoefa,bl noqtesinde sonlu tore- /'(xo)
mesi varsa va f'(x) r 0 isa, onda /-t , f (lo,b])-, [a,6] ters funksiyasrnrn
yo =
"f
(x) noqtesinda toramesi var vo aga!rdakr boraberlik dolrudur:
(f-')'(vo) =;. (38.1)
Bu ters funksiyanr kimi igare edak. Bu funksiyanrn /0 = (x) arqumen-

7-' -f
tine Ay artrmr verak. Onda funksiya artrmt nf.U)=-f-,(yo+Ly)_frOo)
olar. Ly artrmrna /(xj funksiyasrnrn uygun artrmrnr Lf
ile igare edek. onda
-f-'0)-xo olar. Demeli, f-'(yo+Ay)= xo+Lx. Onda
Lx = f-, (yo + Ly) _ xo = f-, (yo + Ly) _ -f, Uo) .
/-t funksiyasr ciddi monoton oldugundan

(Ly *0) <+ (lx + o),
onda
.f'(yo+ Ly)- -f' (yo) Lx 1 I (38.2)
Ly Ly Lv M@o)
Lx Lx
/-' funksiyasr kesitmez otdulundan (ay -+ 0)= (a, - 0). (3s.2) ifa-
desinde Ly --> 0 olduqda sa$ t arefin limiti var r" ---l- -a baraberdir. Onda
f'(xo)
sol terefin de limiti var vo agagrdakr beraberlik dogrudur:
-116-
V.A.Mehrabov
mW=;,-dem,i =(f')'
"''=h'
o
(391) drtsfurunun *adrdah sada handesi menasr var.

Bilirik ki, duz ve ters funksiyalarrn qrafiklari ! = x duz xetiine nazoren
simmetrikdir. Yeni OX ve OY oxlannn
yerini deyigsek, y= f(x) funksiyasrnrn
qrafiki ila x = f-'(y) funksiyasrnrn qraflki x=f'(y)
ust-riste du9ar.
Toremanin hendesi manasrna g6re, Y=f(x)
-')' (.vo) = tsB

-f'(x) = tgA, (f =7[;= cts,
xo X
(38.1) dtisturundan istifade ederek bezi tars funksiyalarrn t6ramelerini

hesablayaq.
Misal 1 . Hesablayaq: (arcsin y)' .
evvelca -f.r<{ funksiyastna baxaq.

-/=sinx
Aydrndrr ki, ,-14 olduqda y,(*)=r(-;)=*.(*f)-s otar. Bu funksiyanrn
ters funksiyast .r=arcsiny funksiyasrdrr. (38.1) dristurundan istifade etsek,

alarrq:
ffiw I
1 1
(arcsin y)'
(sinx)' cos.r
Analoji qayda ile isbat etmek olar ki,

(arccos y)' --!
=
lri
.
Misal 2. Hesablayaq: (log" y)' .
y=a' funksiyasrna baxaq. Aydrndrr ki, a>0n a+l olarsa,

Ovvelce
i'=a''lna#0 olar. Bu funksiyanrn ters funksiyasr x=rogoy funksiyasrdrr.
(38. 1 ) dristurundan istifade etsek, alarrq:
1 I
(log, v)
,)' a' .lna y.kta
=-=-=-r
(a
-tt7-
analiz
yani.' (los
aal v)
'1
/ -
\
y'naI
-
Misat 3. Hesablayaq (arctg)'
ewelca y = tgx funksiyasrna baxaq. Aydrndtr ki, x * +L+ xk, keZ
olarsa, ,'=-l*q olar, Bu funksiyantn tars funksiyast x = arctgy
funksiyasrdrr. (38.1 ) dristurundan istifade etsek, alartq:

l,
Yt
(arctgt)'= =cos'*=--]-=,=l:
r+ ts2 x r+ Y'
Us)' #t
Analoji qayda ile isbat etmek olar ki, (arcctgt)'= -.!L+y
$39. 1-ci tertib diferensial formasrnrn invarianthlr
Ferzedekki, y=f(x) ve x=x(t) funksiyalarr y=f(x(r)) murekkeb

funksiyasrnrn teyin olunmasr rigrin taleb olunan xasselari odeyirlar. Yeni
x=x(t) funksiyasrnrn qiymatlar oblastr y= "f(x\ funksiyasrnrn tayin ob-
lastrna daxildir.
Farz edek ki, y= f (x) ve x= x(t) funksiyalart diferensiallanandtrlar.
Ogar y = f (x) funksiyasrnrn x dayigenine serbast deyigen kimi baxsaq,
onda
dy = .f,' .dx (39.11
olar.
eger y = f (x(t)) mrirekkeb funksiyasrna / dayiganinin funksiyasr kimi
baxsaq, onda
dy = .dt l3s.2l
fi
olar. Mtirakkab funksiyan n toramesinin dristurundan istifade etsek
r
-fi = f,'*i (39.3)

oldu$unu alarrq. Sonuncu ifadeni (39.2)-de nozoro alsaq, onda alarrq ki,
dy = f,'xid, (39.4).
Burada x-a /-nin funksiyasr kimi baxsaq, x: .dt=dx olar. Bunu (39.4)-
de nezere alsaq yenidan (39.1) ifadesini alarrq.
-1 18-
V.A.Mehrabov
Demeli, y = f (x(t)) mUrekkeb funksivasrnda x -a sarbest davisan

va va asrlt devisen kimi baxsaq. onun diferensiah liciln evni forma ahnq.
Basqa s6zle. funksivanrn 1-ci diferensiahnrn formasr invariantdrr.
Qevd. (39.1) ve (39.5) baraberliklari formaca eyni olsalar da, onlarrn
mozmunu ferqlidir. (39.1)-da dx serbest dayigenin diferensiah oldu$u ugun
ixtiyari Lx arttmrna beraberdir. (39.5)-da isa dx ifadesi x = x(t)
funksiyast nr n diferensial rd rr.
y,,dv
=+ beraberliyinden istifade edarek, y vo x bagqa bir deyigendan
dx
asrlr olduqd a da y,' toramesini hesablamaq olar.
Misat 1. y = Jt- r' -1<x<1 funksiyastna baxaq. Aydrndrr ki,
x E'f
vr olar. indi farz edek ki, x = sinr
22
y= 1- sin2 r = cos I oldulunu nezoro alsaq, alarrq
__sint.dt __sinr __ x
v, _dy
Farz edek ki,
dx cost-dt cosl G
y=gQ), x=rlr(t) a <t < p (39.61
funksiyast verilmigdir. Bu gekilde verilmig funksiyaya parametrik gekilde
verilmig funksiya deyilir. Ferz edek ki, gQ), r4(r) funksiyalarr diferensial-
lanandrr, x=VG) funksiyasrnrt t=tt/t@) diferensiallanan tersi var. Onda
y = gQl/t (x)) murekkeb funksiyasr var ve diferensiallanandrr. Funksiyanrn 1-
ci diferensial formasrnrn invarianth!rndan istifade ederek (39.6) gekilde
verilmig funksiyanrn toremesini hesablasaq
!' _dy _yi.at =/,' = Q,Q) (3e.7)

dx *i.at x,' V,Q)
alarrq.
Demali, parametrik gekilde verilmig funksiyanrn toramesini (39.7) dusturu
ila hesablamaq olar. Bu zaman y = g(Vu (x)) agkar asrlh$rnr tapmaga eh-
tiyac yoxdur.
-t19-
analiz
$40. Diferensial hesabtnrn esas teoremteri
40.1 Ferma, Darbu, Roll, Laqranj,

Kogiteoremleri
esas teoremleri isbat etmazden ewel agaSrdakr komekgi Lemmanl isbat
edek.
Lemma: Ferz edek ki, y = /(x) funksiyasr xo noqtesinin u(.ro) etra-
frnda tayin olunub ve bu noqtede diferensiallanandrr. eger
f(4)>0 (,/(d<0)
olarsa, onda fd>0 Vxe(.ro,.ro +A f@)>"f@) (-f(r).f@)) ,"
fr>0 Vxe (xo -6,xr) .f(x)<-f(x) (f(*), "f@)).
x+xo x _ xo
do$rudur. onda limitin xassasine gore, aga$rdakrrarr ararrq:
(
j=ar0 vxe (xo-d,xo+d) f@)-f(x) >0, ,*r^1.=
I r-xo ")
+{V.re (xo,xo +f; -f (*)> f @); Vxe (xo _d,ro) f @) < f (rr)}
Lemma isbat olundu. >
Qevd 1. Ogar xo noqtesinda sonlu birterefli toreme olarsa, onda Lem-
manrn hokmu xo noqtesinin uygun etrafrna aiddir.
Teorem 1 (Fermar teoremi). Ferz edek ki, f (x) funksiyasr mtieyyen
fa,bl paeasrnda teyin olunub va xo e (a,b) noqtesinde ozrjntin an boytik ve ya
en kigik qiymetini alrr. eger sonlu /'(xo) toramesi varsa, onda
f'(xo) = 0
olar.
boyrik qiymet alrr va f'(xr) * 0 . Onda ya

.f'(x) f'(x) < 0 olar.
> 0, ya da
eger f'(xr)>0 olarsa, onda lr>0 yxe(x,xo+5)
_f(x)>f@o)
olar. eger aksine, f'@)<0 olarsa, onda fr>0 V.re(xo _5,\)
-f(x)>-f(xo)
olar. Yeni, f(x)qiymeti funksiyanrn an boyrik qiymeti deyil. Bu ise gerte
ziddir.
xo noqtasinde f(x) funksiyasr an kigik qiymet aldrqda da teorem
anoloji qaydada isbat olunur. >
I P.Ferma (1601-1665)
- lxtisasca htiquqgrinas olan gcirkemli fransrz riyaziyyatgrsr
-t20-
s.K. v, F.A.A V.A.Mehrabov
Qevd 2. Teoremin gertinda xo noqtesinin daxiri noqte olmasr gerti mu-

htlmdtir. Meselen, -f(*)=x funksiyasr [0,1] pargasrnda diferensiallanandrr
va r= I noqtasinde en boyukqiymetini alrr. Ancan -f'(l)=1+ 0.
Toremenin handesi monasrnr nozeren alrrrq ki, daxili xo noqtesinde dife-
rensiallanan funksiya ozunun en boyrlk ve ya en kigik qiymetini alrrsa, onda
@0, f@)) noqtesinda gekilen toxunan OX oxunaparaleldir.
Ferma teoreminin neticasi kimi
a9a$rdakr maraqh teoremi isbat edok.
Teorem 2(Darbut teoremi).
Ferz edek ki, f (x) funksiyasr mriey-
% Y=f(x)
\en fa,b) pargasrnda diferensiallanan-
drr. Onda f'(*) tdreme funksiyasr
f'(a) ve -f'(b) adadleri arasrndakl
btlttin qiymetleri ahr.
siallanan funksiyalar goxlugunu D(X) a 0 x. b X

va ya Dx kimi igare edirler. garta
gora, f e D[a,b].
Owelce isbat edek ki,f'(a) ve f'(b) aks igarali olarsa,
onda l{e(a,b) f'G)=O olar. Farz edek ki, f'(a)>g, _f'(b)<0. par-
gada diferensiallanan funksiya kesilmez oldulundan Veyergtrass teoremine
gora alrrrq ki, 1€ e [a,b] var ki, bu noqtede /(-x) funksiyasr oztrntln an boyuk
qiymetinialrr. Gosterek ki, f e (a,b) .
Heqiqaten da agor €=o olarsa, -f'(a)>0 oldu$undan atarrq ki,
lr>0 Yxe(a,q+A f@)> f (a) olar. Bu isa o demekdir ki, f (a) en bo-
ytik qiymet deyil. Diger terafdan € =b olarsa, f'(b) < 0 oldugundan alarrq ki,
3r>0 Yxe(b-6,b) f (x)> f(b) otar. Bu isa o demekdir ki, f (b) en r
boytik qiymet deyil. Demeli, ( e (a,b) olmarrdrr. onda Ferma teoremina gora,
f'(€)=0.
indi f'(a)f'(b) adedlari arasrnda vce R ededi gottirak. Gosterak
va
ki,1(e(a,b) f(O=C. Umumiliyi pozmadan farz edek ki, f'(a) > C > -f'(b).
Agagrdakr komekgi funksiya daxil edak: e@) = f (x) - c .x . onda aydrndrr ki,
q(o)= f'(a)-C>0, q(b)= f'(b)-C<0. Onda Teoremin 1-ci hissesinda
I
Q.Darbu (1 842-19 17 ) - Franslz riyaziyyatgr s l.
*t2t-
Riyazianaliz
isbat etdiyimize gore, 3( e (a,b) e'(€) =0 olar. Buradan ahnrr ki,
(iG)= f'(€)-C=0 demeti f'(€)- e. y
Qevd 3. Darbu teoreminden alrnrr ki, fa,b) pargasrnda sonlu f'(r)
toremasi varsa, onda f'(*) torame funksiyasr ozunrin ixtiyari 2 qiymeti
arasrndakr brltrin qiymatleri ahr.
Qevd 4. Darbu teoremi Koginin 2-ci teoremina oxgayrr. Lakin bu teorem
Kogi teoreminden alrna bilmez. erinki toreme funksiyasr f'(x)
kesilmez
funksiya olmaya biler.
Qevd edek ki, mehz Darbu teoreminin komeyi ile isbat olunur ki, torame
funksiyasrnrn birinci nov kesilma noqterari ora bilmez (isbat edin!).
Teorem 3 (Rolll teoremi). Ferz edak ki, a9affir
f-e Cla,b)
gerfler odenir: 1.
2. f e D(a,b)
3.f(a)=f(b)
Onda 1{ e (a,b) f'(€) = O .
remina gora, /(x) funksiyasr la,bl pargasrnda ozunun en boyuk va en kigik

qiymtelerini ahr. Bu qiymteleri uylun olaraq M ve n ile igare edak. Agagrdakr
2 hal mtimrikrindtir:
1) M =m. Bu halda Yxela,bl ugtin alrrrq ki, m< f (*)< M . Onda
vxela,bl ugun /("r) =m=M olar. yeni /(x)sabit funksiyadrr. Bu halda
Yxefa,6l tigun f'(x) = 0 olar.
2) m<M . Bu halda f(a)=/(b)ordugundan mnM qiymailerinden
heg olmasa biri daxili noqtede ahnrr. Hamin noqteni f ile igare edek. onda
Ferma teoremina gore, f'({) = 0 olar. >
Teoremin hendesi menasil izah edek.
Bu o demekdir ki, teoremin gerfleri
daxilinde 1{e(a,b) noqtesi var ki, ({,f(€))
noqtesinde funksiyanrn qraflkine gakilmig
toxunan OX oxuna paraleldir. f(u)
Qevd 5. Roll teoreminin gerflerinin ugri
de mrihumdtir. Bunlarr misallarla gosterek.
Misal 1.
x, 0<x<l
.f (x) = funksiyasrna ba- U x
0, x=l
I
M.Roll (16s2-1719)- Fransrz riyaziyyatgrsr
-t22-
S. K. Abd u I I ayev, F. A. Abd u I I ayev, V. A.M e h rab ov
xaq. Bu funksiya (0,1) intervaltnda diferensiallanandtr ve /(0) = /(1) = 0.
Lakin f e Cll,\. Qrinki x = I noqtasinde funksiya kesilir. Bu funksiyantn
Vxe (0,1) noqtesi tigtin toremesi 7'1x1r0 olar. Yeni Roll teoreminin hokmti
odenmir.
x.' O<r<12
Misal 2. funksiyasrna baxaq. Bu funksiya Roll
f(x)=
I-x.,2!.*<t
teoreminin 1-ci va 3-cU gertlerini 6deyir, amma 2-ci gar,ti odamir. Bu
funksiyanrn Vxe (0,1) noqtasi ugrin f'(x)*0 olar. Yeni Roll teoreminin
hokmu odenmir.
Misal 3. .f(*)=*, xe[0,1] funksiyastna baxaq. Bu funksiya Roll
teoreminin 1-ci ve 2-ci gertlerini odeyir, amma 3-cu gerti odemir. Bu Teo-
siyanrn Vxe (0,1) noqtasi rigun /'(x) + 0 olar. Yeni Roll teoreminin h6kmti
odenmir.
Teorem 4 (Laqranj teoremi). Ferz edek ki, aga$tdakt gertler odenir: 1.
f e Cla,bl
2. -f e D(a,b)
Onda
1{ e (a,b) f'(€)- ftb)-
D-O
f(a). (40.1)
f (b)- (o)
F(x) = f (*)- 71o1-f (*- a) . (40.21
b-a
Bu funksiya la,b) pargasrnda
Roll teoreminin buttin gertlerini odayir.
Do$rudan da
1. F e Cla,bl
B
2. FeD(a,b)ve
(b)- "f (a)
F'(x)= f'(x)-f b-a A C
indi 3-cti gertin odanmesini yox-
layaq. Heqiqeten de F(a) = F(b) = 0. a 0 u b X
Onda Roll teoremine gore,
1( e (a,b) F'(€) = 0 = 1( e (a,b) "f '(€) =

(b ) f (a )
b-a
-t23-
Riyazianaliz
Teoremin hendasi msnasm izah edek.
f (b)- f (") _l BC I
b-a lACftst
(b)- f (")
"f
b-a
kemiyyeti AB veterinin bucaq emsalrdrr. Laqranj teoremi
hendasi olaraq gosterir ki, 1{e (a,b) noqtesi var ki, (€,f(€)) noqtesinde
funksiyanrn qrafikine gekilen toxunan l^B vetarina paraleldir.
Qevd 6. Laqranj teoremi Roll teoreminin umumilegmesidir. Dolrudan da
f (a) = /(b) olarsa, onda alarrq ki, 1( e (a,b) f'(€) = 0 olar.
Qevd 7. Laqranj teoreminin hokmti a > b olduqda da dogrudur.
Qevd 8. (40.1) beraberliyini gox vaxt agagrdakr kimi yazrrlar:
f (b) - "f (a) = "f '(€) .(b - a) (40.3)
. Laqranj teoremine bezan diferensial hesafunda orta qiymet teoremi
deyilir. (40.3) dtisturuna ise Laqranjrn sonlu arfimlar dasturi deyilir. Bunu
izah edek.
vxo e la,bl g6tUrek. Ela ar > 0(rr. 0) artrmr verak ki, x, + a,xe[a,b]
olsun. Ar > 0(A.r < 0) olduqda + Lxf ([r, +Ar,ro]) pargastna Laqranj
[xo ,xo
teoremini tetbiq edek. Onda 1( e (xo,xo+Ax) (=f e (x, *Ax,xo)) var ki,
"f Go + L') - f (x) = .f '(€). Lx (40.41

olar. Bagqa sozla,
Lf (r) = .f' ((). Ar. (40.5).
Diger terefden bilirik ki,
Lf @)= f'(*).Ax+o(Ax), Lx _+ 0. (40.6)
Buradan alrrrq ki,
M @) = .f' (x). Lrc . (40.71
Bu ifadede nisbi xata Ax -+ 0 olduqda, mriilaq xeta da srfra yaxrnlagrr. (40.s)
ifadesi isa gosterir ki, 1€ noqtasi var ki, Lf (*) funksiya artrmr daqiq olaraq
f'(€).L* kamiyyetina baraberdir. Bu ifadada arqumentin va funksiyanrn
artrmlarr igtirak etdiyinden (40.s) va demeli, hemginin (40.1) diisturuna
sonlu afttmlar diisturu deyilir.
A-x> 0(Ar<0) olduqda [.x,x+Ax]([x+or,rJ) pargasrnda
/-e Laqranj
teoremini tetbiq etsek alarrq ki,
1{ e (x,x + A-r) f'(€) =
f (x+ Lx )- f (x)
(40.8)
Lx
-124-
S. K. Abd u I I ayev, F. A. Ab d u I I ayev, V. A. M e h ra bov
Burada € e (*,x + Ax) noqtesini agagrdakr kimi gostermek olar:

?
6=*+€-*=r*l-'.Ar=x*e.Lx, g.5t=6,'.t. Ona gore de (40.g)

Ax Lx -
dusturunu a9a$rdakr kimi yazmaq olar:
tf (*)= .f (x+A-r) - f (*)= .f'(*+0.L,x).Lx, O <0 < 1 (40.9)
Bu dtistur /(x)
funksiyasr diferensiallanan olduqda VA; artrmr ugrin
dolrudur. Ona gore de, (40.9) diisturuna da sonlu arfimlar diisturu deyitir.
Bu dristurun catrsmavan cahati odur ki. dtisturda istirak edan { e (a,b) ededi
namelumdur. (40.9) dusturunun goxlu sayda tetbiqlari var.6'irid-an birini
gosterek.
Fez edek ki, f(x) funksiyasr fxo,xo+Ax] pargaslnda kesilmezdir ve
(xr, x, + Ax) intervah nda ise diferensiallanandr r. Laqranj dusturuna osasan
f (xo+ A^x)- f (x) = (40.10)
Lx -f,(*o+0.L,x)
olar.
*,,
Ferz edek
,Ipo/'(x) sonlu vo ya sonsuz limiti var. Onda (40.10)
munasibatinde {Ax-++0} ={r, +0. Ax-+xo +0} olar. Demeli, (40.10)-nun
saS tereflnin limiti var, onda sol tareflnin de limiti var va aga$rdakr baraberlik
do$rudur:
-f' (*o *o) = iT,

4Id#&d =,r:yof {,) '
Eyni s6zleri xo noqtesinde sol torema haqqrnda da demek olar. yeni

_lim^/'(x) sonlu vo ya sonsuz limiti varsa, onda aga$rdakr berabartik dog-
r-r:0-0
rudur:
f'(xo -ol =
Jgru#@ =,!fl' f,@)
Bu faktlardan agagrdakr natice ahnrr.
Netica 1. Farz edak ki, /(.r) funksiyat [a,b] pargasrnda sonlu tore-
meya malikdir. Yani f':la,b)+R funksiyasr teyin olunmugdur. onda
f'(x)
funksiyasrnrn 1-ci nov kesilma noqtesiola bilmez.
burada iki halola bitar: y, ya da

,Iflo _f'(x) timitivar, ,!fl, -f'(*) limitiyox-
dur.
1. Farz edek ki, .f'(x) =,I*o .f'(x). yeni bu harda
f'(x) funksiyasr
sa$dan kasilmezdir.
_t25_
analiz
2. Ferz edak ki, .!fr. f'G) limiti yoxdur. Yeni /'(.r) funksiyasrnrn
saldan 2-ci nov kesilmesivar.

Eyni sozleri sol toreme haqqrnda da demek olar. Yani soldan kesilmenin
xarakteri haqqrnda da demek olar. >
Teorem 5 (Kogi teoremi). Ferz edek ki, agaSrdakt gertler odenir: 1.
f,geCfa,b)
2. "f ,ge D(a,b)
3. Vx e (a,b) g'(x) * 0
Onda
1{ e (a,b) f\u,!- f {'.
!=
f'r(.6)'(40'1 1)
slb)- sla) s lE)
ki, g(D) = g(a). Onda la,bl pargastnda g(x) funksiyast tigtin Roll teoreminin
gertleri odanir. Bu teoreme asasen alrrrq ki, 1r7e(a,b) g'(q)=0 olar. Bu
ise teoremin 3-crj gertine ziddir. Demeli, S(b)- S@) * 0 olar.
Aga$rdakr komekgi funksiyaya baxaq:
(b)- (o)
F(x) = "f (*)- "f
(o)- f f
G@)- s@))
s(b)- s@)
Bu funksiya la,bl pargasrnda Roll teoreminin butun gartlarini odeyir. Do$-
rudan da
1. F e Cfa,bl
2. F e Dfa,b) va F'(x) = f'(x)- f

\!!- fg\a)
l'! .
s'(x) .
s\D)-
indi 3-cii gertin odanmasini yoxlayaq. Heqiqetan da F(a)=F(b)=9.
Onda Roll teoremina gora, 1{e(a,b) var ki, F'(O=0 olar. Buradan alartq
f (b)- f (a) - f'(0 . d
eQ)- s@) s'(€)
Qevd 9. Kogi teoremi Laqranj teoreminin Umumilegmesidir. Yeni Kogi
teoreminden xtisusi halda Laqranj teoremi ahna bilar. Dolrudan da g(x) = .r
funksiyasr gotiirsek,
.f (b)- "f (o) _.f'(€) f (b)- f (a)
f,(t\
-
s(bYs@-s\O- b-a =-r\>'
olar. Demeli, Kogi teoremi Laqranj teoremine gevriler.
-t26-
V, F. V.A.Mehrabov
$41. Yiiksak tertibli t<iremelar
f f
Ferz edek ki, :la,bl-s l? funksiyasr verilmisdir va e Dla,Dl. Onda
.f ' :lo,bl -+ R funksiyasrnr almtg oluruq.
Terif 1. Ogar f'(x) funksiyastntn .r0 ela,bf noqtesinde toremesi varsa,
onda bu toremeye f (x)tunksiyasrnrn xo nogtasinde 2-ci tertib ti5ramasi
deyilir va f"(x) kimi igare olunur. Belelikla,
f'(xo + Ar) - f'(*o)
f'(x) '= I$ Lx
/(x) funksiyasrnrn xo noqtesinda 2-ci tertib toremesini aga$tdakt kimi
de igare edirlar:
o'{,r{,,
*,
ax
y,; ax
, Dr.f e).
Fez edek ki, la,bf pargasrnda .f"(x) torama funksiyasr var. Analoji
olaraq .f'@) -t, yeni f (x)funksiyasrntn x, nogfesinde 3-cii tertib tiire-
masini teyin etmak olar. lndii faz edek ki, la,bl pargastnda fa'' (*) torame
funksiyasr var. Analoji olaraq f@) (*o) -r, yeni /(x) funksiyastntn xo
noqtasinda r -cti tartib toramesini teyin etmek olar.
Ierif 2. Oger 7t'-t)(x) funksiyasrnrn, yani (n -1)-ci tartib torema funk-
siyasrnrnxoela,bl noqtasinde toremasi varsa, onda bu torameye f(x)
funksiyastntn xo ni5qtesinda n -ci tartib tiSremesi deyilir ve bu toreme
f@'@) kimi igare olunur. Belelikle,
f@,@),=E*w
/(x) funksiyasrnrn x, noqtesinde n -ci tertib toremesini aga$tdakt kimi
de igara edirter: *, y@); Wt D'f (x).

ax ax
Qeyd edek ki, bu igaralarde dx" ila x" funksiyastntn diferensialt igare
olunmayrb, bu, garti igaredir.
n -ci tartib toreme induktiv yolla teyin olunur. Yani n -ci tertib toramani
hesablamaq ugun buttin evvelki torameleri hesablamaq laztmdtr. Lakin bazi
funksiyalar rigrin n -ci tartib toreme tigUn umumi dtlsturlar tapmaq mtimkun-
d0r. Bu dtisturlart almarken n -ci tertib torama Ugun agagrdakr qaydalardan
istifade olunur:
(C' .f (*))(') = C' f(')\x)
-t27-
Riyazi analiz
(f (*)+ g(x))(') - _f(t(.r) + g(") (r)

Bu qaydalardan istifade ederek, bezi funksiyalar rigun n-ci tartib
toremeni hesablayaq.
Misal 1. .f (*) = *" , r ) 0, ae R funksiyastna baxaq.
Aydrndrr ki,
f'(*) = d' xo-t ; -f'(*) = a' (a -l)' x"-t ;
osrinda r, d;,fj.]iJ'ool,tl;l'#;il,i'H; dogruruounu riyazi

induksiya Usulu ile ciddi isbat etmek olar. Oger f (*)=(a+b.x)" funksiyasrna
baxsaq, onda /(') ( x) = u' (a -l)''' (a - n + l)' b'' (a + b' x)"-" olar.
Misal2. f (x)= a' funksiyastna baxaq. Aydtndtr ki,
f'(x)= a''lna; f'(*)= a''ln2 a;... f'" (*)= a''ln" a
Misal 3. "f (*)=lnx funksiyaslna baxaq' Aydtndtr ki,
y'61=1, y'1*1=-), y'1xy=j;. . .f,^,(*)=gl;pa

Misal4. f(*)=sinx funksiyastna baxaq' Aydtndtr ki,
(z\
.f'(*) =cosr =."(r.i), /'(r) = cos ['*r.]= sln x+2.1
2
; f@) (*)= .i., (, * n--a)

)l
l.
Misal 5. "f (x)= cosx funksiyastna baxaq. Aydtndtr ki,
-f'(*) =-sinx = *.(r.;) ; f'(x)= -sin ('.;)= "o'['* ' ;),

.";,f(')(x) = cos x+n--lt
2
$42. Leybnis dtisturu
Hasilin n -ci tartib toramasinin dristuru bir qeder murekkebdir.

f (*). g(x) hasilinin ardrcrl toremelerini hesablayaq.
(f f*>. sG)) = f'(x).g(x) + f (x). s'(x);
, (f(r)'g(r)) = f'(x)'g(x)+ 2'f'(x)'s'(x)+ f (x)'g'(x);
-t28-
S.K. Abd u ll ayev, F. A. Abdu I I ayev, V. A.M ehrabov
( f O) e @))- = f - (*). g(x) + 3 . f ' (x). g' (x) + 3 . f ' (x). g' (x) + f (x). s- (x) .
Aldrlrmrz ifadalar uyQun olaraq, (f f*>+ g(r))' , (f (*)+ g(r))' ,

(ffO+g(r))' binomlartntn agtltgtnt xattrladrr. Lakin f(*) ve g(x) funk-
siyalarrntn quwatleri avezina uy$un tertibden toremaler baga drigUlur.
eger fQ'(*)= -f (x), g(o)(r) = g(x) igare etsek, onda n-ci tartib
toreme tigun agagtdakt dusturu alarrq:
(f t*1. s@))" =ir:

k=0
.ta-o @). s(*)(r) (42.11
Bu dusturu riyazi induksiya metodu ile ciddi isbat etmek olar. (42.1)
d0sturuna Leybnis diisturu deyilir.
Uy$un d[isturu goxlu sayda funksiyalarrn hasili iigun de yazmaq olar.
Meselen, (il*). fr(x)... .f-(*))(") hasilinin n -ci tertib toremesinin dtisturu
(f,@l + -fr(*) +''' + f^ (x))(') monomunun agt It glna oxgayt r.
$43. Ytiksek tertibli diferensiallar
Fez edek ki, f (x) funksiyasr xoe (a,b) noqtesinin

mtreyyan U(x) etraftnda diferensiallanandrr. Bagqa sozla, Vxe U(xo) Ugun
df (x) = f'(x). dx diferensiah teyin olunub.
Terif 1. Ogar df xoe(a,b) noqtesinde diferensiallanandrrsa, yeni
a(a761)1.=_o diferensialr varsa, onda bu diferensiala f(x) tunksiyasrnrn xo
nt5qtesinda 2-ci tertib diferensialr deyilir ve d2 f (x1 kimi igara olunur. Onda,
agar .r serbest dayigandirse
d'z .f @ ) := d (df (x))l d (.f ' (*) . tu)|,= = d ( f ' (x). a, )1,*, =
_=., = o
-f'(*).Lx.Lx= f'(*) (Ar)' = 7'1x01.(dx)'
=
Burada (a*)'-m adetan dx2 kimi igare edirler. Qeyd edsk ki, dx2 ifadesi
f(x)= x' funksiyasrnrn diferensiah deyil. f(x)=x' funksiyasrnrn diferen-

sialrnr a(*') kimi igare edecayik. Belalikle aldrq ki,
d' .f @):= f'(x).dxz . 1+t.t'1.
-129-
Riyazi analiz
Terif 2. Analoji olaraq, eger d'-f *oe(a,b) noqtasinda diferensial-

lanandrrsa, yeni d(a'rc>)|,=, diferensialt varsa, onda bu diferensiala /(x)
funksiyasrmn xo ni5qtasinda 3-cii tertib diferensialr deyilir va d3 f (x1 Ximi
igara olunur. Onda, oger x serbest deyigendirse
d'.f @),= a (a, f @))[=_ = a (f, ti. tu,)l_=* =
= f'(x).dx2 .dx= -f-(x).ax3 . 1+Z.Zy
Burada dxt --7dx13. Qeyd edak ki, yuksek tertibli diferensialr hesab-
layarken, nszora almaq lazrmdrr ki, dx artrmr x-dan asrlr olmayan ixtiyari
artrmdrr.
Terif 3. Fez edak ki, d'-t f :U(x) -+ R tayin olunmugdur. Oger d"-'f
xo e (a, b) noqtasinde diferensiallanandtrsa, yeni d (a*' rc1)l-_" diferensiah
varsa, onda bu diferensiala f(x) funksiyasrnrn xo ncigfasinde n-ci tartib

diferensialr deyilir ve d'f (*) kimi igare olunur. Onda, ogor .r serbest
deyigendirse
d" f(*),= d (d"-' f(r))|,=,, - f' (x). dx" . (43.s1
(ro)
(43.3)-den ahnrr ki, .f'(x)= dn Bu beraberlik gosterir ki,
dx'
indiyedek -f@ @o) toramasinin igaresi kimi baga dtigdriylimriz

a'[,(:)
ax
igaresine kesr kimi de baxmaq olar.
Aydrndrr ki,
d' (c. f (x)) = c. d'f (*) ve dn (f (*)*g(x)) - d" f (x)+ d" g(x)
olar. Hasil ugun dtistur almaq tigun Leybnis dusturunun her terefini dxn -a
vurmaq lazrmdrr. Onda
d' (f (x).g(x)) =fr: d@-k)f @).d@ s(r) (43.4)

k=0
olar.
-l 30-
S. K. Abd u I I ayev, F. A. Abd u II ayev, V. A. M e h rabov
$44. ikinci tertib diferensial formastnrn

invariant qalmamast
Ferz edek ki, 1= f@\ va x=x(t) funksiyasr eledir ki, y=f(x(t))

mrirakkab funksiyasrnrn menasr var. Yani, x = x(t) funksiyasrnrn qiymatler
oblastr y=f(x) funksiyasrnrn teyin oblastrna daxildir. Onda 1-ci tertib diferen-
sialrn invariant olmasrndan ahnrr ki, dy=y: -&=-f,'(x)'dx,burada &=*,'.d.
indi ise y = f (x(t)) murakkab funksiyasrnrn 2-ci tertib diferensialrnr
hesablayaq:
d'y=d (f,' {r).d*)= f ,," (*)-dx' + f,' (*).d (x,' .dt)
= f,,' (*).dx' + f,' 1x). *,: .at'z . 1u.ty

Oger x serbest deyigen olarsa, onda
d'f (*) = f,,' (*).dx2 1u.zy
.olar. Lakin x davisenil-dan aslffi d',f(x)-djfe-
rensiallnda -f,'(r).x,,'.dr2 kimi elava hedd emda qalir. Yeni 2-ci tertib
diferensial serbast deyigenden asrlr deyigene kegdikde oz formasrnr deyigir,
yani invariant deyil.
Daha ftiksek tertib diferensiallara kegdikde elave hedlerin sayr goxalrr.
(44.1) dtrsturu d'f (*)= f",'(x).dx2 dusturuna nisbeten daha umumidir.
Dolrudan da eger .r deyigeni /-den asrl deyilsa, onda *,,'-dt' =0 olarva

(44.1) d listuru (44.2)-y e gevriler.
Yriksek tartibli diferensiallarrn invariant qalmamasr ona getirib grxarrr ki,
.f'(x)=#, f-(x)=ry
toramelerini hesablayarken diferensial yalnrz x dayigenine gora goturul-
melidir.
$45. Parametrik gekilde verilmig funksiyalann diferensiallanmasr
, dzr) n d3v
$44-de gostardik ki, !,, =#, !,, -#,... toremalarini hesabla-
yarken diferensiallar yalnrz x dayiganine gore gcittirtilmalidir. Lakin bu dife-
-131-
analiz
rensiallan bagqa deyigane gore diferensiallarla da agalrdakr qaydada evez
etmak olar. Aydrndrr ki,
_d2y.dx-dy.d2x.
(a*)'
d2 y'dx - dy'd2 x
Belelikle, ,' - dristurunu aldrq. Bu qayda ile 3-cu
(d*)'
tertib ve s. yuksek tertib toremeleri hesablamaq olar.
o(.t)- parametrik gekilde
=
oger funksiya {l =ty(t) verilmigdirse, onda bu
lx
beraberlikler y -i x -rn funksiyasr kimi teyin edir. g() va 1r(r) funksiyalarrnrn
toremaleri varsa, onda y = f (x) funksiyasrnrn da toremeleri var ve bu
toremaleri
, , = dv
d*,
, d2 v.dxdv.d2x
Y -G-;... (4s.1)
dtisturlarr ile hesablamaq olar.

Bezen (45.2) dtisturlarrnda diferensiallarr toramalerle evez etmek el-
verigli olur. Bunun ugun bu beraberliklerin suret ve mexracini uy$un olaraq
dx; (ax)' ; (ax)t ;... bolmek lazrmdrr. onda
dy
dt
v dx
=ffig5'21
a
VA
d'y dx dy dzx
(a,)' dt dt (a,)' _ cp"(t).t/r'(t) - rp'Q).t/r'(t) (45.3)
v
(w'Q))'
(#)'
dlisturlannt alanq. Bu ve bunlara analoji dtisturlar vasitesile parametrik gakilde
verilmig funksiyanrn yUksek tertib toremelerini de hesablamaq olar.
-132-
S. K. Abd u I I ayev, F. A. Abd ul I ayev, V. A.M e h rabov
$46. Teylor dUsturu
46.1. Qoxhedli 0giin Teylor dtisturu
Aga$rdakr goxhedliya baxaq:

P(x) = ao + at' x* ar' x' +...* e,n. xn (46.1.1)
Bu goxhedlinin ardrcrl toremalerini hesablayaq
P'(x) = ar*2' a2' x+3' ar. x2 +...+ n. a,. *'-'
P' (x) = 2' a, + 2' 3. ar..r +... + (n -l). n - e, - x'-'
P"(*) - 2.3.a, (46.1.2)
+ 2.3.4.a0 . x * ...+ (n - 2).(n -l).n.e,.x'-3
Pb' (*) = 2. 3... (n - l) - n. a,
Buradan alrnrr ki,

P(0)= ao' P701= ort p,,7O1=2r..or. P(')(o) - n!.an. Onda
ao=P(O); or=*;
1! or=!9; o,=P'"'(o).
n (46.1.3)
2l nl.
Demeli? (46.1.1) geklinda goxhedli verilmigdirso, onda as,cty,a2,...,an
amsallarr hokmen (46.1.3) gaklindedir. emsallarrn bu qiymaflerini (46.1.1)
dtlsturunda yerine yazsaq hemin ifade agagrdakr gakla dugar:
p(x)=p(0)+I'(0) P=fg .x,

'112lnl,* +...*"t''9) .x, (46.1.41
eger goxhedli
Q@)= r'n+ A,.(x-xo) + Ar.(x-xo)'+...* A,.(x-x)^ (40.1.S) geklinda
verilersa, onda analoji olaraq emsallar ugtin
A=Qk); U=*, A, =a':t! ;.. r,=ry (40.1.0)

dristurlarrnr alarrq.
Demeli, (46.1.5) gaklindaki ixtiyari goxhadlini agagrdakr kimi yazmaq
olar.
Q@) = Q@).
+' (,-,0) .ry. (x - x)2 +
Qo' (:)
*... * . (x - x), (46.1.71
n!
-r33-
Riyazi analiz
(46.1.4) dtlsturuna (46.1.1.) goxhedlisi rigrin, (46.1.1) dtisturuna ise
(46.1.5) gpxhedlisi igin Teylor' diisturu deyitir. Bezen (46.1.4) dusturuna
Makloren2 diisturu da deyilir.
Qevd. Ferz edek ki, agagrdakr gekilde goxhedli verilmigdir:
Q@)=c,.+'(x-,0) -* (r-*)'* ** (x-xo)'

Onda hokmen
Co=Q@); C,=Q'(x); Cr=Q'(x); ... C,=eo)(*o)
odenmelidir.
46.2. Peano qahq hedli. Teylor dtisturu
Diferensial hesabrndan bele tasevvr.ir yaranrr ki, muayyen xo noqtasinde

iki funksiyantn oz qiymetleri vo no qader gox toremelerinin qiymetlari beraber
olarsa, onda bu noqtenin atraftnda bu funeksiyalar bir-birine daha yaxrn olar.
Analizin esas meselelerinden biri funksivalarrn daha sada tebietli obvektlerla
vaxrnlasdrrrlmasrdrr. Gordtlk ki, xo noqtasinde sonlu /'(xo) toremesi varsa,
onda bu noqtenin etrafrnda f (xr)+ f'(x).(r-xo) xetti funksiyasr f(x)
funksiyasrna yaxrn olur. Yaxrnlagmanrn deqiqliyini artrrmaq ugun funksiyaya
daha yriksek tertib goxhadlileda yaxrnlagaq. f (x) funksiyasrna xo noqtesinde
1@o; i= p(xo).
lP' - (x xo) .
ry. (x - xo)2 +
p,,)(ro)
*...* .(* _ *r),
n1.
geklinda goxhedlilerla yaxr nlagaq.
Faz edak ki, "f (x) funksiyasr xo noqtesinde n -ci tartib toremeye
malikdir. Bu o demekdir ki, xo noqtesinin mueyyen U(xo) atrafrnda /(x)
funksiyasrnn f'(x), -f"(*),... -f*'(*) toremeleri var ve 7@-r) (x) funk-
siyasrnrn xo noqtesindo sonlu toremesi var.
A9a$rdakr goxhedlini quraq:
4@o;x)= P(x)= _f (x)+ f'(xo) (x-xo)+

1!
I B.Teylor (1685-1731) lngilis riyaziyyatgrsr.

-
' K.Makloren (1698-1746) - lngilis riyaziyyatgrsr.
-134-
s. t V.A.Mehrabov
*f'!1!
'
2l
(r-*)'*...*f(')(*)
nl'
.(x-x^\'
\^ 40 /' .' lrr
G6.2.1)
Terif 1. (46.2.1) goxhedlisine -f(x) funksiyasrnm xo ni5qtesinde n-ci

tartib Teylor goxhedlisi deyilir.
1(*r,-r) goxhadlisi ila /(x) funksiyasrnrn xo noqtasinde qiymetled va
n -ci tartibe qader toremelarinin qiymatlari eynidir. Ogar f (x) funksiyasr
goxhedli olsaydt, onda bilirik ki, 1(r,xo) = "f (x) olardt. Lakin /(x) funk-
siyasr umumiyyetla goxhedliolmadr$rndan 1(ro,x) * f (x) olar.
r,(xo,x) = f (x)- fl(*o,x) (6.2.21
igare edek. Onda buradan ahnrr ki,
(x) - 1Q,*)+ r,(x,xo). (46.2.3)
f
Demali, a9a$rdakr dlistur dolrudur:
f(x)- f(x).+.(x-xo) .ry.(x-xo)2 +
*...* f'"' \*) . (x u/ + rn(xo, x) . 146.2.41

\ - x),
nl.
Bu dustura /(x) funksiyasrmn xo ni5qtesinde n -ci tertib Teylor
diisturu deyilir. r,(xo,x) funksiyasrna isa f(*) funksiyasrnrn x, niSq-
tesinde Teylor diisturunun n -ci qalq heddi deyilir.
Oger r,(xo,x) qahq heddi haqqrnda heg bir informasiya yoxdursa,
(46.2.4) dllsturunun heg bir monasr yoxdur.
Gostarak ki, /(x)
uzerina yuxarrda qoyulmug gertlar daxilinde
r,(x6,x)= o(x- xs)', x ) xo. (46.2.5)
Lemma. Farz edak ki, a(x) funksiyasr
q(x)= a (x)= d(x) =... = a@\ (*o) = 0 gertini odeyir. Onda
a(x) = o(x - xo)' , x -) xo (46.2.6)
olar.
n=I hahnda (46.2.6)-nrn odenmasini yoxlayaq:

Bu halda a(x)=d(x)=0 olar. Onda
o@-
,râ(x) -g(x) = dG)
)xox-xo - xiro x-xo
y^ =o .
-135-
analiz
Demeli, d(x)-o(x-xo), x-+xo. Yeni, n=l hahnda (46.2.6)

do$rudur.
n= k haltnda (46.2.6)-nrn do$rulu$unufaz edek: Yeni,
flx) = d(xo) = d(x) -...= do) (*o) =0 gerti odanirse, 4i=4*-*)r, x -+\.
indi n = k + I hahnda (46.2.6)-nrn do$rulu$unu isbat edek: Yeni,
gosterek ki,. a(x)=a'(xo)=...= dk*t)(xo)=O gerti odenirse,
a(x) = o(x - *o)o*', -tr --) xo .
Bunun rigrin a'(x)=p(x) igare edak. Onda 0@) funksiyasr ugrjn
aga$rdakr gert odenir:
F@o\= 0'(x)= 0'(*)=...= 0'u'(*)=O .
Onda riyazi falziyyeye gore, f(*) = o(x- xr)k , x ) -ro olmaltdtr. Onda
aydrndrr ki,
a(x) = a(x) - a(x) = a' (€). (x - xo) = P(€). (x - xo) 146.2.7)
Burada €e(xd oldugundan , l€-nl.lr-tl, demeli, o(€-xr)' =o(x-xo)'
olar. Bunu (46.2.7)-da nozorc alsaq,
a(x)=o(€-x)''(x-xr) = o(x- xo)n*', x -+ xo
olar. >
Qaltq hedd rigrin aldrltmrz
r^(x,xo)= o(x-xo)', x )xo (46.2.5)
ifadasini (46.2.4)-da nozaro alsaq, Peano qalry hedli Teylor diisturunu ve
ya lokal Teylor diisturunu alarrq:
f(x)= f @)+ f'Go) (x-xo)+ f'(xo) (x- x)2 +
1! 2l
f("\ (x^l
*...*; '(x-xo)' + o(x- xr)n , .r -> xo . (46.2.8)
(46.2.5) formada qahq hadda Peano qalq haddi deyilir.
(46.2.8) dtisturu 1-ci tertib toramesi olan funksiyalar Ugun bize malum
olan
f (*) = f (*r)+ f'(x).(, - xo) + o(x- xe), x -+ xo (")
dusturunun umumilegmesidir.
(-) dtisturunda /(x) funksiyast xatti funksiya ile evaz olunur ve bu halda
xatantn x-xo sonsuz kigiyine nezoorn tartibi 1-dan boytikdtir. (46.2.8)
dtisturunda ise /(;r) funksiyasr n dareceli goxhedli ile avez olunur, burada
isa xetantn .r-x0 sonsuz kigiyine nozoran tertibi arfiq n-dan boyrikdur.
-136-
S. K. Ab d u I I ayev, F. A. Abd u I I ayev, V. A.M eh rabov
Teklif. Funksiyanrn (46.2.8) geklindeki ayrtltgt yeganadir. Yani, eger
f (x) tunksiyasrnrn iki
"f
(*) = 4+ Ar.(x-ro) +...+ An.(x- xo)' + o(x- xo)', x -) xo
f (*) = Bo + Br ' (x - xo) + ...+ B,'(* - *)' + o(x - xo)' , x -) xo
ayrrlrglarr varsa, onda
4 = Br, A, = 8r,... A, = 8,, .
4 + Ar.(, - ro) + ...+ An.(x - xo)" =

=4 + Br.(r-xo)+...+ 8,.(*-xo)'+o(x-x)' .
Burada x -+ xo olmaqla limite kegsek alartq ki, ,4o = Bo . Her terefden onlart
islah edib, (r-rr)-a bohib, x-+xo olmaqla limite kegsek alartq ki, Ar= 3,.
Bu prosesi davam etdirsek alartq ki, Ar= 82, 4= 8r,... An= Bn. Demali,
funksiyanrn (46.2.8) geklinde ayrrhgr yeganedir. >
x-xo=Ar igare etsak, (46.2.8) dtisturu aga$tdakt gekle dtiger:
r\v'x^\ -
Lf( f'@) . ** -f'(xo) . Lxz +
l! z!
(:')
*...* f(" 'Ar' + o(Lt'), Ax -+ 0 (46.2.9)
v7l.
Bu dustur biza malum olan

Lf (xo) - .f'(x).A; + o(Lx), Lx -> 0 (**)
dtisturunun umumilegmesidir.
(..) dusturunda sonsuz kigik A/(xo) artrmr Ax sonsuz kigiyina nezoron
tertibi 1-den boyuktoplanan deqiqliyi ile Ax-a nozoron xetti funksiya ile evez
olunur.
(46.2.9)-da isa A/(xo) arttmr Ax sonsuz kigiyine nozaron tartibi n -dan
boytik toplanan daqiqliyi ila Ax -a nozsron z darecali goxhedli ile avez olunur.
"f'(r). tx = df(x), "f'(*). Lxz = d' f(*),... f(') (*r). Lxn = d' -f@) Oldulunu
nezoro alsaq (46.2.10) diisturunu aga$rdakt kimiyazmaq olar.
Lf(x")-df\x)
r'\u/ *d'?{9) *...*d"flx) +o(Lx,), Ax-+0 g6.2.101
1! 2l nt
-137-
analiz
46.3. Teylor diisturunda qaltq haddin

$lytimilx-Ro9, Kogi ve Laqranj formalart
Qa[q heddin Peano gaklindan bagqa formalartnt almaq uqrin aga{tdakt
teoremi isbat edek.
Teorem 1. 1 ile uclart x0 vo xnoqteleri olan pargant igare edak. Ferz
edek ki, /(x) funksiyastntn 1 pargasrnda n -ci tertib kasilmaz toramesi var,
parganrn daxilinde isa (n +1) -ci tartib toramesi var. Oger 9@) funksiyast 1-
de kesilmez, 1-nin daxilinda ise stftrdan ferqli toramaye malik ixtiyari
funksiyadtrsa, onda
rn(xo,x)-q(x)-p(x) . rf@+ttG) @-€)', (e I (6.3,11

p'(€)'nt
F(t)-- f (x)- \Q,*) (46.3.2).
Bu funksiyant aqtq gakilda yazaq'.
F(t) = f (*)-
-[ru, .+ @-D+fg'(x-t)2 +..-+ ft"
nl
(t)
(x- t)' (46.3.3.)
Teoremin gartina gore, F(r) funksiyasr 1 pargastnda kesilmezdir, onun

daxilinda isa diferensiallanandrr. F(r) funksiyastntn toremesini hesablayaq:
-F' \-/
t-
1t1= -l f' Q) -
LY. ry -
@ - t) - t9- (x -t) +
L'., 1! l! l!
_ f'(t)
2!
(* - t)' #- (x - t)'-' *
f('.)',Q) (, rl'
-
]
=
_ _ f(,*,)_(t\ .(x _ t), (46.3.4)

nl.
.I pargastnda F va g clrtUne Kogi teoremini tetbiq edek. Onda -I
pargasrnda 1{ e I noqtasi var ki,
F(x)-F(xo) F'(€)
= {46.3.5)
q(x)-q(x) e@'
olar. Burada
F(x)-F(ro) = 0-F(xo) =-r,(xo,x) va F'(()- -'f'*"(€)-".(*-€)^

olar. Bu ifadalari (46.3.s)-de nezora alsaq agagrdakt berabarliyi alartq
-13 8-
S.K.Abd ull ayev, F. A.Abd ul I ayev, V.A.M eh rabov
-rr(xorx) ry@_€).
q(x)- q@o) = eG)
Onda
r,,(xo, ")- tp(x)
x\ -q(x) . rf@*') (€). (x - €)". (46.3.6)
dG)."r
Teorem isbat olundu. >
Qaltq heddin (46.3.6) gakline onun iimumi gekli vo ya $lyiimilx-Rog
gakli deyilir. Bu drlsturda qa(r) funksiyasrnrn evezina konkret funksiyalar go-
trirmekla mtixtalif qahq hadlari almaq olar.
t gtittirek. 1. P(t) = x-
Onda AG)=-\ q(x)-g(x)=-e@)=-(x-xo) olar. Bunlarr
(46.3.6)-da nezere alaq
r,(xs, O = -!*' f@+t) G)' G - €)' =

_ fa.')(€) . ,-- t-- -- \ . (46.3.7)
E\n. (x-xo)
(x - €)" tta, ar
Qahq heddinin (46.3.7) geklina onun Kogi gekli deyilir.

2. p(t) - (x - t)"*t grittirek.
Onda
d(O= -@ +t). (* - €)' ; q(x) - e(x) = -(x - xo)n*'
olar. Bunlart (46.3.6)-da nazere alaq:
rn(xo,a = - €)' =
ffi. i:o+tt G). @
fr'*"
= !!,) . (x _ xs),*,. (46.3.8)
(n + 1)!
Qahq haddinin (46.3.8) gekline onun Laqranj gekli deyilir.
ro = 0 olduqda, Teylor dusturuna bazen Makloren dtisturu da deyilir.
Yani Makloren d[isturu aga$rdakr gakildedir:
-f (x) = 1 1oy N-., *... * /t"

I0) . x, + o(x, ),
x -+ 0 . (4G.3.g)
1! nl
Bazi elementar funksiyalarrn Makloren ayrrhgrnt yazaq.
Misat 1. l(t-4 funksiyasrna baxaq. Onda (Vre N f@$*)=d)>-f(')(O)=t
olar. Bunlan (46.3.9)-da nezare alsaq, onda
-t39-
Riyazi analiz
e'
- =l*I* t.* . *t*o(x'), x --> 0 (46.3.10)
11. 2t nt
Misal2. -f (*)=sinx funksiyastna baxaq. Onda
E '))
Vn e N /(')(r)=.it x+
-.n
2 )) =
0 n=Zk
= 7(',)101=
(-l)ot n=2k-l
olar. n=2k gotirsak ve bunlart (46.3.9)-da nozoro alsaq, onda
*'o-' *o(xro\, x-+0
*-t*'' -...*(-l)o-r(2k-r)l
sinx= -- 3! 5!
(46.3.11)
Misal 3. f(*)=cosx funksiyastna baxaq. Onda

E
Vn e N /t"(r)=.ot x+
-.n
2 )) =
n =2k
-f,',(o) = {t-')*
|. 0
=>
n=2k+l
olar. n=2k+7 gotiirsek va bunlart (46.3.9)-da nazora alsaq, onda
cosx= vL*t-...+(-l)r
- 2! 4t !'l *o(x'o*'), x-+0 (46.3.121
(zk)t
Misal4. f(*)=(l+x)', mCZ funksiyasrna baxaq. Onda
(vr. N f")(*)= m'(m-l)"' (m-n+l)(1+r)'-')=
^t
--- 1/(0) = 1, -f@ Q) = m' (m-1) "' (m- n+$
olar. Bunlan (46.3.9)-da nozero alsaq, onda
m.(m-l) x'+...+
(1+ x) ^ =l+L.x+
1! 2l
-T--
m.(m-l)...(m-n+1) +o(xn), x+0 (46.3.13)
xn
nt
Misal 5. f(x)=ln(1+x) funksiyastna baxaq. Onda
(-1)'-''('x-1)!
Vn e N ft"(*)- (1+ x)' =
= (/{o) = o, f@ Q) = (-1)" (n - t) t)
olar. Bunlan (46.3.9)-da nozaro alsaq, onda
-140-
V.A.Mehrabov
1
ln(l+x)=-r -L-r'*l.r' x4 +
23 4
+...+(-1)"-' .\ .*' +o(x"), x -> 0. (46.3.14)

n
Teylor dusturunun qalrq haddinin Kogi ve Laqranj formalartndan istifade
ederek qalrq hadd ugun mueyyen qiymetlendirmaler almaq olar. Laqranj qaltq
haddini yazaq'.
rn(xs,i=m'(x-xs)'tr
Oger /(x) funksiyasr I pargastnda mehdud t6remelere malikdirse,
yeni Vne N Y(e I lf'.'(€)l<M odenirse, onda Laqranj qalrq heddi
ugrin a9a$rdakr qiymetlendirmeni alrrrq:
a") (€)
I r,(xo, x) l=
.f
(r+1)!
(, - ro)'*'
#, I x - xol'.r (46.3.15)
l=
xo va x noqteleri qeyd olundu$undan (46.3.1S)-dan altrtq ki,
0.
I3:-r"(xo,x) =
Nehayet Teylor dusturu ile baglr gox maraqlt bir meqamt qeyd edek.
Qevd. Teylor diisturunda xo noqtasinda adi toremeler evezine sa$ (sol)
toremaleri gotursek bu dristurlar uy$un olaraq .r0 -rn sa$ (sol) yaxrn etraftnda
do$ru olacaq.
$47. Diferensial hesabtnrn ktimeyi ile

funksiyanrn tadqiqi
47.1. T oramenin ktimeyi ile funksiyantn

monotonlu!unun tadqiqi
f e Dr*o, Onda
Teorem 1. Tutaq ki,
a) Yxe (a,b), f'(x)>0 olarsa, f funksiyasr (a,b) intervaltnda
monoton artandrr.
b) Yxe (a,b), f'(x) = 0 olarsa, f funksiyasr (o,b) intervaltnda
sabitdir.
v) Yxe (a,b), .f'(*)30 olarsa, f funksiyasr (a,b) intervalrnda
monoton azaland.n'
-r4r-
Riyazianaliz
o Vr, ,xre (a,b) goturak \I xzolsun. Onda f e C6,,,,1. D1,,,,,).
Demeli Laqranj teoreminin gertleri odanilir ve lCe (x,,xr) var ki,
"f
(*r) - .f (x,) = f '(C) . (x, - xr) (47.1.11
Bu baraberliyin komayi ila teoremi isbat edak. eger a) garti dogrudursa,
I
(47.1.1) berabarliyina gora Yx,xre (a,b) (x, xr) riqtln -f(rr)- f(xr)>0
olar, yeni /
funksiyat (a,b) intervalrnda monoton artandrr.
Analoji olaraq, b) garti dogrudursa, Yx,x2e (a,b)tigrin /(xr) =,f(r, ),
v) gerti do$rudursa, Yx,,xre (a,b) (x,<-xr) ugrin f (*r)- f (x,,) < 0 alarrq.
Bununla teorem isbat olundu. >
Qeyd edek ki, yuxartdakt teorem aslinde diferensiallanan funksiyanrn
zeif monotonlu$u tigtin kafi gart verir. Toremenin terifindan istifade ederak
asanhqla aga!rdakr teorem de isbat olunur.
Teorem 2. Tutaq ki,/e Dro,u, Onda
a) / funksiyasrnrn monoton artandrrsa Yxe(a,b), .f'(x)>O
b) / funksiyasr sabitdirse Vxe (o,b), f'(*)-O
v) / funksiyasrnrn monoton azalandrrsa Yxe (a,b), -f'(*)<0 olar.
Teorem 3. f e D6,at funksiyasrnrn (o,b) intervalrnda ciddi artan
(azalan) olmasr ugun zeruri ve kafi gert agagrdakrdrr:
1) V.re (o,b), .f'(r)>-0 (/'(x)<0)
! 1(a, p) c (a,b)yoxdur ki, Vx e (a,0) f'(x) = c .
gora da 1) garti odenmalidir. Eleca da 2) gerti de odenmelidir. QUnki aks halda

1(o,0)c(a,b) olardr ki, Yxe(a,p) f'(x)-c
olardr. Bu da ciddi
monotonluq gertine ziddir. Demeli, /
ciddi artandrrsa 1) va 2) gartleri odenir.
Kafilik. Fez edek ki, 1) ve 2) gertlari odanir. Gostarek ki, ciddi /
artandrr. 1) gerti /
dolru oldu$u tigrin monoton azalandu. indi gosterakki, f
hem de ciddi artandrr. Oksini fez edek. Onda 1x,xre(a,b)(xr1xr) var ki,
f (*r)= f (xr). / funksiyasr monoton artan oldugundan Vxe (x,,xr)ugrin
"f(*)<f(xr)olar. Yeni / funksiyasr (xr,xr) intervalrnda sabit olmahdrr.
Onda melum teoreme esasan Yxe(x,xz), f'(x)=O olmahdrr. Bu (2)
gertine ziddir. Demali, eks ferziyyemiz do$ru deyil. Yani / funksiyasr ciddi
-142-
V.A.Mehrabov
artandlr. Ciddi azalan funksiya halr analoji isbat olunur. Teorem isbat olundu.
Qeyd edek ki, Laqranjtn sonlu artrmlar dusturundan istifade etsak,

Yxe (a,b), .f'(x)>o (f'(x) < 0) gartinin f -in ciddi artan olmasr rigrin kafi
gert oldugunu gostere bilerik.
Lakin bu gert ciddi monotonluq trgun kafl gertdir. Axrrrncr teorem gosterir
ki, bu zaruri $art deyil. Demeli eslinda ciddi monoton diferensiillanan
funksiyanrn toramasi bazi noqtalarda srfrra beraber ola biler.
Meselen, f(x)=x',
xe (--,+"") funksiyastna baxaq. Bu
funksiya ciddi artandrr, lakin f'(r) =3.r2 toremasi x = 0 -da srfrrdrr.
47 .2. Qabanq fu n ksiyalar
Terif 1. Farz edek ki,

f :[a,b)-+R funksiyasr verilmigdir. Oger
Vx,xre(a,b) noqtalari va dr*dr=l gartini odeyen har bir apa2>0
ededleri ugUn
"f
(a, x, * d, . xr.) S a, .
-f (xr) + a, f (xr) l4t .2.11
berabersizliyi odenerse, onda -f (x) funksiyasrna (a,b) intervahnda
qabanq funksiya deyilir. Bu zaman x, * x, Ad1,d2 * 0 olduqda berabersizlik
ciddi olarsa, onda f(*) funksiyasrna (a,b) intervalrnda ciddi qabanq
funksiya deyilir.
(47.2. 1 ) berabarsizlivinin hendesi menasrnr arasdrrao.
Bu berabarsizlik hendesi olaraq o demekdir ki, y = f (x) funksiyasrnrn
qrafikinin Y(x,,f (xr)) n(xr,f (*r)) noqtelerini veterle birlegdirsek, qrafikin
fxr,xr] pargaslna uygun hissesi bu y
voterden aga$rda qalar. (r,r(xd)
Do$rudan da (47.2.1)-in sol terefinde :
f (x) funksiyasrnrn x = dt.xl + dz.x2 (xr )r ))

noqtesindeki qiymeti, sag terafinda ise
(xr, f (x,)) n (x, , (xr)) noqtalarindan ke- )
"f
gan xetti funksiyanln (duz xettin)
,rq
x = et' \ * 4.' xz noqtesindeki qiymeti durur. \ x=ajx1+
Xz X
Tari'f 2. P - ,y)e R' n xe (a,b)l -f @) < y goxlu$una baxaq. Bu

goxlu$a f (x) funksiyasrnrn qrafik risfdi deyilir
-143-
analiz
Tarif 3. Fez edek ki, VG goxlulu verilmigdir. Ogar YA,B e G noq-
talerini birlegdiren parga da G -ye daxil olarsa, onda bu goxlula qabanq
goxluq deyilir.
Tarif 4. Oger f (x) funksiyasrnrn qraflk ustri qabarrq goxluq olarsa, onda
bu funksiyaya qabanq funksiya deyilir.
Terif 5. Ogar (47.2.1)-da berabersizlik tersine olarsa, onda f(*)
funksiyasrna (o,b) interuahnda giikiik funksiya deyilir. Bazen qabarrq
funksiyaya aga!rya qabanq, goktik funksiyaya ise yuxanya qabanq funksiya
da deyilir.
Qabartq va gokrik funksiyalarrn qraflkleri her biri 2 tip olur.
il il
Qabanq $iSkiik
funksiya funksiya
Teorem 1. (a,b)intervallnda diferensiallanan "f funksiyasrnrn (*)

qabarrq olmasr tlgun zeruri va kafl gert /'(x) funksiyasrnrn monoton artan
olmasrdtr. Bu zaman ciddi qabarrqlrga ciddi monoton artma uy$undur.
funksiyast monoton artandtr. qt+a2=1 ve x=dr.\+d2.x2 gertlerinden
alrrrq ki, dr=Y, dr=

x-xr olar. onda (47.2.1) dristurunu aga$rdakr kimi
xz xt
- xz- xr
yazmaq olar:
.f (x)- f(x,) .f(*,)- f(x)
-< (47.2.21
x- xr xz- x
(47.2.2) dtisturu onu gosterir ki, y = f (x) qabanq funksiyasrnrn
qraflkinda I vaterin bucaq emsalr ll vetarin bucaq emsahndan boytlk deyil.
Funksiya ciddi qabarrq olduqda ise I vetarin bucaq emsalr ll vaterin bucaq
amsahndan kigikdir.
Belalikla, aldrq ki, xt < x < x2 noqtaleri rigtin (47.2.2) barabersizliyi
odenir. (47.2.2)-de ewelce x -) xt olmaqla, sonra ise x -+ x, olmaqla limite
kegsek alarrq ki,
-144-
f'(x,) ! .f (x,)- f (r,) 3 f'(xr) (47.2.31

xz-xt
Demeli, f(x) qabarrq funksiyadtrsa, onda /'(x) funksiyast monoton
artandtr.
indi gostarak ki, f (r) ciddi qabanq funksiyadtrsa, onda f '(x)
funksiyasr ciddi artandtr. Bunun ngnn $7.2.2)-ye Laqranj teoremini tetbiq
edek. Onda altrtq ki, fu, < €, < x, 1x < (, < x, noqteleri var ki, aga$rdakl
do$rudur.
( (x) (x,) - (x)
f' (*,) < f' (€,) -'f
-'f (x,) .'f f = -f' (€r)< /'(r, )] -
\
t x-xt xz-x )
+ {f'(*,). .f'(*r)}
Kafllik: Toremanin monotonlu$u qabartqhq ugun ham de kafl gartdir. Bu
zaman ciddi artmaya ciddi qabarrqlrq uyfundur. Do$rudan da f'(x) monoton
artandrrsa, onda
"f(*)--f(*,) _
r,1q,r, -f(xr)-f(x) =.f,(€r), xt1(,1x, x<C,<x, =
x-xt xz- x
l.fG)- f(r,) f (*r)- f (x)
- {47.2.41
-{f'G)=.f',G)}= <-a
L ,-r, xz- x
Aydrndrr ki, f'(*) ciddi artandtrsa, onda (47.2.4) barabersizliyi de
ciddidir. Bu ise ciddi qabanqhq demakdir. isbat tamam oldu. >
Oger /(x) funksiyasr (a,b) intervalrnda 2-ci tertib toremeye malikdirsa,
onda a9a$rdakt teoremi isbat etmig oluruq.
Teorem 2. Ferz edak ki, funksiyast (a,b) intervalrnda 2-ci tertib
/(x)
toremeye malikdir. Onda onun qabart olmast tigtin zaruri vo kafi gort
f'(x) > 0 olmasrdtr. Bu zaman f'(x) > 0 olmasr ciddi qabarrqlq tigtin kafi
gertdir.
Tabiidir ki. coktrkllrk licun de asadrdakr analoiiteoremleri isbat etmek olar.
Teorem 3. (a,b) intervaltnda diferensiallanan /(x) funksiyastntn gokuk
olmasr tigUn zeruri ve kafi gert /'(x) funksiyasrnrn monoton azalan olmastdtr.
Bu zaman ciddi qabarrqlr$a ciddi monoton azalma uy$undur.
Teorem 4. Fez edek ki, funksiyat (a,b\ intervaltnda 2-ci tertib
/(x)
toremeye malikdir. Onda onun goktik olmast tigtin zeruri ve kafl gert /'(x) < 0
olmasrdtr. Bu zaman f'(x) < 0 olmast ciddi goktiklUk i.igUn kafi gartdir.
-145-
analiz
47 .2.1. Yensen barabarsizl iyi
Teorem 1 (Yensenl berabarsizliyi). Farz edek ki, f : (a,b) --> R

qabartq (gokuk) funksiyasr verilmigdir. Onda x1,x2,...,x,e(a,b) noqteleri va
qt +q2+...+ dn =l gertini odeyen d,20, f =l,n edadlari ugun aga$rdakr
bsrabarsizlik do$rudur:
f (q,, - x, i &, . xz * ...t a,, . x,,) S
Sa,-f (x,)+ar.f (xr)+...+dn fG) 147.2.1.11
(f@,.xl+d2.x2+...+a,.x,,)2
1." n',.' ' n. .' n' )
.lG7.z.1.zl
(>q f(x,)+ar.f(xr)+...+an fG,)) '
Bu berabersizliklere Yensen berabersizliyi deyilir.
berabarsizliyi qabarrq funksiyantn terifldir. indi fez edek ki, n = k - I olduqda

(47.2.1.1) berabersizliyi dogrudur. isbat edek ki, olduqda da (47.2.1.1\n=k
barabarsizliyi do$rudur.
Umumiliyi pozmadan fez edak ki, {a^, 0}= {o, * dt * ...+ a, > 0}.
Onda f = dr+a3+...+a,, >0 igarelemasi aparaq. Aydrndrr ki,
d. a3
p
+...+ A=t olar. Demali,
B B
f (ar. r, + az - x2 + d3. \ + ...+ dr'xn )
,dn
*,* ..-r-
=r(o,'x,+f xn
W.,*ff B
3a,-f (x,t. o t(fr ,,*3 x3 +...+

dn
xn
p
aa,. f (x,). O (? f @*3 f @,)+...+fr /(,.))=
-- a,- f (xr)+ar. f (xr)+...+dn f
@,) . >
Teoremin isbat gedigatrndan aydrndrr ki, barabersizlikde berabarlik hah
t=i a,20 adadlerinden heg olmasa ikisi srfrrdan ferqlidirse, yalnz
xt=x2=...=xn olduqda odenir. Qalan halda f(x) funksiyasr ciddi qa-
barrqdrrsa, barabersizlik ciddidir.
I Y.L.Yensen (1859-1925)
- Danimarka riyaziyyatgrsr
*146_
V.A.Mehrabov
Misal 1. f@)=lnx x>0 funksiyasrna baxaq. Aydrndrr ki, f(x)=-).0

Demeli, bu funksiya goktik funksiyadrr. Onda onun Ugun (47.2.1.2) bara-
bersizliyi doSrudur. Yani, d, + a2 + ...* d,, = 1 gertini odayen i =l,n a, 2 0
ededleri tigtin aga{rdakr berabersizlik doSrudur:
dr-lnxr+ ar.lnx" +...+ dn.lnx, ( h(or. xt+ d2. x2 +...+ d,. x,)
Onda,
h(r,* .)cro, .....xno, )= t" (or.*r*dz.xz*...+a,.x,)
Buradan alrrrq
xrot . xro' ..... xr'n ! ar. xr* dz. xz*...+ an. xn .
Burada xrisui halda dt = dz=... = o, =!n olduqda altrtq ki,
x2*...*
s \+
xn
xt. xz. ....xn (47.2.1.31
Qabarrq ve goktik funksiyalarta tanr( olduqdan sonra bize aydrn olur ki,
mriayyen funksiyalarrn qrafikleri ne rigrin bu ve ya diger formada qabarrq
gekilir.
Misal 2. -f (x) = a' , a > 0 funksiyastna baxaq. Aydrndrr ki,
f'(x) = a' 'lnz a > 0. Demeli, bu funksiya qabarrq funksiyadrr.

Misal 3. f (x) = x" , x > 0 funksiyastna baxaq. Aydrndlr ki,
f'(x) = a'(a -l)ss"-2. Burada 2 hal ola biler:

1. a>lna<0 olduqda f'(*)=a.(rl-l)x"-z >0 oldugundan bu
funksiya qabarrqdrr.
2. 0<a <1 olduqda f'(x)=a-(c-l)*"-'<0 oldulundan bu funksiya
gokiikdur.
$48, Funksiyantn ekstremumu
48.1. Lokalekstremum 0gtin zaruri gert
Fez edak ki, f

:la,b)-+ R funksiyasr verilmigdir ve xo e (a,b).
Tarir 1. oser iu(xo) atrafrvarsa ki, \#et{d u6i1n /(x)s/(a)
U(i>f@))
olsun, onda xo noqtasine /(x) funksiyasrnrn lokat maksimum (tokal mini-
mum) niSqtasi deyilir. Bu zaman
"f
(*) qiymetine funksiyanrn lokal maksimu-
_147_
analiz
mu (lokal minimumu) deyilir. Oger Vxet{.rr) trgirn f(*)<-f(n) V@)>/(t))

olarsa, onda xo noqtesina /(x) funksiyasrnrn ciddi lokal maksimum (ciddi
lokal minimum) ni5qtasi deyilir.
farif 2. /(x) funksiyasrnrn butrln lokal maksimum ve minimum noq-
talarina onun lokal ekstremum ni5qtalari deyilir. Bu noqtelerde funksiyanrn
aldr!r qiymetlara funksiyanrn ekstremumlan deyilir.
xoe (a,b) noqtasinin ekstremum noqtesi olmasr tigun agalrdakr zeruri
gert do$rudur.
Teorem 1 (Ekstremum licUn zeruri sart). Ferz edek ki, /(x) funk-
siyasr xo noqtesinda lokal ekstremuma malikdir. Onda /(x) funksiyasr xo
noqtesinde diferensiallanandrrsa -f'(*r) = 0 olar.
boyuk, ya da an kigik qiymetdir.

U(x)=(a,p) igare edek. Onda fe >0 var ki, xoefa+e,B-el olar.
Onda bu pargaya Ferma teoremini tetbiq etsek alarrq ki, f'(x) = Q . p'
Demeli, diferensiallanan /(x) funksiyasr trgtn xo noqtasinin ekstremum

noqtesi olmast igin f'(xo)=0 gerti zeruri gertdir.
Qevd 1. f'(x) = 0 gerti ekstremum iigUn kafi gert deyil.
Misal 1. f(*)=x' funksiyasrna baxaq. Aydrndrr ki, f'(0)=0. Ancaq
ro = 0 noqtesi ekstremum noqtesi ola bilmez. Qrinki Vt/(0) atrafrnda
f (0) = 0 qiymetinden kigik qiymetlar de, boyuk qiymetlar de var.
Demeli, f'@)=0 olmast hele xo-tn ekstremum noqtesi olmast demak
deyil. Lakin Teorem 1-a gore diferensiallanan funksivalar uctin britUn
ekstremum noqtelari f'(x) = 0 sertini odeven nooteler arastndadtr.
48.2. Ekstremum iigiin kafi gartler
Tarif 1. f'(x)=0 gartini odeyen noqtelara /(x) funksiyastntn biShran

ntiqtaleri ve ya stasionar noqteleri deyilir.
f'(x)=0 tenliyini hall etdikdon sonra taprlan bohran noqtelerinin
ekstremum noqtelari olub-olmamasrnr yoxlamaq elave aragdtrmalartn apartl-
masrnrtaleb edir.
00
lJ *(*) =lJ (x)fl [xo,+-), (]
-(x) = U (x)0 (--,ro] igare edek.
-148-
V.A.Mehrabov
Teorem 1. Farz edak ki, f :U(x) -+ R funksiyasr verilmigdir. Bu
funksiya xo noqtesinda kesilmezdir ," #1ro; etrafrnda diferensiallanandrr.

Onda agagldakr hokmler do{rudur:
1) VxeU_(xo) f'(x)>0 vo Yxe()*(xr) f'(*)>0 olarsa xo-da
ekstremum yoxdur.
2) YxeU-(x) f'(*)>0 va Vxe tl*(*) f'(x)<0 olarsa xo ciddi
maksimum noqtesidir.
3) VxeU_(xo) f'(x)<0 ve VxeU.(ro) f'(x)>0 olarsa x, ciddi
minimum noqtasidir.
4) YxeU_(xo) f'(x)<0 vo YxeU*(xo) -f'(x)<0 olarsa xo-da
ekstremum yoxdur.
limf(x)=f(x).
r+r0
Onda YxeU_(xo) uEtln f'(x)>0 /(x) funksiyasr
otarsa
U_(*r) intervahnda ciddi artrr. Yx'e[J_(xo) ve x'1x" lxo noqtalerini go-
ttirek. f (x) -n
xo noqtasinde kasilmez olmasr ve monoton funksiyanrn limiti
haqqrnda teoreme gora,
.f (x)=r_,,11T_,, -f(*)= (r)> f (x')> -f (x')
_sup,,,.f
demeli f (r)> f (*') olar. Yani, Yx'eU_(xo) f @) < .f @).
Analoji qavda ile f (x)=r.,.11T-,,, "f (*)--
,!ll,,,f @)
ifadasinden
istifade edib, gostermek olar ki, Vx. eU*(x) rigtin /(x.)> -f@) olar. Yani,
x, -da ekstremum yoxdur.
2)-nin isbatr. S47-daki Teorem 1 ve Teorem 2-dan istifade etsek
monoton funksiyanrn limiti haqqrnda teoremlere esasen alarrq:
.f@)=...lim -f(x)= Sup f(x)demeli xeU_(x) _f(x)<f(x) vo
u_lxul)x)xo reU_(xsl
_f (x)=.. . liq
u+ (ro)rr+ro
f @)- Inf /(x) demeli xe U.(xo) f @) < f @o)
reUr Gn)
milnasibetlerindan istifade etsak, alarrq ki, Vxe U(x)ugiin /(x) 3 f (x) olar.
Qeyd edek ki, isbatrn gediginden aydrn oldu ki, *.ft6o1 .f@)<f(x).
Yeni, xo ciddi maksimum noqtesidir.
3) ve 4)-iin isbatr analojidir. >
Qevd. Teorem 1 ekstremum tigun kafi gartler verir. Bu gartler zeruri deyil.
-r49-
analiz
I
Misal 1. r(,\- 2x2 +xz.sina, x#0 funksiyasrna baxaq
x
0, x=0
Aydrndrr ki, Vx x' < f (x) < 3x2 oldugundan x= 0 noqtesi bu funksiya
tigtin ciddi minimum noqtesidir. Funksiyanrn toremasini tapaq:
f'(*)=4x+2x.rlr1-"o.1.
xx
Torama funksiyasr heg bir tl-(*) va t/*(xo)
yanm etraftnda oz igarasini sabit saxlamrr. Yeni Teorem 3-un gertlarinden heg
biri 6denmir. Amma ekstremum var.
Teorem 1'. Farz edek ki, /(x) funksiyasr xo noqtesinin yaxtn atrafrnda
teyin olunmugdur ve fiQ) *0, fl(x) + 0. Onda
a) fi@) <0, fl@) > 0 olarsa, xo tokat minimum noqtesidir.
b) {(xo) > 0, f!@) < 0 olarsa, xo lokal maksimum noqtasidir.
v) fi@)-fl@) > 0 olarsa, xo-da ekstremum yoxdur.
sol t6remeleri ugun sonlu artrmlar duisturu do$ru olacaq. Yani

xlxo olduqda f(x)- f(*o)=l(ro)(x-xo)+o(x-.ro) vo xo 1x olduqda
f (x)- f (xo) = fl(rr)(x- xo)+ o(x- xo) olar.

Her iki beraberlikde x noqtesi xo-a kafi qader yaxtn nezorda tutulur.
Buna gora bu baraberliklerin sa! terefinin igaresi uygun oraraq f!(x)(x-xo)
ve fi@)(*-*r)-rn igaresinin eynidir. Buradan isa teoremin hokmleri birbaga
ahnrr. >
Agalrdakr teoremde de f:", .f!') -la iglamek olar. Qilnki birterefli
Teylor dtisturu do{rudur.
Teorem 2 (Yiiksek tertibli ttiremeler termininde ekstremum ligtin
kafi gertlerl. Farz edek ki, f :U(x)->R funksiyasr xo noqtasinde n-ci
tertib toremeye malikdir ve agagrdakr gerti odeyir:
f'@) = f'(x) = ... = f@r) (*) = O
f0,) (xr) * 0
1) n tak ededdirse, xo noqtesinde ekstremum yoxdur.
2) n cut edaddirse, onda xo noqtesinde ekstremum var:
-f(^)(*) > 0 olarsa, onda xo ciddi minimum noqtesidir;
f@'(*)< 0 olarsa, onda xo ciddi maksimum noqtesidir.
_150_
s. , V.A.Mehrabov
f (x)= .f @o)* -f(')-(*r) (x- xo), + o(x-xo),, x -+ xo $g.z.1l

Bu ifadani agagrdakr kimiyazaq:
('\*)
f (x) - f (x) - 'f (x - xo)' + a(x)(x- ro ), =
=l-P-.'@f (x - xo)', lim a(x) = 0 (48.2.21

J+t0
(47.2)-da -fo')(*)+0 oldulundan x-+xo olduqda kvadrat moterizenin

igaresi fo'(*) ile tayin olunur.
1)-in isbatr. Farz edek ki, re tekdir,yani n=zk-l. onda 3u.(xo) atrafr
f(")(x^l
var ki, bu etrafda + a(x) ifadasinin igarasi sabitdir. Onda xo noq-
tesinda soldan saga kegdikda, (x-x)' igarasini dayigir. ona gore de

"f
(x)- -f (xo) oz igarasini dayigir. Bu halda xo ndqtesinde ekstremum yoxdur.
2Fin isbatr. Faz edak ki, n ctrtd[ir, yani n=2k. Bu harda xo n6qtasinde
soldan saga kegdikde, (x-xr)' igaresini deyigmir. Ona gore de f (x)-f (xo)
1@'t r \
ferqinin igaresi
' nlY' ila ve demeli, -frD(*) ile eynidir. Ona gore da
-f(') @) > 0 olarsa, onda xo ciddi minimum; fr", (*)< 0 olarsa, onda xo
ciddi maksimum noqtesiolar. >
48.3. Yunq, H<ilder, Kogi-Btinyakovski

va Minkovski berabersizlikleri
evvelki movzudakr Teorem 3-tin k6mevi ile asadrdakr

berabarsizlikleri isbat edek.
Natica 1. Agagrdakr berabersizliklar dogrudur:
Vx>0 xo -d.x+a-l)0, a>I v a<0 149.3.11
V;>0 xo -d.x*a-1.10,0<a <l (4S.3.2)
Aydrndrr ki,
f'(x)=d.xo-t -e=a(x"-' -1) olar. Onda f,(l)=0. De-
mali, x=1 bohran noqtesidir. oger a>l v a<0 olarsa, -f'(x) funksiyasr
x = 1 noqtesinde soldan saga kegdikde, qiymatini manfiden musbete deyigir.
Demali, x=l noqtesi, a>l v
a<0 olduqda ciddi minimum noqtesidir.
_151_
analiz
Yoxlamaq olar ki, bu halda 0<x<1 olduqda funksiya azahr, olduqda x>l
ise artrr. Demeli, x=1 noqtasi bu halda yegano ciddi minimum noqetsidir.
Onda alrrrq ki,
[{vr>o A (ort v o.o)} ={-f(*)r/(1)}]=

=lr" -d.x+a-1>0]
Demali, Vx>0 xo -d.xt-a-l)0, a>I v a<0
x=l noqtesi ciddi minimum oldulundan (48.3.1)-da beraberlik yalmz
x =1 olduqda odenir. Analoji qayda ila gostarmek olar ki,
Vx>0 xo -q.x+a-l<0, 0<q<1. >
(48.3.1) ve (48.3.2) berabersizliklerinin komeyi ile aga!rdakr bera-
bersizliklari isbat edak.
Netice 2 (Yunql berabarsizliyi). Va,b >0; p,q rO l+1=l Sertlerini

pq
odayen ededlar ugtin agagrdakL barabersizlikler dolrudur:
ap .bq <t
'a+!.b, p>l (48.3.3)
pq
11 ll
aP .bq >
-.a+- b, p <I (48.3.41
pq
1l
pq
birine qogma ededler deyilir.
Ovvelca (47.5)-i isbat edek. Bunun rigtin (48.3.2)-de *=1, a=L<l
b' p
goturek. Onda
la 1- I )
-; ;.;-, <o}= <
-.-+
pb =t e*tl
p ) p b o)
{t;)' it;)'
Bu ifadenin her terafini b -ye vursaq alarrq ki,
11
qP.bq < L.o*!.t, p>l
pq
(48.3.4) berabersizliyi analoji qayda ile isbat olunur. Bunun ttgUn (48.3.1)
berabersizliyinden *=1, a=!>1 yazmaq kifayatdir. >

b' p
I B.Yunq (1882-1946)
- lngilis riyaziyyatgrst.
-ts2-
V.A.Mehrabov
(48.3.1) ve (48.3.2) berabersizliyinda baraberlik hah yalnrz x = 1 olduqda

altndrgtndan, (48.3.3) va (48.3.4) baraberlsizliyinde da barabarlik halr yalnrz
q = b olduqda mtlmktindrir.
Natice 3 (Htilderr berabersizliyi). V4,y, >0, f =L,n; 1*1=1, p,q>0

pq
gartlarini odayen ededler tigrin agagrdakr berabersizlikler dolrudur:
L.,,,=[t.r)' (L,')' I I
p > 1 1+a.s.5;
, /, \l
I+ ,',18.: ) (f,,t)'' p < 1 (48.3.6)
Bu berabarsizliklarda baraberlik halr yalnz (x,o,xro,...,x,o) va
(!ro, !r',..., !-q ) vektorlart kolleniar olduqda mtimktindtir.
olarsa, bu halda berabersizlik trivialdrr. Ona gore de, farz edak ki,
f *,0 , o;f yf > 0. onda
i=l i=l
X =i*,,, y =lt igare edek.

i=l ,=l
Aydtndrrki, X>0nI>0.
(48.3.3)-de ,=+, b=+ goturek. Onda atarrq ki,
xi li _l *,0_*f-.4
;87=i x qY $a.g.tl
(48.3.7) barabersiztiyini i = il hahnda teraf{arafa toplasaq, alanq ki,

/nnn
l--:--
o .r, D X q Y p q
l*
I O.Htilder (1S59-1937)
- Alman riyaziyyatgrsr.
-153-
analiz
t 1lr
t f
I
\;
xi'li<Xe.Y'=[ x.I P v
q
,=l i=1 )' i=1 )

Demeli, (48.3.5) berabersizliyi isbat olundu. Yunq berabarsizliyinda berabarlik
halr yalnrz a=b halnda oldugundan, onda burada da beraberlik halr yalnrz
[r,'-y,o.
-i ' tr:,-l---*J
= L'n j= "=l'x !,' , -l -
i =r,nJ=
\i tr"
x20,...,*:
{(r,', )= !. tr:, r,',..., r,,' )}
halrnda mrimktrndtir. Bu ise (xr',xr.,...,x,,o) ve (!,0,!r0,...,/,q) vektorrarrnrn
kollenear olmasr demekdir.
(48.3.6) berabarsizliyi (a8.3.a) berabersizliyinden analoji qayda ile alrnrr.
(48.3.5) berabersizliyinden p =2 halnda alrnan berabersizliya

n
2
*.,',=[t )'I 2,,' )' x.I

,=l
(48.3.8)
Kogi-B ii u nyakovs kil yi

bara ba rs i zl i deyi i r.I
Netice 4 (Minkovski2 berabersizliyi). Y4,y,2e t=\n, 1 1', p,q>o

p q
gertlerini odeyen ededler rlgun agagrdakr berabersizlikler dogrudur:
tll
(I,, *,)')' = [tr,)' .[t*,)' p > 1 (48.3.9)
I
[],r.r,)')'=[ t
I I
n
p P
xi + Zr,o p < 1 1+a.s.to;
i=l ,=l )'
I (r, + y,)o - I (*, * y,).(*, + y,)" =

,=l i=l
t
V.Y.Biinyakovski (1804-1889) - Rus riyaziyyatgrsr.
' Q.Minkovski (1864-1909) - Alman riyaziyyatgrsr. Nisbilik nezeriyyesinin riyazi modelini
vermigdir'
-r54-
S.K.Abdull, F.A.Abd u I I ayev, V. A.M ehra bov
=i*, .(*, * y,)o-, *ir, (r, * y,)o-, (48.3.11)

i=l i=l
Bu beraberliyin sa$ tarafindeki cemlere Holder berabersizliyini tetbiq etsek,
alarrq:
t
I I
(*,* y,)" ,)'

*., =( u
i=l
xi
=l
(*, * y,;tt'-'r); -
t
I I
=(
i=l
x.I
p
);
)
(I,, *,)')'
t
ll
i=l
v (*,* y,)'-' .( f ')' [t
i=l
I
!i (*, * y,,''l'-'r); =
1
I
i=l
v.
JI
p lp
I
) t I(r,
i=l
!,)' +
q
Bunlarr (48.3.11)-de nezera alsaq, alarrq:
t
I
n
p
Ij=l
(r, '+ v,)' S
i=l
x. P
T
(I,, *,)')' *
t ')' (I, x,*!,,')'
ll
.I v, (48.3.12)
i=l
$8.3.1 2)-yin har terafi ni

t
j=l
(*,*y )
tll
p
adadine bolsek, alarrq:
[],, +v,)o)'=[I .,)'.(t ,,)'

(48.3.10) berabarsizliyi analoji qayda ila isbat olunar
, p>1.
-155-
analiz
$49. Toremen in k<imayi i le qeyri -m lieyyen li kleri n

hesablanmast. Lopital qaydast
Bazi limitleri hesablayarkan aga$rdakr teoremi tetbiq etmak elverigli olur.

Teorem 1 (Lopitall qaydast). Ferz edek ki, f (x) va g(x)
funksiyalan U(a) -da teyin olunub ve diferensiallanandrr. llnrf(*)=limg(x)=0
vo YxeU(a) g'(x)+0 gertleri odenir. Oger 1i^-f'(x)

*-, g'(x) varsa, onda
tirn /,(r) otrr.

,-o g(x) = ,-n g'(x)
=,,-,f(x)
0
edek. Onda f,geCro,,,r, -f,geDr.,,t vo g'(x)*0 olar. onda Kogi

teoremine gora, 1(,, ela,x,,] var ki,
"f
(x,) - "f
(o) _ f '(q,) (4e.1)
s(x,)- s@) s'(€,)
Onda f (o) = g(a) =0 oldu$undan (49.1) ifadesi "f @') f'(€^)
g(x,)- g'(6,)
ifadesina
gevriler. Burada n --) @ limite kegsak ve bu zaman x ) a va €,, ) a
oldugunu nozoro alsaq ahrrq L;, 16 /(d. = 11- /,(') . o

,-n glx) ,-o g'lx)
Qevd 1. Teorem 1-in gertlerine elava olaraq, f'(x) ve g'(.r) funksiyalarr
onoa ti- /i') - f
x= a nogtasinde kesilmaz va g'(a)* 0 0larsa, '.(a)
o6r.
,-" g(x) g,(a)
Qevd 2. f'(x) va g'(x)funksiyalarr Teorem f -in gertlarini odeyersa, on-
da Lopital qaydasrnr bir daha tetbiq etmek o1"r' 1-4d

-- g(x)=y^t-@- =i^f:-l*)
*--n g'(x) ,u g'(x)
.
Qevd 3. a-+@ va ya a=-*olarsa, Teorem 1 quwede qalrr. Bu

zaman U(a)= (c,+..; v U(a) = (--,c) gottirulur.
Lopital qaydasrnr tatbiq etmakle, a9a$rdakr misallarr hell edek,
l-cosx hm- sinx 1
-
Misal 1. IIIrI---------;-
r-+0 -
y -
Xt
x--lO ). 2
-
' Q.F.de Lopital (1661-1704) - Fransrz riyaziyyatgrsr
-t56-
t V.A.Mehrabov
x-sin.r .. 1-cosx l1p-sinx

h[)----:- = ..
I
hm------ .
:Misal 2. ,-;0 =
x+o 3.X'- x+0 S.y -6
X5
Bu misalda Lopital qaydast 2 dafe tatbiq olunur.
x 4. x3
Misal 3. lim -r:
r-+U xz +2.cosx-2 x+o )' x-2'sinx
12.xz 24'*
= lim
x--+0 )-2.COSX
=li^ J.5i1y =12
r--+0
Bu misalda Lopita I qaydasr 3 defe tetbiq olunur.

Teorem 2 (Lopital qaydasr). Teorem 1-de lim/(r)=lTlg(r)=0 gerti-
nin evazina
** g(r)=r:#
tylf @)=l,ggs(x)=oo olarsa, onda yene de =Igff g\x) '"
olar.
ardtcrlltqdan Vx, nx. 2 element gotiirek. Umumiliyi pozmadan ferz edak ki,
n> m-dir. Onda Kogi teoremini lx^,x,] pargasrna tatbiq edek, onda
1€^êlx^,xn) var ki,
, -f (x^)
f (r,)- f (x-) - -f (*,) f (x,) - .f'(€^,)
g(x,)- g(x^) g(x,) ,_g(x^) g'(€*^)
g(x,)
Buradan
, g(x-)
.f (*^)
f'(€^,) g(x^) .l4e.2l
-
g(x,) g'(€^,)
f (*,)
garta eor",
fiffivar. onu ,,4 ile igara edak. onda
ve>o lmeN Yn>m

Burada z adedini qeyd edeceyik. Onda
lffi ^1.;(4s.3)
lg/(x)=limg(v)=oo
oldu$unu nazora alsaq,
-157-
Riyazianaliz
g(x^)
-f (x") , f'(€^,) _A
1
g(x,)
g(x,) g'(€^,) -1 +
)[
-_A= "f
(x,)
, g(x^)
+A
,
g(x,)
f (x^)
.I -___-_.__
-f'(6^,) A,)
g'(€^,)
I
)
"f
(x,)
munasibatinden alarrq
, g(x^)
g(x,)
lx^l=lm-^l , .f (*,)
f (x^)
+
)
*lAl + "f'( ) - ol-tnt
g'(€^,)
f (r^)
e/ e/
€ /2 ,*l At. /2 *-=t.
€
, >
2 lAl+%'''^' lAl+?/2 2
Misal4.
xn n-xn-l nl.
€x .r-)+6 e*
x-++* x-+# €x
Bu misalda Lopital qaydasr n deta tetbiq olunur.
Misal 5.
1
ln.x
Um
r+0+0
G.hx= rr0+0
lim lim
r+0+0
2 hm rf,'= 0
x"
= _1 x -3/ rJ0+0
2
O@
Bu teoremler :,0' -@ gekilinde olan qeyri-mtjay-
-1s8-
F.A. Abd u I I ayev, V. A.M eh rabov
yenliklari agma[a komek edir. Ancaq gox vaxt 0.-, @-@, 1-, 00, -0
geklinda qeyri-muoyyanliklera de rast gelinir. Bu gekilde olan qeyri-muoy-
yanliklaricebri evazlemelarle !,Uoo - gekla gatirmek mumkundur.
Misal lim x'

6. x-+0+0 limitini hesablayaq. ! = x' igare edek.
Onda
- lny-lnx'' =x'lnx=+
x
Bu ifadeye Lopital qaydastnt tetbiq etsak alarrq
I
,!Brh(") =.!polor =,lmrY =.':m, j- = -,ljpo'= 0
x x2
Demali
lim x'=1
r+0+0
Misat 7. hm (l + x2 )"-r-' limitini hesablavao . v - h+ x' /)E i*r"

x--+0\ \
edek.
Onda
-
rny = h(l + x,)i* = T*rn(r + l) = t"-(1*{
Bu ifadeye Lopitai qaydasrnr tatbiq etsok alarrq:
h(l*'')
limln,
:-r0 ' = 1,-
t-+0 e' -l_ X
=rr^#
x-t}
-l
-
gx
2x 2 _.t
= lim lim -2.
:-+0
(,'-r) (t+,') ,+0 ( e'-l ) 2x+ e' (t + r')
Demali,
I
lim (r + x2)"-r-' - "z
r--+0
-159-
analiz
$50. Qeyri-miieyyen inteqral
50.1. ibtidai funksiya ve

qeyri-mtieyyen interqral anlaytglan
Diferensial hesabtnda verilan funksiyanrn toremasinin taprlmasr ve tora-

menin xassalarine gore funksiyanrn xasselarinin oyrenilmesi ila meg$ul olunur.
Praktikada bir gox meselelerin hallinde torameye gore funksiyanrn ozrinrin
berpa olunmasr talab olunur.
f
Terif 1. Faz edek ki, :la,bl-> R funksiyasr verilmigdir. fa,b) parga-
stnda diferensiallanan F(*) funksiyasr Vxela,bl F'(x)=f(x) gertini
odeyersa, F(x) funksiyasrna bu pargada f (x)-inibtidaifunksiyast deyilir.
Misal 1. f(x)=:-
I+ x'
funksiyasrna baxaq. Onda F(x)-arctgx funk-
siyasr butrin R -de f (x)-tn ibtidaifunksiyasrdrr.
Misat 2. -f (*)=:= funksiyasrna baxaq. Onda F(x)= arctgl funk-

I+x' x
siyasr 1--,0)ve (0,+""; aralrqlarrnda f (x) -rn ibtidaifunksiyasrdrr.
Fez edak ki, f :la,bl-> R funksiyasr verilmigdir. Bizi asadrdakr 2 asas
mesele maraqlandrracaq:
1. Hansr /(x)
funksiyalarr rigtin ibtidai funksiya var?
2. Ogar /(;) funksiyastntn ibtidai funksiyasr varsa, onda bu ibtidai fun-
ksiyalar sinifi hansrdrr?
Bilirik ki, toreme funksiyasr I nov kesilmeya malik ola bilmez. Demeli, I
nov kesilmesi olan funksiyanrn ibtidai funksiyasr yoxdur. Demeli, ixtiyari /(x)
funksiyasr ugrin ibtidai funksiyanrn varhIrnr hokm etmek olmaz. Yuxarrda qoy-
du$umuz 1-ci meseleye mrieyyen inteqral bahsinda cavab vereceyik. Mesalen
gostareceyik ki, pargada kesilmez funksiyanrn ibtidai funksiyasr var. indi 2-ci
mesale ile meggul olaq.
Teorem l.Ferz edek ki, F(.r) funksiyasr la,b) pargasrnda /(x) funk-
siyastntn ibtidai funksiyasrdrr. Onda VCe R sabiti ugun @(x)= F(x)+C
funksiyasr da f (x) -rn ibtidaifunksiyasrdrr.
Yxela,b) (D'(r) = [f1x) + C)' = F'(x)+0 -- f (x) otar. >
-160-
S.K.Abdull ayev, F.A. Abdu I I ayev, V.A.Meh rabov
Teorem 2. Ferz edak ki, ,F(x) ve @(x) funksiyalart fa,bl pargastnda

f (*) funksiyastnrn ibtidai funksiyalartdtr. Onda O(r)- F(x)-C=const
olar.
-
G'(x)= @'(x) - F'(x) = f (x)-f (x) =0 olar. onda gosterek ki, Yxela,b)
rigi.ln G(x) --C=const olmalrdrr. Yx,!ela,bl gotUrak. Onda Laqranj teo-
remine gore,
{Y*, y ela,bl G(x) - G(y) = G'(€)(x - v) =0} =
+{c1x1 =C=const}.>
Teorem 1 ve Teorem 2 gostarir ki, eger /(x) funksiyastntn fa,bl parE-
srnda ibtidai funksiyast varsa ve onlardan biri F(x)funksiyastdtrsa, onda
f(x)an ibtidaifunksiyalarr goxlulu F(x)+C, Ce R ailesidir.
Bu aileye /funksiyastntn X c R arah$nda qeyri-miieyyen inteqralt
deyilir u" f {ia*, xe X kimi igare olunur.
t
Demeli, eger ,F(x) funksiyast f (x)-n her hanst ibtidai funksiyastdtrsa,
onoa J/(x)d.x=F(x)+C
(50.1.1) olmahdrr. Burada /(x) funksiyastna in-
teqralaltr funksiya, f (x)dx ifadasine inteqralaltr ifada deyilir.

Funksiyanrn toremasinin taprlmasr emeliyyatr diferensiallama adlandt$t
kimi ibtidai iunksiyanrn taptlmasr emeliyyattnrn da oz adt var' Buna qeyri-
m iiayye n i nteq ral I a m a am eliyy afi deyi r.
I i
A9a$tdaktna baxaq:
a(l ravr)= a 1161+ c) = dF(x) = f (x)dx
Yeni
a(l f f*>a*)= 761ax, (50.1.2),
dF(x) = f(x)dx. (50.1.2')

Elace de
(lr("t,1)) = t r'61a, - ! f {ia* = F(x)+ c (50.1.3)
Qeyd edak ki, (50.1.1) munasibeti

F'(x)=/(x) (50.1.1')
munasibetile eynigticltidur.
Agkardrr fi, 1SO.t.1), (50.1.1') va (50.1.2') mtinasibetleri eynig[icltidtir.
-r6l-
Riyazi analiz
Elece de (50.1.2) ve (50.1.3) dtisturlarr onu gosterir ki, diferensiallama
ve qeyri-mtieyyen inteqrallama emeliyyatlarr sabit toplanan deqiqliyi ile bir-
birinin tersidir.
50.2. Qeyri-mtieyyen inteqraltn sade xasseleri
lotioai funksiyanrnr tarifini va diferensiallama qaydalarrnr tetbiq etsek

alarrq
4 lla. f (*)+ F s@)v* = a. I f @)dx+p .l s@)a* (50.2.1)
.
ulI[ffrl .g@))dx= tf'{*).g(x)dx*l f <O.g'(x)dx (so.z.2)

burada a,pe R ixtiyariededlerdir.
c) oger F(x) funksiyasr fa,bl pargasrnda /(x)
funksiyasrnrn ibtidai
yeni
funksiyasrdrrsa,
lfOy.=F(x)+ c ve rp{t) funksiyasr La,0l pargasrnr
fa,b)-ye inikas etdiren kesilmez diferensiallanan funksiyadrrsa, onda a9a!r-
dakr drjstur dolrudur:
Bu dusturlartn do$rulu$unu onlarrn sa! ve sol tereflerinden toreme al-

maqla bilavasite yoxlamaq olar.
(50.2.1) dristuruna inteqrahn xettiliyi, (s0.2.2) dtistur:una ise fiisse-
hisse inteqrallama diisturu deyilir. Bezen (s0.2.2) drlsturunu agagrdakr kimi
de yazrlar:
I f'{*). g(x)dx = -f(x). s@)-

! fOl g'(x)dx
- (s0.2.41
vo ya
I s@)df
(*) = f (x). s@)-
[ f {ias{i (s0.2.5)
(50.2.5) dtisturunun monast ondan ibaretdir ki, bezen f(x).g'(x) fun-
ksiyasrnrn ibtidai funksiyasrnr tapmala nisbetan f'(x).g(.r) funksiyasrnrn ib-
(50.2.3) dtlsturuna dayiganin evez edilmesi diisturu deyilir. Bu dtjstu-

run ise manasr odur ki, {*)a* inteqralrnr hesablayarken x -eQ) evezle-
lf
mesi aparmaq (yani deyigeni avaz etmak) olar. sonra ahnan
lf<rnfrl'g'(t)dt inteqrahn ibtidai funksiyasrnr tapmaq orar, bundan sonra
isa I = e'@) avazlemesi vasitesile kohne dayigena qayrtmaq olar. Bu qay-
-t62-
V.A.Mehrabov
dalart misallarda gostarek. $ertlagek ki, misallarda emele gelen sabit toplana-
nrnr inteqral igaresi qurtardrqdan sonra yazacalrq.
Misallara kegmamigdan qeyd edek ki, a)-c) qaydalannt, diferensiallama
qaydalartnt ve toreme cedvalini nozaro alsaq, aga$rdakr cedvel inteqrallarrnr
alarrq:
1
I ldx=x+C
( a+l
n>0;
2
I xodx=1 a+l'
[nlxl+C, q=-1,
I
x*0
3J sinxdx = -cos x* C, .rc R
4[ cosxdx = sinx* C, xeR
E
5J -lO*= tgx* C, x*-+lTk
cos- -r 2
6I *O*=-ctgx*C,
sm- -r
x*nk
,,7 a'dx= o' +C. le'dx=e'*C xe R

lna J
II -----dX
|
l+xt =I
|arctgx+C, xe R
larcctgx*C, xe R
[ arcsin x+C, xe (-Ll)
eJ dx _-l-*r.os.r+c,
G xe (-1,t)
10 I shxdx - chx+ C
,',. J
chxdx = shx+ C
QI ch'x
J-a-=thx+c
13.
I La*
sh'x
= -cthx* C
u! fia.=i,li*|..
15 .[
w dx
=tl, +Jit.'l+c
-t63-
Riyazi analiz
Misal 1.
I@, * a,x + arx2 *...* a,x')dx = [ aodx + ! or*' d* +...+ I a,x' dx =

l,
aox*-arx' * +- I anxn*l + C
=
n*l
Misal2.
lnxdx = x'lnx- xdlnx = x.lnx- ,.Lar=x.lnx -x+c
J J J x
Misal 3.
I x.e*dx = I xde' = x.e' - I e'dx = x. e' -e' + C

Misal4.
rxdx 1r d(x'z+l) I dtl lnlrl= I
lnl,r2+11+C
l 1* -.-= ,) x2+l 2 I d2 2
Misal 5.
dx
o(a%)
dx
I cos.r I
dx
(%)
=!ffi='! F,s,(%)
"o"'(/r)-"r"'
-2!#=,i,,li:l =,"1W1.,
Qox vaxt (50.2.1)-(50.2.3) dristurlan ayn-ayrrlrqda deyil, bir-birinin kom-

binasiyasr geklinde tetbiq olunur.
Qevd edak ki. cedvel inteqrallarr dlJsturlarr inteqralaltr funksivanrn tevin
oblastrnda dodrudur. Hatta sade misallar bela onu gostarir ki, funksiyaya gore
onun toremesinin taprlmasr (differensiallama) amelina nisbeten verilen tore-
maya gore funksiyanrn dzrinun taprlmasr (qeyri-mUeyyen inteqrallama) emeli
xeyli mtrrekkebdir.
Bu meselenin mahiyyetindadir. Elementar funksiyalarrn ixtiyari sonlu xet-
ti kombinasiyastnrn toremesi da elementar funksiyanrn xetti kombinasiyasrdrr.
Lakin elementar funksiyalarrn xetti kombinasiyasrnrn ibtidai funksiyasr sonlu
sayda elementar funksiyanrn xetti kombinasiyasr kimi gosterilmeye biler.
sin x
Meselen: funksiyasrnrn ibtidai funksiyasr elementar funksiyalartn
x
-
sonlu sayda kombinasiyasr kimi gosterile bilmir. Gelecakde goreceyik ki, srftrr
daxiline almayan ixtiyari pargada

sln x
funksiyasrnrn ibtidai funksiyast var.
x
Demeli. diferensiallama ameliwatr elementar funksivalartn xetti kombinasiva-
-t64-
F.A. V.A.Mehrabov
slnl bu sioifden kenara ctxarmrr. Qevri-mrlewan inteqlErllama emelivvatr ise
bu sinifdan kenara ctxrr.
Haqiqaten de [8I7, inteqrahnr elementar funksiyalarrn xetti kombi-
nasiyast kimi ifade etmek mtimktin deyil. !rn{ funksiyasrnrn ibtidai funksiya-
x
lart igarisinda ele biri var ki, x -+ +- olduqda srfrra yaxrnlagrr. Hemin ibtidai
funksiyanr Slx kimi igara edirlar va ona inteqral srnus deyirler. Bu funksiya
elementar funksiyalarrn sonlu kombinasiyasl kimi gosterile bilmir.
Hamginin inteqralrnr da elementar funksiyalarrn

!Y*x
xatti kombinasiyast kimi ifade etmak mtimkrin deyil. I funksiyasrnrn ibtidai
x
funksiyalarr igerisinde ela biri var ki, x -+ +o" olduqda srfrra yaxrnlagrr. Hamin
ibtidai funksiyanr Crx kimi igare edirler vo ona inteqral kosinus deyirler. Bu
funksiya elementar funksiyalarrn sonlu kombinasiyasl kimi gosterile bilmir.
Hemginin inteqralrnr da elementar funksiyalarrn xetti kombina-

I
^.*
siyast kimi ifade etmek mrimkrin deyil. J- funksiyasrnrn ibtidai funksiyalarr
lnx
igarisinda ele biri var ki, x -> 0 olduqda srfrra yaxrnlagrr. Hemin ibtidai funk-
siyant Lix kimi igare edirler vo ona inteqrat loqarifm deyirler. Bu funksiya
da elementar funksiyalarrn sonlu kombinasiyasr kimi gosterile bilmir.
Qeyd etmek laztmdrr ki, bu funksiyalar elementar funksiyalar kimi kifayet
qedar tam cedvellegdirilmigdir.
$51. Rasional ifadelerin inteqrallanmasr
geklindeki inteqrallara baxaq, burada .R(x) rasionar funksiya-

ln6y*
drr. Yeni R(x) = ry \--l '- p(x) mriayyen goxhedliterdir.
, burada -P(x)va
Q@)'
Faz edak ki, Q@) goxhadlisinin haqiqi koklari x1,x2,...,x, -dir. Cebrden
melumdur ki, a9a$rdakl ayrrlrg do$rudur:
QG) = (x - x,)4 . (*- *r)0,... (x- *,)0, . (x2 + p,x + qt)^, .
.(*' + prx * qr)', ...(*, + p,x+ q n),, (51.1)

-t6s-
analiz
eg",
-"-' 49 --"""---"'-J
g*)kesrinda tam hisseni aytrsaq, onda R(x) =Y=741*1*M-
Ui U*)
.
atarro. Burada 4!I) un,q dtizgun kesrdir. Cabrden melumdur ki,
O(r;
\ r (^,
I I (x- x)k l.Il I
kj
Pr(x) 4., bjk x+c ik
= (51.2)
Q@) j=1 k=l / r=t (t=t (xz + p,x+q,)o
Belelikla,
Iffi*= [u67a*. !Ho- (51'3)
Qoxhedlini inteqrallama$r bilirik, ona gore O" lffidx inteqraltnt he-
sablamaqla meglul olaq. (51.2) ayrtltgtndan gortinur ki, IH* inteq-
rahrn hesablamaq tigiin

,l;*dxver.!#*
inteqrallarrnt hesablamaq kifayatdir.
I _.
a-a.)-*r(x-b)-k*t +c' k*l ,.,1
1. Aydrndrr ki, l--

t(x-b).
t Inlx-bl+c, k=L
2.lndiise[Edxinteqraltnthesablayaq'x2+px+qkvadrat
t (x'* px*q)*
tighedlisinin haqiqi kokti yoxdur, yeni D<0. Onda agalrdakr beraberlik
do!rudur.
x' + px+q = x' +,

+,. +. u - ( =(,. +)' .(, -+)= tt' + d'
Burada, , = *+t ve q' =u -{> 0 igarelemesi apardrq. Onda altrtq ki,
l#*=l#ffa*!6ftva.
(*) beraberliyinde avvalce 1-ci inteqralt hesablayaq.
r)
ebx bp ududu
)ffidx=b I (r'+a')o 2 I (u' + a') k
(s1.4)
-166-
, V.A.Mehrabov
Burada 1-ci inteqral tigtin agagrdakr dogrudur:
b L. .rl-,t
b
udu b ,d(u'+a2) i l_k lu'+a" ) *r, k*l
J
(u'+a')o 2 J @;'T= !.n(u'+a':,+c, k=l
2\t
,-I
indi ise (51.4)-deki 2-ci inteqrah hesablayaq. Owalce uo-J du
igarelamesiaparaq ve bu ifadaya hissa-hisse inteqrallama dristurunu tetbiq edek.

@'.4
o
Jr = IQ' * oz1-k du
=.(u' * o,) -
-[Co>.(u' *dyr-' -2u2du =
2
u
du
(u2 + az)k*l
J-a21rl u2 +d'-d'
=-- J
du-
(u'+a')r (u2 + a2)k.l
du du
+2klJ -2ka'I
(u'+d)- (u'+d) (uz + ,'2)k*l
=T: .,k +2k.Jk-2kaz

.Jr*, (sl.s)
\u" +q')
Belelikla aldrq ki,
r= + 2k. r r -2ka2 *.,} =

{, On (s1.6)
u 2k -1
= J r*, *'-'J,
zkd.(u'+a')o 2kd
x
Demali dareceni aga$r salmaq tigun rekurent dtjstur aldrq. lndi

"r,-i he-
sablayaq.
t_f_du
tr= 11 du
I u tl
);i;r=;) gU;. ,=i-arctsa+c
(51'7)
Belelikle, agagrdakr taklifi aldrq:
-t67-
analiz
Taklif: lxtiyari rasional ifada inteqrallanandrr. Bu zaman ibtidaifunksiyanrn
ifadesinda yalnz rasional funksiya, loqarifm ve arktanges funksiyalarr igtirak
edir. Bu zaman rasional hisseni ortaq maxrece gatirsak, maxracde Q@) gox-
hedlisinin btitrin vuruqlarr bir vahid agalr dereca ila igtirak edir.
5SZ. geklindeki ifadelerin

Jn(cosx,sinx)dx
inteqrallanmast
Farz edak ki, R(2, i = ffi) gaklinde ikideyigenli Ra-
sionalfunksiyadrr. Yeni, P va Q funksiyalart tt' 'v^,

fl Am=0,1,2,.... gek-
lindeki ifadelerin xatti kombinasiyasrdrr.
1. Jn1"o.
x,sinx)dx (52.1) geklindeki inteqrala baxaq. Bu inteqralla-
rr hesablamaq tigrin universal avezlemeaga$rdakrdrr: t = ryi $2.21.
Bu evezlema (52.1) inteqralrnr rasional ifadanin inteqrahna getirir.
Do$rudan da
7-tg' l- tz
cosx =
l+ tgz
2
l+t2'
. 2ts% zt
t+tg'/ l+t2'
dx Zdt 2t
dt =L2 dx=Zcosz
/ra, =
l+t2
* l={ l+tg2 2
Bunlarr (52.1)-da nazoro alaraq. Onda
n1"or x,sin xPx = n

l- t2 2t \t- zat (52.3)
J J l+t" l+t' )r+ t'
alarrq. Bu isa rasional ifadenin inteqraltdtr.
x
, = rS avazlemesi bezan mtirekkab hesablamalara gatirir. Ona gora
2
do, bezixrisusi hallarda bagqa avezlemelerden istifade etmek alveriglidir.
2. JR1.os'
x,sinz xpx vaya lnlgxpx (52.41
_168_
S.K.Ap4!!! ayev, F. A.Abdullayev, V. A.M eh rabov
geklinde olarsa (burada R(/) rasional funksiyadrr), onda t= tgx avazle-

masi aparmaq daha elveriglidir. -
Bu zaman (52.4)inteqralndakr 1-ci ifade ,I *( -!=,i-:)!=,)l+t,' ,-
(l+t"'l+t.
ci ifade ise ynatfr gakline dtlg Ur. Bu ise ional ifadenin hdrr.
Asanltqla gostermek olar ki, inteqrahn geklinde olmasr aga$rdakr gertin

odenmesi ile ekvivalentdir.
R(-cosx,-sinx) = R(cosx,sinr) (52.5)
3. [n1cos'x,sinx) cosxdx
J
va ya Jn1.or x, sin2 x) sin xdx (si..6l

geklinde olarsa, onda uy$un olaraq I = sin x vo I = cos r evazlemasi
aparmaq daha elveriglidir.
Bu zaman (52.6) inteqrahndakr 't-ci ifaOe (r-,' ,t)dt ; Z-ci ifada ise
JR
-lÛ,t-t?)at gekline drigtir. Bu ise rasionat ifadenin inteqratrdrr.
Asanhqla gdstermek olar ki, inteqralrn (s2.6) gekrinda olmasr agagrdakr
gertin odenmesi ile ekvivalentdir.
R(- cos r, sin r) = R(cos x, sin x),
R(cos x, -sin x) - R(cos x,sin x)
5SS. Jn(x ,y,1*1y* geklindeki ifadeterin inteqraflanmasr
I*(r, y(x))dx (s3.1)

geklindeki inteqrala baxaq. Aydrndrr ki, eger 3x x(t) evezlemasi varsa ki,
-
x(t) n y(x(t)) funksiyalarr rasional olsun. onda x'(r) funksiyasr da rasional
olar vs bu zaman (53.1) ifadesi
! R(x(t), y(x(r)))
. x' (tpt (53.2)
geklindeki rasional funksiyanrn inteqrallanmasr meselesine gevrilar.
Bezi konkret misallara baxaq
ax+b 'ax+b
1. Ferz edek ki, y(x) = gaklindedir. Onda I evaz-
cx+ d cx+d
lamasi aparaq. Bu zaman alarrq ki,
*169-
analiz
onda I-?,m) ,.= I*( b-dt'- a' ctn

t d
b-dt'
ct'-a
olar. Bu ise
rasional ifadanin inteqralldrr.
2. Ferz edek ki, y(x) = ax'+bx*c aeklindedir. Onda (53.1) ifadasi
Io(,, ax'+bx*c dx geklina driger. Bu ifadeni rasional,funl(siyanrn inte-

qralrna gatirmek tjgtin agagrda]rr Eyler evezlamelerinden istifade ojunur
c > 0 olarsa +bx+c =*Jix+z;
axz
c > 0 olarsa ax2 +bx*c = xztJi;

D=b2 -4ac>0 olarsa a(x- xr)(x- xz) = z(x- x,)v z(x- xr)
$54. Binomia! diferensiallann ve ya

diferensial binomun inteqrallanmasr
,^ .(o+br')o d* (54.1)
geklindeki diferensiala binomial diferensiallar ve ya diferensial binom deyi-
lir. Burada ffi,fl, p ixtiyari rasional ededlerdir. indi
.(o+bx')o dx (s4.21
[*'
inteqrahna baxaq.
1. eger peZ olarsa, onda (54.2) inteqrah

lR(x,y(x))dx gektindeki
inteqraldrr. Bele ki, y(x)=G. guraoa )" adadi m ve n kasrlerinin mex-
raclarinin en kigik ortaq bolunenidir. Onda bu halda (54.2) inteqrahnr rasional-
lagdrrmaq ugun r = lli evazlemesi aparmaq kifayatdir.
-t70-
, V.A.Mehrabov
5
Masalen,
!.'(.. bx i dx inteqralrnt rasionallagdrrmaq tigtin I ='./i
avezlamesi aparmaq lazrmdrr.
2. indiferz edak ki, pQ. Z . Onda z= x' avazlemesi aparsaq, alartq
dz=nx'-'dx- 1 dz
4lx = -.-ii;
!
*^ (o + bx,
)o
a* = L.
!
o# @ + bz)o a, =! ! p * brlo . rT' d,
m*l
n
ll t, +' bz\P
"o ) zq-tdz (54.3)
.
nJ\u
p kesrinin mexrecini tz ile igara edek. Onda (54.3) ifadesini rasionallagdtr-
maq tigrin 1 = d a+bz = d o a6y evezlemasi apar

maq lazrmdrr.
m*l
2b. indi ferz edek ki, - qG Z. Onda (54.3) inteqraltnr agalrdakr
n
gakilde yazaq:
o * u'\o
I lG* br), . zq-'dz =Ll( zt.r'dz . (54.4)
nJ' ' nJ\ z )
Ogar p+q=P*-4. Z olarsa,onda (54.4) inteqrahnr rasionallagdtrmaq
n
a+bz
tigun r = az-t +b = b+ ax-n evezlamasi aparmaq laztmdtr.
z
Demeli, biz diferensial binomun inteqrallanmasr ugUn a9a!rdakr Qebrgev
teoremini isbat etmig olduq
Teorem (Qebrgevl). J *^ .(o+bx^)o dx diterensial binomu inteqralla-
maq ugtin a9a$rdakr evezlamaler rasional funksiyanrn inteqrallna getirir:
1. peZ
olarsa ,=41i, burada .2 - m ve n -in mexraclarinin an kigik
ortaq bolunenidir;
' P.L.gebrgev (1821-1894)- Boytik rus riyaziyyatgrsr. Rusiyada boyrik riyazi mektabin yaradlcrsr.
-l7r-
analiz
^ m+l
z. ql = z olarsa z = a+bxn, burada v - p-in mexrecidir;
n
-e
3. p+q=p+?*l.Zolarsa z= ax-n +6, burada v - p -in mexrecidir.
n
$55. Elliptik inteqrallar
I^(r, .,FAY. (s5.1)

inteqralrna baxaq. Burada P(x) derecesi n>3 olan goxhedlidir. n=3 vo
n=4 olduqda (55.1) geklindaki inteqrallara elliptik inteqrallar, n>5 ol-
luqda ise hiperelliptik inteqrallar deyilir. Abel ve Liuvill isbat etmiglar ki, el-
liptik inteqrallar timumiyyetle, sonlu gekilde hesablanmrrlar. Gostermek olar ki,
(55.1) gaklindeki inteqrallar n=3 vo n=4 olduqda hesablanan inteqrallar
daqiqliyi ile agagrdakr inteqrallardan birine gatiririr (burada 0 < r < para- I
metrdir):
dx (s5.2)
I
lo46a4 2t
xax
I (r- *')(r- r,'*')
(55.3)
dx
I ( l+ nxz t-x')(t -k'*')
(55.4)
)
(55.2), (55.3) va (55.4) inteqrallarrnt evezlamelar vasitasile uylun olaraq
aga$rdakr inteqrallara getirmek olar:
d
(55.5)
J
(r-,r'sinz 9)
'(t- t' sin' g)dq (ss.6)
J
dp
I (t-nsin'9) (t-t'sin'9) (55.7)
(55.5), (55.6) ve (55.7) inteqrallarrna uylun olaraq 1-ci, 2-ci ve 3-cii

ni5v elliptik inteqrallar deyilir. (55.5) va (55.6) inteqrallarrnnl g=0 qiyma-
tinda sfra gevrilan ibtidai funksiyalarrnr uygun olaraq F(k,g) ve E(k,g)ile
igare edirlar.
-t72-
S. K. Abd u I I ayev, F. A. Abd u I I ayev, V. A. M e h ra bov
irureoRal
$56. Riman inteqrah.

Terifi, inteqrallanma tigiin zeruri gert
ni odayen xs,x1,x2t...tx, noqteleri verilmigdir. Onda deyilir ki, la,b) parga-

stnrn biSlgrisfi verilmigdir. Biz bu bolgunri aga$rdakr kimi igare edaceyik.
2. l*0,*o*rf, ls=g,n-1 pargalarrna elementar pargalar ve ya

Terif
bt5lgii pargalan deyilir. Lxo = xo*r- x1,, k = O,n-l igarelemesi aparaq.

Onda ht = max Lxo ededine P bi5lgiisiiniin parametri ve ya <xrrdahfir>
t
r=o,rr-t
deyecayik.
Ferz edek ki, f :fa,bl-s R funksiyasr verilmigdir.
Y €r ef*0,*o*r), k = g,n -1 noqtelerini gottirek ve aga$rdakr cemi duzeldek.
n_1
G(f ,P)= I f G)-Mr (s6.1)

k=0
Terif 3. (56.1) cemine /funksiyasntn fa,b) pargasrnrn P b6lgUstine

ve {oef*o,ro*rf, k=o,n-l segilmig noqtelar sistemine uy$un inteqral cemi
va ya Riman inteqral cemi deyilir.
Aydrndrr ki, b6lgu qeyd olunduqda {oefx,xor), k=O,n-l n6qtelerini
muxtelif segmekle istenilen sayda Riman inteqral cemi qurmaq olar. Bagqa
sozle, G(f ,P) inteqral cami f
funksiyasr ve P bolgUsunden bagqa hem de
{oefxo,xo*r), k=0,n-l noqtalerinin segilmesinden astlrdtr. ona gora de,
-173-
Riyazi analiz
bezan €=(€0,€,,...6,_r) igara edib, inteqral cemini G(f ,p,() t<imi da igare
edirler.
Terif 4. 1Je R ededi ve Va>0 gore )6=6(e)>0 varsa ki, 4<6
VP bolgtisri va ixtiyari segilmig €=(€0,€r,...€,_r)noqtelersis-
gertini odayan
temine uylun Vc("f ,P,f) inteqrar cemi ugun (f ,p,€)-Jl<e dogru-

lc
dursa, onda f funksiyax fa,bf pargasrnda Riman menada inteqrallanan
funksiya adlanrr.
Bu terifl riyazisimvollarla aga!rdakr kimi yaztrlar
lJeR Ve>0 ld=d'(a)>0 Vp (4.6) y€=(€0,€,,...€,_,)
lc(f ,r,€)-rl.t (s6.2)
-r ededine / funksiyasrnrn lo,b) pargasrnda Riman menada inteqralr

deyilir ve
b
,=l f(r)d* (s6.3)

kimi igare olunur.
(56.3) ifadesindoki a edadine inteqraltn agafi serhedi, D ededine ise
inteqralm yuxan serhedi, /funksiyasrna ise inteqralarfi funksiya deyilir.
(56.2) munasibati odendikde bunu bezen agagrdakr kimi de yazurar
,i\oU,P,€)= J (56.4)
__ Qfvd edek ki. (56.3) inteqrahnrn hendesi menasr asadrdakrndan

ibaretdir:
f (*)>0 olduqda (56.3) inteqratr yuxa-
ndan y - f (x) funksiyasrnrn qraflki, agagr-
dan OX oxu, soldan x = e , sa$dan ise
x = b duz xetleri ile huidudlanmrg ABCD c
B
eyrixetli trapesiyasrnrn sahesini verir.
lndi ise funksiyanrn Riman inteqrahnrn
varlr$r meselasi ile meggulolaq.
Taklif 1. f :la,bl+ R funksiyasrnrn A D
la,bl pargasrnda Riman manada inteq- 0
x
rallanan olmasr ugun zeruri gort onun
mehdud funksiya olmasrdii.
-174-
, V.A.Mehrabov
< Oksini ferz edek. Farz edek ki, y = /(x) funksiyasr [a,6] pargasrn-
lgusunu gottirek; Onda :f ={0,I,...,n-1} var ki, f (x)

funksiyasr l,*0,*o*rf
pargasrnda qeyri-mehduddur. Bu zaman €0,€r,...,€o-r,€r*r,...€n-, noqtelarini
qeyd edek. Onda 6oel*o,xo*,] noqtesini segmayin hesabna G(f ,P,f) in-
teqral camini qeyri-mahdud etmak olar. Yeni bu halda G(f ,P,4) inteqral
cemi sonlu -/ ededina yr$rla bilmez. Bu ise teoremin gartine ziddir. Ysni
y - f (x) funksiyasr fa,bl-pargasrnda qeyri-mahdud ola bilmez. >
Bundan sonra biz yalnrz mehdud funksiyalara baxacagrq.
$57. Darbu cemlerive onlann xasseleri.

Riman menada inteqrallanma iigiin zeruriva kafi gart
Faz edek ki, mehdud f :la,bl-s R funksiyasr verilmigdir, yeni

lm,M e R var ki, Vxe [a,6] tigrin m< f(x)SM .
indi |a,b] pargastntn VP = P(a = r0 ( xt 1 xz < ...< x, = b) bolgusunlt

g6tUrek: Ondq:her bir fxo,xo*rf, k=O,n-l pargasrnda /(x) funksiyasr
mehduddur. Ona gore de sonlu
:: mn= iylf fG), Mn= S\p_fG) C)
:
adedlerivar.
Agaflrdakr'. cemlari dlizaldek:
n-l
s(7,e)= Z*o.Mo (s2.1)
t=0
n-l
s(/,r)= ZMr uo lsr.zl
',Tefjf 1,, 1S7.1) ve (57.2) cemlerine f (x) funksiyasrnln la,b) pargasrnrn

P bolgtistine qVlun agafi Darbu.cemive yuxan Darbu cemi deyilir.
,Aydrndrr,fi; P ootqtisri qevd olund s(/,P) ve S(/,P) cemleri

birqiympUi teVin olUnur.
-l7s-
Riyazi analiz
Qeyd edek ki, f e Cfa,bl olarsa, hemin funksiya her bir

lro,*o*r), k=O,n-l pargasrnda hem mo, hom de Mo qiymetlarini ala bilir.
Onda (oefxo,xo*rf noqtelerini segmekla G(f ,P,q) inteqral cemini hem
s("f ,P), ham de S(f ,P) cemlerina baraber etmek olar. Demeli. kasilmaz
funksivalar uctin ham asadt. ham de vuxarr Darbu cemlari inteqral cemlerin-
den biridir. Lakin ixtivari funksiva ticun asadr ve vuxarr Darbu cemlari rimu-
miwetle inteqral cemleri devil.
Y€oe[xo,xo*,], k=O,n-l *oS.f (€)<Mo (57.3)
(57.3) berabersizliyini Ax* > 0 ededlerine vurub, alrnan berabersizlikleri
k= O,n-l olduqda teref{erefe toplasaq
s(f ,P) < G(f , P,€) < S(f , P) (57.41
barabersizliyini alarrq.
(*) berabediyine gora, {oefxo,xr*rf noqtalarini ele segmek olar ki,
f Gr) qiymeti mk ye ya M *-ya istenilen qedar yaxrn olar. Ona g6re de P
bolgusu qeyd olunduqda asanlrqla isbat etmak olar ki, aga$rdakr beraberlikler
do!rudur:
,(/,P) =inf G(f ,p,€) va .t(/,P)=supG(f ,p,€)
Darbu cemlerinin agafltd,afo xasselari var:
Xasse 1. Ogar P bolgrisrine yeni noqtaler elave etmekle yeni P' bol-
gusu dtizeldilmigdirse, onda aga$rdakr barabersizlikler dogrudur.
,(/,P)<'(/,P) (s7.5)
s (f ,v) < s(/,P) (57.6)
Bagqa sozle, bolouve teza noqteler elava etdikde asadr Darbu cemlari
azalmtr. vuxarr Darbu cemleri isa artmrr.
< ewelca (57.6) berabersizliyini isbat edek. Ferz edek ki, P' bolgusti
P b6lgtistina 1 noqte elave etmekle alnrb. Onda fk=O,n-l var ki, elave
olunmug i noqtasi iel*o,xo*,] pargasrna daxildir. Agagrdakr igarelameleri
qebul edek:
Mo = SUp,f(r), E= SUp,f(r)
*[,,,;] *[i,o"]
onda S(,f,P) ve S(/,P) agagrdakr ifadalare baraber olar.
s(/,p) =fu,. Lx,+Mo. Mo*i r, *, lsl.Tl

i=0 i=k+l
-t76-
V.A.Mehrabov
s(f ,p')=fr,.tx,+fr.(i-**).n (+., -i)* i ,Mi.^xi(s7.8)

indi (57.7) ve (57.8) ifadelerini mUqayisa edek. Aydrndrr ki,
, r (;- *r)*ffr (r0., -i)=
a M o.(i- *r)* rr (r*, -i) = Mr,. Lx* (s7.9)
(57.9)-u (57.7) ve (57.8)-da nezora alsaq, atarrq.
^S(/,P')<^S(/,P)
Oger P' bolgusu P bolgusuna m noqte elave etmekle ahnrbsa, onda
isbat etdiyimiz halr m defe tekrar etmekle hokmtjn dogrulugunu almrg oluruq.
Do$rudan da fez edak ki, P' bolgUsii P bolgustine m dene xt ,x' ,...,x^
noqteleri elava etmekle ahnrb. Onda 1Pl,P2,...,P^ = P
bOlgiileri var ki, her
sonra getan bolgi.i ewelkine 1 noqta atavo etmekla ahnrr va Pt bolgtisu P
bolgi.isrine 1 n6qte elave etmekle ahntr Onda isbat etdiyimiz hala gore
s (f ,Y)= ^t(,r,p' ; s s(/, p'-' s ... s s (/,p'z < s(/, r' . s (/, p) atarrq. >
) ) )
Xasse 2. iniyari P va P' bolgulari iigun agalrdakr berabersiztik do$ru-
dur:
, (/, P) < s (/,P) (s7.10)
Bagqa sozle, ixtiyari bolqtiva uvdun asadr Darbu cemi har bir bolqiive
uydun vuxarr Darbu ceminiasmrr.
giisti dtizeldek. Onda Xasse 1-e esasen alrrrq ki,
"(/,p)<s(/,p,) va s(/,p,)<s("f,p) (*)

,(f,y)<,(/,p,) vo .s(/,p,)<s(/,E) (*.)
indi (..) ve (***) berabersizliklerindan istifade etsek
r(/,p) sr(.f,p,) < s (f ,p,) s s(/,p') (s7.11)
oldu$unu alarrq. >
Biitun P bolgustine uygun agagr Darbu cemlari goxlusunu
{s(/,r)},
yuxan Darbu cemterigoxlulunu ise
{S(/,p)} ile igare edek.
onda (s7.11) berabersiztiyine gore {r(/,p)} goxlugu yuxarrdan,
{S(f,P)} eoxlulu isa agalrdan mehduddur. Onda sontu

./. =sup{s (f ,p)}vo J. =iXr{s(1,r)} 1sz.rz)
ededlerivar.
_177_
analiz
Terif 2. J. vo -I. edadlerine uygun olaraq /(x) funksiyasrnrn [a,b]

pargastnda agafi Darbu inteqrah ve yuxart Darbu inteqrafi deyilir.
Aydrndrr ki, VP bolgrisu vo € - (€0,€,,...,€,_r)segilmig noqteler sistemi
tigrin aga$rdakr berabersizlikler doSrudur.
<G(f ,p,6)<s(f ,p) va r(/,P) <J.<-/. <.S(.f ,P) (s2.13)
"(/,P)
Teorem 1 (inteqrallanma tigtin zeruri ve kafi gert). Farz edak ki,
mehdud f :la,bl-+ R funksiyasr verilmigdir. Onda f (*) funksiyasrnrn
fa,b) Oaroastnda inteqrallanan olmasr Ugun zerurive kafi gert agagrdakrdrr:
Ve > 0 ugtin ele P b6lgusti var ki,
s(f ,P)-s(f ,P)<e $7.141
nandrr. J=[f@dx igara edak. onda alrrrq ki, Va>0 16=4e)>0 VP (4.4
bolgusu va € - (€0,€,,...,€,_, ) segilmig noqteler sistemi rigtin
lo (f ,r,€) - rl. ' (s7. 1 s)

Buradan alrnrr ki,
14.6j= {vc17,r; r -e <G(f ,P)< t +e}.
= itr{c (f ,P,€)l ve s("r,P) = sup{G(/,P,€)}
'(/,P)
oldu$undan ahrrq ki,
{4.6} = {t - t< r(/,P) < s(,f,P) < / +e} +
=[1vrro fd'=d'(e)>0 vP 1,.5]={s(,f, P)-s(f ,P).r}].
Kafilik. Fez edek ki, (57.14) do$rudur. t(rP)<J,S"f <S(/,P) ot-
dugundanalnq ki, {Ve>o J* -J*.t}= {t'=J.=J}. indi 1r<6 ger-
tini odayen VP bolgrisu ve ona uy$un YC(f ,P) inteqral cemi gottirek. On-
da alrrtq ki,
,(/,p) <G(f ,p,€)<s(/,P); ,(/,P) <J <^s(/,P)
Buradan ise alrnrr ki, lo(t,P,€)-Yl=s (f ,P)-t(f ,P).r. Demali al-
dtq ki'
va>o rd=d(e)>o vP )r<5
-178-
s.K. F. A. Abd u I I ayev, V. A.M eh rabov
vc(f , P,€) lc (r, P,€)- tl. t

b
bu ise rl f (*)dx = -I mtrnasibetile eynigucludur. >

Bezen (57.14) munasibati odandikdo, onu agaSrdakr kimi deyazrlar'.
rimf s (f ,p)- s(f ,p)] =
)r-+0L
(s2.16) o
Terif 3. Farz edak ki, f : X -+ R funksiyasr verilmigdir. Onda
,,T|rlf(r')-f @l adadine f(x) funksiyasrntn X goxtulundaraqsi
deyilir ve o(f ,X) t<imi igare olunur:

o (f
'') = t*)- f @l F7 '171
',:,:3,lr
Aydrndrr ki, mehdud /(.x) funksiyasr usun o("f ,X)=sup/(x)-tlif @)
olar.
f :la,bl-+ R funksiyasrnrn l*o,xo*r] prrg"r'nda reqsini @o ile igara
etsek, aydlndtr ki, 6ko1- *Io-mo olar.Bu ifadeni nazora alsaq, alarrq ki,
s (f p)-, (f , p) =fa o Lxk -f*0. t*o =
,
k=0 k=0
n-l n-l
=Z(Mo-m). Lxo=Zro (57.18) *r
t=0 k=0
onda (57.18) beraberliyi g6sterir ki, inteqrallanma iigiin zeruri ve kafi
gerti agalldakl kimi de yazmaq olar:
Ve > 0, 1P Lrr Mr < € (57.19)
k=0
$58. inteqrallanan funksiyalar sinifleri. Pargada kesilmez

va pargada monoton funksiyalann inteqrallanmasr
inteqrallanma tigtin zeruri ve kafi gertden istifade etsak, inteqrallanan

funksiyalarrn bazi siniflerini tapa bilerik.
la,bl pargasrnda Riman manada inteqrallanan funksiyarar goxru$unu
4,,ar ve ya R(fa,bl) ite igara edeceyik.
-179-
Riyazi analiz
Teorem 1. Pargada kesilmez funksiya hemin pargada inteqrallanandrr,
yeni
Cro,otc Qo,ut (58'1)
yasr la,b) pargasrnda mrintezem kesilmazdir. Onda Ve > 0 rigrin

f d'= d(e) > 0 var ki, Yx',x' efa,b) ugrin - x"l< 6 olduqda
lx'
ItPt)-rV)1.' otr' .
indi Ve > 0 ededi igin )", < d' gartini odeyen p bolgusu goturek.
onda Yft=g,n-1 rigrin dt= {4-f (*)l=,
. jiyp .lf
r',x'e[x*,x.*,
]'
otdulundan
n-l n-l
Lrn.Lxose.Iar, =e(b-a) olar. >
k=0 t=0
Bu teoremi bir az rimumilegdirmek olar.
Teorem 2. oger /(;)
funksiyasr fa,b) pargasrnda mahduddursa ve
yalmz sonlu sayda kesilme noqtelerine malikdirse, onda funksiya hemin par-
gada inteqrallanandrr.
ntz sonlu sayda x',x2,...,x^ kesilme noqtelarine malikdir. va > 0 adedi gotri-
rek ve onu qeyd edek. f 4 = 4(e) > 0,
152= 6r(e)>0,..., 15_= 6^(e)>O
ededleri gotrirek ki, (x' - 6,,x' + 4), i =lm intervallarr bir-biri ire kesigme-
sin. Bu zaman 6, < € hesab etmek olar.
indi [a,D]\{g(r' -6,,x' +6,) ferqine baxaq

]
Jo =la,x' - 6rf;lr = t x'+6r,*'-6r), iJ^=l*^ *5^,b)
igare edak. Onda aydrndrr ki,
,",ut{g|' - 6,, x'. 4 )} = J o \) J,w J,w...v J.

olar. $erte gore, f (x) funksiyast Jo,J,Jr,...,J^ pargalarrnda kesilmezdir.
Onda funksiya hamin pargalarda muntezem kesilmezdir. Demali, bu pargalarrn
birincisi ugrin muayyen Do>0, ikincisi ugun mtiayyen rlr>0,... axtnnctst
-180-
V.A.Mehrabov
ugun muayyan n*> 0 edadlari var ki, Yxi ,x,' e -{ ugtin

l.: -.:l< ry, olduqda
lt(.:)- r(*:)1.',
i =0,m olar
ygg{n,}=d isare edek. Bu zaman d<e hesab etmek olar. fa,bl par-
n-l
gasrnrn lr.6 gertini 6deyan har hansr P bolgtisrinti gotrirak ve lOo.L*r
k=0
cemini qiymatlendirek.
n-l n-l n-l
Lro.Lxo = Zro' .Lxo' +Zro' .Lto' (58.2)
k=0 k=0 k=0
(58.2) ifadasinin sa! terefindeki birinci cem (x' -6,,x' +4), t=l,m in-
tervallarr ile kesigmasi olmayan pargalar uzre, ikinci cam isa hamin intervallar-
la kesigmesi olan pargalar tizre gottirri[]r. Onda aydrndrr ki,
I
n-1 n-l
ok Lxk <€ I a'xo < e .(b - a) (s8.3)
t=0 ft=0
olar. mr=i1ff(l), Mo = SUp"f(x) igare edek.

xela,b) rela,b)
n-l n-l
Zrr' .L)co' <(Mo-*o) EMo' <(Mo-mr).4md (s8.4)
k=0 k=0
Belalikla, (58.3) ve (58.4) barabersizliklorini (58.2)-da nezero alsaq ala-
nq
n
Z, o. Mo s €. (b - a)+ (M o - m). 4md <

k=0
. €. (b - o) + (M o - mo). 4me = € l@ - a)+ 4m(M o - *))= t,

Demeli
Va>0 :P I
n-l
ok Lxk <€
Bu teorem onu gosterir ki, inte#lanan funksivann qivmetini sonlu sav-

da noqtade i)divari qavda ile devissek. bu funksiva vene inteqrallanan olar ve
inteqrahn qivmeti devismez.
Teorem 3. Ogar f (x) tunksiyasr la,bl pargasrnda monotondursa, on-
da bu funksiya hemin pargada inteqrallanandrr.
da V-re fa,bl Ugtn "f (a) < f (x) < f (b). Bu zaman 2 hat mrimkundrjr:
_i 81_
Riyazi analiz
1
-f (a)= f (b) . Onda /(-r) funksiyasr sabitdir, demeli inteqrallanan-
drr,
2. f (a)< f(b). Onda Ve>0 ve d'= adedlarini goturek.

-;: f (b)- f"(")
la,bl pargastntn 1r.6 gertini odayan P bolgusunu gottirek va
n-l
Zro.Axo camini qiymetlandirek.
k=0
. n-l n-l n-l
7,ro
/r=0
Mo =7,(M r - ffir).Aro =
t=0
Zlf
&=0
Qr.,)- f Qo)] -, .
n-l
<, I[/( xou)- f (.)]= a.lr @) - r @))=
k=0
€
f (t)- f (,) It(u)-f(")l=€.>
Bu teorem kesilme noqteleri coxludu sonsuz olan lakin inteqrallanan
funksiva qurmada imkan verir.
Misat 1. [0,r] pareasrnda ,r.r={*, #'-=* funksiyasrna baxaq.

l. o, x=o
Aydrndrr ki, f(x) funksiyasr ,=I,2 k=1,2,... noqtelerinde kesilir. La-
kin bu funksiya [0,t] pargasrnda monoton oldugundan Teorem 3-a gore Ri-
man menada inteqrallanandrr.
g59. inteqrallanan funksiyatann xasseleri
nteqrallanan funksiyalarr n agag dakr xasselari var.

i r
Xasse 1. Farz edek ki, Onda f . \,,u1. lfl. \",r) va Vt = const sa-
biti tigUn k. f e \,,ut.
bolgusunu goturek. V[xo,xo*,], k=O,n-l pargaslnda /(x) funksiyasrnrn
-182-
V.A.Mehrabov
raqsini 0*, lttOl funksiyasrnrn reqsini isa do* ila igara edak. Onda
Y x', x' e [.rro, ;ro*, ] tigtin
llr t. ll-lr Q';ll s lr (,') - f V)l v eni o o' < d o otar.

n-l n-l
onda .Mo 37.ro.Aro demati
Zor'
k=0 k=0
l/le ,!,,r1 dogrudur.
Yk=const sabiti ugrin k'f(x) funksiyasrnrn inteqrailanan ormasr da
analoji qayda ile isbat olunur. D
Qevd. Qeyd edek ki, Xassenin tersi dogru deyil. yeni, lfl. \.,r) olma-
stndan f . \..u1olmasr gtxmlr. Agagrdakr misala baxaq.
Misal 1. [0.1] oarcasrnda D(A=
l, xeO funksiyasrna
baxaq.
-1, xe J
Aydrndrr ki,
lqrl=1 demeli qx)e{o,a dogrudur. \1P=P(0=t <{ <...<x, =1)
bolgtisti gotrirek. Asanlrqla alanq ki, s(/, P) = -l; S(f ,P) =l .
Demeli, VP bolgUsii iigUn S(f ,P)-s("f ,P)=2. Bu ise D(.r) fun-

ksiyasrnrn inteqrallanan olmamasr demekdir.
Xasse 2. Ferz edek ki, f ,ge \",u). Onda f + S. 4,,r1 ve
,f .se \",01.
edek. Dolrudan da f ,ge \.,u1odugu tigrin
)N,M >0 yxefa,b) ltt->l<iy' ve ls(r)l <M . (se.2)
gotrirek. Yfxo,xr*,f, k=G pargasrnda /(x) funksiyasrnrn reqsini do,

g(x) funksiyasrnrn reqsini do., f(x).g(x) funksiyasrnrn reqsini ise eoile
igara edek.
Onda Yx', x' e fxo, xou] rigtin
It {tl. s(*')- y (*').g(,')l <

<lr(-)l .ls(,')- s(*')l+ls(,")l.lr ttl- t(,')l< No*' + Mok
olar. Buradan
-1 83-
analiz
QolN/o'+Mok
oldu$unu nozora alsaq alarrq:
n-l r-l z-l
Io* -Mo s N -Zoi .Axo + ttt 'loo' txo
k=0 k=0 k=0
Demeli,f .S e R1,,Dl.>
Xasse 3.Farz edek ki, f . \.,u1. onda Ycela,bf ugun /€ {.,"1 va
f. \",01 do$rudur. Bu teklifln tersi de do$rudur.
Yani mtieyyen cefa,bl
tigrin /e {,rl va f. \",ulolarsa, onda /€ {,,r1 olar.
VP= P(a -ro ( xr < xz <...1 xn=D) uotgrisrinu goturek.

Darbu cemlerinin monotonluq xasselerina gore timumiliyi pozmadan ferz
ede bilerik ki, c noqtesi P -nin bolgti noqtasidir. Onda agaStdakt ifadaler
do$rudur:
Zro.Mo3Zro.Lxp, Zro.Moslrr *r f)
cbb
Burada | ,T,1 cemleri uy{un olaraq lo,"f, f",bf, [a,6] pargalarr
uzre cemlerini gosterir. inteqrallanma iigun zaruri ve kafl garte gore (-)-dan
alrnrr ki,
\",q.
4,,"1n
indi tersini gosterek. Ferz edek ki, mtiayyan cela,b) ugtn
t,,"1
n 4",u1. isbat edek ki, f
\,,u1' e
Agkardrr ki, Pr fa,c)-nin, P, [c,a] Uotgtileridirse P=Pr uPz [o,b]'

nin bolgtistidur va c bu bolgtinrin noqtasidir. Ona gore de, her bir bele P bol-
gusri tigtin
bcb
Zro.Lxo=Zro'&o *1rr *r
Do$rudur. Buradan da inteqrallanma ugun zerurive kafi garte gore alrrrq ki, /
[a,c]ve izra inteqrallanandtrsa, fa,b\ izra da inteqrallanandtr. D
lc,bl
-184-
F,A V.A.Mehrabov
$60. Riman inteqraknln xassaleri
60.1. istiqametlanmig parga tizre inteqral

b
Biz f (x)dx inteqrallnr tayin edarkan a < D gertini fez etmigdik. indi
I
farz edek ki, 'b < a . Bes bu halda fa,bl pareasr dedikde na baga dugu[ir?
V[a,b] pargasr rigrin 2 istiqamet var: a -dan b -yo va ya b -dan a -ya is-
tiqamat ile goturtrlmtrg pargaya istiqamatlanmig parga deyilir. [a,b] pargasr
dedikde a<b va b<a olmasrndan asrlr olmayaraq, istiqamet a-dan b-ya
baga dr.igtilecek. Meselen, a<b olarsa, aSx'<xo <6 noqteleri rigtin deya-
ceyik ki, fa,b) pargasrnda x" noqtesi x' noqtasinden sonra gelir. Oger b < a
olarsa, b 1 x' < x' < a noqteleri rigrin deyeceyik ki, fo,bf pargasrnda x' noq-
tesi x' noqtesinden sonra gelir.
Xasse 1. Fez edek ki, f . \,,u1. Onda a dx = -i r@) dx b
(60.1.1)
qraltnt teyin edek. VP= P(a=xo)xr>x2>...)x,=f) UofgiisUnti goturek

VE
n-l
G(f , P) =lf
k=0
$r). a'r (60.1.2)
inteqral camini dtrzaldek.

Terif 1. 1r+ 0 olduqda (60.1.2) ifadasinin yeni G(f ,P) ceminin limiti
varsa ve bu limit f* el*o,xo*,] noqtesinin segilmesinden asrh deyilse, onda bu
limita f(x) funksiyasiln [a,b] istiqamatlenmig pargaa iizra inteqralr
deyilir.
(60.1.2) ifadesinde Mo10 oldulundan aydrndrr ki, (60.1.1) dolrudur.
onda aydrndrr ki, a=D olarsa

i f tiOr=O olar. D
-18s-
analiz
Galecak iglerimizda xiisusi qeyd olmadrqda lr,bl pargast verildikda

a <b farzedaceyik.
60.2. Riman inteqrahnrn inteqrallama pargastna

nezeren additivliyi ve inteqralaltr funksiyaya nezeren xettiliyi
Xasse 2. Farz edek ki, /(x) funksiyasr lo,rf, lr,bl, [a,b] pareala-
rrnrn boyuyunda inteqrallanandrr. Onda /(x) funksiyast o biri 2 pargada da
inteqrallanandrr ve c, b,
c noqtalerinin yerlegmesindan asrlt olmayaraq
aga$tdakt beraberlik do$rudur:
bcb
I rav*
- f{*)a* + ! (60.2.1)
I f{*)a*
vef€.("'u1olar.|a,b)oaroaSlnlnVP=P(a=Io(Xt1Xz<...<
bolgrisrinti gotrirek. Bele ki, c noqtesi bolgri noqtelarindan biriolsun. Onda
bcb
ZrGr) Lxo=ZrGr) Mo*LtGo) too
ve buradan (60.2.1) grxrr.

2. indi fez edak ki. D <a<c. $arta gore, f. {r,.1. Onda isbat etmigik
ki, f e 4r,,1 ," f . \.,") olar. isbat etdiyimiz natr [b,c] pargastna tetbiq et-
sek alarrq ki,
i r <oo* =i f {*)o* *i f {ia*

bba
Burada
cbab
l.r{*)a, = -l f {ia*, I f {ia* = -tf {ia*

bcba
oldu$unu nezoro alsaq alartq
b c b
Irat dx I f (x)dx + I f (x)dx

a c
Xasse 2-ye Riman inteqraltnrn inteqrallama pargasna nazeron addi'

tivliyi xassesi deyilir.
-186-
S. K. Abd u ll ayev, F. A. Abd u I I ayev, V. A.M e h rabov
Xassa 3 (Bircinslik). Tutaq ki, e f

4,,r1 vo
ke R. Onda k.f e 4,,u1 u"
bb
r'.
I 761a* =
k.! .f @)a* $o.2.zl
n-l n-l
Ir.
,=0
f (€,) Lx, = k Lf G) L',
,=0
Burada l, + 0 olmaqla limita kegsek (60.2.2) beraberliyinin dolrulugu-

nu alartq. D
Xasse 4 (Additivlik). Tutaq ki, f ,Ee R1,,t1. Onda f !ge 4,,r1 ,"
i[r<*r,rt 11a*=i t<,>dxxi s@)dx (60'2'3)
[o,b) pargasrnrn VP=P(a=xo (rr <xz<...<x^=b) bolgUsunU
g6turak. Bu bolgri izra {oef*o,xo*,f, k=O,n-l noqtelarini (60.2.6) ifadesi-

nin solundakr ve sa$rndakr inteqral ugun eyni segek. Onda aydtndtr ki,
n-l n-l n-l
Z{t (E,)t s (6, )} ' Lx =L.f G,) ar,' t Zs (€)
,=0 ,=0 ,=0 ^*,
Burada 1, + 0 olmaqla limita kegsak (60.2.3) beraberliyinin do$rulu$u-
nu alartq. D
60.3. Berabersizliklarle ifade olunan xasseler.

Monotonluq xasseleri
Xasse 5. Ferz edak ki, f . \,,q. Ogar Vxela,bf ugtin /(x)>0

olarsa, onda aga$rdakr barabersizlik do$rudur:
!f {ia*r-o (60.3.1)
-t87-
analiz
rak. Aydrndrr ki, it Gr) A,- > o. onda rimitin xassesine gore,
k=0
b- n-l
I "F@)a* = ).->0
.)
a
F*^Z
' ?' k={)
f (€r) Mr > o otar. tr
Xasse 6. Ferz edek ki, f . \,.u1. Oger yxefa,bl rigun /(-r) > 0
olarsa, onda aga{rdakr berabarsizlik dogrudur:
!f{*)a*ro
a
(60.3.2)
b b
t t "f ( x ) dx >0 Trutaq ki, f (x ) dx 0
onda aydrndrr ki, f (x) funksiyasrnrn yuxan Darbu cemleri l, )0 olduqda

srfrra yaxrnlagmahdrr, y"ni
li,lrs(f ,p)=0.
Onda Vq r0 rigrin 3p botgrisli var ki, S(f,n=i*,.M,<e.@-a).
j={
Bu ifadeden ahnlr ki, lio = 0,r, -, var ki, M,o a ,, olar. Burada
M,o= f(x) -dr.indi
.rup
*lr;0,r"*rJ
.,
[xu,r.*,]=la,br] igaraedak.
Onda Yxelar,6, ] rigun 0 < f (x)< s, olar. Aydrndrr ki,
b-at4b 4
o= lylx)dx=
lf @)a**i ro)dx ,_If{*) dx >0
tf {ia** ar4 al
4
olar. Demeli
Irrx)dx
ol
0
lndi 0 < €2 <q gottirak. Onda analoji otaraq :lla,br] - [r,,6, ] pargasr
tapa bilerik ki, Vxe Lo,brl rigrin 0 < f (x) < e, otar.
Ii*eo=O (ro ,0) gertini odayen V{eo}t, ardrcrilrgr gottirek. Ov-

velki prosesi davam etdirsak, bir-birina daxilolan ele
la,b)= lo'b,f = fa,br] = ... = loo,bo)- ...
-1 88-
S. K. Abd u I I ayev, F. A. Abd u I I ayev, V. A.M eh rabov
pargalar ardrcrlh$r alartq ki, Yk =1,2,... 0grin Vxelao,bol olarsa

0<f(x)<eo olar.
Bir-birina daxil olan pargalar ardtctllt$t haqqtnda Lemmaya osasan
lcefa,bf var ki, Yk=1,2,... ugUn cefao,bol olur. Onda ahrtq ki,
Yk =7,2,... tigtin 0 < f (c) < eo. Ancaq €k ) 0 oldu{undan altrtq ki,
b
f(c)=0. Bu ise Vxelabl tlErin /(x)>0 gartina ziddir. veni

J/(x)dx=O
ola bilmaz. Demali (60.3.2) dogrudur. D
Xasse 7. Ferz edek ki, f , g e 4,,r1 . egar Yxefa,b) iigtrn
f(x)< s@) lf <*> < S(x)] olarsa, onda aga$rdakr berabersizlik do$rudur:
b b b b
x )dx < [ o\
s(.r)/ dx (60.3.3)
V, J lf@)a*<ls(ia*
a d
uy!un olaraq
s@)- f (*)>o [g(r)-,f(r) > 0]
funksiyalarrna tatbiq etmak kifayetdir. tr
Xasse 8. Ogar f . \",A
olarsa, onda aga$rdakr berabersizlik dofrudur:
(60 3.4)
litur*lriva\*
rek. Aydrndrr ki,
t*r
litcr) *l
(Go'3.s)
=i..lt4o)l
959-da Xasse 1-de isbat etmigik ki, l/l . \,,u). (60.3.5)-da )., ->0 ol-
maqla limite kegsek (60.3.4) barabersizliyinin dogrulu$unu alarrq. tr

Xasse 9.Faz edek ki, f. \,,,u1.
ogar Yxela,b) igtn m<f(x)<M
va a ,f Gr).aro < M .Zuo .
t=0 k=0 k=0
Burada 1, + 0 olmaqla limite kegsak (60.3.6) barabersizliyinin do$ru-

lu$unu alartq. D
$61. Orta qiymet haqqtnda teoremler
61.1. Orta qiymat haqqlnda birinciteorem
Teorem 1 (Orta qiymat haqqlnda birinci teorem). Farz edek ki,
f. Rt,,ul ve ela m,M eR var ki her bir xe [a,b] tigtrn
m< f (x)<M
Onda ela pelm,M var ki
b
I
I f G)a* = P'(b -
a) (61.1.1)
m(b- a) < I f{ia* < M (b - a) . f)

Owelce ferz edek ki, a <a. OnO, (*) berabersizliyini (b - a)-ya bolsek,
alarrq
*=(b-a) I f x
b
r
( ) dx M
b
I
onda 'u- f (x)dx igara etsek, (61.1.1)-nin
(b-a) I
-
dogrulu$unu alanq. -
lnJi farz edak ki, a>b. Onda (61.1.1) beraberliyini ft,a) pargasr i.igun
yaza bilerik.
ab
! f{ia* = p'(a-b) onda -l t<4a*- -p'(b- o) olar' Buradan

ba
b
y
If<*1a*=tt.(b-a).
-190-
V.A.Mehrabov
Terif 1.
', = (b-a)
-\ i tUrO- ededine f (x) funksiyastnrn la,bl par-
r'"
gastnda orta qiymefi deyilir.
Qevd. Oger -f eCU,a olarsa, (61.1.1) dusturu daha da sadelegir.
Dolrudan da m=inf f (x)va M =sup/(x) igare etsak, onda Kogi teoremine
gore, ela cela,b) var ki, tt= f(c). Onda (61.1.1) dusturu agalrdakr gekla
drigar:
b
[ rula* = f (c).(b - a) (61.1.2)
(61.1.2) dristurunun asaOrdakr hsndasillgnasr var.
Farz edak ki, f(x)>0. onda !"f{*)a* inteqratr ABCD ayrixefli trape-
siyasrnrn sahesina baraberdir. W.l.zl beraberliyi onu gostarir ki, bu saha
htindUrltiy0 /(c) olan oturacalr ise ele AB olan dtizbucaqhnrn sahesine be-
rabardir.
Teorem 2 (Umumilegmig orta
qiymet teoremi). Ferz edek ki, y
y=f(x)
f ,ge \,,). eger Yxefa,b) ugun
m< "f (x)1M vo g(x) > 0 (va ya F E
g(x) < 0 yeni g(x) igaresini deyigmir)
C
olarsa, onda l1telm,M] ,"r" ki,
a9a$rdakr do$rudur: 0 B
b
A c X
b
6o (x)dx. (61.1.3)
I
J f @' s(x)dx - P
{Vxe[a,b] m< f (x)< M]=

bbb
= m.
! s@ld. s t f<i' g@)dx 0 . Onda (61 .1.4)-in har tarefini g@)dx -a bolsek, alartq
t I
b
ms-- 1
f (*)-g(x)dx<M
! s@)d*
b
I
Onda F=T- f (x)g(x)dx igare etsek, (61.1.3)-rin do$rulugunu ala-
I
I s@)d*
nq.
g(x) < 0 hahnda da teorem analoji isbat olunur. >
Qevd. Ogar f eC6,r) olarsa, (61.1.3) dilsturu daha da sadalegir'
Do$rudan da m = inf /(x) ve M - sup/(x) igare etsek, onda Kogi teoremine
gore, 3c ela,b)var ki, p= f (c). Onda (61.1) dusturu agagrdakr gekla duger:
bb
g@)dx - .f (c) s@a*
Ital [
61.2. Orta qiymet haqqlnda ikinci teoremler.

(Bonne dtisturlan)
Teorem 1. Fezedek ki, -f , g e {,,r1 . Oger /(x) funksiyasr la,b) par-
gasrnda menfi olmayan azalan funksiyadrrsa, elo {ela,bl var ki,

b I
f (*). g(x)dx = f (a) g(x)dx. (01.2.1)
I
u lo,bf pargastnrn ixtiyari p= P( a = xo < .rr < ...< x, = b) bolgtistinti
gottirek. Onda aydtndtr ki,
I
n-l
b xk+l
ft (x)'g(x)dx
J
f - &=0 xk
J f (*).g(x)dx -
n-l xt+t xk+t
z
,t=0
I f (x)'g(x)dx+ I Ufi- f @))'s@)dx
X1 xy
-r92-
V.A.Mehrabov
I- l
I Itur) lril*
n-l ,**, l-,*,
-r
k=0
)dx l.Il
J
!U<,t--rt'"o)) g(, ,*f
ft=oL +
= 4+ Ar. (61.2.2)
indi sirr.ls@l=L ve or= . flp _lf@)-f(*11 ieara edak. onda
xe[a,b] r'.:'e[:1,r*.,]'
alarrq
I
n-l x*rt
l+l= t=0
! trr.l - f @)). s@)dx
x1
.i
*=0
j'Vr*t- r@)l g@)dx<f t .ooa* -
i*
t o=s
rt+I
it
rk+t
I
n-l
k=0
L'do
xp
I a* =
n-l
t.loo.txo
t=0
n-
f. \".u) oldu$una gor" l:!, Z,o uo = 0. Demeli
k=0
Liry,4,
lP-)u
=O (61.2.3)
Bunu (61 .2.2)-de nazora alaq, onda
b f ,-t rr.r I
!f At.g@)dx= *,,gl}f @o) IrsAV.) (61.2.41
^r,,yn,=
indi G(.r) =iSQ)dt, xela,bf igare edak. Onda G(xo) =G(a)=0 ol-
du$unu nazero alsaq, l, toplananlnr aga$rdakl kimiyaza bilerik.

n-l trr' n-l
e,=Zf
k=0
t il I
XL
s@)dx =Zf@).lG(*0.)-G(x)f-
t=0
- f (x). c(r, ) - f (x). G(ro ) + f (x,) . G (xr) - f (*,) . c(x, ) +

+... + f (*,_r) . G (*
^_r)
- f (*,_r) . G(x ^_r) + f (x,_r) . G(x, ) -
-f (x,_,).G(x._,) - G(x,) ["fft,) - f (xr)]+ G(xr) .
[f (r,)- f (*r)]+...+G(x^-,).[-f (*^_r)-.f (r^_,)]+.f (x^_,).G(x,)
Demeli,
_193_
analiz
n-L xn
4=lc1ro).lf
k=l
@o_)- f @))+ f (*,_,) I g(x)dx. (61.2.5)
Teoremin gertina gore (/(x) monoton azalandrr), aydrndrr ki, (61.2.S)-daki
lf@o-)-f(.ro)] moterizalari menfi deyil. *= ll!,utG(x)

ve , = :inG(x) so-
t0rak.
(61.2.S)-deri
iclr-; lf @o-,)- f @)l+ f(x,-,). G(x,) ifadesinde xo = a
gartini nozore alaraq, G(x) -lan ewelce tn , sonra ise M -la evez etsek alanq:
n-l
*Z[f @o_,) - f @))+ mf (x,_,) =
*=l
= m(f (x)- f (x,)+...+ f (x,-r)-.f (*,-,))+mf (x,-,)= mf (a)
ve
*if,f Ar-) - f @r))+ Mf (x,-,) =

k=l
=M (f(x)- f (*,)+...+ f (x,_r)- f (*,_,))+Mf (x,_,)= Mf (a)

Bu ifadelari (61.2.5)-de nazera alsaq z.f (a)<4<M .f(a), sonra
ise (61.2.4)-e gore
b
f I f t*lsfx)dx s M f
m. (a) < . (a) (61.2.6)
alarrq.
Burada agalrdakr 2 hal miimkrindur:
1. f(a)=a
Onda aydtndrr ki, Vxelo,b), f(x)=0. Bu zaman (61.2.1) beraberliyi a9-
kardrr.
2. f (a)>0.
Bu halda (61.2.6) berabersizliyinin her ikitarafini f (a)-ya bolsek, alarrq
*=h i rar' g(x)dx < M (61..2.71
b
1
Onda p f (x)' g(x)dx igara etsek, aga$rdakr beraberliyi alartq:
f (a) I
-t94-
S, K. Abd u I I ayev, F. A. Abd u I I ayev, V. A. M e h rabov
b
!f <.>'g(x)dx= tt.f (a)

d
(61.2.8)
indi farz edak ki, G(x) e Cl,.u).Bu hokmun dodruludunu 862-da - Yuxa-
Demeli, (r)e(oa1. onda buradan alrnrr ki, $e[q,b), O=q6=tstxW.

Bunu (61.2.8)-de nozore alsaq, (61.2.1)-in dolrulugunu alarrq. >
Teorem 2. Fez edek ki, -f ,ge
\,,ul.Oger [a,b] pargasnda f(x)
monoton arttr ve menfi deyilse, onda 3f e fa,bl var ki, agagrdakr dolrudur:
bb
I f A>.g(x)dx - .f (b) [ s@)a* (61.2.e)
Teorem 1 va Teorem 2-de /(x)

funksivasrnrn manfl olmamasr sertini
aradan qaldrrmaq olar. Bu menada aga$rdakr Teorem do$rudur.
Teorem 3. Fez edak ki, f ,ge egar [a,b] pargasrnda f(x)
4,,r1.
monotondursa, onda 1( ela,bl var ki, aga$ldakr dogrudur:
b T b
f(x)'g(x)dx - f(a) g(x)dx+ f (b) g(x)dx. (61.2.10)

t J
a
J
t
ton artan hah analojidir. Teorem 1-i f(x)-f(b), g. \",01 funksiyalarrna

tetbiq edak. Aydrndrr ki, f(x)- f(b) funksiyasr monoton aza|;r ve menfi de-
yit. Demeli, Teorem 1-in gertleri odanir, yeni 1(efa,b) var ki, agalrdakr
do$rudur:
b I
ltta>- f (b)).g(x)dx=[f (a)- f (b)) I s( x) dx a
Onda buradan alarrq
-195-
analiz
b b e
f (x)'g(x)dx= f (b) ! s?)dx+ f (a) g(x)dx- f (b)

tsk)dx
I I
I b
f (a ) J g(x)dx+ f (b), I g (x) dx

a
Teorem 1, Teorem 2, Teorem 3 ikinci orta qiymet teoremleri, (61.2.1),

(61.2.9), (61.2.10) ise Bonnel diisturlan adlanrrlar.
$62. Yuxarr serhedi deyigan

Riman inteqrahnrn xasseleri
Faz edak ki, f . \,,u). Onda Yxela,b) ugtin / e \,*l olar. yani
aga$tdakr inteqrahn menast var:
if {,)0,, xefa,b) (62.1)
Aydrndlr ki, (62,1) inteqralrnrn qiymeti 0mumiyyetle xe Ia,b] noqtesin-

den asrlrdrr. Ona gore de
tD(x) =i f {Da, $z.zl

igare etsek ,lo,b) pargasrnda tayin olunmug funksiya alarrq.
Terife gore @(a) = Q .

Terif 1. (62.2) inteqralrna (funksiyasrna) yuxan serhedi deyigen Riman
inteqrah deyilir.
Teorem 1. Fez edek ki, f . \,,01.
Onda @ e Cr,,u, olar.
ixtiyari fte R trgtin alarrq:

t+h
@(x+h)-@(x)= lf{Dat-
a
f (t )dt f (t)dt +
x+h x x+h
+
If
x
(t) dt-lf@dt-
!f@dt
' P.O.Bonne (1819-1892) - Fransrz riyaziyyatgrsr vo astronomu.

-r96-
V.A.Mehrabov
Orta qiymat haqqrnda birinci teoremi tetbiq etsek, alarrq
<D(x+ h)-@(x)= tt.h (62.3)
Burada m'3 pS M', m' inf .,f (t),
teLr,x+hl
M'= sup -f (t)
rclx,i+hl'
Onda aydrndrr ki, m ipf.,f (t), M = sup /(r)
= tela,bl igare etsak
rc[a-,b)
m1m'3p<M'1M ve m<p<M
olar.
Bunu nazere alaraq, (62.3)-da h -+0 olmaqla limite kegsek, alarrq:
*g (Ot* + h) - O(*))= 0 burada n Ltry<D(x + h) = @(x) .
Demeli, @(.r) funksiyasr x noqtesinde kasilmezdir. x noqtesi [r,b]

pargasrnda ixtiyari oldu$undan , @ e Cp,t1 olar. >
Teorem 2. Ferz edek ki, f .
\û1 vo f funksiyasr xoefa,bf noqte-
sinde kesilmazdir. onda @(r) funksiyasrnrn xo noqtesinda toremasi var ve
aga!rdakr baraberlik dolrudur:
lO(*)) ,=-" = .f (xo) . (62.4)

(62.4) ifadesini agagrdakr kimi de yazmaq olar:
x
I f (t)dt ].=_ - f (xo)

a
h
Burada .-,ilf ., f(t)<
tclx,x+hl
p< lup ."f(l) va [x,x+i] istiqameflanmig pargadrr.
rclx,i+nl-
f (x) funksiyasr xoe fa,b) noqtesinde kesilmezdir. Demeri

$erte gore,
Ve > 0 ld = d'(e) > 0 he (-5,5) otduqda Yx'efxo,xo+h)c[a,b) ugtin
-f@)-e<f(r)<f(n)+e va eteca da f(r")-€<4**4f@<p<
#,f@<f(xo)+e
do$rudur.
Demeli,
1*,g p = .f (x). (62.6)
-t97-
analiz
(62.6)-u (62.5)-da nozora alaraq, h-->0 olmaqla limita kegsek (62.a)
ifadasinin dogrulugunu a[rrq. >
Teorem 1 va Teorem 2 onu gosterir ki, yuxarr serhedi deyigen Riman in-
teqrah oz <hamarhq> xassasine gore, inteqralaltr funksiyadan oana <hamar>
funksiyadrr. Bagqa sozle funksiyanr inteqralladrqda onun uhamarlq> xassesi
daha da yaxgrlagrr.
Teorem 2 cox orinsipial bir mesaleni heil edir. oger f e cp,u1 olarsa,
onda Teorem 2-ni Yxe[a,b] noqtesinde tetbiq etmak olar va bu zaman
Yxe[a,b) @'(x)=-f(x)..Bu onu gosterir ki, @(x)= f(t)dt funksiyasr
f . CU,q funksiyasrn n fa,b) pargasrnda ibtidai funksiyasrdrr.

. Qe.nl4i, Darcada.kasilmaz ixtivari funksivanrn ibtidai funksivast var ve
bu ibtidai funksivalaLdan biri 62.2t funksivastdtr.
Terif 2. F(x)=
! toy, funksiyasrn a -
agagt sarhadi deyigen Riman in-
x
teqrah deyilir. Aydrndrr ki, eger f .9,,u) olarsa, onda vxe[a6] r@)=-f(x)
olar
$63. Nyuton-Leybnis dtisturu
Fez edek ki, f e cL.,ul. onda bilirik ki, la,b) pargasrnda bu funksiyanrn
ibtidai funksiyalarrndan biri
@( n =i f (t)dt (ffi.l)
funksiyasrdrr.
Aydtndtr ki, eger F(x) funksiyasr /(-r) funksiyasrnrn ibtidai funksiyasr-
drrsa, onda aga$rdakr mtinasibat odanir:
<D(x) F(x)+C (ffi.2)
-
(63.1)-de x=d yazsaq,<D(a)=0 alarrq.Onda(63.2)-dade x= a yaz-
saq va <D(a)=0 gartini nozara alsaq, c=-F(a) oldugunu ararrq. Bunu
(63.2)-de nazere alsaq, Vxela,b) ugrin agagrdakr munasibetin dogrulugunu
alarrq :
-l 98-
S. K. Abd ul I ayev, F. A. Abd u I I ayev, V. A.M e h ra bov
x
@(x) =
[tf,la, = F(x)-
q
F(a) (63.3)
(63.3) mrlnasibatinde x = 6 gottirsek, agagrdakr ifadeni alarrq:

b
I roy, = F(b)- F(a) (63.4)
Terif 1. (63.4) munasibetina Nyutonl-Leybnis diisturu vo ya inteqral

hesabmrn asas drisfuru deyilir.
Bu dtistur vasitesila gox genig funksiyalar sinfi i.igtin mi.ieyyen inteqrah
hesablamaq olar. Heqiqatan da gox genig funksiyalar sinfi ugirn ibtidai fun-
ksiyanl elementar funksiyalar vasitasile ifade etmek mumktrndirr. Onda bele
funksiyalar tigtin inteqralr (63.4) dristuru vasitesile hesablamaq olar.
Qox vaxt F(b)-F(a)'farqini F(x)lb kimi igara edirter va (63.4) dustu-

runu aga0rdakl kimi yaz;rlar'.
I f oa, = r@)li (63.4,)

a
b
tx" dx, a *
Misal 1. -l (a > 0,b > 0) inteqrahnr hesablayaq.
a
b
*a*t lb ba+t _ da+t
Aydrndrr ki, xo dx : Otaf
I G+ll, a+l
) 0-
Misal2.
b
[l*' a 0,b > inteqralrnl hesablayaq.
Aydrndrr ki, Ld* -tn*l:=]-b-lna otar.

I x
(63.4) ifadesinin sol tarefina orta qiymet haqqrnda teoremi tetbiq etsek,
alarrq:
' Y.Nyuton (1642'1727) - Dahi ingilis fiziki, mexaniki, astronomu ve riyaziyyatgrsr, klassik me-
xanikantn asas qanunlartnt formule etmig neheng alim. Umumdunya cazibe qanununu kegf
etmig va Leybnisle birlikde diferensial ve inteqral hesabrnrn osasrnr qoymugdur.
_199_
analiz
b
.f(c)(b - a) =
I t Oy, = F (b) - F (") demali
F(b)- rid = f@)(b - (63.s) a)

(63.5) drlsturri F(x) funksiyasr rjgun diferensial hesabtntn orta qiymet
haqqrnda Laqranj dr.isturudur. Demeli. Nvuton-Levbnis dtisturu inteoral va di-
ferensial hesafuntn orta oivmet teoremlari arasnda elaqe varadtr.
indi (63.a) dusturunda /(x) funksiyasrnrn kesilmezlik gertinden daha
zeif gertle avez edek.
Teorem 1. Farz edak ki, f . \,,u1, F . CI,,ul va fa,bf pargastnda son-
lu sayda noqte istisna olunmaqla F'(x)= f (x). Onda aga$rdakr baraberlik
do!rudur:
b
If {qa, - F(b)- F(a) (63.4)
P(c = ro ( rr (... < xk < x**t 1...< x, =b)

P=
bolgiistinti gotUrak. Bela ki, F'(x) - f (x) baraberliyinin odenmediyi noqtelar
(ager belesi varsa) bolgri noqtelerina daxil olsun. Onda agaltdakt beraberlik
do6rudur:
n_l
F (b) - F (a) =I[r(r,.,) - F(r,)] (63.6)
i=0
Aydrndrr ki, Vi -g,n-1 Ugun F a C1,,,,,,,1 ve F a D(,,,,,*,). Demali,
F(x) funksiyasrna [*,,*,r] p"rg"t'nda Laqranj teoremini tetbiq etmak olar.

onda alrrrq ki, ele r7,= [r,,r,*,], ; -g,r-l noqtelerivar ki,
n-l n-l
F (b) - F(o) =Lr'(n,).&, =l f{n). &, (63.7)
,=0 i=0
(63.7) ifadesinin sa$rndakr cam /(x) funksiyasrn n la,bl pargastnda in-

b
teqral cemidir. Ona gore da ),, --> 0 olduqda bu cam I f {*la* inteqraltna
a
yr!rlrr. Demali, (63.4) dristuru do$rudur. >
-200-
V.A.Mehrabov
lnteqral hesabrrun asas disturundan tekce inteorah hesablamaq UcUn
vox, basqa meqsedler ilc[in da istifada edirlar. Meselen, (63.4) dusturunda b
evezine Yxefa,bl gotr.irsak, agagrdakr ifadani alarrq:
F(x) - F(a)+i f filo, = F(a)+i r'1t1at (63.8)
(63.8) dusturu vasitasile f'(x) funksiyasrnrn F"(x) toremasine esasen

oz[inu barpa etmak olar. Verilmis t6remeve asasen funksivanrn ozunr]n ber-
past masalesi analizin asas meselplarinclan btldjl. (63.8) dristuru bu mesalani
qisman hall edir. QUnki bu dusturda F'(x) toreme funksiyasrnrn Riman mena-
da inteqrallanan olmasr fez olunur.
$64. Hissa-hissa inteqrallama dfisturu
Qeyri-mtieyyen inteqral oyrenarken
(x)dx = u(x)vfr) - v@)u' (x)dx

I u@)v' J
(G4.1]
hisse-hisse inteqrallama dtrsturunu vermigik. Bu ditsturun muayyen inteqral

ugun analoqunu tapaq.
Teorem 1 (Hisse-hissa inteqrallama dtisturu). Faz edek ki, a,v fun-
ksiyalarr lr,bl pargasrnda kesilmez diferensiallanan funksiyalardrr. Onda
a9a$rdakr drlstur do$rudur:
bb
!u@)v'(x)dx =
u(x)v(r)[ - lv@)u'(x)dx g4.21
I v(x)du(x) = (D(x) goturek. onda hemin dtistur

aga$rdakt gekle duger:
!u@)v'(x)d.x- u(x)v(x)- o(r) ve ya

(u(x)v(x)- o(r)) - u(x)v'(x)
Onda Nyuton-Leybnis dttsturuna gore alartq:
b
u(x)v'(x)dx =lu(x)v(x) - o(r)]|] - u@)v(b)- o(D) -
-20t-
analiz
-u(a)v(a)+ tD(a) =lu(x)v(xf lll - tota) - o(a;l =

b
= [u(x)v(x)]lu,- !r@)u'(x)dx .>

o
Qger u,v funksiyalan (n+1)-ci tertibe qader kasilmez diferensiallanan

funksiyalar olarsa, onda qeyri-mlreyyen inteqral ug0n hissa-hisse inteqrallama
dusturunun a9a$rdakr timumilagmesi dogrudur:
tu
.vb*t) dx
-
-1".r(') -u'.r(n-r) * u'.r\'-2) -...+1-t;,at') .v]+
+(-1)'*'
tv.
uu*') dx (64.3)
Bu dristuru isbat etmek ugun .r0*')d* inteqrahna n dafa hisse-hisse

Jrz
inteqrallama dtrsturunu tetbiq etmak lazrmdrr.

(64.3) dtlsturunun mueyyen inteqral ugrin analoqu agagrdakrdrr.
Teorem 2 (Umumilegmig hissa-hissa inteqrallama dUsturu). Fez
edek ki, z,v funksiyalarr la,bl pargasrnda (n +1)-ci tertibe qeder kesilmez
diferensiallanan funksiyalardrr. Onda agagrdakr dristur dolrudur:
I
J
u.u@*')d* -
-lr.r(') -u'.r('-t) +u'.vfu-'\ -...+ (-I1,rl4 ,]1, .
b
+(-1),.tJv . uU*') d* (64.4)
Teremin isbatr Teore, 1oil" analojidir. >
965. M0eyyen inteqralda deyiganin evez edilmesi
Teorem 1 (Deyiganin evez edilmasi). Fez edak ki

f. Cb,ul, Qtlo,0)+la,b) ve agagrdakr gertter odenir:
-202-
V.A.Mehrabov
1. rP(a) = s, A(0) = b ;
2. QeCL,^, yeni g funksiyasr [o,f] pargasrnda kesilmez dife-
rensiallanandrr.
Onda a9a$rdakr dUstur dofrudur:
bp
Ir @d, - ! f (o@)e (t)dt (65.1)
monasr var. f la,b) pargasrnda kesilmaz oldugundan burada onun ibtidai

funksiyasr var. Bu funksiyalardan birini F(x) ile igare edak.
Onda agkardrr ki, O(l) -F(rp(t)) funksiyasr f (q(t)) A@ funksiyasr
ngln [a,B] pargasrnda ibtidai funksiya olacaq. Onda Nyuton-Leybnis dustu-
runa gora, (65.1) ifadasinin solterefi 09tin agagrdakr dogrudur:
b
I f @dx = F(b)- F(a) (6s.2)
indi Nyuton-Leybnis dusturunu (65.1) ifadesinin sa$ terefi Ugtrn de tetbiq edek:
B
! t (o(,))e @dt = Q(P)-o (a) =
= r (v(0))- r (,n(a)) = F (b) - e (o). (0s.3)

(65.2) ve (65.3)-den teoremin do$rulugu alrnrr. >
Qeld. Qeyi-m0eyyan inteqralda teze deyigene kegdikdan sonra inteqra-
h tapb yeniden awelki deyigene qayttmaq lazmdtr. Milayyan inteqralda isa
dayigenin evez edilmasi zamant buna ehtiyac yoxdur. Qunki (65.1)-in sa! tare-
flndaki inteqral hesablanrbsa mrieyyan adede beraberdir ve bu adad sol taraf-
daki inteqrala berabardir.
Teorem 1-de f.
Cb,l gertini qoymugduq. indi bu gertden azad olmaga
galrgaq. /(x) funksiyast uzarindeki gerti zaifladek, avazinde ise rp(x) tizarin-
deki gerti bir az gtrclendirak.
Teorem 2 (Deyigenin evaz edilmesi diisturu). Ferz edak ki, e f \,,^
v e e : [o, F] -> la, b\tunksiyasr agag dakr gertlari odeyir:
r
1.9(u)=q, A(f)=b;
2. Qe CL,n t
3. p monoton artandrr.
-203-
analiz
Onda agagrdakr drlstur dogrudur:
bp
I r @* = (o@)e (t)dt (65.1)
lt
dikde, x = eQ) qiymetleri a -dan 6 -ye deyigir. [o,0] pargasrnrn
b6lgUsiinU gotUrak. x,=e(t,), i -0,n igara edak. Onda agagrdakrlar dog-

rudur:
xo = e(to) = e(o)= o, x, = e(t,,)= q(F) = b;
=l,n-L x, = e(t,). g(t,.,) = r,*,.
Yi
Demeli, P(a = h I t, < t2 <...1 t, 1 t,*, 1...1 tn= p) bobusti [a,b] par-
gasr n rn mrieyyen bir F =P (a=\ <4 <h <... <4 lxa 1... <x,=b) ootg risu n ri dogu ru r.
),, ve ),r, ila uy$un olaraq P ve P' bolgulerinin parametrlarini igare edek.
g.Cb,p) otdulundan p(r) funksiyasr lo,fl pargasrnda mrtntezem
kesilmezdir. Onda aga!rdakr dogrudur:
Va>0 ld=d(a)>0 yt',t'e[o,0] l{-{lcd otduqda
lefll-a()l<€.
Buradan alrrrq ki,
Ve > 0 ld = d(s) > 0 1, .5 otduqda )"p <r otur.
Demeli, 11, +
= {1, -+ 0} . (65.3)
0)
indi Vq elt,,t,*rf, i-g,r-1 noqtalerini gdttirek va (65.1) ifadesinin

sa! tareflndeki inteqral tigUn inteqral camini
dtizeldek:
G, --if
,=0
(q(r,)).q'(r,). t, (65.4)
€, = g(c,), i =g,n-1 igare edek. onda (,efx,,x,*rf t -g,n-1 ,

olar. indi (65.1) ifadesinin sol terefindeki inteqral ugrin inteqral camini drizel-
dak:
c,=if G).Ax, = ir(qO,)).(,,., -x,)=

,=0 ,=0
_204_
s.K. t V.A.Mehrabov
n-l
=Zf (p(r,)) (q(t,.,)- q(,,))
i=0
(6s.5)
f . \,,u1gertindan altrtq ki, lj\rCr=lf l4dx=J olar. Bu isa terife

a
gore o demakdir ki,

Ve > 0
ld= d'(e) > 0 fl, .6 gertini 6deyen her bir P ve bu bo-
lguye uy$un har bir G, cemi ugun
lc,- Jl. t (65.6)

(65.3) gertini nazare alsaq, (65.6) aga$tdakt gakle dliger:
Va>0 fd=d(a)>0 VP (1r.6) olduqdaherbir Grcemi tigun
lc,-tl<e. (65.6')
(65.5) beraberliyin aeki (q(t*,)- q(t,)) ferqine Lanqrajrn sonlu arttmlar
drlsturunu tetbiq etsek, alartq: ela 7, eft,,t,*,] var ki
e (t,.,) - q (t,) = r/ (;,)' (t, *, - t,1 = 9 (7,)' tt,'

Onda (65.5) ifadesi a9a$rdakr gakla duger:
G, =if
i=0
(p(c,)) o'(7,) tt,
q"plf {nl= M isara edak ve lc, - c,l ferqini qivmetlendirek:
Io,tl'
I a-l n-l
nt,-lf (q(r,)).((c,)-nt,
lcr-c,1=
l* f (q(r,D ,11;,1
i=0
=li t Ot,7) l,t (7,) - q (,,r] 4,, =

|
=iV trt ,yll,t (;,)- a @)l Lt, S

=
* il,i (;,)- e @,)l u, .
d.CV,rl gertinden ahrrq ki, q(t) funksiyasr lo,fl pargasrnda

muntezem kesilmazdir. Onda aga$rdakr ifada do$rudur:
Ve>0 14=4(e)>0 Yt',t'elo,Pl l{-{l<d olduqda
ldttl-,i(nl<€.
-20s-
Riyazi analiz
Buradan alrnrr ki,
Ve>0 l4=4(e)>0 1r<d, olduqda
l,n,(i,)-o (r)1.,.
5o@)=min{d(e),4(e)} igara etsek, onda Vp botgusu ugrin lr.6o
gerti odendikda agagrdakr ifadanin dogrulu!unu alarrq:
lc, - tl= lG, - G, + G, - Jl<lG, - c,l+lc, - tl<
<e+M 4,,. e+M ,.iuo,,=
,1lrF,)-ek,)l
=a.[r *u(B-")]]
Demeli, lim^Gr=1.
),p-+o
Yeni (65.1) ifadasinin sag terefindeki inteqrahn da monasr var vo o

b
I = lt (*)dx inteqrahna berabardir. >

a
Analoji olaraq a9a$rdakr teoremi de isbat etmek olar.

feorem 2' (Deyigenin avez edilmesi dUsturu). Faz edek ki, f e
\,,t1
va e : lo, 0) + la, b)tunksiyasr agagr dakr gerfl eri odeyir:
1.9(a)=b, Q(0)=a;
2. Qe cL,a ,
3. p monoton azalandrr.
Onda aga$rdakr dustur do$rudur:
bp
! r {.)d* - -! f @@)e (t)at (65.1,)
Monoton arian lazatan; tulfsiyanrn toremasinin musbet (menfl) igareli

olmastnt nozoro altb Teorem 2 ve Teorem 2' -i birlegdirsek Riman inteqrahn-
da deyigenin evez edilmasi haqqrnda aga$rdakr r.lmumiteoremi alarrq.
Teorem 3 (Deyigenin Evez edilmesi haqqlnda iimumi teorem). Tutaq
ki, a< 0, o.b va g,la,p)-+la,b) funksiyasr agagrdakr gertleri odeyir.
1. a(la,P))=la,b);
z. ee CL,pti
3. p monotondur.
-206-
S.K.Abd ul I ayev, F.A.Abdul layev, V. A.M ehrabov
Onda her bir f . \,,r1funksiyasr ugun

bp
I r @)a, - ! r (e@)lq (t)lat (6s.1")
dusturu do$rudur.
Qevd. (65.1") dUsturundaX,ld(t)l-nin hendesi menasr var. Bu kemiyyat
lo,9) pargasrnrn la,bf pargasn g inikasr zamant ni5qtevi darfilma emsab

nr gOstarir.
$66. inteqral qahq hedli Teylor dtisturu
Nyuton-Leybnis dtisturunun daha bir tetbiqina baxaq. Bu dtisturun ko-

mayi ile Teylor dusturunda qalrq heddin inteqral geklini tapaq.
Umumilegmig hisse-hisse inteqrallama dusturunu yazaq.
,b
tu.vb*')dx =
a
=lu. v@ - u' .u(*') + u' . vb-4 -...+ (-l), u,,, r][ *

b
+(- )'*' Jt u.rb*'),dx . (66.1)

a
Ferz edak ki, f(x) funksiyasr [a,b] pargasrnda (n+l)-ci tertib kesil-
mez toremeye malikdir. (66.1) dlisturun da u(x) - f (x), u(x) = (a - x)' Oof
r.irsak, o aga$rdakr gakle dtigar:
b
!rc>'u\*t)1v1dx=
=lL'f .u@)
- rf'.r(z-r) *-rf,. 'vb-z) -...+
-'- (-I), .)1".*
\ -/r f,,,.rll'
'b
+(-l)'.'Jv 1x1. f@.q 1x1dx . (66.2)
a
indi u(x) = (b -x)' funksiyastnrn toremelerini tapaq:
v'(x)- -"-(b-*)^'';
v' (x1 = n' (, -t)' (b - x)^-' ;.'.
-207-
Riyazi analiz
,(,-,)(r) = (_1),-, .nt, (b _ x);

v@ (x) = (_t),-, .n!;
,r,+r) 11) = 0.
Bunlan (66.2) dtlsturunda nozoro alsaq (66.1) agagrdakr gekte duger:
o =lf
@) (-t)' nt- -f (a) - (-r)' nt+ f (a) . (- l)'-' nt(b - a) +
.
+... + (-1)'*r f@ (o).(b - a)'] + +1-ry'.'i (b - x)' . yb*\ 1x1dx =
= l{- t)^ n t f (b) - (-r) nt f (a) + (- t)*' rt f ' (a) . (b - a) +
+(-1)'' 4.
f, fOl. @ - a)'+...+ (-l)'*' 7{4 61. O - O'f+
*(-D,"i f(,*r)(r) .(b- x), dx .
Onda alrrrq ki,

b
I f{'.') tx) . (b - x)' dx= (- 1)' .lnt f (b) - nt f (a) -

-nt f'(a).(b-a)-!.. ffrl.@-o)' #. f@,(o).(b-d,f
Buradan f(b)-nitapaq:
f(b)= f(o)+ffo-r.t:i, (b-a)2 +...+
.
#
* _ ", . *if(.*,) @) (b _ xr dx
Bu dusturda a= xo, 6 =x gotrirsok, o aga$rdakr gekle dugar:
f (*)= f (x)*f'{!) 6-.).ry(x-xo)2 +...+
, f(') Go) (x- xo)' + g,,(xo,x), (66.3)

nl.
burada e,(xo,x)=*i ra,.\g).(x-t)' dt. (66.4)

Xg
Terif 1. (66.3) dusturuna inteqral qalq hedli Teylor diisturu, (66.4)

dusturuna isa qalq heddin inteqral gekli deyilir.
^208-
S. K. Abd u I I ayev, F. A. Abdul I ayev, V. A. M e h ra bov
Qaltq haddin inteqral geklinin ustunluyu ondadrr ki, burada namelum heg
ne yoxdur.
Taklif 1. Qahq heddin inteqral geklindan onun Laqranj formasrnr almaq
olar.
mediyindan (66.6) dtisturunun sa$rndakr inteqrala orta qiymat haqqrnda teo-

remitetbiq etmak olar. Onda
g,(x o, x) = Li fo.\ tt). (x - t), dt =
1--.
yt^.r) 16) . G
i - D, at =
& ''' 4)
t ,r('.')(6)
= n!-y(*,t7E).(-a-!.):-'
'-' ( n*l ll' - nt .(*_ro)^*,\ u
)^
olar. Bu ise qahq haddin Laqranjformasrdrr. >
-209*
analiz
aEYRi . MoXSUS| iTTEONALLAR
$67. Qeyri-mexsusi inteqral anlaytgt
Biz ( R ) f (*)dr Riman inteqrahnr tavin edarkan asadtdakt 2 mehdu-

I
diweti qovmusduq:
t. lo,b] inteqrallama pargasr mahdud pargadtr.
Z. f (x) inteqralaltr funksiyast bu pargada mahdud funksiyadrr.
Bu mehdudiyyetlari aradan qaldrrmaqla adi Riman inteqralt anlaytgtnt
geniglendirmak olar.
67.1. 1-ci n<iv qeyri-mexsusi inteqrallar
inteqrallama pargasrnrn mehdudlu$u gartini gottirek. Fez edek ki,

f ,lo,+"")+ R funksiyasr verilmigdir va A> a iigun / funksiyast la,Af
pargasrnda inteqrallanandrr.
Terif 1. Sonlu va ya sonsuz
A
(x)dx (67'1'1)
)*[t
limitina / funksiyasrnrn [4,+-) aralrgrnda l-ci niSv qeyri-mexsusi inteq-
rah deyilt va bu aga$rdakr kimi igara olunur:
J =T .f @)dx $r.1.21
(67.1.1) limiti sonlu olduqda deyilir ki, (67.2) qeyri-mexsusi inteqrah y$ilr.
(67.1.1) limiti olmadrqda va ya sonsuz olduqda deyilir ki, (67.1 .2) qeyri-
maxsusi inteqrah da!ilrr.
Qevd edek ki, (67.1.2) qeyri-maxsusi inteqrahndan danrgarken hemige
-210-
V.A.Mehrabov
ferz edecayik ki, har bir YA> a rigtin

i t t.l* Riman inteqrah var.
rdx
E,o
Misal 1. I inteqrahna baxaq.

t,*:
-, .4 .
t# )'*[#=i11 = arctgxla =
arctg}) = L
=
)i*(or"t gl -
7t
Demali, qeyri-mexsusi inteqratr yrorlrr ve qiymati -ya
I* 2
baraberdir.
Tax
Misat2. a>0 l- inteqraltnabaxaq
' rx"
olduqda
a
| ,_^
).+1
dx
t- ).
T -x
lnxln, ), =l
). *1 halnda alrrrq:
*@, l<L
A
dx A'-1 a'-'
--+ l-).
I7
lim lim
A A--++* l- )" l- )" )={ a )">t
- t- A'
)" -l halnda alrrrq:
A
dx
lim lim n*l^, = lim (k A- In a) = a""
A
I x A-++* A+1-
dx
Belelikle aldrq ki, ).
(o>0) qeyri-mexsusi inteqral 1'>L ol-
Tx a
t-).
! ^ otur;2 < I olduqda ise dagrlrr.
duqda yr$rlrr ve qiymeti
1-2
indi fez edek ki, f ,(-*,o)-+ R funksiyasr verilmigdir. Farz edek ki,
VA<a trgtin / funksiyasr [r4,a] pargasrnda inteqrallanandrr.

-2rt-
Riyazi analiz
Tarit 2. Sonlu va ya sonsuz

a
llqJ f Q)dx
A
g7.1-31
limitine / funksiyasrntn (-.o,a] aralr$rnda 1-ci n6v qeyri-maxsusi inteqra'

Ir deyilir ve bu agalrdakt kimi igare olunur:
a
J-lfg)dxt67.1.41
Terif 3. Farz edek ki, f :(-*,+-) + R funksiyast verilmigdir ve her bir
A2
A, < Ab tigun
J f Q)dx inteqralr var.
Al
Har hansr ae (-*,+"")goturak. Sonlu vo ya sonsuz

(o A2
lim
Al
A2
lIr (r)
\.,,
dx +
I f (x)dx
a
(67.1.5)
limitine / funksiyasrnrn (-'" , +-) aralrgrnda l-ci niSv qeyri-mexsusi inteq-

rah deyilir va aga$tdakt kimi igara olunur:
J - I fQ)dx (67.1.6)
Biz (67.1.2) gaklindeki inteqrallara baxacalrq. (67.1.4) ve (67.1.6)
geklindaki inteqrallar ugun analoji faktlar do$rudur.
67.2..1-ci ntiv qeyri-maxsusi inteqrahn esas xasseleri.

lnteqrallanma aralt!tna nezeren additivlik ve
inteqralaltr funksiyaya nezeren xattilik
J=!f(*)dxpt.z.,tl
a
inteqrahna baxaq. Bu inteqralrn aga$rdakt sada xasselerini qeyd edek:
Xasse 1. YA>a risun I f Q)a* vo I f (*)a* inteqrallarr evni

a A
zamanda yr$rlrrlar vo ya da$rlrrlar. Yr$rldrqlarr halda agaStdakt do$rudur:
^212-
s.K. F. A. Ahd ul I ayev, V. A. M e h rabov
I f (r) dx "f (*)dx+ !

A
f (4dx pt.z.2l
Buradan ise (67.2.1) inteqralr yrgrldrqda alrrrq ki,
Aa J f $)dx=o
A
olar.
Qevd. 1-ci nov qeyri-maxsusi inteqral inteqrallama arahIrna nozaron
additivdir.
+€
Xasse 2. eger J f @)dx inteqral ytltltrsa, onda VC e R
rigrin J Cf (x)dx inteqratr da yrgrtrr ve agagrdakr do{rudur:

a
I rf
a
Oldx - c I t (.)dx 1st.z.t)
Xasse 3. eger J f Q)d* u" J s (r)dr inteqratlarr

a
yr$rlrrsa, ona" J lf <*lt g(x))dx inteqralr da yrgrhr ve agalrdakr dogrudur:

a
iTr1lts(r)] o*=T f U)a.ti s(x)dx g7.2.41

Qevd. 1-ci nov qeyri-maxsusi inteqral inteqralaltr funksiyaya nozeron
bircins (Xasse 2) ve additivdir (Xasse 3).
Nvuton-Levbnis dtisturunun tatbiqi:

Farz edek ki, "f :[4,+"")+R funksiyasr verilmigdir ve YA>a rigun
/ Ia,l] pargasrnda inteqrallanandrr. Olava olaraq farz edek ki,

funksiyasr
lo,**) aralrgrnda / funksiyasrnrn @(x) ibtidaifunksiyasr var. onda

r{A
I r@d*- )*[rtid*= ]i*(o(,nl-@(,))
-2r3-
Riyazianaliz
Bu mtrnasibat gosterir ki,

! t(*)a*
a
inteqraltnrn yt!rlmasr sonlu
jlgOf,al=@(+-) limitinin varfugrna ekvivatentdir. Demeti, bu limit varsa,

onda aga$rdakr do$rudur:
! f @dx = @(**) - <D(a) = @(r)l:

a
(67.2.5)
Analoji qayda ile gostermek olar ki, aga!rdakrlar dolrudur:

a
! t (*)a* -@(a)-.o(--) = @(x)l'-;
If (*) a*= o(+-) -o(--) = o(r)l:
67.3. MUsbet funksiyalar Ugtin

qeyri-maxsusi inteqrahn varh$t meyarr. Mtiqayise teoremleri
f (r)>O otduqda (07.2.1) inteqratrna baxaq. Bu zaman NA=lf@)*

funksiyasr A
dayigenine nazoren monoton artan funksiya olacai. OnO.
monoton artan funksiya rigrin limitin varlr$r meyan bu halda agalrdakr gakila
duger:
Teorem 1. f (*)>O olduqda t =T f @)dx inteqratrnrn yrgrtmasr
tigun zerurive kafl gert aga$rdakrdrr:

A
>0 YA> a f(x)dx<M (67.3.31

=M I
Bu meyardan istifada edib aga$rdakr mriqayise alamatini isbat etmek
olar.
Teorem 2. Farz edek ki, f ,lo,a-)-+ R, g:[a,+*)-+ R funksiyalarr
aga$rdakr garti odeyir:
lAo>a Y*>4 0<f(*)<s@)
-214-
S.K.Ahdullayev, F.A.Abdullayev, V.A.Mehrabov
onda J s (r) dx inteqratr yrgrtrrsa

I f @)a* inteqratr da
a
yrgrlrr ,. ! f Q)dx inteqratr dagrtrrsa J S (r) dx inteqratr da dagrlrr

f"o*, 3. Farzedak ki,,-*ti* f l*! = *, (0 < fr < +-) garti odenilir. Oger
g(J)
!s(*)a* inteqratr yrgrtrrsa va k<+- isa onda If Q)a* inteqralr da

a
yrgrlrr. egar J S(*)dx inteqratr dagrtrrsa ve k>0 isa It@)a* inteqratr

a a
da dafrhr. Demeli, 0< k < +oo olarsa her iki inteqral eyni zamanda yrgrrrr ve
dagrlrr.
Bu teoremden istifade edib inteqralaltr funksiyanr konkret funksiyalarla
mtiqayise etmekle bezi uyOun,inteqrallarrn yr$rlmasrnr ve ya da$rlmasrnr
edx
aragdrrmaq olar. Meselan:
I j, @>0) inteqrah A>l olduqda yrgrlrr,
2l ve O<p(x)<q<+- olarsa,onda If @dx inteqratr

a
yrgrlar. ogar ,1.<l va q(x)>C, r0 otarsa, onoa

J f Q)dx inleqrah dagrtrr
a
-215-
analiz
67.4. igaresini dayigan funksiyalar tigiin
qeyri-maxsusi inteqrahn varlr$r. Kogi meyan.
Qeyri-mtitlaq yr!rlma
Ferz edak ki, f :[a,+"") -+R funksiyasr verilmigdir ve YA>a rigun

A A
f (*)a*Riman inteqratr var. Q(A) =

[ f Q)dx funksiyasrna limitin varlgr
a
rigun Kogi meyannr tatbiq etsak, I t A)dx qeyri-maxsusi inteqralrnrn varlrlr
trgtin agagrdakr meyarr alarrq
Teorem 1
! f @dx
a
qeyri-maxsusi inteqralrnrn yrgrlan olmasr rigiin
zeruri ve kafl gert aga$rdakrdrr:

Ve>0 lAo>a V4r 4 V4>,4o
loraI -aG4,\=li tur*l.' ,ur...,,
Bu teoremden alrnrr ki,

J lr(r)l dx inteqratr vrlrtrrsa, ono, J f Q)dx
a
inteqrah da yrgrlrr,
A
Qevd edek ki, bu zaman fsz olunur ki, VA > a tigtin f (*) dx Riman
inteqralr var. ola biler ki, !f @)a* inteqralr yrgrlrr, lakin Ilf Alla;.
inteqrah dalrlrr. Ona gora aSairOakrterifin manasr var.
rerif 1. Jlf (r)ldx inteqralr yrlrlrsa, onda deyilir ki, ! f 61a* ir-
a a
teqrah miitleq y!iltr va ya f funksiyaa qeyri-mexsusi manada miitleg
inteqrattanandrr. Oser I t(.)dx

a
inteqralr yrsrldrsr halda Jlf (r)l d.x in-
-2t6-
teqralt da{rlrrsa, onda deyilir m,

J f Q)dx inteqralt qeyri-mtitleq yt{rlr.
Mtiqayise elamatlerini ixtiyari funksiya hahna tetbiq etmek olmaz. Lakin
bu alamatleri lf A>1 funksiyasrna tatbiq etmakla, I t (.)O* inteqratrnrn

a
mritlaq yrQrlmasrnr aragdrrmaq olar
67.4.1. Qeyri-mUtleq yrlrlma iigiin Abelve Dirixle elametlari
indi
i rt.lg(r) dx 1st.+.'t.r'1
geklindeki qeyri-mexsusi inteqrallara baxaq.
Yr$rlma meyarrndan aga$rdakr neticeleri almaq olar.
Netice 1. oger I f Q)a*

a
qeyri-maxsusi inteqraI ve YA> a ugun
g(r)dx Riman inteqralr varsa, g(x) funksiyasr [a,+oo)-da mahduddursa,

I
(*)a* inteqralr yrgrtrr.
â^f f(r)g
Qeyri-mexsusi inteqralrn qeyri-mutleq yrgrlmasrnr aragdrrmaq ugtln daha
ince alametler lazrmdrr. Bu elametleri inteqrala 2-ci orla qiymet (Bonne)
teoremlerinitatbiq etmakle almaq olar (bax. 560.2).
+_
Teorem 2 (Abetl teoremi). Ferz edek ki, ! S(*)a* qeyri-mexsusi
inteqralr yrfrlrr, /(;) funksiyasr fa,+*)-0, ,oroton ve mahduddur, onda

(67 .4.1. 1 ) inteqrah yrlrhr.
' N.X.Abel (1802-1829) - Gorkamli norveg riyaziyyatglst, dordrincti dareceden yuksak dere-
cali cebri tenliklerin radikallarla hallinin mrimkun olmadr$rnr isbat etmigdir.
-2t7-
analiz
reorem 3 (Dirixle teoremi). Fez edak ki, IM>0 YA>a

liA:.lH}.l=,
ve f(x) funksiyasr monotondur. Ogar ir-/(r)=0 olarsa, onda (67.4.1.1)
inteqralt yt$tllr.
Qeyd. Aydrndrr ki, Abel alameti Dirixle elamatinden altntr. Do$rudan da,
eger /(x) funksiyasr monoton ve mehduddursa, onda sonlu /(+"") timiti
var vo a9a$tdakt do$rudur:
-f (*) s(*) = (*-)g (,)* g
f U)- (*-)] .
Q)lf t
Sonuncu ifadanin sa$rndakr 1-ci toplanantn inteqrall var, 2-ci toplanana isa
Abel alamatinitetbiq etmek olar.
Misal 1. a>0 hahnda
srn.r ? cosx
J x
a
dx,
I ,^ '* (67'4'1'21
qeyri-mexsusi inteqrallartna baxaq.
Aydrndrr ki, f (x)=sinx (t(.)=cosx), g(r)=l igrr" edarek Dirixle

elamatini tatbiq etsak alanq ki, (67.4.1.2) inteqrallan ), > 0 olduqda yr$rlrr.
r Sln -r
Xtisusi halda ) ;o*
o '-**
inteqrah yrlrlrr. Gostermak olar ki, IY*
f sln.r
inteqralr ise da$rlrr. Yeni J inteqralr qeyri-mutleq ytgtltr.
;d*
67.5. Z-ci n<iv qeyri-mexsusi inteqrallar
1. Farz edek ki, -f ,lo,b)-+ R funksiyasr verilmigdir vo

Terif
Yrle (0,b-a) ededi ugrin f (.) funksiyasr l",b-rll pargastnda inteq-
rallanandrr. lt-rt,t) pargastnda isa /(x) tunXsiyasr qeyri-mehduddur. Bu
halda 6 noqtesina mexsusi niSqte deyilir
Tarif 2. Sonlu vo ya sonsuz
b-4
;-1l f!)dxpt.s.rl
a
-218-
F.A V.A.Mehrabov
limitine "f (.) funksiyasrn n fa,b) pargasrnda 2-ci niiv qeyri-mexsusi in-
b
I
teqrah deyilir u"
) f (*)dx kimi igara olunur:
b" d".f b-4
)rQ)a*=JllS I f @dx 6t.s.2l

Oger (67.5.1) limiti sonlu olarsr, lnO, deyilir ki, (67.5.2) qeyri-mexsusi
inteqrah ygiltrva f (x) funksiyasr fa,bl pargasrnda qeyri-mexsusi mena-
da inteqrallanandr. Oger (67.5.1) sonsuz limitdirse vo ya yoxdursa, onda
deyilir ki, (67.5.2) qeyri-mexsusi inteqrah da!ilr.
Ogar a ndqtasi mexsusi noqtadirse (bu anlayrg sag uc b noqtesine
b
analoji verilir), ona, If (x)dx qeyri-maxsusi inteqralr agagrdakr kimi tayin

olunur:
b" ad b.
If @o*-lr.ygl f @dx 1sz.s.3l

Qeyd edek ki,"1ur.r.r',,(07.5.3);:ktinda qeyri-mexsusi inteqraltar rigrin
de inteqralaltt funksivava nezeren additivlik ve bircinslik, elece de inteqrallama
aralrdrna nezaran additivlik xasseleri dodrudur.
I
dx
Misal 1.
J inteqrahna baxaq
0 ..ll- x'
I
Aydrndrrki,- x=1 noqtasi f (x)= funksiyastntn mexsusi noq-
ll- x'
tasidir. Onda agagrdakr dogrudur:
-
Z= lim'-( L= lim arcsin *l'-' =
J_r, -;Iib I G
i -rÎi'oqrwrur^lo
t
= (arcsin (1 - 7) - arcsin q =
rlgl ;.
Qevd. Ogar f funksiyasr l",b) pargasrnda adi manada inteqrallanan-
b b-4
drrsa, onda
J/(.r)d- = lr5* I f @)a* dogrudur. Bu Riman inteqrahnrn yuxan
a a
-219-
analiz
sarhads gora kasilmezliyinden alrnrr. Demali, qeyri-maxsusi inteqrala verdi-
yimiz terif adi inteqral anlayrgrnrn rimumilagmasidir.
indi ferz edak ki, a < c < b noqtesi maxsusi noqtedir. Bu o demakdir ki,
l",b) pargasrnda c noqtasini daxiline almayan ixtiyari pargada / funksiyasr
Riman menada inteqrallanandrr, c noqtasinin istenilen atrafrnda ise funksiya
qeyri-mehduddur. Onda
b
! f @)dx qeyrvmexsusi inteqrah agagrdakr kimitayin olunur:
b d"f "-!, b
r @* J
I l,* I r @ax+ ],y* "!,,, (x)dx (67.5.4)
eger f (x) funksiyasrnrn lo,b) pargasrnda p (*) ibtidai funksiyasr
varsa va bu funksiya rigrfn
,$. F(x)=F(b-}) limiti varsa, onda (07.s.2)
qeyri-mexsusi inteqral yr$rlrr va a9a$rdakr do$rudur:
b
It (ia- =F (b-o) - F(a) .(67.s.s)
eger a < c <b noqtasi maxsusi noqtadirse va la,b) pargasrnda /(x)

funksiyasrnrn kesilmaz ibtidai funksiyasr varsa, onda (67.5.4) qeyri-maxsusi
inteqrah yt$rltr va onu Nyuton-Leybnis dusturu ile hesablamaq olar.
Oger /(x))0 olarsa, onda I f @dx-Q(?) tunt<siyast rt-ye na-

zoron monoton artrr. Ona gora da, ,7o
- *o olduqda (?) sontu limitinin
,ll$O
olmast rigrin va demeli (67.5.2) qeyri-mexsusi inteqralrnrn yrlrlmasr tigrin
a9a!tdakt meyan alrrrq:
Teklif 1. f(*)>-0 olduqda (67.5.2) inteqralrnrn yrgrlan olmasr UgUn
zerurive kafi gert aga$rdakrdrr:
b-ry
1L>o YrTe(0,b-a) ! f @)o*sL (67.5.71

a
Bu Taklifden istifade edib muxtelif muqayisa elametleri isbat etmek olar.

Teorem 1. Fez edek ki, "f (*)>0 va b -ye yaxtn x -lar riguin
f(x)=:+.
(b- *)"
onda (o7.s.z) inteqratr 2<1, lo(-)l<C<+oo otarsa yrgrtrr,
-220-
S.K.Abd ul I ayev, F.A. Abdu I I ayev, V.A.Mehrabov
).>1, q(*)>C>0 olarsa da$rlrr.

b b
dx dx
Qevd edek ki, ---------------. Vo
I (b-rj inteqrallarr 2<1 olduqda yr$llrr,
(r - o)"
2 > 1 olduqda ise daltltr.
b
/ ixtivari funksiva olduqda

I / (x) dx qevri-mexsusi inteqralrnrn vadrdr
a
J\
maselesina baxaq.
b-q
funksiyasrnrn limitinin varh$t iigun Kogi meyarrnr
<D(Z)=
[ f Q)*
a
tatbiq etsok aga$rdakr meyan alarrq

b
Taklif 2. !f $)a. qeyri-mexsusi inteqrahntn yt$rlan olmast tigtin
zerurive kafl gert'agagroaktdtr:

Ve>0 ld>0 Yq,,?lze(O,d)
I'
i, u,* -' i t u,*l=1, i,,, u,o.l < e (67.5.8)
bb
Bu meyardan atrnrr ki, agar yrgrlrrsa, onaa @)dx inteqrah
lltt-\a. !f
da yrgrhr. Onda (67.5.2) inteqralrna miitteq y!ilan inteqiat deyilir. Bunun
bb
tersi dolru deyil. oger
[.f<ia" inteqrah yrgrlrrsa r" Jlffrlldr inteqral da-
grlrrsa. onda (67.s.z)inLqrahna qeyri-miittaq yrfirlan"irt"qr"ldeyilir. Tektif
2-dan aga$rdakr natica alrnrr.
Netice. eger (67.5.2) inteqralr yr$rltrsa, onda [a,6]-da Riman menada
b
inteqrallanan her bir p funksiyasr 09un

I f t.)g(x)dx inteqralr da yrlrlrr.
indi rimumi sakildo qevri-maxsusi i;teqrallara baxaq. Daha do$rusu fez

edak ki, /(x) funksiyasr qeyri-mehdud goxluqda teyin olunub ve bu goxluqda
miieyyan mexsusi noqteleri var. Mesalen tutaq ki, f :lo,*)-+ R funksiyasr
verilmigdir vo a onun mexsusi noqtasidir. j f Odx inteqralr terife g6re
-22t-
analiz
bi*
a
I f (r) a*=[f (x)dx* If @Y* (67.s.e)
ab
beraberlikla teyin olunarsa bele qeyri-maxsusi inteqrallar da yuxarrda teyin
olunmug qeyri-maxsusi inteqrallar kimi inteqralaltr funksiyaya nezoran
additivlik ve bircinslik, elecede inteqrallama pargastnallozoren additivlik
xassalarina malik olar. Agkardrr ki, bele teyin edilmig

I f f.)dx inteqralr
be(a,+"") noqtesinin segilmesindan asrlr deyil. a, orro, ila sonlu sayda

a17a2,...)an maxsusi noqtelarine malik olan f :
[a,+"") -+ R funksiyasrnrn da
qeyri-mexsusi inteqralr anlaytgr vermek olar:
+:b-\+@
I t@a*=! f(x)dx*[f(x)dx+ +
l fe)a*,
burada a <b < at <bt < < an <;, ," i f Oli*r^*rruu bt,bz,...,bn
noqtelerinin segiliginden asrh deyil.
(-*,bl ((a,+-;)aratrgrnda tayin olunmug f funksiyasrnrn hemin
ararrqda mexsusi noqteteri otarsa

T ,@0, (j t(r)drl qeyri-mexsusi
\:)
inteqrallarrnr da yuxarrdakrna analoji teyin etmek olar. onda asanhqla
gostermek olar ki, birinci ve ikinci nov qeyri-mexsusi inteqrallar Ugtin yuxarrda
verdiyimiz anlayrglar ve isbat etdiyimiz faktlar bu hallarda da uygun gekilda
deyiler ve isbat oluna bilar.
Mesela 1. Gostarin ki,
qeyri-maxsusi inteqrah
i *
dx
- 'rl't l*- r,lu'
a) 0< 0r11,...,0<P,<l ve
f,+Fr+...+F^>l olarsayrlrlrr;
b) lf varki, fo>l voya 0r+gr+...+8,<l olarsadagrlrr.
^222-
EDEDi SIRALAR NEZERiYYASi
$68. Odedi stranrn xtisusi cemleriva cemi anlayrglarr
Terif 1. Fez edek ki,

d17 cl2 t..., a r r... (68.1)
edadi ardrcrlh!r verilmigdir.
ar* a, +...+ an*...(68.2)
simvolu ededi sffa, at srranrn birinci haddi, d2 srranrn 2-ci heddi, ..., 4, iso
ededi sranm iimumi heddi adlanrr.
(68.2) srrasrnt bezen aga$rdakr kimi da igare edirler:
in=l
a, (68.3)
Sr=o1, Sz= dr*o2,... Sn=at+a2+...*dn (68.4)

comlorine (68.3) ededi srastmn xrisusi cemleri, {-e ise n-ci xflsusi cemi
deyilir.
Belelikle, her bir (68.3) ededi srrasrna (68.4) geklinde
{E}:' (68's}
ededi ardtcrlhlt qargr qoyulur. (68.5) ardrcrllt$tna sramn xtisusi cemler
ardrcilh{t deyilir.
Tarif 2. Sonlu va ya sonsuz
S= (68.6)
lg1.t,
limitina (68.3) s,ras,n,n cemi deyilir. eger (68.6) limiti sonlu olarsa, onda
(68.3) srrasrna y!ilan srra, diger hallarda da!ilan srra deyilir. Oger S adedi
(68.3) srrasrnrn cemidirse, onda bunu aga$tdakt kimi igare edirlar:
S=i a, (68.Tl
n=l
Belelikle, srranrn cemi dedikde ^S,

-in limiti basa dtistiltir. Bu limitin srra
ile elaqasi sonra mlizakire olunacaq!
-223-
analiz
Farz edak ki, x,xr,...,x,,, ardrctllt$r verilmigdir. Onda bu ardrcrllr$tn

yr$rlmasr mesalesi
x, + (xr-r, )+ (*, - *r)*...* (*, - r,-,)+... 1oe.a;
srrasrnrn yr$rlmasr meselesine ekvivalentdir
Qtinki (68.8) srrasrnrn xususi camlar ardrcrlhgr ela {x,}-, ardrcrlh$rnr

verir. Demali, srranrn vrdrlmasr mriawan ardrcrllrdrn yrdrlmasr maselesine. ixti-
vari ardrcrlhdrn vrdrlmasl @n srranrn vrdrlxnaqna ekvla:
lentdir.
Bagqa sozla, srranrn vrdrlmasr masalesi ardrcrllrdrn vrdrlmasrnrn tadqiqi-
nin basqa formasrdrr. Lakin limitin varhlrnrn oyrenilmesi ve onun ededi qiyme-
tinin taptlmast meselelerinde srralar nezeriyyasi mustesna ehamiyyeta ma-
likdir.
Misal 1. Srralar igarisinde en sadesi hedlari hendasi silsile tegkil eden
srradrr:
a+ a. q + a. q' +...* a. q' +... (6S.9)
Bilirik ki, bu srranrn n -ci xususi cemi agalrdakr ifadeya beraberdir.
o.(t- o'\
r 'J.
5-=-
'
q*1.(08.10)
l-q
eg"r lal<1 olarsa, onda (68.9) srrasrnrn cemi S=l,g{ =fi odr,
I olarsa, onda srra dalrlandrr.

"g", lal>
(68.9) slraslnln 4 = 1, 4= -l olan aga$tdakt xususi haltna baxaq:
1-1+1-1+...+l-1+... vo ya I(-l)',-' .
n=l
Aydrndrr ki, bu stra dagtltr. Haqiqeten de Sro = 0, Sro-, = I oldugu Ugtin
lgS, limitiyoxdur.
$69. edadi srranrn m -ci qahlt ve onun termininde

srranrn yrlrlmasr meyan. iki srranrn cami, stranln sabit edede hasili
Terif 1. Farz edak ki,
!
n=l
a, (6e.1)
ededi srrast verilmigdir. me N natural ededini qeyd edak va aga$rdakr srraya
-224-
V.A.Mehrabov
baxaq.
a^*t* d,*2*...= I a,. (6g.21

n=m+l
(69.2) srrasrna (69.1) sras,iln m -ci qahgr deyilir.
Teorem 1. (69.1) ve (69.2) srralarr eyni zamanda yrSrlrrlar ve ya dagr-
hrlar.
dtndrr ki,
So' = S.*o -.S. . (69.3)
Fez edek ki, (69.1) srrasr yrlrlrr. Bagqa sozle, S limitivar.
lg3S, =
(69.3)-da k -+ * olmaqla limite kegak. (69.3)-tin sa! terefinin limiti var,
onda ahrrq ki,
f
l11
ti = l51 (S..0 -,S, ) = .t -.t, . (69.4)
(69.2) strasrnrn cemini S' ile igare etsek, alanq ki,
S'=S-^S..(69.5)
2. indi farzedak ki, (69.2) strast yrgrlrr. Vn>m gotrirek ve n-m=k
igare edek. Onda n = m+fr oldulunu nazara alsar,
s, = s, +,sft'. (69.6)
olar. n)@ olduqda k-+* oldulunu nozera alaq ve (69.6)-de n)@
olmaqla limite kegek. Onda
llg S, = ,S. + S'= S (69.7)
alarrq. >
Teorem 1 qosterir ki. stranrn avvelinden sonlu savda hedd atmaq ve va-
xud strantn aweline sonlu savda alava hadd qosmaq. onun vrdrlmasrna ve va
dadtlmastna hec bir tasir qostermir. Amma. srradan sonlu savda hedd atmao
ve va ona sonlu savda hedd qosmaq tebii ki. onun cemina tesir edir.
(69.7)-da S' cemini a^ ila igare etsek, onda alarrq ki,
S=S, +dn=G^=S -S, (69.s)
Bu ifadada m -) @ olmaqla limita kegsek alrrrq ki,
Ly,*o^= lg1(s -q )=s - s = 0 . (6e.e)

Demeli, yr$rlan srranrn m -ci qalgr m + @ olduqda srfrra yaxrnlagrr.
Teorem 2.Ferzedek ki, (69.1) srrasryr$rlrr. Onda Vce R sabiti tigtin
^225-
analiz
Zr.o,, (69.10)
n=l
cami ,S'= c',S olur.

stras.r yrollrr va onun
Bagqa sozla, sabit vurudu stra isaresindan xarica ctxartmaq olar.
(69.10) strasrntn n -ci xrisusi camini q' ila igare edek. Onda ay-
drndrr ki,
S,' = + c'az*...+ c'an = c'(at+ a2+...* an) = a'S, ,
"'at
buradan
l,g
S'=
li13
t'{ = c',S >
Teorem 3.Fez edek ki, (69.1) va
i4
n=l
1ss.ty
srrasryr$rhr. Onlarrn camini A va B ila igare edek. Onda
Z@,tb,)
n=l
$s.121
srrasr yr$rlrr vo onun cemi C = A* B .

Bagqa sozle, 2 vrdrlan srrant toplamaq ve ctxmaq olar.
ile igare edak. Onda aydrndtr ki,

C, = (o,t 4 ) + (a, !br)*...* (a, ! b,) =
= (o, + az * ...+ a,)+ (b, + b, +... + b,) = A^t B,
Demali llga =IyU^!B,)= A+ B. >
$70. Miisbet srralar tigtin mtiqayise teoremleri.

Monoton hedli miisbet srranrn yrlrlmasr UgUn Kogi teoremi
Srralarrn yr$rlmasr mesalesi, hedleri miisbet olan srralar ugUn gox asan
hellolunur.
Terif 1. Farz edak ki, Vn e Nq, ) 0 gartini odeyen
ia,
n=l
(ro.1l
ededi srrasr verilmigdir. Bele srralara miisbat stralar deyilir.

Owelce mirsbet srralann yrlllmasr meselasine baxaq. (70.1) strastntn
xitsusi camini { ila igaraedak. Onda her bir neN ugun d*,=,f +a,*,2d
-226-
S. K. Abdul I ayev, F. A.Abd ul I ayev, V. A.M ehrabov
olar. Yani mrisbet srralann xrisusi cemler ardrcrllrdr monoton artrr.

Monoton ardtctllt$tn ytgrlmasr meyannt yada salsaq, mrisbat srralar rigrin
aga$rdakr teoremi alarrq.
Teorem (Mtisbet srranrn yr$rlmasr ligiin esas teorem). Musbat strantn
yt$tlan olmast tigun zaruri ve kafl gert onun xtrsusi cemler ardrcrlh$rnrn
yuxartdan mehdud olmasrdrr.
Demeli. mtlsbet srralarrn hamisa var. Bu com va mr.isbet son-
suzluqdur (bu halda srra dadrltr). va da sonlu bir adaddir (bu halda srra vrdllrr).
Bu meyar vasitasile yr$rlmanr hemige tedqiq etmek mumkun olmur. Ona
gora bagqa yt$tlma elamatlarini isbat etmek lazrmdrr. Lakin musbat srralar
rigrin bu elametlar demek olar ki, esas teoremin komeyi ile isbat olunur.
Qox vaxt mrieyyen srrantn yrlrlmasrnr ve ya da$rlmaslnr bu srranr yr-
$rlmasr melum olan srralarla muqayise etmakle teyin etmek olar. Bu,
aga!rdakr teoreme esaslanrr.
Teorem 1 (Mtiqayise elameti). Ferz edak ki,
Lo, ,orr" i b, (Bt

n=l n=l
musbet srralarr verilmigdir. Oger mueyyan i/ nomresi tigun Vn2 N q<4

berabersizliyi odenirse, onda (B) srrasr yr{rlrsa, (A) srrasl da ylgrlrr (ve ya (A)
srrasr da$rlrrsa, (B) srrasr da da$rlrr).
atmaq srranrn yrlrlmasrna tesir etmediyinden i.imumiliyi pozmadan fez edak

ki, Yn a, 3 b, (70.21
indi (A) srrastnrn xtisusi camler ardr$rcrlhgril A,, (B) srrasrnrn xususi
cemler ardrlrcrlh$rnt isa B, ila igara edak. Mtisbet srralarrn yr$rlmasr tigtin
esas teoreme gore, aga$rdakr gert do$rudur:
1M>0 VneN B,<M (70.3)
(70.2) gertini (70.3)-de nezero alsaq ahrrq ki,
3M>0 VneN A,<8,<M 170.41
Onda yena asas teoremo gore ahnrr ki, (A) slrasr da yl$llrr. >
Teorem 1-in komeyi ile aga[rdakr muqayisa teoremini isbat etmek olar.
Teorem 2 (Mtiqayisa teordmi 1). Feizedek ki,
2o"
n=l
,orr" i4 t"t
n=l
mlisbet srralart verilmigdir. Yne N, b,*0. Ogar
lim%= K
n_*
(o<r<+-) (70.s)
bn
-227-
analiz
odanirse, onda (B) srrasr yr$rlrsa va K < +"" olarsa, (A) srrasr da yrgrlrr, (B
srrast da$rlrrsa va K > 0 olarsa, (A) srrasr da da$rlrr.
Bagqa sozla, 0<K<+"" olduoda (A) ve (B) srralarr i zamanda
vrdrht ve va dadrlrrlar.
Ve>O lNe N yn>N 9o-.K*r.

bo
Buradan ise Vn >,ly' o,.(K + e).b, afunar. Aydrndrr ki,

I (r +e).b,
n=N+l
srrasr yr$rlandrr. onda Teorem 1-e

i o, srrasr da yr$rlandrr.
gora,
a=./y'+l
indi farz edek ki, (B) srrasr dagrlrr ve K , 0. 6o e (0, r) gotrirek. Limitin
tarifine gore
fNe N Yn> N ?, X-60 )0.

on
Onda
Yn> N o,r(K -sr) b,.(to.6l
Buradan ahnrr ki, (A) srrasr da daSrhr. >
Teorem 3 (Miiqayisa teoremi 21. Farz edek ki,
i
r, ,o, ," i b, (Bt
n=l =l n
mtisbat srralarr verilmigdir. Vn e N dn)0, b,>A. Oger mtiayyan ,r/

nomresindan baglayaraq
lrtL<U (70.7)
Qn bn
odenirse, onda (B) srrasr yrgrlrrsa, (A) srrasr da yr!rlrr (ve ya (A) srrasr
da$thrsa, (B) srrasr da dagrlrr).
rigiin 6denir. Onda alrrrq ki,

o, an
a,
<!L, ", <!L.... <9 -'-
br' or* br'"' an-r bra''-rro.rl
.
Bu berabarsizliklerini teref-tarefe vursaq, aga! rdakr ifadeni alan q:
"'=?*
otbtnb,
a,1! b,, (70.9)
-228-
V.A.Mehrabov
Buradan ise (Teorem 1-e gora)teoremin hokmu ahnrr. >
indi srranln yt!rlmasr ugrin agagrdakr zerurigerti qeyd edek.
Teorem 4 (Yrgtlma tigtin zeruri gert). Ferz edek ki,
ia^ lro.lol
n=l
srrasr verilmigdir. Bu srranrn ytltlan olmasr ugun zeruri gert aga$rdakrdrr:
0 (70.11)
lg"ro^ =
ardrcrllr$tnrn sonlu
S= S, (70.12)
l,11
limiti var. Onda aydrndrr ki, S=hmS,_r olar. a,=S,,-S,_, oldu$u ugrin
buradan alrrrq ki,
1I!*r,= lg(s, - {_, ) = s- s = o. >
Qevd edek ki, (70.11) gerti yrgllma rigun zeruri gertdir, kafi gert deyil. Ola
biler ki, (70.11) Serti odansin, lakin srra yrgrlmasrn.
Qox vaxt musbat stralarrn hedleri monoton azalan ardrcrlhq tegkil edir.
Bela srralar rigrin Koginin agagrdakr teoremi dolrudur. Bu teoremin <gticu>
ondadrr ki, gox <seyrek> hedlere asason strantn yrgrlan ve ya da$rlan olmasr
haqqrnda hokm verir.
Teorem 5 (Kogi teoremi). Farz edak ki, ar) ar2...) ao)... > 0. Onda
ia,
n=1
(70.13) ve
iZ- art = a1+ 2. a, * 4. ao+... + 2n . or, + ... (70.141

k=0
srralarr eyni zamanda yl$rlrrlar vo ya da$rlrrlar.
xtisusi cemlar ardrcrlh$rnt ise { ile igara edek. Farz edek ki, (70.14) srrasr
yr$rlrr. Onda zeruri va kafi gerta gore 1M > 0 Vk e N To S M .
Aydrndrr ki,Yne N tigtin ffre N varki, n<2k. Onda

S, = dr + (a, + ar) + (ao + as + a6 + aj) + ...+ a, <
1ar+(ar+ ar)*(oo+ as+ a6+ a7)*...*
+(arr + e2r*r*...+ or*t,_r)S
-229-
analiz
I at + 2' a, + 4' ao -1...+ 2k' ar* = T* (70,151

Demeli, aldtq ki,
VneN lkeN S,,SToSMyaniVne N 5,,<M.
Bu ise o demekdir ki, (70.13) srrasr yt!ttlr.
2. indi ferz edak ki, (70.13) strast yt{tltr. Onda al[>0 VneN S,<M
olar.
Aydrndrr ki, Vte N fne N 2k <n olar. Onda
S, > 52* = at+ ar+(ar+ ao)+(ar+ au+ a, + ar)+
+... + (orr-,
*,
* ... * o rr) 2 Lr r, * a, * 2' a o + 4' a, +
. azr.=)
+...+20-1
1",+2' ar+ 4' ao+ ...+2k' arr) =) rr
Demeli 2.5,,)-[.Buradan Vte N To32.M olar. Bu ise o demekdir ki,

(70.14) strasr yr$tltr. >
Bu teoremin tetbiqi ile a9a!tdakt teoremleri isbat etmek olar.
Teorem 6. Fez edak ki,
I
(70.16) I-
n=l
srrasr verilmigdir. Onda p>l olarsa, (70.16) strast ytgtltr, pSl olarsa,
(70.16) srrasr da$rlrr.
dagrlrr.
2. p>o orduqda ardrcrllr$r monoton azalandr. Ona gora de

{#}:
(70.16) srrasrna Kogiteoremini tetbiq etmek olar. Onda
izo. I (70.171
r"* (zr)' '
srrasrnr alrrrq. Bu srranr agalrlakr gekilde sadelagdirek.
I
\- rt
(zr)' k=0
k=0
izr 2k'P
izot a =i7z,o)*
k=0 k=0
. tzo.ra)
-=
(70.18) srrasr vurulu 0<q-21-r olan hendesi silsiladir. Aydtndtr ki,
q <lc+l- p<0<+p>l olduqda stra yr$rlrr, q>l<=I- p20<+pcl
olduqda ise srra da$rlrr. >
-230-
s. V.A.Mehrabov
(70.16) strast p = I olduqda agagtdakt gekle dtigtir:
i!frn *1*1*...*1+...
23 =r (70.1e)
n
(70.19) srrastna harmonik srra deyilir. Teorem 6-ya gore harmonik stra da$tltr
ve hm1=0. Demeli, (70.11) gerti strantn yr$rlmasr tigUn kafi deyil.

na* n
Teorem 6-dan istifade ederek aga$rdakr teoremi isbat etmek olar.
Teorem 7. Fez edak ki,
6l
I,=n'\Lnn
n=z )
(7o.zol
srrasr verilmigdir. Onda p>l olarsa, (70.20) strast yt$tlar, pSl olarsa,
(7 0.20) sr rast da$rl tr.
n.(lnn)' n
da!rlan harmonik srra ile muqayisesinden altntr.
2.p>oorduqda{+}-, ardrcrllr$t monoton zalandtr. Ona gore
de (70.20) srrastna Kogiteoreminitetbiq etmak olar. Onda

1
Zzr
k=l zo .(nzo)'
170.211
srrasrnr alrrrq. Bu strant aga$rlakr gekilde sadalagdirak:
t k=l
2
k
zr
1
.(nzo)' t (nzr)'
k=l
1
t(k.tn2)e 0"2)' k=l

k=l
t I v'"t
(70.22) srrasr isa Teorem 6-ya gore p > I olduqda yt$tltr, p 
Bu sxemi ardtctl davam etdirsek, asanltqla g6stere bilarik ki,
I
I I
n (tn,z[tntnr)
srrasr dadrlrr.Y
n(tnn)Qnnnf
srrasr ise yr$rltr. , Demali,
biz gosterdik ki, I1n I nhn t I

t
r (tn n)(tn tn n )
srralarr da$rlrr; !
1
-4,
n
-231-
analiz
t-. L--:, t------l-

L ..... stralan iseyrgrlrr.
" n(lnn)'' n(lnr)(lnln n)''
Bu duzultigda uy$un yerde duran da$tlan va yt$tlan stralart mtiqayise
etsek, gorerik ki, bu nizamla uzaqlagdrqda yt$rlan va da$tlan stralar bir-
birindan daha az ferqlenir.
Onda, buradan bele bir sual meydana grxtr. Yt$tlan ve daltlan stralar
ugun <sarhad> varmr? Bunu izah edek. Yeni hetta hedlari mtieyyen xassalera
malik olan srralar sinfinden ele bir stra tapmaq olarmt ki, uy$un hedleri bu
strantn hedlarinden boyuk olan ve bu sinifden olan her bir stra da$tltr ve
hadlari bu srranrn hadlerinden kigik olan va bu sinifden olan har bir stra yt$tltr.
Bu sualrn cavabr manfidir va hetta sarhed anlaytgrnt ne qadar deqiqlegdirsek
bele bu deyilenler aga!tdakt meselelerde oz eksinitaptr.
Mesele 1. Tutaq ki, lansrrasr dalrlr ve an>0 E strantn xtrsusi
camidir. isbat edin ki, onda >,+ da[rlrr, > + yrgrlrr.

-s; - s;
Mesala 2. Tutaq ki, lan srrasr yr$rlrr ve an20. rn ise onun z -ci
qalrgrnrn cemidir. isbat edin ki, Z9'ytltltr,
rn L+.J r, isa da$rlrr.
$71. Mtisbet srralar tigtin Kogi ve Dalamber elametleri
Teorem I (Kogi alamati). Fez edek ki,

ia,
n=l
(71.11
" =t:f"tlq
musbat adedi srrasr verilmigdir. igare edak. Onda
1. a <1 olarsa, tzr. ril'r.rr yrgrhr.

2. a> 1 olarsa, (71.1) srrasr dalrltr.
3. a = I olarsa, (71.1) srrasr yr$rla da bilar,
da$rla da.
yuxan limitin terifine gore

fNe N Yn> N G.P
olar. Onda Yn> N an I fn alartq.
-232-
S. K. Abd u I I ayev, F. A. Abd u I I ayev, V. A. M eh rab ov
B<l oldugundan LB' tt=l

srrasr yrgrlrr, onda muqayise alamatina gora
(71.1) srrasr da yr$rlrr.
2. indi ferz edak ki, a > 1 . Onda yene de yuxan limitin tarifina gora
{{*},,=, ardtctllrlrnrn ele

{"\[%]-r=, altardrcrllrgt var ki !ry="<lr-=G)7.
Onda toe N var ki, k2ko olduqda
d; rl yeni o,,*rl. Yeni =0 lgo,
munasibeti dogru deyil. Yeni srranrn yr$rlmasr ugun zeruri gert odenmir.
Demali, (71.1) srrasr dalrlrr.
3. indi farz edek ki, a = I . Bu bendi isbat etmek rigrin agagrdakr srralara
baxaq:
Her iki srra riglin

*i, r.z1va
a = 1 garti odanir. Lakin (71.2)

i4 n=1 n
trr.rt
srrasr da$rlrr, (71.3) srrasr ise
yr$rlrr. >
an+t
Teorem 2. (Datamterl elametil. D, - a,
igara edek. Onda
l. - e( I olarsa, (71.1)slrast yrlrhr.

limD,
n)@
2.lnoe N Yn) no D,r-l (71.41

olarsa, (71.1) srrasr da$rlrr.
3. Ele yr$rlan ve da$rlan srralar var ki,
< 1< timr, (71.4')
H4
berabersizlikleri do$rudur.
goturak. Onda limD, - q N D,, N qp olar.
an
M nomrasini qeyd edek. Onda alrrrq ki,

1ar. 0
aN*r
aru*z1a**r.0<or.0'
I J.L.Dalamb er (17 17-1783)

- Boyrlk fransrz riyaziyyatgrsr ve mexaniki.
-233-
analiz
aN*s1ar*r.f<or-f'
or*,lar.Fo
Burada N+p=n igara edek. Ond? a,,<ar'0"-r -aN B-N'p' olar
Burada ar. 0-r sabitdir. B <l oldugundan Zor.P-* p' . srrasr yr$rlrr,
onda mriqayisa alametina g6re (71.1)srrasr O, V,!lf ,r.
2. indiferz edak ki, (71.4) dogrudur. Onda

ano<ano*Llano*2 1"'
olar. Demeli, an=0 ola bilmez. Yani, srranrn yr$rlmasr rigun zaruri gert
1g
odanmir. Demeli, (71.1) srrast da$rlrr.
3. Bu bendi isbat etmak rigrin agagrdakr srralara baxaq:
l.'
f;n
ttt.z)v" L4
f,n-
tzr.sl
Har iki stra ugun (71.4') berabarsizliyi do$rudur. Lakin (71.2) srrasr da$tlrr,
(71.3) srrasr ise yr$rlrr. >
Misal 1.
rtllt1
1+l+:+--*-=*...+ - + ^ +... (71.5)
232'.3'.2',3n
srrasrna baxaq. Agkardrr ki,
1
k
qk 2
4r+l
lim - 1i* JI = lim ;J ) =0'
ct
n
2'
I
k
a,+r J
ffi - 1ir, 2k lim
I = k+*
=*o
an k+* ,
3k
Demeli, (71.5) srrasr rigrin Dalamber elamati heg bir hokm vere bilmir.
Lakin lim@ = 1 oldugu rigun Kogi ela-metina gore (71.5) strast yrgrlrr.
indi Kogi va Dalamber elamatlerini mriqayisa edek.

Qeyd. Her 2 elamet ricun srranrn dadrlmasrnr isbat ederken oosterdik ki.
zeruri sart oozulur. Bu o demekdir ki. har 2 elamat daqtlma meselesi ucun ko-
buddur. Hemginin qeyd edak ki, Kogi elameti Dalamber elametinden
ttgiiclii>diir. Bu o monada baga drigti[ir ki, Dalamber alameti vtdtlma tictin
hokm verirse, Kosi elameti de hokm verir. Ancaq Kosi alamati vtdrlma ucrin
_234_
S. K. Abd u I I ayev, F. A. Abd u I I ay ev, V. A. M eh ra bov
hokm vere bilmirse. Dalamber elameti de vere bilmir. Yeni basqa sozle. ele st-
ralar var ki Knqi alamatina nnra nnt rn rrrXrlrnacr iiniin hAkrn varrnak nlrtr
Dalamber elamatine gora isa hokm vermek olmur
Bu hokm aga$rdakr teoremdan alrnrr.
Teorem 3. Menfi olmayan {",}]=, ardrcrllt$t rigtin aga$rdakr berabarsiz-
likler do$rudur:
cn*r
ffi
*t=**lC<r*iF;<
n
nt* cn
n.
'l,i $72. edadi stranrn yrltlmasl iigtin Kogi meyan.
igaresini deyigen srratann bezi ylgllma elametleri.
Mtitleq ylltlan strantn cemi dtisttirti
Ferz edek ki,
\a,
n=l
(Tz.1l
srrasr verilmigdir. Burada 3 halola biler:

1. Ogar (72.1) strast mtrsbat slradlrsa, onda avvelki movzularda onu
tadqiq etdik. Oger (72.1) srrasrnda sonlu savda menfi hedd olarsa, axlnnct
menfi hedda qeder btittin hadleri toplaytrtq, yerde qalan stra ise musbat stra
olur vo onu mrisbet srra nazeriyyasi ila oyrenirik.
2. Oger (72.1) strastnda sonlu savda mtisbet hedd olarsa, onda bu
srranr -1 ededine vursaq, altnan strada sonlu sayda monfi hedd olacaq. Bu
hal 1-ci bendde tedqiq olundu.
3. Osas maraqlt hal (72.1) srrasrnda istenilen savda menfi ve istenilan
savda m[rsbet hedlerin olmasrdtr. Bu halt aragdtraq.
(72.1) srrasrnrn n -ci xUsusi camini S, ila igare edek. Onda terife gore,
(72.1) srrasrnrn yrgrlmasr {E}:, edadi ardrcrlh$rnrn sonlu limitinin olmast ila
ekvivalentdir. Odadi ardrcrlhq i.igrin Kogi meyannr bilirik. Ona gora O" {S, }l=,
ardrcrllr$rnra Kogi meyannr tetbiq etsek, (72.1) srrasrnrn yr$rlmasr tigrin aga-
lrdakr Kogi meyarrnr alarrq:
Teorem 1. (Kogi meyarr). fn=l a, srrasrnrn yrgrlan olmasr ugtin zaruri ve
kafi gart a9a$rdakrdrr:
-235-
analiz
Ve>o fNeN Yn>N Yp=1,2,... ly,rrl., 1rr.ry

It-=*t I
(72.2) ifadasini agrq gekilda a9a$rdakr kimi de yazmaq olar:

Ve>0 fNe N Yn>N np=1,2,...
lo,*,
* a,rz * ...* o* rl< e QL.ll
rigrin Kogi meyarrndan altnrr:

Ve>0 fNeN Yn>N nP =1,2, lt., -t, <€
Bu mr.inasibetda S,*, va ,S, -in ifadelarini yerino yazsaq (72.2) ve (72.3)-u
alarrq. >
Ferz edak ki, (72.1) ixtiyari strasr verilib. Bu srra tigUn mUqayisa elamati
aga!rdakr kimidir.
Teorem 2 (Mtiqayisa elameti). Ferz edek ki, (72.1)ve
14
n=l
1tz.s,1
srralarr verilib. Ogar mUayyen l/

nomresinden sonra lr,l= t, olarsa, onda
(72.5) srrasr yrgrlarsa (72.1) srrast da yrgrlar.
Ve>0 Snre N Yn>no Yp=1,2,... lb,*,+b,*r+...+b,*rl<e.

Onda
Yn> no Yp=1,2,.. * on*, +...* o,*ol 3 b,*, + b,*r+ ...+ bn*p <€
lo,*,
olar. Dema li io, yr!rlrr. >

n=1
Faz edak ki, Ian

n=l
srrasr verilib. indi
Zlo,l
n=l
tzz.ol
srrasrna baxaq.
Tarif 1. ogar
^ Lo,
Zlo,l srrasr yr( irlrrsa, ond srrasrna miitleq
n=l n=7
y$ilan srra deyilir.

Yrdrlma mevarrndan avdrndrr ki, (72.6) srrasr vtdthrsa. onda (72.1) strast
da vrdrlar. Do$rudan da
-236-
V.A.Mehrabov
lo,*,
* an+2 + ...+ o,,*ol=lo,*rl*lo,*rl* ...*lo,.ol (72.71
barabersizliyinder ahnrr ki, (72.G) srrasr rigrin yr{rlma meyan odenirse, (72.1)
srrasr rigrin de odenar.
I akin 17) \ ctracr rrrirldrXr hal (7) R\ etracr rrrirl da hilar Ona
gore da aga$ldakr tarifin menast var
Tarif 2. Qgar (72.1) srrasr yrgrldrgr halda (72.6) srrasr dagrlarsa, onda
(72.1) srrasrna qeyri-miitlaq ytfilan srra va ya garti yrEtan srrideyilir.
Teklif 1. (72.1) srrasr mritleq yrgrlarsa, onda onun mrrsbet hedlerindan
ve menfi hadlerinin mritleq qiymatlarindan duzaldilmig srralar da yrgrlrr.
larinden agagrdakr strant duzeldek:
prt pz+...t pr*...=ifo (l2.Al

k=l
(72.1) slraslnrn manfi hedlerinin mtitlaq qiymetlerindan daha bir srra
drlzaldek:
Qr * Qt +...* Q* *... =lt o FZ.gl

(72.8) ve (72.9) stralartntn xtisusi camlsr ardrcrlhgrnr mi.ivafiq olaraq
\,
va Qt ila igara edek. Aydrndrr ki, Yne N ugrin (72.6) srrasrnrn s,' xususi
caminde (72.8) srrasrndan mrieyyan m sayda, (72.9) srrasrndan isa mtiayyan
/ sayda hedd igtirak edir. Ona gore de
s,' = P^+Q, Q2.1ol
yaza bilerik. oger (72.1) srrasrnrn xuisusi camini
{ ile igara etsek, alanq:
S,= fl,-Qt F2.111
(72.1) strast mutleq yrgrlarsa, onda
ro Vn e N s,'<u}+
{=rrz
+{Vze N h<M A V/e N e,<M} OZ.1zl
Buradan alrnrr ki, (72.8)ve (72.9) srralarr yrgrlr. >
indi (72.11) baraberliyine baxaq. Aydrndrr ki, {n+{ l*--* n /+j.
(72.8) ve (72.9) srralarrnrn cemlarini uygun olaraq p ve
e ile igare etsek ve
(72.11)-da n+6 olmaqla limite kegsek, (72.1) srrasrnrn cami ugtin s
a9a!rdakr berabarliyi alarrq:
,S = P- Q. U2.131
437-
Riyazi analiz
$76-da Teorem 1-de gostereceyik ki, eger f a, strast qeyri-mutleq

n=1
yr$rlrrsa. onda onun mrisbat hedlarinden duzelmig Q2.8) strast vo monfl
hedlerinin mtitlaq qiymetlerinden drizalmis (72.9) srralarrnrn har ikisi da!rlrr.
(72.1) srrasrnrn yr$rlmasrnr tedqiq etmek rigun bazen (72.6) straslna
melum elametleri (Kogi, Dalamber) tetbiq edirler.
Teorem 3 (Kogi elameti). Faz edek ki, io, srrasr verilmigdir

n=l
a =tîffi igare edek. Onda

'1. q<1 olarsa, (72.1)srrasr yr$rlrr.
2. a> 1 olarsa, (72.1) srrasr da$rhr.
3. d= 1 olarsa, (72.1) srrasr yrltla da biler,
_dagrla da.
Teorem 4 (Dalamter elametil. Farz edak ki, io, srrasr verilmigdir

n=1
Dn= edek' onda

ff 'u""
- fl ( I olarsa, (72.1) strast yrgrlr.
1. limD,
n+@
2.1noe N Yn) no D,>-l olarsa,

(72.1) srrasr dagrhr.
3. Ele yr$rlan vo da$rlan (71.1) srralarr var ki,
< 1<
,ry-o, l'j:D,
berabersizliklari doSrudu r.
Qevd edak ki, (72.6) srrasr dagrldr!r halda (72.1) srrasr yr$rla da biler.
Ona gore de her hansr alameti (72.6) srrasrna tatbiq ederken (72.1) strastntn
dalrlmasr meselesinde ehtiyatlr olmaq lazrmdrr. Lakin Kogi ve Dalamber
alametleri da$rlma ugun de hokm vera bilir.
QUnki har iki alametde a>1 olduqda alrrrq ki, ve onda
lr*lr,l+0
I1go,
*0 olur. Demeli, (72.1) srrasr ug[in zaruri gert pozulur. Yani (72.1)
srrasr da$rlrr.
-238-
analiz
l;y1cr^-, =
lg1
cr, * !,4"r, -- c +o = c
Demeli, llr*C, =C. Onda I(-t)"g, yrortrr. >
tt=l
Bu teoremden alrnlr ki, (73.1) srrasrnrn {Cr,,}i,=, xtisusi cemler ardrcrllr$r
C camine artaraq yaxrnlagrr. Yani, Yme N rigrin Cr,, SC . {Cr,,_r}- , xrisusi

cemlar ardrcrlhgr isa C camine azalaraqyaxrnlagrr. Belalikla,
Vze N Cr,,3C 3Cr^_,. (73.8)
(73.1) strasrntn n -ci qalrq heddini y, ila igare edek. Onda agagrdakr
do!rudur:
- Czn,+z * C2n,+3 - C2n,+4 + '.. (73.9)
T2r, = C2r,*r
Oger (73.1) srrasr yrfrlrrsa, onda (73.9) srrasr da yrgrlar. (73.G) bara-
barsizliyinin isbatrna analoji qayda ile isbat etmek olar ki, 0STr,,Sczn*r
do!rudur.
Diger terefdan
Tzor-t = -cz^ I c2or+t - c2r,*z I c2rr+3 - ... )
) Tr,_, 10 n lfr,_,1< rr^
(73.1) tipli srralara Leybnis tipli aralar deyilir. Onlarrn crit qalrqlarr
musbatdir. tek qalrqlarr isa menfidir va mutlaq qivmetce 1-ci heddin mtitleq
qivmetiniasmlr.
Misat 1. ,-;.:-i*.. = I(-t)'-' .L. ltt.toy

(73.10) strast Leybnis tipli srradrr. Bu srra ugrin Leybnis elamatinin her 3
gerti odanir, demeli (73.10) srrasr yrgrlrr.
lndi bu srranrn mlitlaq qiymLilerindan diizerdirmig agagrdakr srraya
baxaq,
I
n=l
- I )'-'
il
yl
?""
(73. 111
(73.11) srrasr harmonik srra oldugundan dagrlandrr. Demeri, (73.10)

srrasr qeyri-mutlaq yr$rlan slradrr.
440-
F. A.Abdu I I ayev, V. A.M ehrabov
$73. igarasini novbs ita deyigen srralar.

Leybnis alamati
Terif 1. Ferz edek ki, c, ) 0, n=1,2,... ededlari verilmigdir. Aga$rdakr

srralara baxaq.
i(-t)'-'
n=l
c, (73.1)r" i
n=l
?t)" ", (ts.z)
Bu gekilda olan stralara igaresini ni5vba ile deyigen srralar deyilir. indi biz
(73.1) geklindeki srralara baxacagrq. (73.1) srrasr agrq gekilde agagrdakr
kimidir.
ct - cz + ca - c4+... + c2^_t - cz^ *... (73.3)
Teorem 1 (Leybnis elameti). Ferz edak ki, I(-r)'-',, strast

n=l
verilmigdir. egar
l. {r"}l=, ardrcrllrgr monoton azalrndrr,
2. c,20,
3 l,11c,=0
gartlariodenerse, onda fn=l (-t)'-'cn strast yr{rhr.
n=l
C r^ = (", - "r)+ (c: - c ) + ... * (cr^_, - cr^) . (73.41

(73.4) barabarliyindan ahnrr ki, {Cz^};=t ardrcrlhgr monoton artandrr.
Gosterak ki, bu ardrcrlhq yuxarrdan mehduddur. Heqiqaten da
Cr^=cr-(cr-cr)-(co-rr) (cr^_r-c2^_t)-cr^. (73.5)
(73.S)-den altntr ki, Vzn e N Cr,, Sc, (73.6)
Demeli, {Cr^})=, ardrcrllrlr monoton artandrr ve yuxarrdan mehduddur,

onda onun sonlu
|igC, ^ =
C limiti var.
Aydtndrr ki,
Cr^_, = Cr-* crr,. (73.7)
Teoremin 3-cU gertine gore, [imc, = g oldulundan
-239*
S.K.Abc!g!! ty9v, F.A.Abd ul I ayev, V. A.M ehrabov
974. Abel gevirmesi. Abelve Dirixle elamefleri

Agagrdakr cama baxaq:
qr. 0, * dz. 0, + ...t d-. F, =iq . --
(74.11
Fo
k=t
Bele camler ugun gox vaxt Abel gevirmasi adlanan gevirmeni tetbiq etmek
elverigli olur.
Br= F, Br= pr+ p, Br= 0r+ Fr+ Ft,...,
B^=Fr+0r+...+8,, F4'21
igare edek. Buradan allnrr ki,
f, = Br, 0, = Br-8,
fr= 83- 82,..., f^ = B,- B^-t. F4.31
Bunu (74.1)-de nezere alaq:
d,. B,+ d, (Br-8,)* d, (Br- Br)+...* d._t. (8,_, - B,_r)+
+a,, .(8,, - B^-r) = B, .(o, - or)* B, .(o, - or)*...*
*B^s.(o^-, - a^)+ B^ .d, =Tro .(oo - aou)+ 8..d,. (74.41
k=t
_ Igtl 1. (74.1) ceminin (74.4) gaktinde yazrtrgrna Abet gevirmasi deyilir.

(74.4) ifadesini agagrdakr gekilde yazaq.
m_l m_l
Zoo .
Fo = G^ B^
.
-Eao (oo - aor) . (tl.sl
k=l k=t
Bu dtistur hissa-hisse inteqrallama dtjsturunun analoqudur. Do$rudan da
(74.5) dristurunda inteqral igaresi cam igaresi ile, diferensial ise ferqle evaz
olunmugdur.
(74.4) dusturundan istifade ederek a9a$rdakr Lemmanr isbat etmek olar.
Lemma 1 (Abel lemmasr). Fez edek ki, ardrcrlhlr monotondur
{ar}i=,
va 1M >0 Yk=lm lnrl<u gerti cidenir. onda agagrdakr berabersizlik
do!rudur.
lrt I
prl= u ("J+z)a.l) . u4.61

l}"r
edek. Haqiqaten da {ao}i=, ardrcrllrgr artmayan olduSundan ao_ao*r2}
olar. Onda
-241-
analiz
l^ I l.-r I
.(or - oo*,)l*lo, B,l<
' lZ"r. \rl<lZar
lr=i I l7d I
n-l nt-l
< IIB-l loo-aoul+lo,,l.la,,l< M
.Zlor-a*,1+ tt .la,,l<
,t=l k=l
,, (il"r - ao.,l. l+l) =, (ior - dk*,) * lo.l) =

= M '(a, - dn, *lo,,l) 

Qevd. Lemmantn gartlarindan alava ham de ao20 olarsa, (74.6)
barabersizliyini deqiqlegdirmek olar. Bu halda
Orl= u (o, - o, *lo^D = M . (a, - d^ * d^) = M . d,. (74.71

It=,"r
Abel gevirmasinin komeyi ile srralar ugun agalrdakr alamatleri isbat
edak.
Teorem 1 (Abel elameti). Farz edek ki,
\)a,. b, = ar. b, + ar. b, +...+ a,. b, +... (A)
sr rasr veritmigoir. e=jer
, Lt, = br+ br+ ...+4 +... (B)

n=l
srrasr yr$rltr,
2. {o ardrcr lh!r monotondur,
^}*,=,
S. {o,}i=, ardrcrllrlr mahduddur
gartleriodenarse, onda (A) srrasr ytgtlar.
Ve>0 fNeN Vn>N AYp=1,2,... lb*,*b,*r+...+b,.ol<€ (74.81
lndi Vn > N n Yp =1,2,... gotrirak ve aga$rdakt cemi qiymetlendirak.
lon*r'
bn*, * dn+2'b,*z t ...t an+p ' b*ol=lry---rrr nrlo+.sl
gerta gore,
{o,}**, a rd rcr I h $r monotondu r v e Yi =G l{l=lt*, + b* +... + b*l < e
oldu$undan (74.9) camine Abel lemmastnt tetbiq eda bilerik. Onda
I n*p
II
l*=n* I
ao'br < t.(lo^.,1+z.lo,.,l) . F4.1ol
-242-
V.A.Mehrabov
Teoremin 3-cti gertine gore {a,}-, ardrcrlhgr mehduddur, yani

:K>0 VneN l",l=X
Bunu (74.10)-da nozera alsaq, agaSrdakr berabarsizliyi alarrq:
I
n+P
a*'br <3.e .K . 174.11)
k=n+l
Demali,
l-t
Ve>0 f//eN Yn>N n Yp=1,2,... url <3.e.K. Bu ise (A)
l}'r
srrasr ugun Kogi meyannln odenmesi demekdir, yeni srra yr$rlrr. >
Teorem 2 (Dirixle elameti). Faz edek ki, (A) strast verilmigdir. Ogar
agalrdakr gertler
n
1. (B) srrasrnrn B, =Lbo xtlsusi cemler ardrcrlhlr mehduddur,

k=t
2. {, ardrcr lh gr monotondur,
^}*,=,
3. lim a, =0 ,
odenersa, onda (A) strast yr$rlar.
1M >0 Vne N ln,l< u, (74.121

Ve>0 f//eN Yn>N lo,l.r.(74.19l,
indi Vn > N n Yp =1,2,... gottirak ve aga$rdakt cemi qiymetlendirek.
n+P
bru * a n*2' * ...+ a,* o' bn* rl
lor*r'
bn*z
Z
k=n+l
oo'bo (74.e)
garte g6re,
{.,}; ardrcrlfi gr monotondur ve V =1, p l4l)t^*t* +...+b*l <?K
oldu$undan (74.9) cemina Abel lemmasrnr tetbiq ede bilerik. Onda
trl<zx'(lo,.,l +z'lo,.,l) ' F4,ol

lrTr,"r
Teoremin 3-cri gertine gora
Vr>N lo^l=t
Bunu (74. 1 O)-da nazar" agagr dakr berabarsizliyi alarrq:
?lr.i9,
lZ or bol< 6.e . K . (74.1U
l*='*t I
Demeli,
-243-
analiz
Vs>0 ltr/eN Yn>N n vp =1,2,. r- url. u.e- K . Bu ise (A)

E
srrasr rigun Kogi meyanntn odanmasi demakdir, yeni srra yr$rlrr. >
Taklif 1. Abel elamati Dirixle alametindan alrnrr, yani Dirixle elameti Abel
elamatinden gric[idur.
_i'
elameti vasitesile Zq.b, srrastnrn yrgrldrgrnr isbat etmek olar. Aydlndrr ki,
{o,}*^=, ardrcrlhgr ,rlono,on ve mehdud oldugundan onun limiti var, yani

1!*o, = a . Onda (A) srrasrnr agalrdakr kimi yaza bilarik.
lq .b, =L(o, - o).b, + a.\b, . (74.1s1

n=l n=l n=l
$erte gora (74.1S)-de baraberliyin sol tarafindeki srra ve sa$ terafindeki

ikinci stra yr{tltr. Sa$dakr birinci srraya ise Dirixle elametini tatbiq etmak olar.
indi aga$rdakr gakilde olan Leybnis tipli straya baxaq:
i(-r)'-' .",,
n=l
cn) o. (74.161
Burada a,=cnt b,=(-l)"-t igare etsek, (74.16) strastntn hem de
geklinde srranrn xususi halr oldugunu alarrq. (74.16)srrasr Leybnis

io,.b,
n=l
teoreminin gertlerini odeyerse, onda Dirixle elametinin gartleri da odenmelidir.
Demeli, Levbnis alameti Dirixle elametinin xtisusi hahdrr.
Misal 1. Aga$rdakr srralara baxaq:
io,.sinnx,
n=l
io,.cos,r.r
n=l
174.171
Oger {o,}*,=, ardrcrlhlr monoton olaraq srftra yaxtnlagarsa, (74.17)

srralarr x+2trk, ke Z olduqda yr$rlarlar.
Bu hokmrl isbat etmek ugun bu srralara Dirixle elamatini tatbiq edek.
Burada bn=sinnx v 4 =.osnx gotrirsek, bu stralar (A) tipli stralar olar.
Aga$rdakr melum dtisturlardan istifade edak.
x I
cos - - cos n+- x
.( /,+-r\
srnl
x
2 2 L/
lx-sm-
)sin Ix =
x i"ort \
/sln
x
k=l ZSTN-
2
=l ,t
-2
-244-
F.A V.A.Mehrabov
Onda x*Ztrk, keZ olduqda Vn rigun

. (74.18)
lB^l=lu,+br+...+b,l<
E
Demeli, yuxartdakt gert daxilinde (74.17) srralarr tigr.in Dirixle elamatinin
gertleri odanir. Yeni srralar yr!rlrr.
Qeyd edak ki, x = Zxk olduqAa io,.sin nx strast yrgrhr.

,l
$75. Yrgrlan srralann xasseleri. Qruplagdtrma xassesi
Ferz edak ki,
ia, (7s.11
n=l
srrasr verilib. indi sonlu cemlerin odediyixasselerin (75.1) strast rigtin qrivvade
qahb-qalmadr$r nr aragd rraq.
Srra (sonsuz cam) sonlu cemden limita kegme emeliyyatr ile ferqlan-
diyinden, sonlu cemlerin odediyi xasselar srralar rigrin bilavasita tatbiq oluna
bilmez. Goracevik ki. bu xasselerdan bazileri oz qucunde qalrr. bezileri ise
vox. Bu zaman mtitleq vrdtlan srralarla serti (qevri-mritleq) vrdrlan srralar kes-
kin farolenirler. Gosterecevik ki. mutleq vritlan srralar qruplasdrrma ve ver-
devisma xasselerini odevirlar. Basqa sozle. mutleq vrdrlan srralar ozlerini san-
ki sonlu cem kimiaparrr.
ededlar ardrcrllrgr verilib. Agagrdakr straya baxaq:

(o, + or+ . " + o,,) * (o,,t, + a n,*2 + ... * o nz)
* ... *
"'+ qn*)+ "' (zs.z)
+(o,o-,*, + aro-,*2 +
(75.2) srrastna (75.1) srasma nezeran mi5terizalerden diizeldilmig srra
deyilir.
Teorem 1. Ogar (75.1) slrasr yr$rlrrsa, onda moterizalerden drizeldilmig
(75.2) srrasl da yrgrrlr ve bu srralarrn cemleri baraberdir.
cemler ardrcrllsrnr isa Sf ila igare edek. Onda aydrndrr ki, S; =,S,* olar. (75.1)
srrasr yrgrldrgrndan agagrdakr dolrudur:
_245_
analiz
{=lgt, = s} = {=}gsi = l11t^ = t} o

Teorem 1 oosterir ki. vtdrlan srralar qruolasdrrma xassesini odavir. Bu-
nun tersi dodru devil. Yeni (75.2) srrasr vrdrla biler. ancgq moterizelari
atdtqdan sonra alrnan (75.1) srrasr dadrlar.
Misal 1. (l-l)+...+(t-l)*... = 0+...0*.. =0 (7s.3)
srrasr yt$rlan srradrr. Ancaq motarizelariatdrqdan sonra alrnan
1 -1 +1 -1+...+1 -l + ... (75.4)
srrasr da$rlrr.
Demali, haqiqetan de Teorem 1-in tersi do$ru deyil. (75.2) srrasr yrgll-
drqda motarizaleri ata bilmak ugun kafl gert var. Bu kafi gart agagrdakr
teoremden ibaratdir.
Teorem 2. eger (75.2) srrasr yr$rlrrsa ve her bir moterizede toplananlar
eyni igarelidirse (moterizeden moterizaye igare deyige bilar), onda motarizalari
atmaq olar.
no_rSn1fir olar. Oger (75.2) srrasrnrn k-cr moterizesinde butUn hedler

mtjsbetdirso, onda Si_, < E < S; ("); eger menfidirse, onda S[ < E < SI. (.)
olar.
(75.2) srrasr ytgrldr$rndan, burada (.) berabersizliyinden istifada etsek
aga$tdakt hokmtin do$rulu$unu alarrq:
{=}gt;}={=r,*q} "
75.1. Srralann hasili. Mertens ve Abel teoremleri
It<i aOadi srranrn hasili bir nege qayda ile teyin oluna biler. Biz srralarrn
Kogi menada hasilini teyin edecayik. Bu tarifl esaslandtrmaq ugrin qtivvet
srrasr anlaytgrndan istifade edacayik.
Faz edak ki, io, vo iO, srralarr verilmigdir. = f.oob,-k ,
n=0 n=0 "n k=0
n=0,1,2,... gotrirek. onda lc, strastna bu stralarrn hasili deyaceyik.

n=0
Bezen buna Kogi manada hasil da deyirler. cn emsallartntn bezi
qiymetlarina baxaq.
-246-
S. K. Ab d u I I ayev, F. A. Abd u I I ayev, V. A. M e h rabov
c, = aobo
c, = aobr* arbo
cr=aobr+arbr+arbo
Ar, Bn va C, ile uygun olaraq Zo,,Zbn ve lcn srralarrnrn
xususr cemlerini igara edek. C,-larin Ar)e ve Bn-le elaqasi gox mrirekkab
ola bilar. Buna gore O" I c,, strastnt n Zo, vo I6, srralarrnrn cemlerinin
hasilina yr$rlaca$r maselasi ewalceden aydrn deyil. Bu meseleni arag-
dtrmaqdan evval hasil srrasrnrn bu qaydada teyin olunmasrnrn izahrnr verak.
Bunun tigtin iki io,*' ," n=0

n=0
ib,*' quwet srralarrnr gottrrek ve bu srralarrn
goxhedlilerin vurulma qaydaslndan istifade edib formal hasilini tapaq.
Lo^*' = {r, * a,x * a,x' + Xa, + b,x + b,xz*...) =

n=0 )(P.ri)
= ao I bo + (arb, + a,bo) x * (aob, + a,b, + arbo) x' + ... =
= co * crx + crx2 + ...

indi, axrrtncr baraberliyin her iki tareflnde x=1 got6rsek, alarrq
(I,.)[;r)=**, +c2+ =L,^

burada ,,=ioob,-..
k=0
Bu onu gosterir ki, bu terif do$rudur. Burada aga$rdakr suallar meydana
grxtr
1. Hsr ikisrra yr$rhrsa, onlarrn hasilide yr$rlrrmr?
2. eger stralar ve onlartn hasili de yr$rlrrsa, hasil srrasrnrn cemi bu iki
stranln caminin hasiline beraberdirmi?
Owalce qeyd edek ki, 2-cr suahn cavabr mrisbetdir, yeni hasil srra
yt$tltrsa, hasil strastntn cemi bu iki srrasrnrn ceminin hasitina berabardir.
indi, gosterek ki, r.lmumiyyetle, ikiyrgrlan srranrn hasili yrgrran ormaya da
biler.
€ (-1r slraslna baxaq. Leybnis elamatina g6re bu srra yr$t1r. Bu

Am
srranrn ozunun ozljne hasiline baxaq:
-247-
Riyazi analiz
11
[;*][;#J='i)
1
J', J'
-r-
+
+
./6
+
TO + _t_
J1 )
=Lr,;
n=0
cn
t
t=0
d rbn-* =I a
k=0
'k dr_k
n
_L
-\-
(-1)-
i
(-r)'*
k=0 Jr+t k=0 Jn-k+l
1
=(-1)'I
l=0 Jk+tJ;k +r
(-
ao-p,c,=(-t)'
r)e
1K+I k+l n-k+l

1
)
n
(k +t)(n- /r + t) = (; + I k L+t +
2 )'.( 2
crl I
k=0
I
(fr+t)(n-k+I)
=S I
2 -z(n+t).
=$
?^ lf - \2 ?*n+2 n+2
{[;.' J
Demeli, biz aldrq ki, lc,l ,ff

3-,
Demali, )c, slrast ytltlmtr, gtinki, timumi hedd stftra yaxtnlagmtr. Bu
misal gosterir ki, iki yr$rlan slrantn hasili ytgrlmaya da biler. Aga$tdakt teorem
gosterir ki, iki yrlrlan stradan heg olmasa biri mtitleq yt$tltrsa, onda hasil de
yr$rlrr.
Teorem 3 (Mertens' teoremi). Tutaq ki, lo, vo >b, stralart
verilmigdir. )c, srrast ise bu stralartn hasilidir:
= foobn-o
"n k=0
Faz edak ki,
1
F.K.i.Mertens (1840-1927) - Alman riyaziyyatqrsr'
-248-
F.A. V.A.Mehrabov
1) Ia,? srrasr mtitlaq yrgriirvo I an = A ,
n=0 n=0
4 >b,
n=0
yrgrlrr va l{
n=0
=B.
onda, i.,
n=0
o" yrgrlrr va ic, = A. B .
, n=0
nnn
k=0 k=0 k=0
0r=Br-B,n=0,1,...
Agagrdakrna baxaq:
c,, = co + q + ... * c,, = dobo + (aob, + arbo) *... * (aob,, + ... + o,,b,,) =
*...* a,bo = aoBn +
= ao(bo + bt +...+ b^)+ ar(b, +...+ b,_t)
+a,Bn_,+...+ anBo = ao(B+ B,)+ar(B+ p,_,)*...* a,(A- po)=
= (oo + at+...+ a,) B + aofln* ar\n-r*...* a,po = AnB + y,i

Cn = AnB * Tn. F5.5)
lim A, =
n-)@
I oldu0u rigrin (75.5) baraberliyi gosterir ki, teoremi isbat
etmek tigrin
= o (zs'6)
!:*Y,
oldu$unu isbat etmak kifayatdir. Qtinki, (75.6) isbat olunsa, c=Lirrcr=A'B
dristuru isbat olunmug olacaq. indi, (75.6)-nr isbat edak.
l:*0, -o
Buna gora de Vg>0, fN,Yn)N,lprl<€. €-nu vo ona uygun
N-ni qeyd edak. a-Llo,l i9rr" edek. lan mritlaq yrgrldrgr igin a
n=0
sonluedaddir: 01a1*a.
Bunlarr nezoro alsaq, Yn> N tiqr.in alarrq:
ly,l<looP, * a,\n-, + ...+ a,,pol=lflro,, + ...+ B*a,-*l+

+10 * ro,-1*+r1 * ... * P,,o ol<l\oo,, * ... + B * a,,-*l +
-249-
analiz
* (lr*,
lr,-,,,,
I
|
+ ... +lp,,lla,l) .lf oo,,
+ ... + p * a,,- *l+
* (tlo,-,*u,l *... * r 1", l) = r + eilo,l
Demati, Yn> N , lf,l.lfoo,+...+ f*o,_*l+€a. N qeyd
olunmug sonlu eded oldu$u ugrin axrrrncr mtrnasibatdan alrrrq ki,
t^ly,l<ea.
Burada nozera aldrq ki, (ar*1) sayda toplananlarrn har biri n+0-
da srfra yaxrnlagrr. Axrrrncr berabarsizlikden a -+ 0 oldu$unu nezoro alsaq,
alartqki'
t o Iimy,= Q. p+
^lr^l-<
Teorem 4 (Abel teoremi). Tutaq ki, In=0an, lbn ve
n=0
ic,
n=0
.,rrlrrr yrlrlrr ve cn = abn * anb. onda C - A. B .
n=0 n=0 z=0

igare edek. x=1 noqtesinda srralar yrgrldrgr tigun 0(1ql orduqda bu
stralarrn her ugri mrintazam yr$rhr. onda melum teoreme gore 0 ( x 
-250-
S. K. Abd u I I ayev, F. A. Abd ul I ayev, V. A. M eh rabov
$76. Srranrn yerdeyigmesi. $ertsiz ytStlma.

Qeyri-mUtlaq yrlrlan srralar tigtin Riman teoremi
Ferz edak ki,
la,
n=l
(6.11
srrasr verilib. N- natural adedler goxlu$undan N -a tesir eden qargllrqh bir-

qiymetli funksiyanr ft, ,N + N ile igare edek. Bagqa sozla, {k,}:=, muayyen
natural ededler ardrcrll{rdrr, btitrin natural edadler bu ardtctlltqda var va
onlarrn har biri yalmzbir dafa igtirak edir. ao, = a,' ila igara edak
Terif 1. I an V6.21
n=l
srrasrna (76.1) suastnm yerdeyigmesi deyilir.
Burada asadtdak suallar mevdana flnL
- (76.1) srrasr yrlrlrrsa, onun ixtiyari (76.2) yerdayigmesi de yt$tltrmt?
- (76.1) srrasrntn ixtiyari yerdeyigmasi yt$tltrsa, onun cemi (76.1)
sr rasr nr n camine beraberdirmi?
Terif 2. eger (76.1) srrasrnrn ixtiyari yerdeyigmesi yrlrlrrsa ve onun cemi
(76.1) srrasrnrn camine beraberdirse, onda (76.1) srasna gaftsiz yt!ilan
srra deyilir.
Agkardrr ki, musbet hedli srra yr$rlrrsa o gertsiz yr$rhr. (isbat edin!)
Misal 1. Bilirik ki, igaresini dayigen
, - 1.1-
234 +
*. (76.3)
srrasr yt$tltr. Bu srrantn agalrdakr yerdayigmesine baxaq.
r*l-f*+.+-+.+.+-l*
3 2 s 7 4 9 11 6
.(76.41
(76.3) srrasrnrn cemini S ile igare edek. Aydrndrr ki,

1+!= 5.
s.t- 23 6
(76.4) srrasrntn xtisusi camler ardrcrllrlrnr S,' ila igare edek.
l1l
4k-3 4k-1 2k
S,'. Su'< Sr'<... onda
lgEi , Sr'=f , S.
-zst-
analiz
Demali (76.4) srrasrnrn cami (76.3) srrasrnrn cami ila eyni ola bilmez.
(isbat edin ki, (76.4) srras, ytQilrr.)
Bu misal gostarir ki, igaresini dayigan srralar gartsiz yr$rlmayan da ola
biler. Bu istiqametde Rimanrn agagrdakr mahgur teoremini isbat edak.
Teorem 1 (Riman teoremi). Ferz edek ki, (76.1) srrasr qeyri-mUilaq
yrlrlrr. Onda -*Sd<p<* $ertini odeyen Ya,0 adedleri ugrin (76.1)
srrasrnrn ele (76.2) yerdeyigmasi var ki, bu yerdeyigmeri,
{+'}^, xususi
cemler ardrcrlh$r ugiin
lim^s,,' = ds B =W: (76.s)

do!rudur.
lou l+o
_ I I n o,
pn Qn -lo^l- (76.6)
2 2
(o o il 0 0, an) 0
Onda aydrndrr kl, ,, =tn q,,={ olar. A9a$rdakr
clu 0' -an, qn 10
srralara baxaq:
Zp,
n=l
F6.7lr" I
n=l
q^ 176.81
Gostersk ki. bu srralar dadrlrr.
(76.6) ifadesinden asanhqla alrnrr ki,
pn - q, = a, (76.9) yo p, * Qn =la,l . tZO.tO)
(76.7) ve (76.8) srralarrnrn her ikisi yrgrlarsa, onda (76.10)-a gore alardrq ki,
Llo,l
n=l
srrasr da yrgrlrr. Bu ise (76.1) strastntn qeyri-mritleq yrgrlmasr gartina
ziddir.
indi ferz edek ki, (76.7) srrasr dagrlrr, (76.8) srrasr ise yrgrlrr. Onda
(76.9)-dan alrrtq ki, pn=Qn*an olar. Bu ise o demekdir ki, (76.7) strast
yr$rltr. Bu ise farziyyamize ziddir.
Analoji qayda ile gostermek olar ki, (76.7) srrasr yr!rlrb, (76.8) srrasr ise
dagrla bilmez. Demali (76.7) ve (76.8) srralannrn her ikisi da$thr.
\rle (76.1) srrasrnrn musbet hedlarini (duzuhigunri pozmamaq gerti ila),
Q, ile isa menfi hadlerin mUtlaq qiymetlarini igare edek va aga$rdakr stralara
baxaq:
-252-
S.K.Abd u I I ayev, F.A. Abd ul I ayev, V.A.M ehrabov
ir, n=l
g..rryve i
n=l
e^. (76.121
Bu srralar (76.7) va (76.8) srralarrndan yalntz srftr hadlerla

ferqlandiklarindan onlann har ikisi da$rlrr. Demeli,
n
lim ZPo {oo lim igr= *oo . (76.1s)

k=l k=l
Vne N ugrin a,, SB, gertini odayen ele {a,,},{8,,} ardrcrlhqlarr goturek
ki, limdn = Cr, lim 8,, - B olsun. Aydrndtr ki, a 1 p olar.
IP, .'rrcr dagrlan oldulundan l/e N var ki, agaQrdakr gert odenir:
n=t
P, + Pr+ ... + P, ,
FG,14l g, .
(76.14) gertini odayen / natural ededlarinin en kigiyini mt ile igare edek.
Bagqa sozla,
{::::
f,
lP,+
?,'!';
+...+! Pm,_r - rr
(76 15)
Lg, srrasr dagrlan oldugundan 3p e N var ki, agalrdakr gert odenir:

n=l
Pr+ Pr+...+ - - Qo < ar. (76.16)

1, - Q, - Q,
(76.16) gertini odeyen p natural edadlarinin en kigiyini t, ile igara edek.
Bagqa sozle,
I P,*Pr*...+1,-g-Q, Q,,,<a,,, ._
{ - + Pr+...+ (76.17)
lP,
P^, - - Q, -...- Qo, 2 d,.'
Q,
Bu prosesi davam etdirsek, lm,kre N var ki, aga$rdakr gert odenir:
fr* fr*...+ 1, -Qr- Qr-. -Qo, + 1,*, + 1,*z *...* 1, > 0r,
I 06.1g)
lP,+ Pr+...+ P^,-Qr-Qr-...-Qo,+ 1,,r+ 1,*r+...+ P.-,5 F,
P, + P, *...+ 1, - Q, - Q, -...- Qo, +
+1,*, + 1;, t "'* 1, - Qo,*, - Qo,*, -...- Qr, < dr, (76.19)
P, + P, - Q, - Q, -...- Qn, *
+...+ P^,
+1*t + 1,*, * ...i 1, - Qr,u - Q0,,, - ...- Qo,_r 2 dr.

Bu prosesi davam etdirsek, lm,,,kne N var ki, aga$rdakr gart odanir:
-253-
Riyazi analiz
P, + P, + ...+ P^, - Q, - Q, - ...- Qr, * ...+

+1,-,*r+ 1,-,*z+ "'+ 1,> P^,
(76'20)
P, + P, + ...+ P,,- Q, - ...- Qr, r ...+
- Q,
+1,-,*r+ 1,-,*z+ "'+ 1,-r< 0,'
P,I + P"+...+P_
Z mt - O, - O. -...- O, +...+
-l -z -xl
+1,,-,*t+ 1,,-,*z + "'+ 1, - Qo,-,*r- Qo,-,*r- "'- Qo' o^,

17G.211
+ P+...+P -O. -O.-...-O, +...+
Plzilt-l-z-\
+ P^,-, *r + P^,,-, *z + "' + P., - Q o,-,*, - Q r *,*, - "' - Q o, -r
>- d,'
(76.1) srrasrnrn agalrdakr yerdeyigmasine baxaq:
Pr+ Pr+ ...+ P^t- Qr- Qr-...- Q*, * ...+
+1,-,*r + h*,*z + "' + P^, - Qr*, *, - Q o,-,*, - ..' - Q o, + ... . (7 6.221
Bu srranrn P,, ile qurtaran xtisusi cemlor ardrcrlh$rnr {x,,}, -Qo, ile
qurtaran xususi comlor ardrcrllr!rnr {y,} ite igare edak. (76.15)-(76.21)
mtinasibatlarindon aga$rdakr barabersizliklerin do$rulu$u ahnrr:
ll-,,- B,ll P^.,
(76'23)
1,,-o,l'9r.
(76.1) srrasr yl$llan oldulundan
\igP^.=0, \t*Qr. =0. Bunu (76.23)-
do nezere alsaq
!iy*, = P, l,yy, = a oldu6unu alarrq.
{x,} ve {1,} ,rO,.rlhqlan (76.22) srrasrnrn xususi cemler ardrctllt$tnrn
altardrcrlhqlarr oldu$undan, aga$rdakr berabarsizlik do$rudur:
1i!q.S,'1a1g=\ry,'
Aydrndrr ki, (76.22) srrasrnrn ixtiyari xtisusi comi ugLin 3qe N nomresi
var ki, bu com xr, /o camleri arastndadtr. Ona gora de (76.22) strastntn E
camler ardrcrllr$tnrn a-dan kigik, p-dan boyUk xususi limiti ola bilmez.
, Demeli, aga$rdakr do$rudur:
luqE'=aS0=!ry^'."
Netice 1. Ferz edak ki, (76.1) strast qeyri-mutleq yt$tltr. Onda ixtiyari
-*Sd(- adadi tiEun (76.1) srrasrnrn ela (76.2) yerdeyigmesi var ki, bu
yerdayigmanin cemi a -ya berabardir.
-254-
lim
,l+@
{' = a =lffis,,'
+6
U
demeli S lim S,' = a yeni Lo,,' srrasr a -ya yrgtlr. >
'+€ il=l
Teorem 2. (76.1) srrasrnrn gertsiz yr$rlmast ugtin zaruri ve kafl gert onun
mutlaq yr!rlmasrdrr.
yerdeyigmasini g6turek. Srra mutleq yt$lldr$tndan aga!rdakt do$rudur:
Ve>o lreN Vm>n>N i{rl<e(76.241

k=n
indi 3peN goturek ki, 1,2,...,N nomreleri k1,k2,...,k, nomralerinin

p goturak *
lt, - {'l
iginde olsun. Onda n > t"reini qiymetlendirek.
Aydrndrr ki, bu ferqde a,a2t...,a, hadleri islah olar. Onda (76.24)-den

alarrq ki,
lrl
Yr> p lE -E l<6. (76.25)
Bu mtinasibstdan alrnrr ki, (76.1) srrasr hanst S edadine yt$tltrsa, onun
ixtiyari (76.2) yerdeyigmasi de hamin edade yr$tltr. Qeyd edek ki, stra miitlaq
yr$rlrrsa, onda onun ozti da yt$rlrr.
Kafitik. Fez edek ki, (76.1) srrasr gertsiz yrgrlrr. Gosterek ki, onda hamin
srra mritleq yrgrlrr.
Oksini fezedak. Farz edek ki, (76.1) strast mUtleq ytltlmtr. Onda Riman
teoremine gore, bu srranrn da$rlan yerdeyigmasi var. Bu isa gertsiz ytgtlmaya
ziddir. >
Bu teorem oosterir ki. sertsiz ve mtitlaq vtdrlma ekvivalentdir.
Teorem 3. egar (76.1) srrasrnrn bittun yerdayigmelari yt$tltrsa, onda
onlar eyni cama malikdirler.
l.
(76.1) srrasr mritleq vtdtltr.
Onda Teorem 2-ye gora butun yerdayigmeler eyni como yt$tltrlar.
2. (76.1) srrasr mutlaq vtdrlmtr.
Onda onun britun yerdayigmelari yt$rla bilmez. Qtinki Riman teoremine gora
onun da[rlan yerdeyigmasi var. >
Teorem 2 gosterir ki, mutleq vrdrlan srralarda hedlerin verini ixtivari qav-
da ila devismek olar.. Yeni mutlaq yr$rlan stra yerdayigme qanununu odeyir.
Bagqa sozle, mtitleq yr$rlan srra ozUnu sonlu cem kimi apartr. Qqeyri-mtitleq
-2s5-
analiz
yr0rlan srra ise yerdayigmo qanununu odemir. Bu onu gostarir ki, mutleq ve
qevri-m0tleq vrdrlan srralar prinsioial olaraq ferqlenirler.
Bu ferq miltleo ve qevri-mltlao woilmalann mexanizmi ila izah olunur.
MUtlaq wdilma strantn ilmumi haddinin kifavat aeder bovilk stiratle sfira
vannlasmas hesafuna bas verir. Qevi-miltleq vdilma ise strada mlsbat ve
manfi hedlerin bir-biriniqar$ilruh Kislah)) etmasi hesailna wdiltr. Demali. qevri-
mltlaq wdilma hedlerin dUzUlUs nizam ila serllasir. Bu manada qevri-mt)tleq
wdilma avezine <sarti vtdilma> islatmak olar.
-2s6-
S.K. Abdul I ayev, F. A.Abd ull ayev, V. A.M ehrabov
FUNKSiONAL ARDTCILLIQLAR
VE FUNKSiONEI SIRALAR
$77. Bezi anlayrglar ve teriflar. M[intezam ytgrlma.

Kogi meyan. Abelve Dirixle elametlari
Ferz edek ki, hedlarinin her biri mtieyyen X goxlu$unda teyin olunmug
funksiyalar olan a9a$rdakr ardtcrllrq verilmigdir.
f,(x), fr(*),..., .f,(*),... . (77.11
Terif 1. f,(x),fr(x),..., _f^(x),... ardrcrllrlrna X goxlufiunda teyin
ol u nm ug fu nksional ardrcil hq deyilir.
Aydrndrr ki, Vxo e X noqtasini qeyd etsek,
fr(*r), fr(xo),..., -f,(ro ),... (77.21
ededi ardrcrllr!rnr alarrq.
Terit 2. (77.2) adedi ardrcrlh$r yr{rlarsa, onda (77.1) funksional
ardrcrllt$tna xs niiqtasinde y$ilan funksional ardrcillrq deyilir.
Tarif 3. (77.1) funksional ardrcrlh$r har bir xe X n6qtasinde yr$rlarsa,
onda (77.1) funksional ardrcrlh{rna X goxluQunda ygilan funksional
ardrcilhq deyilir.
Bu halda bezen deyirler ki, (77.1) funksional ardrctllt$r X goxlu$unda
f (x) -a ntiqtavi ytfiltr.
Fea edek ki, (77.1) ardrcrlhgr X goxlugunda yr{rlrr. Onda xe X noqtasi
(,77.1) ardrcrlhlrnrn limitini birqiymetli teyin etdiyindan onun limiti xeX
noqtasinden asrldrr. Ona gora da (77.l)-in limitini f(x) ila igara edirler.
Belalikle, X goxlu$unda yr$rlan (77.1) funksional ardrcrllt$tnrn limiti /(x)
funksiyasrdrr. Demali a9a$rdakr gart odanir:
{YxeX Ve>0 fN=N(e,,r)eN Vn>N}=+
= {lf,(*) - f @l< e} ltt.tl
-257-
analiz
Bunu liml,$)= f(x) (77.41
kimi yazrrlar. -f(x) funksiyasrna x goxlulunda (77.1) ardrcilhjtnrn timiti

deyilir.
Funksional ardtcrllt$tn yr$rlmasr meselesi bizim tigtin prinsipial ehe-
miyyet dagtmtr. Bizim ticrin limit funksivanrn funksional xassalarinin
odanilmesi daha vacibdir. Meselen. (77.1) ardrcrllrdlnrn butun hedlari
kesilmazdirse (diferensiallanandrrsa va va inteorallanandrrsa). onda limit
funksiva da kasilmazdirmi (diferensiallanandrrmr va va inteqrallanandlrmr)?
Misat 1. [O,t] pargasrnda f,(x)=x' funksional ardrcrlhlrna baxaq.
Aydrndrr ki, bu ardrcrllrgrn her bir heddi [O,t] pargasrnda kesilmazdir. Ancaq
0, 0<xcl
ly2.f,,(x)= f(x)= 1, x=I
oldu$undan, limitfunksiya x= I noqtesinde kesilir
Demali. bu funksional biltiln hedleri f0,If parcagnda
kasilmaz olsa da, limit funksiva kesilendir.
Misat 2. [0, t] pargasrnda f,(x) = -+ funksional ardrcrllrgrna baxaq.
l+ nx
Aydtndrr ki, bu ardrcrllrlrn her bir haddi [O,t] pargasrnda kasilmazdir va
her bir xe [0,1] ugun f(x)= 0 oldulundan, limit funksiya Oa [O,t]
!y.f,(x)=
pargasr nda kasilmezdir.
Eyni qayda ile diferensiallama ve inteqrallama rigrin de uygun misallar
getirmek olar.
Demeli. funksional ardrcilldn hedlerinin kesilmezlik xassasi bezi
hallarda limit funksivasna kecir, bezi hallarda isa kecmir.
Ferz edak ki, har biri X goxlulunda teyin olunmug fi(x),fi(x),...,f^(x),...
funksiyalarr verilmigdir. A9a{rdakl slraya baxaq:
f,(*) + fr(*) +...+ f,(r) +... =z f,(x) . (77.5)

Tarif 4. (77.5) srrasrna X goxlufiunda teyin olunmug funksional stra
deyilir. S,(r) = fr(x)+ fr(x)+...+ f,(r)
cemine (TT.S) silrasirmn n-ci
xrisusi cemi deyilir. Aydrndrr t<i, {q1x;}-, goxlulunda teyin
ardrcrlhgt x
olunmug funksional ardtctlltqdtr. Bu ardrcrlhga (77.5) strasmn xrisusi cemler
ardrcilh{r deyilir.
-2s8-
, V.A.Mehrabov
Terif 5. eger {^t,(x)}}, arOrcrllryl X goxlu{unda yrgrlarsa, onda (77.5)

srastna X goxlu$unda y!ilan sra deyilir. Ferz edek ki, (77.5) srrasr X
goxlulunda yrgrlrr. Yeni her bir xe X rigtin
|1gs,frl = s(x) (77.71
limitivar. onda S(x) funksiyasrna 07.5) funksional srrasrnrn cami deyilir.

&(r) = ^Xx)-S,(r) funksiyasrna (77.5) funksional strastmn n -ci
qaltq srrasr (bax. Odadi srralara) deyilir.
Avdrndrr ki. (77.5) funksional srrasrnrn vrdrlmasr meselesi {S,,(r)}]=,
funksional ardrcrllrdrn vrdrlmasr mesalesine ekvivalentdir va illTh
funksional ardrcl llrdr n rn vrdrlmasr meselesi
f, (r) + ( f, r*> - f, (x)) + ( "f, (*) - fr(*)) * ... * ( f ^
(x) - f ,_,(r) ) + ...
funksional srrasrnrn vrdrlmasr mesalasine ekvivalentdir.
Misallar tlzerinda gorduk ki, elementlerin funksional xassaleri bezen limit
funksiyasrna kegir, bazen ise kegmir. Bu, yrlrlmanrn xarakterinden asrhdrr. Bu
menada aga!rdakr terifi verak.
Terif 6. Farz edak ki, (77.1) funksional ardrolhgr goxlugunda /(x) X
funksiyasrna yr$rlrr. Ogar
Ve>0 f,l/=i/(a)eN Vn>N
Yxe x lf,,(r)- f@lce et.Bl
olarsa, onda deyirler ki (77.1) funksional ardrcrllrgr X goxlugunda f (*)
funksiyasr n a m ii ntezem yr !ilr r.
Qeyd edek ki, muntazam yr$rlma anlayrgr funksional ardrcrlhq va srralar
ugun fundamental rol oynayan anlayrgdrr.
Coxluqda noqtevi ve muntezem vrdrlmdnr mUqavise edak.

f . indi X goxlugunda noqtevi yrgrlmanrn terifini yazaq:
Yxe XVe > 0
fi/eel.[ Yn> N
lf,@)- f@)l<e . (77.31
Burada xe X n6qtesi qeyd olunur ve Ve > 0 tigUn ele fN = N(e)e N
nomrasi taprlrr ki, vn > N ugun
lf,(r)-.f @l< e gerti odanir. egar burada
diger bir x'e x
noqtesi gotrirsek, bu zaman ahnan adedi ardrcrllrq rigtin
(77.3)-de taprlan N(e)eN nomresi yaramaya birar. Bagqa sozle, (77.3)-deki
ff(g)e N nomrasi eslinde xe x nciqtesinden de asrhdrr. Qoxluqda noqtevi
yr$rlma zamanr eger x goxlulunda sonsuz sayda noqte olarsa, onda e > 0
-2s9-
analiz
ugrin taprlan ff(e)e N nomresi butrjn xe x noqteleri ugrin yaramaya bilar.
Deme!!, goxluqda noqtavi yrgrlmanrn tarifi eslinde a9a!rdakr kimi baga du-
grilmelidir:
Ve>0 lN=N(e,x)eN Yn>N
lf,@)-f@l<e.(77.e1
2. Mrlntezem yrgrlma isa telab edir ki, ve > 0 ugtin xe x noqtesindan
asrlr olmayan lN=,A/(s)e N nomresi olsun ki, yn>N rigun
171x1_y1x1l<e
garti britrin xe X noqteleri rigun odansin.
Misat 3. [o,t] pargasrnda -f,(x) = funksional ardrcrllrgrna baxaq.

* _
Aydrndrr ki, Vxe [O,t] ugtin
!t12"f"(*)= f(x)=0 hokmtl dogrudur.
Ve > 0 goturek ," lf,@)- f @)l ifadesini qiymeilendirek.
lf^@)- -f@l=lJ--ol=
"' ll+nx I l+nx nx= n
.-.' I
oldulundan ,(O = sotrirsak, yn> N ueun lf (x )- f @l< e eertinin

[:]
vxe [o,t] noqtaleri ugtin odendiyini alarrq. Bu isa -f^(x)=* funksional
ardrcrllr$rnrn [o,t] -de f(x):0 funksiyasrna mrintezem yrgrldrgrnr gostarir.
Misal 4. [0,t] pargasrnda -f,(*)= funksionar ardrcrrtrgrna baxaq.

,#;
Aydrndrr ki,
lE f,@)= f(x)=0 hokmri dogrudur. ve>0 goturek ve
lf,(*)- f @l ifadesini qiymeuendirek.

nx nxnxl
lf,@)-.f @)l= l+ n2x2 ,l =;----;
l*n'x'
\ ----
n'x' =- nx
\ c
otdulundan ,(a = sottirsek, yn > N risun lf^(*) - f G)1. e eerti

[*]
odener. Lakin bu halda N(e) nomrasi xe[o,t] noqtesinden asrhdrr. Bu
misalda btitun xe [o,t] noqtelari rigun yarayan nomre segmak mumkun deyil.
Dolrudan da Yn nomresi ugun .r=1 gottirs *=lr.[gr] rigun t,(:)=;

"x,
-260-
s.K. V.A.Mehrabov
olar. Demeli, e= ! gottirsak, -f,,(*) = funksional ardrcrlh!r tigrin

#?
muntazem yr!rlmanrn tarifl odanmir.
Aydrndrr ki, mrintazem yrgrlmanrn (77.8) terifi agagrdakr munasibate
ekvivalentdir:
Va>O lN=N(a)eN Yn>N
rupU, @)-.f @)l< e . (r7.1ol
reX
Burada -f,,(x) -f (x) = 1(x) ila igare etsak , (77 .10) ifadesini agagrdakr kimi de
yazmaq olar:
lim supla(x)l = 0. (77.10')

xeX
Oger (77.1) funksional ardrcrlhlr X goxlugunda f(x) funksiyasrna
mtintazem yr$rlarsa, onda bunu bele igara edirler:
-f,(*)i f fO'
indifunksional ardtctlltgrn mrintezlm yr!rlma anlayrgrnr funksional srralar
tigrin yazaq.
Tarif 7. Ferz edek ki, (77.5) funksional strasl X goxlugunda S(x)
funksiyasrna yr!rlrr. Oger
Ve>0 li/=tr/(e)eN Yn>N
Yxe X lS,fr)-s(r)l <e e7.111
garti odenarse, onda (77.5) funksional slrastna X goxlu$unda S(x)
funksiyasrna mtintezam y!ilan funksional stra deyilir. Bagqa sozla, (71.s)
funksional srrasrnrn {s,fr)}^, xususi cemlar ardrcrllrlr X goxrugunda s(x)
funksiyasrna mtintazem yr$rlarsa, onda (77.s) funksional srrasrna gox- x
lu$unda s(x) funksiyasrna m(intezam ygilan funksional srra deyilir. Bele
olduqda bazen deyirler ki, funksional srra xgoxlu$unda muntezem yrgrhr.
Oger .S,(x)-S(x)=&(x) igare etsak, (77.11) ifadesini agagrdakr kimi de
yazmaqolar:
l*[yB,r'l]=o
Teorem 1 (Funksional ardrcrlhlrn miintazem yr[rrmasr tigtin Kogi
meyan). (77.1) funksional ardrcrllrgrnrn x goxlugunda muntezem yrgrlmasr
Ugun zeruri ve kafl gart agagrdakrdrr:
-261-
analiz
Ve>0 fN=N(e)eN Yn>N Ym=1,2,...

Yxe x 1f,,.^(*)- f,,e)l< e . (77.121
Demali, funksional ardtctlltdrn muntezam vrdrlmasr ricun zeruri ve kafi
sert Kosi mevarrnrn X coxludunda mrlntez .
mrintazem yr$rhr. Onda agagrdakr do$rudur:

Ve>O fN=ff(e)eN Yn>N
Yxex lf,{i-ft*\.;
Onda buradan ahrrq ki,
Ve>0 lN=N(e)eN Yn>N Ym=1,2,
Yxe X lf,,*^(*)_ f@\.;.

Bu iki munasibetdan grxrr ki,
Vs>0 lN=i/(e)e N Yn> N Ym=1,2,...
yxe X lf,,*_(*)- f,,@)l.lf^**(*)- f @l+\f,,(x)- f @)l< e .
Demeli, (77 .12) odenir.

Kafilik. indi fez edek ki, (77.12) munasibeti odenir. Yxe x gottirek
vo onu qeyd edek. onda (77.12) -ni odeyen {"f,(*)}*,=, edadi ardrcrllrgr ugun
Kogi meyart odenir, yani onun limitivar. x noqtasi ixtiyari oldulundan alrrrq ki,
(77.1) funksional ardrcrlhgr yrgrlrr vo onun limit funksiyasrnr /(x) ile igare
edek.
(77.12) mrinasibetinda e > 0 adadini ve n nomresini qeyd etdikden
sonra m ) @ olmaqla limite kegek. Onda alrrrq ki,
Ve>0 l.a/=il(e)eN Yn>N
Yxe X lf {r)- f,(r)l< r . (7T.1sl
Bu ise {r(r)} -in X goxlulunda f (*)-"muntezem yrgrlmasr demekdir. >
Teorem 1-ifunksional srra ugun yazaq.
Teorem 2 (Stranrn milntezam yrltlmasl 0gUn Kogi meyan). (77.5)
funksional srrasrnrn X goxlu$unda mtintezem yr$rlmasr rigun zeruri ve kafl
gert a9a$tdakrdrr:
Ve>0 fN=N(a)eN Yn>N Ym=1,2,...
yxe x 1s,..(,)-{(,)l =1,t, fr@l< e . (77.141
-262-
V.A.Mehrabov
Bu teoremdan aga$ldakr netice altnrr.
Netice. Oger (77.5) funksional strasr X goxlugunda mrintezam yrgrlrrsa,
onda onun her bir heddini x goxlugunda mahdud v(x) funksiyasrna vursaq,
ahnan srra da X goxlu$unda mtjntezem yr$rlar.
Funksional ardtcrllrqlar ve stralarrn muntezam yrgrlmasr ugtln bezi kafi
gertler isbat edek. Bu zaman ssasan teoremleri srralar tigtin yazaca$rq.
Teorem 3 (Veyergtrass teoremi). Fez edek ki, (77.s) funksional srrasr
aga$rdakr gertleri odeyir:
1. Vxe x tigun l-f,{*)l<",, n e N;
J
2.L", V7.1Sl
yrgrlrr.
"o"iisrrasr
onda (77.5) funksional srrasr x goxlugunda m[intezam yrgrlrr.
Teoremin 1 gartini odayen (rl.1s) adadi srrasrna (77.s) funksional
sravnm majorant srras, deyilir.
Demeli, aqer (77.5) funksional srrasrnrn X coxludunda ytdtla alorantr
varsa. onda hamin srra X coxludunda mlintez rdrlrr.
Vs>0 f.l/=//(e)e N Yn> N ym=1,2,...

lr,,*, * cn*2 * ...+ rn*.1< e .
Onda
Ve>0 3il=N(e)eN Yn>N ym=1,2,...
Yxe x l-f,.,(*)+ f,*r(x)+...+ f^*^@)l<1",*, + cn+2+...+cn*,1.u.
Buradan ise Kogi meyanna g6re alrrrq ki, (77.5) funksional srrasr
goxlulunda mr.intezem yrgrlrr. >
X
Misat 5. io,rirr* vo io,"or* (TT.16) srralarrnln yr{rlmasrnr
n=l z=l
aragdrraq.
veyergtrass teoreminden ahnrr ki,

ia,
n=l
ededi srrasr muifleq yrgrlarsa,
onda (77.16) srralarr da brittrn edad oxunda mrintazam yrgrrar.
AgE Aydrndrr ki, ager Veyergtrass teoreminin 1-ci-serti odenirse, onda
(77.15) ededi srrasr
Zlr,a1
n=l
ur.lrl
-263-
analiz
funksional srrasr tigUn de mojarant srra olar. Bu ise o demakdir ki, teorem 3-trn
sertleri daxilinde neinki (77.5) funksional srrasr, hetta (77.17) funksional srrasr
da muntezam vrdrhr.
Ancaq ola bilar ki. ft7.51 funksional srast mhntazem wAlsn. amma
(77.171 funksional srag milntezam wdtlmastn. Aydrndrr ki, Veyergtrass
teoremi bele hallarr ehate etmir. Bela hallarr tedqiq etmak iigun daha ince
teoreme baxaq.
Farz edek ki,
ia,(x)b,,(x) (77.18)
n=l
funksional srrasr verilmigdir. Bu srra ugun ededi srralar halrndakr Abel ve Dirixli
elametlarinin analoqunu gosterak,
Teorem 4 (Funksional srra Ugfin Abel elameti). Fsz edak ki, (77.18)
funksional srrasr verilmigdir. Ogar
, LO,("r) funksional srrasr X goxlugunda mrintezem yrlrhr,

t=l
X noqtasini qeyd etdikda {o,,(*)}i,=, ardrcrllrgr monotondur,

2. Yxe
3. 1M>0 Vn eN, Yxe X la,$)l<M (yeni a,(x) mrintezem
mehduddur) gertleri odenarse, onda (77.18) funksional srrasr X goxlu$unda
mrintezem yr$rlar.
Ve>0 lN=N(e)e N Yn> N Ym=1,2,...
X l,tl
I Yxe
I
L br(r)l<€ . (77.19)
l*n*r I
ln+^ I
indi Yn> N, Ym=1,2,... n Yxe X gotrirek ve lZ or(x).b*(x)l

lr=n+r I
ifadasini qiymetlendirek. Sonuncuya Abel lemmastnt tatbiq etsek, aga$tdakt

ifadenialarrq:
u, a- t,)l' (l o.., t, )l + zla,..(x)l) < t u e . (77 .2ol

lf ,,
r u rr.ll
= I,
|
Demeli, (77.18) funksional strast ugtin Kogi meyan odenir. Yeni, hemin
srra X goxlufunda mitntezam yt$tltr. >
Teorem 2 (Dirixle alamati). Fez edak ki, (77.18) funksional strasl
verilmigdir. eger
-264-
1.=M>0 VneN, YxeX l4trll= Lto@ <M,

2. Yxe X noqtasini qeyd etdikda {",,(*\}7,=, ardrcrllrgr monotondur,
3. a,,(x) funksional ardrcrlllgr X
goxlulunda 0-a mUntezem yrgrlrr
gertleri odenerse, onda (77.18) funksional srrasr goxlu$unda X
mrintezem yr$rlar.
Qeyd. Har bir yr$rlan edadi straya muntezem yr!rlan srra kimi baxmaq
olar. Qunki x-dan asrhhq yoxdur. Ona gore da ager srrasr yr-
fa,,ededi
n=l
!tlarsa, onda Dirixle teoremini tetbiq etsek alarrq ki, (77.16) funksional srralarr
x=2ttk, keZ noqtelerini 6zrinde saxlamayan her bir pargada mr.intezem
yt$rlrrlar.
$78. Srra igaresi altrnda limite kegma
Ferz edak ki, Z"f,(*) (78.1) funksional srrasr verilib. Burada

n=l
Vn e N -f,:X +R. Ferz edak ki, ct noqtesi X goxlugunun limit noq-
tesidir, yeni ae X'.
Teorem 1 (Srra igaresi altlnda limita kegma haqqrnda teorem). Farz
edekki, VneN tigtin 3limf,(x)=cnvar. Ogar(78.1)funksional srrasr X
goxlu$unda S(x) camina mtintazem yrlrlrrsa, onda
1. i
n=l
c, (78.21
ededi strast yrgrlrr (Onun cemini C =

I cn ila igara edak);
n=l
2. limS(-r) varvo
lgStrl =C. (78.31
(78.3) beraberliyini agagrdakr kimi da yazmaq olar:
lim =r=io,^ T ( lim x) ve ya

x)a
[i;u,) n=l
x)d -f,,( )
-265-
analiz
/* \ -
ts[I,t,),J E(l*r1,v)= sa +1
' muntezam yrgrldr$rndan a9a$rdakr mrinasibet do$rudur:

Ve>0 !N=N(e)eN Yn>N Ym=1,2,...
,t +m
Yxe X Z fo@ < e. (78.5)

k=n+l
(78.5)-de x ) a olmaqla limita kegsek, alarrq:
n+m
Va>0 lN=N(e)e N Yn>N Ym=1,2,... It- < e . (78.6)
k=n+l
Bu isa (78.2) adedi strastntn Kogi meyarrnr odadiyini gosterir, yani srra
yr$tltr. Bu edadi stranrn cemini C, n-ci xuisusi cemini Cu, n-ci qalrq haddini
r, ila igare edek. (78.1) funksional strantn n -ci xrisusi camini ,S,,(x), n -ci
qaltq haddini R,(x) ile igara edek. Onda aydrndrr ki, agagrdakr ifadelar
do$rudur:
C = C, + r,, (78.71 S(x) = {(r)+4(x). (78.8)
ls(r) - cl < lslxy - q fr)l+ ls, (*) - c,l+lc, - cl=
= ln, lxyl + ls, 1xy - c,l*V,|. (78.e)
(78.1) funksional strast muntezem yr!rldrgrndan alrrrq:
Vs>0 lN, =N,(a)e N Yn> N, Ym=1,2,...
Yxe x ln,,(r)l= lslx)-s,(r)l< e. (78.10)
(78.2) ededi srrasr yr{rldr$rndan alrrrq:
Ve > 0
fN, = {(e)e Yn> N N, Ym--1,2,...
lr,l=lc - C,l.e . (78.1 1 )
N(e) = max{ff, (e),Nr(e)} igare edek. onda Vn > N(e) Vxe X ugun
ls(rl - Cl < ls,, (*) - c,l+ 2e . (7s.12)

Sonlu c noqtesi halrna baxaq. Vn > N(e) gotrirek vo onu qeyd edek.
onda
fis,trl =\*(.r,@)+ f,(x)+...+ f,(x))--
= ct* cz+ ...+ c, = Cn .
Buradan funksiya limitinin terifine asason alarrq:

Ve>0 ld=d(e)>0 Yxe X rigrin 0 .lr-"lcd' olduqda
-266-
S.K.Abdullayev, v, V.A.Mehrabov
ls,,(r) -c,,l.e otar.

Bunu (78.12)-de nazera alsaq alarrq:
Ve>0 ld=d(e)>0 Yxe X ugrin 0 .lr-olcd otduqda
ls(rl - cl < lq @ - c)+ 2e < 3t otar.
Buradan altntr ki, lhms(x) = f .
Biz teoremi sonlu a Ogrin isbat etdik. 6 - *a olduqda teorem analoji

isbat olunur. >
Qeyd 1. Teoremdeki ae X'
noqtesi X goxluguna daxil olmaya da
biler.
(78.4) ifadesi oostarir ki. funksional srra muntazam vrdrlarsa. onda hemin
stranl0 ceminin limiti funksional srranr teskil edan funksivalann limitlarinden
dilzaldilmis ededi srranrn camina boraberdir. Basoa sciz/e, bu halda srra
isarasi alfinda limita kecmak olar.
Netice 1.Fez edek ki, Vne N tigtln f (x) funksiyasr X goxlugunun
xoeX limit noqtasinde kasilmezdir. eger (78.1) funksional strast X
goxlugunda muntezem yr!rlrrsa, onda funksional strantn S(x) cemi de
xoe X noqtesinda kesilmezdir.
muntezem yr$rldr$rndan alrrrq:
Jr,
rr,l = Jq (;, u,) =
I(g r^@) =i r.{*)= s(xo)
Demeli, S(x) cemide xo e X noqtesinde kesilmezdir. >
izole edilmis ndqtede ixtivari funksivanrn kesilmsz oldudundan alrrrq ki.
xoeX noqtesindo(78.1)
srra X coxludunda muntez a xo noqtasinda kasil-
mazdir.
Netice 2. Ferz edek ki, vn e N ugun f, (x)e cp.tl ve (78.1) funksionar
srrasr fa,bl pargasrnda mrintezem ytgrlrr. Onda S(.r)e C1,,61olar.
Demali aldrq ki, kasilmaz funksiyalar srrasr muntezam yr$rlarsa, onda

srranrn cami kasilmazdir. Bu sert kafidir. zaruri deviL Ola biler ki. kesilmez
funksivalar straslnrn cemi kesilmez olsun. lakin srra mrlntezim vrdrlrna.srn
-267*
analiz
$79. Stranrn hedbehed inteqrallanmasr
Ferz edak *,, _f,(*) (79.1)

I
funksional srrasr yr$rlrr va onun camini S(x) ile igara edek.
Teorem 1 (Hedbahad inteqrallama haqqtnda teorem). Oger (79.1)
funksional strasrntn hadlerinin her biri
la,b) pargasrnda inteqrallanandrrsa va
srra muntazem yrgrlrrsa, onda onun S(x) cami de [o,b] pargasrnda
inteqrallanandrr va aga$rdakr d0stur dogrudur:
I
b b b
^t x dx
( ,)
t.f^{*1a* v"y, J
a.=2(ir^r x)dx (7s.21
I n=l a [i,c,,r)
ki, ^t (x)e fi,,,u,-dir. (78.1) funksional srrasr
mr.intazsm yr$r ld r$r ndan aga!rdakr munasibet dolrudur:
Ve>0 l,V=ff(e)eN Yn>N Ym=1,2,...
Yxe X S,(r)-e<S(x)<S,,(r)+e . (79.3)
e-nu qeyd edak. S,(x) inteqrallanan oldugu rigr.in [a,6]
k=0
Burada 0)k {(x)funksiyasrnrn f*o,ro*rf, k=0,n-l pargasrnda reqsidir.

Qo, k=l,m-I ila S(x)-in [xo,xo*,]-de reqsini igare edek. n>N(e)
gotrirak vo onu qeyd edek. {(r) inteqrallanan funksiya oldugundan
mehduddur. V[o, F)c[a,b] pargasrnt gottirak. Aydrndrr ki,
*= ,:Yl,ors"{*)
sonlu kemiyyetlarivar. Onda (79.3)-dan alrrrq ki,
'= :;'rrt"{*)
Yxefa,pl m-e lS(x)< M +e.
onda Yx,,xr.lq, 9) lSfr,l-S(rr)l < M -m+2e olar.
Oger lo,0l pargasrnda S, (r) funksiyasrnrn raqsini o) , S(r)
funksiyasr nrn raqsini ise Q',"#!'}?,;?i,,?;ll,
{lo3otr+2e. (79.5)
-268-
v, V.A.Mehrabov
Onda
n-l f,-l
Zaruo .Z@o + 2e) Lxo < e + 2e (b - a).
k=0 k=0
Demali, S(x) funksiyat fa,b) pargaslnda inteqrallanandrr. Onda

S(x) = {(r)+ R^(x) oldugu rigtjn
bbb
s 61ar= s,, (x)dx + R,,1*1d* =
I I [
b
.I
b b b
rt.t dx + "fr(x )dx +
- JI rt\*, -+
I f,@ )dx Rn (x )d*
I
(79.1) funksional srrasr mtintezam yrgrldrgr tigun
Ve>0 fN=_l/(e)eN Yn>N
yxela,bf 14,(r)l. t
do$rudur. Demeli
Va>0 l,n/=il(e)e N Yn> N
*,,ur*l.iln,atla* < e (b - a) ,
li
yo n lim R, (r) dx =Q.

ti
Bu ifadeni ewelki beraberlikde nazore alsaq agagrdakr munasibati
alarrq
b
I,u)dx =L(i,.u )dx

Demel
i(>r.u,)*=z(ir.n d.) ,
Qeyd. (79.2) ifadesi qosterir ki. funksional slranrn har bir heddi inteq-
rallanandrrsa ve s mtintezem vrdrlarsa. onda hemin srranrn ceminin in-
teqralt funksional strantn hedlarinin inteqrallarrndan dLizeldilmis adedi srranrn
cemine barabardir. Basqa sdzla, bu halda slra isarasi ile inteqral isarasinin
verini daviimak olar.
-269-
Riyazi analiz
$80. Slranln hedbehad diferensiallanmasr
Farz edek ki,fa,b) pargasrnda teyin olunmug
Lr,<a
n=l
(80'1)
funksional sr rasr verilib.

Teorem 1 (Hedbehed diferensiallama haqqrnda teorem). Ferz edek
ki, aga$rdakr gartler odenir:
1. Vn e N ugun f,(x) funksiyalarrnrn lo,bl pargasrnda sonlu
-f,'(x)toremesi var;
2. (80.1) funksional srrasr heg olmasa bir ( e [a,D] noqtesinde yrlrlrr;
3. In=1
f,'(*) (80.2)
funksional st ras I la, b) pargasr nda m rintezam yr g r h r.

Onda aga$rdakrlar dogrudur:
1. (80.1) funksional srrasr [a,b]pargasrnda mUntezem yrgrlrr;
2. (80.1)-in cemini S(x) ile igare etsak, onda bu funksiya l",bl
pargasrnda diferensiallanandrr ve agagrdakr dustur do$rudur:
s'(x) = I(f,'t,l) ve ya (if,U,) L(r.'at) (80.3)

Vxo e [a,D] goturek ve onu qeyd edek. Agagrdakr straya baxaq
t
n=l
"f^(x)- f,Qo) . (80.4)
x- xo
Gosterek ki, (80.4) srrasr [a,a]t{xo}goxlulunda muntezem yrgrhr

(80.2) srrasr mtintezem yr$rldr$rndan agagrdakr dolrudur:
Ve>0 ltr/=N(e)eN Yn>N Ym=1,2,..
Yxela,b) (80.s)
lf,tr'urlce
indi
n+m
v(x)= Zfo@) (80.6)
k=n+l
-270-
s.K, V.A.Mehrabov
funksiyasrna baxaq. Burada Vn > N VA m=7,2,... nomralari qeyd
olunmugdur. (80.5)-a gora,
Yx e[a,b) lr'(r)l = fr' @)1.,

l_t,
I n*^
On da II
It=a+t
(x )
x- xo
)
l*Pl=Irc#l=;.'t"r;.'
Demelialdrq ki,
Ve>0 f.a/=t/(a)e N Yn> N Ym=1,2,
l r*^
V.re [a,&]\{xo} II
lk--n+r
(x) -
x-xo
( )
< e. (80.7)
Bu ise (80.4) funksional srrasrnrn [a,a]t{xo} goxlugunda mtintezem

yt$tldr$tnr gostarir. (80.4) funksional srrasrnda xo = € gotrirsek, alrnan
tn=l
( x )-
x-{
(
funksional s rasr la, Olf {(} goxlu gunda mr.l ntezem yr gr lar.
r
Onda aydrndrr ki, , LU,A)- f,(€)) (*) funksional srrasr da la,tlt{(}

n=l
goxlu$unda mtintazem yrlrlar. (*) srrasr xo=€ noqtesinde yr$rldr$rndan
alarrq ki, hemin sva fa,bf pargasrnda miintezem yr$rlrr. Bu srranrn iizarine
yrgrlan Z,f,<0 edodi srrasrn elave etsek, onda | -f^(*) srrasrnrn da [a,b]
n=l n=l
pargastnda mlintezem yrgrldr$rnr alarrq. Demali. (80.1) funksional srrasr
[a,b]
parcasrnda mrintazem vrdrlrr. onun cemini S(.r) ila igare edek. AydrndrrE-
s(x) - S(rr) _rL/ .f,(*) - f,(xo) (80.8)
x-xo n=l x-xo
(80.8) baraberliyinin sagrndakt stra goxlugunda mtjntezam yrgrrlr.
la,b]t{rr}
onda srra igarasi altrnda limite keEma teoremine gore, x ) xo olduqda (g0.g)
beraberliyinin sol tereflnin limiti var va bu limit agagrdakr dristurla hesablanrr:
S(x)-,S(xo) _ - -f^( ro)
,.*
r+rb
Demali S'(x) var ve
_ X Xo is( -f^(x)
x- xo
2f,'(*)
n=1
-271-
analiz
^!'1.r; = Z-f,'(*)
n=l
(* \'
veni,
[II r.r) I(;'r.l) orar >
(80.3)
dtisturu qosterir ki. teoremin sertleri daxilinde funksional srranrn
ceminin toremesi bu srrantn hedlerinin toremesindan drlzeldilmis srranrn
cemine baraberdir. Basqa sozle, bu halda sraru sonlu cam kimi hedbehed
d ife re n si al I a maq ol a r.
$81. Funksional ardlctlhqlar Ugtin

limite kegme, inteqrallama ve diferensiallanma di.isturlan
Owelki movzularda funksional stralar rigtin srra igaresi altrnda limite

kegme, srranrn ceminin kesilmezliyi, srranrn hedbehed inteqrallanmasr va
hedbehad diferensiallanmasr haqqrnda teoremleri isbat etdik. Bu teoremlerde
funksional srranrn mrlntezem vldrlmasr serti esas rol ovnavrrdr.
indi funksional stralar ugun isbat etdiyimiz teoremlerin analoqlarrnr
funksional ard rcr ll r qlar ugtin isbats z itade edak.
Ferzedek ki, X goxtugunda {f,(*)}7=, (81.1)
funksional ardrcrllr$r verilib vo ae X' . onda agagrdakr teoremler do$rudur.
Teorem 1 (Limite kegme nizamrnrn deyigmesi haqqrnda teorem).
Ferz edek ki, aga$rdakr gertler odenir:
1. Yn e N usun = c, ,
=\rg.f,(x)
2. (81.1) funksional ardrcrlhlr X goxlugunda muntazom yrgrlrr.
Onda limit funksiyam f (x) ile igare etsak, agagrdakrlar dogrudur:
1. thrrl,f (x)= c i
2. c =I1g"r",.
Axtrtnct berabarliyi aga$rdakr kimi de yazmaq olar:
{ygro=}1g".}=
= {':*(m r.@))= }s(lgr,(,))} $1.2)
Qevd. (81.2) baraberliyi gosterir ki, teoremin gertleri daxilinde iki limit
-272-
F.A V.A.Mehrabov
amaliyyatlarrnrn yerini deyigmek olar. iki limit emeliyyatrnrn yerini dayigmek
analizda muhum rol oynayan maseledir.
Funksional srralar uctin isbat etdivimiz uvdun teoremlar de aslinde iki
limit prosesinin verini devismek haqqrnda teoremlerdir.
Teorem 2 (interal attrnda limite kegme haqqrnda teorem). Ferz edek
ki, y =la,bf pargasrnda (81.1) funksional ardrcrilr!r verilib ve agagrdakr
gertler odanir:
1. Vne N tigtin
{,,r1; f^(*).
2. (81.1) funksional ardrcrlhlr [o,b] pargasrnda muntazem
yrgrIr.
onda limit funksiyam f (x) ile igare etsek, aga[rdakrlar dogrudur:
1. f(*)e \",u1:
2 lim (i r.u,*)=[tu )dx

Axrrrncr beraberliyi agagrdakr kimi de yazmaq olar:
lim (i t.u,*)=it Iyf,1x1)ax. (81.3)

(81.3) dtisturu do0ru olduqda deyirler ki, inteqral altrnda limita kecmek
olar.
Teorem 3
(Diferensial igaresi altrnda rimite kegme haqqrnda
teorem). Fez edek ki, x =la,bl pargasrnda (g1.1) funksional ardrcrlhgr
verilib ve agagldakr gertlar odanir:
1- vne N ugrin f,(x) lo,bl pargrsrnda sonru f,'(*)toremesine
malikdir;
z. {f,'@)}
L""' 'ln=r
funksionar ardrcrrrrg t [a,b) pargrsrnda mirntezem yrgrrrr;
3. (81.1) funksional ardrcrllrgr heg olmasa bt €efa,b) noqtesinda

yr$rlrr.
Onda agagrdakrlar dogrudur:
1. (81.1) funksional ardrcrlhlr
la,bl pargrsrnda mtintezem yrlrhr;
2. Limit funksiyanr f (x) ire igara etsak, o [o,b] pargrsrnda
diferensiallanand r ve agag dakr diistur dogrudur:
r r
^273-
analiz
f,(*) = lg1 .f^,(r) .
Axrrrncr baraberliyi agagrdakr kimi de yazmaq olar:
ly{of.(,)} = o{\ryr.1x;} 1ar.+1

(81.4) dristuru do$ru olduqda deyirler ki, diferensial isaresi altrnda limita
kecmak olar.
$82. Qtiwet srralan. Yrlrlma radiusu,

yr!rlma intervalt. Kogi-Adamar dfi sturu
Terif 1. Aga$rdakr srraya
Lo,(*- ro)n = ao+ at (x-xo)+

t=0
ra, (x - rr)' ...* dn(r-

)' +... (82.1)
+ ro
xo ni5qtesinde qiiwet srras, deyilir. Burada an emsallarr edadlerdir.

6= ,- *o evazlemesi etmekle (82.1) strasrnr
Loo€o (Bz.zl
t=0
gekline getirmek olar. Bu srraya sfir niSqtesinde qiiwat srras, deyilir.
Umumiliyi pozmadan biz
(82.3)
Loo*o
k=0
geklindeki qliwet srralarrna baxaca$rq. Aydrndrr ki, (82.3) geklindeki ixtiyari
srra .r= 0 noqtasinde ytltltr. Demeli, ixtivari quwet strastnrn vrdrlma coxludu
bos devil. A9a!rdakr lemma do$rudur:
Lemma (Abel temmasr). Forz edek ki, (82.3) srrasr x=x* *O
noqtesinde yrgrhr. Onda bu srra lrl.lr-l gertini odeyen Vx noqtesinda mritlaq
yr!rlrr.
k=0
srrasr yrgrlrr. Onda zeruri gerta gore
I*"'('.)'=o'
-274-
s.K F.A. V.A.Mehrabov
Buradan alrrrq ki,
indi (r-)-l
1M>0 VneN
1".{;)"1=
srrasrnrn yrgrlmastnt arasdtraq
'
Ilr.
Ll,,*l=Il,. (,.)"| $2.41
Onda
fr|
lo,x
,l
Et <M !1 =M.qn, n=lfl.,
l" {'')'I
lr'l' lr-l'
Buradan ise mriqayiss alamatine g6re ahnq ki, (82.4) srrasr yrlrrandrr.
Demeli (82.3) srrasr mtitleq yrgrlrr. >
- Qevd. Ele qriwet srralarr var ki, onlar x = 0 noqtesinden bagqa heg bir
noqtede yr$rlmrr. Meselen,
lnr.x" (82.5)
n=0
srrasr -r * 0 olduqda da$rlrr. Bela srralara har yerde da!ilan srralar deyilir.
Ele quwet srralarr da var ki, onlar butun eded oxunda (V.reR) yrgrhr.
Meselen,
$x' (82'6)
!.;
srrasr vxe R ugun yrgrhr. Bele srralara her yerda yQrtan srralar deyilir.
Farz edek ki, (82.3) srrasr mUeyyan .x =i*0 noqtesinde yrgrlrr. Bu
srranrn yrgrldrgr i noqtelari tieun
{x} goxluSuna baxaq. Aydrndrr ki, bu coxluq
1. ewelce fez edek ki, F] goxlugu yuxarrdan qeyri-mehduddur. onda
v-xeR tigun !i yrgrtma noqtesi var ki,'lrl.lil otar. Buradan ise Abet
lemmasrna gore ahrrq ki, (82.3) srrasr v.re R noqtesinde mriileq yrfrlrr.
Demeli. bu halda (82.3) srrasr her verda vrdrlan slradlr.
2. indi farz edek ki, Fl goxtugu yuxarrdan mehduddur. onda bu
soxlugun'sontu R=rre{l;l} uaqiq yuxan serhedi var ve lrlrn otduqda
-275-
analiz
(82.3) srrasr da0rlrr. oger lrl. n olarsa, onda (82.3) srrasr mriflaq yrgrrar
Deme ti bu ha (82.3) srrasr (-.R,R) intervalrndan kanarda (uc noqtalari
istisna olmaqla) dadrlrr. hemin intervalda isa mutleq vrdrlrr.
Butun edad oxuna ve bir noqteye de garti olaraq interval kimi baxmaq
olar. Ona gore de qLiwet strastntn vrdrlma coxludu muevven arahqdrr. Bu
intervalrn uc noqtelarinda srra vrdrla da bilar. dadrla da. (-R,R) intervalrna

(82.3) srasiiln yr!ilma intervah, R -e ise s,ramn ygilma radiusu deyilir.
Yr$rlma radiusunun taprlmasr tigun agagrdakr teoremi isbat edek.
Teorem 1 (Kogi-Adamarl diisturu). (82.3) slrastntn R yrlrlma -
radiusu ugrin aga$rdakr dustur dolrudur:
I
p' 0<p<+-
ft- 0, P-+oo , burada-p-mdlaT .gz.7l
*-, P=0
Vxe R -de yrlrlrr.

p = 0 olarsa 0 olar. onda
Iry\M=
rFe=l,l diA-+o<1orar
Demeli Vxe R ugrin (82.3) strasl Kogialamatine gore, mutleq yr$rlrr.
2. indi fezedek ki, p-+"". Gosterekki, -R=0. Yeni srra Vx*0 ugiin
da$rlrr.
Yx#0 gotrirek. Onda
{B/El=r""}=> VNeN =n>N FS, l,l =
={vr,,. N 1n>N Vl \Mrr}=

{r@.1,r}+
a,x^ =o).
=f(=ri-
Demeli, srrarntn yr$rlmasr tgun zeruri gert pozulur. Yeni Vx *0 uigUn
(82.3) srrasr dagrlrr.
3. Sonuncu olaraq ferz edak ki, p+0 sonlu ededdir. Gostarak ki,
I i.Adamar (1865-1963)
- fransrz riyaziyyatgtst.
-276-
S. K.Abd u I I ayev, F. A. Abd u I I ayev, V. A. M e h rabov
R=1
p
1. Ovvelce l,l <
1
gartini odeyen Vx goturak. indi le > 0 segek ki,
p
I
l,l . p+€ olsun
$erte goro O=n\M oldu$undan yuxan limitin 1-ci xarakterik

xassesine gore agagrdakr mrinasibeti yaza bilerik:
3{e N Yn> N, M. p+e buradan ahrrq ki,
iN, e N yn> N, *W=pl M.#.(p+e)=1.
Demali
Yn>N, fifl<.
Onda Vxe R ugun (82.3) strast Kogi alametine gore, mritleq yr$rhr.
rr ,1p
2. indi li gertini odayen Yx goturak. indi le > 0 segak ki,
1
l,l , p-e
otsun.
$arte gora O =n\M oldu$undan yuxan limitin 2-ci xarakterik

xassesina gore a9a$rdakr munasibeti yaza bilarik:
Vi/e N 1n> N Ml, p-e buradan alrrq ki,
vi/e N 1n> N W=H rr/iZ.[ ,* (p-e)=r

Demali,
I llima x'=0
----- -- n
Onda srrarnrn yr$rlmasr tigr.in zeruri gert pozuldu$undan, Vx rigtin (82.3)

srrasr da$rlrr. >
Teorem 2. Ferz edak ki, (82.3) strastntn ytgrlma radiusu R > 0 -drr.
Onda Vlo,fl. (-R,R) pargasrnda srra mtrntezem yrgrlrr.
mtntazam yrSrlrr, Aydrndrr ki, y<R oldulundan x=T noqtesinde srra
-277-
Riyazianaliz
mutleq yt$rhr.
Yxe[o,yl goturek. onda
lo,*'l=lo,l.f =lo,fl otar. onda Veyer-
gtrass alametina gora, (82.3) srrasr
[o,y] pargasrnda muntezam yrgrlrr.
2. indi gosterek ki, Vl-y,}lc (-n,O] pargasrnda (82.3) srrasr
mtintazem yr$rlrr. Bunun rigrin 1-ci bendin isbatrnda x=-t avazlemesi
aparmaq kifayatdir.
Demeli, lo,f)c[O,n) va ya lo,0]c(-R,}lhaltnda teorem isbat
olundu,
3. indi gostarek ki, lo,|lc (-n,n) otduqda da (82.3) srrasr
muntezem yr{rlrr. Onda aydrndrr ki, aga0rdakr mrinasibat dogrudur:
{[q,0)c (-R,R)] o {[o,o] c (-n,ol n lo,Ac[o,n)].

Bu halda ise srranrn muntezem yrlrlmast alrnrr.
Demeli, Vlo,fl.(-R, R) pargastnda srra milntezem yeilrr. >
Qevd. Teorem 2-dan alrnrr ki, vxe (-R,R) noqtesinde (g2.3) srrasrnrn
cemi kesilmezdir. Qrinki, v.re (-R,R) ugun llrl. a<R var ki, quwat srrasr
[-o,o] pargasrnda mtintezem yrgrhr. onda (s2.3) srrasrnrn cemi
f-a,af
pargasrnda kesilmezdir. Buradan ise alrnrr ki, quvvet srrasr vxe (-R,R)
noqtesinda kesilmezdir. Demeli, qtiwet srrasrnrn cemi yrltlma intervallnda
kesilmezdir.
Teorem 3. oger qrivvet srrasr 0 < R < oo yr0rlma radiusuna malikdirse
ve srra x=R noqtesinda da$rlrrsa, onda yrlrlma [o,n) yarrmintervahnda
qeyri-mUntezemdir.
yartmintervallnda yr$rlmasr mtlntezemdir. Onda srra igaresi altrnda limite
kegma teoreminden istifade etsak alardrq ki, srrasr da yrgrlr. Bu ise

iaoRk
k=0
teoremin gertine ziddir. Demeli, qriwet srrasrnrn [o,n) yarrmintervahnda

yr$rlmasr qeyri-muntezemdir. >
Bu teoremin mrieyyen manada tersi olan agalrdakr teorem dolrudur.
Teorem 4 (Abel teoremi). Oger qriwet strast x = R noqtesinde
yr$rlrrsa, onda yrgrlma hokman
[O,R] pargasrnda mrintazemdir.
-278-
S. K. Abd u I I ayev, F. A. Abd u I I ay ev, V. A. M e h rabov
k=0
ki
i
k=0
aoxo
2or*r(;)-
(82.e)
(82.8) srrasr yr$rldr$rndan va ardrcrrrr$r vxe [o'R]' vn

{(;)"i-
k
ugtin < 1 oldu$undan (82.9) srrasr Abel alametine gore [O,f]

l(;l
pargasrnda mrJntezem yr$rlrr. >
Bu teoremden aga!rdakr netica ahnrr.
Netica. Ogar qtiwet srrasr x=R ucunda yt$tltrsa, onda onun cemi
/(x) funksiyasr R noqtasinde soldan kesilmezdir.
Onda srra igaresialtrnda limite kegma teoreminden istifada etsek alartq:
,Wof @)=,IP,*o,'' = f ,I* oanx' =2o,^' = -f

(R)'
Demeli, /(x) funksiyasr R noqtasinde soldan kesilmezdir. >

Bu neticadan mtixtelif mesalalerin hallinde istifade olunur.
Misat 1. Oger /(x) funksiyasr ugrin (-R,R) intervalrnda
f(*)=Loo*o (s2.10)
k=0
ayrrlrgr do$rudursa, (82.10) srrasr x=R noqtesinde yr$rlrrsa vo "f(x)
funksiyasr x=R noqtesinda kesilmezdirse, onda (82.10) ayrtltgt x=R
qiymetinde de do$rudur. Meselen,
ln(1+x) = *-l*l-t*...+(-1)"
234n " *... 182.111
ayrrlrgr (-t,t) intervahnda do$rudur. Bu srra x=1 ucunda yrlrhr. Qrinki bu
halda
I
-+.
n
Leybnis srrast alrrrq. ln(l+x) funksiyasr x=1 nOqtesinde kesilmezdir. Onda
(82.11) ayrrllgr .r = I noqtesinda de dogrudur. Yeni
-279-
analiz
tnz =r -1*1-+....+ (-t)'-' I *...

234 n
ayrrlrgr do$rudur.
Misal 2. Neticadan istifada edarek, qrivvat srrasrna ayrrhgrn yeganaliyini
isbat edak.
Loo*o --aota,x+arxz +...

k=0
182.121
LUrx =bo+b,x+brxz +... (82.13)

k=0
Ogar (82.12) va (82.13) srralarr srfrrrn mtieyyan atraftnda eyni cema
malikdirse, onda bu stralar eynilikla baraberdirlor, yoni Vft e N ar, = b* .
afi + arx' + ... - bo + brx + brxz + ... (82.141

ao +
(82.14)-de x = 0 gottirsek, do = bo oldu$unu alartq. Bunu (82.14\

barabarliyinde nazera alsaq a,x+ arx'+...=brx+brxz +... alartq. x+0 qabul
edib sonuncu baraberliyin her iki tarefini x -a bolsek, a9a!tdakt beraberliyi
alarrq:
at+ q2x + arx' +...= br * brx+ brx2 +... (82.15)
(82.1S)-da .r=0 goture bilmerik. Amma cemin kesilmezliyine gore,
x -+ 0 olmaqla limite kege bilerik. Bu zaman 4= br alartq. Bu prosesi davam
etdirsek, Vte N d*=b* oldu$unu alarrq. Yani (82.12) ve (82.13) srralart
eynilikle beraberdir. >
$83. Qtiwet stralanntn hedbehed

inteqrallanmasr ve diferensiallanmast
Fez edek ki,
Lo^*' (83.1)
n=0
quwet srrasr verilib vo onun yt$rlma radiusu R > 0 -dtr.

Teorem 1 (QUwat straslntn hedbahed inteqrallanmasr). Vxe (-R,R)
rigun aga$tdakt dustur do$rudur:
i rur" =i7 I
n=0
a tn ii
z=0 0
ant"dt =
-280-
, V.A.Mehrabov
= oo*+2x, *?rr+...
:i,o,,tn*.'
?*on+l u 2 3
. (g3.2)
Ogar R < +oo olarsa va (83.1) quwet slrasl x = R noqtesinde ytltlarsa,

onda (83.2) dristuru x = R rigun da do$rudur,
da Vxe (-R,R) rigun yr$rlma [O,x]

haqqrnda teoremden altntr. Do$rudan
pargastnda muntezemdir. Muntazem yr!rlan slranl isa hedbehad
inteqrallamaq olar.
eger srra x=R noqtesinda yt$tltrsa, onda yrlrlma [O,n] pargastnda
mrintazamliyini saxlaytr. Onda strant [O,n] pargastnda hedbehed

inteqrallamaq olar. >
Teorem 2 (Qi,iwat strastnln hadbehed diferensiallanmasl). (83.1)
quvvet strastnt (-R,fi) yrlrlma intervahnda ixtiyari tartibden diferensiallamaq
olar.
siallamasr haqqtnda teoremin gertlerinin odandiyini yoxlayaq. Bunun ugUn

Vxe (-R,R) goturek. (S3.1) srrasrnln toramelerinden drizeldilmig srraya -
(83,3)
lna,,x"-'
n=0
baxaq. Kogi-Adamar dtisturu vasitesile (83.3) slraslnln yr$rlma radiusu R'-i

hesablayaq.
R'=L =-L=R
!9d'."".1 l'gdl'.| l:Y*l" l'gdl'.I
Demeli, torame srraslnrn vrdrlma radiusu (83.1) strastntn vtdtlma radiusu
ila evnidir. indi l0 < r < R goturek ki, lxl < r olsun. Onda (83.3) srrasr [-r, r]
pargasrnda muntezem ytftlar, bu pargada (83.1) slrasl da muntezem yt$tlar.
Onda funksional strantn hadbehad diferensiallanmasr haqqtnda teoremdan
istifada etsak alartq ki, (83.1) strastnt Vxe(-R,R) noqtesinde hadbehed
diferensiallamaq olar. (83.1) strastntn camini /(x) ile igare etsek, agaftdakt
baraberliyi alartq:
f' (x) -ino,*'-' . (ge.+)

n=0
Aydrndrr ki, (83.3) srrasrnrn ozri da qriwet strastdtr. Qtiwot strastnt

diferensialladrqda yr$rlma radiusu dayigmediyindan Vxe (-R,R) noqtesinde
-28r-
analiz
onu da hedbahed diferensiallamaq olar. Bu prosesi davam etdirsek alarrq ki,
(83.1) qriwet srrasrnr (-R,R) intervahnda ixtiyari tertibdan hedbahed
diferensiallamaq olar. Bu ise onu gosterir ki, quwet strastntn cemi /(x)
funksiyasr (-R,R) intervalrnda ixtiyari tertibden toremeye malikdir vo aga-
$rdakr dustur doflrudur:
-fro, (*) =in1n - L)...(n - k + !)a,x'-o . 183.5y

n=0
$84. Teylor srrasr
(84.1)
luo,*'
qtiwet srrasrna baxaq. Bu strantn her bir n -ci xrisusi cami
S,,(x) = a o+afi+ arx' +...+ a,x'
goxhedli oldu$undan funksiyalartn goxhedlilerla yaxrnlagdrrrlmast (aprok-
simasiyasr) rigrin qriwat srralarrndan genig istifade olunur.
evvelki movzulardan bilirik ki, ogor f (*) funksiyasr lxo,xo+ h)
(tr, - h,x;) pargasrnda (n+l)-ci tertibden kesilmez toremelera malikdirse,
onda Yxefxo,xo+hl (Vre lxo-h,xol) ugun agagrdakr Teylor dusturu
do$rudur:
.f (r)= f (*)*+(*-*01*...*f"\') (r-ro)' +r,(xo,x). (84.2)

Burada r,(xo,x) - qahe heddinin mtixtelif formalarrnr (Laqranj, Kogi ve
s.) bilirik.
Aydrndrr ki, (84.2) dristurunda qahq hedde qadar olan hisse
,ry
n=0
(, _ *o). = f @ ). PU_,. ) +
,
1-... f
, f("@o) (*-*o)'+... . (84.3)
nl.
(84.3) qUwat srrasrnrn n -ci xttsusi cemidir.
Bu, verilan funksiyanrn
- quvvat strastna ayrtla bilmesi tigun Teylor
dusturundan istifade etmak fikrina getirir.
-282-
Terif 1. [xo,xo+lz] (tr, - t,xol) pargastnda istenilan

/(x) funksiyasr
tartibden kasilmez toramaya malikdirse, onda bela funksiyaya sonsuz
diferensiallanan funksiya deyilir. Sonsuz diferensiallanan funksiya tigtin
(84.2) dtisturunu Vn e N tigtin yazmaq olar.
Tant 2. (84.3) qriwet strastna /(x) funksiyastntn Teylor srras, deyilir.
Umumi halda (84.3) srrasr dagrla da biler va ola bilar ki, yrlrlsrn lakin cami
/(x) funksiyastna barabar olmastn. eger f(x) funksiyasr sonsuz diferen-
siallanandrrsa, onda (84.2) dtisturunu Vn e N tigtin yaza bilerik.
f(*)= f (x)*f'(x) 1-- - \.,- r

\^ holt"'t
lf
.=-#t
f(') (
* - *o)"{... =
nry(* - *o)' . (s4.4)
(84.4) ayrtltgtnt ala bilmek ugrin -+z -

olmaqla limita kegmaliyik. Onda
aga$rdakr h6kmu alartq:
Teklif 1. fxo,xo+h) (trr- h,*J) pargastnda sonsuz diferensiallanan
f(*) funksiyastnr Teylor srraslna aytrmaq i.igun zeruri va kafi gart
Yxefxo,xo+ft] (Vxe l.*o - h,xo]) ugtin |,ryr,(*o,r) = 0 olmasrdrr.
Aydrndrr ki, (84.4) strast gaklinda qUwet strastdtr. Bu cur

Zo,(*-xo)'
z=0
srralarr gaklinde straya getirmek olar. Ona gore da (84.4) slraslnln

Lo,€'
n=0
xtlsusi hahna yeni xo = 0 halrna baxmaq kifayetdir. Onda aga$rdakt gekilde

srraya baxaq:
f (*)= f (x)*f'&-A-**...*'f("-\') x' +...=7_tP.r' . (84.5)
Aga$rdakr suala cavab tapmaga galtgaq:

Hanst funksivalar 0c0n sarti 6danir? Basoa sdzla,
lryr,(ro,*)=O
hang funksivalan Tevlor srasna awrmaq olar?
Bunun ugun kafl gertlerdan biri agaltdaktdtr.
Teorem 1. Faz edek ki, fxo,xo+hl, h>O pargastnda sonsuz
diferensiallanan f (x) funksiyasrnrn butun toremalari aga$rdakr gerti odeyir:
Vne N Yxefxo,xo+ h] lf'"'till<u
-283-
analiz
onda bu funksiya ugtin [xo, xo+h) pargasrnda (g4.4)dusturu dogrudur.
" \ ' 'f'(*) '

f (x)|= -f'r'l(x)+r
rs(x-xo)+...+
(* - *oy *
f''.' (':-*!-l:,-')) (, -
n!
ro ;,., . {84.6)
Onda Vn e N n Vxe [xo, xo + h) tigrin agagrdakrnr alrrrq:
y@+t) xo + 0(x- xo))
(r- ro )'*'
(z + l)!
<M l'-'ol'*'
(n+r)t
<uffi-0, n-)6
ona gore da, (84.0)-da n -+ - olmaqla limita kegsek, (g4.4) ayrrhgrnr
alarrq. >
Misal 1. indi Teorem 1-in gertlerini odayan f@)=d, .f(x)=sinx, -f(r)=m.r
funksiyalarr rigun fxo,xo + hf , Vh > 0 pargastnda ro = 0 olmaqla Teylor
ayrrlrglarrnr yazaq.
Owelce f(x) = e', .f(x) = sinx, f(x) =cosx funksiyalarrnrn Teorem
1-in gertini odadiyini yoxlayaq. Aydrndrr ki, yne N ugun agagrdakrlar do!-
rudur:
f(", (*) = (n')o) - n. , f(,) (*)= (sin x)('' = sin(x + L n),
f(') (*) = 1"or r)(') = cos(x + Ln) .
Onda
vn e N yxef-h,nl
lkr),',1=", l(.i,,,),,,1<r
r.
l(.o',)"'l<
Demali,
runksivarar, ."o,",,f111;;"; .3,=;#dakr

rudur: "#llffi;, ayrrrrerar dog-
-284-
S. K. Abd u I I ayev, F. A. Ahd u I I ay ev, V. A.M eh rabov
11, +L*'+
e^ =l*-x+-x'+ (84'7)
1! 2l nl. Z** '
.x'xt
SlnX=X--+--
3! 5!
+(-1),#.
* 2n+l
=I(-r)'@q, (84.8)
24
cos.r = t-!-+!--
2t 4t
+(-r)"
6. =
=i{-r)' *. (84.e)
A \zn)t
(84.7) - (84.9) ayrrhglarr Vft > 0 igin l-h,h] p"rg"r,nda oldugundan
alarrq ki, Vxe (*,-) Ugun bu ayrrhglar dogrudur.
Funksiyant quvvat srrasrna ayrrmaq tigun Teylor dUsturundan istifade
etdik.
Sual olunur: Funksiyant Teylor strasrndan ferqli qrivvet srrasrna aytrmaq
olarmr?
Ferz edek ki, f (x) funksiyasrnr f-h,ttl, h>0 pargasrnda Teylor srra-
srndan ferqli qtivvet srrasrna aylrmaq mrimktindrir:
f (x) = a o+qi + arx' +...* a,xn +... (84.10)
Bilirik ki, qtiwet srrasrnrn cemini yr$rlma arahlrnda istanilen tertibden
diferensiallamaq olar. Demeli,
1. f(x) funksiyasr (-h,h),h>0 intervahnda sonsuz diferen-
siallanandrr.
2. Yne N ve Yxe (-h,h)rigtin agagrdakr dogrudur:
-f'(r) = a r+2arx*3arx' + ...+ na,x'-t +...
-f (*) = 2a r+3 Zarx * 4. 3a ox2 + ... + n (n - l) a,x'-z +
' . .
(84.11)
-f ") (*) = n' (n -l) '(n - 2) ' ' '2a^ + ..
(84.10) ve (84.11) beraberliklerinden ahnq

f (o) = ao, f'(o) = o,
f'(o) = 2a2,
f' (0) = 3' 2at,... "f(") Q) = n.
(n -7)... 2a,,
^285-
analiz
qo = .f (0), f'(0)
' 1!
184.121
o. = f"(o) .... a
' 3! ' 't n!
(84.12)-den alrrrq ki, (84.10) qUvvat strast Teylor strastdtr. Demali
a9a$rdakr hokm do$rudur.
Teklif 2. Oger funksiya quvvet srrasrnrn cemi gaklinde gosterile bilirse
(quwet srrasrna ayrtltrsa), onda
1. funksiya sonsuz diferensiallanandtr;
2. ayrrlrgdakr quwat strasl hokmen Teylor strastdtr.
$85. Analitik funksiya anlaytgr.

Analitik funksiyanrn yeganeliyi haqqtnda teorem
Terif 1. eger /(x) funksiyast xo noqtasinin mrieyyan d etrafrnda yani
(xo-6,x0+6) intervaltnda quwat srrasrnrn cemi geklinde gostarile bilirse

(qriwet srrasrna ayrtltrsa), onda /(x) funksiyastna xo niSqtasinde analitik
funksiya deyilir.
$84-de gosterdik ki, ager /(x) funksiyast xo noqtesinde analitikdirsa,
onda o bu nOqtada sonsuz diferensiallanandtr. Bunun tersi do$ru deyil. Ola
bilar ki, -f(x) funksiyasr xo n6qtasinda bUttrn tertibdan toremelere malik
olsun, lakin o analitik olmastn.
indi analitik funksiyalar tiguin agagrdakr 2 teoremiverek.
Teorem 1. Tutaq ki, LCn*' srrasr (-R,R)-oe yrgrlrr. /(x) ise

. n=0
onun cemidir. Onda, her bir c noqtesinin yaxtn straftnda f (*) funksiyasr
{, ,1, - ol. R-lol} intervaltnda yr$rlan qiiwet srrasrna ayrtla biler ve
n)
r@)=f, f( a
- al ,l*- ol. n -lrl
n=o nl.
barabarliyi dolrudur.
Teorem 2 (Analitik funksiyantn yeganeliyil. Faz edek ki, Zo,*n ,
n=0
-286-
S.K.Abdullayev, F.A. V.A.Mehrabov
Zbn*' srralarr S = (-R,R) intervalrnda yrgrhrlar. ,E goxlugu E c.S ,S

n=0
intervaltnrn ela x noqteleri goxluludur ki,
n=0
ib,*'
io,*' - n=0 (84.13)
Oger, E
goxlu$unun ,S-e daxil olan heg olmasa bir limit noqtesi
varsa, Vn =0,1,... a,=bn olsun, onda (84.13) mrinasibati br.ittin S-Oe
do!rudur.
-287-
analiz
gOXDeyiSeNLi FUNKSIYALAR NezeRiyyesi
986. lz -tilgi,ilii R' fezasr.

R'-de metrika, agtq ve qapah goxluqlar
(*',*',...,x') Seklindeki butun toplular goxlu$unu R^ ile igara edek.

Burada ieR, i=l,m heqiqi adadlerdir. (1,1,...,*) toplusunu {=(},1,...,t)
kimi igare edecayik vo onu R^ goxlugunda ni5qta.adlandrracagrq.
x =(x' ,x2 ,...,x^ noqtasindaki x' e R, i =I,m ededine
) x
ni5qtesinin
i:ci koordinafideyilir. Ogar x=(r', x2,...,x^) ," , =(!,,lr,...,y*) noqteleri
ugun Vi =I,i, x' = y' olarsa, onda x-y hesab edeceyik.
Tarif l.Fazedekki, x ixtiyari goxluqdur. d:xxx -->R funksiyasr aga-
$tdakr xassalari odeyerse, ona x goxluQunda mesafe ve ya metrika deyilir.
1. d(x,y)>0, d(x,y)=0(+ x=y;
2. Yx,ye X d(x,y)=d(y,x);
3. Yx,y,z e X d(x,z) < d(x,y)+ d(y,z) .
Buradakr 3-cu xasseye iigbucaq berabarsizliyi va ya iigbucaq aksiomu
deyilir.
Terit 2. Oger X goxlugunda d mesafesi verilmigdirso, X goxlugu d
mesafesi ile birlikda metrik feza adlamr ve (x,d) kimi igare olunur.
Oger d(x,y) E goxlugunda mesafedirse, onu du ile igara edeceyik.
R' goxlulunda ixtiyari x=(x',x2,...,x^) ," , =(!',!',...,Jr,) ndqtaleri
rigrin aga$rdakr funksiyanr teyin edek: .r
d(x, y) = fG'
i=l
- r')'. (80.1)
Asanlrqla yoxlamaq olar ki, (86.1) funksiyasr 1. - 3. gertlerini (metrika
-288-
V.A.Mehrabov
aksiomlarrnr) odeyir, yani bu funksiya R- goxlulunda masafedir. Demeli, R'

goxlu{u (85,1) funksiyasr ila birlikde metrik lezadr. R' goxlu$uhda bagqa
mesafelar (metrikalar) da tayin etmek olar. Meselen,
d,(x,y) =il*' i=l

- y'|,(86.2)
d r(*, y)= p,g lr' - r'l . (86.3)
(86.2) ve (86.3) funksiyalart da metrika aksiomlartnt ddayir (Yoxlaytn).
iarif 3. (86.1) mesafesine Evktidl mesafesi, (86.2) mesafesine kubik
mesafa, (86.3) mesafesina ise sferik mesafe deyilir.
Aydrndrr ki, Vi =t,*
ugUn agagrdakr barabarsizlik do$rudur:
lr' - r'13 d@, v) < J; p,glr' -.v'l . tao.+)
(86.4) barabersizliyinden ahnrr ki, R'

fezasrnda iki noqte arastndakt
mesafe valnrz ve valnrz hemin noqtelerin uvdun koordinatlart bir-birlarinden az
farqlendikda kicik olur.
Terif 4. Her bir ae R^ ve r > 0 ugUn
B(a,r)= {xe R^ ld(a,x)< ,} {eO.S}
goxlu$una R^ -da merkazi a , radiusu r olan gar ve ya kiire deyilir. B(a,r)
ganna bezen a
ni5qtesinin r -etrafi deyilir.
Terif 5. Ferz edek ki, G cR' goxlu$u verilmigdir. Oger
Yae G 1B(a,r) B(a,r)cG
olarsa, onda G goxluluna R'-de aqq goxlug deyilir.
Misal 1. R^ oztJ. agtq goxluqdur.
Misal 2. Her bir B(a,r) 9an R'-de agtq goxluqdur.
2
ki, B(x,6) c B(a,r), yeni B(a,r) agtq goxluqdur.
Y { e B(x,O goturak, onda d(*,€) < d olar. Bunu nazera alsaq alarlq.
r d (a' x)
d (a, €) 7 d (a, x) + d (*, €) < d (a, x) + 6 = d (a, x1 * - -
2
=r*d(o,*) a,
2
' - Gcirkemli yunan riyaziyyatqrst. isgendariyye gaharinda yagamlg va

Evklid (b.e.e. 315-255)
orada riyazi makteb yaratmtgdlr.
-289-
analiz
Demali {e B(a,r) . Buradan alrnrr ki, B(x,5) c B(a,r). >

Misal 3. Her bir ae R^ vo r > 0 ugrin
{xe R' ld(a,x) > r} agrq goxluq-
dur.
Tarif 6. Ferz edak ki, FcR- goxlugu verilmigdir. Oger R'\F goxlugu
agrq goxluqdursa, F goxluguna R^ -de qapah goxluq deyilir.
Teklif 1. Farz edek ki, R' fezasrnda ixtiyari {Go},.n agrq goxluqlar
ailasi verilmigdir. Onda bu goxluqlar ailesinin birlegmesi G = U G, goxlugu da
R'-da agrqdrr.
oldu$undan
1B(a,r) B(a,r). Qao demali B(a,r). UnGo. o
Teklif 2. Faz edek ki, Gt,Gz,...,Gn goxluqlarr R^ fezasrnda agrq
goxluqlardrr. Onda bu goxluqlarrn kasigmesi G=,[,G, goxlugu da R'-de
agrqdrr.
oldu$undan ele B(a,6,) var ki, B(a,6,) c G,.

indi d'= min{4, 62,...,{} gotrlrsek , alarrq:
Yi =G B@,Ac G, demali B(a,O -,fl, Gi. >
Misal4. A -bog goxluq R'-de qapalr goxluqdur.
Misal 5. R^ ozU qapall goxluqdur.
A -bog goxluq hem de agrq goxluqdur.

Demeli R^ vo A her ikisi .R'-de hem agtq vo ham de qapah
goxluqlardrr.
Terif 7. Her bir ae R^ vo r > 0 rigrin
E@,r) = {xe R^ ld(a,x)< r} tao.e)
goxlu$una R^ -de markazi a , radiusu r olan gapah gar vo ya qapah kiira
deyilir.
Misat 6. Her bir Ela,rl qapah kiire R--de qapah goxluqdur.
*290-
tarife gora E@,r) qapalr goxluqdur. >

Teklif 3. Ferz edek ki, R' fazasrnda ixtiyari {F,},.n qapah goxluqlar
ailesi verilmigdir. Onda bu ailanin kesigmesi , = goxlugu da R'-de
)nd
qapahdrr.
G=R' \ F = R' t (s6.7)

Dn "= Pn(R'\4)
Burada Go=R^ \d goxlugu agtq oldu$undan, Taklif 1-a g6re G=U Go
goxlu$u agrqdrr. Demeli, F

goxlu$u R'-de qapahdrr. >
Teklif 4. Farz edak ki, F,Fr,...,Fn goxluqlarr R' fezasrnda qapah
goxluqlardrr. Onda bu goxluqlarrn birlegmesi F=,=,U=,4 goxludu da R'-de
qapahdrr.
Terif 8. Har bir ae R^ vo r > 0 ugtin

S(a,r)={;re R^ ld(a,x)= r} (86.8)
goxluluna R^ -de markezi a , radiusu r olan sfera deyilir. Aydrndrr ki, sfera
qapah goxluqdur. Qrinki
R-\S(a,r)={xe R^ ld(a,x)<r v d(a,x)rr}=
= B(a,)w{xe R^ ld(a,i> r}
agtq goxluqdur.
Terif 9. Tutaq ki, EcR'
ve ae R^. Oger
lB(a,r) varsa ki B(a,r) c E ,
onda ae R- noqtesine E goxlugunun daxili ni5qtesi deyilir.
Tarif 10. ae R^ noqtasini daxiline alan VG agtq goxluluna o
ntiqtesinin R'-da etrafi deyifi. 'a nciqtasinin etrafrnr U(a) , l/(a) vo ya
O(a) kimi igara edirlar.
Her bir U(a) atrafrnda mrieyyen B(a,r)etrafr yerlegdiyinden Terif 6-nr
aga!tdakr kimi da yazmaq olar.
Terif 1 1. Oger agagrdakr gart odanersa,
lU(a) U(a) c E
onda ae R' noqtesina E goxluflunun daxili nt5qtesideyilir.
-291-
Riyazianaliz
Terit 12. oger ae R' noqtesi R' \ E goxlu$unun daxiri noqtesi olarsa,
onda ae R' noqtasine E goxlu{unun xarici niiqtesi deyilir.
Terif'13. oger aeR^ noqtesi E goxlu$unun na daxiri, na de xarici
noqtesi deyilsa, onda ae R* noqtasine E goxlu{unun sarhed ni5qtesi
deyilir.
Demali, ae R' noqtesi E goxlu$unun serhed noqtesidirse, onda onun
Yu(a) etrafrnda E goxluguna daxil olan, hem da daxil olmayan noqteler var,
Meselen, S(a,r) sferasrnrn noqteleri hem B(a,r) agtq gannrn, hem de
E1a,r) qapah ganntn serhed noqtelaridir.
ae R'_nq@j_Udn_R- \{a} coxluduna baxaq. Bu goxlugun serhad
noqtalari goxlugu takce , noqtasiOJr, xarici noqtasi ise yoxdur.
Farif 14. Ferz edek ki, ae R' noqtesive E cR' goxlu$u verilib. Ogar
Yu(a) etrafrnda E goxlulunda a-dan ferqli element orarsa, onda ae R'
noqtesine E goxlujunun limit niSqtasi deyilir.
E goxlugunun limit noqtaleri goxlugunu E' kimi igare edirlar.
Tefif 15. EvE' goxluguna E goxtugunun qapanmasr deyilir ve bu
goxluq E kimi igare olunur. Masalen, E = B(a,r) garr ugun E =E@,r);
E = S(q.,r) sferasr ugtin E = S(a,r) olar. Sonuncunu gostermek rigun
a9a$rdakr teoremi isbat edek.
Teorem 1. F cR'
goxlu$unun qapalr olmasr rigrin zeruri va kafi gert
F =F olmasrdrr. Bagqa sozle, F c R^ goxlu$unun qaparr ormasr rigun zeruri
ve kafi gart F'c F olmasrdrr.
G=R'\F goxluguna baxaq. Ogar gostarsek ki, G aglq goxluqdur onda

kafllik isbat olunar.
YaeG goturek. Aydrndrr ki, ae F
olar. Demeli ae F'. Onda 1U(a)
etrafr var ki, bu etrafda F goxlulundan heg bir noqte yoxdur. Demeli
U(a) c G grinki, G aF =A . Biz aldrq ki, G agrq goxluqdur.
fez edak ki, F qapah goxluqdur. Gosterek ki, F =F .
Zeruritik. indi
Aydrndrr ki, G = R' \ F goxlugu aglqdrr. Yae F goturek. Onda
aeG GaF=A olar. Demeli, G goxlu[u a noqtasinin etrafrdrr ve bu
etrafda F goxlu$undan element yoxdur. Yeni, a noqtesi F goxlugunun limit
noqtesi deyil. Demeli, ae. F' olar. Onda F' c F demali F = F olar. >
MisalT. isbat edin ki,
1. Sonlu F goxlu$unun limit noqtesi ola bilmez.
-292-
S. K. Abd u I I ay ev, F. A. Abd u I I ayev, V. A. M eh ra bov
2. ae R- noqtesi F cR-
goxlu$unun limit noqtesidirsa, har bir U(a)
atrafr ugun U(a)nF sonsuz goxluqdur. Yeni, agar a noqtesi F goxlu$unun
limit noqtesidirse, d -nrn ixtiyar etraftnda F goxluSunun istanilen sayda
elementivar.
Qevd. $86-dakr btitrin tarifler, takliflar ve misallar ixtiyari (X,d*) metrik
fazasr rigun da dolrudur. Bunun ugun har yerde R' evezina X goxlu}u, d
mesafesi evezine ise d r mesafasini yazmaq laztmdtr.
S87. R' fezasrnda kompakt goxluqlar

Kompakthq meyart
Terif 1. Ferz edek ki, KcR^ goxlu$u verilmigdir. Oger K-nrn agrq
goxluqlarla Y {tl"}*.n orttlytinden sonlu alt orttik segmak mtrmkUndtjrsa, onda
K goxlu$una R' fazasrnda kompakt goxluqdeyilir.
Misal 1. Har bir [a,b]cRr pargasr R' fezasrnda kompaktdrr. Bu, sonlu
orttik haqqrnda Borel-Lebeq lemmasrndan a[nrr.
Misat 2. fa,b)c Rt pargasrnrn R' fezasrnda analoqu agagrdakr goxluq-
dur:
J ={* - (*' ,*' ,...,*'). R' I o' < x' < b' , , =r-}. (87.1)
(87.1) goxluluna m -6lgiilii parga va ya m -iSlgiilii paralleleprped deyilir.
Borel-Lebeq lemmasrna analoji olaraq isbat etmek olar ki, (87.1) goxlugu
R'-da kompaktdrr.
Teorem 1.
Farz edak ki, KcR^
goxlu$u kompaktdtr. Onda
a9a!rdakrlar do$rudur:
1. K goxlu$u qapahdrr;
2. K -nrn her bir F qapalr altgoxlu$u kompaktdrr.
noqtesigotrirak. Gostarek ki, a limit noqtesiola bilmaz.

Yxe K sotrirek. onda O(x)= ,(.,laO,x)) Oottirs ek qQ O(x) otar
Brittln xe K ndqteleri tigun {O(r)},.* sistemi K goxlu$unu orttir. K

kompakt goxluq oldu$undan bu ortukden sonlu O(x.,),O(xr),...,O(x,)
orti.jytin[r segmak olar. Onda
-293-
analiz
Yi=I,n ae O(x,).
Demeri o,(*) = r(.,|a A,, a)) oottlrsak,

Yi=I,n O,(a)aO(x)+A
olar.
4-
lndi O(a)=lO,(o) igare edek. Onda Yi=Ln O(a)nO(x,)=Q
,=l
fn I
demeli, O(a)al U O(+) l=A yani O(a)aK =A .
L,=l l
isbat etdik ki, a noqtesi K goxlu$unun limit noqtesi ola bilmez. Demali
K goxlu$u qapalrdrr.
2. indi VF c K qapah goxlu$u gotiirek ve isbat edak ki, F kompaktdrr.
Aydrndrr ki, G = R' \.F
goxlugu agrq goxluqdur. F
goxlu$unun
Y{U,},., agrq ortrlytinri gotrirek. Oger {U"}*.^ ortriytina G=R^ \F agrq
goxlu$unu da alava etsek R--in agrq ortUytinti alartq. Bu sistem ham de K

goxlu$unu ortrir. 1( kompakt goxluq oldu$undan bu sistemden sonlu
ut,u2,...,u, (87.21
ortriyunu sege bilerik.
G aF = Z oldu0undan eger (87.2) sisteminde G goxlu$u igtirak edirse,
onda onu bu sistemden atsaq, altnan sistem {U"},.n sisteminin altsistemi
olar va bu sistem F goxlu$unu ortar. Demali, F kompaktdtr. >
Terif 2. Fez edak ki, E c R^ goxlugu verilmigdir. s;p d(x,y)
kemiyyatina E goxlu$unun diametr deyilir va bele igare olunur:

diamE = (87.3)
l,yrdt*,r).
Terif 3. Oger goxlu$un diametri sonludursa bele goxlufa mehdud
goxluq, eks halda qeyri-mahdud goxlug deyilir.
Aydrndrr ki, E cR' goxlu$unun mahdudlu$u aga$rdakrna ekvivalentdir.
Oger lR > 0 lae R- E c B(a,R) Serti odenerse, onda E goxlu$una
mehdud goxluq deyilir.
Teorem 2. Ke R' goxlu$unun kompakt olmasr rigrin zeruri va kafi gert
onun qapah va mahdud olmasrdrr.
mehduddur.
Teorem 1-de K goxlu$unun qapailr!rnr gostermigik. indi mehdudlu$unu
-294-
V.A.Mehrabov
isbat edek. Oksini ferz edek. Farz edek ki, K qeyri-mahduddur. YaeR^
noqtesi rigrin {,8(a,r)},." agrq garlar sistemi R' fezasrnr ortur. Demali, K
goxlu$u da bu sistem vasitasila odultir. K qeyri-mehdud oldu$undan bu
sistemdan sonlu altsistem segmek olmaz. Bu ise K
goxlugunun
kompaktlr$rna ziddir. Demeli, K - mahduddur.
Kafilik. Ferz edek ki, K goxlu$u qapalr ve mehduddur. isbat edak ki,
onda K - kompaktdtr.
K mehdud oldu$undan ela J e.R' parallelepipedi var ki, K olar. cJ
J kompakt oldu$u trgun teorem 1-a g6re, KcJ
qapalr altgoxlu$u da
kompaktdrr. >
Qeyd. $87-deki btitun tariflar va teorem 1 ixtiyari metrik feza ugtin
do$rudur.
$88. Qoxdeyigenli funksiyantn limiti
Tarif 1. Fez edak ki, X mueyyen goxluqva d, bu goxluqda metrikadtr.

(X,d*) metrik fazasrna baxaq. V{x,}cX ardrcrlhlr gottirek. Ele aeX
elementivarsa ki,
0 (88.1)
l*d-(*,,o)=
gerti odansin, onda {x,} ardrcrltr$rna (X,d *) metrtk fezastnda
y!ilan ardrcilhq va ya a e X niSqtasine y$rlan ardrcillry deyilir ve
\!y*, = a
(88.21
kimi igare olunur.

Tarif 2. (88.2) e - d' dilinde aga$rdakt kimi yaztlrr:
lae X
Ve > 0
3N(e)e N
Vz > N(e) d*(x^,a) < e. (88.3)
Tarif 3. Ogar aga$rdakt gart odanirsa,
Ve > 0
3N(e)e N
Yn,m> N(e) d*(x^,*^)<€ (S8.4)
onda {r,} ardrctlh$tna (X,d*) metrik fezasrnda fundamental ardrcilhq

deyilir.
Terif 4. Ogar (X,drl fazastnda V{x,,}cX fundamental ardrolh$l
yr$rlrrsa, onda (X,dr) fezastna dolu faza ve ya tam feza deyilir.
Odedi ardrcrlhqlar ticLin Kosi meyarr oosterir ki. & - heqiqi edadler
coxludu d( x, !) =lx - yl metrikasr ile dolu faza teskil edir.
-29s-
analiz
Terif 5. V{4,} c R' ardlcrlhgr vo ae R'n noqtesi gottirak. Burada

*,, =(xn',x,',...,x,') ve o - (o',o',...,o^). indi ft' fazastnda
m
d(x, y's = (*'-v ) (88.5)

i=l
metrikasrnr gotrirek. Ogar
Ve>0 il/(e)eN Vn>N(e) d(x,,a)= (*,'-o')'<6 (88.6) garti odaner-
se, onda {x,} ardrcrllrlrna ae R^ nt5qtasina yr!ilan ardgillry deyilir va

1gr, = a kimi igara olunur.
Tarif 6. Her bir i=lm rigrin {x,'}cRt ededi ardrcrllrgrna baxaq. Bu
ardrcrllr$a {r,,}. R' ardrcrllrgrnrn i -ci koordinat ardrcilgr deyilir.
Yi =lm indeksleri rigtin
l*,' - o'13 d(xn,g s Ji

.m7*l*,'- o'l {aa.z)
oldu$undan alrrrq ki, {r,}.R' ardrcrlhdr ae R' noqtasino valntz v
V; = l,,a ucun {r'} . -*OrcUr*a' edadine yrdrldrqda vrdrlrr. Bu halda

...................-.
^
deyirler ki, vrdrlma koordinatlara qora vrdrlma ila ekvivalentdir.
Taklif 1. R' fezasr d(x,y) metrikasr ile dolu fezadr.
Onda (88.7) barabersizliyindan alrrrq ki, Yi =l,m {x,'}c R' koordinatlar
ardtcrllrlr fundamentaldrr. Onda Yi=\m Uetjn {x,'} ardrcrlhlr yrgrlrr. R^

fezastnda yrSrlma koordinatlara gore yrlrlma ile ekvivalent oldu$undan ahrrq
ki, {x,} c R' ardrcrlhsr da yrgrlrr. Demeli, R' fezasr doludur. >
7. Faz edak ki, (X,d*)ve (Y,dr) metrik tezalan va
Tarif
f :E cX -+Y inikasr verilib. a E-nin limit n6qtesidir. Oger
lAeY Ve>0 f6=d(s)>0 YxeEcX O<d*(x,a)<5 olduqda
dr(f(x),A)<e (88.8)
olarsa deyirler ki, x noqtesi E goxlugu rizre a noqtesine yaxrnlagdrqda /(x)
inikasr A-ya yayrdagrr va ya f(x) inikasrnm a nt5qtesinde limiti A-ya
-296-
S. K.Ahdu I I ayev, F. A.Abd u I I ayev, V. A. M ehrabov
baraberdir. Bu mrlnasib"t f @) = I (88.9) kimi igara olunur.

Ji,T"
R'-a analoji olaraq (Z,dr) metrik fazastnda Br(a,r)={xe Zldr(a,x)<r}
merkazi ae Z radiusu r olan kure olar. Onda
V' (A) = V (A) r-t a, (.t, e)
u',(r)=(u (o)aB* (a d))nr
igare etsak, (88.8) mrinasibati atraflar termininde a9a$rdakr kimi yazrlrr:
vv'(A) v*.rlorg1 .f@)ev'(A). (88.10)

=i',<A
Terif 8. Fez edek ki, _f :EcR' -+.R" funksiyasr va ae E' noqtesi
verilib. Ogar Ae R" elementi tigun
Ve>0 ld=d(e)>0 Yxe E 0.d*,(x,a)<d olduqda
d*.(f(x),A)<e (88.11)
olarsa, onda deyirlar ki, x n6qtesi E goxlulu izre a noqtesina yaxrnlagdrqda
/(x) l
funksiyasr -ya yaxrnlagrr va ya .f (x) funksiyasrnm a ni5qtasinde
limiti A-ya baraberdir. Bu mUnasibet
(88.e)
]jy"f(*)=l
kimi igara olunur. (88.1 1) mtinasibetine limitin Kogi manada terifi deyilir.
Tarif 9. Farz edek ki, :EcR* -)R'
f funksiyasr vo aeE' noqtesi
verilib, Ae R". Ogar a -ya yrgrlan her bir {r,} . E t{c} ardrcrlhgr Ugun
tuf(*")= A (88-121
olarsa deyirler ki, x noqtasi E goxlu$u rizre a noqtesina yaxrnlagdqda f (x)

funksiyast A-ya yaxrnlagrr ve ya f (x) funksiyastnm a nt5qtesinde limiti
A-ya beraberdir. Bu munasibet
]1Y,f(*)= A (88'el
kimi igara olunur. (88.12) mtjnasibstina limitin Heyne menada tarifi deyilir.
f : E c R' -)R' funksiyasr Vxe E noqtesino y = f(*)eR' elementini
qargr qoyur. Bu elementi y =(!',!',...,1r') igara edek. R' fazasrndan Rr

fezasrna tesir eden a9a$rdakr funksiyalan quraq:
ft : xe R^ -) y' e R', f2 : xe R' -) y' e Rt,...
fn:xe R^ )y'e R'
Onda f(x)=(f'{r),.f'ti,...,-f'@)) olar. Bunu nezora atrb, f
funksiyasrnr
-297-
Riyazi analiz
"f = (.f,, -f,,...,,f,, ) {aa.ts)

kimi igara edaceyik. Burada Yi=l,n .f',E cR'-+Rr funksiyalarna f -in
koordihat funksiyalar deyilir. Ogar A=(A',A',...,A^) igare etsak, onda
(88.11) mtlnasibatini aga$rdakr kimi yazmaq olar:
Ve>0 ld=d(e)>O YxeE 0< 'iQ^'-o')'< d' orduqda

,=l
(.rr @)- tr)' .€ ' (88.14)

k=l
R' fazasrnda yrgrlma koordinatlara gore yr$rlma ile ekvivalent

oldu$undan, (88.9) limitini
_
Yi =l,n
,\^,f'(r)= l' (88.1s)
yazmaq olar.
Ogar f
funksiyasr f : E c R^ -) R' geklinda olarsa, onda
,S, .f(x)=A
mtrnasibati a9a$rdakr kimi yazrlar:
Ve>O fd=d(e)>O YxeE 0< (r,'-o')' .5 olduqda

i=l
Vf*>- Al.r. (88.16)

Kogi ve Heyne manada terifler ekvivalentdir.
Asanhqla gostermek olar ki,
- funksiyanrn limiti yeganadir,
- noqtede limiti olan funksiya hemin noqtenin mrleyyen
etrafrnda mahduddur.
Funksiyanrn limiti haqqrnda aga$rdakr teklifler dogrudur.
Teklif 2. Farz edek ki, g:Y c R' + Rt funksiyastntn be I' noqtesinde
limiti var. f : X c R^ -) I funksiyasr ise ae X' noqtesi ugrin aga[rdakr gerti
odeyir:
0000
VVy(b) 1U *(a) Yxe U *(a) .f(*)e Vr(b) .
Onda (5" f): X c R* -+ Rr murakkab funksiyanrn de X' noqtesinde

limiti var ve a9a$rdakr baraberlik do{rudur:
*t!p,s(t (.))= )jfr,s(y). 1aa.tz1

,1,,,T,(r " "f)(*)=
Taklif 3. Farz edak ki, f : X c R' -+ Rt va g: X cR- -+ Rr
funksiyalarrnrn aeX' noqtesinde
rlly,f (*)=,q r" ,l,i,T,
gG)=B sonlu
_298_
S. K. Abd u I I ayev, F. A. Abd u I I ayev, V. A. M eh ra bov
limitleri var. Onda a9a$rdakr hokmler do$rudur:
1' l,l,r..T, U * s)(r) =,lig, Q) * f (x) --,t+ B ;
*t!y"s
2. vce R' lJiT, G.f U))=,. *\!,f (*)=r.,t;
3' r.Jl,T" U s)(r) =,I,i,T" f Q)'
*tiy.s (r) = A' a ;
4. Ogar B * O ve mr.iayya n t) *gl atrafrnda S@) *0 olarsa, onda
I x"-'(
(r\ . ,1i3" "f
lim ll l1_r)=-_-
e (')
g )' '
-
*lr'rT,s(') B
Bu tekliflar birolgrilti haldakr uygun tekliflera analoji isbat olunur. Sadece
l*-ol ve l/(r) -Al avazine d(x,a) va d(f(x),A) yazmaqlazrmdrr.
S89. Qoxqat va takrar limitler
f :la,b)x[c,d) -> R funksiyasrna baxaq. (b,d) noqtesi la,b)xlc,d)

goxlu$unun limit noqtesidir. Owelki movzu larda
(x'Y)= Ae R' (8e'1)
u,]i\,,rf
limitina terif vermigik. Bu a9a$rdakr ile ekvivalentdir:
Ve>o fd=d(e)>o V(x,y)e la,b)x[c,d)
0< (* - t)' * (y - d)' < d otduqda
'
Vf*>- Al. t .(8e.2)

(89.1) limitine ikiqat limitve ya funksiyann iki dayigenli funksiya kimi
limiti deyilir. Deyigenin sayt m olanda analoji limite z -qat limit ve ya goxqat
limit deyilir.
Yye[c,d) gdtiirek vo onu qeyd edek. Onda f (x,y)=gr(x) kimi igare
etmak olar. Ferz edek ki, Yyefc,d) fiOr?)=QU) var. Aydrndrr ki, bu
limit y elc,d) arqumentinden asrlrdrr. gger hyl\j) limitivarsa, onda bunu
H(mrr *,il) (se.3)

kimi igara edirlar ve buna tekrar limit deyilir. Aydrndrr ki, analoji qayda ira
-299-
analiz
(8e'4)
m(lgrr ',r))
limitine da terif vermak olar.
Qeyd edek ki, (89.3) va (89.4) takrar limitleri, elaca da (89.1) ikiqat limiti
baraber olmava bilar. Bunlardan har hansr birinin varltdr o birilerin varltdlnl
temin etmir
Misat -P- .
1. f(*,y)-1r'*y"
t x, + v, * o
funksiyastntn (0,0)
I o, x'+ y' =g
noqtesinda tekrar ve ikiqat limitlarini aragdtraq.
Aydrndrr ki, V-r ve VyUgrin /(x,0)=/(0,y)=0; x=y*0 tigun isa
'I
f(r,i=1z olar. Demeli, (*,y) noqtesi (0,0) noqtesine koordinat oxlart
boyunca yaxrnlagdrqda f (r,y) funksiyasrnrn qiymeti 0-a, tenbolen tizre
yaxtnlagdrqda isa l
1
-e yaxtnlagtr. Onda,
hm f (*,y)
(r,7)-r(0.0)
- ifiqat limitiYoxdur.
Lakin,
rjg(mrr,, il)= llso = 0, t'g(Hrr,, il)= rim0 = 0
Demeli, bu funksivanrn tekrar limitleri var ve bir-birine berabardir. ancaq ikiqat

limitivoxdur.
,'-y' x2+y'*o
Misat 2. f (*,y)= x' + y'' funksiyasrnrn (O,O) noqtasin-
0, x'+y'=g
da tekrar ve ikiqat limitlerini aragdtraq.
Aydrndrr ki, Vx va VyilgUn /(x,0)=1 n f($,y)=-l; x=y UgUn
isa /(x,x)=0 olar. Demali, (-r,y) noqtasi (0,0) noqtesina koordinat oxlart
boyunca yaxrnlagdrqda f(x,y) funksiyastntn qiymeti -l va 1-e, tenbolen
uzre yaxtnlagdlqda ise 0 -a yaxlnlagtr. Onda,
*, v) - ikiqat timiti voxdur'
r, lr'Tr.rll(
Lakin,
H(mfl,,y)) = rim(-r) = -1, tg(1,* ft*,il)= rimr = I
-300-
F. A. Abd u I I ay ev, V. A.M eh rabov
Demeli, bu funksivanrn ikiqat limiti voxdur. ancaq takrar limijlgri var ve

bir-birine berabar devil.
.1
-r+/sln-, x*0
Misal 3. f (x.v\=
J \ I
x funksiyasrnrn (O,O) noqtesinde
''
1, x=0
tekrar ve ikiqat limitlerini aragdtraq.
Aydrndrr ki, r'-il 3 Pl+ lrl oldu$una gore, ikiqat

l,.
nm(nm
:-+0 \y+0
f G, y )) =lim(x+0)=0
r+0
m(|grt *,i) - takrar limiti yoxdur

Demali, bu funksivanrn ikiqat limiti ve tekrar limitlarden biri var ve
beraberdirler. dioer tekrar limit ise voxdur.
Bu vaziyyet ikiqat inteqrallarrn asan hesablanmasr rigtin tisul vermaya
zemin yaradtr.
Qeyd edak ki, ikiqat limiti hesablamaq tisullarrndan biri de onu tekrar
limite gatirilmesi tisuludur. Bu, onunla elaqedardrr ki, tekrar limitlarde her bir
dayigane gora limit hesablanrr. Bu ise movcud dusturlardan ve usullardan
istifada etmeye imkan verir.
Teorem 1 (ikiqat limitin tekrar limite getirilmesi). Tutaq ki, f(x,y)
funksiyasr f=lqb)4",4c8 goxlugunda tayin olunmugdur va
llgf(*,y)=A
y4
ikiqat limitivar.
ogar her bir yefc,d) tigUn li4fiu.,il=g0) sada limiti varsa,
takrar limiti da var vo A -ya baraberdir.

lg[g ff, il)= fiOU\
,
*'v)) =hryf(x,y)
[mt*'t !-+d
hryf @,Y) = I olduOu tlgtin
y+d
e>0 lr>0 V(.r,y)e E=fa,b)xlc,d) o<lx-bl<6 0.ly -d\.6

olduqda lf (*,D- Al.t .
Burada y -i qeyd edib x -+ b garti ile limite kegsek, alartq:
-30i-
analiz
Ve>0 ld>0 Yyelc,d) o.l.r, -dl.d'olduqda lq@-Al<t.

Demeri tr31tt(1r) = A.Yani tty(o@)= @,il)= .q.
1,*[g/
Qeyd edak ki, biz A,b,d-nin sonlu edadler oldugu hala baxdtq.
Asanlrqla A,b,d -nin sonlu olmadr!r hallara da baxmaq olar.
Birdeyiganli funksiyalann sonsuzluqda limiti ile baglt mulahizelarden
istifada etmekle bu maqsede asanltqla nail olmaq olar.
Dolrudan da tutaq ki, f(x,y) ikidayigenll funksiyast E=fq+)xlc,d.rt
goxlu$unda teyin olunmugdur.
1. Oger lAe R Ve > 0 ld'> 0 Y(x,Y)e E x>- 1

VE
6
o.ll -dl.d olduqda lf (*,D-Al.t olarsa, deyaceyik ki, lim f (x,v)
y+d
ikiqat limiti var lim f (x,y) = I

vo r+{<
.v+d
2. Ve>0 lr>0 Y(x,y)eE -116 VO o<lt,-/<6 olduqda
f(.,i,:kor.rJ olarsa, deyaceyik ki, y4,!g/(rl)=+ (*ro,rr=*l

l.;]" )
$90. QoxdeyiEenli funksiyantn ntiqtede kesilmazliyi.

Bezi timumi xasseler. Ntiqtede kasilmez funksiyalar
0zarinde hesab emelleri
Terif 1. Fez edek ki, -f :XcR^ +R'funksiyast va aeX noqtesi

verilmigdir. eger
vv (f (r)) )u*(a) Yxeur(a) f(x)ev (f (r)) (e0.1)
garti odanerso, onda f(x) funksiyasrna a nilqtasinde (X goxlufiu iizre)
kesilmez fu nksiya deyilir.
(90. 1 ) mrinasibetini berabersizliklerla aga$rdakl kimi yazmaq olar:
Ve>0 ld=d(e)>0 YxeX d^^(x,o).6 olduqda
d
*.(f (*), f(r)) < e. (s0.2)
R^ fezastnda yr$rlma koordinatlara gora yrItlma ila ekvivalent
oldulundan altrtq ki, f :X cR^ + R' funksiyastntn ae X noqtasinda ke-
-302-
s. v, V.A.Mehrabov
silmazliyi 7 =(f',f',...,.f' yazrtdrqda her bir i=l,n f' ,X cR' -+Rr

)t<imi
koordinat funksiyasrn n a e X noqtasinde kesilmezliyine ekvivalentdir.
(90.2) munasibatinden altntr ki, l?' -+.1?" geklinda olan goxdeyiganli
funksiyasrnrn kesilmazliyinin tarifi birdayigenli funksiyanrn kasilmazliyinin ta-
rifina analojidir. Sadece olaraq, birdeyiganli funksiyantn kasilmezliynin ta-
rifindeki l-f@)- f (o)l farqleri d^,(x,a), d^.(f (r),f (o)) kimi ma-
l*-ol,
safe ile avez etmek lazrmdrr. Ona gora de birdeyigenli funksiyantn kesilmezliyi
ila ba$h xassalerini R^ -) Rn $eklinda olan goxdeyiganli funksiya haltna
asanlrqla kogurmek olar. Bu menada a9a$rdakt teklifler do$rudur:
Teklif 1 (Lokal mehdudluq bareda). Ferz edek ki, : X c R' + R' f
funksiyasr ae X
noqtesinde kesilmazdir. Onda funksiya a noqtesinde lokal
mahduddur, yeni lU*(a)=U(o)nX etraft var ki, bu atrafda funksiya mah-
duddur.
Teklif 2 (Mtirekkeb inikasrn kesilmazliyi). Farz edak ki,
f :XcR'-)YcR^ funksiyasr xoeX noqtesinde, g'.Y cR" -+Rt funksi-
yasr isa yo=f(x)eY noqtesinda kasilmezdir. Onda (S.f):XcK-+N
funksiyasr xoe X noqtesinde kesilmezdir.
Tektif 3 (igarenin saxlamaq barade). Farz edek ki, f : X c R^ + R
funksiyasr ae X noqtesinda kesilmezdir ve f (a)> 0 (f fO < 0) . Onda
YxeU,(a) f(x)>o (,f(r).0)
=Ur@)
olar.
Teklif 4. Ferz edek ki, f ,g : X c R' -+ R funksiyalart ae X
noqtesinde kesilmazdirlar. Onda agagrdakr hokmler do$rudur:
1.
Ya,Be R
sabitleri i.igrin a-f (x)+ 0S@) funksiyasr ae X
noqtesinda kesilmazdir;I
2. f (x)'g(x) funksiyasr ae X noqtesinde kesilmazdir;
3.s@)*0 ise /!'] trnksiyasr aeX noqtesindekesilmazdir.

g(x)
Terif 2.Oger f :XcR
+R" funksiyasr VxeX noqtesindekesilmaz
olarsa, onda /(.r) funksiyasrna X
goxlu{unda kesilmez funksiya deyilir.
X goxlugunda biitun kesilmez funksiyalar goxlugu C(X,n') kimi ve ya
sadeca C (X) kimi igare olunur.
Misat 1 . R^ ) (x' ,x' ,...,x^)= *-+ x' G Rr, i =lm funksiyasrna baxaq.
_303_
analiz
Bu funksiyaya proyeksiyatama funksiyast deyilir va 7T' ila igare olunur.

lfitr'(r)= limr' = ai = o' (o) oldu$undan aydtndrr ki, E' R' -+ R' "
funksiyast Yae R^ noqtasinde kasilmezdir.

Misal 2. isbat edek ki, R'-den R'-e tasir eden her bir kasilmez
funksiyaya R2 -den Rr-e tasir edan kasilmaz funksiya kimi baxmaq olar.
DoSrudan da her bir F=x+/(x)cI funksiyasrna N=(x,y)--+/("r)cR'
funksiyast kimi baxmaq olar. Meselan, x-+sinx funksiyasrna V(x, y). R'
rigrin (-r,y)-+sinx kimi baxmaq olar. Oger f (x)= sinx igara etsek aydrndrr
ki, yeni alrnan funksiyanr (f . ,' )(r,y) kimi yazmaq olar. Do$rudan da
(f .o')(r,y) =.f (o' (r,y)) =.f (*)=sin.r.

.f o x' funksiyasl iki kesilmez funksiyanrn superpozisiyast kimi
kasilmezdir. Bu hokmti timumilagdirsek a9a$tdaktnt alartq:
R'-den-4-e tasir eden her bi Vze N@R':
dan ,](-a tesir edan kesilmaz funksiva kimi baxmaq olar.
Faz edek ki, f :la,b)xlc,d)c R2 -+ Rt funksiyasr verilmigdir. Bu
funksiyanrn V(.ro,yo)e la,b)xlc,d)= o noqtesinde kesilmezliyini aga!tdakt

kimiyaza bilerik:
Ve>0 ld'=d'(e)>0 V(xo,yo)eD '(r-ro
\' +(l- n )' .6
olduqda G,i-.f @o,y)l< e. (90.3)
lf
indi ! = lo qiymetini qeyd edek. Onda -f (*,y) funksiyasr
f G,y)= gr,(*), xela,bf geklinde birdeyigenlifunksiyaya gevrilar'

Terif 3. Ogar f (*,yo)= gr, (r) funksiyasr xoefa,b) noqtasinda
kesilmez olarsa, onda "f (*,y) funksiyastna (xo,yr)eD ntiqtesinde x
deyigenine gi5re kasilmaz funksiya deyilir. Agkardrr ki, bu tarifi agaltdakt
kimi da yazmaq olar: !
Ve>0 3d=d(e)>0 Y(x,yo)e D lr-rrl<d olduqda
{lf G,il- f @o,v)l< e}' {so'a}

y
deyiganine gora da vermek olar. Bu tariflere ayn-ayn
Analoji terifi
deyigentere.gtira kesitmaztik deyilir. R' -) R'funksiyastntn kasilmazliyine
verdiyimiz tdrife ise lunksiyantn goxdayigenli funksiya Rimi vo ya
-304-
S.K.Abd ul I ayev, F.A.Abdullayev, V. A.M eh rabov
d ey i g a n I e ri n kiil I iyy afi na g tSre kesi I m ezl i yi deyi r.

I i
Qeyd. Aydrndrr ki, f (x',x' ,...,x*)

funksiyasr rigun (x' ,x' ,...,x^)
dayigenlerinin mtixtalif ktilliyyatlanna nezoran kasilmezlik anlayrgrnt vermek
olar. Qeyd edek ki, funksiyantn deyigenlerinin brittin ktilliyyatrna nazaron
(goxdeyigenli funksiya kimi) kesilmazdirse, onda bu funksiya her bir
dayiganina gore ayrtltqda vs deyigenlarin ixtiyari bagqa krilliyyatrna nozoron
kesilmezdir. Lakin ayn-ayn deyiganlere nezoron kesilmezlikdan ktilliyyata gore
kasilmezlik alrnmrr.
xy
x2+y2+0
Misal 3. .f (*,y)= x'+ y" funksiyasrnrn (0, 0) noqtesinde
0, x'+ y2 =g
kasilmezliyini aragdr raq.
Owelki movzularda gostarmigik ki, f (x,y) funksiyasrnrn (0,0)
noqtesinde limiti yoxdur.lona gore de, bu funksiya(0,0) noqtesinde kesilmaz
ola bilmez. QUnki kesilmezliyin terifine gore, egar a limit noqtesidirse, bu
noqtade kesilmezlik t f (r) = (a) ifadesi ila ekvivatentdir.
"f^
Aragdrnlan funksiyada ise (0,0) ndqtesi limit noqtesidir. Demeli hamin
funksiya (0,0) noqtesinde kesilir. indi bu funksiyanrn x va y deyigenlarine
y=0 goturek va onu qeyd
gora (0,0) noqtesinde kesilmezliyini aragdrraq.
edek. Onda f (*,0) = 0 = /(0,0) olar. Demali, -f (r,y) funksiyasr (0,0)
noqtesinde -r dayigenino nezeren kesilmezdir. Analoji qayda ile gostermak
olar ki, funksiya (0,0) noqtesinde x deyigenine nazsron de kesilmazdir.
Demali. arasdtrtlan funksiva (0,0) noqtasinde har bir davisena oore kesil-
mezdir. coxdevisenlifunksiva kimi ise kesilmez devil.
-305-
analiz
' 90.1. elaqali goxluqda kesilmez funksiyalar ligtin
Kogi teoremi. Kompakt goxluqda kesilmaz funksiyalar
0gtin Veyergtrass teoremleri ve Kantor teoremi
Kesilmez funksiyanrn qlobal xassalerini ifada ede bilmak ugtin bazi terif-
lar verek.
Terif 4. Ferz edek ki, f : X c. R^ -+ R' funksiyast verilmigdir' Oger
Ve>0 fd=d(e) >0 Yx,ye X d*,(*,y)<6 olduqda
d
*"(f (*), f(y)) < e (e0.s)
olarsa, onda funksiyastna X goxlu$unda miintezam kesilmez funksiya
f
deyilir. Aydrndrr ki, X goxlugunda mUntezem kesilmaz funksiya Vxe X noq-
tasinde kesilmezdir, yeni but0n X goxlu$unda kesilmazdir. Bunun tarsi do$ru
deyil.
Tarif 5. J =fa,B)c. Rt pargastntn R'-e ixtiyari kasilmez
f : -/c Rr -+ X' inikasrna R^ -da yol va ya ayri deyilir. Demali, R'-de yol
m sayda f' ,la, Blc Rt -+ Rt i =lm kesilmez funksiyalarr vasitesile
lo,gl>t {t),f'{t),-.,f*Q)) geklinde verilan funksiyadrr. l:la,BlcP +,tr
-.(f
yolunda f(a) = (f'{a), -f'{a),..., f ^ @))e R^ noqtesina yolun baglan!ru,
l@) = (f' {0), f' {g),..., f' (0)eR' noqtesine ise yolun sonudeyilir'
Terif 6. Farz edek ki, E c R' goxlulu verilmigdir. Qger Ya,be E noqte-
lari ugun baglan$rcr a-da, sonu b-de olan 1I-.:la,plcRr+R' yolu varsa
ki, l(la,B]). E olsun, onda E goxlu$una xetti elaqeli goxluq deyilir. Ba9-
qa sdzla, ixtiyari iki noqtesi goxluqdan gtxmadan kesilmaz yolla birlegdirile bi-
lan goxlu$a xetti elaqeli goxluq deyilir.
Terif 7. Faz edak ki, G c R', goxlulu verilmigdir. ogar G goxlu$u xetti
elaqeli ve agtqdtrsa, onda G -ya R^ fezasrnda oblasl deyilir.
Meselen, YaeR^ ve r>0 Ugun B(a,r) agrq gart R--de oblastdtr.
Amma YaeR^ va r>0 Ugun s(a,r) sferasr oblastdeyil. Qunki s(a,r) ela-
qeli olsa da, agtq goxluq deYil.
indi kasilmez funksiyanrn qlobal xassalerini verek.
Teorem 1 (Veyergtrasstn 1-ci teoremil. f :KcR^ +R', funksiyasl
K kompaktrnda kasilmezdirsa, onda o hemin kompaktda mehduddur.
Teorem 2 (Veyergtrasstn 2-ci teoremi). ,f '. K c R^ -+ Rt funksiyasr
:-306.-
K kompaktrnda kesilmezdirse, onda o ozunun On boyuk vo on kigik qiymetini

alrr.
I Teorem 3 (Kantor teoremi). f :KcR^ -->

trnda kesilmazdirso, onda o hamin kompaktda m[intazem kasilmezdir.
R' funksiyasr K kompak-
l*-ol, lf O> f foll ferqleri d*^(x,a), d^.(f (x),f,(a)) mesafeleri ile

evaz etsek asanhqla bu teoremlarin isbatrnr alarrq.. , )
Teorem 4 (Kogi teoremi). : E c. R" -) R' funksiyasr
f elaqali gox- E
lulunda kesilmezdirsa vo a,beE n6qtalerinde "f(a)=A va _f(b)=B qiy-
metlerinialarsa, onda o A va B qiymetleriarasrndakr britrin qiymetleriahr.
S91. R' fezasrnda xefti struktur
R'fezastnda
V, = (r' ,x2,...,x^ ). /?' ve Vy =(!',!',...,!^)e R^
elementleri arasrnda cem vo Y)"e R ededina vurmanr aga$rdakr kimi teyin
etsek:
x * y = (x' + y',x' 4 y',...,x^ + y')a t
^"
lx = ()"x1, Ax,,..., lx^) =
R',
elece de 0=(0,0,...,0)e R' ve 1-(1,1,...,1)e R" elementlarini uygun olaraq
srfrr va vahid elementleri adlandrrsaq, R^ fezast xetti fezantn biitiln aksi-
omlannr i5deyer. Yeni bu zaman R heqiqi odedler meydanr tizerinde xetti
feza alanq. Burada x =(x' ,x' ,...,*^)e R' elementine bezen vektor da deyi-
lir. i = t,rn iiEtin xj ededine isa hemin vektorun i -ci koordinatlan deyilir.
Cabrdan bilirik ki, aga$rdakr vektorlar xatti asrlr deyil ve R' fezasrnda
xetti asrh olmayan vektorlar sisteminde vektorlarrn maksimal sayr lz -dir.
= (1,0,1..,0)e .R'
",
e, =(0,1,...,0). R' (g1.1)
e^ =(0,0,...,1)e R'
Demeli, (91.1) sistemi R* fezasrnda bazisdir. Yeni a9a$rdakr berabarlik
do!rudur:
-307-
analiz
Vxe R' ugun x ==f xi€,

xtet+ xzez+...+ x,e,
Terif 1. Ferz edek ki, ixtiyari X ve I xetti fezasr

'i" f ,X --+Y inikasr
verilmigdir. Ogar Vx,,xre X Yd,pe R ugrin
ve
L(ax,+ pxr)= al(x,)* |t(*r)
mtinasibeti odenilerso, onda Z -e xetti gevirme deyilir. X xetti fezasrndan I
xetti fazasrna tasir edan biltiin xetti gevirmaler goxlu$u t<imi igara t(X,I)
olunur.
R' va R" xatti tazalar oldu$undan, R' -) R" xatti gevirmesine baxa bi-
lerik. VI e L(R^,R" ) xatti gevirmesini gotUrek. Fez edek ki, er,€2,...,€. yak-
torlart R' fezastnda, rp,ez,...,g^ vektorlan iso R" fezasrnda bazis vektorlarr-
drr. Ogar €t,€,,...,e. bazis vektorlarrnrn .L gevirmasi zamanr L(r,), t=l,m
obrazlarrnrn e,ez,...,en bazis vektorlarr izra ayrrhglarrnr bilsak, onda
Yhe R^ vektorunun L(h) obrazrnrn da ayrrlrgrnr yaza bilerik. Dogrudan da
ferz edak ki, aga$rdakr barabedik do$rudur:
L(",)= a,Qr* angz+...+ ah(pn
L("r) -- oztet * azzez + ...+ azn(pn
L("^)= d^rQr* a^zqz+...+ a^,Qn

YheR' gottirek. Onda h=htet+hzer+...+hne, olar. L xetti gevirme
oldu$unu nozora alaraq I(fr) tigun aga{rdakr berabarliyi yaza bilerik.
L (h) = t (h' e, + h2 t (e,) + h'z t (e r) + ... + h^ L (e,) =
e, + ... + h' e,) = lrt
= h' (ar re, I arzez + ... + ah(p,) * h' (arrg, + arrg, + ... + qzn(Pn) * ... *
. -
+h (a,rg, r a,ze, + ... + a nn(pn\ = (h' ar, + hz ar, + ... + h a,r). r, *

.
+ (h' a,, + hz ar, + ... * h' a,r). p, * ... * (h' a,, + h2 arn + ... + h^ a q,
^,)
Demeli, I(ft) vektorunun et,ez,...,g, bazis vektorlart ilzre koordinatla-
rrnr tapdrq. Onda
L(h)=((r'o,, + h'ar, +...+ h'a,,),...,(h'or, + tar,+ ...+ h"a^,))
olar. indi L gevirmesini L=(1,t,...,f ) fklinde gosterek. Burada
-308-
, V.A.Mehrabov
Ii : R^ J Rt, i =\,m aga0tdakt barabarliyi odeyir:

I)(h)- h'o,,+h2ar,+...+ h'o^,
E (h)- h'orr+h2a,r+...+ lr'o,,
I: (h)- lr'o,n+h2arn+...+ h'o^n

Ogar L gevirmesini sritun geklinde gostersek alarrq:
t (h) ht ar, + h2 ar, + ...+ h* a*,
r] (h) ht ar" + h2 ar, + ...+ h* a.,
L(h)=
r:'(h) htarn+ h2ar,,+...+ h a^n
att azt a mt hl
atz azz a^2 h2
(s1.2)
,m
arn Q2, a^, n
att azt A^l

atz azz A^2
(91.2) dtisturundakt,l=(or),=w matrisi nxm
j=l'n
drn a2n Q^n
olgrilri matrisdir. Bu matrisin i -ci stitunu e, bazis vektorunun L(e,) obratnn

Qt, Q2,..., 9, bazis vektorlart tizre koordinatlart d r. t
' Onda Vh=(h',h',...,fr') vektorunun Z(ft)obrazrnr tapmaq Ucun
hl
h2
A=(or)i=r, matrisini stitun vektoruna vurmaq lazrmdrr.
j=t.n
,m
n
Oger !'.R^ ) Rn n Lr:R^ -+R' xatti gevirmaleri verilmigsa, onda

v4,4e R ve Yhe R^ ugun agagrdakr xetti kombinasiyanr toyin etmek olar:
&t,* 4L,):h -+ lr"(n)+ )rt,(n)

-309-
analiz
Demeli, L(R^,R' ) xatti cevirmeler coxludu ozti xetti fezadrr.
S92. R' fezaslnda norma
Tarif 1. Ferz edek ki, pR' -+ R funksiyasr a9a!rdakr gartleri odayir:

:
1. Vxe R"' p(r)> 0 n p(*)--0 <+ x = 0;

2. Y 1"e R nQ);p(1*)=11,1.
3. Vq,xre R^ p(xr+*r)S p(r,)* p(xr).
onda p funksiyastna R'
fezasrnda norma deyilir ve onu ll ll*. kimi
igare edirler. Bu iiarelemedan sonra 1.-3. gerti aga$rdakr gekle dtigtir:
1'. vxe llrll= R' on
llrll= o <+ x = o;
2'. Y )"e R
ll^.ll=l,tl ll,ll
'
3'. Vx, ,xre R* llx, +rrll.llr,ll*llrrll.
1.-3. va ya 1'.-3'. gertlarine norma aksiomlart,3. vo ya 3'.gartine R'
fazasr nda iigbucaq barabersizliyi deyilir.
lndi R' fezasrnda asaqtdak
ll,ll,= (r')'* (*')' *...+(r-)' ;
ll,ll, = p,*1,'l'
ll,ll,=il,'l
Bu zaman t.-e.-'gertlarinin odendiyini yoxlayrn.
Terif 2. Faz edak ki, R^ fezastnda ll ll' ," ll ll" normalarr verilib' Oger
Jc,,c, > O Yxe R^
,, llrll' llrll" <
= ",ll*ll'
(e2.1)
gerti odenirsa, onda bu normalara ekvivalent normalardeyilir.
Gostermek olar ki, R' fazasrnda tayin etdiyimiz btitiin normalar bir-biri
ile ekvivalentdir. Biz osasan ll ll, normasr ile igleyeceyik. Aydrndtr ki,
ll'-Yll, = d (', Y)' Demali'
x -) ao llr-all + o e d (x,a)-+ 0'
-310-
Terif 2. Farz edak ki, a : R' -+ R' funksiyasr verilmigdir. Oger
llo(Dll^.= , (llrll-. ), h -+ o (sz.zl
tr"n' h -+ o) olarsa, onda bunu

ffi--,o,
a(n)= o(h), h -+o (e2.3)
kimiyazaca$rq.
Her bir x = ( x
I
x' , *^ ).,R- elementi rigrin
pz.4)
l,'l=ll,ll =L*'
j=l
mrinasibatindan istifade etsek alarrq.
Teklif 1. Tutaq ki, G:R^ -+R' funksiyasrnrn koordinat funksiyalarr
a,: R" -) Rt i =1,n z -dayiganli haqiqi qiymatli funksiyalardrr, yani
a = (o,,a2,...,",, ) munasibetinin odanmesi Ugun
:.dT2.3)
di=l,n di(h)=o(h), h-+o (92.5)
(yani @ -) 0, h -+ 0 ) olmasr zerui ve kafidir
llrll-"
Terif 3. Faz edek ki, L: R^ -+ R' funksiyasr verilmigdir. Oger
llzfall-. = o(lltll-. h -+ o (e2.6)
),
(yeni 3d' > 0 fC 0 > Yh e n (0, 6) lltir/-\l-. < Cllhll^^ ) serti odenarsa, on-
da bunu
f (x) = o(s@)), x -+ a (e2.71
kimiyazaca$rq.
Teklif 1-e analoji olaraq gostermak olar ki, (92.6) m0nasibetinin oden-
mesi UgUn zaruive kafi gart
; Vi =I,n ilgnnl)(h) = O(h), h -+ 0
- (yani l, >0 rc > 0 vhe B (0,6) l, t >l< cllhll^^ (e2.8))
olmasrdrr.
Misal 1. Ferz edek ki, L: R^ -) R" xetti gevirmedir. isbat edek ki,
aga$rdakr do$rudur:
fC>0 YheR^ ll, trlll_. < cllhll_". (e2.e)
-31 1-
analiz
igare etsek alartq:
il. ril =llt (n' + h2 e,+ ... +,,'' n,,,)ll=

f
",
=llr' L(u,)+ h2 .L(rr)*...+ h^ .t(r,,)ll<
= lr'l ll,(,, lr'l lltk,fl *. * lrl llt(,. )ll =

)ll*
sllftll (llrtr)ll.llz(,,)ll* *llr(,.)ll) = c llhll
Demari, Yhe R"' ll.trlll< c llftll otar. >
Netica. Y L: R'n -) Rn xatti gevirmesi mrintezam kesilmaz funksiyadrr.
ll.(,) - L(y)ll=llr(,-r)ll= r ll,-yll "
S93. R' fazasrnda Evklid strukturu. Skalyar hasil.

Kogi-Bi,inyakovski berabersizliyi
Tarif 1 . Ferz edek ki, (x, l): R* x R' -, R funksiyasr agaSrdakr gertleri
odayir:
1. Vxe R' (x,x)> 0 n (r,r)= 0 <+ x = 0;
2. Vx,ye R^ (*,y)=(1,*);
3. Y2e R Vx,ye R' (1*,y)--,1'(x,y);
4. Yx,y,ze R^ (** y,r)=(*,2)+(y,z).
Onda bu funksiyaya R^ fezasrnda skalyar hasrl deyilir. R^ fezastnda
er=(1,0,...,0)
ez =(0,1,...,0)
(e3.1)
=(0,0,...,1)
"^
bazisini qeyd edak. Onda
, = (r' ,x2,...,x^\,, =(r',r',...,!^ ). R'
UgUn (x,y) skalyar hasrlini aga$rdakr kimiteyin etmak olar.
-3t2-
V.A.Mehrabov
(r, y) - *'y' + t'y' + ...+ x^ y" =L*' y' . (93.2)

,=l
Asanlrqla yoxlamaq olar ki, bu zaman skalyar hasilin 1.-4. aksiomlart
odanir. Aydrndrr ki, (x,r)=llrll olar. Onda Kogi-Biinyakovski barabarsizliyi
aga$rdakt gekle dugar:
vx,ye R^ ll/1. (e3.3)
l(,,y)|.,1,1;
Buradan ahnrr ki,
(*,y)
-ll,ll llyll <Q,y)<ll,ll llrll oemati Yx,v+0 -1< s1
ll;ii lirii
olar. Onda
3le[o,n]var ki =cose. (e3.4)

f arif 2. (93.4) barabarliyindaki
ffi
g bucalrna x vo y vektorlan aras,n-
dakr bucag deyilir. Tebii ki, (*,y)= 0 olduqda x vo y vektorlarna oftoqo-
nal vektorlar deyilir.
R- fezasrndakr er ,€2,...,€^ bazis vektorlarr Vi =t,* tigtin lle,ll= I vo
t",,")={?, 'rlt, ,.nni odeyirter. Bela bazise ortonormat bazisdeyitir.

Csbrden melumdur ki. YL:R^ +.Rt xatti gevirmesi ugun lfeR'
vektoru var ki, Yxe R^ tigtin Z(x) =(r,€) gosteriligi do$rudur. Yeni, R'' fe-
zasrnda VL: R^ -+ RI xetti gevirmesini skalyar hasil vasitesile vermek olar.
Tarif 3. Skalyar hasil teyin olunmug xetti goxlu$a Evklid fezast deyilir.
Aydrndrr ki, R' fazasr (93.2) skalyar hasili ila birlikde Evklid fezast emela geti-
rir.
$94. $oxdeyigenli fu n ksiyan t n diferensiallanmast
94.1. Ntiqtede funksiyantn ttiramasi ve diferenslalt
Tarif 1. Faz edek ki, f : E c R^ + R' funksiyasr va r€ E noqtasi ve-

rilib. Bundan elave, lL"e L(R',R') xetti gevirmesi varsa ki,
f (*+h)-f(r)= L-(h)+a(x,h) P4-'tl

mtinasibati odenir. Burada
_313_
analiz
x+he E, a(x,h)=o(h) .h--+o r,

-o]
[q#-r,
Onda f, funksiyasma x ni5qtasinde diferensiallanan funksiya, L, xalli
gevirmesina / funhsiyastn,n x niSqtesinde tiSramesi, L,(h)-a ise /
funksiyastiln x ni5qtasinde diferensialr deyilir. / funksiyasrnrn .r noqte-
sinde toremasini f'(*) , f funksiyasrnrn x noqtesinda diferensiahnr iss
af (*) vo ya Of (*) kimi igara edirler. L(x,h)=x*h-x=h vektoruna ar-
qument arfimt, Lf (*,h) = -f (x+ h)- f (.) vektoruna ise funksiya arfimt
deyilir. Bu igarelemelerden sonra (94.1)-i aga$rdakr kimiyaza bilerik:
Lf (*,h) = df (.)(h)+ o(h),
h -) 0 (e4.1')
af (*) diferensialrnn h uzarindeki qiymetini df (x)(h) va ya L,(h)
kimi yazrrlar. df (x) diferensiah xe R^ noqtasinde he R'' vektoru [rzarinde
teyin olunur. Bagqa sozle, af (*) diferensialr baglan$rcr xe Rn' noqtesinda
he R^ vektoru tizerinde tayin olunur. Bu vektorlar goxlu$unun ozti rn olgtilti
faza tagkil edir. Bu fazaya xe R' ni5qtasinde R' fazastna toxunan feza
deyilir ve TRi kimi igara olunur. df (x)(h) ise /(x) e ^R' noqtasine tatbiq
olunmug vektordur, Bagqa s6zla, af (*):TRi -+ TRIrn va L*(h) = f ' (x)h .
Belalikle. birdevisenli halla tam analoqiva saxlantlrr. Oger funksiya arttmt

arqument artrmrna nazeren xatti funksiyadan bu artrma nazaran yUksek tertib-
den sonsuz kigik kemiyyat qadar farqlanirse, onda ona diferensiallanan funk-
siya deyilir.
94.2. Heqiqi qiymetli funksiyanrn

xilsusi ttiremeleri ve diferensialt
Farz edak ki, Ec R' agrq goxluqdur.

Teklif 1. f : E c R^ -+ R" funksiyasrnrn koordinat funksiyalarrnt
-f, , R^ + R' i =l,n i L, € L(R^, R') xetti gevirmesinin koordinat funksiya-
larrnr ise L,i '. R* -) Rt i =G igara etsek, onda (94.1) berabarliyi agalrda-
kr berabarlikler sistemina ekvivalentdir:
f,(*+h)- f,(*)= L,'(h)+a,(*,h), i=t," (gl.zl
-3t4-
V.A.Mehrabov
Netice. c R" -) R', funksiyaslntn xe E noqtasinde diferensial-

f : E
lanan olmast ugun her. bir -f,, R^ -+ Rr t =G koordinat funksiyasrntn
xe E noqtesinda diferensiallanan olmast zeruri va kafidir'
< Bunun isbatr funksiyanrn noqtada diferensiallanmast terifinden, $92-
daki Teklif 1 va (92.2)-dan gtxtr. >
Lrt
(94.2) mtinasibeti gosterir ki, L, = xatti gevirmasini
L,n
tapmaq ugun I :R"' -) Rr funksiyastntn Z,i diferensialrnl tapmaq kifayetdir.

f funksiyalarr ise heqiqi qiymetli funksiyadtr.
Ona gore da bu ctir funksiyalartn diferensialrnt aragdtraq'
Fez edak ki, : E c R^ -+ R' funksiyasl vo x€ E noqtasi verilib. indi
f
af (*) diferensiahnr tapaq. Yhe E E agrq goxluq ofdugunOan llftll
goturek,
kigik olduqda x+he E olar. x=(x,x2,...,x,)^lr=(4,hr,...,1x^) igara

edak. Onda / funksiyasrnrn x noqtesinde diferensiallanan olmasl aga$tda-
krna ekvivalentdir:
(r, + l\,...,x, + h^)- (*r,...,x^) =
f f
o(r,)' 4*...* o(*^)' h^+o(h), h -+ 0. (94.3)
=
Meqsadimiz q(x), i=\memsallartnt tapmaqdrr. Ona gore de Vft arttmt
evezine e,, i=\m bazis vektorlarrna paralel otan lr=(0...,0,4,0,...,0)eR' ar-

trmrnt gotiirak. Onda (94.3) beraberliyi aga$rdakt gekle dtiger:
f (rr,..., xi-t, x, * h,, xi*t,..., x - f (*r, -.., xi-., xi, xi*,,..., * =
^) ^)
= a,(x)' h, + o(h), h --> 0, (94.4)
vektorunun segilmasinden aydrndrr ki, lpll= lal + o(h)= o(h,)
ft
do!rudur. Onda (94.4) berabarliyiagagrdakt gekle duger:
f (*r,..., x i-t, x i I h,, x i*1,..., x,,) - f (*r,..., xi-1, x i, x i*t,..., x,,) =
=a,(x)'h,+o(h,), h, -+0 (94.5)
/ funksiyasrnrn ri deyiganinden bagqa qalan deyigenlerini qeyd etsek,

yani f (xr,...,xi-t,xi,xi*1,...,*^)= g(*,) igare etsek (94.S)-den alnq ki, f
funksiyasr .r, arqumentinin funksiyasr kimi diferensiallanandtr. Do$rudan da
-315-
analiz
(94.5) beraberliyinin har iki terafini ft, -ye bolsak ve h, -+ 0 olmaqla limite keg-
sok alanq:
,r,^ f (*r,...,x,-rr7,r h,,x,*r,"',x =
ttllt-
4)o hi
= o,(x) ' (94'6)

Terif 3. (94.6) baraberliyinin sol tarafindeki limita / funksiyastntn x
noqtesinde x, deyigenine g6re xtisusf tiiramasi deyilir. Xuisusi torameni
agalrdakrtardan biri ile igare edirler: (x).

Y,t,'(x),n,f
/ funksiya.,n,n 4@ toramesi x noqtesinda q bazis vektoru istiqa-
d*,
metinde qiymatlerinin deyigma sriratini xarakterize edir. a,(x), i--1,m

/-in
emsallartntn (94.6) qiymetlerini (94.a)-de nezore alsaq a9a$rdaktlart alartq:
Lf (x,h)=# h,*Y n,*"'*ff'h^+o(h), h ->0 ' (94'7)
+Y-99-. h, *...* %l') h^. (s4.Bl
' %('l
.
df (x)(h)=
d*, 4' d*, ' d*^
Belelikle bu teklifi aldtq.
Teklif 2 (Diferensiallanma ugun zeruri gart). Ferz edak ki,
: E c R^ --> R' funksiyast x e E noqtesinde diferensiallanandlr. Onda
x
f
noqtesinde / funksiyasrnrn britun x,, i=W deyiganlerine gora xtisusi to-
remaleri var ve bu toremaler df (x)(n) diferensialrnr (94.8) d0sturu vasitesile

birqiymetli teyin edir.
Bazen ft vektoru avezine Ax=(&,,M2t"'tA'r,) vektoru goturUliir ve
bilirik ki, Lx, = dx,, i =1,m. onda (94.8) berabarliyi agalrdakr gekilda olar:
af (x)(x\= %(') ' dx,' ++9

E,
'
' +. '* '#')
dx, ' dx, ' (e4'el
' dr, dx^
94.3. Diferensialtn koordinatlarla ifadesi.

Yakobi matrisi
f :E c.R^ -) R', funksiyasr xe E noqtesinde diferensiallanandtrsa,
-316-
V.A.Mehrabov
onda onun butrin koordinat funksiyalart f,'.R'' -+ Rt i=l,n diferesialla-

nandrr. / funksiyastntn Ie E noqtesinde diferensiallanan olmast (94.2) mu-
nasibeti ile ekvivalent oldulundan altrtq:
af,(x) (n)
df,(x) (h)
af(*) (h)=
df,,(x)'(h)
df,(r)
h+Yln- a, +...*{@ h
0,, dx, dx^
df,(*)
Dx,
4+{&.n,*...*p-
dxz ox^
h
df,(x) df,(*)
%(*).r,*
dx, d*,
hr+ "'+
d*^
h
df,(*) df,(') d7@)

0,, dr, d*^
dfr(*) )fr(*) df,(*)
(s4.11)
0,, d*, d*.
df,(*) df,(x) df,(*) l';)

dr, d*, d*^
df,(*)
Terif 4. (94.11) mttnasibatindeki matrisine Yakobl matrisi
d*, ),=,
j=l'n
deyilir
Bilirik ki, f : E c R^ -s R' funksivastntn xe E noqtesinda df (x) ate'
rensiah l(lgzasrndan R' fazasrna tesir eden . Bu gevirme-
larle n xz olgulti matrisler arastnda birqiymetli uylunluq var. df (x) xatti 9e-
virmasine uygun olan matris mehz Yakobi matrisidir. Hetta bezen df (x) ve
ya f'(x) xetti gevirmelarini Yakobi matrisi ile eynilegdirirler. Belelikla a9a$r-
' K.Q.Yakobi (1804-1851) - Mahgur alman riyaziyyatgrsr/

-317-
analiz
dakr teklifi aldrq.

Taklif 1. Oger f : E c R' -) R" funksiyast ,re E noqtesinde diferen-
siallanandrrsa, onda bu noqtede / funksiyasrnrn britrin f t =G koordinat
funksiyalarrntn buittin dayigenlere gore xtisusi toremelari var va df (x) dife-
rensiah bu xtisusi toremelar vasitasile birqiymatli olaraq (94.11) dtisturu ile
teyin olunur.
Farz edek ki, : E c R' -) R' funksiyasr xe E noqtasinda diferensi-
f
allanandtr. Onda aga$rdakrlar do$rudur:
f (*+ n)- f (*) = L,(h)+ o(n), h -+ o,
L'(h)=o(h)'
Buradan alartq f (r+n)- t(x) + 0, h -+ 0. (94.121
Demeli, / funksiyast .r € E noqtasinda kesilmezdir. Bagqa.sozla, niSqtade
diferensiallanan funksiya hemin n6qtede kesilmezdir. Bu hokmtin tarsi
dogru deyil. Q0nkt hetta birdayigenli funksiya haltnda da kesilmezlikden dife-
rensiallanma gtxmtr. Birdeyiganli funksiyada diferensiallanma ile sonlu tora-
menin varlrgr ekvivalentdir, lakin goxdeyigenli funksiya haltnda bu mtinasibat
murekkabdir. Bilirik ki, coxdavisenli funRsivada df (*) diferensialtntn varltdtn-
dan xirsusitoremanin varhdr crxrr. Bu hokmun d61[5Ei-dodru devil.
t' x''x' ro
Misat 1. f ('',', )=
f
funksivastntn (o'o) noqtesinda
{0, ;, ;, =;
xususi toremelerinin varlt$tnt ve diferensiallanmastnt aragdtraq.
Ayd nd r ki, funksiyan n xtrsusi toremeleri a9a$tdakt na baraberdir:
r r r
a/(0,0 ,. f (0+4,0)-/(0,0)
llttt-
n
v
Dx,
- lrt-} 4
-
ar(0,0)
- ' '-lrm f (0,0 + hr) -,r(0,0)
-0
d*, 4+o hz
Demeli, f (*r,x, ) funksiyastntn (0, O) noqtesinde xtisusi torameleri var,

lakin bu noqtede funksiya diferensiallanan deyil (bu n6qtada funksiya hatta
kesilir).
-3 18-
S.K.A v, V.A.Mehrabov
$95. Diferensiallanmanrn sade qaydalan
95.1. Diferensiallamanrn xattiliyi
Teklif 1. Farz edek ki, -f,,-fr: E c R^ -) R' funksiyalarr xe E n6qte-

sinde diferensiallanandrr. Onda V4,4e R adadleri rigrin (4A*)"fr)(.)
funksiyasr da xe E noqtesinde diferensiallanandrrve
@f, * Lf,)' (*) = 4f,' (4* L.f,'(x) tss.rl

do$rudur.
@t, * 1,-f,)(* - Qf, * 4f,)(*) =

+ h)
= 4f, (x + h) + t f, (r + h) - 4t U) - Lf, Q) =
= 4 (f,(x + h)-, (,)) + 4. ("f,(x + h) - r,(,)) =
= 4 (r,' (x)(r)+ o@))+ a (ti U)ft)+ o@))=

= 4. f,' (rXa) + 4. o (n) * t,. f; (.)(n)* t,. o(n) =
= (n f,' (*) + 4. .f,' (r))trl + 4. o (n) * 1,. o (n) =

=(4'7' (*)* 4 f,' O))@)+o(h), h -->0. (e5'2)
Buradan ise diferensiallanmanrn terifina gore (95.1) berabarliyini ahrrq.
Teklif 2. Ferz edak ki, f ,g, E c R' + Rt funksiyalat xe E noqte-

sinde diferensiallanand rr. Onda
I (f -S)(.) funksiyasr da xe E noqtesinde diferensiallanandrr ve
a9a!rdakr dolrudur:
z. s(*)* 0 olarsa, (f),r, funksiyasr da xeE noqtesinda diferensial-
lanandtr va aga$tdakr do!rudur:
tf)l{,)=W(es.4)
birdeyigenlifunksiya Ugun olan isbatla analojidir. >
_3t9_
analiz
Qeyd. (95.1) dusturu o demakdir ki, fr' (x) ve fr'(*) toramesina I va
,B Yakobi matrisleri uy$undursa, onda (Afr* 4f)'(x) toramesine uygun C

Yakobi matrisiC=4.A+4.8 gaklindedir. (95.3) dusturu o demekdir ki,
(f S)(.) hasilinde x,, i=lm dayigenina gora xUsusi torema agalrdakr
kimi hesablanrr:
(r,, y.,, *^) *
ry_- g (x,, x2,..., x
^).of
(x, x" "'' x^)
+ f (x' x2,..., x,1.dE
0r,
(95.4) dusturu da analojidir.
(95.3) ve (95.4) mrinasibetlarini diferensial rigtin yazaq:
d(f (*).g(x)) = f (*).a(s(.))+ s(x) d(f (x)), tss.s,)
,(#)=fr[* ?) d(/(,))- r(,)a(s(,))J (es.4')
(95.3) mtrnasibetini k dane funksiyanrn hasili I @) -fr(x)'..f (x) trgtrn

ds timumilagdirmak olar:
a (f,(*) ' f,(*) ' fo@)) = d (f,(x))' f,(*)' : ' fo@) +
+ f,(x) . d (fr(*)). ..
_fo@) + ...+ f,(x) . fr(*). .. d (fr@)) .
95.2. Miirakkeb funksiyantn diferensialt
Taklif 1. Fez edek ki, f : E c R^ -) R' funksiyasr xe E ndqtesinda,

g; R" -+ Rk funksiyasr y = f (*) noqtasinde diferensiallanandrr. Onda
(S " f): E c R^ + Rk funksiyasr xe E noqtesinda diferensiallanandrr va
(s " .f)' (r) = g' (y)" f'(x) (es.s)

dtisturu do!rudur.
(95.5) dristuru o demakdir ki, f ve gfunksiyalan x vo /(x) noqtele-
rinda diferensiallanandrrsa vo uylun toremeler f'(r):TRi -->TRi,n va
s'O):TR|r, - TR!,.ru, ise, onda (s " f ): E c R^ -+ Rk murekkeb funk-
-320-
S. K. Abd u I I ayev, F.A. Abd u I I ayev, V.A. M eh rabov
siyasr x noqtasinda diferensiallanandrr vo onun (5" f)' (x):TRi -TR!,",

toremesi S' (y)" -f' (*) superpozisiyasrna beraberdir.
h)-(s . f)(*) =
(s " f)(**
= s(f (x+ n))- s(f (.))= s(f (x+ n))- s(v). (e5.6)
f (x + h) = y + rl igare edak. Onda

q=f (x+h)-y=f (x+h)-f@) fl
olar. Bu ifadani (95.6)-da nazara alsaq altrtq:
(s " f)(, + h)- (g " f)(r) = s (y + rr) - s (y) =
= (s'(r))(rt)*o(n), rt +o (es.7)
burada o, rt +0.
W-
g'(y)-in xettiliyini vo (.) baraberliyini nezere alsaq alartq:
(s " f)(* + n)-(s " f)(*)= (s'(y))(f (x+h)- t GD*
+o,(f (x + h) - f (-))= (s'(r)) ( f' @) (h) + o, (n)) +
+o,(y'1x1(h)+ o,(h)) = (s'(y))(f'(x) (a))+
+ (s'(r))(o,(n))* o,(f'@) (a)) * o,(h). (e5.8)
llo^ (ft)ll
burada h -+0.
ffi-0,
L: R' -+ R' xetti gevirmesi tlgrin Z(f )= O(€) oldugundan, onda
(s' (v))(o,(h)) = o (o,(n)) = o (h), h -+ o
o,(7' 1r\1t )+ o,(n)) = o(h), h -+ o
(r)ll^.
burada ll, -)0, h-->0.
llrll^.
Bu berabarliklari (95.8)-da nazera alsaq, alarrq.
G" f)(x+h)-(g" f)(*)=
= (s' (r)X f' @) (n)) * o (n) =
-32r-
analiz
= (s'(r) " f' (r))(t)+ o(h), h -+ o. (es.e)
Bu isa diferensiahn terifldir. Demeli, (S " )' (*) = S'

f (y)" f'(r) . "
(95.5) beraberliyi diferensialla a$a0tdakt kimi yaztltr:
d (s " f)(,) = as(v)'df (*)'
Bu beraberliyi koordinatlarla yazaq. Bunun tigtin
"f =(f,,fr,...,f,); g = (gr,82,"',go ) igare edek' onda

df,(*) df,(*) al(r)
D,, d*, d",
dfr(*) dfr(*) dfr(*)
f'(*)= d,, d*, d*.
df"(*)
dr,
ve
d*,
df,(*)
d*.
ds,O) os,O) og,(v)
dy, 0y, dy^
osrO) dsrO) dsrO)

s'(v)= 0y, 0y, dy,
osoO) dsoO) dsoO)

dy, dy, dy,
Bunlarr (95.5)-da nezera alsaq, alartq
E(g"/), (x) d(g "/), (x) o(g./), (r)
E, d*, d*,
d(g " f ),(x) D(g "/)" (x) E(g "/), (r)
(g./) (,)= d*, d*, d*^
d(g. f)*(x) E(g "/)* (x) 0(g"/)* (x)

dx't d*, d*^
-322-
S. K.Abdu I I ayev, F.A.Abdu llayev, V. A.M eh ra bov
ds,O) Ds,(y) ds,o) df,(*) Df,(r) df,(*)

dy, dy, dy, E,, d*, d*^
osrU) dsr?) dsro) af,@) dfr(*) dfr(t)
dy, dy, dy^ X 0,, dr, d*,
dsrU) 0go(y) }sr?)

dy, oy, dy,
Bu baraberlik o demekdir ki, f'(x) ve S'(y) xetti gevirmelerinin Yakobi

matrisleri uy$un olaraq A veB matrisleridirse, onda (g" f)' (x) xatti gevir-
mesina uy$un C Yakobi matrisi C = B'l geklindedir.
Bu taklifin bir xrlsusi halna baxaq. Farz edek ki, z= g(fr,!2,...,f,)
funksiyasr verilib. Burada !i = .fi(x,xr,...,x^), i =l,n . Farz edek ki, t = 1
hahnda Teklfl 1-in gertleriodenir. Onda sonuncu beraberlikdan alanq ki,

z=g (f, (*r, x2,..., *.), (x, xr,..., x (*r, *r,..., *
-f, ^),..., f^ ^))
murekkeb funksiyasrnrn xj, i =7,m deyigenlerine gore xususi toremasi
aga$rdakr gekildadir:
E(s./)(,) dg f (.)) atQ)
=
0*, 0y, d*.,
ds f (*) ,f:(-) * *at(.r(,)) dfr(*)

+
dy, d*, dy" d*,
, i=rn(e5.10)
va ya
a(e:./X')=2 as(f (.)) df,(,) j
=l,m ' (95.11)
dr, i=t
' dy, d*,
5.3. istiqamate gtire ttireme. Qradient
Tarif 1. Fez edek ki, f :U (ro). R* --> Rr funksiyasr va baglan{rcr xo
noqtasinde olan i vekitoru verilib. Oger sonlu
.f (*o +,t)- f (.)

D,.f (*o)=
ls t
(es.12)
limiti varsa, onda bu limite f funksiyasrun xo nt5qtesinde i vektoru iizre
-323-
analiz
ti5remasi deyilir.
Taklif 1. Farz edak ki, f :U (xo). R'' -+ R' funksiyasr xo noqtesinde
diferensiallanandrr. Onda /
funksiyasrnrn x0 noqtesinda i vektoru uzre to-
remesi var vo aga$rdakr dtrstur dolrudur:
D,.f (*o)= u/\ ,f Dr, ,,, *{-('o)
f'(*o)(;)=4d Dr, ,
,,*...*{@.,.
d*.
(95.13)
f (*o + ti)- f(ro ) = f' (*o)(ru) * r(ti) =

= t. f'(xo{;).
"(,i)
Buradan alarrq:
.l:* f (*,
\ -
+ n)- f (*r)
/ ' -'_'l:* -'\ / ,(,i)
_,,*,' .f'(ro;(;). \ _
t)0 t tal t
=.f,(xox;)=+r)
oxt
,, *@.
oxz
.vzt...*df^(*o) u^
ox^
Bu isa (95.13) dristurunun do$rulu$unu gosterir. >
Qeyd. eger Teklif 1-de v vektoru avezina R' fazastndakr bazis vektor-
larrnr -
er =(1,0,0,...,0); er= (0,1,0,...,0);... e^=(0,0,...,0,1)
gotUrsak, onda (95. 1 3)-dan alarrq:
eiJ (*n)=%*)
D"f \ u,
0*,
, i=tn.(gs.t+l
Netice. f :U (xo). R' -+ Rt funksiyasr xo noqtesinde diferensialla-
nandrrsa, onda V{,[ vektorlan ve Y).,,4. R adadleri tigun / funksiya-
s,n,n i = 4.ir+ 1r.i vektoru trzre toremesi var ve agagrdakr dlrstur dogru-
dur:
D"f (*o)= D4u,*t,u,f (*o)=
= 4.D,,.f (ro)+ L.D",f Go). (9s.1s)
Bilirik ki, YL*o: R^ -) rRl xettigevirmesi ugun 3f e R' vektoru var ki,
Vx e R' tigUn
-324-
V.A.Mehrabov
L.,(r)=(*,6) (es.16)
dusturu dogrudur.
Tarif 2. f'Uo) toxunan funksiyasr da R^ -+ Rt tesir eden xatti gevirme
oldu$undan bu funksiyaya (95.16) barabarliyi menasrnda uy[un olan {e R"
vektoruna f funksiyasmtn xo niSqtesinde qradienti deyilir va qrad f (x)
kimi igara olunur.
Vft e R' ugun
f' (,,)(h)= %* ) *af!') h, *,.*9f!o) 1,^ =

4
dxr dxz dx.
df (*,) af G) af Q,)
=[[ ,(lq,hr...,h^)
oldu$undan (95. 1 6) dtisturundan agagrdakrnr alrrrq:

0f(,,) df(*,) df(*,)
f (x) = Ea ' d*, )"') d*^
qrad (e5.17)
Qradientin manastnt aragdrraq. Faz edek ki, x, noqtesinde ee R'

vahid vektoru verilmigdir. Onda
D"f (*o)=(qrad f (ro),")=ltrodf (rr)l .cose (es.ls)
olar. Burada rp bucagr qradf (x) ve e vektoru arasrndakr bucaqdrr. (95.18)-
dan alrnrr ki, qrad f (x) * 0 olduqda D,.f (*o) toremesi e = 0 olduqda
ozrintin en boytik qiymatini altr. D"f (xo) toramasi / funksivasrnrn xo noqta-
sinda e vektoru istiqa matinde d;m;tr reti ni xa ralterize etdivinda;;l r
LKL
n
x, noGrsindan qrad/(x)istiqametinda hereket etsek /(x) funksivasrnrn

ilivmetlerinin devifr6Eii an b6vuk olar. oks istiqarEioa heraket etsek
/(x) funfsiyasrnrn qiymatleri en boyuk silretle azalar. qrad f (x)-o perpen-
dikulyar istiqametda funksiyan n qiymatleri nin deyigme suireti srf rd r.
r r r
Tarif 3. Funksiyanrn verilmig istiqametin vahid vektoru tizre t6ramesine

funksiyantn hamin istiqamet iizra ttiremasi deyilir. Bilirik ki, e vahid vekto-
ru istiqamatverici kosinuslarla teyin olunur. Yeni s = (cos G , cos dr,...,cosa^) .
Burada a,, i=lm bucaqlarr e vektorunun qbazis vektorrarr ire amala ge-
tirdiyi bucagr gosterir.
Onda Terif 3-den istifade etsek alarrq ki, / istiqamatinin vahid vektoru e
-325-
analiz
vektoru olarsa aga$rdakr dustur do$rudur:
ry = D"'f (xo) = (qrad f('o )'') =
df (,0
=ry .cos&,.ry'cosa2+
dr^
cosdn
95.4. Ters funksiyantn ttirame dUsturu
Teorem Farz edek ki, f :U (xo) . R' -+ V (lo). R' funksiyast ve-
"1.
rilib va bu funksiyann f-',V(yo)-+U(xr) ters funksiyasr var. ogar f
funksiyasr xo noqtesinda diferensiallanandrrsa vo f'(*o):fni -+ TRi, to-
rame funksiyastntn (f'Go))-':TRi,-+fRi ters funksiyast varsa, onda
f-',V (yo)- U(*o) tars funksiyasr yo noqtasinde diferensiallanandtr ve

aga$rdakr dustur do$rudur:
lr'f'(vo )= [f']-' (xo ). 1ss.ts)

Basqa sozle. oarsrlrqlr ters funksivalarrn toramaleri qarstltqlt ters xetti
cevirmalardir.
t = f (*o + h)- f (xr) 1ss.zo1

olar. Digar terefden
xo = f-' (lo); xo + h = f-' (lo + t) onda
.f-, 00 *
h= t)- f-' (yo) (95.21)
olar. f funksiyast xo noqtasind", f-t
funksiyasr isa yo noqtesinde diferen-
siallanan oldu$undan hamin funksiyalar uy$un noqtelerde kesilmezdirlar. On-
da (9S.20) ve (SS.Zt; beraberliklerinden a9a$rdakr ifadelerin do$rululunu ala-
flq:
-+0=h-->0 n h-'>0+r-+0 (*)
t
t = f'(x,)(h)+ o(n) = o(n)+ o(h) = o(h), h -+ 0 .
isbat edek ki, f'(xo) gevirmesinin tarsi varsa, onda h-O(t), t-+0
olar.
t= f'(xoXl)* o (ft) oldugu UsUn
-326-
V.A.Mehrabov
lf' Qo)]-' (,) = h +lf' @o)]-' r(l) = n + o (h) . (s5.221

Onda alarrq
>llnll-lV (n)ll rss.zz'y
ll[r't,, lJ' t,fl
Digar terafdan ,,,,$ffi = 0 oldugundan atrrrq
I
to =, gotiirsak 3, > 0 var ki Vft e l?' ugtin
llall.a orduqda
ll#ll
.! o,,, Demari,
ll4l. a=ll,(r)ll .y (es.2s)

(95.23) mrinasibetini (95.22')-de nezere alaq. Onda
llrll. a ll[r,t,,)]' (,)ll=$

orduqda r"n,
11n11szllV'(,, )l-' (r)ll < cfirll orar
Demeli, h=O(t), h-+0

(*) miinasibetini burada nozara alsaq,
n=o(t), r-+o (95.24)
oldulunu alarrq. Buradan ise o(i) =o(t), t )0 alarrq. Bunlarr nazare al-
saq (95.22)-dan alarrq:
lf'Qo)]-' (,) - n+ o(h) otdugu ristin

r, =lf'Qo)]-' (r) + o(h) =lf'Qo)]-' (r)+ o (r) veni
f-'Oo+t)- f-' (yo)= lf'@o)]-'(,) +o(t), t -+0. (es.zs)

(95.25) baraberliyi gosterir ki, f-' tars funksiyast /0 noqtesinde dife-
rensiallanandlr va (95.19) dogrudur. >
Qeyd. ovvalki movzularda gostermigik ki, L:R^ -s R' xetti gevirmesi-
nin matrisi A-drsa, onda ,Lrr :R^ -+R' ters xetti gevirmasinin matrisi l-t
olar. isbat etdiyimiz teorem tars funksiyanrn toremesinin taprlmasl tigtin konst-
ruktivdir.
-327-
analiz
95.5. Funksiyantn diferensiallanan olmasl tigUn kafi gart
R' noqtalariverilib.
farif l.Ferzedek ki, x,ye
goxlu$una x,l
{ze R' lz =(l-t)x+ty, O<r<t} noqtaler
ntiqtelerini
birlegdiran pargadeyilir va [x,y] fimi igara olunur.l*,y)\{r,y} goxlu$una

x,y ni5qtelerini birtagdiran intental deyeceyik ve (x,y) fimi igare edaca-
vik.
Teorem 1 (diferensiallanma i,igiin kafi gart). Ferz edek ki,
f :U (xo). R' -+ R funksiyasrnrn brltrin xrisusi toramelari var vo onlar xo
noqtesinde kesilmezdir. Onda / funksiyast xo noqtasinda diferensiallanan-

dtr.
onda llall., olduqda,

xo = (xl, x1,..., xo,) va ro * l, = (*l + l\, *l + hr,..', x0^ + h^)
noqteleri ile birlikda
(rl,ri + h,x! + 14,...,1* h^), (r,o,x!,xf + hr,..-,x0,* h^),.-.
(xl, *1, *1,..., xo^ + h,)
noqteleri va bu noqtelari birlagdiren pargalar B(*o,r) garrna daxildir' Onda
Laqranj teoremindon istifada etsek aga$rdakr berabarliyin do$rulugunu alartq:
/ ( ri + 4, rl * hr, ..., xo^ + n ^) - f (xl, *1, "', *o^) =
={f (ri + h,,xl + hr,...,xo^* h.)- f (xi,xi + h,xl + hr,.'.,x,,+ l, )}+
+ hr, "', x', + n.)} +
+
{t (ri, ti + h, xl + hr, -.., xo, + h,) - f (xl, *1, x!
{f (ri, rl,x!,..', *'^ * h^) - f (r?, *i, xo, "', )} =
+... + x}
(rl,rl+1hr,'.',*o^*h^)
_df (xl +0h,,xl+hr,...,x0.+h^) ,n-7"'-
-df
-
Dx,
af (*1 ,*1,-..,xo^+ 0h*)
-...-Tr;^= ,^ -UU ,.i a:"^) ,.
*r-t
-328-
S,K F.A. V.A.Mehrabov
af (ri + 0l4,xl + 4,...,*o^ + h.) df (*i ,*1,...,*1,)

+ 14+
E, Dr,
af (*i
\ ,*1,...,*2\
- "/ .
I /- ..tL
r
o*,
af (*i,xo,+0h,,...,x)+h^) af (*l,tl, .,r2)
+ hr+ "'+
d*, d*,
(xl,xl,...,x|) df (xf , x!,...,x) + oh^) a7 (ri , *i,...,*2)

*0f 1U
dx^
,* d*^ d*,
hm
Bu ifadede kvadrat moterizaler h-+0

olduqda srfrra yaxrnlagrr. Qtrnki
gerte g6ra, xususi toremelar -ro noqtesinde kasilmezdir. Onda sonuncu dustur
aga!rdakr gekla driger.
f (*i + h, *l * h2,..., x0^ + h.) - f (*i, *1,...,r1 ) =
_af (xi,xi,--,1) rt +o( rt * E/(x,o,xl, ..,xl)
dx,r rI)+-=;,--h'z+
(*i ':L
+o(hr1* ..*af '*") h^+ o(t
^)=
(xf, xI) (xl, xor, ..., xo^)
=df :1,..., *df -2
h^ + '... +
Ex, ^' d*,
(xl,x,l,...,xo^)
*df h,+o(h), h -+o
d'.^ |
Demali, !.:K -+R xatti gevirmasi var ki, f(.+h)-f(.)=t/n)+o(h), hA

olar. Burada
L(h)=ru*dr,*!yp,=*
(*l ,:1,...,*'^)
*...*df h,. >
d*^
Netice. ogar f :Gc..R^ sR funksiyasrnrn G oblastrnda kesirmez
xrisusi toramalari varsa, onda f funksiyasr Yxe G noqtasinde diferensial-
-329-
analiz
G oblastrnda butun xususi toremeleri kesilmez

landndrr. olan funksiyalar gox-
lulunu C'(G,R) rimi igare edaceyik.
$96. Diferensiallanan heqiqi qiymatli

funksiya i.igiin orta qiymet teoremi
Taklif 1 (Laqranj teoremi). Ferz edak ki, f :G c- R^ -+ R funksiyast

verilib ve [x, y].G, Ogar / funksiyasr [x,y] pargasrnda kesilmazdirse ve
(r,y) intervaltnda diferensiallanandlrsa, onda aga$rdakr berabarlik dolrudur:
1{e(x,y) f (v)- f (.)= "f'(6)(v-x)' 1so.l1
berliyi aga$rdakr gekla dtiger.

lde (o,t) f (**n)- f (")= f'(x+?h)(h). (e6.2)
indi F (r) = f (x + e [0, t] funksiysrna baxaq. Aydrndrr ki,

tn), r
r(r): [o,t]-+ R funksiyasr kesilmez funksiyalarrn superpozisiyasr rimi [0,t]

pargasrnda kesilmazdir, diferensiallanan funksiyalarln superpozisiyast kimi
(0,1) intervaltnda diferensiallanandtr. Demali, f (r) funksiyast birdeyigenli
funksiyalar tigtln Laqranj teoremini odeyir' Onda
3ae (o,t) r(1)-r(o)= F'(0).
Buradan alartq
3de (o,t) f (**h)- f (x)= f'(x+eh)(h)
isbat tamam oldu. >
(96.2) beraberliyini agagrdakt kimi yazaq:
f f
(*, + 4,..., x^ + h^) - (rr,..., x,) =
_Of (x,+ 1hr,...,x^+
0h^) af( xr+ 01q,...,x^+ 0h^) h
h+...+ d*,
E,,
Netica. eger f :GcR^-+R funksiyastntn G oblasttnda biltUn

xususit6remeleri 0 -a beraberdirse, onda bu funksiya G -de sabitdir'
-330-
s V.A.Mehrabov
$97. Qoxdeyigenli funksiyanrn yriksek tertibli

xtisusi ttiremeleri. $varts teoremi
f :U (*) c R' -+ R funksiyasrnrn

Tarif 1. Farz edek ki,
U (*r) atrafrnda df
(x,,!r',x.) xtlsusi toremesi var. Onda yeni
dx,
afG).rr(-\
:U (xo ) -+,p
R funksiyasr almrg oluruq. Oger bu funksiyanrn x, deyigani-
;,
no nozoron xo noqtasinde xususi toremasi varsa hemin toramaye f funksi-
yasnm xo ncigfasinde x, ve x j dayigenlarine giSre Z-ci tertib xtisusi ti5-
ramasi deyilir va
a'f xo) kimi igara olunur
dxdx,
Bagqa sozle,
d,f (*o)_ a (,)-l,,^,,. (e7.1r
Iaf
dxdx, dr,l d*, -l\*o/' \-" ''
a7(")
dxdx,-a',[V')
oser (97.1)-de i - 7 otarsa, onoa kimi igare otunur
dr,'
ve hemin toremeye f funksiyasn,n xo niiqtesinde x, dayiganine giSre 2-
ci tertib xiisusi tiSremesi deyilir. i * j ola$a, bu toreme qangtq ti5rema ad-
tanrr. Qarrgrq toremanin igarelemasinde q49 arqumentlar yazrhgr tora-
melerin atrnma ardrcrttrgrnr gosterir. orn3l'ilremanin qiymeti t6remenin
""'"
altnma ardrcrllrgrndan astltdtr. Yeni rimumiyyatle -''- {4d *a'-f L")
dxdx, dx.dx,
Qarrgrq toremelerin berabarliyi Ugun agagrdakr teorem dogrudur:
Teorem (gvartsl teoremi). eger f :U (xo) c R' -+ R
funksiyasrnrn u(xo) etrafrnda 9:44 ," a.f !'')qargrq torametari varsa
' dxdx, dxrdx,
ve onlar .ro noqtasinde kasilmazdirlarse, onda
' Q.A.gvarts (1843-1921)- alman riyaziyyatgrsr.

_331_
analiz
d'"f Qo) (*o)

)xdx, =d'f
dxdx,
olar.
Ferz edek ki, f :U (xo) c R'' -+ R funksiyastntn U (ro) atraftnda
aga$tdakt xususi toremasi var:
(.)
oo.r, .,rf .':f
e)= 0x,,0x,r...dx,r
Onda yeni a,,,,,,. ,rf Q):U(xo)-R funksiyast almtg oluruq. Oger bu
funksiyanrn x, dayigenine nazeran xo noqtesinde xtisusi toremasi varsa he-
min toremeye f funksiyastntn xo ncigfasinde (k+l)-ci tertib xiisusi tbra-
do.'-f Qo)
meJ deyilir ve kimi igare olunur. Bagqa sozle,
Dx,,Dx,, ...dx,rdx,
Do-'.f (ro )
Ex,,dxn ...dx,rdx,
=fr{r,,0, u/(,))(,,)
G oblastrnda k -s tertibe qader ( fr daxil olmaqla) btttUn xttsusi toreme-
leri kesilmez olan blrti.ln funksiyalar goxlu$unu Cr (G,R) fimi igara edaceyik.
Onda induksiya tjsulu ile $varts teoreminden alanq ki, f e Ck (C,n)olarsa
onda Vxe G noqtesinda a4,,,, ,,^f (x) tOremesinin qiymeti diferensiallanma
ardrcrllrgrndan astlt deyil.
Fez edak ki, f (x,,xr):GcR2 -+R funksiyast Ci(G,R) sinflndendir
ve [x,x+ h]cG gerti odanir. Onda q(t)= 7(x+th) re [O,t] funksiyastntn
A@) U) toremelerini hesablayaq.
q(t) = f (*, + tl4, x, + thr);
rp'(t) =d,f (*, + th,,xr+ thr)h,+drf (x,+'th,xr+ thr)hr;
d (t) = d,,f (*, + t4, xz + thr) 42 +

+ 2d,, f (x, + tl4, x, + thr) 4h, + d rr.f (*, + th,, x, + thr) hrz -
Bu berabarliklarde g Q) va q'(t) tilremelarini simvolik olaraq agagrdakt kimi
yazmaq olar:
,p (,)=(D,ft, +Arhr)f (x+th);
-332-
S.K.Abd ul I ayev, F.A.Abd ull ayev, V.A.Mehrabov
e" (t) = (d,4 +A zhz)' f (* + th) (s7.zl

Riyazi induksiya tisulu ila isbat etmek olar ki,
,pu) (t)=(d,h,+drhr)r f (*+th). (92.3)
Bu yazrhg bele baga drigri[ir: (E,ft, +E,frr) ikihedlisi t-cr qr]wsta vrlksalffi
d,,d, diferensiallarrnrn qriwetleri /(x,y) funksivasrnrn uvqun xususitoreme-
larinin tartibini oosterir. ft,,1r, ededlerinin quvvetleri ise adi ededlerin quwetlari
kimi hesablanrr.
egar /(4,x2,...,x,,):GcR' -)R funksiyasr C* (G,R) sinflndendirsa
ve [x, x+h]c G gerti cldenirse, onda g(t)= f (x+th) re [O,t] funksiyast-
nn g$) (r) toramesi ligtin agagrdakr dustur do$rudur:
,u') Q) = (d,h + d rh, + ... + d n,h,,)r f (* + th) . (97.4)
$98. Qoxdayiganli funksiya iigiin

Teylor diisturu
Teorem Faz edek ki, f :U (x)c R'' -+ R funksiyasr C'(U(r;,n)

'1.
sinfindandir va fx,x+ h]c G gerti odenir. Onda aga$tdakt dustur do$rudur:
f (x + h) - f(r) = I fi ta,h + O,k +...0

^h,)o
f (*) * r, (x, h), (98.1 )
l.l1-t\'-l
r, (x, h)= (d,t4 + d,h, + ... + d,h.)" f (* + th) dt . (98.2)
{ Eh
(98.1) va (98.2) dlisturlartna inteqral qalq hedli Teylor diisturu deyilir.
gosterdik ki, rpe C'([O,t],n). OnOa birdayigenli A(t) funksiyasr tigun [0,t]
pargasrnda Teylor dristuru dogrudur. Bu funksiya tigrin Vre [O,t] tigtin inteq-
ral qalrq hedli Teylor dusturuna osasan alrrrq:
q(c)- q(o)=if,vu,
I
( t-t n-l
tol+J (n -t)!
') (t1dt =
0
-333-
analiz
=d@)*|.,n,@)* .,} rr,,-r) 1o)+
I
(, -,)"-' t
+l 1t1at. (e8.3)
0
(z -t)t
(98.3)-da r=1 gotrirsek, alarrq:
f ("+ n)- f (*)= ,i (o)* j{ to)*...*

-,)'-'
.firt'-'r1o)+i (t(n-t)r t
1t1at. (e8.4)
(98.4) dusturunda ,pu)(O) l<k<n ve g@ (r) toramelerinin qiymetle-

riniyerina yazsaq, (98.1) va (98.2) dusturlarrnt alarrq. >
Ogar Teoremin isbatrnda g(t) funksiyasr tigUn Laqranj qalrq hadli Tey-
lor dusturunu gotrirsek, aga$rdakr dUsturun do$rulu$unu alarrq:
.f (x+ h)- f (*)= 4+d,4+...d.h*)o f (,)*

I*tr,
*\@,h+drh+...+d^h,)' f (*+et), o<e<1. (9s.5)
(98.5) dUsturuna f (x) funksiyaa iigiin Laqranj qaltq hedli Teylor
diisturu deyilir.
f :U (x)c R' -+ R funksiyasr C' (U (r),R) sinfinden oldu$una gore
l\(d,h +d rhr+... + a
^h^)' "f
(* + oh) -
= \@,4+d,4+...+d^h,), f (*)*,(1lnll,), llnll - 0. (s8.6)
do[rudur. Onda (98.5) dlisturunu a9a$rdakr kimiyazmaq olar:
f (*+h)- f (*)=
=2*rr,r, +d,b +...d
^h^)r
f (*)*,(1141'
), ll4l - 0. (e8.7)
(98.7) dusturuna f (r) funksiyaa iigtin Peano qalq hedli Teylor
diisturu deyilir.
-334-
F.A v, V.A.Mehrabov
$99. Qoxdayigenli funksiyantn

ekstremumu. Zeruri gert
Tarif 1. Farzedekki, f :EcR'' .+R funksiyasr verilibvo n0€E daxili

noqtedir. Oger
1u (xo) vxe u (r) "f(r,) (f (-)> .f (*o)) (ee.1)
(")< "f
garti odenersa, onda xo nOqtasine /(x) funksiyasrnrn lokal maksimum
(minimum) nt5qtesi, fla) qiymetine isa funksiyanrn lokal maksimumu (mi-
nimumu) deyilir. oger VxeU(t)i{q} noqtesi tietin flx)<.f(a) (flr)rfl4))

gerti odenerso, onda xo noqtasina /(x) funksiyasrnrn ciddi maksimum
(mi nim u m) ni5qtesi deyili r.
Terif 2. Funksiyanrn lokal maksimum ve lokal minimum noqtalerine onun
ekstremum ni5qteleri, bu noqtelarde aldrqlarr qiymetlere isa ekstremumlan
deyilir.
Teorem 1 (Ekstremum iigtin zeruri gert). Farz edek ki,
f :U(xo). R'' -+ R funksiyastntn ,o = (r,0, xr,,...,xô ) noqtesinde 1-ci tertib
butun xtisusi toremeleri var. Ogar ;r0 noqtesi ekstremum noqtesidirso, onda
bu noqtede 1-citertib buttin xtisusitoremeler stftra berabardir. Yeni,
(x,o ,x_ro ,...,*.0)
ryE, _af
dr,
_ o,
ge =df
(x,o ,:ro ,...,xô)
= o, (99.2)
dr, d*,
a/(r') _df (x,o,xro,...,x,o)

_0.
d*^ d*,
x, ) funksiyasr
(x,- 6,x,+d) etrafrnda teyin olunmug birdayiganli funksiyadrr ve r,o noqtesi
d/(x'o':'o'"''x''')
onun ekstremum noqtesidir. onda "t t -
d(.:, = 0 olar. Ana-
E,
loji qayda ile (99.2) sistemindeki diger baraberlikleri da almaq olar. >
Qeyd 1. Teorem '1 ekstremum i.igtin kafi gart vermir. Heqiqeten de,
f (x,,xr,...,x,,)=(x,)' tunXsiyasrnrn 0 = (0,0,...,0) noqtesinda britrin xtisusi
-335-
analiz
toremelari stfrra baraberdir, lakin bu noqtade ekstremum yoxdur
Farz edek ki, f :U (r') c R'' -) R" funksiyasr xo e R'' noqtesinda dife-
rensiallanandrr.
ar(,') al(,') ar (,')
or, d*, d*,
af,(,') aI(,') af,(,,) (ee.3)
f'(xo)= or, o*, d*^
af,(*') af,(r') ar(/)

dr, drr. d*^
Terif 3. eg ., ,ong{|'(r')} < min{n, z} gerti odanarse, onda x0 noqte-
sine bohran nilqtesi deyilir. Burada m=l olarsa, onda x0 nOqtesinin bohran
noqtesi olmasr (99.2)-nin odenmasine ekvivalentdir. Demeli, funksivantn ekst-
remum noqteleri ela noqtelerdir ki. bunlar va bohran noqtelaridir. va da bu
noqtelerde xususi toremelerden biri voxdur. Demeli, diferensiallanan funksiya-
nrn ekstremum noqtelerini onun bohran noqtelerinin igarisinden axtarmaq la-
ztmdtr.
99.1. Ekstremum iigtin kafi gert.

Silvestr meyarr
Teorem 1 (Ekstremum iigtin kafi gert). Fez edek ki, /:(xo)c.ff+R

funksiyasr verilib va f eC'(U(xo),n) serti odenir. Bundan olavo, xo e R^
noqtesi / funksiyasrnrn bohran noqtesidir. Ogar funksiyantn x0 noqtesindaki

Teylor ayrrhgtndakt
f (*r, x21..., x^) = f (*ro , x2o , ..., *ô ) +
I YY),
.:2l#. Ex,Ex,
t
o- *, (llrll' ) rss.rr
a, f (*,)
F(D=f dxdx, ft. kvadratik formast
i'i=r
1. mtrsbat mueyyandirsa, onda x0 e R' noqtasi ciddi lokal minimum
noqtesidir;
2. manfi mtieyyendirse, onda x0 e R' noqtesi ciddi lokal maksimum
-336-
V.A.Mehrabov
noqtasidir;
3. Ham monfi, hem de mrisbet qiymetler alrsa, onda x0 e R'' ekstre-
mum noqtesi deyil.
Qeyd edak ki,
Yh*0= (0,0,...,0)e R' F(h)> 0 (ir' (ft).0)
olarsa, F (h) kvadratik formasr miisbet (manfi) miieyyan adlanrr.
Qeyd 2. Oger F (h) kvadratik formasr yanm muayyen yeni
F (h)r-0 (F(r)< 0) olarsa, onda x0 e R'' noqtasi ekstremum noqtesi ola di

biler, olmaya da biler.
Qeyd 3. F (h) kvadratik formasrnrn mUsbet va ya menfi mtieyyen olma-
srnr Sitvestrl meyarr vasitesita aydrnlagdrrmaq olar.
Teorem 3 (silvestr meyarr). eger (D (h)=iarh,h, kvadratik formast
i,i=t
verilibse ve bu formanrn
(ou)i.,=, (ee.s)
matrisi simmetrikdirse, onda bu formanrn
1. Mrisbet mueyyen olmasr ugun zaruri va kafi gert (99.5) matrisinin
brittin bag minorlarrnrn mtisbet olmasrdrr;
2. Menfi mrieyyen olmasr r.igtin zeruri ve kafi gert a,, < 0 va (99.5) matri-
sinin her sonrakr bag minorlarrnrn igarasini novbe ile deyigmesidir.
Bu teoremi iki deyigenli /(x,,xr) funksiyasrna tetbiq edek. Bu halda
(99.5) matrisi aga$rdakr gekilde olar:
a'-f(*o) a'f(r')
af- dxrdx, AC (99.5',)
a,f (*,) a, f (*o CB
dxrdx, d*r'
Onda kvadratik formanrn
1. Musbet mueyyan olmasr ugUn zaruri ve kafi gart I >0 AB_C2 >O
olmasrdrr;
2. Menfi mlieyyen olmasr ug0n zaruri va kafi gert I <0 AB_C2 >O
olmasrdrr.
1
D.D.S|lvestr (1814 -1897) - ingilis riyaziyyatgrsr.
_337_
analiz
5100. Qeyri-agkar funksiya haqqlnda teorem
100.1. Qeyri-agkar funksiya anlayrgl
Ferz edek ki, mr.istevinin (x,y)e R2 noqteleri

x'+y' -1=o (100.1)
munasibetini odeyir. (100.1)-de x deyigenini qeyd etsek, onda y deyiganini
ixtiyari gotura bilmarik. Demeli, y vo x dayigenleri (100.1) mrinasibeti vasite-
sila bir-birine ba$hdrr. Bu isa o demekdir ki, y ve x deyiganleri arasrnda
mueyyen asrllrq var. Bizi o masela maraqlandrrrr ki, bu asrllrlr ne zaman
y=-f(x) agkar funksional asrllrq kimi ifade etmak olar. (100.1) tenliyini y
deyigenine nazaren hall edek:
y =il1;7. (100.2)
(100.2) ifadasi onu gosterir ki,
lxlci gertini odeyan x deyigani rigrin (100.1)
munasibetini y-in (100.2) qiymeti odeyir. onda y= (x) funksional asrhhgrnr
"f
qurarken, bu qiymetlerden heg birine ustijnluk vermak olmaz. Maselen,
y=f(x)=
J;7, *=%
-J;7, xe [-t,t]t{yr}
ifadesi (100.1) munasibetini odeyir. Demali, (100.1) mrinasibatini odayen son-
suz sayda y = f (x) funksional asrlhlrnr qurmaq olar.
Demali, (100.1) mtinasibetinden y
dayiganini x-rn funksiyasr kimi bir-
qiymetli teyin etmek mrimkrin deyil. Bilirik ki, (100.1) mtinasibetini odayen
(x,y) noqteler goxlu$u radiusu 1 olan gevredir. Aydrndrr ki, (100.1) ucun
y = f (x) birqivmatli asrhhdrnrn qurulmasr bu cevranin OX oxuna hilqiymaUi
i]6Eivalana bilmesi demek olar. Bu isa mumkrin devil. Lakin cevra Uzerin-
de V(xo,yo) *{(-1,0);(1,0)} noqtasi ootLirsek bu noqtenin ele etrafr var ki,
cevrenin bu etrafdakr hissesi OX oxuna birqivmotli Demeli,

bu atraftn (100.1) munasibetini odayen noqteleri ugun yegaoo y=/(x) fun-
ksional asrhlrlrnr qurmaq olar. Bele ki, bu halda y = (x) kasilmez funksiya-
"f
drrve yo= f@) gerti odenir. (-1,0) ve (t,O) noqteleri iss OI oxuna nezo-
ren (yaxgr) yerlagib, yani bu noqtelerin mrieyyan etrafrna dtigen gevro hissasi
OI oxuna birqiymetli proyeksiyalanrr va bu atrafda x= x(y) funksional asrlr-
Ir$rnr qurmaq olar.
Fez edek ki, F(x,,./o) = 0 gartini odeyen
-338-
v, V.A.Mehrabov
F(x,Y) = 0 (IOO.S)
mtlnasibati verilib. Yeni (xo,y)
noqtesi (100.3) munasibetini odeyir. indi
agaildah suahn cavabrnt aragdraq: Ne vaxt (xo,y) noqtasinin muevven
etraflnda (100.3) mtinasibati y devisenini *-rn y funksivasr kimitevin
edir. Basoa sozle. ne zaman-(*r,yo). noqTesini--mu-awen etratrnda (1oo.3t
tentivini y-e qoro hall etmek o edek ki, F(x,y) funksiyasr (x6,!o)
noqtesinde diferensiallanandrr. F(x,y)
funksiyasr (xo,y) noqtesinin etrafrn-
da oztinti diferensiahna (toxunan inikasrna) yaxrn apardr{rndan va diferensial
isa xatti funksiya oldulundan bu xettitenlikdan, yeni
Fj (*r,yo) (r- x)+ Fi (*o,yo) (y-yo)= 0 (100.4)
tenliyinden y deyigenini tayin etmek olarsa, onda griman etmek olar ki, bu
atrafda (100.3) tenliyini y-a gora hall etmek olar. (100.4) tenriyini y-e gore
hellede bilmak i.igi.in
{'(xo,y)*0 olmasr kifayatdir.
(100.1) munasibeti i.igun (100.4) tenliyini yazaq:
xo .(x - xo )* yo.(y -
yo) = O . (100.5)
Gorrinuir ki, (-1,0) ve (1,0) noqtelerindan bagqa gevrenin diger noqtereri

tigtin (100.5) tenliyini y -a gora hell etmek olar.
t 00 2
i:Iffi:I'jill 1"il:Iloo''o"
Teorem 1 (Qeyri-agkar funksiya haqqrnda teoremin sade variantr).
Fez edek ki, F(x,y):U(x,yo)-n funksiyasr U(*o,yo) etrafrnda agagr-
dakr gertleriodeyir:
1. F e Co (u (xo,yo ),R), p2t;
2. F(xo,yo)=0;
3. Fr'(xo,y)+0
onda (x,yo) noqtasinin
J,={xe nllr_ *,1.o}, J,={te nllt_yol< p} fl
gertlerini odeyen ).J = J,xJ, dizbucaqh etrafr ve lf : J, -) -/, funksiyasr var
ki, agagrdakrlar dogrudur:
-339-
analiz
a. {V(.r, y). J F (*,y)= 0} <+ {y = f (*)}
b. f eC'(J,,Jr), p21
". f'(*)=-lo,'
(r,r)] -Fi Q,y1=
=-lo,'(,,f (,))] ' .F,'(*,f (.)). (100.6)

Teoremin isbattndan avvel onun menastnr izah edek. Teorem onu g<is-
terir ki, 1.-3. sartleri odendikde 1J =J,x-/, duzbucaqlrsr var ki. F(x,y)=g
sertini odeven ndqtalar coxludunun bu dtizbucaqlrva dusen hissesi muewan
y=/(x) funksivasrnrn qrafikidir. Bu funksiva -I. intervalrnda tevin olunub.
C' sinfindandir va onu
Bunu bagqa ciir de izah etmak olar. Teorem onu gtisterir ki,
LI =J,x-/, duzbucaqhsr var ki. bu duzbucaqlrda F(*,y)=0 tenlivini /-a
oora birqivmetli hell etmek olar. Bu hell y = f (*) funksivastdrr. Bu funksiva
C' sinfindendir ve onu .
indi ferz edek ki, 4&,yr)>0. onda 1U(n,yo) YxeU(xo,yo) \@,y)*O

olar. Har bir atrafda mueyyen 6 etraf yerlegdiyinden r.imumiliyi pozmadan farz
edek ki, U(*o,yo) etrafr radiusu 2B olan dairadir. xo-t qeyd edak, onda
lo- f < ! < lo+ f olduqda Fr' (xo,y)>0 funksiyasrna baxaq. Demali,
F (*o,y) funksiyast lyo- 0,yo+ P) pargastnda ciddi artan funksiyadrr. onda
F (rr,yo - p). F (*0, yo) = 0 < F (xo,yo + p)
olar. F(x,yr- B) va F(x,yo+p) funksiyalarr kesilmez oldulundan
1a>0 Vxe R lx-xol<a
F (*, yo - B). 0 n F (x, yo + B) > 0. (100.7)
(100.7)-ni odeyen d -il a < B Ximi gotura bilerik.
Gtistarek ki, J=J,xJ, dilzbucaqhst axtanlan dUzbucaqltdtr. Yeni
f) gerti tidanir. YxeJ,gotrirek vo onu qeyd edek. Uclart (*,yo*0)n(x,yr+B)
olan gaquli pargaya baxaq, $erta gore, F(*,yo-B).0, F(*,yo+ B)>0 ve
-340-
V.A.Mehrabov
F(*,y) ciddi monoton artan funksiyadrr. Onda 3!y.lyo-0,y0+B] noqtesi

var ki. .F(r,y)=0 olar. Burada x qeyd olundu$undan, y deyigeni x-dan
asrltdrr. Onda hokm0 bela yaza bilerik. 3y(x)e lyn- f ,yn+B] noqtesi var ki.
f (x,y(x))=0 olar. f (*)=y(x) gdtrirsak alarrq ki, Vxe.l noqtesi rigrin
f (x,f (x))=0. Yeni y=f (x) funksiyasr J dizbucaqlrsrnda F(x,y)=0
tenliyinin yegana hellidir.
f e C'(J,,J,), p>l ve (100.6) dtsturu dolru-
indi gtisterek ki,
dur. Owelca gosterekki, f eC'(J,,Jr) va /(xo)=yo.Burada f (ro)=yo
olmast agkardrr. Qunki x=xo qeyd etsek, yegano y(xo) var ki, f(a/rr))=O
olar. $erte gore isa F(ro,.yo)=0 oldu$undan, onda lo= !(xo)= f @o) olar.
G6sterak ki, f (x) funksiyasr xo ntiqtasinda kesitmazdir. W<e.p
gottrrak. Onda yuxartdakr isbatrn gedigatrnr tekrar etsak, l0 < d. < a tapa bila-
rik ki, t---{*.41r-ql.r}, t,={r.4ly-rrl .e} J =I"J, diizbucaqlrsrnda
F(*,y)=0<+ y=7(r) T.J,nJrcJ, gartindan YxeJ, UgUn

olar.
F (r, y) = 0 tanliyinin yegane y = f (x) halli oldugundan alrrrq ki, Yxe J,
ueirn /(x) =7(4 orar. onda yxe r, rieun
l/(r)-/(r,)l =l7t.l-7tr)1.e.
Demeli, /(x) funksiyasr xo noqtesinda kasilmezdir.
Demali, Yxe J, noqtesi tigun F(x,y) funksiyasr teorem 1-in gertlerini
odayir. Ona gore da, bagl\angrc (xo,yo) noqtasi evezina (*,f (*)) noqtesini
g6ttirsak ve isbat prosesini takrar etsek alarrq ki, f (x) funksiyasr YxeJ,
noqtesinde kesilmezdir. 3Ax artrmr goti.rrek ki, x+ Lxe J, olsun.
y= f (r)"y *Ly= f (**Ax) igare edek. Onda Ly= f (x*Ar) -f (x) otar.
/(x) funksiyasr kesilmez oldulundan Ax-+0+Ay-+0 olar. Qoxdeyigenli
F (r,y) funksiyasr rigrin Laqranjteoremini tetbiq etsek, alarrq:
o= F(x+ Lx,f (x+Ar))-F (*,f (r))=
= F (x + Lr, y + Ly) - F (*, y) = F,' (x + 2Lr, y + ZLy) Ax +
-341-
analiz
+Fr' (x+ ilLt,y + 2Ly) Ly, 0 < 0 <1 . (100.8)

(100.8)-den ise aga$rdakt mtinasibeti altrtq:
Ly _ _F,' (x+ oLx,y+ oLy), (
o o <r.(100.9)
Lx Fr'(x+oLt,Y+oLY)
(100.9)-da Ar + 0 olmaqla limite kegsek, Ay -+ 0 ve F e CP oldu$unu
nozara alsaq altrtq ki,
3f' (r) = -lr,'(r,/(r))] . F,' (*, f (x)). troo.ro)
Burada -f e C, F e CP va Fr'* 0oldu$undan superpozisiyantn kesilmezliyi

haqqrnda teoremden ahrtq ki, f' e C (J .) olar.
indi gtisterek ki, F e C2 olarsa, onda f e C' olar. Oger F e C2 olar-

sa, onda (100.10)-un sa$ tareflnin x-a gore toremesi var. Onda (100.10)-un
sa$ tarefini x -a gora diferensiallasaq alartq:
(r*' * F,' f'(*))r,' - r,' (r*'

. * r*' f'Q))
f'(*)=-
Fy
Demeli, f e C'(J,)
Belelikle induksiya usulu ile isbat etmek olar ki, FeCP olarsa, onda
f e Co olar. >
100.3. F (xr,xr,..., 26,, !)= 0 hallnda qeyri-agkar

funksiya haqqtnda teorem
Teorem 2 (F (x,,x2,...,xn,!)= 0 hallnda qeyri-agkar funksiya haqqtn-

da teoreml. Ferz edek ki, F (xr,...,x^,y),U (xo,!o). R'*' + R funksiyasr
U (*o,yo) etraftnda a9a$rdakr gertlari odeyir:
' 1.FecP(U(*o,yo),n),p21;
2. F (xo,yo ) = r(r,0,..-, xo^,/o
)=
o;
3. Fr' (*o,Yo)= F; (*1,"',to^,n)"0

onda (xo,yo) noqtesinin
-342-
J,- ={r=(a,..., x.)e R'llx,-tfl.o,, ,=t-}

J,, = {!e nllr - yol < 0} t-l
gertlerini odeyan LI =J! x{' geklinde (m+1)-olgulu parallelepiped etrafr va
lf :J,^ Jr' funksiyasr var ki, aga$rdakrlar do$rudur.
-
a. {V(x, y)=(*,,...,x^,y)e J F(*,y)= 0} <+ {y = f (r)}
b. -f e co (J,^,Jrt), p2t
.f,'(x,,...,x*)=
".
=-lr,' (r,f (r))] ' .F,,'(x,7(x)), i=rm (100.12)
yalntz ondadrr ki, burada xe R dayiganinin evezine *=(*rt...sxm)a R',

ae R adedinin evezine ise a=(a,,...,d^). R' goturmak lazrmdrr. >
100.4. Umumi halda qeyri-agkar funksiya

haqqrnda teorem
Umumi halda aga$rdakr tanliklar sistemine baxaca$rq.

Fr(xrr...,x-, lt,...r!,) = 0
Fr(xr,...rx^, ltr..., yr) = 0
(100.13)
Fn(xrr..., x^, !1r..., !n) = O.

Burada mesele ondan ibaretdir ki, ne zaman (100.13) sistemini mueyyen
bir n6qtenin atrafrnda !r,...,!n mechullarrna nozaron hell etmek olar. Daha
dolrusu (100.13) sisteminiona lokal ekvivalent olan
lt = 7(xr,...,*^)
lz = -fz(,,,...,r,) (100.14)
Y, = fn(xr,...,x^)
sistemi ile evez etmek olar. Sadalik tigun aga!rdakr igarelamelari qabul edek:
x = (x,,...,x^); y =(yr,...,y,); a =(ar,...,a^); 0 =(0r,..., F,,) ,
burada G, ) 0, 0, r 0, t =G .
_343_
analiz
gertlagek ki,
lx-xol < d vo lt - nl< B uyQun olaraq
l*,-*!l<a,, i=tm ,"1t,-y',1.0,, j =1,"
demakdir. (100.13) tenliyinin sol tarefini F (*, y), tenliyin oztrntr ise
F(r,y)=0 kimi yazaq. (100.14) sistemini ise y = -f (r) kimi yazaca$rq. Ay-
drndrr ki, F '. Rn*^ -+ Rn; .f : R' -) Ro -dir. Onda bu funksiyalartn Yakobi
matrisleri aga$rdakr gakilde olar:
al (,) af,Q)
E,, d*^
f'(*)=
df,(*) df,(*)
Ex, d*,
dFr(x,y) dF,(x,y)
Ex, d*^
rj (*,v)=
dF,(x,y) dF,(x,y)
8,, d*.
dF,(x,y) dF,(x,y
dy, ay,
ri Q,v)=
AF, xrl ) a4( xr! )
dy, dy,
Qeyd edek ki, Fy'(*,y) matrisi kvadrat matrisdir. Ona g6re de onun ter-
sinin olmast ugtin zerurive kafi gert
detFr'(*,y)+ 0 (.)
olmasrdrr. m=1 olduqda (.) gerti Fj (r,y)* 0 gertina gevrilir.
Teorem 3 (Umumi halda qeyri'agkar funksiya haqqrnda teorem).
Faz edek ki,
F (xr,...,x^, !1,...,l,):U (xo, yo) a R^*' -+ R'
funksiyast U (ro, yo). R^*n etraftnda aga$rdakr gertleri odeyir:
-344-
S. K. Abd u I I ayev, F. A. Abd u I I ayev, V.A.M eh ra bov
1. F e C, (U(xs,/o),1'), p2l;
2. F(xo,yr)=0;
3. det Fi ko, yo) * 0
onda (-ro,yo) noqtesinin
J,^ ={r=(r,,..., x^)e R^llx,-*ll.o,, ,=l*}
-l y =(!1,...,+n;e n"ll,u, - y',1. f ,, i =t,r] ll
n
-[ " '!
gertlarini odeyen 3J =J,^ x-lr' geklinde (m+n) olgri[i parallelepiped etrafr va
lf : J,^ - J r" funksiyasr var ki, aga$rdakrlar do$rudur.
a. {V(r, l)=(x,,...,x-1!1,...t1,)e J F (*,y)= 0} <+

oly=f(r)\
b. -f e co (J,^,Jr^), p2l
c. f'(x,,...,x,,)=
= -lr,' (,,/(r))] '

" Fi (*, f (.)). (1oo.1s)
100.5. Ters funksiya haqqrnda teorem
Terif 1. Ferz edek ki, f :U cR^ -+V cR' funksiyasr (burada U nV

agrq goxluqlardrr) verilib. eger agagrdakr gertler
1.f eCo(U,tt):
2. f - biyektivdir;
3. ft e Ce ((.1,f ) p =0,1,2,...
ddenerse, onda f funksiyasrna CP - diffeomorfizm deyilir. p = 0 olarsa,
onda / funksiyastna homeomorfizm deyilir (yani f - qargrhqh birqiymeili
ve kesilmez funksiyadrr).
Teorem 4 (Ters funksiya haqqrnda). Ferz edek ki, :GcR'+R. f
funksiyasr agrq G goxlufunda teyin olunub ve agagrdakr gerfleri 6dayir:
1. -f e co (G,n^), p2t;
2. lo- f (*o), xoeG;
-345-
Riyazi analiz
' 3. detf' (xo)*0

Onda xo,yo noqtalerinin ele U(*o),V (yo) atraflarr varki, f :(t(xo)-V(yo)
funksiyasr cp- diffeomorfizmdir va vxe u(ro) ugun y = f (x)e z(yo) isare
etssk onda aga$rdakr mtinasibat dogrudur:
It-'f' (il=lr' (,)]-'. (100.16)
100.6. Funksiyantn garti (nisbi) ekstremumu
1. Maselanin qoyulugu. Funksiyanrn ekstremumu rigun zaruri ve kafl

gertler, qeyd olundu$u kimi, daxili noqtelera aiddir. Bagqa sozle, bu hokmler
.f : R. -+ R funksiyasrnrn xo G R" noqtasinin etrafrnda xassererinin tadqiqine
yalnz o zaman tetbiq oluna biler ki, ,
arqumenti xo-rn R"-daki atrafrnda
ixtiyari qiymet ala bilsin. Lakin bazen praktikada ele masalaler amale galir ki,
funksiyanrn ekstremumunu arqumentin deyigma oblastrnr mehdudlagdrran
mtiayyan gertler daxilinda tapmaq laztm gelir.
Belelikla, agagrdakr mesaleya baxaq:
n + z -deyiganli
y = .f(xr,...x,*^) ltoo.rzy
funksiyasrnrn
@, (r, t... t xn, x n+.t,.., * r*^) = 0
(106.18)
Or, (rr r..., xr rx n+rr.. -, * r*^) =0
gertleri daxilinde ekstremumunu tapmaq talab olunur. (106.18) tenliklerine
elaqe tanlikleri deyilir. (106.18) gertleri daxilinde (106.17) funksiyasrnrn
ekstremumu anlayrgrnr daqiqlagdirek.
Terif 1. egar (106.18) elaqe tenliklerini odeyen Mr(*i,...,x2*^) noqte-
sinin mriayyen atrafrnda (106.18) tenliklerini odeyen ixtiyari (x1,...x,**) noq-
tasi rigrin
.f (*,,...xn*^)< f(ri, ..,*0,.*) (f (*,,...xn+m)> tGi,...,*:.,))
olarsa, onda deyilir ki, f funksiyasr M oniSqtasinda gerti (nisbi) maksimu-
m a (mi ni mum a) m alikdi r.
Farz edeceyik ki, hem / funksiyasr, ham da O,, i = l,.,z funksiyalan
Mo noqtasinin mtieyyen etraftnda britrin deyigenlara gore kasilmez xUsusi
-346-
S.K. Abd u ll ayev, F. A. Abd u I I ayev, V. A. M eh ra bov
toremalere malikdirler.
Hemginin, ferz edeceyik ki,
D(@, ,.. ., o,, )
D(*,*r,...Xn*n)
r)
Yakobianr Mo noqtasinda srfrrdan ferqlidir. Onda qeyri-agkar funksiya haq-
qrnda teoreme gore Mo-n mtieyyen etraftnda (106.18) sistemi
x,+t = er(rr,...*n),...,xn*,, = e^(xr,...x,) (106.19)
geklinda sisteme ekvivalentdir.
Belelikle, r+zdavisenli JVr,..*,,*,,) funksivasrnrn Mo@,..,x!,,*!*,..,f.-,)
noqtesinda serti ekstremum meselasi r -davisenli
f (* r,. x,, e(x,,. . r,),1., e.(*r,. r, )) (1 06.20)
.. . ..
funksivasrnrn P^(*1,...,x2) noqtesinde adiekstremumu mesalasina oetirilir.

Ogar (106.19) funksiyalartntn agkar gakli yoxdursa, onda Mo noq-
tesini tapmagrn bagqa yolunu gosterak (lakin bu halda da (106.19)
funksiyalarrnrn varh$rn r faz edaceyik).
Belalikle, ferz edek ki, /
funksiyast Mo-da gerti ekstremuma, bagqa
sozle (106.20) murekkeb funksiyast Po-da adi ekstremuma malikdir. Onda bu
noqtede onun diferensialt dx, ,...,dx,, diferensiallanna nezoren eynilikle stfra
gevrilmalidir. Birinci diferensial formasrntn invariantlt$rna esasen, bu garti
a9a$rdakr kimi yazmaq olar:
Y,Y",=o'
|=t dx t
(106'21)
(1 06.21)-de dx,+r,..., &,*^diferensiallarr, tebii ki, ( 1 06. 1 9) funksiyalartntn Po

noqtesinde diferensiallandrr, xususi toremeler ise Mo noqtesinde hesablan-
mrgdrr. (106.21)-de asrlr deyiganlerin de diferensiallart igtirak etdiyindan,
diferensiallarrn emsallarrnrn srfrr oldu$unu hokm etmek olmaz. (106.21)-de
astlt deyigenlerin dxn*1,...,dxn*. diferensiallannr yox etmek LigLin r,*, t...txn+m
deyigenlerine (106.19) funksiyalarr kimi baxmaqla (106.18) elaqe gartlarini
diferensiallamaq kifayetdir:
€4 ao
='' i = t'm' (106'221
l,E\'
D('D,, o )
Yakobianr Mo noqtesinde srfrrdan ferqli oldu$u tigrin
+tr"'Xo+^)
-347-
analiz
(106.22)-dei dx,,*r,...,dx,*n, diferensiallarrnr dx1,
,dx n diferensiallanntn
xetti funksiyasr kimi ifade etmek olar. onlarrn bu ifadelarini (S)_da yerine
qoysaq,
Ardxr+...* A,dxn =O
geklinde ifade alarrq. Burada A1,...,r,,emsaila.
@rfunksiyararrnrn Mo
noqtesinde hesablanmrg xususi toremalarine nozoron rasional ifadelardir.
Axrrrncr baraberlikde yarntz asrrr ormayan deyiganrerin dxr,...,dxn
diferensiallarr igtirak etdiyindan alrrrq ki, Ar 0,.. .A,
= =0 . Bu berabarlikler
(106.18) elaqe tanliklari ile birlikda x,,...,.r,,*,,machullarrnrn
taprlmasr rigun
n+ m tenlik amele getirir.
1 00.6. 1. Laqranjln qeyri-m tieyyon vu ru qlar tisul u
(106.22) berabedikerini harelik qeyri-muay y an 1,,( t r*)

= ededlarina
vuraq va neticeni (106.21) ile toplayaq. Onda
<( _u..
Ll
E@,
-,,-t /,r;-* ...+ )",""+y,=o(106.23)
rr 1Ox, d*i
beraberliyini alarrq. Burada dx,+1,...,dx,*n diferensiallarr (1 06.1 e)
funksiyalarrnrn diferensiallarrdrr.
indi A,=1?, Q=r*) vuruqlarrnr ela segek ki, mahz dxn +tr"'rdXn*,
diferensiallan n I n emsallarr srfr ra gevrilsinler:
af Eo, i|,!=0,
-" ao
t'-+4-+...+
dxj dxi
^n
"' d*, i =na1,ra* (100.24)
Bunu etmek olar, gtlnki Yakobian srfrrdan ferqlidir. Vuruqlarrn

bu crlr
segilmesi zamail (1 06.23) baraberliyi
y(L.zi9+. ao-')
d*, '; f.'= o (106'23*)
-
.+zn
kl*,
gekline drigtir' Burada
yalntz
astlt olmayan deyiganlerin diferensiallarr igtirak
etdiyindan, onlarrn emsailarr srfrra beriber olmalrdrr. Belelikle, (106.2a)
ila
berabar
af + no &, +...+ ^n D@ _9,
::-
dxj 4;:'d*, )Li
-!
^&.,
j =l,n (06.24*)
beraberliyini alrrrq.
Belalikla, n*m sayda xt,...,xn*n, machuilarrn*.ve m sayda
4,...,A^
-348-
S. K. Abd u I I ayev, F. A.Abd u I I ayev, V. A. M eh ra bov
vuruqlartntn taptlmasr igin m sayda elaqa tenlikleri ve n+m sayda
df +LdQ'+...+ ). d@^ i=Ln+m
0r, 'd*, ^ d*, -0.
tenliklarini almrg oluruq.
Bu tanliklerin yazthgtnr sadalegdirmek Ugtin, adeten
F=fr+4Qr+...+1,,Q^
komakgifunksiyasrnr daxil edirler. Onda yuxartda gosterilen axtnncl tenlik
5=0, j=l,r*m(106.25)
dri
gekline duger.
(106.25) gartleri F funksiyasr tigun adi ekstremum [igtin zeruri gertlere
ox$ayrr.
100.6.2. $erti (nisbi) ekstremum iigiin kafi gertlar
Farz edak ki, ve A ,,( i = l-) funksiyalartnrn ikinci

/
tertib kesilmaz toremeleri var. Ferz edek ki, uo\f,...,xl,*^) noqtesi ve
4,...,10, vuruqlart (106.25) zeruri gertlerini odeyirler. Bu noqtede garti
ekstremumun olmast
t = -f(x,,... x n*^) - f\i,... *0,.,)
farqinin igarasindan astltdtr. Lakin, bu zaman (rr,...*n*,,) noqtesi (106.18)
alaqe tenliklarini odemelidir, vo ya (106.19) munasibeti odanmelidir. Asanltqla
gormek olar ki, bela noqtalar ugun A artrmrnr F funksiyastntn arttmt ila evez
etmak olar (burada hesab olunur ki, d vuruqlan )"1-a berabardir):
, A= F(rr,...xn*^)-FGi,...*:*^).
Mo noqtesinde (106.25) gartleri odendiyinden, A arttmtnt Teylor
dusturuna esason aga$rdakr kimi yaza bilerik:
1
[=- f l,.on*, r, o + f a,,oLx,tx r
2 j,L=t j,k=t
burada Mj=xj-*1, 4,0=1,,r(t,..,*l**),(i,t =tn+*) va Ar, -+Q..,Ar, -+0

olduqda &j,k ->0 ( &,*r,...,Mn*^ arttmlart (106.19) funksiyalart kasilmez
oldu$undan sonsuz kigik kemiyyetlerdir).
Oger burada Mi arttmlarrnr d, diferensiallarr ile avez etsek, onda asrlr
olmayan deyigenlar iigtin bu heg neyi deyigmir; asrlr deyigenlere geldikde isa
_349_
analiz
bu avezlama ona getirib grxarrr ki, di,* emsallarr bagqa sonsuz kigiklari
fl,1
ile evez olunur:
( n*,,
a=1
2
iI
Ir'r=t
A,,odx,dxo * f
j,k=t
0,,0a*,d*o
Diferensiallara kegmak ona gora elveriglidir ki, asrlr olmayan ve asrlr
diferensiallar (106.21) xatti mrinasibetleri ila baghdrrlar. (.) determinantr
stftrdan ferqli oldugundan, buradan asrlr diferensiallarr asrli 'olmayan dife-
rensiallarla xetti ifade etmek olar. onlarrn bu ifadelarini A-da yerinJ yazsaq,
birinci cem evezine dx,,...,dx, diferensiallanna nezoren kvadratik forma
alarrq.
Buradan ise goxdayigenli funksiyanrn adi ekstremumu rigun isbat
etdiyimiz teoreme anoloji olaraq isbat etmek olar ki, bu kvadratik forma
mtisbet (manfi) mrievvendirse. onda Mo
nootesidir: eoer forma mriavven dJillse. onda Mo-da serti ekstremum
voxdur.
-350-
S.K. Abd u I I ayev, F. A. Abd u I I ayev, V. A. M e h rabov
PARAMETRDEN ASILI ITTCONAUAN
5101. Parametrdan asrh adi inteqrallar

101.1. Funksiyanrn mtintezam yllrlmasr meyarlan
Tarif 1. Fez edek ki, f :[a,b]xY -+ R funksiyasr verilib va Vy e ), c R

ugrin adive ya qeyri-mexsusi menada
J (y)=
[f (*,9a*
a
(101.1)
inteqralr var. Aydrndvki, llyl inteqrah yeY arqumentinin funksiyasrdrr, yani

J(y),I'-+R. Onda (101.1) inteqrahna parametrden asrh inteqral deyilir.
evvelca (101.1) inteqrah adi menada olduqda bu inteqralr ciyranak. Bu inte-
qral i.igi.in agalrdakr meseleler qoyula biler: Ne zaman .r(y) funksivasr
lamaq_olar. ndi bu meselelerin aragdrrrlmasr ile meg$ul olaq. Bu meselalerde

de mtintezem yr$rlma esas rol oynayacaqdrr.
f
Terif2. Farz edak ki, :XxY -+ R funksiyasr verilib ye loeY (yre R
hahna baxacagrq), Oger agagtdakr
1. Yxe X lim f (x,y)= q(x) timiti varsa;
l+lo
2. Ve>0 ld=d(e)>0 Yyey ly-yrlcd otduqda
Yxe x lf Q,y)-,pQ)|.r, (101.2)
gertleri odenerse, deyirlar ki /+lo olduqda f (*,y) funksiyasr X gox-
lu{unda g(x) tunksiyastna miintazem ygilr.
Teorem 1 (Miintezem yrSrlma meyarr). (r,y) funksiyasrnn y + y0
"f
olduqda x goxlugunda mueyyen funksiyaya muntazam yr$rlmasr ugi.in zeruri
va kafi gert agagrdaktdrr:
ve>0 ld=d(e)>0 yy',y'ey lt'-nl<d'va lt,-nlcd olduqda
-351-
analiz
vxe x lf Q,r')- f (*,f)l. t (101.3)
analojidir. >
Aydrndrr ki, Terif 2 ve Teorem 1-i yo noqtasi mexsusi orduqda da ver-
mek olar.
Funksiya limitinin Heyne manada terifinden istifade ederek Teorem 2-ni
aga$rdakr gekilda verek.
Teorem 2 (Mtintezem yrgrlma meyan). f (r,y) funksiyasrnrn X gox-
lu$unda J + lo olduqda p(.x) funksiyasrna mrintezem yrgrrmasr ugun zeruri
ve kafl gert v{y,}*nrCy ardrcrilrlr tigtrn {f (r)}^, ={f (*,y,)}-, funksionar
ardrcrllr$rnrn n+ "" olduqda p(x) funksiyasrna mrintezem yrlrlmasrdrr.
Teorem 3. egerf (*,y) funksiyasr y =fa,bf pargasrnda y + yo or-
duqda p(x) funksiyasrna muntazem yrgrlrrsa ve vye r rigrin f (x,y) runx-
siyast lr,bl pargastnda x-a gore kesilmezdirse (inteqrallanandrrsa), onda
p(x) funksiyasr da fa,bf pargasrnda kesilmezdir (inteqrailanandrr).
101.2. Tekrar !i mitleri n beraberli k meseleleri
Faz edek ki, f : R funksiyasr verilib ve bu funksiyanrn

X xY -+
lqlry, f Q,v) u" JS, I:g,f

(*,t) tekrar limitleri var. Burada .r0€ X' ve
yoeY'.
Bu zaman bele bir sual meydana ?xtr: Bu limitler na vaxt bir-birine bera-
berdir?
Teorem 4 (Tekrar limitlerin beraberliyi iigi,in kafi gert). Fez edek ki,
agagrdakr sade limitler var:
1. Yxe x )l1X,f G,t)=
p(*)
(101.4)
2. Yy e Y l:gf (*, t) = w (y)

(101.5)
oger (101.4) limiti x goxlugunda x deyigenina nozoran mtintezemdirso, on-

da lim gQ) ve limW(y)limitleri var ve
J-rr0 y--ryo
tt:ie@ = w(y). (101.6)

JS
(101.6) baraberliyini a9a$rdakr kimi de yaza bilerik:
-3s2-
S.K. Ab d u I I ayev, F. A. Abd u I I ayev, V. A.M eh rabov
]q ]q f (''Y)= JS, r\m f (x'Y) (101'6')

Bundan olavo, teoremin gartlari daxilinde lim f (x,y) ikiqat limitinin de
t!;,
varh$rnr isbat etmek olar.
101.3. inteqral alttnda parametre gtira limita kegme
Teorem 5 (inteqral altlnda parametre gtira limita kegme). Fez edak

ki, f :la,blxY + R funksiyasr verilib ve loe I' . Bundan alave, Vy e I tigun
b
r(y)=lfQ,t)a* (101.7)
inteqralr var. Oger f (*,y) funksiyast X goxlugunda y -+yo olduqda rp(x)

funksiyastna mtintezem yt$tlarsa, onda p(x) funksiyast da inteqrallanandtr
ve.aga!rdakr beraberlik do0rudur:,
)t+,t trl= I o(*)d*'

(101.8)
Bu beraberliyi a9a$rdakr gakilde de yazmaq olar:
timir $, y)* =i(),*,t @,il)e (101.8')

lalo
o q
gik. f (x,y) funksiyasrntn X goxlulunda !+ lo olduqda p(x) funksiyast-

na mrintezem ytgtldtgtndan
ve>0 ld'=d(e)>0 YyeY ly-yl <d olduqda
Yxela,bf lf (*,t)-,p@)l.t olur.
onda YyeY tigtin lr -yol<d olduqda, alarrq
b b
"f (*,y)d*- e( x ) d.l s |r (,, il -,p?)la* < e (u - a) .

I
Demeli,
|tni r @, t) dx =i q@ a.= i (g r @, fl)a* a
Bununla da teorem isoat otunou. >

-353-
analiz
Netice. eger f (x,y) funksiyasr [a,b]xlc,d] AuzUucaqhsrnda kasit-

mazdirse, onOa ./("rr) inteqralr da[c,d] pargasrnda kesilmezdir.
da kesilmez oldu$undan Kantor teoremina gora funksiya hemin drizbucaqhda

mtintezem kesilmezdir. Onda
Ve > 0 :d= d(a)> 0 Yx',x'e[a,b) va yy',y'efc,df
rigtin lx'- ,'1.6 ," ll' - y'l. d otduqda
lf Q',v')- f (x', v')l< e.
Burada x'= x'= x, y'= y, y'= yo gotursak, onda agalrdaktnr alartq:
ve > o ld = d(a) > o yy e[c,d] ly _ yol. a
Yxe[a,b) lf Q,il- .f (*,yo)1. t
Bu ise o demakdir ki, f (x,l) funksiyasr [a,b] pargasrnda !) h olduqda
f (*,yo) funksiyastna mtlntezem yr$rlrr. inteqral altrnda limite kegma teore-
minden istifada etsek alarrq:
b b
lim /(y) = f (*, t1 a* = f (*, r,) d* = J (yo)

l)lo JlT, I a
!
a
yoelcd] ixtiyari noqte oldugundan atrrrq ki, J(y).Cfc,dl. isbat tamam

oldu. >
1 01.4. Parametrden aslh inteqrahn diferensia!lanmasr
Teorem 6 (Leybnis d0sturu). Fez edek ki, f :la,b]xfc d]-+ R fun-

ksiyasr Yyelc,dl rigrin [a,b] pargasrnda x deyigenine nozaran kesilmezdir
vo la,b)xfcd] OtizUucaqlrsrnda kesitmaz fi ?,y) xususi toremeiine ma-

likdir. onda J (y)=i t 1*,r1a* funksiyasr l",dl pargasrnda diferensiaila-
a
nandrr ve a9a$rdakr dustur do{rudur:

b
Yyefc,df, J'(y)= -fr'(x,y)dx (101.11)

I
(101.11) dtisturunu agagrdakr kimi de yazmaq olar:
-354-
b b
,,( !r(*,il dx = ID,(f (*,y))tu (101.11')

a a
Bu halda deyilir ki , inteqral alfinda parametre giSre diferensiallama

miimkiindiir.
x deyiganine nezeron kesilmaz oldu$undan J (y) parametrden asrh inteqra-

Irn menasr var. Yyoe[c,d) goturek, onda lTvar ki, lo+eelc,d). Demeli
Vk e (0,q) iigUn yo + k e [c,d) .
J(yo*k)=[f (*,yo+k)dx (0< fr<ry) oldugunu nozera ataraq agagr-
dakr farqi qiymatlendirek:

J(yo+k)-J(y) _ff Q,yo+k)-f (x,yo) * (101.12)
ktok
(101.12) dUsturunun sa$ terefindeki inteqral k pa rametrinden asrhdrr
Gosterek ki, k++0 olduqda inteqralaltr ifade x-a gore fi Q,yo) funksiya-
st na muintezem yr$rlrr.
Laqranj teoremine g6re 3d = 0(lo,k)e (O,t)var ki
f (x,yo+k)- f (x,yo) _ |
.r.,
' L"i (*, Yo + 0k) = fr' (*, Yo + 0k)'
garta gora, fi @,y) funksiyasr fa,bfxfc,dl otizbucaqhda kesitm azdir.

Onda Kantor teoremine gore hemin dUzbucaqhda muntezem kesilmezdir. Ye-
ni,
Ve > 0 ld'= d(e)> 0
Vx',x'ela,bl va Yy',y'efc,df
rigtin l.r'-x"l< d va ly'- y'l< 6 olduqda
lr,'
(*' , ,') - f ,' (*' , v')l
'
t
Burada x' = x' = x, y' = yo,
!' 7 !o+ dk gotiirsak alartq:
Ve>0 16 =6(e,yo)=nir,{d(e),2} >O Vfte (0,d) otduqda
Yxefa,bf (r,ro + 0k)- f,' (*, ro)1., .
lt,'
Bu ise o demekdir ki, ( 101 . 12)-deki inteqralaltr itade k -+ 0 olduq da x -a
-3s5-
analiz
nezoran fi Q,yo) funksiyasrna muntezem yr$rlrr. Onda inteqral altrnda limite

kegme teoremina asason alrrrq:
Yyoefc,d) lJi 0o) =!,q4d9@=

k+0 k
b
= J[H-
f (x,yo+k)- f (x,yo) dx- b
k-o fr' (x,yo)dx.

k t
Demeli Yyelc,
indi ise (101.71inteqratrnrn y parametrine g<ira [c,d] pargasrnda in-
teqrallanmasrnr oyrenek. Biz asason agagrdakr dristurun do$rulugu mesele-
sina baxaca$rq:
i, t,o,
=ilit e,ilo.) dy =[l[t,.,*r)* (01.121
(100.14) dusturunu agagrdakr kimi de yaza bilerik.

dbbd
orl r e, ,) dx = a*l e,
I I
(01.12l
f il at
Yeni, x ," y dayigenlerine gora inteqrallama emeliyyatlannln novbesi-
ni dayigmek olar,
Teorem 7 (inteqraltama ameliyyatlarrnrn ntivbesini (nizamrnr) dey-
igmek haqqlnda). f (*,y) funksiyasr [a,b)xlc,d) duzbucaqhsrnda kesit-
mezdirse, (101.12') dusturu do!rudur.
nbbq
Yqe (c,d)
Ior[t(*,r)*=[*[ f (r,y)dy (101.13)
(101.13)-Un sol ve sa$ terafi lc,dl pargasrnda ? arqumentinin funksiyasrdrr.
Bu funksiyalarn q-ya gora toramesini hesablayaq.
ifadanin sol tarefindeki inteqralda inteqralaltr funksiy^ J(y) funksiyasrna
beraberdir. garte gore, f (*,y) funksiyasr la,b)xfcd] OtizUucaqlrsrnda ke-
silmezdir, onda teorem S-in neticesina gttra, J(l) funksiyasr da fc,dl parga-
srnda kesilmezdir. Onda yuxan serhedi deyigen olan inteqrahn yuxarr serhedi-
ns nozaron torsme dristuruna ssassn alrrrq:
Ori t t-,i *),, =i f {,,n1 a* = t (n)

ti a
-J 56-
n
inai igare edek. Onda (101.13)-un sag tereifndeki

If Q,y)dy=p(r,rt)
b
inteqralr kimi yazmaq olar. Bu inteqral i)ctin teorem 6-ntn satfla-

lO(r,n)a*
rinin odandivini voxlavaq.
1.Yqe[c,d] igin rp(x,q) funksiyasr x-a gore kasirmezdir (teorem S-in
naticesi).
2. er' (*,rt) funksiyasr [qt)4qa) duzbucaqhsrnda kesitmazdir (teorem 6).
Onda teorem 6-nr tetbiq etsak aga$rdakr munasibetin dolrulugunu alalrrq:
(t rr \' (u, \'
Ia.[t(,,y)dyl),=llr\,ry)dxl
t
u: \, ),t
=
b b
J Q,?
(*,rt)dx =lfG,n)ax=J(rt)
a
Demali, (101.13) ifadesinin sol ve sag teraflarindeki funksiyalann tore-

maleri beraberdir. Onda onlar bir-birlerinden sabitla ferqlenirler. Lakin q = s
olduqda bu funksiyalar beraberdirler. Demeli, onlar
fc,dl pargasrnda berabar
funksiyalardrr. >
indi fez edak ki, parametrden asrh inteqrahn serhedleri de para-
metrdan aslkdlr. Yeni
i(y)
J(y)=lf\,fla* 901.14)
"(v)
geklindedir. Bu inteqraltn kesilmezliyi va diferensiallanmast ile meggul olaca-
0rq.
Teorem 8 (Kasitmazlikl. Ferz edek ki, (*,y) funksiyasl
"f la,b)x[c,d]
dtizbucaqlrsrnda, x=a(y) vo ,r= (y) funksiyalarr isa
f [c,d] pargasrnda
kasilmezdir. Bundan olavo, *=a(y)vo _tr= gU) funksiyalarrnrn qrafiklari
[a,b)xfc,d] duzbucaqhsrndan kanara grxmrr. onda (101.14) inteqrah [c,dJ
pargasrnda kosilmezdir.
a9a!rdakr gekilde yaza bilerik:
*3s7-
analiz
90i 0(v) a(r)
J(y)= ! f(r,t1a**o(vo)
IfQ,y)a*- !f(r,ga, (101.1s)
o(vo) aQo)
(101.1s)-de birinci inteqrahn serhedleri sabitdir. Onda teorem S-in na-

ticesine gore'
guo) F(vo)
lg o(rn\ ! .f (*,Y)d*
I f (*,t)d*=o(ro) (101'16)
"o
olar. M =.rp17(r,;r)l igare edib (101.1S)-daki ikinci va ug0ncii inteqrallarr
qiymatlendirek:
I
ptyt I
! | rt*,t)arl.Mlp(y)-
F(y,)l
loui I
l"0t I
I ! rU,ila.l. Ml"U)-"(il!. (101.17)

1"0,1 I
x=a(y) ve x = B(y) funksiyalan fc,dl pargasrnda kesilmez olduqlartndan

(101.17)-deki inteqrallar !+ lo olduqda srftra yaxtnlagtrlar. (101.16) ve
(101.17) ifadelerini ( 1 0 1 . 1 SFda nozare alsaq agagtdakt mtinasibeti alartq:
F(yo)
3 [m I f Q,yo)dr= J (y,) demeti J (y). Clc,d). >
Y)Yo"r(y)=dlyo)
I
Teorem 9 (timumilegmig Leybnis diisturu). Teorem 8-in gertlerinden
elave fez edek ki, f (x,l) funksiyasr [a,D]x[c,d] duzbucaqltstnda kesilmez
fi Q,y) xtisusi toremasine, a(y) va g(y) funksiyalarr ise [c,d] pargasrn-

da kesilme. d (y),p'(y) toramalarine malikdirlar. Onda (101.14)-in para-
metrden asrl inteqrah lr,dl pargasrnda diferensiallanandtr ve aga$rdakr
dUstur do$rudur:
g(y)
r'(y)= I f,'(x,y)ax+B'(y) f (F(t),t)-

o(v)
-a'(y). f(a(y),y) ttot.ta)
gekitde yazaq:
-358-
v, V.A.Mehrabov
f(vo) 90) o(v)
J(v)=
,Uo)
I f(x,y)dx+ 000\ [ fG,t)a,
IfQ,y)ar- a(vu) (101.15)
Teorem 6-ya gora, (101.1S)-daki birinci inteqrahn /=lo noqtesinda to-

remesi agagrdakr dusturla hesablanrr.
( pu"\ \ 0(yn)
I t(,,r)o.l)
I\"(ro) I fi
o(vo)
Q, v)d*
I
(101.15)-daki ikinci inteqral i.igun al rnq:
f(v !Uo)
J
( x*! dx f I f (x,vo)dx
0(vo)
lim P(vn
t+to | - lo
.I 0(v)
=tim .l .Q,flax (101.19)

/)ro )) _ lo p(yn
(101.19)-deki inteqrala orta qiymet haqqrnda teoremi tetbiq edak, onda
ere le (p(y),Boo)) var ki,
p(y)
(*,r)a*=(g(t)- F(vo)) f (;,v)

,!,",f
Aydrndrr ki, y-+yo olduqda ,-Ayr) oldu{undan f(*,y)-.f(g(yr),y)
olar. Bunlarr (101.19)-de nozare alsaq aga$rdakrnr alarrq:
.I DU)
f (v)- F(v,) 'f (i'')=
lim I -f G, y)dx lim
= !)!o
,-+ro! - lo p(ri /-lo
= B' (to). (0 f
(101.20) u) ,y)
Analoji qayda ite (101.1S)-deki Uguncu inteqral ugun agagrdakrnr yaza bilerik:
,
lim I .l o(Y)
a(v)-a (vr)
t+to ))
f(r,y)dx=lim
- lo !)!o !-jo
r (i'') =
"(il
= a(/o) f (o1r,1,r1
Bunlarr (101.1S)-de nozaro alsaq teorem isbat olunar. >
-359-
analiz
S102. Parametrden asrh qeyri-mexsusi inteqrallar
Tarif 1. Ferz edek ki, f :la,+*)xY -+R funksiyasr verilib va $.,eIcR

tigtin
r(v)= I f Q,fla* (102.11

a
qeyri-maxsusi inteqrah var. Aydrndrr ki, J(y) inteqrah yeY arqumentinin

funksiyasrdrr, yeni J(y),Y -+ R. onda (102.1) inteqralrna parametrden asilr
qeyri-mexsusi i nteqral deyilir.
Parametrdan astlt adi'inteqrallarda oldu$u kimi burada da inteqral altrn-
da limita kecme. ./(y) inteqrahnrn oarametre qore kasilmazlivi. diferensial-
lanmast ve interraiiEiE-asr meselesi ortava crxrr. Bu maselelarin hallinde funk-
sional srralarda oldugu kimi (102.1) interahnrn parametra gora mtintezem
yr$tlmasr anlayrgr mtihtim roloynayrr. Bu anlayrgrn terifini yazaq.
YA> a ve Vye f ugtin F (A,y)=

tf Q,ildx igare edek.
Onda qeyri-maxsusi inteqrahn terifine gire,
+:A
r(y)= I "f @,fla*= )r*lf (r,y)tu= lloz.zl
)r*F(,q,y)
Bu limitin r -. [Or"mtintazemliyi agagrdakrna ekvivalentdir:
Ve>0 lAo>a, VA>4 YyeY Ugiin
t u, rt* -i r t*,r)-l = v e,fl a.l< e (102.3)

lT lT
Funksiyanln muntezam yrgrlmasr ugrin Kogi meyarm F(A,l) inteqrah-
na tetbiq edek.
Teorem 1 (miintezem yrlrlma meyan). (102.1) inteqrahnrn Y gox-
lu$unda mtintazem yt$rlmasr rigun zeruri ve kafi gert a9a$rdakldrr:
Ve>0 1Ao>a VA>,4\,VA'>,4 Yyr- Y 09rin
lr (,e, 1-r (A', ill=li t a, rl d.1., (1oz.4l
Bu meyardan istifade ederek, mr.intazem yr$rlma ugUn muxtelif kafi gart-

ler alarrq.
Teorem 2 (mtintezem yr[rlma tigtin kafi gert). Fea edek ki, her bir
A>a va YyeY ngln F(A,/) inteqralr var va Y(*,y)e uguin[a,+-)xl
-360-
V.A.Mehrabov
lf Q,ills p(*) gerti odanir. oger I q(*)a, qeyri-mexsusi inteqralr yrgrtrrsa,

a
onda (102.1) inteqralr I goxlugunda mtintezam yrlrlrr

A, A,
t rQ,t) d.l =l a( x ) dx bera-

A A
bersizliyinden alrnrr. >

Terif 2. Teorem 2-nin gartlerini odayan f (r,y) funksiyasrna inteqralla-
nan majoranta malik funksiya deyilir.
Funksional stralarda Abel ve Dirixle elametlerine uy$un analoji teoremle-
ri burada da isbat etmek olar.
A9a$rdakr integrala baxaQ:
I f Q,il'go,v)dx
a
(102.5)
Teorem 3 (Abel elameti). Ferz edek ki, agagrdakr gertler odenir:

+6
t. I f Q,l)dx inteqrah muntezem yrgrlrr,
a
2. Har birye I qeyd olunduqda S(r,y) funksiyasr x-a gore mo-

notondur,
3. fZ > o Vxe [0,+".) yy e y ls(*,fl1< t
Onda (102.5) inteqrah I
goxlugunda mrintezem yrgrlrr.
Teorem 4 (Dirixle elantati). Fez edek ki, agagrdakr gertler odenir.
1. lI>0 YA>anyyey l[tG,y)axl<t,

l, I
2. Her bir y e I qeyd olunduqda g(*,i funksiyasr x -a gora monotondur,

3. S(r,y) funksiyasr .x -+ +€ olduqda y -e gore I goxlugunda mrinte-
zem olaraq 0 -a y$rlrr. Onda (102.5) inteqrah I
goxlugunda mrintezam yrgrhr.
Parametrden astlt adi inteqrallarrn limiti, kesilmezliyi, diferensiallanmasr
va inteqrallanmast iigtrn isbat etdiyimiz teoremlerin gertlarine elave olaraq
(102.1) inteqraltntn muntezem yr$rlmasr gertini de elava etsek, hamin inteqral
tigtin analoji teoremleri alarrq.
Teorem 5 (inteqral altrnda limite kegma). Faz edek ki, :la,t*)xl-+.i? f
funksiyasr verilib ve /o e I' . Bundan elave, ! + lo olduqda f (*,y) funksi-
yasr [c,+"")-oa .r-a gore p(.r) funksiyasrna mtintezem yr[rlrr. ogar (102.1)
-36r-
Riyazi analiz
inteqrah mtrntezem yr[rhrsa, onda p(*) funksiyasr da inteqrallanandrr ve

aga[rdakt beraberlik do$rudur:
F
3 lim
l+lo
/ (y) = I
a
Jry,
f (x, y) dx =
! p(*) a*
a
(102.6)
Bu berabarliyi a9a$rdakr gakilde da yazmaq olar:
hm I
l+/o ,o
f Q,fldx= I (;ry. y(x,y))ax (102.6')
q
Teorem 6 (Parametre nezeren kesilmezlik haqqtnda). Ferz edek ki,

f :la,+*)x[c,df -+ R ikideyigenli funksiya kimi [a,+"")xlc,d) goxlugunda
kesilmezdir. Oger (102.1) inteqrah lc,d) Oareasrnda mUntazem yt$tlrrsa, onda
.r(y) funksiyasr [c,d] pargasrnda kesilmezdir.
Teorem 7 (Leybnis dtisturu). Fez edek ki, f :fa,+*)xlcd]+R funk-
siyasr aga$rdakr gartleri odeyir:
1. Yy e[c,d) ugrin [a, +-) -Oa .r dayigenine nozoran kesilmazdir,
2. la,+-*)xlc,d) goxlu$unda 2 dayigenli funksiya kimi kesilmaz
fi Q,il xususitoramesine malikdir,

3. (102.1) inteqrah lc,dl pargasrnda yr$rlrr,
o. I fr'(x,y)dx inteqrah fc,df pargasrnda muntezam yrgrlrr.
Onda -r(y) funksiyasr lc,dl pargasrnda diferensiallanandtr ve aga$r-

dakr dustur do$rudur:
J'(y)= I .fn' Q,y)a*

a
Bu dusturunu aga$rdakt kimi da yazmaq olar:
Dy
I f (,,fla* = [D,(t(*,y))a*
a a
Teorem 8 (lnteqraltama ameliyyatlannrn ntivbesini dayigmek haq-

qrnda). Fez edek ki, f :[a,+"")x[c,d)-R funksiyasr [a,+"")x[c,d] eox-
lu$unda kesilmezdir ve (102.1) inteqralr lc,df pargastnda muntezem yr$rkr.
Onda J(y) funt<siyasr lc,d) pareasrnda inteqrallanandtr ve aga$rdakr drlstur
-362*
V.A.Mehrabov
do$rudur:
(t ) ar = a,fat, =Tl[t u, s atfa,

it [lT, u, e
Bu dtisturu aga[rdakr kimi da yaza bilerik.
d+*+€d
(*, v)d* = a.l
I:, I f 1 r (x, v)dv .
Qevd. (102.1) inteqrah parametrden asfi l-ci niSv qeyri-mexsusi in-

teqraldrr.
f
Ferz edak ki, :[a,b)xY -+ R funksiyasr verilib va D noqtesi Vy e I
noqtesi qeyd olunduqda f (*,y) funksiyastntn x-a gore maxsusi noqtesidir.
Faz edek ki, Vye I ugUn agalrdakr qeyri-maxsusi inteqralvar:
b. d"f b-rl
r(y)=If U,tp*=JlI* If (*,tY,. tloz.7l
ad
Analoji qayda ila (102.7) inteqrahna da (102.1) inteqralr ugun qurdugu-
muz nezeriyyani qurmaq olar.
463-
analiz
eYRixarLi irureonaLLAR
S1 03. eyrixetli inteqrallar
103.1. Vektor funksiyalann diferensiallanmasr
Faz edek ki, f :la,bl--> Rr vektor funksiyasr verilib, fr,...,fr onwr

komponentlaridir. f,:la,b)-+ R , t =l,k bir deyigenli haqiqi qiymatli funk-
siyalardtr, -f(x)=(f,(*),...,fr@D xefa,b). Oger I funksiyalarrnrn her biri
her hansr xefa,bl noqtasinde diferensiallanandtrsa, terife gora deyirik ki, /
vektor funksiyasr x e fa,bf noqtesinde diferensiallanlr va
(f,' t*),...,f0' Q))e Rr

vektoruna f -in x niSqtesinde tiSremesi deyilir ve f'(x) ile igare edilir.
-f' (*) = (f,' (*),..., fi {-))
Oger goxlu$un her bir noqtesinde vektor funksiya diferensialla-
nandrrsa, bu funksiya bu goxluqda diferensiallanan adlanrr .
lsbat etmigik ki, vektor funksiya yalnz ve yalnrz o vaxt kesilmezdir ki,
(hem noqteda, hem da goxluqda) onun her bir komponenti kesilmez olsun.
Onda adi bir deyigenli funksiyalarda oldugu kimi deya bilerik ki, eger bir
noqtade vektor funksiya diferensiallanandrrsa, o hemin noqteda kesilmezdir.
Bunu isbat etmak rigtin komponentler rigtin uy$un terifden istifade etmek
laztmdrr. Eyni qayda ile isbat etmek olar ki, ager
f ,g:la,b)+ Rt
xoela,bf noqetsinde diferensiallanandtrsa,
verilmig funksiyalarr har hansr
4 (f +gXr)= 7Q)+ SG) , xe Rk berabarliyi ile teyin otunmug cem da

xo noqtesinde diferensiallanrr ve
(t * s) (ro)= f'G)*sG,)
-364-
S. K. Abd u I I ay ev, F. A. Abd u I I ayev, V. A.M eh rabov
b)vce R , (rfYv)="f(r) xefa,bl barabarliyi ila teyin olunan edede

hasil da xo noqtesinde diferensiallanrr ve
bri G,)=,f'(xo)
Aydrndrr ki, iki vektor funksiyanrn nisbetindan danrgmaq olmaz, lakin
mriayyen menada hasilindan, yeni skalyar hasilinden danrgmaq olar.
Fazr edek ki, f ,g :la,b)-+ Rk vektor funksiyalarr verilir. Bu
funksiyalarrn skalyar hasili dedikde aga$rdakr inikasr baga driguruk:
xela,bl-+ (f (x),g(x)). n .
Skalyar hasil bele igare edilir: f .S .
Teorem 1. Oger -f ve g funksiyalan .r0 e [a,b] noqtesinde diferensialla-

nandrrlarsa, onlarrn f . S:la,bl-+R skalyar hasili de xo-da diferensiallantr vo
U ' d'(,)= U'(,olgG,))* (f 6),g'(*))
l
Onda,
(/'sxr) =(f (x),s(r)) = 7O) s,(x)+...+ fo?) so(,) =
, (r, \
;) (f .s)
..i
(ro )= lZf,(*)
\i=r
s, (r) I
)ro
=
k .' k
=
' i=l
ZVi e,) s, *,)
( + -f, ( *,) si (, 011 = \
i=l
f ,, (xo )g, ( ro ) +
*
+\ f, (d si (n1 = (f' (xo), g (r, )) * (t (*), s' (,0 )) . o
i=l
lndi birdayigenli funksiya tigtin Laqranj teoreminin vektor funksiyalarda
analoqunu verek.
Teorem 2. Farz edek ki, f :la,bl-+ R* funksiyasr fa,bl pargasrnda
kesilmezdir, (r,b) intervalrnda ise diferensiallanrr . Onda
)
1ce (a;b) lf (t)- tb'ls(b-a\f'(c\ (103.1.1)
/ -in komponentlari fr,..., fr-dr. Onda

lr @- r @ll=l(r @)- t@)),(t,(b)- r,1o)), ,(.fo@)- rr(,))l=
(f,(b)-i (o))' , lf'G)= f(r,'at)'

Ahnmtg ifadaleri (103.1.1)-de yerine yazsaq alartq
-365-
analiz
k k
L(r,@)- t,@))' <(t - a ( f, G,, (103.1.1')

i=l i=l
lndi
p(*)=(f (b)-f (r)) f(*), xela,bf
funksiyasrna baxaq. rp:la,bl+ R koordinatlarda bela teyin olnunur.
q(*) = (f,(t) - 7@\ 7Q) + ... + Ur(b) - fn @\ f rG) ( 1 03. 1 2) .
Agkardrr ki, rp funksiyasr [a,b) pargasrnda kasilmazdir, (o,b) interva-

Itnda diferensiallanrr . Demeli, p tigun Laqranj teoreminin britrln gertleri ode-
nir . Ona gore da,
:,ce (a,b) a(b)- p(o)=(t-.fu(c) (103.1.3)
Agkardtr ki,
a@) - p(o) f (o), f (b) - f (,)) =
= ("f (b) -
=lrto)-r@)l'.
Elece ae, 7(t)-7(a) sabit oldugu rigrin
p (*) = (f (u) -f ("), f' (*)) .
Onda,
q (r) = (f @ - -f ("), f' (")) .
Bunlart (103.1.3)-da yerine yazsaq alarrq:
lf (b)- f (o\' =(b- o[f @)- f (o),f'(r)). (103.1.3')

$varts lemmasrna gore ise
U @ f (")f, (")) <lf (b) _ f (,\. lr, Gl.
_
Bu beraberlikdan (103.1.3')-de istifade etsek, alarrq
lr@- r(ol' < (a - ,lr(t)- y@\lr'("\.

lf @l- f @l=0 olduqda (103.1.1) berabeniyaekardrr'
indi ferz edek ki, lf (t)- f b\* 0. onda axrnncr baraberliyin her terefini
lf(t)- tb) -ve bolsek alartq:
It @ - f @l< @ - o)lt' (c)1. >
103.2. Vektor funksiyalann inteqrallanmasl
Faz edak ki, f=(fr,...,-fo):[a,b)-+,Rr funksiyasr verilir. Terifa gore

.fr,...,.f0 komponentlerinin her biri fa,bl-ae inteqrallanan olduqda / verilmig
_366_
S. K. Abd u I I ayev, F. A. Abd u I I ayev, V. A.M eh rabov
funksiyasr fa,t)-ae inteqrallanan adlanrr ve
(t t,Gv.,.. -, !!, r r Q)a*) e nr

vektoruna f funksiyasrnrn fa,b) pargas iizra inteqralr deyilir u. lt f G)a*
kimi igare olunur.
g
B u,e ri, e,",. { [ :]"i; s] I ! ;.-l
*J,:';J",,,, a,t ru n ks iyaya
nezeren xettilik va inteqrallama pargasrna nezeren additivlik xasselerine
malikdir:
t. ifi inteqrallanan vektor funksiyanrn cemi da inteqrallanrr ve cemin
interalt inteqrallarrn camine beraberdir. Elece da inteqrallanan vektor funk-
siyantn sabit edede hasili da inteqrallanrr va hasilin inteqralr vektor funk-
siyanrn inteqrahnrn sabite hasiline baraberdir .
R1,.61 ile la,bl pargasrnda inteqrallanan vektor funksiyalar goxlulunu
igare edak.
2. f :[a,b]-+ Rt. Onda
y c e (a,b)
f e R1.."1o R[",r] u" to fa* = l,n. . I: f*
Bunun tersi de do$rudur.
lndi daha bir xasseni isbat edek.
Teorem 3. Tutaq ki, f eRt,.ut (1:[a,b]-+l?r). ono, l7l de lo,b)
pargasrnda (Riman menada) inteqrallanrr ve
lllrav'l=!)rt.\* (103.2.1)
< Tutaq ki, f -(fr,...,f0). y,=lt,f,(*)a, i=l,n igara edek. onda

[!r|)a, = (y,,..., ! *) v"
lrl' =f ,,f f,e)dx= !)(>,r,r,o))dx.
inteqralaltrndakr ceme gvarts barabersizliyi tetbiq etsek alarrq:
l(,, y)l < l,llyl, IlE r:l; (2 t 1*1)1 a* =
= ['.lvllr o)ld* lrltlr a\*

Aldrq ki,
-367-
analiz
lvl' <lvli.'lr(*\ax . (03.2.21

Tutaq ki, lyl=O onda Yi=W, !i=tf,(.W=O. Onda (103.2.1)
baraberliyi agkardrr. indifarz edek ki,
lyl*0. onda (103.2.2) berabersizliyinin
her tereflni lll -e bolsek, ( 103.2. 1 )- i atarrq. >
f
Teorem 4. Tutaq ki, :[a,b]-+Rt funksiyasr [a,6]-oe inteqrallanandrr
va fF:[a,b)-+Rk diferensiallanan funksiyasr var ki, yxela,b], f
@)=f(x).
Onda
Ilr|)a,= r(u)- r(a) (103.2.3)
ugun f,eR[a,b]. eger Ft,...,Fk ila F-in komponenflerini igare etsek,

teoremin gartine ve vektor funksiyanrn toremesinin teriflne gore deye bilarik ki,
her {
la,tl-ae diferensiallanrr vo Y xefa,b)
ri!)= f,(*), i =r,k
f -larin her birine Nyuton-Leybnis dtisturunu tetbiq etsek
Yi =1,k, I f,t.Y, = F,(b)- F,(o)

alarrq. Onda
Il. r @0. =(ft,(x)a*,...,1fre)e)=

= (n (r) - F,(o),..., Fr @) - Fo @)) =
=(F,(b),...,Fo(,))__(n@),.'.,Fo(,))=F(b)_F(a),>
I 03.3. Mehdud variasiyall funksiyalar
Tutaq ki, f :[a,b]-+ Rk vektor funksiyasr verilmigdir VE
P=(o=ro ( xr1...1xn=b)la,bl pargastntn her hansr bolgristidtir;
Lf, =lf Q,.,)-/(+)1, i =s,n-1

*p{ I44}=r, (I,l",bl).
P
tr (f ,lo,t)) f funksiyasrnrn fa,bf pargas iizre tam variasiyasr deyilir
-368-
s.K. V.A.Mehrabov
egar V(f ,fa,b))<+* olarsa, f [a,b) pargastnda mehdud variasiyalr

funksiya adlanrr, Sadelik tigrin tam variasiyanr f (7) rta igara edek
Teorem -f =(-fr,...,fn):la,bl-+ Rt funksiyasr lo,bl pargasrnda
5.
yalnz va yalnrz o vaxt mehdud variasiyahdr ki, f, komponentlarinin her biri
mehdud variasiyalr olsun. Bu halda
k
V i =1,k, v (f,) <v (f)
=Lr (r) (103.3.1)
i=l
berabersizlikleri do$rudur.
[a,b]-nin her hanst P=(a=tr0 ( xt1...<x,=b)
bolgtisri va Yi =13 tigtin
k
(r,.,) - .f, (r,)
lf , (",.,) - "f, (r,\ < lf (* *,) - f G,\ < llf ,
(10 3. 3. 2)
dolrudur. (103.3.2) berabersizliklerinin birincisi gostarir ki, eger / vektor

funksiyasr mehdud variasiyaltdrrsa, onun ixtiyari komponenti de mehdud
variasiyalrdrr. ikincisi gosterir ki, her bir komponent mehdud variasiyahdrrsa,
onda f funksiyasr da mehdud variasiyalrdrr. Bununla teoremin birinci hisesi
isbat olunur.
(103.3.1) berabersizliyini isbat etmak ugtin ise (103.3.2) berabersizli-
i
yinin har bir terefini indeksine gore cemlemak ve P -ye gore sup gotUrmek
kifayetdir. >
103.4. Mahdud variasiyalr funksiyalann bezi xasseleri
1) Oger f ,g :fa,bf -+ Rk mehdud variasiyahdrrsa, -f + S vo Vce R

ugtin c/ mahdud variasiyalrdrr va
r (f + g) st/ (f)+ y (s),
=blr (t) v (c . f) .
2) Tutaq ki, f :la,b)+Ri mehdud variasiyalrdrr va cela,bf . Onda f

fo,cf ve fc,b]-aa mehdud variasiyahdrr ve
v (7,[a, o]) = v (f ,fa, cl) + rr (7,[c, t]) .
Bunun tersi de dolrudur.
3) egar f :la,b)-+ Rr mehdud variasiyahdrrsa, mehduddur.
Daha dogrusu eger / mehdud variasiyalrdrrsa, Vre [r,a] tigtin
It G) - t b) < r (1r,la,tl) .
-369-
analiz
103.5. Mehdud variasiyalr funksiyalann bazi sinifleri
Teorem 6. Oger f :[a,b]-+ R funksiyasr monotondursa, o, mehdud

variasiyahdrr.
analoji isbat olunur). VP ={xs,x1,...,x,,} bolgusrinu goturek. Onda

L,(f)=f(*,*,)-f(*,)
Buradan ixtiyari P bolgusu ugrin alrrrq ki,
to,(f) = f (b)- f (o)demeti t, (f)= f (b)- f (o).,

i=0
Teorem 7. Tutaq ki, f

:[a,b]-->Rt vektor funksiyasr fa,b) pargasrnda
diferensiallantr va toremasi mehduddur, yeni Yxefa,b)
=l/t>0 lf Q)I=U.
Onda f fa,t)-aamahdud variasiyalrdrr.
funksiyalar ugUn Laqranj teoremine gore

Y i=t,n -(,e (x,,x,*,) lf (r,.,)- f (r,)l<lf' (€,)l(r,., -+ )< u .
Onda buradan alarrq ki,

n-l n-l n-l
\lf
i=l
(*,.,)- f (*,)l=Lu u, = MZM,
i=0 i=0
= M (b-a) demeti
t, (f)< M (b_ a) . f)
(.) berabersizliyi mahdud toremeye malik olan funksiyanrn tam
variasiyasr rigrin mrieyyen qiymetlendirme verir.
Qeyd edak ki, ela kesilmez funksivalar var ki. onlar mehdud variasiyak devil.
Misal 1. Gosterak ki,
.1
.xsln-, x+0,
f (,)= x
0, .r=0.
kesilmaz funksiyasr l-o,ol pargasrnda mehdud variasiyah deyil
I 1
Xo=-fr, Xr=--,, xk , k=lrn, xnrr=fr
Zkn+- zkn -L2
noqtalarini goturek ve a9a$rdakr ceme baxaq:
-370-
s. , V.A.Mehrabov
iltt t-r(,*)l=i Zkx-!

I I
222kr+L
k=l k=l
=2i( t * ' ) ("")

nfr\4k-r 4k+t)
ne N
t -+11-l
*=l 4k 4k
nomresivar ki,
+l
srrasr dagrldr$rndan altrtq ki, VC > 0 Ugtin ele
11+-
iE(4k -l 4k +l >C,
lf (*,) - f (* )l* i1t <.il - f @ )l+lf (x..,) - f (* )l
cemi Llf<rl - rr-;.jceminden yalnviki toplananla ferqlendiyindan alrrrq

t=l
ki, f (x) funksiyast [-o,r] mahdud variasiyalt funksiya deyil.
Asanlrqla gostermek olar ki, bu funksiya x = 0 noqtasini oztinde saxlay-
an her bir arahqda mehdud variasiyalt deyil.
Mesale. Gosterin ki,
x' sln-
,l x*0,
,
f(*)= x
0 x=0.
funksiyasr ixtiyari [a,b]cR pargastnda mehdud variasiyahdrr
1 03.6. Dtizlendirila bilen eyriler
Tarif 1.fa,b) pargasrntn Rft-ya kesilmez y:la,b)-+ .Rt inikastna Rt -

da kasilmez eyri deyilu. Ogar hem da bu funksiya qargtlrqlr birqiymatlidirse,
yeni Y t,,trela,bf , t, * t, olduqda y(tr) * f (tr) olarsa, y -ya sade agrq eyrt
deyilir. eger olarsa, a,D crittinden bagqa qalan Vtt,tzela,bl
r, olduqda y(t,)
ctitu [igun r, *â)=^b) * y(tr) olarsa 7 eyrisine sade qapah eyri
deyilir .
Demali eyriye inikas kimi terif veririk. Lakin mtixtelif eyriler [igtrn onlarrn
qiymatler goxlu$u ust-uste dUge biler. Buna baxmayaraq, mtixtelif inikaslarrn
_37 t_
analiz
ozlerini muxtalif ayriler kimi baga drigecayik .
ki, 7 eyrisi verilir. oger y vektor funksiyasr mehdud varia-

Tutaq
siyalrdrrsa, bu eydye diizlendirilebilen eyri, v (7,[r,b]) tam variasiyasrna
ise y eyrisinin uzunlufu deyilir u" lyl kimi igare olunur: \
l/=r (y,l",bl).
y:[a,b]-+ Rk inikasr [a,n]-ae kesilmaz diferensiallanan olduqda y
ayrisine hamar eyri deyilr.
Teorem 8. Tutaq ki, y:la,b)-+Rt hamar ayridir. yeni y'(r) [a,Of-ae
kesilmazdir. Onda 7 eyrisi drizlendirilebilendir ve
l/=l:l/oW (103.0.1)
da vektor funksiyalar tigun Nyuton-Leybnis dtisturuna asasan ahrrq ki,

1,. I ,,
lr(*,)- r(,,-,)l = I I / @al= olo,

I Ilr
vo
lr-, ,,-,
I
i=l
I
z(,, ) - T (*,-,yl=ilt, A\a,
P ixtiyarioldugundan
rr (r,[a,b))< !'lf @V, (103.6.2)
indi isbat edek ki,
flfd)i, <Y(r,lo,b)). (103.6.3)
/0 lo,Ul-de kesilmez oldulu ugun mrintezem kasilm ezdir. Demeli,

Ve>0 lr>0 ys,tefa,b) lr-rl<d otduqda l/(r)-/Olce otar.
e va 6 -nr qeyd edek. Diametri d-dan boyrik olmayan p bolgristinri
gotrirak.
onda ytelxu,4l tietin ll(+) -l(,)l.t orar. Burad

^n ll (t)l=l/ (*,)l* t
altrtq. Axrrrncr berabersizliyin hertereflni f*,_r,*,] uzre inteqrallayaq., onda
xi xi
I / (t )V,
=! l/ (,)V, * €Lx, =l/ (,,)ln, t €ax, =
xi-t x i-l
-372-
S.K. v, V.A.Mehrabov
ll(,)4,,1* €Lx =l'[ =

,,u,tt,l*rtr,
l',- - I
=ll t'')- / (t). / (') Y'l+ rAx, =

,Ll
l'r- ',
Q,)- / @lat * l,/ {,)a,l* *,
I
=l!,lr =
=l'!,1, t.,) - / up,l.ll,, ur,l., * =
a e Lx, +lr(*,) - r(*,_,)l* raq .

xa
Demeri, ardrq ki, I

xi-t
lf Olla, <lr(*,)- y(*,_,)l+ ze nx, .
Onda
b n'!.nn
l)/ (,)l a, =Z IlrOlla, <Elye,)-r(*,_,;l+ze) l', <

i=l ,,_, i=l i=l
< v (T,lo,ul) + ze (b - a) .
€-nun ixtiyari oldu$unu nezaro alsaq, buradan (103.6.3)-ri alarrq.

(103.6.3) ile (103.6.2)-ni birlegdirsak, (103.6.'1)-i isbat ederik. >
Biittin galecek iglerimizde ferz edecik ki, 7 ayrisi ya qovsdtir, ya da
qapah sada eyridir.
indifez edak ki, y:la,bl-+ Rt eyrisi verilir vefarzedek ki, [c,d]el",bl.
Onda y-nr;- fc,dl-ye daralmrgr da yeni, f,=Tlfr,d] Oa m0eyyen eyri tayin
edir. Oyrinin uzunlu$u anlayrgrna asasen deye bilerik ki, eger 7 eyrisi
d rizlandirilabilendirsa, y, ey risi de diJzlen dirilebilendir <ly1
" lnl y'
u .
7 eyrisina o vaxt hissa-hisse hamar eyri deyacik ki, hissa-hisse

hamar olsun. Bu o demakdir ki, [a,bf pargasrnrn ele p-(a=to<tr<...<t^=b)
bolgristi olsun ki, her bir (t,_r,t,) intervalnda 7 inikasr kesilmez diferen-
siallanan olsun ve bu intervahn sol ucunda saldan, sa$ ucunda ise soldan
toramenin sonlu limiti olsun.
Oyri uzunlugunun additivlik xassesini qeyd edek. Tutaq ki, 7 eyrisi ve-
rilir. P =(a=t01t,1...<t,=b) [a,b]-nin her hansr bolgtistidtir. oger y-nn
-373-
analiz
her bir b,-,J,f pargasrna daralmrgr dtizlendirile bilandirse, butuin 7 eyrisi de

duzlandirilebilendir va
lr1=1r1.,,,1*lr1,,,,,r1+ -..+lrlp^, al (1 03.0.4)

Tersine agat y drizlandirile bilendirsa onda har bir T11,,_,,,,1drlzlendirila
bilendir ve (103.6.4) dusturu do[rudur.
Bu fakt riyazi induksiya tisulu ile isbat edilir ve Riman inteqra|nrn
inteqrallanma oblasttna gore additivliyi xassasinin isbatrna analoji aparilrr .
Bundan bele bir netice altntr ki, her bir hissa-hisse hamar avri duzlen-
dirile bilandir.
5103.5-de Misal 1 gosterir ki, kasilmez olan, lakin drjzlendirile bilmeyen
eyriler var.
103.7. eyrinin istiqameti. Birinci n<iv eyrixefli inteqrallar
Farz edek ki, y:la,b)-+Rft ayrisi verilir.

T(o)=A va f(b)=B igare
edek (,l,neno). onda t a noqtesinden b-ya qader hereket etdikde
r(t). Rt ndqtaleri ,4 noqtesindan B noqtesina qader deyigecekler ve hem
de kesilmez dayigacekler. Onda y-nrr. qiymetler goxlugu
=
Tto,t) {r\i.
Rk : a < t < t}-da
mtiayyan bir istiqamet teyin etmak miikirndi.ir . Bu istiqameti bele tayin edek.
tt,t2e[a,O] ixtiyari noqtelerdirse, trltz
olduqda deyirik ki, frri
noqtesi
y{t,)-aan sonra gelir ve bunu bele igare edirik:
y(t,) < rU) .
Gosterek ki, bu dogurdan da istiqamet teyin edir:

(y(t,) < r(t,)) .
^(rU,) r(,,)) = (r(,,) - r(t.)) .
Bu ctir teyin etdiyimiz istiqamete eyri iizerinde parametrin artma
istiqamati deyilir. onda bu istiqamat ,4 noqtesinden B -ye dogrudur ve bu
istiqamatieyri uzerinde qeyd etmak 09in y eyrisini 7E riîigare edirik .
t,l tz olduqda y(tr). y(tr) mrinasibetina baxaq. Bu mrinasibet da

7 izerinda mUeyyen istiqamet tayin edir. Bu istiqamet parametrin azalmasr
istiqametidir, yani awelki istiqamatin eks istiqametidir. Bu halda istiqamet B
noqtesindan A-ya dogrudur . Bu istiqamelile y eyrisini 6)
tt" igare edak.
Agkardtr ki, 7 eyrisinin qiymatler goxlulu bu istiqametin segilmesinden asrlr
deyil, yeni goxluq kini 7i u. fu ayrilarinin n6qteleri ust-uste di.igur, lakin
-374-
S. v, V.A.Mehrabov
AB-de istiqamet A-dan B-yedir, BA-de ise ,B-dan A-dr. Verilmig

istiqamet anlaytgtntn flziki mesalalerin riyazi modellarini aragdrranda boyuk
ahamiyyativar.
Farz edak ki, y:[a,b)-;.R& ayrisi verilir. 7D Ou ayrinin qiymatlar gox-
luludursa, yeni y\fa,bl)c Rk goxluludursa onda buna eyrinin trayekto-
riyasr deyilir. Yuxandakt mtllahizelerden asanhqla gorUnirr ki, muxtelif eyrila-
rin trayektoriyalart eyni ola biler. Bizim gelecek iglarimiz ayrinin trayektoriyasr
tlzerinde teyin olunmug funksiyalarla ba$h oldu$undan ela travel(orivanr evri
adlandtracadto. Mesalen, T=fu, o demekdir ki, 7i mtiayyen bt y:[a,b]+ft
eyrisinin qiymetlar goxlu$u, yeni tarayektoriyasrdrr. eger fa)=A, y\O)=n -dirse
onda bu, lB eyrisindaki mtisbet istiqamatitevin edir.
Qeyd edak ki,7i eyrisi 7: [a,b]-+Rt inikasrna uygundursa,
x= y(t), t e[a,b) 6. no ) 1ror.z.r1
ifadesine 7B ayrisinin parametrik tantiyi deyilir. Yuxarrdakr mrilahizeler
gosterir ki, eyni bir ayrinin goxlu sayda parametrik gostariligleri ola biler. Fez
edsk ki, 7D her hansr y:[a,b)-+Rr ayrisinin trayektoriyasrdrr. istiqamat
parametrin artma istiqametidir. [a,6]-nin her hansr p=(a=to<t11...1t,,=b)
bolgtisrinti gotrirak va y\t,) , i = O,n noqtelerina baxaq .
Agkardrr ki, y(t,). y(t,.,) olar. lndi M, = y\t,) ite igare edek .
{Mo = A, Mr,...,M n= B} $$.7.21

noqteler sistemine baxaq. Bu noqteler sistemi
Yi=O,n-l , M,1M,*r (103.7.3)
gertini odayirler.
Umumiyyatle, her hanst Mo = A, M1,...,Mn= netri noqteler sistemi
(103.7.3) gartini odayarse, IMo,M,,...,M^1 goxluguna 7D eyrisinin bo-
lgtisri deyeceyik va P^ ila igara edaceyik.
Qeyd. Yuxandakr mtilahizaler g6starir ki, egar y:[a,b]-+Rr eyrisi veril-
migdirse f (la,tl)= D -dio" la,bf -nin her bir P ={to = a, ...,tn= D} Uotgtistl
7i eyisiniH har hansr P, bolgristinri dofurur. Bunun tersi de dofrudur.
l-l
S igare etsek,
lM,_rM,l=
-37s*
analiz
(m,ax ar, -+ o) e (*,u* -, -+ o) alano.
Bu y:la,b)->.,Rk inikastn n fa,b)-da kesilmezliyindan grxlr.

Tutaq ki, f :7i -R inikasr verilib. 7D -nin dayigen noqtelerini M ile
igare edek. Demali f M noqtasindan astltdtr.
Ferz edek ki, 7D ayrisi dUzlandirile bilendir. Bu eyrinin har hanst
ixtiyari P;A={Mo= A,...,Mn=,4} noEUsunu gottirak. Onda @;, qovslari
de duzlandirile bilan eyrilerdir. Bu qovslerin uzunluqtarm l@,1=5, ile
igare edek.
/ mehduddur.
Ferz edek ki,
M,(f)=sup{,r(M),M.@,} u" *,(f)--ilr{f @), M e frfu,}

igare edak.
u (f){r",r,,,M,,}=ltt't,(/)As, L(f){r",r,,,M.t=Z^,U)*,
camlarini dtizoldak.
Bu cemlera uylun olaraq, yuxan ve aga$l Darbu cemlari deyek. l"'b)-
nin britrin bolgtilarina gora yuxart Darbu cemleri goxlu$unun deqiq agagt
serheddini s, btjttin bolgtilere gora a9a$r Darbu cemleri goxlu$unun yug'
serhaddini S ile igare edak . Oger s = S olarsa deyeceyik ki, inikas AB f
eyrisi iizre I nt5v eyrixetli inteqrala malikdir. I=.s=S ededine ise /-in
7B rizre I nov eyrixetli inteqrah deyaceyik va 1= J f @Yt ile igare
AB
edecayik. Bazen I nov eyrixetli inteqrah

lfAB {rlilt va ya lf AB
1t,xr,...,xo)ds
kimi de igare edeceyik. indi I nov inteqrahn hesablanmast meselesi ila meg$ul
olaq.
Teorem 9. Tutaq ki, Tiayrisi=fft) (fQ). Ro), tela,bl para-
x
metrik tenliyi ile verilmig hamar eyridir. f :78 e Rt -+ R ise kesilmez funk-
siyadtr. Onda
B
! r @)a' =(n)[t(r,(r),..., vrO)l/

(t)ldt (103'7'4)
ABa
Burada /1,...,7t y-n,nkomponentleridir'
-376-
F.A V.A.Mehrabov
iki terafinde duran inteqrallar var. fa,bl pargastnln p-(a=to<1 <...<t,,=b)

bolgusrinu goturek. onda bu b6lgu M, = T[t,) noqtelari ile D eyrisinin
Pn = {M o = f(a) = A,...,M, = y(b)= B} Uotgr.lstinu teyin eder.
Gotrirrilmrig bolgriler rigrin (103.7.4) baraberliyinin sa! ve solundakr
inteqrallar ugun yuxarr Darbu camlerini yazaq ve onlarr uy$un olaraq o' vo
o -le igare edek.
Onda
s(t) = f (r(t))l/(,)|,
^{ 1m,| [ 1,, (t )v'
M, (s) = sup (r @l/

lf (t)1,, . lt,-'.,',,' t,l] VA
M,(f)='"p{f
M
(u),M.@,}
igare edek.
o =LM,(/)AÎ , o'= fu,G)tt, otdugunu nozara ataraq

i=l i=l
(o-o')-a baxaq:
o -o =iu,(/)^^l
j=l
-iu,(s) r,t, =
i=l
n n
=Z M, (f)l/ (€,)l - lrur, (s) nt, .
f=l ^,, i=l
Qtinki, 1{,elt,_,,,r,] var ki I / (t 1pt =l/ (€,)laq onda
lo-o'l= l(u, (f )l/ (€,)l- M,(s )) ar,

i=l
=flM ,(r)l/ ((,)l- * ,(s )l ar,

B =flM,U)l/ (€,)l- M,(s)1a,, ieare edek.
Botgti xrrdalandrq da B-ler istenilan qedar kigilar. Demali o ve o'
camleri bolgti xtrdalandrqca bir-birine istenilen qeder yaxrnlagrrlar. Nezara al-
saq ki, o ve o' cemlori bolgi.l xrrdalandrqca (103.7.4) beraberliyindeki
uy$un inteqrallara istenilen qeder yaxtn olacaqlar. Onda (103.7.4) beraberliyi
-377-
analiz
de do$ru olar. >
(103.7.4) dristuruna I ni5v ayrixatli inteqralm Riman inteqrahna
geti ri I mesi d ii stu ru deyilir.
Oyrixatli inteqrahn bazi umumi xassalarini qeyd edak. I nov eyrixatli
inteqral inteqralaltt funksiyaya nezsron additivlik xassesina va inteqrallama
ayrisine nazoran additivlik xassesine malikdir. Axrrrncrnr izah edek.
Bu o demakdir ki, 7B eyrisini bir nega noqta ile hissalare bolsek,
britun eyri izre inteqral varsa, her bir hissa rizre da inteqral var ve tarsine har
bir hisse rizre inteqral varsa, onda britrln ayri uzre inteqral var. Onda her iki
halda butun eyri rizra inteqral bu hisseler rizra inteqrallarrn camina berabardir.
Deyilan mlrlahizelar g6sterir ki, axtrrncr teorem va (103.7.4) baraberliyi hisse-
hisse hamar ayrilar tr90n de do$rudur. I nov ayrixetli inteqrahn teriflndan
goruntir ki, bu inteqral inteqrallanma eyrisinin istiqametindan asrlr deyil. Yeni
eger I f (qat varsa, onda If (qat da var va bunlar bir-birine
AB BA
beraberdir.
1-ci n6v avrixetliinteqraln mexaniki manast ondan ibaratdir ki, 7B
"g",
eyrisi uzarinde p(*,y) srxlrqh cisim paylanrbsa, onda bu eyrinin ktitlasi
* = l_p Q, y) ds inteqralrna baraberdir.
AB
eyrinin verilmesinin aga{dak xiisusi hallanna baxaq.

1. Farz edek ki, MeT=ZDeR2 noqtasinin vaziyyati Iil qovsti-
nrin uzunlu$u ile teyin olunur. Bu qovsun uzunlu$unu s ile igara edek. Onda
bu eyrinin parametrik tenliklarin beri
[x = x(s)
i = r1s,1
)',,0<s</ (103.7.5)
l./
gaklinde olar. Bu zaman s parametrine y ayrisinin g<ivs absisi ve ya tebii
lQrl=si*r -si =Asi olar. Burada s,, i=g,r.r-1 qiy-

absisi deyilir. Onda
metlaril, b6lgu noqtalarine uy$un s parametrinin qiymatleridir. inteqral ce-
mindaki M,eQ, noqtelarina uygun s parametrinin qiymetlerini I ile igare
edak. Aydrndrr ki, s, S r, ( r,*, olar. Onda inteqral cemi aga$rdakr kimi yazia
biler:
^t,(P, rl=if (,(+),.r(*))

^,
-378-
t V.A.Mehrabov
I
Bu cem ise (n)J/(r(r),y(s))ds Riman inteqratr tigun adi inteqrat camidir
0
Demeli, eyrinin parametrik tenliyi (103.7.5) geklinde olarsa, onda

I
!f (*,t)a' = (n)Jf (,(r),v(s))ds (103.7.6)

r0
* = q(t)
2. Farz edek ki, eyrinin tenliyi q <t < p geklinda verilib va
y --w(t)'
/ parametrinin q-dan B-ya dayigmesine qovstin uzunlulunun .s=s(r) Oey-
igmesi uygundur. Onda s'(r)= (,i@)'+(w (t))' olar. Bu halda (103.7.0)
ifadesinin salrndakr inteqralda ds = s'(t)dt = (,n (t))' +(v'(t))' at dttsturu-

nu nozare alsaq aga!rdakr ifadanialarrq:
lf U,r1a' =
v
p
=(n)lr(e(,),w(,)) (e (,))' +(w'(t))'at (103.7.7)
3. Ferz edek ki, eyrinin tenliyi

!=l(x), a1xlb
agkar geklinde verilib vo -r -rn a -dan b -ye deyigmesine qovstin uzunlu$unun
artmasr uygundur. Onda s'(x)= t*(f (*))' olar. Bu halda (103.7.6) ifada-
sinin sa$rndakr inteqralda ds = s'(x)dx = t* (l' (*))'dx dtisturunu nezaro
alsaq aga!rdakr ifadeni alarrq
b
I f @,t)a' = (n)lf (, ,y(*)) t*(t'(*))' d* (103.7.8)

/a
_ (103.7.6), (103.7.7) ve (103.7.8) dtisturlarrna bezen eyrixeili inteqralm

Ri m a n i nteq ra h n a g ati ri I mas i d ii stu rl a n deyi i r.I
103.8. ikinci n<iv eyrixetli inteqrallar
Ferz edek ki, A-dan ,B-ye istiqamaflenmig duzlendirilabilen L=78

agtq ayrisi ve f:L-+R funksiyasr verilmigdir.
-379-
analiz
YP = P(A= 4 <,4, <...<,1 < 4*, 1...< A, = B) bolgtisri gotrirek,
t, = EPr,Wi,l, M,(€,,ry,)eQ,,
Ltr, = x,*r- x,, L!, = /,*r- !,
isare edek ve asa' oa[:;;t--t
;r"!,i, * (103.8.1)
n-l
E (P, f)=>,f (€,,0,).Ly, (103.s.2)
,=0
Burada (x,,!i) -,1 noqtelerinin koordinatrdrr.

Terif 1. eger )", -+0 olduqda (103.8.1) inteqral cemlerinin ((103.s.2) in-
teqral cemlerinin) P bolgrisrinden ve M,(€,,e,) noqtelerinin segilmesinden
asrlr olmayan J, (./r) limiti varsa, onda f funksiyasrna L
eyrisi iizre 2-ci
ni5v eyrixetli inteqrah olan funksiya, J2 (-/r) edadine ise f(x,y)dx
( f (x,y)dy ) ifadesinin L eyrisi iizre 2-ci niiv eyrixefli
inteqrah deyilir ve
J, = f Q,y)ax (J, = f (x,y)ay) (103.8.3)
I
AB !
7E
kimi igare olunur.
oger r eyrisi tizerinde iki p(*,y) ve e(x,y)funksiyatarr veritibse ve
t f (*,y)ax, t Q(*,1)dy inteqraltarr varsa, onda agagrdakr inteqratrn da

AB AB
! r(x,y)ax+ e(x, ildyd!

AB
o:: , (103.8.4)
.
= ) p(*,y)dx+
AB
le(*,y)dy
AB
monasr var vo bu inteqrala L ayrisi iizre iimumi gekilde 2-ci ntiv eyrixali
inteqral deyilir.
Aydrndrr ki, L=7De R'faza eyrisi Ugun de
AB
!f @,y,2)dx; t.f Q,r,r\ay
AB
lf
7D
Q,y,r)a,
2-ci n6v ayrixetli inteqrallarrnr ve
-380-
S.K.Abd ul I ayev, F. A.Abd u llayev, V.A.Mehrabov
z) dy+ R (x, y, z) dzd!

I
,1
P (x, y, z) dx + Q (x, y,
(103.8.s)
(x, y, z) a* + (*, y, z) dy + y, z) dz
fr
,48
fQ
AR
fR(x,
AB
umumi gakilde 2-ci nov eyrixetli inteqrallartnt tayin etmek olar.

2-ci nov avrixatli inteorahn fiziki manas ondan ibaretdir ki, egor maddi
noqta ,4 noqtasindan .B ndqtesine L=78 eyrist ilzraF=4x,y)i+/rx,y)j
quwasinin tasiri altlnda heraket edirse, bu zaman gorulen i9
l_, Q, y) dx + Q(*, y) dy 2-ci nov ayrixetli inteqrahna beraberdir'

AB
l-ci niiv ve 2-ci ntiv ayrixatli inteqrallan miiqayisa edek.

Bilirik ki, 1-ci nov eyrixetli inteqral eyrinin istiqamatindan astlt deyil. Am-
ma 2-ci nov eyrixetli inteqral ise ayrinin istiqamatindan muhum gekilde astltdlr.
agar 7E eyrisinin istiqametini aksine dyigsek, onda Ax, (Ay, ) proyeksiyala-
rrnrn igaresi dayiger. Ona gora de
If O,y)dx=-! f (*,t)dx; ff (r,ilar=-t f U,ildt

AB BA AB BA
olar. Hemginin qeyd edek ki, OY (OX ) oxuna paralel pargalar tzra
If(x,y)dx=O ([P(*,y)ay=g') olar. Qunki bu pargalar izre Lx, (Ay,)
proyeksiyalarr srft ra beraberdir.
2-ci ndv eyrtxetli inteqralm Riman inteqrahna getiilmesi

l.Ferzedek ki, L=78 eyrisinin tanliyi
astsp r)
{i=='r'r','r'
geklinde verilib ve f : L --> R funksiyasr kesilmezdir
- Oger I f (*,4a* inteqrahnrn varlt$tnt aragdtrtrtqsa, olava olaraq
AR
,p(,).Cla,gl ve y(t)eCla,Bl olmalrdtr. onda lf G,4a, inteqralr

AB
var vo aga$tdakt dtistur do$rudur:

B
I f Q,t1a,=(R) aIt(o@,wUDci(t)at
(103.8.6)
AB
-381-
analiz
- Ogar !f (*,flas, inteqralrnrn varh{rnr aragdrrrrrqsa, elave olaraq

AB
p(t).C[o,0) ve y'(t)eCla,B] otmasrnr ferz edirik. Onda lf Q,t)at

AB
inteqralr var va aga!rdakr dustur dolrudur:
p
If
AB
Q, i at = (4 I r (e(t),v (t))w' (t) at (103.8.7)
2. Farz edek ki, L= AB eyrisinin tenliyi (.) gok-

linde verilib va P(x,y): L -+ R vo Q(*,y): L + R A=B N
funksiyalarr kesilmezdirlar. Ogar

Ir$,r)*+Q(r,y)&
AB
rimumi inteqraltnrn varh$rnr aragdrrrrrqsa, alave olaraq

,p (t). C[o,0) va .t/'(t)e Clo,f]
olmalrdrr. Onda
M
c
I r(x,y)dx+Q(x,y)dy inteqrah var va agagrdakr

AB
dustur do$rudur:
y)dx + Q(x, y)dy =
[ .r(x,
on'
= ( R)
JI
P (p (t),w UD a' (t) + o (,n (t),v (t))w' (t))at. (1 03.s.s)
1t0S.4.61, (103.8.7) ve (103.8.9) dristurlarr na ll niiv eyrixetti inteqralrn

Ri m a n i nteq rah na g eti ri I m esi d ii stu rl a n deyi li r.
3. Fez edek ki, L=Ii
eyrisi qapalr ayridir. Bu zaman eyrinin ba9-
lan$rct I noqtesi ile son noqtesi B ust-riste drigdriyundan no AB , ne da
BA ardrcilhQr L=78 eyrisi rlzerinde istiqamat teyin etmir. Ona gore de, bu
zaman YCeZi noqtasi gottirriltir va segilmig istiqamet rizre inteqrah agalr-
dakr kimi teyin edirlir:
!re,y1a*=
L I fe,y)dx+ dnAI fe,t1a*
7fr2
Oks istiqamatda inteqrala baxtlrrsa, onda
I fQ,fla*= I fQ,t)ax+ I f@,y)ax

t trui eh
olar.
.
Qeyd edak ki, eger Z =78 tenliyi y=y(x) xela,bl, agkar
"yri"inin
gekilda verilibsa, (103.8.6) va (103.8.7) dristurlarr y(x) rizerine uylun gertlar
-382-
s.K V.A.Mehrabov
daxilinde aga$tdakt gekle dugur:

b
If (,, t) dx = (R) I f Q, v Q)) dx (1 03.8.6')

ABA
b
I f Q,ilat= (n) ! f (*,v('))v' (,)d* . (103.8.7')

ABO
Oger L =7i. R3 olarsa (bagqa sozle feza eyrisidirse), onda baxtlan in-
teqralda her defe istiqameti gostarmek lazrmdrr. Mtistevi eyrilarinda iss bu
meselani bele hall edirlar: L qapah ayrisinin daxilinda qalan oblastr G ile iga-
ra edak. L ayrisi iizre <miisbatr istiqamaf dedikda o istiqamat baga du-
gulur ki, mugahidegi bu istiqamat rlzre haraket etdikda G oblastt ondan solda
qalsrn. eks istiqamete isa L eyrisi iizre <menfi> istiqamaf deyilir. Bundan
sonra L qapah ayrisi izra f (x, y) dx + Q (x, y) dy inteqral dedikde
t
L
<m[isbet> istiqamet uzra inteqral baga dugecayik. Qapalt eyri ilzre inteqralt
$
r (x, y) ax + I (x, y) ay rimi igare edirlar.
L
S104. Sahelerin eyrixetli inteqral

vasitesile hesablanmast
l.Ferzedek ki, D oblastr OY oxuna paralel [rS] ve lgnl a1z xett

pargalan va y - yo!); y = y(x) (burada Y
a3xlb) funksiyalartntn qraflkleri ila mah- y=fo(x)
dudlanrb ve S R
Yxe(a,b) yo!)<y(r).
D
Bu oblastrn S(D) sahesini hesablayaq. Ay-
drndrr ki, P
y=f(x)
b b o
,S(D)= v(x )d* tn@)a* (104.1)
a b
0 x
$ekil 1
olar. 2-ci nov eyrixetli inteqralla Riman inteqrah arasrnda elaqa dusturuna gora,
b b
lilia* = !
aSR
ydx;
I
Yo@)dx
I
P8
Ydx= - Iu,
QP
(.]
-383-
analiz
dusturlarr dogrudur. OI oxuna paralelohn [PS] ve

lgnl parsatar izra I V, = [ fix= 0 oldu$undan
tuF0
bunu ve (.) berabediyini (104.1)-da nezare alaq:
bb
s(D) = !ilidx-tn@)a*=
=I ya** !td*+i ,a**

0 X
SR RQ QP
-I ydx !ta* $ekil 2

PS .rRgPS
Y
D
oblastrnrn serhedini Z ile igare etsek ve d
S R
qapah eyrinin <musbat> istiqamatini nezera alsaq
onda oblastrn sahesi aga$rdakr dristurla hesabla-
nlr: x=x(y) D
x=&(y)
s (D) = -$
L
fix l1o4.2l
2.Fez edek ki, D oblastr gakil 1-deki kimi c

deyil. Ancaq sonlu sayda OY oxuna paralel duz P o
xatlerle onu sonlu sayda gekil 1-dekitipli 0 x
oblastlara ayrrmaq olar. Bu oblastlarrn her birine
gekil 3
(104.2) dtisturunu tetbiq etsek ve altnan inteqrallarr cemlesek, onda verilmig
oblasttn serhadi L lzre va OY oxuna paralel pargalar uzre inteqrallar alarrq.
OI oxuna paralel pargalar Uzre
[fix gaklinde eyrixetli inteqral srfrra beraber
L
oldu$undan demeli, (104.2) dristuru bu halda da dogrudur.
3. Ferz edek ki, D oblastr OX oxuna paralet [Sn]".lfgl afzxett par-
*oQ); x=x(y) (burada c1!1d)
galart vo.tr= funksiyalannrn qraflklari ile
mehdudlanrb va Vy e (c,d) ,oU)< *(y).
Analoji m[rhakime ile bu oblastrn s (D) sahesi ugun agalrdakr dtisturu alanq:
s(D) =$xdt, (104.3)

L
4. Faz edek ki, D oblastr gekil 3-daki kimi deyil. Ancaq sonlu sayda
OX oxuna paralel duz xatlerla onu sonlu sayda $akil 3-daki tipli oblastlara
aylrmaq olar. Bu oblastlartn her birina (104.3) dusturunu tetbiq etsek ve ahnan
inteqrallarr cemlesak, onda verilmig oblastrn serhadi L izre va oX oxuna
-384-
V.A.Mehrabov
paralel pargalar uzre inteqratlaralarrq. ox oxuna paralel pargalar nzra

fixdy
L
geklinde ayrixetli inteqral stftra baraber oldu$undan demeli, (104.3) dusturu bu
halda do$rudur.
SuaL' Hanst oblastlan sonlu sayda gakil 1 ve gekil 3 tipli oblastlara bol-
mak olar?
Bu suala cavab vermek o qeder da asan deyil. Lakin isbat olunur ki, eqer
D oblasfinrn serhedi avridirse, onda bu obrast (ictin
(104.21 ve (104.31 dtisturlan dodrudur. Qox vaxt bu dusturlarr birlegdirib
aga$rdakr kimi yazrrlar:
s(D) =lf*, - ydx (104.41

5105. 1-ci ve 2-ci n<iv eyrixatli inteqrallar arasrnda elaqe
Ferzedak ki, hamar L=ABeR2 ayrisi ve f :L-+R kesirmezfunksiya-

st verilib. Parametr olaraq qovs
uzunlulu s -i gotrirek. Onda eyrinin parametrik
tanliyi a9a$rdakr kimi olar:
o<s< t=tLt (105.1)

{;=;[']'
M(x(s),y(")) noqtesinde ayrinin segitmig istiqametine uygun toxuna-
nrn oxoxu ile emale getirdiyi bucagr a ile igare edek. onda aydrndrr ki,
x'(s) = sss4
0<s</
-P'(s)= sind'
olar. indi
I f (x,y)a* 2-ci nov eyrixetli inteqralr hesablayaq:
AB
I
(*, t1 a, = (a)
[ .f [ t(,('), y (s)) x'(s)as =
ABO
I
= (n)Jf (r(s),y(s))c osards = ! .f (r,t)cosads (10s.2)

07i
Analoji qayda rte f @,t)dr= [ f (x,y)sna* (105.3) dristurunu atarrq.
I
Tafu
(105.2) ve (105.3) dusturlartnt nozora alaraq, timumi gekilde eyrixetli in-
teqral rigr.in aga$rdakr dtisturu alarrq:
! rQ,y)ax+Q(x,y)dy =
AB
-385-
analiz
= IlrG,r)cos a+Q(x,y)sin a)at (10s.4)

7i
(105.2), (105.3) ve (105.4) dtrsturlarr 1-ci ve 2-ci ni5v eyrixatli inteqral-
lar arastnda elaqe diisturu adlanrr.
Oger Z = AB ayrisi laza eyrisi olarsa, onda analoji qayda ile aga$rdakr
dristuru alarrq:
t r (x, y, r) dx + Q(x, y, z) dy + R(x, y, z) dz =

Its
= ,z)cosa+Q(x,y,z)cos B + R(x,y,z)cory]at (105.5)

I[r(*,r
AB
Burada (cosa, cosp,cosT) - L=78 eyrisinin istiqamatine uy$un to-

xunanrn istiqametverici kosinuslarrdrr.
5106. eyrixetli inteqraln yolun formasrndan

asrh olmamasr gartleri
Fez edak ki, L -IE.G hissa-hisse hamarayrisi ve P(*,y): G + R va

qlxi:G->R kesilmaz funksiyalarr verilib. Agagrdakr ayrixatli inteqrala baxaq:
I e(x,y)ax+ Q(x,y)dy (106.1)

L
Sual: Ne zaman (106.1) inteqralt I ve .B noqtoleri ila birq
olunur? Yeni I va B -ni birlesdiran ixt
inteqrahna berabardirmi? Basoa sozle. ne zaman (106.1) inteqralt ,,4 ve .B-nl
birlesdiren yolun formastndan asrh devil?
Aydrndrr ki, (106.1) inteqralrnrn xasseleri aga$rdakr diferensial ifadeden
asrhdrr:
P (x, y) dx + 8(x, y) dy (106.2) .
Bu tipli ifadelara ikideyigenli F(*,y) funksiyasrnrn diferensiahnr oyranerken
rast gelmigik. Daha do$rusu
dF (x,y) dF (x,y
dF (x, y) = dx+ dy
0x 0y
Aydtndrr ki,
dF (x,y
P (*,v) = ^t
dx
Q(*,v)=ry
garti odenarse, onda (106.2) ifadasi F(*,y) funksiyasrnrn tam diferensialr
_386_
S.K.A F.A. V.A.Mehrabov
olar. Ancaq heg de ixtiyari iki P va p funksiyalan ile

(106.2) tipli ifade tam diferensial deyil.
(106.2) ifadasinin tam diferensial olmasr garti (106.1) inteqrahnrn yolun
formasrndan asrlr olmamasr gerti ila srx ballrdrr. Daha do$rusu aga!rdakr teo-
rem do$rudur.
Teorem 1. (106.1) inteqrahnrn yolun formasrndan asrh olmamasr tigun
zaruri ve kafi gert (106.2) ifadesinin G oblastrnda diferensiallanan har hansr
F (r, y) funksiyasrnrn tam diferensialr olmasrdrr.
Oger (106.1) inteqrah yolun formasrndan asrh deyilse, onda A(*n,yn) ve
B(*r,yr)e G n6qtaleriniqeyd etsek, hemin inteqralragalrdakr kimiyaza bilarik:
U' 'Yo)
IrQ, fldx+ Q(x, y)dy =t r(x, y)dx+ Q(x,y)dy .
AB (r^,Yn)
Qtinki A(*n,yn) va B(*r,yr) noqtelari(106.1) inteqra[nr birqiymetliteyin edir.

indi A(xn,!,r)e G noqtesini qeyd edek, M(*,y). G dayigen noqtasini
goturek va agaSrdakr funksryaya baxaq:
F(*,y)= I P(x,y)dx+Q(x,y)dy (106.3)

$n'Y')
Aydrndrr ki, F(x,y) funksiyasr G oblastrnda teyin olunub. isbat etmek
Dr(I'v) ar(x'v)
olar ki, V(x,y)e G noqtesi ugun P(*,y)=
'dxdy ; QQ,il=
do$rudur. Bagqa sdzle, (106.2) ifadasi (106.3) geklinde teyin olunmug
F(*,y) funksiyasrnrn tam diferensiahdrr. Bu halda F(*,y) funksiyasrna
(106.2) ifadesi Ugtj,n ibtidai funksiya deyilir.
Terif 1, Oger G oblastrnda ixtiyari sada qapah Z ayrisinin daxili oblastr
da G -da yerlegersa, onda bu oblasta birrabiteli oblast deyilir.
eger F(.r,1) funksiyasr G birrabiteli oblastrnda (106.2) ifadasinin ibti-
dai funksiyasrdrrsa, onda aga$rdakr dustur do$rudur:
f r (x, y) ax + Q (x, y) dy = F (r, y)lf,u,',o,', = F (* r, y o) - F (, n, y )

AB
.
Bu dristuru aga$rdakr kimi de yazmaq olar:
t r(x,y)ax+ Q(x,y)dy = e (r,y)li= F (B)- F (A) .
AB
Ferz edak ki, (106.2) diferensial ifadesi verilib. Bu ifadenin na zaman
-387-
analiz
tam diferensial olmast mesalesine baxaq. Bunun tlqrin P(x,;r) ve Q(*,y)

dP(x,y dQG,Y\
funksiyalartnrn kasilmezliyindan elava faz edecayik ki, ve ------------'
dy dx
xr.isusi toremaleri de kesilmezdir. Oger (106.2) ifadasi m0eyyan F (x,y) fun-
ksiyasrnrn tam diferensialtdtrsa, onda aga$tdakt do$rudur:
dF (x,y
P(*,v)=
dx
Q(*,v)=YP
demeli,
dP(x;y) _a:F\x,y\ dQ(*,y) _d'F(x,y)
ay dyd* '
a* dxdy
0P(x,y\ve dQG,y\ xrisusi toramalari kesilmez oldugun-
*
Aydrndrr ki,'dvDx -?:z
.
dan
d'F(x,v\
=
d,F xr!
olar
dxdy dyd*
Onda aga$tdakr dristur do$rudur:
dP(x,y) dQ(r,y) (A)
dy Ex
Demali, (106.2) ifadasinin tam diferensial olmasr tlgirn (A) gerti zeruridir.
Gostarmak olar ki, bu gert bezi elave gertlar daxilinde hem de kafldir. Yani
aga$rdakr teorem do$rudur:
Teorem 2. (106.2) ifadesinin G oblastrnda tam diferensial ifade olmast ugtin
(A) Sertizeruridir, egar G oblastt binabiteliolarsa ham da kafidir.
(A) Sartine bezan (106.2) ifadesinin tnfe-
qrallanma gerti deyilir. Teorem 1 ve Teorem 2-ni
birlegdirsak, aga!rdakt teoremi alartq:
Teorem 3. (106.1) inteqraltnrn G oblasttnda
yolun formasrndan asrlr olmamasr tlgtin (A) Sarti
zeruridir, ager G oblastr binabitali olarsa, ham de
kafidir.
Teorem 4. (106.1) inteqraltntn G oblasttn-
da yolun formasrndan asrlr olmamasr Ug[in zeruri
ve kafi gart G oblastrnda YL c G qapah eyrisi
tigUn aga$rdakr gertin odenmesidir:
(106.4)
$eQ,flax+Q(x,y)dy=s.
L
Bu zaman (106.4) gertinin YLcG sade, qapah eyrisi r.igtin odanmesi
isa-kafi gertdir.
_388_
S.K.Abd ull ayev, F.A.Abd ull ayev, V. A.Meh rabov
n. vL c G qapah eyrisi rizarinde YA,Be z n6qtereri qeyd etsek, onda agalr-

dakr dtistur dolrudur:
P(*,y)dx+Q(x,y)dy - L:trrldx+Q(x,y)dy -
AMB ANB
=- J
u*n
"(I,!)dx+e(*,y)dy
Buradan ise alarrq ki,
$
P(x,y)dx+ Q(x,y)dy =
L
= I pG, y)dx+ e(x, y)ay * IJ\x,y)dx+ e(x, y)dy = s.

AMB *^
Kafilik. indi ferz edek ki, vLcG sade, qapalr ayri uzre (106.4)
gerti odenir. YA,B e G noqtalari goturak ve bu noqtelari birlegdiran
vfuE eyrilerine baxaq, eger bu eyrirer ucrardan bagqa ortaq noqta-
"ffiB
lere malik deyilse, onda L=ZfrEufrB eyrisi mueyyen sade, qapah ey- L
risitegkil edir. gerte gore agalldakrlar dogrudur:
E-:@ r) dx + Q(x, t) dv = s onda

AMBNA
P(*,y)dx+ Q(x,y)dy *
AMB
L!Q,ila*+e(x,y)dy =o
BNA
Buradan ahrrq ki,
I P\,flax+Q(x,y)dy=
AMB
= -I p0, !)dx + e(*, y) dy = W,r)dx+ e(x, y)dy

BNA ANB
oger AMB ve ANB eyrilari uc noqtelarinden bagqa noqtelarde de kasi-

garlarse, onda 6z-6zrlnri kesan r
qapalr eyrisini alarrq. lsbat etmak olar ki,
ixtiyari sada, qapah eyrisi tizra inteqral srfrra barabardirse, onda ixtiyari qapa|
eyri uzre de inteqralsrfrra beraberdir. >
Teorem 5, G oblastrnda VZ c G sada, qapah eyrisi tizre (106.4) mU-
nasibetinin odenmasi Ugtin (A) gerti zeruridir. G oblastr birrabiteli olduqda isa
hem da kafidir.
-3 89-
analiz
ixioer inreQRlulen
S107. Sahe anlaYrgr.

ifiqat inteqralrn tarifi
fa,b)xlc,d.); fa,b)xfc,d); ...; (a,b)x(cd) eoxluelartna mUstevida
koordinat oxlanna paralel dtizbucaqf deyacayik. Bu dUzbucaqlrlardan 1-cisi

qapa1, axtnnctst ise agrq duzbucaqhdrr. Bu dtizbucaqhlardan ixtiyari birinin
sahesi dedikde, S=(b-a)'(d-c) edadi baga duSUlUr. Bundan sonra
YAcRz goxlu$unun sahesini m(A) ile igare edeceyik.
Terif 1. Ogar E goxlulu sonlu sayda cut-crit kesigmayen Dt,D2,-..,Dn
dtizbucaqlrlartntn birlagmasindan ibaretdirsa, onda E goxlu$una miistevide
elementar goxluq deyilir. E elementar goxlu$unun sahesi agaSrdakt dtjsturla
hesablanrr.
*(E) = m(Dr) + m(n,) * "' * *(D^) ttoz'11
isbat etmak olar ki, (107.1) dusturu ile teyin edilen aded E goxlu$unun
dUzbucaqhlarla ayrrltgt qaydastndan astlt deyil.
Ferz edak ki, VG c R2 goxlu$u verilib. Ogar E, c G olarsa, onda E,
elementar fiquruna G -nin daxitine gekilmig, Eo = G olarsa, onda E, ele-
mentar fiquruna G -ni daxiline alan elementar fiqur deyilir. G -nin daxilinde
yerlegan E, elementar fiqurlartn sahelari goxlulunu , C -ni daxilina
{*(9,;}
alan Eo elementar fiqurlarrn sahelari goxlu$unu {*(nr)} ita igara edek. Ay-
drndrr ki, Eorrr$u yuxarrdan, goxlu$u isa agalrdan meh-

{m(4)} {*(Er)}
duddur. Agagrdakr igarelemeni qebul edak: C=s,q{m(E)}nG=inf{,2(Er)} . Br-
rada G -ye G goxlu$unun agafi sahasi ve ya daxili sahasi, G'y" ise G

goxlu$unun yuxan sahev va ya xarici sahasi deyilir.
Terit 2. Ogar G = G olarsa, onda G goxluguna kvadratlanan goxluq
ve ya sahasi olan goxlug deyilir. *(G)=G=d ededina ise G goxlufiu-
-390-
F.A.A V.A.Mehrabov
nun sahesi deyilir.
Tedf 3. Ferz edek ki, .F c Rz goxlugu verilib. Oger Ve > 0 adedi ugrin
lE elmentar goxlugu varsa ki, Fc E va S(r)<e 9ar1i odensin, onda F
goxlu$una sahasi <0> olan goxluq deyilir.
Tektif 1. Mehdud G c R2 goxluSunun kvadratlanan olmasr rigrin zeruri
ve kafl gert onun serhedinin sahasinin <<0>-a berabar olmasrdrr.
Serhedinin sahesi <0> olan mehdud G c. R2 goxluluna bezan ^R'-de
Jordanl menada olgtilan goxluq deyilir (Bax: g114.2)
Farz edek ki, D cR2 qapah, mahdud, kvadratlanan goxluq va bu goxlu-
qda tayin olunmug f (*,y):D+R funksiyasr verilib. D oblastrnr sonlu say-
da sahasi <0> olan eyrilerla sonlu sayda D,,Dr,...,Q hisselere bolek. Aydrn-
dtr ki, her bir Q
elementar oblastt kvadratlanandrr. QUnki onun serhedi sonlu
sayda sahesi <0> olan ayrilerden ibaretdir. D oblastrnrn bu bolgristinu 2" ile
igara edek. 4 =T#diam(D,) ededine Z bolgustinrJrn parametri ve ya xtr-
dahfi deyilir. Y(€,,e,)e Q n6qtesinigoturek va agagrdakr cemidrizeldak.
o(f ,r)=f f (€,,,t,) *(D,) (107.2)

i=l
(107.2) cemina f (*,y) funksiyasrnrn D oblasfinda T btilgiisiineve
(€,,4,) ni5qtelarinin segilmasine uygun Riman inteqral cami deyilir.
Terif 4. Oger lJeR Va>0 ld=d(a)>O VT 4<6 otduqda
segilmig ((,,0,) noqtelerinden asrh olmayaraq
loj,r)-rlce (107.3)
olarsa, onda /(x,l) funksiyasrna D oblastrnda Riman menada inteqral-

lanan fun4siya, -/ adedina ise f (x,y) funksiyasrmn D oblasfinda ikiqat
Riman inteqrah deyilir ve a9a$rdakr kimi igara olunur:
t = ll f (',t)dxdy (107.41
D
Birqat inteqralda oldu$u kimi gostermak olar ki, f (x,y) funksivaslnrn

Riman menada inteqrallanan olmasl tictin zaruri sJ?l]ililn mehdud ot-
masrdrr.
inteqrallanma meyannr almaq tigun burada da Darbu nezariyyasini qur-
1
Jordan (1838-1922) - Fransrz riyaziyyatgrsr.
-39t-
analiz
maq olar. Bu zaman btjtun faktlar bir olgtilu hala analoji oldu$undan sadece
bu faktlarr sadalayaca$rq.
Farz edek ki, f (x,y):D -+R funksiyasr mehduddur, T ise D oblastr-
ntn mueyyen bolgusuour.
,,if,t,
f (x,y)=m,; (r,r)=M, igara edak ve
*,"j!r,f
aga$tdakr cemlari duzeldak:
s(7,r) i*,.*(D) 1roz.s;

=
i=l
s (f ,r) =iu, *(D; (107.6)

i=l
(107.5) va (107.6) camlerina f (*,y) funhsiyastnrn T bdtgiisiine
uyfiun aga$ va yuxan Darbu cemleri deyilir.
Xassa 1' ,r)=s(f ,T); o(f ,r\=s(f ,T)' Yeni bolgtl
o'.t!r"o(f ,rt-lp,
qeyd olunduqda a9a$r Darbu cemi inteqral camlarinin infinimumu, yuxarr Dar-
bu cami isa suprenimumudur.
Xasse 2. Oger Z' bolgrisri 7 bolgtistine elave eyriler elava etmekla
alrnbsa, onda yuxarr Darbu cemi artmrr, aga$r Darbu cemi ise azalmrr. Yeni
s'n S' camleri I'-e uy$un, snS cemleri ise I-e uy$un aga$r ve yuxan
Darbu camlaridirse, onda aga!rdakr dolrudur:
t (f ,T) < t'(f ,T')
s'(f ,T') < s (f ,T) (lot.Tl
Xassa 3. Oger TxT' ixtiyari bolgillardirse, ^sn S vo s'nS' ise bu bo-
lgUlara uy$un agagr va yuxan Darbu camleridirse, onda
t (f ,f) < S' (f ,T') t' (f ,T') s .t (/, f ) , yeni ixtiyari bolgUye uygun agagr
Darbu cemi ixtiyari bolgtiye uygun yuxan Darbu cemini agmtr.
Belelikle ahrrq ki, D oblastrnrn britrin mrimkun bdlgtilarina gora agagr
Darbu cemlari goxlugu {t(f ,\}
yuxarrdan, yuxan Darbu camlari goxlu6u
{S(f,r)} isa asagrdan mehduddur. Onda
"r =sup{s(/,7)}; 7=i"f{r(,f,r)} (107.s)

ededlaritayin olunub.
Tarif 5. -/ edadina f (*,y) funksiyasrnrn agafi Darbu inteqrah, J
adadina ise f (x,y) funksiyasrn n yuxan Darbu inteqrah deyilir.
Teklif 2. Mehdud f (*,y) funksiyasrnrn D oblastrnda Riman manada
inteqrallanan olmasr rigUn zaruri va kafi gert -r = 7 olmasrdrr.
Bu taklifi bagqa cUr bela ifada etmek olar.
-392-
V.A.Mehrabov
Taktif 2'. Mehdud f (*,y) funksiyasrnrn D oblastrnda Riman menada

inteqrallanan olmasr ugun zaruriva kafl gert
ve>0 3T s(f,T)-t(f,r)<e (107.e)
Bu meyardan istifade edib bezi inteqrallanan funksiyalar sinflni qurmaq
olar.
Taklif 3. D qapah oblastrnda kesilmaz funksiya bu oblastda Riman ma-
nada inteqrallanandrr.
Tarif 6. Ferz edak ki, f (x,y):D-+R funksiyasr agagrdakr gertlari odeyir:
1. f (*,y) funksiyasr mehduddur;
2. f (*,y) funksiyasrnn AcD kasilme n6qtaleri goxlugu rigtin
aga$tdakt do$rudur:
ve>0 .,E=A m(n)<e
Onda f (r,y) funksiyasrna -/-xassasine (inteqrallanma xassesrna) matik
funksiya deyilir. Burada 2-ci gert funksiyanrn kesilma noqteleri goxlu$unun
sahesinin <0>-a beraber olmasrdrr.
Teklif 4. D oblastrnda -I -xassesine malik ixtiyari funksiya bu oblastda
Riman menada inteqrallanandrr.
Teoremden agagrdakr netice alrnrr.
Netice. Faz edek ki, f(x,y),5(*,y):D-+R funksiyalan agagrdakr
gertlariodeyir:
1. f (x, y) , S (r, y) funksiyalarr D oblasttnda mahduddur;
2. f (*,y) funksiyasr D oblastrnda inteqrallanandrr;
3. {(r,y) e D f (x, y) * S (*,y)} eoxlugu <0> olsuye malikdir.
I
Onda g(x,y) funksiyasr da inteqrallanandrrve
llDDr (*, 9 a*a, = ff g (x, y) dxdy

Bagqa s6zle, inteqrallanan f (*,y) funksiyasrnrn qiymatini sahesi <0>
olan goxluqda ixtiyari qayda ile deyigsek, inteqrallanma va inteqraltn qiymeti
deyigmir.
S108. ikiqat inteqrahn xasseleri
ikiqat inteqrahn xassrleri birqat inteqrahn xasselerine analoji oldu$undan

bu xasseleri sadeca sadalayaca$tq.
-393-
analiz
Xassa 1 (inteqraltama oblasttna nezeran additivlik). Fez edek ki,

f (*,y) funksiyast D oblasttnda inteqrallanandtr va bu oblast sahasi <0>
olan I ayrisi ile ortaq daxili noqtelara malik olmayan D, va D, oblastlartna
boluntlb. Onda f (*,y) funksiyasr 4 ve D, oblastrnda inteqrallanandtr va
aga!rdakr dustur do$rudur:
t (*, t) a*a:, =
l[DDID2 II f (x, y) dxdy . ff f (x, y) dxdy (1 08.1 )
Xasse2 (inteqralaltr funksiyaya nezeren xattilik). Ferz edak ki,
f (*,y) vo S(*,y) funksiyalarr D oblasttnda inteqrallanandrr. Onda
Ya,peR ededlari Ugun af (*,y)+Fs(*,y) funksiyasr da D oblastrnda
inteqrallanandrr ve aga$tdakt dtlstur do$rudur:
Iff"t (,,y)+ Fg(,,il)dxay =

D
= a[! f (*,v)dxdv * pff t (x,v)dxdv ' (108.2)

DD
Xassa 3.Ferzedek ki, f (*,y) ve g(x,l) funksiyalarr D oblastrnda in-
teqrallanandrr. Onda f (*,y).5(*,y) funksiyasr da D oblasttnda inteqralla-
nandtr.
Xasse 4.Farz edek ki, f (*,y) funksiyast D oblastrnda inteqrallanan-
drr. Onda
lf (.,1)l funksiyast da D oblastrnda inteqrallanandtr ve agagrdakr
barabersizlik do$rudur:
t..t..
lll
t {.',)'.*lt ffV t''Y)la'aY (108'3)
Bu xassenin tersi dogru deyil. Yani,

lf Q,l)l funksiyasrnrn D oblastrnda in-
teqrallanmasrndan y) funksiyasrnrn inteqrallanmasr a[nmrr.
f (*,
Xassa 5. Ferz edek ki, f (*,y) ve g (.r,1) funksiyalan D oblastrnda in-
teqrallanandtr ve Y(x,y)e D rigun f (*,y)<S(r,y) garti odenir. Onda
a9a$rdakr dtistur dolrudur:
IIDDf (.,v)dxdv lJr Q,v)dxdv (108.4)

=
Burada Y(x,y)e D ugUn f (*,y). S(*,y) gerti odenersa, onda (108.4)
ciddiolar.
-394-
S. K. Abd u I I ay ev, F. A. Abd u I I ayev, V. A.M e h ra bov
Teorem (Orta qiymet haqqtnda teoreml. Faz edek ki, f (x,y) ve

S(*,y) funksiyalarr D g(*,y) funksiyasr D-
oblastrnda inteqrallanandrrlar,
da igaresinisaxlayrrve V(x,y)e D ugun *< f (*,y)<M gerti odenir. Onda
11tefm,M] edadi var ki, agagrdakr drlstur dogrudur:
tlDDt (r, t)' s (r,t)dxdy = p'ff r (*, y)dxdy . (10s.5)

Bu zaman f (r,y) funksiyasr kesilmez ve D elaqeli goxluq olarsa, onda
araltq qiymetler haqqrnda Kogi teoremina gora )((,q)e D noqtesi var ki,
f (€,rl)- p olar. Onda bu halda (108.5)dristuru agagrdakr gekle drigar:
[t f (*,il's(*,fldxay = f (€,ry) [[sU,r)d*ay (108.6)
DD
Xasse 6. VD kvadratlanan kompaktr rierin dxdy=*(D) dogrudur.
lJf
D
S109. ikiqat inteqraltn tekrar inteqrala getirilmesi
109.1. Diizbucaqh oblast halr
Teorem 1. Ferz edek ki, f (r,y):fa,blxfc,d]- fl funksiyasr teyin ob-

d
lastrnda inteqrallanandrr ve Yxefa,bl rigrin ./ (4=

lf Q,y)dy inteqrah var.
Onda -r(r) funksiyasr [a,D] pargasrnda inteqrattanandrr va agagrdakr dtistur

do$rudur:
bd
IJ f (x,y)dxdy =
la.lf Q,y)dy (10e.1)
la,tffc,a)
noqtalari ile n yera, lc,d) Vareasrnr isa c=!0<-r. 1...<yp=d noqtalari ila p
yere bolek. indi r,, i=l,n noqtelarinden OY oxuna; /r, j=G noqtete-
rindan ise OX oxuna paralel dtiz xatler kegirek. Onda D dizbucaqla n.p
sayda Du, i =l,n j =W elementar dtizbucaqllarrna bo[iner. m, n M
r'ile
Drdtzbucaqhsrnda f (r,y) funksiyasrnrn deqiq agagr va yuxan sarhadlarini
-395-
analiz
igara edek. Aydrndrr ki, m(Dr)=A4.Ly =(r-+,) (t,-t,_,); i=lnnj=G

ve V(-r, l)e o, *, < f (x,!)aM,, (109.2) otar.
Y{efx,-r,x,] noqtasini goturak vs onu qeyd edek. (109.2)-de x=€,
goturek. Onda *rSf (€,,y)sM- (109.3) otar. Bu barabersiztiyi lly,,li)
pargasrnda y -e gora inteqralasaq agagrdakr mrlnasibeti alarrq:
Lli
= t Ij-r f
m,i. (€,,t)ay 3M u. Ly, (109.41
(109.4) berabarsizliyini 7 =7, p hallartnda teraf-tarefa toplasaq, alarrq:
f*u. Lyt s2'i t (€,,t)ay =

j--t j=t y
i_,
(10e.5)
=i f t€,,r)av <f u,' tv,

c j=l
(109.5) berabersizliyinde ortadakr inteqral igarelemaye gore J(€,)-ye bera-
berdir. Onda
pp
Z*r
. Ly
j=l
i s J (€,) r.Ay, (10e.6) =ZM
j=r
Sonuncu barabersizliyin her terafini Ar,-ya vursaq va i=1,n hallarrnda

teref-terefe toplasaq agagrdakr munasibati alarrq:
lrP,1np
ZZ*uny iM, 3Lt
(€,)lr, < jAr, (10e.7)LZu rt
i=t j=t ,=l i=t j=l
D drizbucaqlsrnrn apardr$rmrz b6lgusrinde D, elementar duzbucaqh-
lartnrn diametrlerinin maxsimumu <0>-a yaxrnlagarsa, onda Ax, pargasrnrn
boyu da <<0>-a yaxtnlagar. (109.7) berabarsizliyinda birinci va sonuncu hedlar
D drizbucaqlrsr rizre f (*,y) funksiyasrnrn verilmig bolgUya uygun agagr va
yuxan Darbu cemleridir. f (*,y) funksiyasrnrn 2-qat inteqralrnrn olduguna
gora, bolgunUn boyu <0>-a yaxrnlagarsa, bu hedler. o" lJf (x,y)dxdy inte-
D
qralrna yaxrnlagar. onda limitin xassesine gore, (€,)L", cemi de hemin

i-r
/=l
-396-
V.A.Mehrabov
inteqrala yaxtnlagar. itG,)Ar cem ise .r(x) funksiyastnnla,b) par9asrn-
da a=xo1xr1 l xn = b bolgusuna uy$un inteqral cemidir. Onda aga$tdakt

doIrudur:
bbd
![ f (r, t) a*at, =
I t Q) 4* = ! a*[ "f (*, v) dv . >
Daac
Qeyd 1. Bu teoremda x n y dayigenlerinin yerini deyigmek olar. Daha
do$rusu a9a$rdakt hokm do$rudur:
Teorem 1'. Ferz edak ki, (*,y):la,b)xlc,d]- R funksiyasr teyin ob-
f
lastrnda inteqrallanandrr ve Vyefc,dl ugun x(y)=i f Q,t)a* inteqralt
a
var. Onda X(y) funksiyasr fc,d) pargastnda inteqrallanandtr ve aga$rdakr

dristur do$rudur:
db
ff f
a,b){c,dl
(x,y)dxdy =
[*[t
(x,y)dx (10e.8)
109.2. ixtiyari oblast halr
l.Ferz edek ki, D oblastr OY oxuna paralel [fS] ve [pn] Oiiz xett
pargalarr ve kesilmez
y=y,(x); y=yz(x) y=[(x)
(burada xrSx <xr) funksiyalarrnrn qraflkleri ile S R
mahdudlanrb va D
yxe (x,xr) y, (r) yr(*).
<
i 1i
P
Ferz edek ki, D kvadratlanan kompaktdtr. y=t(x)
o
Bele oblastlara X -e nezeren sade ob-
lasf deyeceyik. 0
a bx
Teorem 2.Ferzedek ki, f (r,y):D-+R $akil 1
funksiyast tayin oblastrnda inteqrallanandrr VA Yxelx,,x2l tigun

yzG)
J(x)= I f G,fiat (109.9) inteqralr var. onda .r(-r) funksiyasr l*,,*rf

nG)
pargasr nda inteqrallanand rr ve aga$rdakr dtistur dolrudur:
-397-
Riyazianaliz
r2 xz yz$)
!!.f (*,fla*at,= Jr(,) a*= ta, ! f (r,y)dy llos.lol
D { rr Yr(x)
duzbucaqlrsr goturak. indi

, I f(*,Y1 (x,Y)e D (*) funksiYastnt
(*, y) = 1"
1 o (*'Y)e R\D
^F
aragdrraq. Aydrndtr ki, bu funksiya Teorem 1-in gertlerini odeyir. Onda

p=la,b)x[c,d] igara etsek, F(r,y) funksiyasr tigtin (109.1) dusturu do$ru-
dur. Bu drlsturu F(r,y) tigrin yazsaq va (.) ifadesini nozaro alsaq, (109.10)
dristurunu alartq. >
Qeyd 2. Bu teoremde de x va y deyiganlerinin yerini deyigmek olar.
2. Farzedek ki, D oblastr OX oxuna paralel [Sn]n [fg]
duz xett pargalarr ve kasilmaz
,= r, (l); *=*r(y)
(burada \ S ! < y, ) funksiyalartntn qraflklari ile mehdudlantb va
Yye(c,d) n0).*,(y).
Ferz edek ki, D kvadratlanan kompaktdtr
Bele oblastlara Y -o nezoren sada oblast deyacayik.
Analoji muhakime ile aga$tdakt teoremin Y
do$rulu$unu gostarmek olar. d
S ---:- R
f
Teorem 2'. Ferz edek ki, (*,y): D -+ R
funksiyasr teyin oblastrnda inteqrallanandtr ve
,zU) x=x(y) D
x=xo(Y)
Yy.ly,y,) tieun x(y)= ! f (r,t)a*
,r (r)
(109.11) inteqrah var. Onda X(y) funksiyasr c

P
-a:-==- -'
o
ly,ir) pargastnda inteqrallanandtr ve aga$r- 0 x
dakr dristur do$rudur: gekil3
)2 Y2 'zU)
! x (v)av = I o,,ly)
! f (x,y)dx (10e.12)
II r tx,v)dxdv = yr
D lr
Qeyd 3. 2-qat inteqralrn tekrar inteqrala getirilmasi onun hesablanmast
tigtin en effektiv usullardan biridir.
Qeyd 4. Ola bilar ki, D oblastr ne $ekil 1, na de $ekil 3-deki tipli oblast
olmastn, lakin <0> olgtiya malik olan sonlu sayda eyri ila bu oblastt sonlu say-
-398-
S.K. Abd ul I ayev, F. A. Abd u I I ayev, V. A. M eh rabov
da bu tipli oblastlara bolmak olsun. Bu hissalerin her birina uySun dtisturlart
tetbiq edib ikiqat inteqrah hesablamaq olar.
109.3. Qrin dtisturu
Fubini teoreminin bir sada halrna baxaq . $ekilde gostarildiyi kimi D

oblastrna baxaq. Bu oblast uygun olaraq yuxartdan va agalldan y=Y(x),
y =YoG) xefa,bl funksiyalarrnrn qrafiklari ile, yan teraflardan ise OY oxuna
parallel olan AB ve CD duz xett pargalarr ile hrldudlanmtgdtr . Burada I/(x)
va fo (x) funksiyalarr kesilmez funksiyalardrr ve Yxe (a,b) ugtin yo (x). f (r)
va har funksiya kesilmez diferensiallanrr .Onda agkardtr ki, D oblasttntn
sarhadi srfrr olguye malikdir ve dtrzlandirile bilandir .
Qrinl d0sturunu ifade etmamig qapah mOstavi ayrinin musbet istiqa-
metini teyin edek. Qapah ayrinin miisbet istiqameti dedikda ele istiqamet
goturtilur ki, bu istiqamet tizre ayri uzerinde haraket etdikda bu ayrinin htldudl-
andrrdr$r sonlu hissasi hemige sol terefda qalsrn ve qapalr ayri uzre ll nov
eyrixatli inteqral yazrlanda eydnin istiqamati musbat istiqamet baga dugulur.
indi ferz edek ki, D oblastr X -e nazeran sada oblastdrr.
Fez edek ki, P(x,y) ve Q$,y) funksiyalart va elace O" 9{P,

dy
WEx xrisusi toremelari qapah D oblastrnda kesilmez funksiyal ardr. D
oblastr tzra I = J dP(x,y) dxdy hesablayaq.

D dy
b
(x,y)
,=tf ! dP
dy (P (*,r (x)) - r (x,Yo Q))) dx =
\roG)
Ey
b
Y I
b
=I r(*,r 1*)) dx P(x,YoQ))dx =
I e(x,y)ax-l r(x,y)ax
I r(x,y)ax- ! P(*,v) dx CD
DC AB AB
BC vo DA hisseleri OX oxuna paralel oldu$undan alartq:
I P(x,y)dx=0, I
BC DA
P(x,y)dx=0
I c.Qrin (1793-1841) - ingilis riyaziyyatgrsr

-399-
analiz
D
oblastrnrn serhedini aD ila igare edek. Bu qapah eyridir. Onda
agantdaktnt alartq:
=rEci)
do
-J p(*,vPr=- I P(x,y)dx=-t r(x,tY-- I p(x,y)dx-
aD TBCiA 7i ii
p@,ypx- p@,y)dx
- f"@,r)*- DA
CD
LrG,t)d*=- AB
J. [
CD
!,r(*,rV*
= -$\?** (10e.3.1)
Asanlrqla gostermek olar ki, egar D oblastr sonlu sayda X -a nazaran

sade oblastlara bo[ine bilirse, D-nin sarheddi hisse-hissa hamardtrsa, onda
bu oblastlar ugtin da (109.3.1) dUsturu oz ktrncUnde qalrr.
Meselen: Faz edek ki, D oblastr gertdeki kimidir. Bela ki, DC va AB
OX oxuna paraleldirler.
Xo0) va X(y), yelc,df pargastnda kesilmez diferensiallanan
funksiyalardrr ve Yy e (c,d) ugrin Xo V). X (f ) $orti odanir. Bele obtasta
Y -e nezeren sada oblastdeyilir ,
Ferz edak ki, Q(x,y) funksiyasr u" dQQt'y) qapah D oblastrnda

dx
kesilmezdir. aD ile bunun sarhedini igara edek Yuxarrdakr mulahizaleri
aparsaq, asanhqla isbat eda bilarik ki,
!,QG, tYt' = IJly dxdv t1oe.3.2l
(109.3.2) dtisturu lz-e nezeren sonlu sayda sada oblastlara bolune bilen
hisse-hisse hamar serhedli ixtiyari sonlu D oblastr Ugun de dogrudur.
Teorem 1 (Qrin dtisturu). Fez edek ki, D oblastr hisse-hissa hamar
serhede malik olan ela oblastdrr ki, bu oblast hem X -o nazoron, hom de )z-e
nazoren sonlu sada oblastlara bolune bilir. X-e, Y -a bolgriler mrixtalifdir va
aP!x'l)
dy ,WD
farz edek ki, P(x,y),Q@,y) funksiyalan va t6remele1
dx
qapafu D oblastrnda kesilmezdir. Onda,
dQG,i dP(x,y
(10e.3.3)
lPG,yV**QG,yVy
AD
= ![ D dx dy
Bu dtlstura Qrin dlisturu deyilir. Bunun isbatrnr isa (109.3.1) ve
(109.3.2) dusturlarrnr toplamaqla almaq olar .
Qrin duisturundan istifade etmekle D oblastrnrn sahesini agalrdakr kimi
^400_
s. V.A.Mehrabov
hesablamaq olar:
*(D)= !!a.0, =ifedy - xay) sos.t.+,s
Qrin dtisturu analizin esas dtlsturlanndan biridir vo ona Nyuton-Leybnis

dristurunun analoqu kimi baxmaq olar.
5110. ikiqat inteqralda deyigenin evaz edilmesi
x,ye R koordinatlarrnrn R2 fezasrnr nl, ite igare edek. Ferz edek ki,
p R1, mrlstevisinde, A ise Rf, muistevisinde qapah oblasdrr. D-nin serhedi
yegana hissa-hissa hamar olan Iayrisinden, A-nrn serheddi ise hisse-hisse
hamar olan y eyrisinden ibaretdir. Fez edek ki, A qapah oblastr D qapah
oblastrna qargrlrqh birqiymetli biyektiv inikas olunur.
Fez edek ki, biyektiv inikasrn tenlikleri beladir:
= 4f
{. ;'),, (€,r).^ (1i0.1)
= y\5,q )
ly
va fez edak ki, bu inikas hem de A oblastrnda kesilmaz diferensiallanandrr
(diffiomorfizmdir).
o\:,r)
=dx _!L9 ,.
dy
n(€,n) d€ drt drt d€ '-
D\*,r) *0. (t.z,)el (110.2)
o(€,ri- -' \b'
(110.1) inikasrntn Yakobiyanr demigik. Oslinde Yakobiyan (110.1)
##-ya
inikast n n toremesinin matrisinin determinantrdr r.
r
^
(110.2) gerti gostarir ki, her bir noqtede (110.1) inikasrnrn toremasi
d6nendir vs tars inikas diferensiallanandrr.
Ovvelceden qoydu$umuz gertler daxilinde deye bilerik ki, (110.1) inikasr
kasilmez diferensiallanandrr ve brittin A oblastrnda tersi var vo ters inikas
btitrin D oblastrnda kesilmez diferensiallanandrr.
Ferz edek ki, ters inikasrn tenlikleri
l€ = €(*,y) t
1 _t .,, (r,.p)€ D (110.3)
onoa oorr,rru[!:l;:'i:.ttinde hokm etmek otar ki, (110.1) ve
401-
analiz
(110.3) inikaslarr A-nrn daxili hissesini D-nin daxili hissesina,
7-nr isa I-
uzarine ve tersina inikas etdirirler.
Faz edek ki, / A oblasttnda yerlegan eyridir. Onda (110.1) inikaslarr va-
sitesile bu ayrinin obrazt da her hansr zayrisi olacaq. ogar / qapafu, hissa-hisse
hamar sade ayridirse, onda Z de hissa-hisse hamar, qapah sade eyri olacaq.
Do$rudan'da, tutaq ki, / eyrisinin parametrik tenliyi beledir:
(E El ,\
lt --t\'!.,.1o,01
l't ='lQ)'
Onda Z -in parametrik tenliyi
lx= x({g),qU))= xQ)t t ^1
e La' P l
\y = y$t >, rt@)= y(t)'
olar.
Buna gore
xt
dx 0€ Dx
d{ dt dr7 !=,;'6;+xi ni
y,' = y'e €i* yi.rti
vo bu dusturlardan /-in malik oldugu xasselerin z ugtin de dogru oldugu
gorrinrir. € = €o gottirsek, (€o,rt) noqtelari Rf, mtistevisinda 07 koordinant
oxuna paralel olan driz xettdir.
Bu xetlarin R2, miistevisinde obrazt
lx = *(€o,q)
1, = v(€o,q)
olur. Bu xatlar eyriler da ola biler. ona gore de R'z, miistevisinde (x,y)e D
noqtasinin (110.1) tenliyine gore vaziyyetinitayin eaen ((,ry) ciiilarine (x,y)
n ii qte I e ri n i n ey ri xetl i koord i n atl ar d eyecayi k.
1 10.1. Sahelerin eyrixefli koordinaflarda ifadasi
Brittln yuxarrdakr igarelemeler ve gerfler saxlanrlrr. y - y(€,rt)-ntn

0'y d'v
dSdq *dqdE
-*, qarlglqtorameleri A-da
kasilmazdir. Onda bu toramaler baraberdirlar.

Qoyulmug gertler daxilinde A, D
oblasilarr Jordan menada olgulen
oblastlardrr. D-nin sahasini mesD ila igara edirler.
402-
S.K. Abd u I I ayev, F. A. Abd u I I ayev, V. A.M e h ra bov
Onda melim dtistura osasen

mesD =
lxdl
Ferz edak ki, y-ntntenliyi beladir:
(r-r(.\
)5 - e\') ,.lo,fll
l'l ='lk)
Onda axtnnct inteqralda Riman inteqrallna kegak, alarrq:
p
mesD =
[xdt = I*(€(O,rt@) yidt =
fq
=i -ur(!i'@*!n'@\al|
;\d5dry)
Bu inteqralda I mtisbet istiqametde gottiru[ir. indi bele bir inteqrala
baxaq:
x(€,rl ,#0r.4€,n)fian)
J
v
Bu inteqralla .I
inteqrahnr tutugduraq. Axrrrncr inteqralda istiqameti 7-
nr .mrisbet istiqametde gotiirek. Bu tutugdurma gosterir ki, ila axrrrncr 1
inteqral yalntz igara ile ferqlene bilar. Bu ise (110.1) interqhnrn 7-nr f-ya
inikas etdirende eyrinin istiqamatini saxlayrb va ya saxlamamasrndan asrhdrr.
Yeni istiqamet saxlantltrsa onlar berabardirler, istiqamet aks istiqameta
kegirsa, bu inteqrallar bir-birinden (-1) vuru$u ila ferqlenir. Bererikte de,
r ={(.G,q ){rat*.1r,n)fran)
olar
Axrrtncr inteqrala Qrin dusturunu tetbiq edak.
P (€,rr) = *(€,d#, O(€,rr) = x (€,?t)

ay
d?t
igare edek.
Onda
aP Dx Dv
.'.._3......_3J---l --Ll
a (av\
dq d€ 'drr\a€ )'
dq '
AO1--i-IEx &y v-l a-far)
.--
a( d€ drt ' ^ aflart --:!- |
)'
^403-
analiz
aQ _AP _dx dy _ D(x,y) u.

dy
dr1 A€ ary Art a€ DG,rt) '"
=dx
a€
i(af an)'' ={2$\s1,

=r( "Wr-+\Er,
mesD= t
'^D(€,n)
olar.
Qoyulmug gertlar daxitinde \J) ' / A-da kesitm ezdir.

?t*rv).'Jt G,ry\
D(€,ry)
Sahenin srfrrdan boyuk va ya srfrra barabar oldu$unu nozora alaraq,
axrnncr mtilahizalerden istifade etsak, bela yaza bilerik.
mesD =
[lt (6,r)la€art (110.4)
A
(1 10.4) ditsturuna sahenin eyrixetli koordinatlarda ifadesi diisturu
deyilir.
Axtrrncr munasibetdan gtxan bir neticeye baxaq.
Natice. Tutaq ki, A tepelari ((o,q),(4*nl), (€o,rlo+h), (4+h,40+h)
olan kvadratdtr. D oblastt ve A-nr D-ya inikas etdiren qargrlrqh birqiymetli
uy$unluq yuxartdakt gartlari odeyir (kesilmaz diferensiallanandrr, yakobiyan
stftrdan ferqlidir). (110.4) berabarliyinin sa$ tarafindeki inteqrala orta qiymat
teoremini tetbiq edek. Onda
\f ,O)e A var ki, mesD =lt(( ,Vlmesn .
Demeti,' ry+ =lt(€ ,Ol=lJ(€0,ry0\+ r(h,{o,r7o),

mesL
lt (€,n) - lr o, rr o\ < lt (€, ri - J (€ o, e o\ .

)
r (h, €o, q = (€
Asanlrqla gortinur ki, h-+0 olduqda ,(h,€o,rlo)- 0. Demeli,

mesD t-/a \
tiry
h--tu -Z=lr(€o,no\ro.
mesl\
Bu onu gosterir ki, egar A-nrn sahesi srfrra yaxrnlagrrsa, D-nin de
sahesi stftra yaxtnlagrr ve tarsine.
fez edek ki, G c R^ agrq requlyar kesilmaz funksiyadrr. E ise C -
indi
nin qapanmasrdrr. Oger ele kesilmez g:G -+ R^ inikasr varsa ki, Vxe G
tigun f (x) =g(x) olsun , g -e f -in G agrq goxluqdan G -a davamr deyilir.
Bu halda deyirik ki, f funksiyaa G -den G -a Resilmaz davam oluna bilir.
Belelikle, yuxartda (110.1) inikasrntn A, qapah goxluqda kesilmez
404-
V.A.Mehrabov
diferensiallanan olmasr dedikda baga drigrirtik ki, A-nrn her bir daxili
noqtasinda bu inikas kasilmaz diferensiallantr vo inikasrn yakobiyanr qapalr A
oblastrna kesilmaz davam oluna biler. Bu inikasr F ire igare edek.
1 10.2.ikiqat inteqratda deyigenin

evez edilmesi dUsturu
Teorem. Fez edek ki, G R'1ry, A isa 4, mtistevisinde Jordan

manada 6lgulen agrq goxluqdur. F ise A-nrn G uzarine qargrhqh birqiymefli
kasilmaz diferensiallanan ela inikasdrr ki, (F(A) = G) , F -in
D(x-',v)
J(€,q) - D(€,p)
yakobiyanr her bir (€,p)e L
noqtesinda srfrrdan ferqlidir. (yeni
V(€,q)eA' J({,A)#0) ve A-dan f -a kesitmaz davam oluna bitir. Onda
qapah D oblastrnda kasilmez olan her bir -f (x, y) funksiyasr tigrin
I f (x,Dd*dt = [f {*t€,e),y(€,a))lt16,oW€ap (110.s)

DA
Qtinki hor iki

inteqralda inteqralaltr funksiya muvafiq qapah oblastda
kesilmezdir ve her iki oblast da Jordan manada olgtjlendir, (110.5)-i isbat
etmak iigi.in bu intqrallarrn bi-birina beraber oldugunu isbat etmek kifayetdir.
A Jordan menada olgiilen oldugu ugiin mehduddur ve hem da sarhedi
srftr hecme malikdir. A-ni oz daxiline alan har hansr duzbucaqhnl I- ile igare
edek. f -nin her hansr P = {,S} bolgrisilnti goti.irak.
VS = {S} Sa = S n A kimi igare edak. onda So -lann her biri Jordan
manada olgulen goxluq olacaq ve P -nin diametri srfrra yaxrnlagacag. sa -
larrn har birinin diametri srfrra yaxlnlagacaq.
ffo]".frt sistemine baxaq. Bu sistem A-nr sonlu sayda Jordan menada
olgtilen hisselere boltir ve bu hissaler yalnrz sarhedlari ile kesige bilerler. Buna
gore de bu sistema A-nrn bolgrisu deye bilerik ve asanhqla gorunur ki, ager
P bolgtistintin diametri stftra yaxrnlagrrsa, bu bolguntin de diametri srfrra
yaxtnlagacaq. indi fez edek ki, her hansr {so
}s.1s1 b6lgusti veririb. so -larr s,
ila igare edak, yeni ndmreleyek ve s, -nin F -a nazeren obrazrnr D, ila igare
edek. onda D, de Jordan menada olgulan goxluq olacaq va D,-larin sistemi
-405-
analiz
D,-nin bolgtisli olacaq. Onda
!,f @,Dd*at =ZIf @,y)dxdy =\f t*,,y,)mesD, (110.0)

D iD i
(Vi, l(x, ,y,)e D,)
Orta qiymat teoremini tatbiq etsek, alarrq ki, 1(€,,r1,)e A, taprlacaq ki,
aga!rdakr ifada do$ru olacaq.
o, = |t (€,n)la6art =/ (€i ,ni)l*n,t
N
Ahnmrg ifadani (110.6)-de yerine yazsaq alarrq ki,
1l (€,,n,)e A, x, = x(€,,0,), !, = y(€,,q,) rigrin
l.f @,y)dxdy =lf {r,,t,llt(6: ,til*"st =

Di
=Z f
i
U G,,e,), y (€,,q,))lr (€;,ri )l*"' t=
=Z f U G,,4,), y (€,,4,))V (€,,rt, )l*e, r^, +
i
*, (€,,T,,€i,ni) ttto.t,1
Burada
,(€, ,n, ,4i ,,ti,= = *(€,,r,),y(€,,q,))(1,'16, ,n,)l-lt(€i ,ni)l)*r't,
Ir,
t(€,rt) kesilmaz oldugu ugun A,-nin diametri srfrra yaxrnlagdrqda
r -+ 0 olacaq.
1(€,,7,)e a, var ri, tt({,,q,V€dn = A(€,,q,\nesL,, (110.8)
ai
(1 10.8)-i (110.7)-da nozoro alsaq alarrq:
lfDiL,@,ild*at=II e ((, 17
)
d ( a rt * Z(A
i
( €,, r,1 -,t (€,, r-,))""' n, +
l- o* *
+r15,,4,,5,,4i )= f (rc,rt),y(€,q))lr (€,rt)ld{dr1 +
I
D
Askardir ki, A(t,ry)oll#gf-rt;ll nozaron kosirmezdir. Buna

gora de {So} UOtgtrsUn[rn diametri srfrra yaxrnlagdrqda B+0 yrgrlacaq.
onda r -+ 0. Dolrudan da sag tarefdeki ifade (110.5)-in sagrndakr inteqrala
istenilan qader.yaxrndrr. Daha dogrusu (110.5) dusturu dolrudur. >
406-
S.K. Abdu ll ayev, F. A. Abd ul I ayev, V.A.M eh rabov
seTH irureonRluRt
a
5111. Sath anlayrgr.

Sethin vektor-fun ksiya vasitesila verilmasi
Terif 1. Tutaq ki, Xve Imetrik fezalardtr.Oger :X f

funksiyasr -+I
f
qargtlrqlr birqiymetli va kesilmez olarsa, onda -a homeomorf inikas deyilir
(Bax $100.5).
Tarif 2. Fez edek ki, D c .R2 dairasi verilib. eger G c R3 goxlu$u D -
f
nin homeomorf obrazr olarsa, yani : D c R2 -+ G cR3 homeomorf inikasr
varsa, onda G -ye fezada elementar sa(fr deyilir.
Terif 3. Faz edek ki, OcR3 goxlulu ve M e O noqtesi verilib. M -in
fezadakr etrafr ile @ goxlugunun kesigmesina M
niiqtesinin Q goxlugun-
da etrafi deyilir va (J*(M) Ximi igare olunur.
Terif t Ferz edek ki, @cR3 goxlulu rabitalidir. Oger 3tl. (M) etrafr
varsa ki, bu atraf elementar sathdir, onda O -ye sade seffi deyilir.
Qeyd edek ki, elementar seth sadedir. lakin sade seth elementar devil.
Mesalen, sfera sade sathdir, ancaq elementar deyil.
Terif 5. Faz edek ki, @ c R3 sade sethdir ve :@ -+ R3 inikasr verilib.
f
ogar YM e o
noqtasi tigrin 1uo(M) etrafr varsa ki, bu etrat 6zobraztna
homeomorf inikas etdirilir. Onda / -e
lokal homeomorf inikas deyilir.
Terif 6. o c R3 sada sethinin f :@ -+ R3 lokal homeomorf inikasr za-
manr obrazrna R3 -de iimumi seth deyilir.
Qeyd. Fez edek ki, G c R3 iimumi sethdir va M e G n6qtesi verilib.
onda M -in G -de atrafi dedikde G hansr sade sethin obrazrdrrsa, hamin
seth lizerinda M
noqtasine uy$un M' noqtesinin etrafrnrn obrazr baga
dugrilrir va (Jo(U) fimi igare olunur.
407-
analiz
Qeyd edek ki, sade sath oztj-oztinti kesmir va onun ust-uste dtigan his-
seleriyoxdur. Amma r.imumisath oz-ozUnu kese biler.
Tarif 7. Ferz edek ki, (DcR3 umumi sethi verilib. Oger YMeO rigrin
1U@(M) etraft varsa ki, bu atraf k (k>l) defa diferensiallanan parametri-
zasiyaya (parametrlagmaye) malik olsun, onda (D saffirna regulyar sefh ve
ya k defe diferensiallanan sefh deyilir.
Bu o demekdir ki, 1G cR2 elementar oblastr var ki, bu oblastda teyin
olunmug x=x(u,v); l=!(u,v); z=z(u,v) funksiyalarrnrn fr (k>l) ter-
tibe qeUer x0susi toremeleri kesilmezdir ve Y(x,y,z)eU*(M) noqtaleri
rigtin aga$rdakr mrlnasibet odanir.
* = *(r,u)
y = y(u,r), (u,v)e G (111.11
, = r(r,u)
(11 1.1) tenliyine U*(M) etraftnrn parametrizasiyaa (parametrtag-
masi) deyilir. ogar t =I olarsa, bele sethe hamar sefh deyilir. oger btlt[rn
Q c R3 sathi tigi.in (111.1) gaklinde parametrizasiya verilibse, onda deyilir ki,
seth iizarinda vahid parametrizasiya miimkiindiir.
Qeyd edek ki, elementar oblast ve sada oblast mristevide elementar ve
sade sethdir.
Tarif 8. Ferz edak ki, (D c R3 umumi sethi verilib. eger VM e O rigtin
U*(M) etrafrnda ele parametrizasiya mumkrindtirse ki, onun matrisinin
xu lu zu
(111.21
xv lu zv
ranqt M noqtesinde ,r2rr-ya beraber olsun, onda M noqtesine sathin adi

niSqtesi, eks halda mexsusi ni5qtesi deyilir.
Teorem 1. Farz edek ki, G c R2 elementar oblastr ve burada tayin
olunmug
x= x(u,v); l= l(u,v); z= z(u,v) 1ttt.s)
funksiyalan verilib. oger (113.3) funksiyalarr G-de k (k>1) tertibe qeder
kesilmaz xrisusi toramelere malikdirse ve V(z,v)e G noqtesi rigrin (113.2)
matrisinin ranqr <2>-ya baraberdirse, onda (1 13.3) funksiyalarr R3 -de maxsusi
n6qteleri olmayan hamar sath tayin edir. Bu zaman alrnan O sathinin ixtiyari
noqtesinin ele etraft var ki, bu etraf koordinat mUstavilerinden birine birqiymetli
^408_
S.K. Abd ul layev, F. A. Abd ul I ayev, V. A.M eh rabov
proyeksiyalanrr. --
Ferz edak ki, @ c R3 timumi sethi vs M e e noqtesi verilib. onda M
noqtesinin ela atrafr var ki, bu atraf mriayyen G c R2 etementar oblastrnrn
homeomorf obrazldr r. Yani
lx=x(u,v); t= t(u,v); z = z(u,v) (111.4)
funksiyalart var ki, M noqtesinin bu atrafr (111.4) tenliyi ila parametrizasiya
olunub.
olava olaraq ferz edak ki, o hamar sathdir. Merkezi koordinat bag-
lan$rcrnda sonu M i(u) radius-vektoruna baxaq. Aydrndrr
noqtasinda otan
ki, M e O noqtesi deyigdikde biz i=i(U) (111.5) vektor-funksiyasr alarrq.
Baxrlan etrafda M (x,y,z) noqtesinin x,l,Z koordinaflan u,v parametrlari ila
ifade olundugundan bu etrafda ;(M) radius vektoru (u,v) parametrlerinin
funksiyasr olar. Yani, aga!rdakr vektor-funksiyanr alarrq:
i =)(u,u); (u,v)e G (111.6)
eger v parametrini qeyd etsek, onda i(u,v)radius-vektorunun ucu
baxdr$rmrz etrafda mtieyyen hamar xett crzar. Bu xatta u xetti ve ya
v=const xafff deyilir. Analoji olaraq v xetti ve ya u=const xettinin terifini
vermek olar. u = constt v = const xettine birlikde M noqtesinin etrafrnd a ay-
rixatli koordinat si stemi deyilir.
vektor-funksiyanrn toremesinin handesi menasrna gore r,,' vektoru M
noqtesinde z xettine, r,' vektoru isa M noqtasinde v xettine toxunur. 4,'
vektorunun koordinatlarr(*i,r,',r.'), i vektorunun koordinattarr isa
I t r ,\
\x",!",2, ) oldugundan alnq ki, M noqtesi sathin adi n6qtesidirse onda
onun mriayyen atrafrnda ela parametrizasiya mumkundu r ki, r,' n
4' vektorlan
kolinear deyiller.
111.1. Sathe toxunan mUstevi, normal.

Sethin terafi
Terif 1. MeQ noqtesindan kegan mristeviye o zaman safha toxunan

miistavi deyilir ki, onunla MMo, Moe e keseni arasrndakr bucaq Mo noq-
tasi seth rJ,zra M noqtesine yaxrnlagdrqda <0>-a yaxrnlagsln.
_409_
analiz
Fez edek ki, a mUstevisi M noqtasinda Q sethina toxunan mtistavi-

dir. Onda bu mtistavi M noqtgsinden kegen seth tizarindeki ixtiyari hamar
xatte toxunan oldu$un dan r,,'n r,' vektorlat a mtlstevisi tjzarindadirler.
Terif 2. M noqtesinde toxunan mr.lsteviya perpendikulyar olan ixtiyari
drlz xette M noqtasinde sefhe normal deyilir.
Terif 3. M noqtesinde normal dtiz xatt uzerinde yerlegen <O>-dan farqli
ixtiyarivektora M noqtasinda normal vektor deyilir.
,,,' nru' toxunan mustevi uzerinde yedegdiyinden F \, ,t, vektoru M
li,rl
n6qtesinde normal vektor,
Burada
i =
m vektoru ise vahid normal vektordur
!u
lr,r)= ll;';.'ll,';.'.;"'ll.;"'' yu
@ sathi hamar oldu$undan M noqtasinin ela etraft var ki, bu etrafda

normal vektorlar kasilmaz meydan tegkil edir. Sual olunur: Her bir hamar soth
ucrin btittin seth tizre normalvektorlar mevdant kasilmazdirmi?
Bela malum olur ki, heg da btrttln hamar sathlar ttgtin bu meydan kasil-
maz deyil.
Tarif 4. Oger bi.itun O sathi [rzre normal vektorlar meydant kesilmezdir-
Se, bele sethe ikiterefli safh, eks halda ise
birterefli safh deyilir. Mttstavi, sfera, silindr ikitarefli B C
sethdir. My<ibius listi birterefli sethdir. Onu bela A D
drlzeldirler.A ucunu C -ye, Bucunu ise D -ye
yaprgdrrsaq onda Myobius listini alartq.
Birterfli ve ikiterefli sethlere bele de terif verilir.
Sethin VM noqtasinda normalrn mumktin iki vaziyyatinden birini qeyd
edib, bu noqteden glxaraq sethin sarhedini kesmadan ixtiyari qapah ayri tizra
herekst edib yeniden M noqtesine qayrtdrqda normal oz awalki veziyyatini
alrrsa onda bele sethe ikitarafli satfi, eger normal oz ewalki veziyyatine aks
istiqamet alarsa bele sethe birterefli sefh deyilir'
Bundan sonra yalnrz ikiterefli sathlera baxaca$rq. Sathin VM noqtasini
gotiiriJb bu noqteda normal vektorun veziyyatini qeyd etsek, onda kasilmaz
^410-
V.A.Mehrabov
vektorlar meydanr sathin terefini birqiymatli teyin edir. Sathin butun

"(M)
noqteleri goxlu$u bu ndqtede ;(M) istiqameti ila birlikda sethin terafi adla-
nrr. A9a$rdakt teklifler do$rudur:
Taklif 1. Farz edak ki, O ikiterefli ve hamar sethdir, M e Q noqtasi ise
sethin adi noqtasidir. Onda M -in ela etrafr var ki, bu atraf hemin etraftn ixtiya-
ri noqtesina gekilmig toxunan mristeviye birqiymetli proyeksiyalantr.
Tarif 5. Farz edek ki, O sethi verilib. egar V{M,}cO funkdamental
noqtaler ardrcrllr$r bu sethin mtieyyen noqtesina yt{rlarsa, onda <D -ye tam
sath deyilir.
Teklif 2. Faz edak ki, O tam, mehdud, ikiterefli, hamar ve maxsusi
noqteleri olmayan sethdir. Onda lr>0 var ki, diametri d-dan kigik olan ix-
tiyari seth hissesi bu hissenin ixtiyari noqtasinde gakilmig toxunan mristeviya
birqiymetli proyeksiyalan r.r
Teklif 3. Ferz edek ki, <D Taklif 2-nin gartlerini odayir. Onda ld > 0 var
ki, bu sethin diametri d-dan kigik olan ixtiyari hissasi koordinat mustevilarin-
den birine birqiymetli proyeksiyalanrr.
Sl 12. Sethin sahesi anlayrgr
Ferz edek ki, O ikitarefli sethdir. Oyrinin uzunlu$una analoji olaraq ilk
baxrgda ele gortintir ki, sathin sahasine onun daxilina gekilmig goxtrzlulerin
sahalerinin deqiq yuxan serhedi kimi terif vermek lazrmdrr. Mehgur $varts mi-
salr gosterir ki, sethin sahesine bele tarif vermak olmaz. Ona g6re da sathin
sahesine bela tarif verilir.
<D sethini <0> olgtiye malik (^R3-de; olan sonlu sayda eyrilarla @, hissa-
larine b6lak va YM,e O, noqteleri goturek. Owelki m6vzudakr Teklif 2-ye
osasen :r>0 var ki, diamQ, <d olduqda O, hisseleri M, noqtalerinde ge-
kilan toxunan mtistaviya birqiymatli proyeksiyalantr. Bu proyeksiyalarrn sahe-
siniq ila igara edek ve lo, (12.1) cemine baxaq.
Terif 1. Ogar 3oeR ededi varsa ki, Va>O UgUn lr>0 var ki, Q
ssthinin diamQ, < d gertini odayan ixtiyari bolgtisti hgtn M,e (D, noqtalarinin
segilmesindan asrtr olmayaraq
l"-L",1<€ (12.2) olsun, onda @ sethine
kvadratlanan sath, o ededine isa O sathinin sahesi deyilir.
_4tt_
analiz
A9a!tdakt teorem do$rudur:

Teorem 1.Fez edek ki, (D hamar, tam, mahdud, maxsusi noqtelari ol-
mayan ikiterefli sethdir. Onda o, kvadratlanan sethdir.
Bu zaman @ rlzerinde vahid parametrizasiya mtimktjndursa ve
x = x(u,v)
! = t(u,v) (11z.gl
, = ,(u,r)
tenliyi sethin parametrik tenliyidirse, onda sathin sahesi o= r

u
fu dudv
(112.41 dtisturu ile hesablanrr.

Qeyd. Aydrndrr ki, hisse-hisse hamar sethler de kvadratlanandtr. Bilirik
ki ru ( xu ,!u tzu rv X, ;lv ,2, olarsa, onda
!u zu zu .;ll.;.' !u
t rl =[ v,
fu' , olar Burada
:l
z zv !,
zu xu ,;l
n=lr:,
ly" Z,
B_
t;' xv
:l ,=1.;" igarelemesi aparsaq, onda sethin
sahasini agagrdakr dristurla hesablamaq olar:

O=TT A2 + 82 +cz dudv . (112.51
D
fut i) (i ,{)-(i ,i)' 0u,,,,,, dogrudur

Ayd,ndrr ki,
l[t,t]l=
Burada ,=(;,i), ,=(t,i), o=(f ,i) iearelemasi aparsaq, onda
sethin sahesini agadrdakt dtisturla da hesablamaq olar:
" --ff
E-G- F2 dudv . (112.6)
D
5113. 1-cive 2-ci ntiv seth inteqrallart
Fez edek ki, (D tam, mehdud, hamar, mexsusi noqteleri olmayan ikite-
refli seth ve burada teyin olunmug : @ + R funksiyast verilib. O sethini sa-
"f
hasi <0> olan sonlu sayda eyrilerle sonlu sayda O, hissalerine bolak. Sathin
4t2_
V.A.Mehrabov
tareflarindan birini qeyd edek. YM,e(D, noqteleri got0rak ve i(U,) normalr

ila koordinat oxlart arastndakt bucaqlarr xi,!i,Zi ile igare edak va aga!rdakr
cemleri drlzeldak:
S {e,, M,} => f (M,) o, ; (1 13.1)
i
S {@,, M i, r,} =l f (M,) o, cos zi : (19.21
s{e,,M,,y,}=f f @,)q cos y,i (11g.gl
S {Q,,M,,r,} = I/( M,)o,cos xi . (1 13.4)

Burada o, - Q, hissasinin sahesiOir.
Terif 1.eger1,IeR ededivarsaki, Ve>0 tigtin fr>0 varsaki, @-in
maxdtamQ, <d gertini odayan ixtiyari bolgusri zamant M,eQ, noqtelerin-
dan asrlr olmayaraq
lt - s {o,,u,}l. r (1 13.5)
olsun, onda -/ ededine f

funksiyasrnln O sefhi iizre l-ci ni5v seth int*
qrah deyilt ve bele igare olunur:
r=llf(M)do.(113.G1
o
M noqtesinin koordinatlarrnr (t,y,r) ile igare edek, onda (116.6)-nr be-
le yaza bilarik:
t = tl t (r, y, z)do. (113.6')
o
Analoji olaraq (113.2), (113.3) va (113.4) cemleri ugtin max diamQ, -+0
olmaqla limit anlayrgtnl vermek olar. Uy$un limitlere funksiyasmn O saf- f
hinin segilmig terafi iizre 2-ci niiv seth inteqrah deyilir va bu limitlar agalr-
dakr kimi igara olunur:
r,=fff@ )coszdo; tr= llf (a)cos ydo;
@ o
tr=fff (M)cosxdo . (113.7)
o
M (x,y,z) igaralemasi aparsaq, onda burada da (113.6')-e analoji dilsturlar
yaza bilerik.
Qeyd 1. Aydrndtr ki, sethin terefini dayigdikde 1-ci nov sath inteqralrnrn
_4t3_
analiz
qiymeti dayigmir, 2-ci nov seth inteqraltntn ise igaresi deyigir. Heqiqetan de
sethin terafl deyigdirildikda xi,l,Zi bucaqlart 180 dareca dayigdiyinden onla-
rrn kosinuslartnrn igaraleri deyigir.
Aydrndrr ki, sathin terafl qevd olunduqda 2-ci nov sath inteqraltna 1-ci
nArr caf h intonralr lzimi havrnarr rrlar Quinki zaman bu
7(u)wz(u); f(u)wy(u); f(M)cnsx(.n{ fimi birqiymatli funksiyalar alr1q.
Onda 2-ci nov seth inteqralrna bu funksiyalar rigtin 1-ci nov seth inteqralt kimi
baxmaq olar.
indi sath inteqraltnrn varlt$r meselasine baxaq.
Sathin terefi qeyd olunduqda 2-ci nov sath inteqraltna 1-ci nov seth inte-
qralr kimi baxmaq mrimkun oldu$undan varhq teoremini 1-ci nov sath inteqralt
rigtin verek.
Teorem 1 (Sath inteqraltnln varltlt teoremi). Fez edek ki, (D sethi
uzre vahid parametrizasiya mrimktlndUr ve bu sethin parametrik tenliyi agagt-
dakr gakildadir:
x= x(r,r)
y - y(r,r), (u,v)e D. (113.8)
, = ,(r,u)
Burada D c R2 kompaktdrr ve
* = x(u,u); | = !(u,v); z = z(u,v)
C'(O) sinfindendir.
funksiyalan Ogar f (r,y,r) funksiyast O sathindekesil-
mazdirse, onda onun 1-ci nov seth inteqralt var vo
, =(i ,i), F =(i ,t), G_ (i,i) igarelamesini qebul etsek bu inteqral
a9a!rdakr dristurla hesablamaq olar:

[!o f t,, r,,)do =
II t (. @,u), y (u,r), z (u,v)) E.G-

= F2 dudv. (113.9)
D
Aydtndrr ki, teoremin gertleri daxilinde sethin tereflerindan birini qeyd et-
dikda 2-ci nov seth inteqrallarr da var vo onlan da a9a$rdakt dtisturlarla he-
sablamaq olar.
[[ f {',t',2)cos zdo =
o
4t4-
v, V.A.Mehrabov
= fiD t (. (",v), r (u,u),, (u,v)) cos E.G-F2dudv;
(*,y,2)cos ydo=
ffo f
=llr( x ( url ) ,y( u,v), z (u, v)) cos E .G - F' dudv;
D
ffa f (*, y, z)cos xdo =
'E.G-F'dudu.
= llD t (-@,v) , ! (u,v) , z(2, v))cos (113.10)
Qeyd 2. Faz edek ki, @ sethi z=z(x,y), (*,y)e D funksiyastntn

qrafikidir ve z(x,y)e C'(D) gerti odenir. Q sathinin terefi kimi o terefi gotri-
rek ki, onun uzre vahid i(,Uf) normalt OZ oxu ile iti bucaq amela getirsin.
Onda bu zaman
cosz =
1
o
*(',')'*( , r')
olar. Qi.inki umumi halda O sathi (1 16 .8) geklinde olarsa ve
.i,l v
igaralemesini qabul
^=l'j,
';,1 ,B= ,c= etsak,
l,';, l.i, !,
C
cosz = olar. Xususi halda O sethinin parametrik tanliyi
A2 +82 +C2
x=x
y=y geklinde oldu$undan (.) dtisturu do$rudur. Ferz edek ki
z= z(x,y)
R(x,y,z) funksiyasr O sethi Uzre kesilmez funksiyadrr. Onda agagrdakr
dtjstur do$rudur:
IJ*(r, y,z)coszdo=
(D
I
={ R(x, y,z (x, y)) *(,:)'*(,;)'
*(,i)' .(,;)'
415-
analiz
=lJR (x,y,,(x,y))dxdy
t)
Bu qeyddan istifade ederek bezen

It f Q,r,r)coszdo 2-ci nov sath in-
o
teqralrnr
IIo t (.,v,2)dxdv (1 13.1 1)

kimi de igare edirler. Qeyd edak ki, (113.11) igaralemesinden O sethi
z= z(x,.r;) SeklinOa verilmadikde da istifade edirler.
Ferz edek ki, O sethi izre P(x,y,r); Q(r,l,z); R(*,y,r) funksiyala-
rr verilib. Bu zaman (113.11) inteqralr ile yanagr aga$rdakr inteqrala da baxrltr.
(*, r,2 ) cos x + Q (x, y, z) cos y + R (x, y, r) cos zfd o =
![[,
= !1, Q, y, z) dydz + Q (r, y, z) dxdz + P (x, y, z) dxdy . (1 13.121
o
(113.12) inteqrahna iimumi gekilde seth inteqralr deyilir.
Qeyd 3. Oger (D sethi hisse-hissa hamar olarsa, onda her bir hisse tizre
(116.9) dristurunu tetbiq edib ahnan inteqrallarr cemlamekla (D sethi uzre in-
teqral hesablamaq olar.
416-
V.A.Mehrabov
9OXOAT irureORlr-len
S 114. Qapalr qefes tizre goxqat Riman inteqralr.

Terifi ve iimumi xasseleri
Farz edek Ri, f c R' + R funksiyat A qefesinda tayin olunmugdur

: A
ve mehduddur. Meqsadimiz A qefasi Uzra f funksiyasrnrn Riman inteqralr
anlaytgtnt vermekdir. Bu anlayrg mtrxtelif usullarla verile bilar, lakin biz adi
birdayigenli funksiya rigun verdiyimiz Riman inteqrah anlayrgrnr n dayigenli
funksiya ugun umumilegdireceyik. Qeyd edek ki, A c R^ gapah paralelepi-
pedi (qafesi/ dedikda
A = la,, b,lxfa r, b rl, . . .xfa,, b,f
baga drigtilir. A paralelepipedinin hecmini v(A) ile igare edirik va v(A) -nt
bele teyin edirik:
p, - a,)(b, - az)...(b, - a,)
,1,.110"!
Yadrmrza salaq ki, fa,bl pargasrnrn bolgtisU dedikde

a=to<-tr1...<-tr=[
gertini odeyen fr,,q,...r0] sonlu sayda noqtelar sistemini baga drigtirrik. indi
faz edek ki, P, far,brf-in,... ,P,, ise la,,bn]-nin bolgrileridir. Btitrln bu
bolgriler sistemine A paralelepipedinin P biilgiisii deyilir va bele igare ol-
unur: p = (pr,pr,...,p,)
Xrisusi halda ferz edek ki, ikiolgrilu A=la,,b,fxfar,brf qapalt paralele-
pipedi verilmigdir.
P, = fuo = a,t1,...,t k-t,t o = brj
P, ={to = a22s1t...,s,_rrs, =br}
far,b,f ve for,br] pargalarrnrn har hansr bolgtileridir. p, bdlgtisri for,brf
pargaslnt k sayda U,_r,t,l , t=l,k pargalartna, p, bolgrisri ise
for,brl
417
Riyazi analiz
pargasrnr / sayda [r.,-,,s; ), i =lJ pargalanna boltir. onda p =(Pr,P) bol-

grisui fa,,br]xfor,br] orizbucaqltstnt k'l sayda U,-,,t,]* [tr-,,s, J duzbu-
caqtrla.na bolur. Demeli, umumiyy.lj,,,u,]_i
lr, sayda,
P, bolgListi lor,br]-ni ,a/, sayda,
P, bolgLisri la,,b,]-ni I/,, sayda

hisselere bolursa, P bolgrisu A =lo,,br)xlar,br)*...xfa^,b,1
paralelepipedini N, . Nr.'l N,, sayda paralelepipede boltrr.
Farz edek ki, p =(P,,P2,...,Pn) va f =(f;',ei,...,1') AC R"

paralelepipedinin har hansr bolgrisudrir. Oger P' bolgristinun her bir ixtiyari
paralelepipedi P -nin her hanst bir paralelepipedine daxildirse,
p'=(4 ,...P, ) biitgiisiine P--(P,P2,...,P,) oa@asaniln davam, ve ya
xtrdalanmrgr deyilir.
P' valnrz va valnrz o v
V;=l,n -gsu!-4'E4 olsun ve elaca da P
mavecak ki. fr" P c P' olsun.
P, ve P,A-mn her hanst bolgtileridirsa, P = Ptu P, de A-ntn b6lgusti

olar ve bu bolgtiye 4, P, biSlgtilerinin iimumi xrrdalanmlgt deyilir.
indi faz edek ki, f : A c R' -+ R mehdud funksiyast verilmigdir. ,4 ise
qapalr paralelepipeddir. A-ntn her hanst P Uotgustinu goturak. S-larle bu
bolgri parametrlerini igare edek. SeP o demekdir ki, .S P-nin paralele-
pipedidir.
m,(f) = rX[/(x) , M,(f) = sup/(x), Se P.
L(P, f) =L*,(f)v(.t) , U(P, f) =lA 17y1s1
iJrrro, v(S) S -in n""rioiil.
L vo U cemlerina f funksiyastntn A paralelepipedinin P bolgristine
uy$un agafi va yuxan Darbu cemleri deyilir. Agkardtr ki,
YxeA, m<f(x)<M (114.11
olarsa
m.v(A)s L(P,f) (114.21
^418-
s.K. , V.A.Mehrabov
U(P, f) < M .v(A) (114.3)

berabersizlikleri dogrudur. Qtinki (1 14.1) dogrudursa,
VSeP, mr(f)>m, Mr(f)<M
va v(A) = )v(.S). Agkardrr ki, mr(f)< M r(f).
SeP
Belalikle, da ixtiyari P Uotgtrsu rigun

L(f ,P) <U(f ,P). (114.41
Demeli, biz aldrq ki, egar (114.1) berabersizliyi dolrudursa, Vp bdlgusu
ugun (114.2), (114.3)va (114.4) barabersiztikteri da dogrudur. yeni
m. v(A) s L(f , P) < U(f , P) < M . v(A) (114.1,1
Teorem 1. Tutaq ki, bolguisu p-nin davamrdrr. Onda
P'
L(P, _f) < L(P" (114.51 f)
u (P" f)
< U (P , . (114.61 f)
Bagqa sdzle, bolE[ xrrdalandrqda asadr Darbu cemi azalmrr. vuxarr
Darbu cemi ise artmrr.
igare edek. Har hansr se P goturek. s-de yerlagan s'-lar sonlu sayda olar,
onlarr Si,S;,.. .,Si ile igara edek. Onda
mr (-f)' u(s) = mr (f )(v(si) + u(.9j ) + . . . + v(^t ) <
s mr,(f)v(Si) *. .. + mr,(f)v(S) f)
Qunki Si c"S ) ffis(n < mr:(_f), t =i .
lndi (.) berabersizliyinin sol torefini btitiin S parametrleri iizra cem-

lesek, sa$ taref btrtun S' parametrleri uzre camlaner. onda sol terefin cemi
L(P,f)-i, sag terafln cemi ise L(p',f)-i verer. Demeli, L(p,-f)<L(p,,f).
(114.5) isbat olundu.
(114.6) barabarsizliyi dq anoloji isbat oluna biler. >
Bu teoremdan aga$rdakr netice alrnrr.
Netice. oger ^( , P, A paralelepipedinin ixtiyari bolguleridirse, onda
L(P,, "f) <u(PT (114.2'lf)
do$rudur.
L(P,,f) < L(P, f) vo eteca de U(p, -f) sU(p2, f) .

L(p, -f) <U(p, -f)
barabersizliyini de nozoro alsaq, bu iki berabersiztikden (114.2,)-ni alarrq. >
supz(P, f)-e -in
P
f A
paraletepipedi iizre agafi inteqrah deyilir ve
419
Riyazianaliz
If
'1. igara olunur. inf U(P,/)-e isa f -in A paralelepipedi ilzre yuxan
inteqrah deyilir va
J / ile igare olunur. Tarife gore,
!t=lr (14.71
olduqda deyilir ki, -f funksiyaa A paralelepipedi iizra tizre inteqralla-
nandrr va J = !t = It edadine f funksiyasrntn A paratelepipedi tizre
iizre inteqrah deyilir ve J = [fa* l" igare olunur.

A
(114.1') bsrabersizliyi gosterir ki, /

funksiyast mehduddursa, agaSt va
yuxan inteqrallar sonlu ededlerdir. (114.2') barabarsizliyi gosterir ki,
!r=!r
Qunki ixtiyari P,, P, bolgiileri tigtin
L(P,,f):U(Pr,.f)+ supZ(.(,/) <supU( Pr,.f)= If =! f

Bunlar gostarir ki, aga$r vo yuxarl inteqrallar ixtiyari mehdud funksiya
ligun var. Ancaq onlarrn <berabar>liyi maselasi nezerden kegirilmemigdir ve
bunun ilgtin zeruri ve kafi gert taptlmamtgdtr.
f
Teorem 2. : A c R^ -+ R mahdud funksiyasr I
qapah paralelepipedi
tzre yalntz ve yalntz o vaxt inteqrallanandtr ki,
Ve>0 lP
U(P,f)-L(P,f)<e (114.3')
olsun.
3P, L(P,f)<!r <[-f <ue,fl.

Bu berabarsizlikdan istifade etsek, (114.3') -a g6re ele P bolgltsu tapmaq
olar ki,
va>o 1P o<lr-lr<ue,fi-L(P,f)<e .
Burada e ixtiyari oldu$u ugun alrrrq ki,

If = If ,yeni f funksiyasr I
paralelepipedi tizre inteqrallanandt r.
420-
V.A.Mehrahov
indiferz edak ki, / funksiyast A paralelepipedi uzra inteqrallanandrr
!r=!'r=! fdx J
-A
Ve > 0 gotrirek ve qeyd edek. Onda 1
4, p, bolgtileri alarrq ki,
V - ;< Le,,.f), u (P,,.f1.

fr. i
Her iki barabarsizlik P = Prw P, irmumi bolgti ugi.in de do$rudur. yeni
I f -;< Le,.f), u(P, f). I r*l

Burada 2-ciden 1-cinigrxsaq alarrq ki,
u(p, r)_ L(p,.r) . lr-.Z_(V

_;)= €:,
>u(P,f)-L(P,f)<€. >
indi qapah paratelepiped tizre inteqrallanan funksiyatann xasselerini
owetce gosterek ri, inivariarrisfilTiunt<siva inteqrattanan ormava aa

biler.
Sadelik tigrin I = [0,1]x [O,t]c R2 drizbucaqlrsrnda
I x - rasionaldir
f(x, v) =
0 x - irrasionaldir
funksiyasrna baxaq.
Olda Aparalelepipedinin ixtiyari P bolgtistinii gottirsak, bu bolgi.inun
ixtiyari ,S paralelipipedinda x
koordinatr rasional va elece de irrasional olan
noqteler var. Demeli VS c P rigtin m,(-f)=|, M,(-f)= I . Onda
u (p, -f) =1r, *(r) = I . v (s) = t ve L(p, _f ) = \m, 1tr(s) = I 0 .z(s) = Q
T
olar. Bu mrinasibetlerden gorrinrir ki, /
funksiyasr inteqrallanan deyil.
Asanlrqla gostermek olar ki, eynilik kimi sabite berabar olan funksiya
ixtiyari qapah paralelipiped i.izra inteqrallanandrr.
Teorem 3. Ferz edak ki, f :A-+R ve g:A_>R AcR, qapah
paralelipipedi uzra inteqrallanandrr. Onda
1) (Additivlik xassesi) + s -de A uzra inteqraltanandrr vs
f
Ic*d=lf*ls.
AAA
42t
analiz
2) (Bircinslik xassasi) Vce R U90n c.f de A Izra inteqrallanandrrve
t"7=,lf
A A
3) V; c A f (x)<s(r) otarsa
J/< Js o af
A A
q lfl-de A tizre inteqrallanandrr va

Ilrl
l,,1 =
Bu teoremin isbatr birdeyiganli funksiyalar rigrin olan uy$un teoremlerin
isbatr ile eyni qaydada apartlrr.
f
Fez edek ki, : A c R" -+ inikasr verilmigdir, R qapalt parale- A
lepipeddir. p={S} ise l-nrn har hansr bolgusridtir. / funksiyasrnrn ScP
paralelepipedine daralmasr ,fl, t<imi igare edilir.
Teorem 4. Tutaq ki, P

A-nn her hansr bolgusudur. / funksiyasrnrn
I paralelipipedi tizra inteqrallanan ahnmasr ugun her hansr S paralelipipedi
nzra fl, daralmasrnrn inteqrallanan olmasr hem zeruri ham de kafidir. Bu
halda
lr =Zltl,
SS
1tra.a1
;
Qeyd edek ki, (114.8) barabarliyini agagrdakr kimi baga dtigmek
lazrmdrr. Ogar f funksiyasr A izre inteqrallanandrrsa va P={S} ixtiyarr b6l-
gridiirse, har bir S trzra urr ve (114.8) dolrudur ve tersina p ={S} A-
I/1,
s
nrn her hansr bolgtisudtrrse her bir S paralelepipedi uzre ! fl, inteqrah
s
It
varsa, ,,4 paralelipipedi trzra var -0.
beraberliyi va (114.8) do$rudur.
A
Bu xassayo paralelepiped tizre goxqat inteqralm inteqrallama

oblasfina nezeren additivlik xassesi deyilir.
114.1. inteqraltanan funksiyalar.

<0> tilgU ve hecm. lnteqrallanma ligiin Lebeq meyart
<<0>r
Tarif 1. Tutaq ki, AcR'

goxlugu verilmigdir. Oger Ve>O ugtin A
goxlu$unun qapah paralelipipedlerin sonlu ve ya sonsuz {Ur,Ur,....} sistemi
ile ele orttiyii varsa ki,
422_
F.A V.A.Mehrabov
i,g'1"
,=l
olsun, deyirler ki A goxlugu r'0" iSlgiiya malikdir. ,
Qeyd edek ki, bu tarlfde qapalt paralelepiped evezine agtq

paralelepiped de gottirmek olar ve her iki tarif ekvivalentdir.
Asanlrqla gostarmek olar ki, sonlu savda nciqtelarden ibaret olan coxluq
"0" olcuve malikdir. Farz edak ki, A={ar,or,...o,}c R" goxlu$u verilmigdir.
Ve > 0 goturak. Her bir a, c A noqtesi ugUn ele U, qapalt paralelipipedi var
ki, Ir(U).; va a,e(1,. Onda qapah paralelepipedlarin ele {U,,...U0}

sisteminitaprrrq ki,
Acl)u,,
k
i=l k
€I
k
i--l
V (u, ) I
k
i=l
€
Demeli, do$rudan da, sonlu sayda noqtalerdan ibaret olan goxluq "0"
olgtiye malikdir.
indi gosterak ki, hesabi savda noqtelardan ibarat olan coxluq da "0"
olcuve malikdir. Tutaq ki, A c R" hesabi goxluqdur. c\,ct2;...,4*,... onun ele-
mentleridir. Onda Ve>0 Vfte N lUo qapalt paralelepipedi segmak olar
ki, aocIJo ve V(U)<9
x, E J sistemi A-nn ortuyti
olsun. Onda {U,,....U0...}
r r/
2r
olar ve
Er<rrl.*= '.
k=t
Demeli, hesabi sayda noqtelerden ibaret olan goxluq da "0" olgtiya
malikdir. Axtrrrncrdan grxtr ki, h,t] pargastna daxil olan rasional ededlar
goxlu$u "0' olgtiye malikdir. Axr rr ncr fakt a9a$tdaki teoremda timumilagir.
Teorem 1. Tutaq ki, A= Arw Arw...w Anu...w A, c R' , yani A
goxlu$u l, goxtuqlarrnrn hesabi ailesinin birlagmesidir. Oger l, goxluqlartntn
har biri "0" cilgtiya malikdirse, I goxlu$u da "0" olgi.iya malikdir.
her bir qeyd olunmug i indeksi tigtin 1{f1,,,,f1,,r...} paralelipipedler sistemi
varki busistem l,-niortrir (4.!U, i=t,2,...1va \ifz64.).i i=1,2,...

l
Onda agkardrr ki, {U,,j} sistemi hesabidir va I -nr ortur.
_423
analiz
Dioqanal qaydasr ita {u,.,} sisteminin elemenflarini nomrelemek olar.

urp urr, urr, ... (114.1.11
ve butun bu sistemdeki paralelepipedlerin hecmleri cemi mtieyyen srra tayin
edir. Va bu strantn hedlari mtisbat adadlar oldugundan srranrn hedlerini qiu-
plagdtrmaq olar. Belelikla, (114.1.1) sistemindeki paralelepipedlerin hecmieri
ugUn
lv
(t,,i)=
I,) v (u,,,, .Z* = t
mrinasibatini alrrrq. >
Tarif 2. Tutaq ki, A c. R" goxlugu verilmigdir. oger ve > 0 tigun sonlu
sayda ele 1(Jr,(J2,....(Jk cR' qapah paralelipipedler sistemi var ki, bu sis-
tem A-nr ortsun ," i v(u,)< € olsun, onda deyile r ki, A goxlu[u R^ -de
j=l
"0" hocmo malikdir.
Tarifdan bilavasita gorrinur ki, coxruq "0" hecme malikse. "0" olctiva
malikdir. Bunun tersi dogru deyil. yeni goxluq "0" olguye malik olar biler, lakin
"0" hacmo malik olmaya da biler. Kompakt goxluqlar rigrin bu faktrn tarsi
hamiga dogrudur.
Teorem 2. oger ,{ kompakt goxlulu "0" olgi.iye malikdirse, o "0" hecmo
malikdir.
tigun agrq paralelipipedlerin elo U,, (J2,....(J 1,,... sistemi var ki, bu sistem I -nr
k
ofttrr ve Zf(U,)<e. Onda A goxlugu kompakt oldugu rigtin bu agrq
,=l
ortrikdan sonlu Uit,Ui2,....U i^ altortrik segmak olar. Onda

@k
Lfr(U,).ZfrU)<a olar. Bu ise o demekdir ki, A goxtulu ,,0,,hecme

k=l j=l
malikdir. >
Asanhqla gostermak olar ki, ager BcA ve goxlu$u .,0" olgr.iya
A
malikdirse, B-Oe srfrr olgtiye malikdir ve eleca da A srfrr hecme malikdirsa
B-da "0" hecme malikdir.
Teorem 3. Tutaq ki, sonlu sayda lor,br),...,1a,,,bn) pargalarr sistemi
lo,bl @<b)pargasrnr orttlr. onda
424-
V.A.Mehrabov
i'<',1>
i=l
b- a
Ogar la,b)cfor,&,] onda br-a,> b-a olacaq. indi ferz edak ki, n -1 ugun
do$rudur. n ugun isbat edek.
Fez edek ki, fa,bl pargast n sayda Vr=lo,brf ,...,V, =lon,b,,) pargalart
sistemi ile ortrikir. Umumiliyi pozmadan faz edek ki, ae4=lo,brf .
Oger 6(6r olarsa onda 6, -a>b-a ve teorem isbat olunmug olar.

indi ferz edek ki, btsb. onda [t,,0) pargasrna baxaq. ltr,t] pargasr z-1
sayda r,t rI....,fo,,, b,,f pa rgalarr sistem i le ortri lm ri gdri r.
Lo i
n = 1 ugun teorem do$ru olduluna gore

n
Er(rr)2b-b, (l
i=2
Diger tarefden bilirik ki,
V(V)=br-a,2b,-a (*l
(.)ve (..) beraberliklerini birlegdirsek alarrq ki,
i, <r,> -v(v,1 +irrgt; 2 b, - a, + b - b, = b - a . >

,=l i=2
Gosterak ki, acfffu,,tl=c [o,r] pargalarrna daxil olan rasional

i=l
B ite [O,t] pargaslna
ededlar goxlugu "0" hecmo malik deyil. Dolrudan da,
daxil olan rasional goxlu$unu igare edek. Fez edek ki, k sayda
Lo,brf,...,la^,b,f pargalar sistemi B -ni ortur. Yeni .B goxlugu [0,t]-Oe ner
yerda srx oldulu tigtin har bir xe [O,t] ugun
{P,} c.B var ki, limq = x.
=
Onda agkardrr ki, {P,} ardrcrllrgrnrn noqteleri C-ya daxil olacaq ve C
goxlu$u qapalr oldugu tigtin xe Colar. Demali, brjtiin [0,t] pargasr C-ye
daxil olacaq. Biz aldrq ki, [0,t] pargasrnda yertagan rasional edeter goxlugu
sonlu sayda pargalar sistemi ile or.tUlurse bu pargalar sistemi [0,1] pargasrnrn
oziintr de orttrr. Onda teorem 3-e esasen
ir1lo,,t,\>b-a
i=l
olmahdrr. Bu ise onu gosterir ki, B goxlu$u o hecme malik ola bilmez. Demali,
do$rudan "0" olgriye malik olan goxluq "0" hecme malik olmaya da biler.
425
analiz
inteqrallanan funksiyalar sinfini teyin etmak ugrin mahdud funksiyalann
bezi xasselerina baxaq.
ki, f : Ae R" -+ R
Tutaq A goxlu{unda mehdud olan funksiyadrr.
aeAve d>0 goturek.
M (-f , a, A =sup{71x; : x e A,lx - al< 6}
va m(f ,a,O = inf {,f(x): xe A,l*-"1.6}
igare edak. Agkardrr ki, d kigildikca M azalff, m aritr. Demeli,
O<M(f ,a,A-m(f ,a,fl<2sup{ -f@):xe A,lx-alca} ve
o(f ,a,6) = M (f ,a,6) - *(-f ,o,6)
6 -ya nazaran azalan va manfi olmayan funksiyadrr. Buna gore da
o(f ,o)=ligo(f ,a,6) varva o(7,a)>0.
o(f ,r)-ya f funksiyasrrun a ntiqtesindeki reqsi deyilir.
Teorem 4. Tutaq ki, Ae R" -+ R qapah A paralelepipedinde teyin
f :
olunmug funksiyadrr vo ae A. onda f a noqtesinde yalnrz ve yalnrz o vaxt

kasilmez olar ki, o(f ,o)= 0 olsun.
Do$rudan da / a -da kesilmez oldugu rigrin

ve>0 tr>0 yxe A l*-"1<d otduqd^lf {*)- f(o)l<€ vaya
-€+.f(o)<f(o)<e+ f(a)
onda - e+ f(a)!*(f ,a,6)<M(f ,a,6)<f(a)+e
olar ve buradan alarrq ki,
0< M(f ,a,A-m(f ,a,6)<2e >
=Ve>0 l4r0 Vd<4 0<M(f,a,D-*(f,o,5)<e+ =o(f,a)=0.
Teoremin 2-ci hissesi da analoji isbat edilir. >
f
Teorem 5. Tutaq ki, : A c R" --r R qapah I paralelepipedinda teyin
olunmug mehdud funksiyadrr, onda Vs>0 tigun B, ={-re ,l:o(f ,x)>e}
goxluqu qapahdrr.
gostarmak lazrmdrr. xeR" \.B, gotiirek ve gosterak ki, x ozrintin mtieyyen

bir atrafr ila R'\^8,-na daxildir. indi .r-r qeyd edek. Burada 2hala baxaq:
1) xQ.A. Onda xeR"\,8, ve A qapalr oldugu rlgtn R'lA agtq
426-
V.A.Mehrabov
goxluqdur. Demeli x 6zuntin mriayyan Wo@) etrafr ila R^ \ A-ya daxildir.

B, e A oldugu ugun R" \,4 c R' \ B, . Demeli ll/r(x) c R" \,8, .
2) xel. Lakin o(f,a)<e. Qunki xeR" \,B,. Onda o(.f,x)-intarifine

asasan ld > 0 var ki,
0< M (.f , a, 5) - m(f , a, 5) < e .
indi x noqtesinin Wo,(*) etraflna baxaq. yeWdo(x) gotrirak. Wo,@)

agtq goxluq oldugu tigrin l{ >0 var ki, W6,(x)cWo,(x). Onda M(-f ,o,5)
va m(f ,o,6) -ntn terifine osasan deye bilarik ki,
M(f ,y,6r)<M(f ,x,Ds) ve m(f ,y,6r)sm(-f ,x,6).
Bu iki berabersizlikden alrrrq ki,
0 < M (f , y,6r) - m(f , y,6r) s
< M(f ,x,6)-*(f ,r,4) < e + o(f ,y) <€ .
Demali biz aldrq ki,

Vy e Wo,@) o(f ,y) < €
= Wu,@) c R' I B" (114.1.21
(114.1.1) ve (114.1.2) gostarir ki,
xe R'\^8" ld> 0 Wo@) c R'\8, .
Yeni R' lB, agtqgoxluqdur. >

f : Ac R' -+ R qapah A paralelepipedinda teyin
Teorem 6. Tutaq ki,
olunmug mehdud funksiyadrr ve Yxe A o(f ,x) < e . Onda A
paralelepipedinin 3P bolgristi var ki,
u (p,f )- L(p, f )< e.v(A) (1i4.1.3)
1U, paralelepipedi var ki, Mr,(f)-mr,(f)<e. Onda {U,}..n agrq

paralelepiped sistemi A-m orter. A kompakt oldugu rigun bu sistemden
sonlu U*, ,U,r,...,U*r ortuyrin[i segmek olar. P ile A paralelepipedinin ele
bolgUsunu igare edek ki, onun V^S paralelepipedi
U,,,U,,,...,U+paralelepipedlerinin har hansr birinin daxilide yerlegsin. Onda
VSe P paralelepipedi rigtin (v) -a asasen Mr(f)-*r(f).e .
Bunu nezare alsaq f
U'olgttsi.J ugun alarrq:
u (p, f )- L(p,f) =ZM,U)v(,s) -
SeP
lmr(f)v(s)
SeP
=
427
analiz
=Z(M r(f)-*,("f))v(^s) < e. )v(s) = e.v(A) . >

SeP .9eP
Teorem 7 (inteqrallama i,igUn Lebeq meyan). Tutaq ki, f :AcR'-+R

qapalr A paralelepipedinda tayin olunmug mehdud funksiyadtr. .B ise onun
kesilme noqtalerigoxluludur. / funksiyasrnrn A paralelepipedi tizre inteqral-
lanan olmasr UgiJn B goxluqunun "0" olguya malik olmast hem zaruri, hem de
kafidir.
yasrnrn A paralelepipedi uzra inteqrallandtr. Ve > 0 goturek va qeyd edak.

B, ={xeA:o(f ,x)>- e} goxluquna baxaq. B, c B oldu$u ugun
B,cB={xel:o(f,x)>0}ohr. Onda B, "0" olgriye malikdir. Diger tarafden
4 qapah oldugu tigrin va ham de I kompakt goxlulunun altgoxlulu oldu$u
iigtin kompaktdtr, demali ,B, "0" hocmo malikdir. Demeli sonlu sayda ele
Ut,U2,...,Uk qapalr paralelepipedlar sistemi tapmaq olar ki, bunlartn daxili
hisselerinin birlagmesi B,-nuorter ve f"P,). s.

,=l
Bu paralelepipedler sistemini qeyd edek. P ile -,4 paralelepipedinin de

bolgrisrinti igara edek ki, bu bolgtlnuin V,S paralelepipedi aga$rdall Z, ve Z,
sinflerinin birins va yalnlz birine daxil olsun.
- Z, ela S paralelepipedlerinin sinfidir ki, bu paralelepipedlerin
har biri U1,U2,...,U1, paralelepipedlerinin her hanst birina
tamamila daxil olsun.
- Z, ise ela S paralipipedlerinin sinfidir ki,
SoB,=Q'
U = s"pl/(x)|. Onda agkardrr ki, S e Z, paralelepipedi tizre
x.A
Mr(f)-mr(f)<2M ve
Z(a,fn - *,(f))u(s) < 2M' I

SeZl SeZl
v(.s; =
= 2MZv(U,) < 2M e (114.1.41

,=l
indi S e Z, gotirak ve qeyd edek. Onda S paralelepipedini gottirek va

qeyd edek. xe S o(f ,x)<e olar (grinki Sn4 =A). Onda axtrrncr
428-
S.K.Abd ul I ayev, F. A.Abd ul I ayev, V. A.M ehrabov
teoreme osason S paralelepipedinin lP, = {S'} Uotgristl olar ki,

Z (U,,ff)- *r,(f))v(.t') < e .v(S), S'c S (114.1.s)
^S'€Pr
Buna inanmaq ugun sonuncu teoremde A= S gostarmak lazrmdrr. Bu

prosesi YS e Z, rigun apara bilerik.
indi P -de A paralelepipedinin P bolgtisrintin ele xrrdalanmtstnt
gotUrek ki, bu bolg1 Z, ve her bir S e Z, rigrin yuxanda secilmig P, bo-
lgristintin mtieyyen davamr olsun. P -in Z,,-in S -leri yaratdrgr bolgtlntr 4-0"
igare etsek , 4 Pr-in davamr olacaq. Bu noqteda bu davam tigrin (1 14.1.4) va
(114.1.5) mtinasibatleri oz guctinde qalacaq ve bu munasibetleri birlagdirsek
P bolgrisU ugtin
u (P, f)- L(P', f)= r' I v(s)+ 2Me <2(,(A)+ M)e
SeP'
olar. v(A) va M sabit ededlar oldugu ug[in axrrrncr munasibet gosterir ki,
f A paralelepipedi tizra inteqrallanandrr.
Kafllik. indi gosterak ki, egar / funksiyasrnrn I paralelepipedi rizre
inteqrallandrrsa, .B "0" olgriya malikdir. Agkardrr ki,
B = Br u-8, u.....u8, U.... Bl ={,. e,o(f,l>!l n=1,2,
n n
.8, kompakt goxluq oldu$u iigun gostermek lazrmdrr ki, .8, "0" hocmo
n n
malikdir. Her hansr Ve > 0 gotrirek ve qeyd edek. / funksiyasr inteqrallanan

oldu$u ugtin A paralelepipedinin ele P bolgusri taprlar ki,
u (P, f) - L(P, f)< 9n olsun.
Z ila P bolgtisrinrin ele S paralelepipedlari sistemini igare edak ki, bu
sistemin her bir S paralelepipedi rigrin S aB, *O olsun.
Onda agkardrr ki, Z sistemi B , -ni orter. Diger terafden

n
*A M,(f)-*,U)>l
1
SnB* odugu tigun olar. Bunu nazere alsaq alarrq
ki,
479
analiz
:E u, =Z(u, (f)- *,(/))r(s) <u (p,t)- L(p,,).i

olar. Onda buradan alrnrr ki, f u(.1)< e
seZ
Demeli, biz aldrq ki, her bir e tigun sonlu sayda paralelepipedlerin ela
Z sistemi var ki, bu sistem ^8, - ni ortrlr ID(S)<e. Oqda B "0" r" I
n
hacme malikdir, yeni "0" olgriye malikdir. Demeli U"O""0" olguye malikdirr.
114.2. Jordan menada <ilgi,ilen goxluq iizre

goxqat Riman inteqrah
Biz yalnv qapalt paralelepiped [izre Riman inteqrah anlayrgrnr verdik.

Foz edak ki, C her hansr qapal A c R' paralelepipedinda yerlegen goxluq,
,"@={?,' :::
ise bu goxlu$un xarakteristik funksiyasrdrr ve f : A -+ R funksiyasr A
l"f Zra* inteqrah varsa , onda bu
paralelepipedi tzre inteqrallanandrr.
A
inteqrala f -in C rizra inteqralr deyilir ve bele igare olunu r,

! fa* .
c
indi C goxlugu fzra inteqra[nrn varhgr meselesini aragdrraq.
lfdx
C
ewelce qeyd edek ki, inteqrallanma tigrin Lebeq meyanna esasen
/ :l -+ R : ,4 -+ R funksivalarr qaoa
-g
inteorallanandrrsa. /.g jle ll paralelepipedi Uz
Heqiqaten eger B, ile f -in, B, ila g-nin kasilme noqteleri goxlugunu

igare etsek, onda mesB, =0 va mesBr =0 olar. Oger Brr ila f 'g-nin
kesilme noqteleri goxlu$unu igare etsak, onda Brr.BrvBr. Buradan alrnq
ki, mesB * = 0. Demeli f S de A paralelepipedi Uzre inteqrallanandtr.
'
Bu mrllahizalar gostarir ki, eger / va Xc A paralelepipedi uzre

inteqrallanandrrlarsa, onda f .
)(" da A paralelepipedi tizre inteqrallanandrr.
430-
S.K. Abd ull ayev, F. A. Abdu I I ayev, V. A.M e hrabov
Bu isa o demekdir fi,

tc fdx
var, yani / funksiyasr C uzre inteqrallanandrr.
nd
I Zrdx inteqralrnrn varhlr rigtin zeruriva kafl gart tapaq
A
Ovvelce goxlu$un serhedi anlayrgrnr verak. Tutaq ki, her hansr C c R"
goxlu$u verilmigdir. xe R" noqtasi o vaxt C goxlugunun daxili ni5qtasi
adlanrr ki, bu nciqte ozrinUn mtieyyen bir etrafr ila C goxluluna daxil olsun,
yani 3d > 0
ltt (x,6) c C. Qoxlugun butUn daxili noqtalerinden ibaret olan
goxluga bu goxlugun daxili hissesi deyilir.
xe R"
noqtesine C goxtufiunun xarisi ni5qtesi o vaxt deyilir ki, bu
noqtenin R" \C-da yerlagen etrafl olsun ki, yeni 3d>0 W(x,6)cR"\C.
Btlttin xarici noqtelarin goxluguna C goxluQunun xarici deyilir.
x noqtasi C
goxlufiunun serhad nilqtasi o vaxt adlanrr ki, bu
noqtesinin ixtiyari etrafrnda hem C goxluluna daxil olan ve hem de C -ye
daxil olmayan noqteler olsun, yani
. Vd>0 lxreC 3xreR'\C xt,xzeW(*,6).
Qoxlulun brlttin serhed noqtelerindan ibaret olan goxlugabu goxluQun
serhedi deyilir. Verilmig anlayrglardan gortintir ki, coxludun daxili noqtesi
hemise bu coxluoa daxildir. coxludun xarici ndqtesi bu coxluda daxil devil.
serhed noqtaleri ise coxludgn ozune daxil ola da biler. olmava da bilar. coxlu-
dun daxili ve xarici bir-biri ila kesismir.
Misal 1. R haqiqi ededler goxlulunda her hansr g =la,b) yarrminter-
valrna baxaq. Agkardrr ki, bu goxlugun daxili (a,b) intervahdrr, xarici R \la,bl-
dir, C goxlulunun sarhedi q ve b noqtelarinden ibaretdir, lakin a noqtesi bu
goxluga daxildir, 6 ise daxil deyil.
Qeyd edek ki, ixtivari coxludun sarhedi qapah coxluqdur (isbat edin).
Teorem 1. Tutaq ki, C c A, A qapalr paralelepipeddir. 7. funksiyasr-
nrn A paralelepipedi izra inteqrallanan olmasr uglin C goxlugunun
sarhadinin "0" olgr.iye malik olmasr hem zoruri, hem da kafi gartdir.
lu$unun serhad noqtasi oldugunu gostermak kifayetdir.

Her hansr xe I
gotrirak. Faz edak ki, xe A
c-nin daxili noqtesidir.
Onda ld > 0
W (*0,6) c C. Onda Yxe l4r (x0,5) Zr@)= 1 . Demati, xr -in
431
analiz
miloyyan atraftnda Zc funksiyasr sabitdir. Demeli, Zc xo noqtasinde

kesilmezdir,yeni X, C-nin daxilinde kesilmezdir.
indi faz edek ki, xo C-nin xaricine aiddir. Demeli, ld>0 W(n,flcr(\C
ve onda YxeW(x0,6) Zr@)=0. Demeli, xo-tn etraflnda 7. sabitdir va
kesilmezdir. Demali, C-nin xaricinde da Xc kasilmezdir.
indi fez edek ki, xo C goxlu[unun sarhad noqtasidir. Onda bu noqtanin
ixtiyari etrafrnda ele iki xt,x2 n6qteleri var ki, xre C vo xrEC, yani
k(x,)=l,trrGr)= 0 . Bu ise o demekdir ki, xo noqtesinde Zc kasilandir.
Demeli, X, tunksiyasrntn kesilme noqteleri goxlu$u C-nin serhadi ila
ust-tiste dugrir. Qeyd edak ki, burada biz bir faktdan istifade etdik ki, egar C
A qapalr paralelepipedinin altgoxlu$udursa, C-nin serhadi A
parale-
lepipedinda yerlagir. >
Terif. Mehdud ve sarhedi "0" olgtiya malik olan goxlu$a Jordan menada
tilgti len goxl uq deyilir.
Oger C Jordan menada olgulen goxluqdursa,
I Idx inteqralna C gox-
C
lu{unun Jordan iSlgiisii deyilir

I 7dx inteqralrna bazen C goxtufiunun n
C
i5lgiilii hecmi deyecayik. n -l olduqda bu inteqrala C -nin uzunlu{u,

n=2 olduqda ise C -nin sahesi deyilir.
Qeyd edek ki, elo mehdud agrq goxluqlar var ki, onlar Jordan msnada
olgrilan deyil. A ila (a,,b,;c[r,O] intervallanntn ele {(o,,b)} sistemini igara
edak ki, (o,t) intervahna daxil olan her bir rasional adad (o,,b) intervallartn-
dan heg olmazsa birina daxil olsun. Melumdur ki, (o,t) intervaltnda yerlagen
rasional ededler goxlugu "0" olgtiye malikdir. Buna g6re de deye bilerik ki,
, =!
2
g6t0rsek, {(o,,b,)} intervallar sistemini ele segmek olar ki,
I
l(u, - o,) <€---2 olar
,=l
Demeli ,4 goxlu$u agrq goxluqdur, gunki, o agtq intervallarrn biflagme-

sidir ve bu goxlu$un her bir noqtesi onun daxili noqtesidir. Eleca da A c[O,t] .
Gosterek ki, A goxlulunun serhedi [O,t]t,e-dtr. xe [O,t]t,a goturek.
432-
v, V.A.Mehrabov
Onda .re [O,t] va xe. A. Onda x-rn ixtiyari u(x,6) atrafrnda ele re [o,t] ra-
sional edadi var ki, rett(x,6). Qunki (0,1) intervahnda yerlagen rasional
ededler goxlugu [0,1] prrgrsrnda har yerda srxdrr. Bu ise o demakdir ki, har
bir xe [O,t]t,4 noqtesi ,4 goxlugunun serhed noqtesidir. Nezere alsaq ki,
[0,1] prrgrsrnrn xaricinde olan har bir noqta I
goxlulunun da xarici noq-
tesidir, onda isbat etmig oluruq ki, [0,1]\ I
,4 goxlulunun serhedidir. indi
gosterek ki, I
goxlufunun serhe_di "0" olguye malik ola bilmez. Agkardrr ki,
,l u ([o,t]\ l)= [o,t] tr M.z.ll
," [O,t] pargasrnrn boyu da bire baraberdir. onda (1) mtinasibeti gosterir ki,
I goxlulunrn [0,1]\ ,,4 serhedini ortan {(Ur,6r)} intervattar sistemi rigtin
-a*)r! g+.z.zy
L@r
olmalrdrr, glnki A ozriele (a,,b) intervallannrn birlegmesidir ki,
T(b,
-')';
(114.2.2) mtrnasibeti de gosterir t<i, [0;l]\A goxlugu "0" olgr.iye malik ola
bilmez. Yani gotilrduytimuz I
goxlugu mehdud , agrq goxluqdur. Lakin onun
sarhedi "0" olgriya malik deyil.
S 115. Qoxqat inteqrahn tekrar inteqrala

getirilmesi. Fubini teoremi
Qoxqat inteqrahn tekrar inteqrala gatirilmesi meselosi ile meggut olaq.

Bunun ugtin bezi anlayrglarr verek.
ki, AcR' n-olgriki, Bc.R^ m-olgti[i paralelepipeddir. onda
Tutaq
-
AxB mxn 6lgri[i paralelepipeddir ve AxBcR*^. Buna gore de
ze AxB elementini z=(x,y) kimi edaceyik. Bele ki, ,=(*r,...,*n),
! = (1r,..., l-) olarsa, z = (xr,..., xn, !r,...!^) yarJoacagrq.
Oger AcR', BcR^ qapah paralelepipeddirsa, onda AxB da Rn+n-
,, de qapah paralelepipeddir.
',Sadelik rigtin inteqratr ZJ ,"uJise
J J-inteqratrnr igare edek.
Teorem 1 (Fubini teoremi). Tutaq ki, A c Rn , Bc R. qapah

433
Riyazi analiz
paralelepipedlerdir. f (*,y): Ax B -> R ise Ax B uzre inteqrallanandtr va

her bir xe A noqtesinde 5,0)= -f(*,y), ye B beraberliyi ile teyin olunan
g,:B +R funksiyasr rigrin 4x)=rlr,(y)ay va u(x)=rlg,(y)dy igara
BB
edek. Onda Z(x) ve u(x) ,l paralelepipedi tizre inteqrallanandtrlar ve
1,, =!(zls,oa, Y =( zl f @,ildt y. B

(115.1)
[,, =[(,!s,ovt v' =( u!f @,ildt Y B

(11s.2)
bolgtisunu Pn ile, B paralelepipedinin bolgustinti P, ila igara edek. Onda bu

bolgriler Ax B paralelepipedinin bolgulerini teyin edar. Bu bolgunu P ile
igara edek. P, bolgusrinun paralelepipedlerini SA, PB-nin paralelepipedlerini
S, , P -nin paralelepipedlarini ise ,Sr*, ila igare edek.
Agkardrr ki, I/ (SA*B)=V (Sn) f (Sr) . OnOa
L(P, f) =L*r*"
SeP
(.f)V (S
^*)
= I L *,*,(f)v(s,)
SlePn SrePs
v (s^)
*, * (.f )=,,,it[_, f (*, v) < nt, f $, t) = Frl s, (v) -
re.l
Demali, aldrq ki,
S, *r^"(f)<mr,(g,)=
Vxe
+VxeS, I *r*"(f)V(Sr)< I ms,(f)<
"= SseP, SBaPR
,,t r,U)aY =Z(x) + c 3:!{,2(') = mr^(f) '

B
c ugtin aldr$rmrz qiymetlendirmeni yuxartda yazaq:
L(P,f)= \ cv(Sn)< I mr,(Z)V(Sn)=L(Z,P).
SAIPA SnePl
Z(x)<u(x) munasibetini nozora alsaq, Darbu cemlerinin teriflne

osasan a9a!tdaktnt altrtq:
L(P,f) < L(z,PA) <u (z,Pn) <u (u,PA) <u (P, f) .
Qeyd edek ki, bu barabarsizlik sisteminda axtrtnct kegid isbat olun-

mayrb, lakin bunun isbatr I(P,f)<L(Z,PA) barabersizliyine analoii olaraq
434-
F.A V.A.Mehrabov
ikili isbat kimi apanla biler. f funksiyasr AxB-de inteqrallanan oldulu tigrin
sup /r, 7) = inf U(P, f) = I f
AXB
Bunu nezara alsaq, axtnnct berabersizlikler gostarir ki,
r Z) = iyf u (P^, z) =
'f,y tr^, !
AxB ^t
Axrrrncr beraberliyin birinci hissesinden arrnrr ki, z (x) funksiyasr A
paralelepipedi tizra inteqraldrr. Yeni (1 1S.1) baraberliyi dogrudur.
(115.2) beraberliyi analoji isbat oluna biler. >
(115.1) ve (115.2) baraberliklerinin sag terefindaki inteqrallara tekrar
inteqrallar deyilir. (115.1) ve (115.2) berabarliklarine ise goxqat inteqrahn
tekrar inteqrala getirilmesi diisturlan deyirir. Umumiyyaile, goxqat
inteqraltn tekrar inteqrala getirilmesi haqqrnda teoremlere Fubini teoremleri
deyilir.
indi biz bu dusturlarrn igledilmesiqaydasr ile meglulolaq. Bunun riguin 3
hala baxaq.
1. Ferz edek ki, her bir xe I r.istin

[ft*,t)0=4f@,r)*=Zlf@,y)dy.
BBB
Onda (115.1) ve (115.2) dristurlarr agagrdakr gekilde yazrla biler:
# =[([ta''v'l* "'u'',
(115.3) dlisturu gostarir ki, AxB -de /-in inteqrahnr tapmaq tigrin
ewelca x-i qeyd edib / funksiyasrnt y-e nazeren B paralelepipedi tizre in-
teqrallaytb altnan neticeni A paralelepipedinda inteqraltamaq lazrmdrr. Mese-
len: ogar J\ri ,*B1zra kesilmezdirse, onda (11s.3) dusturu hamige dolru-
dur. On sade hala baxaq. f(xr,xr,...,x,,) funksiyasr ,q=[q,4]*..x[a,,b,)-ae
kesilmezdirse, onda
!ru*= 1 J f (*r,x2,...sx,pxr...dx,
e [q,4] t, ,brfu..x[a,,b,]
=i:(y,t r(x,, ,x.)dx.-,1

ti )
-435
analiz
indi ferz edek ki,

IfG,ilal inteqralr A paralelepipedinin sonlu sayda
B
noqtalerindan bagqa qalan .r-lar tigUn var. Biz bilirik ki, sonlu sayda noqtade
funksiyanrn qiymetini deyigsek funksiyanrn inteqrallanan olub-olmamasr
dayigmez ve inteqrallanandrrsa inteqrahn qiymeti de deyigmez. Buna gora da
bu noqtelerde inteqrah movcud hesab edib qiymetini 0-a beraber gotrirrirler.
Bu halda (115.1) va (115.2) dristurlarrnr aga$rdakr gekilde baga dtigrirler.
1,, = [([ro,rv,o.)
Qalan hallarda ise (115.1) va (115.2) dristurlarrnr ele verilmig gekilde
baga dtigmek lazrmdrr. Axrrrncr dediyimiz fikri daha aydrn baga dtigmek i.rgiin
agaflrdakr misala baxaq.
Misat 1. Tutaq ki, / : [0;l]x [0;t] - fi funksiyasr agalrdakr kimi teyin olunur.
l, x-irrasionaldr.
f (*,v)= l, x- rasional, y -irrasionaldr.
l- p, * =L -i*tiro, olunmayandr, y - rasionaldt
qq
Onda / inteqrallanandrr ve ! f =r. Lakin
lo,t),[o,tl
It. x-iruasionaldtr
' ";
!f t) at =
(*,
_
l'r"i*i,' rasionatdff
Buna gore da h(x)= f (*,y)dy inteqralrnrn movcud olmadrSr x-lar

0
rigrin onu 0-a beraber gotlirsek h(x)-in [O,t]-Oe inteqrallanan olmamasr a[-
nar. Qrinki bela segim olarsa,
t (l =[], x-irrasionaldr
0, x-rasionaldir
f
olar. Ona gore de bela hallarda (115.1) ve (115.2) dtisturlartnt oldu$u kimi
gottirmek lazrmdrr.
Fubini teoremini her hansl C c A goxlugu ugtin gottirrilmtig ! f
C
inteqraltntn taptlmastna tetbiq etmak olar (Bax: ikiqat inteqrala).
436-
V.A.Mehrabov
Ferz edak ki,D,c,R" hacmi olan kompakt ve f (x,,x2t...tx,):D,-+ R

funksiyasr verilib. D, kompaklnn OXrXr...X, hipermustavisine proyeksiya-
srnr D,_, ile igare edek. Faz edek ki, OXt oxuna paralel ixtiyari duz xett D,
oblastrnrn sarhedini 2-den gox olmayan noqtede kesir ve bu noqtelarin OX,
oxuna proyeksiyalarnt q(x,xr,...,x,)nb(xr,x3,...,x,) ile igare edek. Umumi-
liyi pozmadan ferz edek ki, a (xr, xr,..., *,). b (xr, xr,...,x, ) garti odenir.
Teorem 2.Ferzedak ki, -f (xy,x2,...,x,):D, +R funksiyasr tayin oblas-

trnda inteqrallanandrr ve V(0,x, 1x3t...tx,)e D,-, trgi.in agagrdakr inteqral var:
b(t2,4-..x^)
J (x,xr,...,xn)= I -f 1*r,x2,x3,...,x,)dx, (115.3)
a(x2,x1...,x,)
Onda J(xr,4,...,x,) funksiyasr D,_, oblastrnda inteqrallanandtrve aga[rdakr

dtrstur do$rudur:
IIr;l f @'x2t",x')dxixz"'dxn =
b(xr,4-",x,)
=lJr;, la*r"'a*,
,I
a(x2,4...,x,)
.f
(*r,x3,"',*,)d*, (1s.41
Qeyd. Ogar D^ oblastt teoremda gosterilen xasseni mUeyyan OX, oxu-

na nezaran odeyarse, onda Teoremda x, avezine x, dayigenini gotrirmek
olar.
S 116. Qoxqat qeyri-maxsusi inteqrallar
ewalce yadrmrza salaq ki, Jordan menada olgulen goxluq ele goxlu$a
deyilir ki, o hem mahduddur, hom de serhedi srftr olguye malikdir.
Tarif 1. Tutaq ki, G c R' agrq goxluqdur (mehdud vo ya qeyri-mehdud).
G,, i=l,2,...agrq goxluqtarrn {G,} sistemi
1. G, cG,u Yi=1,2,...
2.lp, =G
i=l
437
analiz
gertlarini odadikde deyirlar ki, tG,] sistemi G agrq goxlu{unu monoton

ehate edir.
Bele sisteme misallar gostarek.
C =b.n' :lxl < t) goxlulu merkezi x noqtasinde, radiusu 1-a
baraber olan kura olsun.
indi Yi=I,2,... rigun Q = n" lrl . t- goxluqlarrna baxaq

{r. ' }}
Agkardrr ki, {G,} sistemi G goxlu$unu monoton ehata eden sistem olacaq.
Eleca de,
c : =b.n'
lxl r)
>
goxlu!unu
I
e={ xeRn:l+:< lxl<z+i i
i =I,2,...
sistemi monoton ehate edir.

Terif 2. Ferz edak ki, f
funksiyast G c R" agtq goxlu$unda teyin
olunub ve ixtiyari Jordan menada olgtilen agrq F goxlugu tizre Riman
menada inteqrallanandrr, F c G. Ogar ele Ae R varsa ki, Yordan menada
olgtilen Q goxluqlarrnrn G -ni monoton ehate eden ixtiyari {G,} sistemi rigtin
!I! rt.la.
Gi
A-yaberaberdirse, deyirler ki, f funksiyax G goxlufiu iizre qeyri-mex-

susi menada inteqrallanandrr. A-ya f -in G goxlufiu iizra qeyri-mexsusi
inteqral deyilir va kimi
I/(r)d,
G
igare olunur.
Belelikle,
(116.1)
!GGift.,)a*= H I f@)dx.
Bele olduqda deyirlar ki, lfG. fOa* inteqrah yr!ilrr, qalan hallarda ise bu
inteqral daQilan adlantr.
Bu terifi izah edek. Tutaq ki, V{G,} tigun lim var, onda bu
lf<aa*
Gi
limitlerin qiymeti bir-birine baraberdir ve bu halda da (116.1) inteqralt yt$tltr.
438-
S.K.Abd ull ayev, F. A.Abd u I I ayev, V.A.Meh rabov
Ola biler t<i, {G,}-terin her hansr biri tizrs limit yoxdur vaya hamrsr i.izra limit
var, lakin sonlu deyil. Bu hallarda (1) inteqrah daltlan adlanrr.
indi miisbet funksiyanrn goxqat qeyri-mexsusi inteqrahna baxaq.
Ferz edek ki, / funksiyasr G c R" agrq goxlu$unda teyin olunub,
qapanmasr G -ya daxil olan har bir Jordan menada olgtilen goxluq tizra
Riman menada inteqrallanandrr ve YxeG f(*)>-0. indi G-ni monoton
ahate eden G,, i=1,2,... Jordan manada olgUlen goxluqlartn har hansr
{G, } sistemini gotrirek . Onda

lf<*1a*= G,*r
Gi
!.f@)a,
olar. Axrrrncrdan alarrq ki,
(rc.21
l*lra>a.
Gi
ya menfl olmayan sonlu edede va ya * -8 beraberdir.

oo
Bundan sonra ixtiyari {G,} sisteminin Q goxluqlarrnt Jordan menada

olgtilan hesab edeceyik.
Asanlrqla gostarmak olar ki, eger (116.2) limiti har hansr Oir {G,} sistemi
r.igrin sonludursa, ixtiyari bagqa bele sistem ugtin de sonludur ve bu limitler
bir-birine beraberdirler.
Dogrudan da, ferz edek ki, {C,} ve {4} sistemleri G-ni monoton
ahata eden sistemlerdir. Onda bu sistemlerin tarifine gore har bir G, goxlugu
rigrin ld goxlu$u taprlar ki,
G,cFo
ve Fo tigtin ele G, taparrq ki, Fk c G, .Onda
lf @)a*= Grl.F{ia*.
l"rr*la*< Fk
Gi
Axrrrncr berabersizliklar gosterir ti,
{G,} sistemi tzra (116.2) limiti varsa, .Fo
sistemi rizre da (116.2) limiti var va bunlar bir-birine baraberdirlar. Demeli
menfl olmayan / funksiyasrnrn her hansr bir sistem tizre sonlu (116.2) limiti
varsa,
lf
G
@la* yrgrlrr.
Runrr hela da ifada etmek olar' Ogar 1M>0 f{g} sistemi varsa,
439
analiz
Vi = 1,2,... ugtrn [ -f {*)a, < M olsun, onda

Gi
l"t{')a*
c
inteqralt yr{rhr.
Asanltqla goruntir ki, mr-isbat funksiyalarrn qeyri-mexsusi inteqrallarr ila
musbat hedli ededi stralar arasrnda oxgarlrq var. Mehz bu oxgarhq imkan verir
ki, mrlsbet srralar ilgtin mtrqayisa alamatlerina uygun elametlar goxqat qeyri-
maxsusi inteqrallar Ugi.in de isbat olunsun.
Bu mulahizelerden istifade edib isbat edin ki,
a) | +inteqrah a<n olduqdayrgrlrr, a2n olduqdadalrlrr.
" 1'.^'1i.4vrr l'l'
b) | L inteqrah a> n olduqda yrlrlrr, a 1n olduqda dafrlrr.

1*^lp,4lrl"
116.1. igaresini deyigan funksiyalar figiin

qeyri-mexsusi inteqralln ytlrlmasl
Farz edek ki, har hansr/ funksiyasr G goxlu[unda teyin olunub.

Aga$rdakr qayda ila teyin olunun .f*, -f_ funksiyalannr daxil edek:
r, \ = lf@\ eger f(x)>O(xeG),
/.(r)
{0, eger -f (x) <o (xe G);
eger f (x)>o (xe G)'
f-(x)={o'-. . eger
L-,f(r), f(x)50 (xeG)
Onda
.f (x) =
"f.(x) - _f_(*) ,
Itf-11= .f*(x) + .f-(x) .
-f* va _f_ funksiyalarr G oblastrnda teyin olunublar ve

Terifden gortintir ki,
manfi qiymet almayan funksiyalardrr. Belalikla do, deye bilerik ki, "f
funksiyast G goxlugunda yalntz va yalnrz o vaxt mutleq intqerallanan olar ki,
.f*, -f_ funksiyalarr G goxlu$unda inteqrallanan olsun.
Teorem 1. /
funksiyasr G agrq goxlugunda intqerallanandrrsa, hem
de mtitleq inteqrallanandrr.
440-
Gosterek ki, [lfA>la- inteqralr da var. eksini ferz edek. Ferz edek ki,
G
[lf A\a-= *oo . Bu o demakdir ki, G -ni monoton ehate eden V{Go } sistemi
G
rigrin
lg llrr,l dx=+* r)
Gk
indi G -ni monoton ahate edan ele {G* } sistemi segek ki,
Yk =t,2,..., lf <.>lor> 3l l/(r)l
I dx+2k. (116.1.1)
G**t Gk
G -ni monoton ehata eden her nansr {Gi} sistemini goturek. Onda
ti* J]ffrl dx=+* (*")
G*
olar. Gi= G, igara edak. 6, =3!lf @)ld* +2.1 gotrirsek, onda (**)-a gore ela
Gl
koe N tapmaq olar ki,
Ilra>la.'a
uko
olsun.
indi Gi, -G, igare edek. 6z=3llf fala-+2.2g6ttirek. Onda yene da
G2
(..)-a gora 3k, taprlar ki, kt > ko ve A>la.> d, olar.

llf
cl,
indi Gi, = G, igara edek. Bu prosesi davam etdirek veferzedek ki, G,-'
qurulub. Onda 3t, tapartq ki, k, > k,_, ve
GL,
Ilf f.>la. ) 6, =tllf fala,-+2.n
G,
.
GI*,=G:*, igara edek. Do$rudan da (116.1.1) miinasibetini odeyen

{Go sistemi segmek olar ve Uu {Co } sistemi G -ni ahate eder. Qunki G -ni
}
monoton ehate edan ixtiyari sistemin sonsuz alt sistemi da G -ni monoton
ehata eder.
Terifa gore C'* c int Go*, .
-441
analiz
Ao = Go*r\Go goturek. onda Gk vo Go*, aglq vo hem de Jordan

mandda olgrilen goxluqlar oldu$u tigun lo agtq ve hem de Jordan menada
olgUlen goxluqdur va
G**, = AowGo
Onda
llf tila*+lltt*>la* (116.1.2]

IG**rlr<.>lo*= Ak Gk
(1 16.1.2)-ni (1 16.1.1)-de yazsaq alartq:
[lt a>\a., z llt t*>la* + 2k 111 6.1.3)

Ak Gk
Umumiliyi pozmadan fez edek ki,
[.f.@)a*. I f-@)dx
Ak 4,
Ilt a\a, = [ f.@1a* * I f-@)dx sz

! f.G)a*
A* Ak A* Ak
Bu mrinasibati (116.1.3)-de nozoro alsaq alartq:
If.@)a*, Il"f tila*+r . (116.1.4)

AL Gk
Ar Jordan menada olgulen goxluq oldulu trgtrn bu goxluq hem mahduddur,

ham de sarhedi "0" olguiye malikdir. II
ile ela paralelepipedi igara edak ki,
Ao cfl
olsun.
Ier@) ile Ar-ntn xarakteristik funksiyastnt igare edek.
Onda terife gore
! f .{*1a* = [ f.til nr(x)dx .
Akn
fI
paralelepipedinin her hanst bolgtisrinu gotursak, bu bolguntin VS
paralelepipedi aga$rdakt 3 sinifden birine daxil olacaq.
- I sinifa tamamile Ao-nrn daxilinde yerlegen S paralelepipedleriaid edilir.
- ll sinife Ar-ntn sarhadi ile ortaq noqtelari olan S paralelepipedlari aid
edilir.
- lll sinife ise tamamila ,40 -ntn xaricinda yerlegen S paralelepipedleri aid
edilir. (Bu sinif ela S -larin sinifidir ki, S n Vo = A)
Qeyd edek ki, Ak agrq mehdud Jordan menada olgtilan goxluq oldu$u
ugun onun serhadi"0" hacmo malikdir.
I sinfi .ff , ll sinfl Pr, lll sinfi ile igara edek. Bu sinifler ctit-ctit
4
442_
V.A.Mehrabov
kasigmirler. Buna gore de
! f.{ia*
Ak
- I f.@)z+@)dx =
nr
= t f.tirnr@)dx* I f.@Wnr@)dx+
u^S U,S
s€4 s.h
+J -f*(x)Znr@)dx = ! f.t*)1 nr(x)dx +

uS
s.4
uS
&4
+
J .f*(x) I nr (x)dx (11 6. 1.5)
U,S
J.4
r
igare edek.
P, sinfinin terifini nazera alsaq, -f*-un Ao-da mehdudluguna gora deya
bilarik ki, P -ni ele segmek olar ki, -/ inteqralr kafl qader kigik olsun, yeni
I na>> ll714la*+k (116.1-6)

GI
Y.f
mrinasibati dogru olsun. (Bunun tigun (116.1.5) va (116.1.4)-t tutugdurmaq
laztmdrr). \rS = B* igara edek. Agkardrr ki, Bk c Ao ve Br aGo =Q .
s€4
f (x)>lffr1 otdusu usi.in
!r<*>a*= -Jlrt,l
dx .1116.1.7)
G* Gt
(1 16. 1.6) va (1 16.1.7)-ni teref-terafe toplasaq
I xa+ !f{*)ax> r
Bu Gk
(116.i.8)
alarrq.
Do = Bo u Go igara edak. Onda Go c Do c Ao+Go cGou. igarelemeye
gore
I .r.{*'t=Lt f.@) .
Bk ,s
Her bir se4 tigtin

Jt(x)dx inteqratr Riman manada vardrr va (116.1.8)
.t
berabarsizliyi ciddi berabersizlikdir. Buna gore de asanlrqla her bir
paralelepipedin elo ttolglisunti segmek olar ki, (116.1.8) berabersizliyinde her
443
analiz
Oi, "f.@)dx inteqratrnrn evazine bu bolgriya gore gottirrilmtig a9a$r Darbu

!
s
cemini gottirmak olar.
indifarz edek ki, segilmig aga$r Darbu cemi Se f paralelepipedi Ugun
beledir:
Z*,U)V(^S,), ,S, e P(S)
Bu camde m,(f*) =0 olan hadleri atmaq olar. Onda qalan i -indeksleri
tigun z,(f.)>0 Si ile evez edak. Onda VxeSi
olar. Onda bele S,-lari
tigi.in f (r) > 0 olar. Buna gora da, Vxe Si f.@) = f (x) olar.
Demali,
L*,U)v(d) = s'€.s
Z*,(flrr(si1< [761ax (116.1.e)
3;t,
indi bu prosesi her bir Se 4 tigrin edek vo btitrin Si-lerin
birlagmesine baxaq. USI= B'o igara edek. Onda agkardtr ki, B; c Bo ve (8)
se4
berabarliyin aa !f-{x)dx inteqrahnr I f @1a* ile evez edak.

Bi BL
Onda alarrq ki,
lrr*1a*+[f {ia*> r.
Bi Gk
Di = B'o u Go igara edek' onda

Go c Di cGt*t (116.1.10)
olar. Demeli,
(110.1.10')
lr<oa*>k
D,K
Qurmaya gore agkardrr ki, {D;} sistemi Jordan menada olgUlen

goxluqlarrn G -ni monoton ehate edan sistemidir.
Digar terafden (1 16.1.1O')-den altntr ki,
L1YIf':)a*=**
Di
Bu isa <4a, inteqralrnrn varlr$rna ziddir. Ahnmrg

!f
G
ziddiyyat gostarir ki, ager

If {ia* yr!rlrrsa, onoa Jl/(r)ld* dayr!rlrr. >
GG
444-
V.A.Mehrabov
116.2. Parametrden aslh goxqat inteqrallar
Faz edek ki, c R' vo G^ c R^ goxluqlarr verilmigdir. D, goxlu$u-

D,,
nun noqtalarini x=k,x2,.. x,), G^ eoxlu$unun noqtarerini y=(y,yr,...!,,)
kimi igara edeceyik. z = (x,y) ite D, x G,, Dekart hasilinin noqtelerini igare
edek. D,, oblastrnrn qapanmasrnr D, kimi igara edeacayik. Asanlrqla
yoxlamaq olar ki, q,xG^ =D,xd,,.
Bu bolmede hamige fez edacayik ki, Dn c R" Jordan menada orgriren
goxluqdur.
Fez edak ki, f (x,y) funksiyasr D,,xG^ oblastrnda teyin olunmugdur
ve Yy e G. noqtasi tlgun
I (v ) J "f
(x,y)dx $16.2.1)
Dn
n-qat inteqrah var. onda /(y)funksiyasr G. goxlugunda !r,!2,...!^

deyiganlerinden asrh funksiya olar. (116.2.1) inteqralrna y parametrindan
asfu goxqat inteqral deyilir. Parametrden asrh birqat inteqrallarda oldugu
kimi, burada da esas meselelerden biri (110.2.1) inteqralrnrn y parametrina
gore funksional xasselerinin oyrenilmesidir. Bu menada (116.2.1) inteqrahnrn
y parametrine gore kesilmezliyi, inteqrallanmast vo diferensiallanmast
meselaleri daha vacib meselelerdir.
Qeyd edek ki, birdeyigenli ve goxdeyigenli funksiyalar ugun noqteda fun-
ksiyantn limiti, kasilmazliyi ve diferensiallanmasr kimi lokal xasselerle baglr
meseleleri oyrenilmesi prinsipial olaraq farqlenirlar. Maselen goxdayiganli fun-
ksiyalar tigun bu mesalelerle ba$h yeni anlayrglar goxqat ve tekrar limitler, on-
larrn elaqesi, deyiganler ki.rllisine nozeron kasilmezlik, birdeyigeno nezoren
kesilmezlik, xtisusitoramelar, qangrq toremaler va i,a. daxil edilir. Bu veziyyet-
le ba$lt movcud problemler parametrden asrh inteqrallar rigtin da analoji hell
oluna biler.
Buna baxmayaraq bazi parametre g6ra qlobal xasselar, maseten kom-
paktda kesilmezlik, inteqrallanma va inteqral altrnda diferensiallanma haqqln-
da aga!tdakt teoremler yeni ideyalardan ve mithakimelerden istifade olunma-
dan parametrden asrlt birqat inteqrallar halrna analoji olaraq isbat olunurlar.
Bu teoremlarde faz edeceyik ki, Dn c,R' Jordan menada olgulen goxruqdur.
445
analiz
Teorem 1 ((116.2.1) inteqralrnrn parametra gtira kasilmezliyi haq-

qrnda). eger f(x,y) funksiyast Q,xG,, kompaktrnda kssilmazdirsa, onda
1(y) inteq ralt G,, kompaktrnda kesilmez funksiyadrr.
Teorem 2 ((116.2.1) inteqrahntn parametre g6re inteqrallanmasl
haqqrnda). Fez edek ki, G,, c R^ Jordan manada olgtilen goxluqdur. Oger
f(*,y) funksiyasr D,xG,, kompaktrnda kasilmezdirse, onda I(y)
inteqralr G,,-de inteqrallanandrr ve a9a!rdakr diistur do$rudur:
G.
[,tr>a,=Ia*[ f@,t)a*.
D, G,,
Teorem 3 ((1 16.2.1) inteqralrnrn parametra gtire differensiallanmast
haqqrnda). eger f(*,y) funksiyast vo onun {,
dyo'
te{1,2,...,m} xususi
toremesi D,xG,,-de kesilmazdirlarse, onda 1(y) funksiyast G, oblastrnda
kesilmez *tirrri toramesine malikdir va a9a$rdakr dtrstur do$rudur:

=il
dyo
AI df (*,y)
dx. (116.2.21
0yr I
Dn
dyr
(1 1 6.2.2.) d ristu ru na i nteq ra I al fi nd a d ife re n s i al I a m a d ii stu ru deyi r.
I i
116.2.1. Parametrden asrh goxqat

qeyri-mexsusi inteqrallar
lndi fez edek ki, ewelki bolmeda daxil etdiyimiz I(y) inteqrah qeyri-
mexsusi menada baga dugtilur. Yeni, fez edirik ki, Dne R' agtq goxluqdur ve
D, oblastrnr monoton ehate edan ixtiyari {Fr} sistemi tigun lim
! f/,idl
Fk
sonlu limitivar. Bu limiti

I(v) = I f (x,y)dx (116.2.1.1)
Dn
kimi igare edek. 1(y) inteqraltna parametrden asfi goxqat qeyri-mexsusi

inteqral deyilir. (116.2.1.1) inteqraltntn parametra gore muntezem ytltlmast
anlayrgrnr versk.
Terif 1. Oger Ve > 0 verildikda D" oblasttnt monoton ehata eden Jor-
446-
V.A.Mehrabov
dan menada otgrilen goxtuqlarrn har bir
fi ] sistemindan ele {, . {r_ }
varsa ki, Vf > ko va Vy e G,, igin
u, rrd.l., ( 16.2-1 -zl

l,,t,r,
olsun, deyacayik Ri, (116.2.1.1) inteqrah G,, oblasfinda y parametrina
gi5ra miintezem yrfiilr.
lndi (116.2.1.1) inteqrahnrn jrl parametrine gore kesilmazliyi haqqrnda
agagrdakr teoremi isbat edek.
Teorem 1. oger -f (x,y) funksiyasr D,xG^ kompaktrnda
kasilmazdirse vo (116.2.1.1) inteqralr G^-da mtintezem yrlrlrrsa, onda 1(y)
inteqralr G,, -de kesilmez funksiyadrr.
ehate edan ixtiya ri {Fo} sistemi gotirrek. onda l,Foo var ki, vy e G, rigrin
J "f
(x, y .f.trlr,.z.1.sl
Dn\Fko
lndi nezera alaq ki, -f(*,y) funksiyasr FroxG^-d" mrjntezem kesil-

mezdir. onda ele d'> 0 var ki, vy . G^ - yol<d otduqda vxe
ly e rigtin
€
lf @,il- f @,y)l< . (116.2.1.41
1..1
lndi
K,(y)= J .f @,y)dx (116.2.1.s)
D^\Fh
Kr(y) =
ve
Fko
I f (x,y)dx (116.2.1.6)
igara edak. onda
ly - yrl< d otduqda atrrrq:
lx,O) - K,(y)l= lf t*,r) - .f (x,yo)W.9 6rc.z.r.ty

ly yJ< d otduqda
(116.2.L3)-(116.2.1.7) mtinasibetterinden atrrrq ki,
-
Irfyl - r(y)l < lr,1y)l * *lK,O) - K,(y)l< e
1r,1y,)l
447
analiz
Demeli, (116.2.1.1) inteqrah ixtiyari loe G- -da kasilmazdir. >

Qeyd edek ki, eyni yolla (116.2.1.1) inteqrahnrn parametre gora
inteqrallanmasr vo diferensiallanmasr haqqrnda teoremleri de awelki bolme-
deki teoremlerin gartina (116.2.1.1) inteqralrnrn parametra gore mr.intezem
yr!rlma gertini alava etmekle isbat etmak olar.
5117. n-qat inteqralda deyigenin evez edilmasi
n-qat inteqraltn hesablanmast tigrin esas rlsullardan biri de deyigenin

evez edilmesi tisuludur.
Farz edak ki, D c R^ Jordan manada olgrilan qapall goxluqdur.
f (y,,yr,...,!,): D -+ R funksiyasr tayin oblastrnda inteqrallanandrr, yeni
![ u[ r U1' !2' "'' !^) dvdvr"'dv, (16'11

var.
indi (116.1) inteqraltnda agalrdakr gevirmenin aparlmasr meselesini
aragdrraq:
h = et(x,xr,...,x^)
lz = gz(x,xr,...,*n)
(116.2)
!, = Qn(x'x2,...,x^)
(116.2) gevirmasini qrsaca olaraq
y = p(x)
kimi igare edek. Burada,
! =(!ph,-..,f,)i x=(x,xr,...,xn)i Q=(gr,gz,...,Qn).
(122.3) gevirmesi zamanr D oblastrna inikas olunan oblastr, yeni D-nin pro-
obrazrnr D' ile igare edek. Bagqa sozle, ,p(D')= D . Ferz edek ki, p funksi-
yast qargrhqh birqiymetlidir; gr,ez,...,g, funksiyalarrnrn D' kesilmez xtjsusi
-> D inikasrnrn yakobia-
toremelari var, kesilmez diferensiallanandrr vo g: D'
nrnrn deJermenantr har bir xe D' <0>-dan farqlidir. yeni,
448-
Y (x,xr,...,x,)e D'
aq,Q) dq,(*) dq,(*)
d*, d*, d*,
dq,(r) aq,G) dqr(*)
detci (x) = Ex, d*, dr, *0
op,(*) dq,(r) dp,(r)

Da d*, d*n
Qeyd edek ki, bu gartlerdaxilinda D' de qapalr goxluqdur.
Teorem 1. Ferz edek ki, a9a$rdakr gartler odenir:
1. (116.1) inteqralr var;
2. e:D') D inikasr qargrhqh birqiymatlidir;
3. 9r,92,...,p, funksiyalartnrn D'-da kesilmez xrisusi
. toremelerivar;
4. Yxe D' detg (x)+0.
Onda aga$rdakr dr.istur do$rudur:
It.u I f 0,, !2,.. -, ! n) dvdv,...dv ^ =

= Il.o,l r (r,(x,,...,xn),...,e^(x,,...,.r, ))laet ,i (4ld-,. dx^ (11l.tl
Yeni (116.1) inteqrahnda lr,!2...,!n deyigenleri evezine
g,(xpxr,...,xn),...,g,(xr,xr,...,xn) qiymatlerini, dyrdyr...dy, hacm elementi
evezine isa
laet
g (x)ldadxr...dx^ yazmaq lazrmdrr. (116.4) dtisturuna n-qat
inteqralda deyigenin evez edilmesi dtisturu deyilir.
Qeyd. dyrdyr...dy, - D oblastnda, dxrdxr...dxn ise D' oblastrnda hecm
elementidir.laett'(x)l -q inikasr zamanrD' oblastrnln x€D' noqtesinde
dartilma emsahnt gosterir, Yeni cp inikasr zamanl xe D' noqtesinde hacm
elementi defe geniglenir ve ya srxrtrr.
la"e Q)l
117.1Deyigenin evez edilmesinin bezi xUsusi hallan
Praktikada en genig yayrlmrg evezlemeler drizbucaqlr Dekart koordi-

natlartndan polyar, silindrik ve sferik koordinatlara kegid evazlameleridir. Bu
koordinatlara kegid zamail hacm elementini hesablayaq.
449
analiz
1. Ug<ilgri[] tazada
r = rcos rpsitq,
y = rsin psind, (" ,0, 010 < n, 0 < g.2n)
z = r cos?.
sferik koordinatlarr ugun Yakobiant hesablayaq.
cosgsin? - rsin gsin9 r cosgcos0
D(x,y,z) _
sinpsin0 rcosgsin9 r srn gcos0 = r'sin?.
D(r,g,o)
cosd 0 - r sin9
Demeli, bu koordinatlarda hacm elementi r2 sin 0 dr d0 drp-ye beraberdir
2. Ugolgulti fezada
x = r COSQ>
y=rsincp, (r20, 0<g<27t, -q12.*-)
silindrik koordinatlarr tlsrin t".o,,:::

:".1?,3111,
?\*,r,'!=lsinp
D(r,9,2)
rcos(p rl r,
| o' 0 il
Demeli, bu zaman hecm elementi rdr drp-ya baraberdir. XUsusi halda
mustevide polyar koordinatlara kegid zamanr saha elemenli rdr dQ-y"
beraber olacaq.
3. n -olgttlU fezada sferik koordinatlar aga$rdakr baraberliklerle teyin
olunurlar:
xr = r'Sin 0rstn0r'..sind,-,,
,_|
x, = r cos?,-, [ | sin 90, m =2,n - l,
*o=,
"o"rn-r,o=^
burada r sferik radiuslu va 0r,0r,...,0,_, buc.aqlarr aga$rdakl sarhedlerde
deyigirler:
r)0, Os0t12rT, O<0^17t, m=2,n-1.
isbat etmek olar ki,
D(x,,x, ,''', xr)
= r'-'itrin*-'4.
D(r,0r,...,0,_r)
Belolikle, n -olgtilU sferik koordinatlarda hecm elementi
^450-
S. K. Abd u t I ayev, F. A. Abd u I I ayev, V. A. M e h rabov
n-l
r'-' drflsin*' eod e o-Ya beraberdir'
** (*' * Y' + = a1z' a > o (1 17 '1'11

"Y hecmini hesablayaq.
sathi ile ehata olunmug cismin
-
Bu cisim Oyz vo Oxz mUstevilerino nezoron simmetrik ve O*y
mustevisinden yuxartda yerlegmigdir. Ona gora da onun birinci oktantda
yerlegan t hissesinin hecmini tapmaq kifayetdir.
4
Sferik koordinatlara kegsek, (117.1.1 ) tenliyi
, - ot ^lsos0
gekline dtiger. Birinci oktant ugUn g <0<+, oldu$undan, sferik
2'203rp31
koordinatlar tigun hecm elementinin ifadesinden istifade ederek, axtarian V
- hecmi ugUn alrtq:
% % i.r.*e
v =4ldeld0 !r'sin7dr.
000
Belelikle,
%
2r a
V
J I sinlcos}dl =43 '
Nahayat, qeyd edek ki, mitstevide bezi sahelerin hesablanmasl zamanl

rimumilagmig polyar koordinatlar adlanan koordinatlara kegid daha elverislidir.
Bu koordinatlara kegid dusturu
= ar cosa g,
{; = brsin" e
geklindedir.
Asanlrqla hesablamaq olar ki,
D=(l'4 q
= abr cos''''sino-' g.
D(r,e)
451
analiz
SAHE NEZAR|YYESINiN ELEMENTLARi
S 118. Skalyar ve vektor sahaler
R3-tin her hansr D oblastrnda tayin olunmug heqiqi qiymetli funksiya

avezine skalyar sahe ve ya skalyar funksiya termini igledilir. D -den R3 -e
tesir eden vektor funksiya avazine veffior sahesi termini igledilir.
indifazedakki, a vektorsahasi D€ R 3 -deteyinolunubvo d -
ntn komponentleri a,,a!,a, -dir.
Onda
Yme D, a(m)=ia,+ jar+ka,
ve ya o=(o,,or,o,) kiîyazmaqolar, burada i, j,k R3-de vahid koordinat
vektorlartdtr.
Terif 1. Tutaq ki, D R 3 - de teyin olunmug a vektor sahesi verilib.
€
Oger D oblastrnda teyin olunmug ele rz skalyar funksiyast varsa ki,
Yme D, a(m)= gradu(m)=id\*) * i0\*) *t9'l{{|

dx dy dz
olsun, onda u-ya potensial funksiya ve yaxud verilmig a vektor sahesinin
potensiah deyilir.
v =,++
kabta ig*ft9 igare etsek, grad u =Yu yaza bilerik.
dx dy dz
Tutaq ki, I e R 3 istiqameti verilmigdir. (t,Va) skalyar hasiline a
I istiqametinde ttiremesi demigik ," g

funksiyasrnrn 'at kimi igare etmigik.
Demeri, 'ilfu=g,vo1.
Bunu aga$rdakr kimi yazaq:
4s2-
S.K. Abd u I I ayev, F. A. Abd ul I ayev, V. A. M e h rabov
7=(cos d,cosp,cosT) (cos'a+cos' B+cosz f =i olarsa,

dadaDa^da +
, = *"osq ,,cos P ,cos /
+ olar.
Tarif 2. Tutaq ki, a=(o,,or,o,) vektor sahesi her hanst bir noqtede
diferensiallanrr. Onda Y*y*?=', a a vektor sahesinin hemin

Dx dy dz ""rin
niSqtede divergenslyasr deyilir va div a kimi igara olunur.
diva=99*Y*Y,
dx dy dz'
div a =(Va) fimi de yazmaq olar,
burada v=,+*i+*fr+
dx dy dz
va a=ia,* jar+ka,
lndi
ijk
aaa
:-
fYx,a)= dx :-
dy :-
dz
a, d, a"
igare edek.
Terif 3. Tutaq ki, a=(o*,or,a,) vektor sahesi verilmigdir. Koordinatlarr
aaaaaa
<-a.-a-a,, 7-e,-*o=, *o,-*o,olan vektora a=a(m) vektor sahe-
dy dz dz dx dx dy
sinin rotoru deyilir ve rot a kimi igare olunur.Demeli, rot s=lYx,a)
Terif 4. Tutaq ki, a=(o,,or,r,) G c R1,r, oblastrnda vektor sahe, 7
ise hamin oblastrnda yerlegen qapalr eyridir, ardy + a,dzinteqraltna

!a,dx*
a vektor sahasinin y eyrisi iizre frrlanmast (sirkulyasiyast) deyilir ve
J
adr kimi igare olunur, burada d, =(dx,dy,dz).
v
Yazrhgda mtirekkabliyi aradan qaldrrmaq ugiin vektor kemiyyetlerinin
uzerinde ox yaztrlar. Meselen, d, dr .

Terif 5. G oblastrnda yerlagen ixtiyari hisse-hisse hamar qapalt eyri tizre
frrlanmast stfra beraber olan vektor sahasine potensial sahe deyilir.
453
analiz
Tarif 6. Ferz edek ki, S sethi G oblasttnda yerlegen istiqametlanmig

sethdir. y isa bu sethin istiqametiniteyin edan vahid normal vektordur. S* bu
normala gore istiqametlanmig S -in sethidir.
=(o,,or,o") (118.1)
[t@,rYt,,
inteqralrna a vektor sahasinin S sefhindan kegen seti deyilir ve ![s ads ,
++ + J
kimi igare olunur. Burada ds = v ds .
VA ya
IJ a ds
,t
18.1) inteqraltnr aglq yazaq. Bu, aga$tdakt kimi olar:
(1
Ferz edek ki, v = (cosa,cosp,cosf). Onda
[[ (o,rpt = lJ (r. cos a + a, cos B + a z cos Tps. (1 8.1']

,s,s
Biz qradient, divergensiya ve rotor anlayrgt vermigdik.
a(m) = grad u(M), div a = (Y 'a),
rot a = [V,r]
Bu kemiyyetlardan birincisi ve ikincisi vektor kemiyyatlerdir, tigUnctisU
ise skalyar kemiyyetdir ve bu kamiyyetlerin verilmesinde koordinat sistemi,
daha dolrusu ,, y,z Dekart koordinatlarr igtirak edir. Lakin bu kamiyyetlerin
heg biri koordinat sisteminin segilmesindan astlt deyil.
Vektor sahasi verilerken koordinat sistemi deyigdikda vektor sahasinin
komponentlerinin da gekli deyigecek.
a=a(M), Me GcR3 vektor sahesi verilmigdir. indi faz
Tutaq ki,
ede ki, i?3-de x,!,2 Dekart koordinat sistemi verilmigdir. Bu sistem ugun c-
nrn komponentlarini(o,,or,a,) ite igare edek. indi bagqabir x',y',2' dekart
koordinat sistemi segek. Onda hemin vektor sahasinin komponentleri
(o,',or',o,') olur ve asanltqla isbat etmak olar ki, agor

*,*,*
koordinatlarrna malik olan vektor qradient vektordursa ,' 4,U,y;
a*" ay" ar'
vektoru da qradient vektordur, yani qladient vektoru her bir noqlede vektor
sahesinin oztr ile biroivmetli tavin olunur va secilmis koordinat sisteminden
asrh devil. Hemin munasibetler gostarir ki,
da- da,, da- -----L-
da-'L Oa,'-L da-'
----L L ----!- J-
dx dy - dz= 0x' ---!-dy' - dz'
454-
S.K. Abd ul I ayev, F.A. Abdu I I ayev, V.A.M ehrabov
beraberlikleri da doSrudur, yeni vektor sahesinin diverqensivasr da koordinat

sisteminin secilmasindan ash deviJ.
iki vektorun vektor hasilinin teyininde verilmig Dekart koordinat siste-
minin tayin etdiyi istiqamat muhrim rol oynayrr. Belalikla, de vektor sahenin
rotorunun Dekart koordinat sisteminin segilmesindan aslr olmamasr agagrdakr
kimi baga diigiilmalidir.
Vektor sahesinin rotoru bir Dekart koordinat sisteminden evni oriventa-
sivalt dioer Dekart koordinat sistemine kecdikde devisilmir.
S 1 19. Qauss-Ostroqradski ve Stoks diisturlarr
Fez edek ki, x,y,z koordinatlannrn Rj,r,, fazasrnda G oblastl veril-

migdir. Tutaq ki, oblastrn sarhedi hamar, istiqamatlena bilan sethdir va G
koordinat oxlarrna nozaron sada oblastdrr.
indi Oz oxuna nozoran sada oblastrn ne oldulunu izah edek.
Fez edek ki, G oblastrnrn S sarhedini ^t,,E,So kimi ug hamar sethe
b6lmak olar. Bele ki, S, ve S, eyni bir qapah D oblastrnda tayin olunmug
z=er(x,y) va z=e,(x,y), ((x,y)eD) funksiyalarr vasitasile agkar gakilde
verile biler' Bele ki'
y (x,y)e D, e,(x,y)S er,-,y) .
So isa do$uranr Oz oxuna paralel olan silindirik sethdir. Bu gartler odendikde

G oblastrna Oz oxuna nezeren sade oblast deyilir.
Eyni qayda ile diger oxlara nazaran sade oblast teyin etmek olur. indi
ferz edek ki, G oblastr her ug oxa nazeren sada oblastdrr va bu oblast
mueyyen hamar, qapah, istiqametlenmig S sathi ile ehate olunur. Bu sethin
istiqamati .S,,E,So sethleri tigtin mrieyyen istiqamati dogururlar. egar S*
istiqamatinda gottiruliibse, bu istiqamat S, Ugun sethin yuxan tarefini, S,
tigtin sethin aga$r terefini teyin edecak.
Teorem 1. GeR3,,r., oxlara nazeron yuxarrda izah olunmug sade
oblastdrr. P(x,y,z), Q(x,y,z), R(x,.y,z) funksiyalarr va onlarrn g,g,+

dx' dy' dz
toremeleri E qapah oblastrnda kasilmezdir, onda
455
analiz
aP aO aR dxdydz =
ffI 0x dy dz
G
= d + Q cos p + R cos y) dx. (1 1s.1)

lJ(r"o.
,s
s=(P,Q,R) g6ttirerek bu dristuru

lllGSai',oa*ataz = ![ (a,v) as . 1t ts.t'1
$eklinda de vermek olar. burad a v = (cos a, cos /, cos 7) .
af
dxdydz inteqralrna baxaq. G oblasttnn Oz oxuna nozoron
IIJ dz
G
sada oldu$unu nozero alaq ve Fubiniteoremini tetbiq edek.
ffl* *oro, = ![lî" + a,)a*ay =

G vo o \or{r.t) "o )
= II[* (*,y,er(*,y))-n(r,
D
!,e,(x,il))axay =
II * (*, y, Q,(r,
= y)) d*dy- (r, y, Q,(x, y)) dxdy =
II
DD ^
= ![ na,at, +
[[na*at
sj si
So do$uranr ozrlne parallelolan silindrik sath oldu$u tigtin
![na*at = JJncos 1ds =0.

sis
Bunu nezera alsaq, alrrrq ki,
I$ff*ora' = !,[na.at + !! na*av +

+ll na'at = II* cosyds (11s.2)
sfs
Analoji qaydada gostermek olar ki,
AP
JJJ dx
-:- dxdydz =
t[Pcosads (11e.3)
G s
IJI a,
aQ
dxdydz =
llQcos 0 dS (11e.4)
G .s
(119.2), (119.3) ve (119.4)-ii taraf-terefe toplasaq, (119.1) isbat olunar. >

456-
, V.A.Mehrabov
Asanhqla gostermek olar ki, bu teorem daha genig oblastlar rigrin da

do$rudur.
Teorem 2 (Qaussr-Ostroqradskiz dtisturu). Tutaq ki, G -nin aG
serhedi hamar sathlerden ibarat olan oblasldr. P(x,y,r),Q(x,y,r), R(x,y,z)
funksiyalarr ve onlarrn +,P,+

dx' dy'dz
toremelari d qapalr oblastrnda
kesilmezdir. Oger q =(P,g,R) olarsa, onda
lllai"aa*atr,
GAG
= ll dSa (11e.5)
![aaS = fi(" v)as

AG AG
(1 19.5) dtisturuna Qauss-Ostroqradski dtisturu deyilir

Bu d0stur gosterir Aki, vektor sahesinin G oblastr izra
diveroensivasrnrn G oblastl uzre inteq
oblastrn serheden kecen seline baraberdir.
Ferz edek ki, ,S c Rj,r., iki defe kesilmez diferensiallanan sethdir
, = r(u,u), (u,u).D .4', bu sethin parametrik gosteriligidir va faz edek ki,
D oblastr tigun Qrin dusturu do$rudur. Meselen, ferz edak ki, D-nin serhedi
hisse-hissa hamar qapah eyridir. Tutaq ki, D To konturu ila ehate
u = u(t),
olunmugdur ve To hisse-hissr hamardrr. a<t<b ise Toan
v =v(t),
parametrik gostariligidir.
Fez edek ki, v = fr,,r"l normal vektoru
edir. indi ,i
W
tizerinde r=r(uQ),v@) a<t<b
^S sathinin istiqametini teyin
konturuna baxaq. Bu konturu

7 ile igara edek. Onda y r=r(u,r)-ya nozaran yo-rn obrazrdrr. Aydrndrr ki,
sethin parametrik gosteriligi verildikde bu inikas qargrlrqh birqiymetli tasir edir.
Bu halda deyirlar ki, 7 konturu S sethini ehate edir va ya ,S sethi 7 konturu
lizerinde segilmigdir.
indi tutaq ki, G 4,r,, f"= oblastdrr ve S c G sathi yuxarrdakr
"rnda
I K.F.Qausss (1777-1855)
2
- dahi alman riyaziyyatgrsr.
M.V.Ostroqradski (1801-1861) - go*emli rus mexanikiva riyaziyyatgrsr.
457
analiz
gsrtleri odeyir. Onda aga$rdakt teorem do$rudur.
Teorem 3 (Stoks3 dtisturu). Farz edak ki, P(x,y,z), Q(*,y,r),
R(*,y,2) funksiyalart va onlarrn +,P,+ toremeleri G oblasttnda ka-
dx' dy' 0z
silmezdirler va tutaq ki a=(P,Q,R), onda
!
aa, = l[ rota aS (1 1 e.6)
yS
(119.6) dusturuna Sfoks diisturu deyilir.
Bu dirstur gostarir ki, kafi qadar hamar sethi ahate eden 7 konturu tizre
a vektor sahesinin frrlanmasr u sahanin rotorunun hemin S sethinden
-kecan seline beraberdir.
Stoks dtrsturu mtiewan menada Qrin dUsturunun analoqudur. Buna
gore de gosterin ki, .S sathi D oblastr ile ttst-usta diigerse, onda (119.6) dus-
turundan Qrin dUsturunu almaq olar.
3
D.Q.Stoks (1819-1892) - ingilis fizikive riyaziyyatgrsr
^458-
F.A. V.A.Mehrabov
FURYE SIRALARI
5120. Triqonometrik Furye srralan
120.1. esas anlaylglar
Hedleri
cosx, sinx,..., cosnx,sinnx,... (120,1.11
1,
sisteminin elementlarinin a, vo b, emsallarrna hasillarinden ibaret olan
+.i
Z r=l
a,,cosnx +b,sinnx (120.1.21
geklindaki stralara triqonometrik srralar deyilir. (120.1. 1 ) funksiyalar sistemi-

na isa triqonometrik sistem deyilir.
(120.1.2) srrasrnda an, n=0,1,2,... ve br, rE1,2,... heqiqi adadlerdir ve
(120.1.2) triqonrometrik srrasrnrn emsallan adlanlrlar. (120.1.1) sisteminin
funksiyalarr rigrin aga$rdakr lemma dogrudur.
Lemma 1. (120.1.1) sisteminin funksiyalarr a9a$rdakr xasselari odeyir-
lar:
n
I
J
cosnxcos mxdx=0, m+n, rfl,n=0,1,2,...
:I
J
sinzxsin mxdx=0, m*n, ffi,fl=0,7,2,...
I cosraxsin mxdx=0, m+n, ffirfl=0rlr2,
J
cosz nxdx=
I sin2 nxdx = fi, n = O,!,2,... (120.1.31
o l-"ril"nr isbat ugUn (120.1.3)-daki inteqrallarr bilavasite he-

sablamaq kifayetdir. > "ir"f
(120.1.2) triqonometrik srrasr rigrin agagrdak tebii suallar amele gelir:
1) (120.1.2) slrasr no zaman yrgrhr?
459-
Riyazi analiz
2) (120.1.2) srrast yr$rldrqda onun cami ila amsallart arastnda

hanst elaqe var?
Birinci suala gelecekde cavab vereceyik. ikinci suala ise aga$rdakr
teorem cavab verir.
Teorem 1. Oger (120.1.2) srrast [-n, n] pargastnda mttntezem yt$tltr-
sa, f ise onun cemidirsa, yani_
f (x) = **r,cos /x + b,, sin nx (120.1.41

?
olarsa, onda
1ft-
o,=; I f Ocosnxdx, n=0,1r2r..
u,,= n=1,2,... (120.1.5)

*l,t(x)si,nxdx,
haqqrnda teoreme osason, (120.1.4) baraberliyinin her iki terafini inteqralla-

saq, alartq:
i,r uro* = !.(+ .i ,, "o.

nx + b,ri,, *) a, =
= *Lo,,i,"o' nxdx * b,i,sinnxdx = frao

? !,*
Buradan alrrrq ki, oo =
*,i tr,,r*
Oger (120.1.4) beraberliyinin her iki terefini cosrnx ve ya sinmx, me N
mehdud funksiyalanna vursaq, onda (120.1.4)-iin sa$tnda altnan stralar yene
mrintazem yrgrlar. (120.1.5)-in digar dtrsturlartnr isbat etmek trgtin altnan ba-
rabarliklerin har iki terafini inteqrallamaq va bu zaman (120.1.3) beraberlikle-
rindan istifade etmek kifayetdir. Do$rudan da,
I f@)*r**= !.(+ cosmx+! ancusnxcnsmx+ n=l

-n
aol *
+b,sinnxcosmx dx ;s cos mxdx *Zo,J
n=l _r "o.
r,
"ot
mxdx
*b, I sinnxcoszxdx = tta^

-rf
460-
s.K. V.A.Mehrabov
Buradan on,= It\ | 71*7cos** dx . >

nln
Terif 1. Farz edek ki, f :(a,b)-+ R funksiyast -6 <a<b<+o" inter-
valrnda tayin olunmugdur va sonlu sayda ele x7, j=0,1,...,k noqtelari var ki,
aga$rdakr gertlar odenir:
1) a= xo 1xr <...<xj <...1x0 = $;
2) f funksiyast ixtiyari [s,0]c (x1_1,xi), j =1,2,...,k pargastnda Ri-
man menada inteqrallanrr;
xj
3)
r
Ij-t f (x)dx, j =1,2,...,k inteqrallart mtitlaq yrdrlrrlar.
Onda f funksiyasna (a,b) arahfirnda miitleq inteqrallanan funksiya
deyilir. Bu zaman
b
I ra', ar'1-2'i
j=t t j_t
r(*)d*. (120.1.6)
G6sterilan noqtelerin her bir

{xo,xr,...,xk} goxlu$u mtitleq inteqral-
lanan f funksiyasnn inteqrallanma arahdtnn diizgiin biSlgiisii adlanrr.
Qeyd edak ki, (120.1.6) inteqrahnrn qiymeti inteqrallama goxlugunun dUzgrin
bolgtisrinUn segilmesinden asrlr deyil.
Qeyd 1. Oger f funksiyasr [-n, n] pargasrnda mritlaq inteqrallanan-
drrsa, onda
f(x)cosnxl!/(r) I ve I f (x)sin zx {,f(x)
I I I
berabersizliklerinden grxrr ki,

,tfr
t -f {r)"o""x dx ve J ,r{r) rin nx dx , n=0,1,2,...

inteqrallarr O" ,iitf"q yr$rlrr. getetiflo, (120.1.5) dusturlarrnrn [-n, n] parga-
srnda mritleq inteqrallanan ixtiyarifunksiya tigun manast var.
Terif 2. Ogar f funksiyasr [-n, n] pargasrnda mritleq inteqrallanandrr-
sa, onda amsallan (120.1.5) dUsturlarr ila teyin olunan (120.1.2) srrasrna f
funksiyasrnn triqonometrik Furye' strast, (120.1.5) emsallarrna ise onun
(120.1. 1 ) triqonometrik sistemi Uzre Furye emsallan deyilir.
Terif 3. Farz edek ki, XcR goxlulunda f funksiyasr verilmigdir. Oger
ela I>0 adodi varsa ki, ixtiyari xeX ugtin x+TeX, x-TeX olsun va ixtiyari xeX
tigun (x+7")=(x) baraberliyi odensin, onda f funksiyasrna T-periodik fun-
ksiya, f adedina isa onun periodu deyilir.
' i.Furye (1772-1837) - fransrz riyaziyyatgrsr.

461-
analiz
Teorem 1 gostarir ki, eger 2n-periodik f funksiyasr [-n, n] pargasrnda
muntazem yr$rlan triqonometrik srraya ayrrlmrgdrrsa, onda hokmen bu srra
onun Furye srrasrdrr.
indi farz edak ki, (120.1.2) srrasr f funksiyasrnrn Furye srrasrdrr.
(120.1.2) srrasr ile f funksiyastntn alaqasi yalmz ondan ibaretdir ki, onun em-
sallart f funksiyast vasitesi ile (120.1.5) dtisturlarr ile teyin olunur. Bu alaqani
f - +*E",cosrx.r + b,sinnx (120.1.71

yazt I tgr vasitesile gosterirlar.
Sual: Ne vaxt (120.1.7)-de beraberlik isaresi qovula biler?
Owalca aga$rdakr bezi meqamlarr qeyd edek.
Qeyd 2. Oger muayyen aralrqda adi va ya qeyri-maxsusi manada in-
teqrallanan f funksiyasrnrn qiymetlarini sonlu sayda noqtede deyigsak, onun
bu aralrqda inteqrah deyigmaz. Ona gora de [-r, n] pargasrnda mutleq inte-
qrallanan va bir-birindan sonlu sayda noqtede ferqlanen iki funksiya eyni
Furye st ralarr na malikdirler.
Qeyd 3. eger l-n,n) pargasrnda tayin olunmug f funksiyasr (-n)=f(n)
gertini odemirse, onda onu britrin aded oxuna 2r-periodik davam etdirmek
olmaz. Lakin onun [-n, n) yarrmintervahna daralmasrnr britun oxa 2n-
periodik davam etdirmek olar. Bunun r.igrin
j1x +zn)'!- .f (r), x ef-n, n)

kimi teyin etmek kifayatdir.
Bele qurulan / funksiyasr 2n-periodikdir va [-n, r] pargasrnda f fun-
ksiyasrndan yalnz x=zr noqtesinde farqlanir. Ona gore de f ve t funksiyalarr
eyni Furye slralanna malikdirlar. Gelecekde biz j
ve f funksiyalarrnr bir-
birinden ferqlendirmeyaceyik.
Qeyd 4. Oger f funksiyast [0,I pargasrnda adi ve ya qeyri-mexsusi
menada inteqrallanandrrsa ve l-periodikdirse, onda ixtiyari ae R ededi rigtin
a+T T
! rodx = !fo)a*
beraberliyi do$rudur.
, Xususi halda, buradan alrrrq ki, [-n, r]
pargasrnda mUtleq inteqralla-
nan 2n-periodik funksiyasrnrn Furye emsallarr rigun
,, =
*'{ t(x)
cosnxdx, n = 0,1,2,...
462-
V.A.Mehrabov
u,, --
+'[ t(x)sinnxdx,
n =1,2,... (120.1.8)
drlsturlarr do$rudur
120.2. Furye srrastnrn ylltlma gartlari.

Lokalizasiya prinsipi
Farz edek ki, f funksiyasr [-n, n]

pargasrnda heg olmazsa, qeyri-
maxsusi menada mUtlaq inteqrallanan 2zc-periodik funksiyadrr. f funksiyasr 2n-
periodik oldulundan, o, ixtiyari sonlu pargada mtitlaq inteqralanan olacaq.
Onun Furye srrasrna baxaq:
f - +**o^cos,?x +bnsinnx , (120.2.11
Owalki paraqrafdakr Qeyd 4-ti nazara alsaq, Furye emsallarrnr teyin

eden (120.1.5) dtisturlartndakt inteqrallarr uzunlugu 2n olan ixtiyari parga
uzra, maselen, (120.1.8)-da oldu$u kimi [0,2n] pargasl rizre gotrirmek olar.
(120.2.1) strasrnrn n-ci xtisusi camini gotrirek:
S, (r) =!*f o* .o, kx +brsin /c.r .1120.2.3)
(120.2.1) srrasrnr .ro noqtesinde tedqiq etmek ligun ^S,(xo) xtrsusi

cemi rig[in daha alverigli ifada alaq.
. 2n+l
Sln
D,(t)=--J (120.2.31
-l
ZsinL
igara edak. Onda mslum dustura g6ra
L
z k=t
*i*, tn = D,(h) 1120.2.41
olar. D,(t) funksiyasr Dirixle niivesi adlanrr.

S,(rr) ceminde a, vo bn amsallarrnrn (120.2.2) qiymatlarini yerine ya-
zaq'.
S,(*)=++f,oo"o"bo+b* sin to,=+i f Uro,*

Z *=l -z
.Z*i,t @)fcosla cos Ix' + sinlz sintuofdz =
463-
analiz
oc - .,>)0,
|i.rur[i. ]*.
=
(1 20'2 4) d tr st u ru n d a;:l
a"#,li')'
n1
.,, 0,. (1 zo.z.sl
S,,(ro) xususi cemi ugun aldt$rmrz (120.2.5) inteqralr ve onun mrixtelif

modifl kasiyalan Di rixle i nteq rah adlan r. r
(120.2.5) inteqraltnda Z-xo=t oYeZlemesi aparaq ve Qeyd 4-tr na-

zere alaq. Onda
14
{ (ro)=a I f @, + t)D,(t)dt. (120.2.61

tt l,
z0
(120.2.6) inteqrahnr
J0-r* J geklinda iki inteqrala ayrraraq, ikinci inte-
qralda dayigenin igarasini deyigib onu [0,n] pargast uzre inteqrala gatirerek,
S,(ro) cemi ugUn agalrdakr dUsturu alrrrq:
s,(.,): * t) + f (x o - D) D,(t) dt . (1 zo.2.T I

+i f @ o
I
Belelikle, Furye strasrntn xo noqtesinde yr$rlmasr meselesi (120.2.7)

dusturunun sa! tarefindeki inteqrahD /?J* olduqda limitinin varlr$r meselasine
getirilir. Bu inteqral n parametrindan asrlt inteqraldrr. Baxrlan masalenin esas
xtisusiyyeti ondan ibaretdir ki, burada inteqral altrnda limite kegme teo-
remlerinden istifade edile bilmaz. Qtinki, n-+- olduqda inteqralaltr ifadenin
limiti, umumiyyetle, yoxdur. (120.2.7) inteqrahnrn n+- olduqda limitinin varhgr
meselssini tadqiq etmek Ugtin Rimanrn aga$rdakr meghur lemmasrnr isbat
edak.
Lemma 1 (Riman lemmast). egar g funksiyasr sonlu [a,b] pargasrnda
mutleq inteqrallanandrrsa, onda
bb
qOl srn pt dt =
l*J o,
*01." s pt dt = 0 . lg1J
edek ki, ixtiyari [n,B] pargasr rigrin agagrdakr barabersizlik dogrudur:

p
I
sn pt dt
t,
lcospcr-cospp
Owelce ferz edek ki, g funksiyasr [a,b] pargasrnda adi manada inteq-
3?.
p
6zo.z.ay
rallanand rr . la,bj pargasrn rn

464-
V.A.Mehrabov
a = to 1 tr 1...< t k < t **r 1...K t, = b (1ZO,Z.9)
bolgrisrinu gotrirak. Onda
2 n)t*tt
Jo(0sin pt dt =
o
Ik=0 Iqfrl sn pt dt
t*
.
*r =
,nil.lr*,,9(x) igare edak va axtnnct berabarliyi agafirdakr kimi
yazaq:
b ,-1 t t1 n-l t k+t
JqOl.in pt dt -[ Jt*Ur-mo]sin pt dt +E*r |r"n fi at .
ory ile [ro , /o*, pargasrnda g funksiyasrnrn raqsini igare etsek, onda bu
]
pargada A(/) - rn * I (D
r oldugundan (120.2.g)-a gora, inteqral tigun
lr I
i *, sn pt o'tr *?it*rt
I "l=Ea
qiymatlendirmasini ah rrq.
ixtiyari e>0 gotu.rek ve onu qeyd edek. g funksiyasr inteqrallanan ol-
dulundbn, (20.2.9) bolgtisunr.i ele segmek olar ki,
n-l
I'* No <9
k=0
olar. Bu bolguinti qeyd edak. Bu zaman m* ededleritamamile tayin olunduqla-
rrndan p ededini ela gottirek ki,
,r!it*ol e 7=o
berabersizliyi odensin. p-nin bu qiymetleri rigun
b
g(t)sn pt dt <e
I
olar ki, bu da hokmrin dogrulugunu gosterir. indi fez edek ki, g funksiyasr
[a,b]-de mritleq inteqrallanan ixtiyari funksiyadrr. Aydrndrr ki, lemmant ia,bl
pargastnda bir mexsusi noqte olan halda isbat etmek kifayetdir. Umumiliyi
pozmadan, fez edek ki, bu mexsusi n6qte b noqtesidir. g funksiyasr mrifleq
inteqrallanan oldugundan, ixtiyari e>0 ededi ugun ele 0<qcb-a adedivar ki,
It I o
sin p, o,l=
lJ.*,,, ,!1ru)td,.;
m[inasibeti b[rtun p ededleri rigtin odenir. onda [a,b] pargasr rizre inteqrah
^465-
analiz
bb-tb
[= [ + [
Jo * ,1,
kimi ayrrsaq, [a,b-n] pargastna lemmanrn isbat olunmug hissasini tetbiq et-
sak, pntn boyuk qiymatlari trgun altrtq ki,
b-11
E
! oQ)sn ot at
2
Qeyd edek ki, lemmanrn isbatrnda inteqral altrnda heg bir limita kegme
teoreminden istifada etmadik. Hemginin, qeyd edak ki, lemmada gosterilen
limitlerin srfrr olmast mexanizmi ondan ibaretdir ki, p-nin boyUk qiymetlerinda
sinpf ve cospf funksiyalarr boyUk suretle raqs edirler ve bunun da naticasinda
inteqralaltr ifadelarde musbet va manfi qiymatlar bir-birini qargtltqlt "islah" edir-
lar (bax (120.2.8)).
isbat etdiyimiz lemmadan iki mrihrlm natice gtxtr.
Netice 1. Mritleq inteqrallanan funksiyantn a, vo b, Furye emsallart
UgUn
Iry;-",=lg14=o
mtinasibeti do$rudur.
Bu mltnasibetin dogrulu$una emin olmaq tigtin an ve bn emsallartntn
teyini dtisturlartna nazor salmaq kifayetdir.
ikinci esas netice Furye srralarr nezariyyesinde lokalizasiya prinsipi
adlanan aga$rdakr meghur Riman teoremindan ibaratdir.
-
Teorem 1 (Riman teoremi Lokalizasiya prinsipi). f funksiyaslntn
Furye srrasrnrn xo ndqtesinde mueyyen ededa yr$rlmasr vo ya daltlmast yal-
nrz f funksiyasrnrn .x0-rn yaxtn atraftnda aldt$t qiymetlerden aslltdtr.
n5n
I=I-I
006
kimi
iki inteqrala ayrraq. lkinci inteqrala baxaq:

1
; I (f @o + t) + f (xo - t)) D,(t)dt

6
z stn! t fu nksiyasr [6,n] pargast nda sft ra gevrilmediflnden, f(xo+t)+f(xo-t)

zsrJt
2
funksiyasr bu pargada mtitleq inteqrallanandtr. Onda bu inteqrala lemmanr
tetbiq etsak, altrtq ki, n-+* olduqda o, stftra yaxtnlagtr. Belalikla, n-+- olduq-
da S,(xr) caminin limitinin varhlr va bu limitin qiymeti yalntz
466-
, V.A.Mehrabov
Ilt I (f
6
@o + r) + f (xo - t|) D,,g1at (120.2.101

0
inteqrahndan asrltdrr. Bu inteqralda isa f(x) funksiyasrnrn yalntz

[ro - 6, -xo + 6] pargastnda aldr$r qiymetleri igtirak edir. >
Belelikla, eoar iki funksiva .xo noqtesinin kifayet qadar kicik etrafrnda ba-
raber qivrnatlar altrsa. bu atrafdan kenarda onlar na qader ferqli olsalar da hamin
funksivalartn uvdun Furye stlalart xo noqtesinda ozlerini evni crir apanrlar: va
her ikisi evni bir adede vtdrlrrlar. va da her ikisi dadrhrlar. Ogar nazare alsaq ki,
baxrlan funksiyalann Furye emsallarr bu funksiyalarrn biltun [-n, n] pargasrnda-
kt qiymatlari ila tayin olunur vo ona gora de bu emsallar bir-birindan tamamile
ferqlane bilarler, onda yuxarrda aldr$lmrz natice gox maraqlrdrr.
120.3. Furye srrasrnrn yrlrlmasr iigiin

Dini ve Lipgits alametleri
Yenidan Furye srrasrnrn S,(ro) xtisusiceminin tadqiqina qayrdaq. Ogar

f(x)=l funksiyasrna baxsaq, bu funksiya rigrin ixtiyari n ugr.in S"(x)=1. Ona go-
ra de (120.2.7) diisturundan aydrndrr ki,
1=?i o.1, )dt

trro
Axtrtnct beraberliyin her iki teraflni So ededina (srranrn gozlenilen ca-
mine) vuraq va ahnan neticeni (120.2.7)-dan gtxaq. Onda
s, (ro ) - t, = (1 20.3.1 )
+jrp(t)D,(t)dt
beraberliyini alarrq, burada
g(r) = -f(xo+t)+ f(xo-r)-2S0. (20.3.21
S,(ro) caminin S, adedine yrlrl$rgrnr isbat etmek u90n gostermaliyik
ki, n+- olduqda (120.3.1) inteqralr sfra yaxlnlagrr.
Namalum So adedinin segilmesine baxaq. Praktiki olaraq agagrdakr
hallar daha vacib hallardrr:
a) f funksiyast .r0 noqtasinde kasilmezdir;
b) sonlu f(*o - 0) ve .f (xo + 0) limitleri var.
Bizyalruz bu hallarla kifayafleneceyik ve a) hatrnda So = .f(xo); b) ha_
-467-
analiz
hnda isa so =% 2'

gotrirecayik.
Qeyd edak ki, :ro noqtesinda

/(xo -o) + /(xo +o)
-f(xr)- 2
berabarliyi odenirse, onda a) va b) hallarrnr ferqlandirmeye ehtiyac yoxdur.
Axrrtnct baraberliyin 6dendiyi noqtelera requlyar n6qtelar deyilir.
Demali xo requlyar noqte olarsa
fitlUl = 0 olur.
Teorem 1 (Dini elameti). Oger mrieyyen h>0 rigrin
t,
i l,p@t
o,
inteqrah yr$rlrrsa, onda f funksiyasrnrn Furye strast .r0 noqtesinde ,So cemine
yr$rlrr.
I@0,
!t
inteqrah da var.
Ogar (120.3.1) mrinasibetinin sa! torafini
1
1 a(t) -t 1
2
n+- tdt
7t I
sm
0
t .t
sm -,
2
2
geklinda yazsaq vo nozero alsaq ki, -9(2 lrnL.iyasr mritleq inteqrallanan

L
ol- i
1
-t
dugunoan 9(0.
.l'z ;
funksiyasr da mutleq inteqrallanandrr, onda Riman
t srn-/
2
lemmasrna asasan alrrrq ki, n-+* olduqda axrrrncr inteqral srfra yaxrnlagrr,
yeni limS,(ro)=S' o
Dini elametinda inteqralt agtq gekilda
a halr nda
h
lf(xo - t)+ f(xo.+ t)-2f(x)l r,
I
0
t
t
lf@o-t\+ f(xo +t)-f(xo-0)-/(xr-0)l

h
b ) halt nda dt
I
0
-Ul
t
468-
S. K. Abd ul I ayev, F. A. Abdu I I ayev, V. A. M e h rabov
kimiyazmaq olar. Ona gore da Dini alametinin gertinin odenmasi ugun

tlf@o+t)- f(x)l ,,
h
@o-t)- "f(xo) dt
a h al nda
1,"' I
0
l"f
t
inteqrallanntn;
b) harrnda'." 0,,
i% 0 iffdt inteq-
rallartntn yt$tlmasrnt ferz etmak kifayatdir. Bundan istifade edarek a) halr tigrin
aga$rdakr yr$rlma elametini isbat ede bilerik.
Teorem 2 (Lipgits elameti). oger xo noqtasinda kesilmez f funksiyasr
ve mtieyyen L>0, 0<cs1 sabitleri rigtin f arqumentinin kigik mrisbet qiymStlarinde
l.f @o!t) - f (x)l< Lt"
barabarsizliyiodenirse, onda f -in Furye srrasr -r0 noqtesinde f (*)-a yr$rlrr.
lf1ott)- f(x)l _ L
I , i=,"
Axtrtnct berabarsizlik ise gosterir ki, Dini alamatinin gerti odenir. Bu-
nunla da alamet isbat olundu. >
Lipgits alametinden asanlrqla almaq olar ki, ogar .r0 noqtesinde f (x)
funksiyast diferensiallanandtrsa ve ya sonlu birterafli toremelere malikdirse,
onda onun Furye strast -f (x)-a yrgrlrr.
Qeyd edeki ki, ele kesilmez funksiya var ki, onun ugrin inteq-
lry"
rah yr$rlmrr.
Aydtndrr ki, b) hal rigtin de Lipgtis elametinin uygun variantrnrvermek olar.
120.4. Periodik olmayan funksiya hah
owelki para(raflarda verilmig f funksiyasrnrn Furye srrasrna ayrila

bilmesinitedqiq ederken, fez etmigdik ki, o, 2n- periodik funksiyadrr ve deme-
li, butun eded oxunda tayin olunmugdur. ekser hallarda isa praktikadayalnz
l-n, nl pargastnda verilmig funksiyalarla iglemek lazrm gelir. Bu ctir funksiya-
lara yuxarrda gerh etdiyimiz nezariyyeni tetbiq ede bilmek rigun agagrdakr
funksivant o"T"
"o":^.
. r f(*), -n c x { n orduqda,
lG)=1
L"f(n), x =-It olduqda.
Aydrndrr ki, / funksiyasr fe"l = j(O gertini odayir. Buna gore de,
469_
analiz
f funksiyasrnr britun aded oxun a 2n periodu ila davam etdirmak olar. onu
butun oxa 2n periodu ile davam etdirak ve alrnan funksiyanr da ila igare j
edak. Artrq alrnan /
funksiyasrna yuxarrda qurdugumuz nazariyyani tetbiq
etmek olar. Lakin /
funksiyasrnrn Furye srrasrnr tadqiq etmekla, f funksiyasr
ugun hansr neticeleri ala bilerik? Owela, qeyd edek ki, S120.'l-deki eeyd 2-ye
esason tve j
funksiyalarr eyni Furye srralarrna malikdirler. Sonra yada salaq
ki, yuxartda oyrandiyimiz xo noqtasinde yr$rlma tigUn kafi gartlerde f funksiya-
stntn .r0-tn sol ve sa$ atraflarrndakr qiymetleri mrihrim rol oynayrr. ona gora
do, xo e(-n, n) olarsa, xo-rn muayyen sol ve sa$ atraflarrnda tve f-in qiy-
metlari rist-uste dtisdtlytlndan yuxarrdakr kafi gertleri yoxlayarkan, bu noqtede
f ugun hemin gertleri yoxlamaq kifayatdir. Hamginin bu zaman srra yr{rlrrsa,
xo f-in kesilrnezlik noqtasi olduqda f(x)-a, birinci nov kesilma noqtesi oldu-
f Go -0) + f (x o +0)
,2
qda isa edadine yrgrlrr. Lakin x, noqtesinin tn noqteleri
ile tjst-tista dugduyu halda bir qader diqqetli olmaq lazrmdrr. Meselen, foz
edak ki, xo = r ve bu noqteda Dini elamatinin gartini yoxlamaq isteyirik. /
funksiyastntn ru noqtesinin sol etrafrnda qiymetlari f-in oradakr qiymatlari ila,
sa$ etraftndakt qiymetleri ise f-in -n noqtesinin sa! atrafrndakr qiymetleri ile
ust-usta dugdriytindan xo = ft ndqtasi f -in kasilmazlik n6qtesi olduqda
Furye srrasrnln yr$llma gerti
fen* i + f\t- t) -zf(n)|,
inteqraltntn yr$rlmasrndan, r0 =
t,''
i I
n ndqtasi I -in birinci nov kasilma noqtesi

olduqda ise
i t fe" + t) + f (n - t) - .f (-n+ 0) - _f (n - o)l
ld,
0
inteqralrnrn yr$rlmasrndan ibarat olacaq. Birinci halda Furye strast 7A)=f@l

edadina, ikinci halda ise
f (n-0)+ /(n+0) f (n+ 0)+ /(n-0)
22
adadine yr$rlacaq. Burada bir maraqlr xususi halr qeyd edek. Fez edek ki, f
funksiyasr [-n,n]-da kesilmezdir ve f(-n)+f(n). Bu zaman funksiyasr f
x= rfinoqtalarinda hokman birinci nov kesilmeya malik olacaq. Belalikla,
ager f funksiyast ro =tfi noqtelerinde hetta kasilmaz olsa da, o, 2n-per.iodik
470-
S.K.Abdull ayev, F. A.Abd ul I ayev, V.A.Mehrabov
deyilse, yani/(-n) + f (n) isa, onda yrdrlma tigtin kafi gertlardan biri oden-
dikde bu noqtelarda Furye srrasrfFn): "f(n) camina yrgrlrr ki, bu cem hem
2"
"f(-n)-den, hem de f(n)-den farqlidir. Bela funksiya ugun Furye slraslna
ayrrlrg yalnrz (-n, n) intervahnda mtimkundur.
Qeyd 1.Ferz edek ki, (120.1.2) triqonometrik Furye slrasl (-n, n) in-
tervalrnda f funksiyasrna yr$rhr. Onda (120.1.2) strastntn her bir haddi 2n-
periodik funksiya oldu$undan bu stra brlttln aded oxunda ytltlacaq va onun
S(x) cemi da 2n-periodik funksiya olacaq. Lakin, agar f funksiyast [-n,n)
pargasrndan kenarda da verilmigdirse, onda S(x) cami bu pargadan kenarda,
umumiyyetle, (x) ile ust-tista dtigmayecek.
120.5. ixtiyari parga hah
ewelki paraqraflarda aldr$rmtz neticeler asanltqla ixtiyari 2l (l>O)

uzunluqda, meselen l-l,l) pargasrnda verilmig funksiyalar haltna kegirile bi-
ler. Farz edek ki, f funksiyasr l-l,ll
pargastnda teyin olunmugdur.
*=L
It
(-n< tan)
evazlemesi aparsaq,
f(r) = tO = f.(t) (-n < t <Tc)
funksiyastnt alartq.
Oger f funksiyasrnr Furye srrasrna aylrsaq va sonra , =Yl- otdu$unu
nozero ahb x deyiganine qayrtsaq, onda biz verilmig f funksiyastntn aga$tdakt

Furye ayrrlrgrnr alarrq:
f (x) . fzo.s.tl
=
+.*r^cosnry
+ b, sin
ff
(120.5.1) ayrrltgrndakr an ve b, emsallannr da x deyigeni ile ifada etsek,
I
1
on=7 I f(x)cosYdx, n=0 1 2
-t
I
b, =; I /(.r) sin ffa*, n 1 2
-t
dtisturlannr alrrrq.
Fl,ll pargasrnda aldrgrmrz Furye slrastntn x=*l ndqtalerinde
_471_
analiz
yrlrlmast tigun ewalki paraqrafda x *TE noqtesi ugun etdiyimiz
= qeydler oz
qriwasinda qalrr.
Bu qayda ila [-/, /]evezina ixtiyari
la,bl pargasrnr da gotrirmak olar.
- Qeyd 1. Triqonometrik srralar fransrz riyaziyyargrsr c.Furyenin riyazi
fizikaya aid, birinci novbede istiliyin yayrlma naieriyyaiine aid iglarinde
isiira-
de.olunmugdur. a, ve.b, emsallarr ugun dusturlara n"tt, eytrrir,'iii"iNo"
galinir' Daha sonra triqonometrik srralar nezeriyyasi Rimanrn,
ir"t
Dirixlenin ve s.
iglerinde inkigaf etdirilmigdir.
120.6. yalnlz kosinustar ve yatnrz sinuslar

zra ayrrhglar
Ferz edek ki, f funksiyasr [-n, n] pargasrnda adi va ya qeyri-mexsusi

manada inteqrallanan tek funksiyadrr. Demeli yn=l,2,...tigun
/(x) cosnx
de tak funksiyadrr. Onda
14 t
o, =:It!,I f <Aa.= 0 ve o," =:i f @)cosn*d* = o, n =1,2,...
ntlo
Belelikle, tek funksiyanrn Furye srrasrnda yalmz sinuslar igtirak
edecek:
-f(x)-lb,snn*.
Bu zaman (x)sinnx funksiyasr cri't ofOugunOan
\
Un
^ -t -1,l ffOsinnx dx, n=l,Z
fruo
. Analoji olaraq ctit funksiyantn Furye srrasrnda ise yalnrz kosinuslar igti-
rak edecak:
f(x) - ?.Z,,cosnx
ve an =
1i f<.l"osnxdx, n =r,2,...olacaq
fruo
oger f funksiyasr [0,4 (/>o) pargasrnda verilibse, onda g120.s-daki

avazlemeden istifade edib, daha sonra [O,n]-de aldrgrmrz funksiyinr
l_n,nf
pargasrna jrit ve ya tek davam etdirmekla yalmz kosinuslar rizra
' L'Eyler (1707-1783)- aslen avstriyah riyaziyyatgrva mexanik. Omrtintin gox hissesini pe-
terburqda yagamrgdrr.
472-
S.K.Ab!!!! ey_.y, F.A.Abd ul I ayev, V. A.Meh rabov
oo*
2 I a,rcos-
n=l
nfix
srraslnl va ya yalntz sinuslar tjzre
ln,"aY
n=l I
srrasrnr ala bilerik. Bu zaman ayrrhgrn emsallarr uy$un olaraq
o,, =';l
ti 11*1"orYa*,
t
n= 0,r,2,...
VA u, =1[ /(x)sin To*, n =1r2,

dusturlarr ile hesablanrr.
Bele ki, ogor.r0e(0,/) noqtesinde f funksiyasr ugun yrlrlma gerflerin-
den biri odenirse, onda her iki davam halrnda bu noqtenin mueyyan atrafrnda
f ve f funksiyalan tist-uste dugdliytinden ahnmrg ner lri ayrrhg f <* ol -a, ya
ii
o, ,f(;ro - 0) I /(.ro + 0) _ye yrlrlacaq.
2
Lakin x=0 vo .r = /
noqtalerinde srranrn yr$rlmasr maselesi evvalda
oldugu kimi elava tedqiqat teleb edir.
120.7. Furye slralannrn edEdi orta ilsulta

cemlenrnesi. Feyer teoremi
Ferz edek ki, f funksiyast eded oxunda kesilmaz va 2n-periodik funk-

siyadrr. onda onun Furye emsallarr birqiymefli teyin olunmugdur ve biz
onun
Furye strastnt qura bilerik:
+.Zancosnx
+ b^ sinnx . (1ZO.t.1l
Lakin ixtiyari kesilmez funksiyanrn Furye srrasr, limumiyyefle, bezi
noqtalarde yrgrlmadrgrndan, biz verilmig ixtiyari kasilmaz funksiyanrn Furye
srrasrnr cemlemekla, onu butrin noqtelerda berpa eda bilmerik.
Furye srrasrna gore kesilmaz funksiyanrn barpa edilmesi r,isulunu
a9a$rda gerh edeceyimiz Feyer teoremi verir.
Farz edek ki,
S,(x) =!*fo,"o"i*+b, sin jx (120.7.2)

*473_
analiz
- f funksiyasrnrn Furye srrasrnrn n-ci xususi camidir
So(r) + S, (x)+...+S,,_, (-r)
o,,(x) = (120.7.31
igara edek. Aydrndrr ki, o,(-r) f".i#tl so(r), s,(r).,..., S,-,(r) Furye cemlari-
nin ededi ortasrdrr. 6,,(x) kamiyyetina f funksiyasrnrn n-ci Feye/ cemi deyilir.
Teorem 1 (Feyer teoremi). Kesilmaz ve 2n-periodik f funksiyasrnrn
{o,(x) } Feyer cemleri ardtctllt$r btittln adad oxunda f funksiyasrna muntazam
yr$rlrr.
yazaq:
t\
So(r) =
; I ftr* t)Dk\)dt
.
Bu inteqrallarr (1 20.7.3) beraOerliyirlde yazsaq, o,,(x) cami ugun agagrdakr

ifadeni alartq:
o,(x) =
*i,{ r@} f @ + t)dt . t1zo.7 .41
r\.D
Zsin(2k +l)z.sinz = cos2kz -cos2(k +l)z
barabarliklerini k-nrn O-dan (n-1)-e qeder qiymatleri rizre camlesak,
n-t sin2 nz
sin(2ir +l)z =_-:-
fk=o smz
dristurunu alarrq ki, bu dusturu (120.7.4)-da nezera alsaq, Feyer camleri uglin
aga$rdakr dtisturu alarrq:
1? [,.4)'
. o,(x)=^
INTE l-+l
| ,r. +t)dt. (120.7.5)
J
-fl I\ srn- I
Z)
(120.7.5) baraberliyinin sa$ terafindeki inteqrala Feyer inteqrah,
(.nr) 2
o,,(r)=+
2.n|t l=l
lsm-l
\ ,/
(120.7.61
ifadesina ise Feyer niivesi deyilir.

Belalikla, (120.7 .5) dusturunu aga$tdakt kimi yazmaq olar:
I L.Feyer (1880-1959)
- Macar riyaziyyatgrsr.
474-
V.A.Mehrabov
\
o,,(r) = J -fG +t)@,,(t)dt. (12O.t.Tl
Fever ntivesinin asqdllakl xassalerini qevd edeI:

1) O,,(/) > 0,
2 @ ,( t) dt =7
J
-1t
3) 0<6<n qeyd olunmug ixtiyari edad olduqda
-6n
r,,(6) = at = t) dt
Iua,(,
{*,n,
kamiyyeti Ugun lim n,,(6) = 0.
1)a$kardrr;
2)-nin do$rulugunu almaq tlErin (120.7.6) dristurunda f(x)=1 goturmek
va bu funksiya tigrin brittin o,(x) cemlarinin 1-e baraber oldu$unu nazara
almaq kifayetdir;
3)-tin isbatr ise
0=J Q,(t)a, <!- (

t\'
lnfi (o/
6
berabarsizliyindan glxr r.
1)-3) xasslerinden istifade ederek teoremi asanlrqla isbat etmek olar. f
funksiyasr ksilmez ve periodik oldu$u rigtin o, mehduddur va mtjntezam ke-
silmezdir. Bagqa sozla, ela M>0 sabiti var ki, bijtijn x-ler tigiin
lflx)l<M
(120.7.8)
ve ixtiyari e>0 tigrin ele 5(e)>0 var ki,
l*"-*'l<6(e)
olduqda
lf{*") - .f(,)1.;. (2o.t.sl

Feyer ntivesinin 2) xassasini nezera alsaq, - o,(x) ferqi rigrin
"f(x)
f(*) -o,(x) = ilrr, - .f(* + 41o,61 at

-ft
dusturunu alarrq. Axrrrncr dusturun sag tarefindaki inteqrah
f-x,61, [-5,6],
-47s-
analiz
16,o) pargalarr Uzre inteqrallarrn cami kimi yazaq ve onlarr J-, Jo, "r* ile
igara edek.
Onda (120.7.8) va (120.7.9) barabersizliklarinden bilavasite aga$tdakt
qiymatlendirmeleri al rrrq:
lJ-l<2Mt1,,(6),
lJ *l!2Mr1,,(6),
lr, . io,,ro o,
I
.;
indi 8-nr qeyd edak ve Feyer ntlvesinin 3) xassasindan istifade ederak
ele no nomresi segak ki, n ) n, olduqda
2Mn,6) <9
barabersizliyi odansin. Onda bu n-ler ugrin va ixtiyarix tigtin
tf @) -o.(x)l< r. o
;.;*X=
Qeyd 1. Qeyd edak ki, teoremin isbatrnda muhtim rolu Feyer nrivesi-
nin analitik gakli deyil, onun 1)-3) xasseleri oynadt. Ona gora de 1)-3) xassele-
rine malik muxtelif ntlveler qurmaqla Feyer teoreminin muxtelif timumilegme-
lerini almaq olar. 1)-3) xasselarine malik ixtiyari nuveye aproksimativ vahid
deyilir va bele nrivelerden yaxrnlagmalar nazeriyyasinde genig istifade olunur.
S 121. Evklid fezalannda Furye stralan
121.1. Evklid fezalan
Xetti fezada norma vermeyin yaxgr malum olan usullartndan biri bu

fazada skalyar hasil teyin etmekdir.
Terif 1. Heqiqi E xatti fezasrnrn her bir f,geE elementlari cutll iigun te-
yin olunmug heqiqi qiymetli (19) funksiyasr aga!rdakt xasselari odedikde, ona
E-de skalyar hasil deyilir:
1) (f ,g)=@,1 (simmetriklik),
2) (f+h,g)=1f ,g)+(h,g) (d istri butivl k),
i
3) V[e R (l.f,g)=t(f,g) (bircinslik),

4) (f,0>0 va (f,0=0 <+ f=0'
4'.16-
V.A.Mehrabov
Tarif 2. Skalyar hasil teyin olunmug xatti fazaya Evklid fezast deyilir.
Har bir Evklid fazasrnda
ll,rll= .,Kf , f)
dtisturu ile norma teyin etmek olar. Bu zaman skalyar hasilin 1)-4) xassalerin-
den grxrrki, normanrn britrin aksiomlarr odenir. Dolrudan da, normanrn 1)va
2) xasselerinin odanmesi agkardrr. 3)-ctl aksiomun (tigbucaq aksiomu) oden-
mesi ise Kogi-Bii nyakovski berabersizliyi adlanan
lU, dl<ll/ll (21.1.11llgll
berabersizliyindan al rnrr.
Kogi-Btinyakovski berabarsizliyindan asanltqla aga$rdakr teoremin isba-
trnr almaq olar.
Teorem 1. E Evklid fezasrnda skalyar hasil keslmaz funksiyadrr. Bag-
qa sozle, n-+- olduq da f,3.f , g,,1g olarsa, onda
IyU^,sn)=(f,d.
Natice 1. E Evklid fazasrnda norma kasilmaz funksiyadrr.
Neticeni isbat etmek ugun teoremde g-ni f-le evez etmek kifayetdir.
Teorem 1-den grxrr ki, Evklid fezasrnda cem emali va skalyara vurma
emali kesilmezdir. Bagqa sozle, n-+- olduqda -f^3f , g,\g ue ?u,-+?u
(edadi ardrcrlhq kimi) olarsa, onda
.f^+gn3.f*g,
X,7,37u7.
Bu hdkmtin do$rulu$unun yoxlanmastnt oxucuya tapgrrrrrq.
Netica 2. E Evklid fezastnda skalyar hasil hesabi cemlere nezaren de
distributivdir, yani
f ,lso =ZU, gk)

k=l k=l
E fezasrnda skalyar hasilin olmasr bu fezada neinki norma (yeni uzun-
luq), hemginin elementler (vektorlar) arasrnda bucaq anlayrgr daxil etmaye
imkan verir. Do$rudan da, Kogi-BUnyakovski berabersizliyina asasan ixtiyari
f ,ge E elementlari rigtin
ll llgll . (r , d < llr ll llgll

llr
olar. Buradan ll -f ll.llg ll* 0 olduqda
477-
analiz
-,=ffi=,
alarrq. Onda ele Os<p<n bucalt var ki,
cos V, s)
I -1i7ilIa (121.1.2)
(121.1.2) baraberliyi ile teyin olunan q buca$rna f+Q va g+0 elementleri

arastnda bucaq deyilir. Qgar (f,B)=0 olarsa, onda (121.1.2)-dan altrtq ki,
= l. Bu halda f ve g vektorlarrna ortoqonal vektorlar deyilir. 0 elementi va

q,2
ixtiyari feE elementi rigtin (0,0=0 oldu$undan, 0 elementi ixtiyari fe E elemen-

tine ortoqonal hesab olunur.
Evklid fazalar na misallar gosterak.
1. n-olgulu ff Evklid fezastnt artrq tayin etmigik.
2. Elementleri
Z'1
k=t '*
gertini odayan , = (* 1, x2,..., x,t...) ardtctlltqlartndan ibarat goxlu$u /, ile
igare edek. Bu goxluq ardrcrlhqlarrn cemi ve ardrcrlh$rn edede vurulmasr
emalleri ila xettifaza tegkil edir. Bu tezada skalyar hasili
(*,y)=L*oro (21.1.31
k=l
dUsturu ile tayin etsak, Evklid fezast almrg olartq. Do$rudan da, (121.1.3)-Un
sa$ terefindaki srranrn yr!rlmast
l*oyol=i(t *ol' *lrl')

berabersizliyindan grxrr. Skalyar hasilin 1)-4) aksiomlarr ise bilavasite yoxlant-
Irr.
3. Fez edak ki, f va g funksiyalan [a,b] pargastnda teyin olunmug ix-
i"\:i,
tiyari funksiyalardrr. Onlan n
(,f +g)(x) = f(x)+g(x), (121.1.41
f funksiyasrnrn G ededine hasilini ise
deI
' (u -f)(x) = a f(x) (121'1'sl
kimiteyin edek.
[a,b] pargastnda teyin olunmug, jem emali (121.1.4) dUsturu, seR
ededine vurma amali ise (121.1.5) dtisturu ile teyin olunan kasilmaz funksiya-
lar goxlu$unu C[a,b] ile igare edek. Aydrndrr ki, C[a,b]-stftr elementi eynilikle
478-
V.A.Mehrabov
srfra beraber 0(x)=0 funksiyasr olan haqiqi xatti fazadtr.

Har bir feCla,blfunksiyasr ugun
ll "f ll'- = nnl;l -f @)l (121'1'6)
kimi teyin edek. Bele teyin olunmug llf llr_ kemiyyati normanrn btitrin xassa-
lariniodeyir.
Cla,bl xatti fezasrm (121.1.6) dlisturu ile teyin olunmug norma ile birlik-
de CL*la,bl ile igare edek. CL*fa,bl tezat Banax fazasrdrr.
indi isa Cla,bl xetti fezastnda bagqa normalar daxil edak. Daxil eda-
jeyimiz bu normalar yuxarrda baxdr$rmrz normadan heg de az tebii deyiller.
Lakin bu normalar dolu olmayanfazalar dolururlar.
Cla,b) xattifezasrnt
l/p
ilril,, =(itro,, dx l3p<* (121.1.7)
normasr ile birlikde CL ofa,6l kimi igare edak.

f
Qeyd 1. Qeyd edek ki, e Cla, bl funksiyast ugun
/ t \l/P
fi" I I lf @)lp
,-r- \r"
dxl rtoX lf @)1.
= xeLa,bl
)
Bunu nazere alsaq, (121.1.7)-de p parametri Ugun p=* qebul etmek olar ve
bu halda yuxarrdakr baxdrSrmrz CL*[a,b] fezastnt baga dUgmek laztmdtr.
Bu paraqraflarda daxil etdiyimizfezalardan yalntz CL-la,bl fazast do-
lu fezadtr, 1Sp<* olduqda ise CLola,bf fezalan dolu olmayan fezalardtr.
Cla,blfazasrnda aga$rdakr qayda ile skalyar hasilteyin edek:
(-f,g)=l ffrlsb)d*. (121.1.81
Asanlrqla yo*tur"q olar ki, skalyar hasilin btitUn xasseleri ddenir (yox-
laytn). Aydrndrr ka, (121.1.8) dristuru ile tayin olunan skalyar hasil CLr[a,b]
fezastntn normasrnr dolurur. Ona gore de aldrlrmrz Evklid fezasr normalr fe-
za kimi ela CLrla, b) fezas ile eyni fezadrr.
Qeyd 2. Gostermek olar ki, CLr[a,b) (l<p<*) fazalarrnda daxil
etdiyimiz normalann heg birinip+2 olduqda skalyar hasil vasitasila ile vermak
olmaz. Ona gora de CL rla, bl fezalan igerisinde yalnrz Clrla, bl fezasr Evk-
lidfezasrdrr. Gordtik ki, (/ig) skalyar hasiti ll ll=rlTf n normasrnr, bu
"f
norma isa oz novbesinde p(f ,d=llf -sll metrit<asrnr dolurur. Belelikle,
479_
analiz
her bir Evklid fezast metrik fezadtr.

Terif 3. Dolu Evklid fezastna Hitbertl fezasr deyilir.
Qeyd 3. Qeyd edek ki, Hilbert fezast dedikda, bir qayda olaraq, son-
suz olgtilu faza baga drigu[ir.
Metrik ve normah fezalarn tamamlanmasr teoremlerina analociolaraq Evk-
lid fezalanntn da tamamlanmast haqqrnda aga$tdakt teoremi isbat etmek olar.
Teorem 2. Her bir Evklid fezasrnr Hilbert fezastna qedar tamamlamaq olar.
Bu Hilbed fezasrna verilmig Evklid fazasrnrn tamamlanmq fa.zas deyilir.
121.2. Normalt fazada elementler sistemlari

Ortonormal sistemler
Bu paraqrafda galecekde bize laztm olan bezi anlaytglart vereceyik.

Bu anlayrglarr abstrakt normah fazalarda verib onlartn gerhini konkret funksio-
nal fezalarda veraceyik.
Normalr X fezasrnrn elementleri sistemlerine (ailelarine) baxaca$tq.
Oger sistemde sonlu sayda element varsa, o sonlu sistem, eks halda isa son-
suz sistem adlanrr. Sonsuz sistemlarin (ailelerin) en sadasi {r,}I ar- cX
drcrlh$rdrr. Umumi halda, {xo}o.y cXsistemlerina baxaca$rq. Burada J ix-
tiyari goxluq olub, indeksler goxlu$u adlantr.
Tarif 1. Ogar ele C>0 sabiti varsa ki,
Ya e J,
ll ,"11, < c
olsun, onda {.ro}o"r cX sistemineX-de mehdud sisfem deyilir.
Terit 2. eger ixtiyari qeyd olunmug xeX elementi ve Ve>0 ugtin ele
x o,d e -I elementi varsa ki,
ll, -,ull, <e

olsun, onda {.ro} cX, a.eJ sistemine X-de stx (her yerde srx) sistem
deyilir.
Terifden goruindriyri kimi, baxrlan X fezastnrn ixtiyari elementini veril-
mig {.r*}o, srx sisteminin elementleri vasitesila ixtiyari daqiqlikle yaxtnlag-
drrmaq olar. Bir qayda olaraq tro), cr e.I sisteminin elementlarinin strukturu
daha sade olur va bundan bir gox faKlarrn isbatrnda istifada edirler (muhaki-
meleri ewalce her yerda srx goxluqda aparlb, sonra limite kegirlar)'
' D.Hilbert (1862-1943) - dahi alman riyaziyyatgrsr. 1900-cii ilda riyaziyyatqtlann Beynal-
xalq konqresinde, sonralar <Hilbert problemleri> adtnt almtg iyirmi tig problem qoymugdur.
^480-
S.K. Abd u I I ayev, F. A. Abd ul I ayev, V. A. M eh rabov
Tarif 3. Ogar {-ro}cX sisteminin ixtiyari sonlu xr,,xor,...,xo, altsi-
stemi xetti asrlr olmazsa, yani
gx o, I c2x ct2+...*c,x on = 0
(121.2.11
baraberliyi yalntZ q = c2 =...= ctt = 0 olduqda $danerse, onda bu sistema xeffi
asfu olmayan sistem (va ya xetti asfu olmayan elementlar sistemi) demigik.
Misal 1. {x')Tu sistemi C[a,b]-de xetti asrh deyil. Dogrudan da, bu
halda (121.2.1) beraberliyi c,, j =1, n emsallarrndan heg otmazsa, biri srfrr-
dan ferqli olduqda odenila bilmaz, gunki cebri tenliyin yalnv sonlu sayda koku
var. C[a,b]-de isa srfrr element [a,b]-da eynilikle srfrr olan funksiyadrr.
Terif 4. {ro} c X , d e./ sisteminin elementlerinin britrin mrimkrin xet-
ti kombinasiyalarr goxlu$una bu sistemin xetti iSrtiiyii deyilir.
Misal 2. C[a,b]-de {x'\70 sistemine baxaq. Bu sistemin xetti Orttiyu
britrin P(x\ =f "o*r goxhadlileri goxlufu olacaq.

k=0
Aydtndrr ki, xetti ortuk hemige xetti fezadtr. Bunu nezere ahb, evvelki
misalda ahnan goxhadliler fezasrnr P1a,b1ile igare edek.
X-de stx {ro}, cr e-I sistemi xetti sistem (xetti feza) olmaya bilar. La-
kin bu sistemin xetti orttiyu artrq X-da hem srxdrr, hem de xatti sistemdir.
Hemginin, ola biler ki, {x.,}, cre-r sistemi X-de srx deyil, lakin onun xetti
orttiyti stxdtr. Bu vaziyyeti nezere alrb aga$rdakr tarifi verak.
Terif 5. Oger Xfazasrnrn ixtiyari elementini {xo}, aeJ sisteminin ele-
mentlerinin sonlu xatti kombinasiyalarr ile ixtiyari deqiqlikla yaxrnlagdrrmaq
olarsa, onda bu sisteme X-de xetti srx sistem deyilir.
Bagqa sozle, ager sistemin xetti ortUyti fazada srx olarsa, bu sistema
xetti srx sistem deyilir.
Misal ugun goxhedlilerla yaxrnlagma haqqrnda Veyergtrass teoremini
gosterir ki,
l, x, x2, ... , xn , ... +121.2.21
funksiyalar sistemi C[a,b] fazasrnda xatti srx sistemdir.
Biz indiye kimi ixtiyari J indeksler goxluguna baxrrdrq. eger J goxlugu
tebii nizamlanmrg N={1,2,...1 natural ededler goxlugu olarsa, biz {x,}i=, ar-
drcrlh!rnr alarrq.
Normah Xfezasrnda yr$rlma anlayrgr oldulundan , {*,}7=, ardrcrlll$r ila
barabar, hemginin,
^481-
analiz
lauxu, x,t eX 1121.2.3)

n=l
srralanna da baxa bilerik. Do$rudan da, bu halda
S^=foo*k (21.2.41
k=l
xr..isusi camlorinin monasr var. Ogar {S,}I=, xususi csmlor ardtctlltltntn X-e
daxil olan S limiti varsa (X-in normast monada), deyeceyik ki, (121.2.3) strast
X-da yr$rlrr. Bu zaman Se X elementi (121 .2.3) srrasrnm cami adlantr va bu
s!i,,,*,,
n=l
kimiyazrlrr.
Cla,b) ve CL elqb) fazalarnda (121.2.3) strast
,,(*), f, eCL olab) {12'1.2.51

lo,f
funksional srrasrna gevrilir. Ozti de Cfa,bl fazaslnda strantn mUntezem yr$rl-
masrna, CLrla,bl-da ise orta monada yt$tlmaya, yani,
lls - s,ll,, = ilt,,, -L,ofrr,l *o

la,
manada yr$rlmaya baxrlrr.
X normalt fazastnda {x,\7, ardtcrllt$t tgttn xetti astlt olmamaq anlayl-
grnr aga$rdakr kimi gticlendirmek olar.
Terif 6. Oger
I
n=l
arrxn
x
=Q
baraberliyi yalntz d,=0, n=1,2,...olduqda odenarse, onda {x,}}, ardtctllt$t-

na X-de butovlUkde xetti asfi olmayan ardrcilltq deyilir.
Sonluolgtilti haldakr kimi bu anlayrg vasitesi ile normalt fezada bazis
anlayrgr vermak olar.
Terif 7. Oger X normah fezasrnrn ixtiyari xeX elementi butovltikde xetti
astlr olmayan {e,)i=, cX ardtctlh!rnrn elementlarivasitasi ile
*Lio,"-, (121.2.61
n=l
geklinde gosterile bilerse, {e^\7=, ardrcrlh$tna X-de bazis deyilir.

Butovltikda xatti astlt olmamantn terifinden glxtr ki, (121.2.6) geklindeki
-482-
S.K. Abd ul I ayev, F.A.Abdu II ayev, V.A.Mehrabov
gostarig yeganadir (yani a,, emsallarr yegana qaydada teyin olunur). Ona go-
re de bazisa aga$rdakr kimi da tarif vermek olar:
egar ixtiyari xeX elementi xetti asrlr olmayan {e,\7, cX sisteminin
elementlari vasitasile yegana qaydada (121.2.6) gaklinde gosterile bilarse,
onda bu sistema X-de bazis deyilir.
Ferz edak ki, X - Evklid fazasr, J ise mrieyyan indeksler goxlu$udur.
Terif 8. egar ixtiyari o,B eJ, a*$ ugun (x,,xr)=0 olarsa, onda
{xo;a e-r} sistemine ortoqonal sistem deyilir. Oger bundan bagqa, ixtiyari
creJ tigtin (x,,xo) =l olarsa, onda {xo; aeJ} sistemine ortonormal sis-
tem deyilir.
Lemma 1. {x,;aeJl - Evklid fazasrnda ortoqonal sistemdirse ve ix-
tiyari ae J ugun x o * 0 ise, onda bu sistem xetti asrlt deyil.
Aydtndrr ki, {xo;aeJ} sistemi ortoqonal sistemdirse, onda
xa
;u eJ sistemi ortonormal sistemdir,
ll,"ll
Misal 1. en mtihi.rm ortoqonal sistemlerdenbiri CLrL-n,nl fezasrnda
baxrlan
{1, cos-r, sinx )...,cosnx, sinnx,...} (121.2.71
triqonometrik sistemidir.
(121.2.7) sisteminin ortoqonallt$r asanhqla yoxlanrlrr. Bu sistemin ele-
mentlerinin normalarr tigun
llr ll = /zn, ll"osr,, ll = ll'i" * ll= J;
olar. Aydrndrr ki,
I cosr sin x sln cosnx
,
J2n, J;, J;,..., J; J;
,?.r
sistemi (121.2.7) sistemine uy$un ortonormal sistemdir.

Misal 2. indi isa triqonometrik sistemden az mUhtim olmayan, lakin oz
strukturu etibarile daha mrirekkeb olan sisteme baxaq.
po(r) = t, p,(x) = n =1,2,3,... 1121.2.81
*r*y,
goxhedlileri Lejand/ goxhedtileri adlanrrl
Leiandr coxhedlilari CZr [-1, 1] fezasrnda ortooonal
G6sterdiyimiz misallarrn saytnt goxaltmaq olar. Mesela ondadrr ki, E
Evklid fazastnda verilmig ixtiyari xatti asrh olmayan elementler sistemi vasitesile
1
A.M.Lelandr (1752-1833) - Fransrz riyaziyyatgrsr
^483-
Riyazi analiz
muayyan ortoqonal sistem qurmaq olar. Oweldan verilmig xatti astlt olmayan
elementler sistemine osason ortoqonal sistemin qurulmast Evklid fezalart nazo-
riyyesinde mrihum rol oynaytr. Ortoqonal sistemin qurulmasl prosesi "$midtin
oftoqonal I agd rm a prosesi" ad lan r va a9a$ dakt teorem la ifada olunur.
t t
Teorem 1. Fez edek ki, E Evklid fezastnda xatti astll olmayan {f;,} sis-
temi verilmigdir. Onda E-de aga$tdakr gertleri odayen yegano {g*} ortonormal
sistemivar:
1. {q*} sisteminin her bir <p, elementi {f[ sisteminin ilk n elementinin
xetti kombinasiyasrdtr, yeni
q, =fq, f o ve bu zaman aI > O:

k=l
2. Tersine, her bir f, elementi 9r,..., q, elementleri vasitesila birqiy-
metli ifade olunur, yeni
f^ =folq
k=l
ve bu zaman b: >0.
Bu teoremden a9a$tdakt natice gtxtr.

Netice 1. Xetti asrh olmayan {f"} sistemi E-de xetti stxdtrsa, onda
$midtin ortoqonallagdrrma prosesi vasitesile bu sistemden ahnan {9,} orto-
normal sistemi de E-de xattistxdtr.
Teorem 1-in tetbiqi kimiaga$tdakt hokmti verek.
Teorem 2. Ortonormal
)
P,1r; =
,r.rP'(x) = :2n+l2"
. )-LA, '
nl dxo
-r)n, n=0,r,2,
Lecandr goxhadlileri sistemi CL2t-1,11 fezastnda xatti stxdtr
121,3. Evklid fezastnda Furye stralan.

Parseval beraberliyi. Riss-Figer teoremi
n olgtilti Rfozasrnda et, e2t...t€n ortonormal bazisini segmakle ixtiyari

xe P elementini
, =l"o"o (121.3.1)
k=l
gaklinde ayrrmaq olar, bela ki, burada
co = (x, eo) 1121.3.21 .
indi (121.3.1) ayrrhgtnr sonsuz olErilij Evklid fezalanna nece tlmumi-
legdirmeyi aydrnlagdrraq. Faz edek ki, E Evklid fezastnda {<p,}ortonormal
-484-
sistemi verilmigdir. Biz
ioo*o
k=t
(121.3.3)
gaklinde slralara ve bu stralar vasitosile ifada olunan elementlaro baxa bilerik.

f
Tarsine, verilmig eE elementi ugrin ona yrgrlan (121.3.3) geklinde srranrn
qurulmasr malasine baxmaq olar.
Her geyden awel agagrdakr vacib teoremi isbat edek.
Teorem 1. eger (121.3.1) srrasr E-de f elementine yrgrlrrsa, yeni
f lZo,rp, (121.3.41
,=l
olarsa, onda co emsallarr birqiymetli olaraq

at = (f , e*) (21.3.51
dusturlarr ile ifada olunurlar.
f -Zo,q, -+0, n-+@.

i=l lt.
Onda
Ve>O 3N(e) Vn>N(e), f -Zo,q, < e. (121.3.6)

,=l il.
ixtiyari ke IV nomresi ugun n>max{k,N(e)} nomresi goturek ve onu qeyd
edek. Onda gvars barabersizliyine esasen
i[,
l\
Digar tarafden
- 2",* , *-)l= -
i=t ll, t",*,ll,fle- ll., (121.3.71
{9,} sisteminin ortonormalrr$rndan istifade etsek, alrrrq ki,
Itr
l\
-t o,*,, *-)l =1,r,*-, -t,,(e,, e-
i=r
)l =
=l1,9n)-ool.r. (121.3.s1
e ixtiyari oldu$undan grxrr ki,
(f ,go) = dr,. v
omsallarr ar=(f,g)geklinda gotrirrilmtig (21.3.3) srrasrna feE
elementinin ortonormal {9,} sistemi rizra formal Furye srrasr, c* emsallarr-
na ise f-in {p,} sistemina gora Furye amsallan deyilir.
Tebii olaraq bele sual ortaya gtxr (12L3.3) srrasr E-de yrgrhrmr, ve
eger yr$rlrrsa, onun cemi f-e beraberdirmi?
^485_
analiz
Terif f . ixtiyari fe E elementinin {g, } ortonormal sistemi r.izra
Iooqo
k=l
Furye srrasr f-e yr$rlrrsa, {9,} sistemina E-de ortonormal bazis,
/=i****
,t=t
(121.3.s)
ayrrltgrna ise f-in {<p,} ortonormal bazisi iizra Furye srasna aynlqt deyt-
lir.
E Evklid fazasrnda ortonormal bazis terif 3.1.7 menasrnda bazis an-
layrgr ile ekvivalentdir.
Bdlqlikle, formal Furye srrasrnrn yrgrlmasr meselesi baxrlan {9,}I=,
ortonormal sisteminin bazis olub-olmamasr meselesi ile ekvivalentdir.
Aga$rdakr suallar ortaya grxrr:
1) har bir Evklid fezasrnda ortonormal bazis varmr?
2) verilmig ortonormal sistemin bazis olmasr elamatlari necedir?
Bu suallara cavab vermek rigrin agagrdakr meseleye baxaq: verilmig n
rigrin po (k =1,2,...,n) amsallarrnr ele segek ki, f elementiva
s, = iBo<po (121.3.10)
k=l
cemi arasrndakr mesafe E-de minimal olsun.
{q,}1, sistemi ortonormal oldu$undan ahrrq ki,
llr - s, ll' =(, - rr,oreo,.f

-Z orrr)=
n n n
=(f,f)-2 f ,\oror
k=l ).I ZBrpr,lF,e,
k=l i=l
=llrll' -zf
k=t
Fooo*f Bl=llrll' -Z"t*f@r-d)'
k=t k=l k=l
.
Aydrndrr ki, axrnncr ifade oz minimumunu

P * = dk (k =l'2' "'' n) (121.3.111
olduqda alrr. Bu halda
-I"i
n
llr-s.ll'=llrll' k=l
(121.3.121
-486-
s.K. , V.A.Mehrabov
Gosterdik ki, verilmig n tigrin
(121.3.10) geklindeki cemlar igerisinde
I
il
E-ds f-den an az meyl edani ele f-in I f t=l

q19*
Furye srrasrntn n-ci xrisusi camidir. Bu I

faktr hendesi olaraq aga{rdakr kimi izah
etmek olar (bax gekil 1). f -fprqr

e
ln
k=l
I t -Zo*or
ip-*) .lI
elementi f,
k=l
o, o gaklindeki butrln xet- k=l
ti kombinasiyalara, yeni q, ,92,...,9n $akil 1
elementlerinin do$urdulu altfazayayalnz o vaxt ortoqonal olur ki, (121.3.111)

gerti odensin. Belelikle, aldr!rmrz natice elementar hendesenin aga!rdakr
meghur teoreminin Evklid fezalarrna 0mumilegdirilmesidir: verilmig noqteden
dtiz xetta ve ya mustaviya endirilmig perpendikulyarrn uzunlu$u bu noqteden
endirilmig ixtiyari mailin uzunlugundan kigikdir.
ll f - S,ll' 2 0 oldugun dan (121.3.12) barabarliyindan ahrrq ki,
fo'o < llr ll'

k=l
.
Burada n ixtiyaridir, sa$ teref ise n-den asrlr deyil. Demeli,

ft=l o'o ,,rr-
st yr$r[r ve
L"i,=llrll'.
k=l
t121.3.13)
Bu berabersizlik Bessel barabersizliyi adlan rr. Bessel barabersizliyi handesi

olaraq o demakdir ki, f vektorunun qargrhqlr perpendikulyar istiqamaflerde
proyeksiyalartntn kvadratlart cemi bu vektorun uzunlu$unun kvadratrnt agmtr.
Tarit 2. ixtiyari feE elementi ugrin
t "'r =llf ll' (21.s.141

k=l
baraberliyi odenersa, onda {9,} ortonormal sistemine qapahsisfem deyilir.
(121 .3.1 4) berabe rliyi Parsevatl barabertiyi adlanr r.
(121.3.12) eyniliyindan grxrr ki, {q,,} ortonormal sisteminin qapahllgr
ixtiyari feE elementi rigrin Io,g, Furye srrasrnrn bu elementa yr$rlmasrna

n=l
I M.A.Parseval fransrz riyaziyyatgrsr

(1 755-1836) -
487-
Riyazi analiz
ekvivalentdir. Bu ise, oz novbasinde o demekdir ki, {tp,} sistemi E-de bazisdir.

Ortonormal sistemin qapahh$r bu sistemin tamhgr anlayrgr ile srx
ba$Idrr.
Terif 3. {9,} ortonormal sisteminin xatti orttiyri E-da srx olarsa, onda
{9,} sistemine tam sisfem deyilir.
Verdiyimiz tarifden goninrir ki, ortonormal {q,,} sisteminin tam olmasr
onun xetti srx olmasr ile ekvivalentdir.
Teorem 2. E Evklid fazasrnda har bir tam ortonormal sistem qapalrdrr
ve tersine.
srrasrnrn xrlsusi cemler ardtcrllrgr bu elemente yr{rlrr. Bu, onu gosterir ki, {q,}
sisteminin xetti kombinasiyalarr goxlu$u E-de srxdrr, yani {9,,} sistemitamdrr.
Tersina, faz edek ki, {9,} tamdrr; onda ixtiyarifeE elementini {9,} sistemi-
nin iPoeo geklindeki xetti kombinasiyalarr ile ixtiyari deqiqlikla yaxrnlagdrr-

k=l
maq olar. Yuxarrda gosterdik ki, f-in Furye srastntn n-ci S,."ri f F*er gek-
k=t
lindeki cemlar igerisinde f-den en az meyl edenidir, yeni n-+* olduqda S,-+f.
Bu ise {<p,} sisteminin qapah olmasr demekdir. >
Terif 4. X normah fazasrnda hesabi har yerda srx sistem (goxluq) var-
sa, onda X-e separabel normah faza deyilir.
Bu terifden sonra yuxarrda qoydugumuz suallardan birincisine cavab
verek.
Teorem 3. Separabel Evklid fazasrnda ortonormal bazis var.
Bu teoremi isbat etmek tigrin aga$rdakr lemmadan istifade olunur.
Lemma 1. E separabet evktid fezasrnda ixtiyari {q"} ortoqonal sistemi
hesabidan gox deyil.
Separabel Evklid fezalartnda tam ortonormal sistemlerin varh$rnr isbat
etdik. Ortonormal sistemler rigun tamhq ve qapahhq anlayrglarr ekvivalent ol-
du$undan, ortoqonal qapalr sistemlerin varlr$rnr gostermeye ehtiyac yoxdur.
Yuxarrda baxrlan ortoqonal sistemlerin normalh$rnr ferz etmigdik.
Furye srrasr ve Furye emsallarr anlayrglannr ixtiyari ortoqonal sistem tigtin da
vermek olar.
Bele ki, onda ixtiyari 1p,] ortoqonalsistem tigrin Besset berabersizliyi
ill
n=l
*,,11',; = ll r ll' (121.3.15)
geklinde olar.
^488-
V.A.Mehrabov
Terif 5. Fez edek ki, x - normarr fezasrnda {-f,} cx ardrcrlhgr veril-
migdir. Ogar
Ve>0 IN. eN yn,m>N, lll"- f,,ll.e (121.3.16)
garti odenarsa, onda {f,} ardolhgrna X-de fundamental ardtctllq va ya
Kogi ardrcilhfi deyilir.
Terif 6. X - normalt fezastnda ixtiyari fundamental ardrcrlhq yr$rlrrsa, X
fezasrna tam (ve ya dolu) feza, ve ya Banax fezasr deyilir.
Ovvelki paraqafda baxtlan fezalann separabel oldulunu ferz etmigdik.
t ...
fndi ise separabellikden elave, baxrlan fezalarrn tamhlrnr da faz edaceyik.
Bagqa sozla, Hilbert fazalarrna baxaca$rq.
Qeyd edek ki, Hilbert fezasr dedikde, bir qayda olaraq, sonsuz olgulu
Evklid fazasr baga drigri[ir.
Belelikle, fez edek ki, E -tam separabel Evklid fezasr, {g,} ise bu fe-
zada mtiayyen oftonormal sistemdir. Bessel berabersizliyi gosterir ki, mtiey-
yen q ,c2,-.-,c,,... edadlerinin her hansr feE elementinin Furye amsallarr
olmasr trgtin i.,' srrasrnrn yr$rlmasr zeruridir. Tam Evklid fezalarrnda bu

n=l
gert hem de kafidir. Daha dogrusu, a9a$rdakr teorem do$rudur.
Teorem 4 (Riss'-Figer teoremi). Farz edek ki, {q,} - tam Evklid fe-
zastnda ixtiyari oftonormal sistem, c1 , c2, ..., cn,... ise ele ededler ardrcrlltsr-
drr ki,
Z"'r
k=l
$21.t.17)
srrasr yr$rlrr. Onda ele fe E elementi var ki,
cr = (f ,Qr)
va
t4 =u,f)=lltll'.
k=l
k=l
ll f,-r - f,ll' =11.,,*,e,*, +...+cn+pg n,.rll' = Z"'r .
k=n+l
(121.3'17) strasr yr$rlan oldu$undan ve E fazasrnrn tamhgrndan istifa-
da etsek, axrnncr mtinasibetdon grxrr ki, {r}
ardrcrlhgr mtieyyan feE ele-
mentine yr$rlrr. Daha sonra
' F.Riss (1880-1956) - macar riyaziyyatgrsr

^489-
analiz
(f ,g) = (f n,q,) + (,f - f ,,,9,) (121.3.18)
beraberliyinin sa$dakt birinci toplananr n>i olduqda c,-ye berabardir, ikinci top-
lananr ise
- f.,q,) | < ll
lu r-
r,ll ll q,ll
oldu$undan, fl* olduqda stfra yaxtnlagrr. (121.3.18) barabarliyinin sol tarefi
n-den asrh deyil, ona gore de bu berabarlikdo /?-)e olrnaqla limita kegsak,
alrrrq ki,
(f,g)=c,. '
Digar terefden,
^(nil\,
llr - nll'= [l -Z"oQo,f -Z,oeo)= (f ,n-ZA
ve n-+@ olduqda ll f - f"11' -+ 0 oldugundan grxrr ki,
2"1 =U,-f)'>
k=t
Nehayet, verilmig ortonormal sistemin tamh$r rigrin aga$ldakr vacib
meyan qeyd edak.
Teorem 5. E - tam separabel Evklid fezasrnda {9,,} ortonormal siste-
minin tam olmast ugtin zaruri ve kafi gart E-da bu sistemin birtUn elementlari-
ne ortoqonal olan stfrrdan ferqli elementin olmamasldrr.
S 122. Furye inteqrah anlayrgl
122.1. Furye srralannrn kompleks yazthgr
Tutaq ki,
f(n - + *2o ^cos nx +b, sin nx (122.1.11

Bilirikki, e'^ =cosAti sina. (x1
Ona gore
cosnr =ltu^' *"-*t)

.1 - ("*' *
stnnx *
-2i "-*')=;G-*' "*')
Bu eyniliklari (122.1.1)-da yerine yazsaq
-490-
V.A.Mehrabov
f(*) 5*i i@^ -

.
.)H
L -.t=1
u. bNi *;@,,-b,,ib-'o'
alarrq
I
co (a, -bni), c-, (a, + b,t)
2
gottirsek ., ' :
.r,
f(*) - 2r,",. (122.1.1,1
. . , .4=-?
alarrq, agkardrr ki, burada,c ,={ (kompleks qogma) 1x)-dan istifade etsek
(3)-den alarrq:
",
=L|,,r',t,!i'= ji,f @)(cosnx- i sin nx)dx =
: 1: n^
: =- I f(x)e-i(-')'dx
. 2Vl,
Axrrrnolart (122.1. 1'|de yazsaq, alanq
,f
Belelikle biz Furye.rsuasrnrn kompleks gakilde yazrlrgrnr ve emsallar

ugun uy$un ifadeleri altriq
=
*i tr,1e-'eo'at)
Qeyd edek ki,'(1t') srrasrntn n tertibli xiisusi cemi dedikde S, = iro

k=_n
baga dtigiJltrr. S = S, varsa, srra ylgrlan adlanrr.

lrg
Haqiqi deyigenli a(x) funksiyasr kompleks qiymetlar alrrsa:
cdx)=u(x)+iv(x) (u ve v heqiqi qiymetlifunksiyalardrr)
b bb
ot(x )dx = + i!v@ )d,
[u@)dx
I
baga du9[iltir
491-
analiz
122.2. Funksiyalann Furye inteqrallarr
gaklinda g6starilmasi
Terif 1. / funksiyasrnrn Furye inteqrah dedikda
[lr@cos r/ + 6(y) sin xyby (22.2.11

0
inteqrah baga drigriltir. Burada
a(y) = 1
7l ! f t)"otttdt, (122.2.21
b(y) = I t f t)ri"ttdt.
1T
1122.2.31
Qeyd edak ki, (122.2.2), (122.2.3) Furye emsallarr Ugrin olan dtisturlarr,
(122.2.1) ise Furye srrasrnr xattrladrr, lakin burada n-o gora cemleme her
hansr parametre gore inteqrallama ile evez olunub.
(122.2.2) ve (122.2.3)-ni (122.2.1)-da nezere alsaq
laQ)cosxy + b(y)sin xy)dy =

0
= cos v(x - t)dt (122-2.1'l

|T_*i_t(r)
Axrrrncr
lim
q)#
I roT orT tO"osy(x - t)dt, x€ (-oo,+oo)
TT _r_
limiti kimi baga dUgrilur, x qeyd olunub.

Demeli .S(ry) bu manada furye cemlerinin analoqudur. isbat olunur ki,
Teorem 1. Tutaq ki, /
mritleq inteqrallanandrr ve her bir noqtade trmu-
milegmig Holder gartini odayir, onda
f (x) = LT
tuo
orT fi) cos y(x - t)dt
:*
dtrsturu do$rudur.
Qeyd edek ki, gox asanhqla formal gosterilir ki, bu teoremin gertleri
daxilinde
f (x) = *T *T ,7t1eir<'-t) dt , 1122.2.1"1

burada xarici inteqral bag manada baga dtigUlur
492-
S. K. Abd u I I ayev, F. A. Abd u I I ay ev, V. A.M eh rabov
Aga!rda bunlarr izah edirik.

Bag manada inteqral anlayrgtnt verak.
ferif 2. Tutaq ki, p funksiyasr har bir sonlu intervalda inteqrallanandtr,
ager sonlu
+4
lim
q)+- I d*)dx
'4
n > 0,
limiti varsa, o IO{ia* inteqrahntn ba9 qiymeti adlantr vo v.p. herfleri ile
isare otunu ,, ,.p.i p1*)* =

Mis@)dx
eyni qayoa i" q"yri-r"*rrJ, ,n,"oralrn noqtada bag qiymati anlayrgt da
verilir
493-
EDEBIYYAT
<Duxrexronuq f.M. Kypc graS$epexqhanbHoro t4 t4HTerpanbHoro
r,tcthcneHun. B 3-x t. Asp,.7-e, crepeorhn. - M.: Hayxa,'1969.

Vlnaua B.A., Cagoaxuqufr B.A., CeH4oB 5.X. Mareuaruqecxufr aHanu3.
B 2-xt. V1sA.2-e, nepepa6. - M.: t4sg-ao Mocr. YH'ra, 1'985, 1987.
3oprav 5.A. rraareuarrqecxrfi aHantAa. B 2-xq. - M.: Ml-lHMO,2OO2.
KyRpnaqee fl.!. lrypc MareMarl4r{ecKoro aHanrsa. B 3-x r. - M.:
Burcr.uan uJKofla.
Kygpnaqea Il.[. xypc MareMarrl{ecKoro aHant3a. B 3-x r. - Buculas
l4ronucxnfi C.M. xypc MareMarrqecKoro aHanu3a. B 2-x r. - M.: HayKa,

1 990.
Py4r,rx Y. Ocnoaur MareMarhqecKoro aHann3a. VlsA. 2-e. - M.: Mnp,
1 976.
EueAoxe X. Ocxoeut coBpeMeHHoro aHanrga. - M.: Mnp, 1964

Syp6axn H. Teopun MHoxecrB. - M.: Mrp, 1965.
494-
Gagrr Kepru orrrbt A6gynnaee
Ayag Ar4xa ornbt A6gynnaee
Byrap A64ynna orrrbl Mexpa6oe
MATE MAT 14 I{ EC Kt4 T,I AHAJI I43
Yqe6xoe noco6ne gnn By3oa

(na aeep6ailAxaxcrorra nsure)
Eaxy, 201 1.
Negriyyat redaktorlan: U.Ganryeva,
A.Gaferova
Kompyuter tertibatr: A.imanova
Dizayner: S.edilov
$apa imzalanrb: 08.06.2011. Kalz formatr 70x100 1/16.

Sifarig 23.Hecmi 31,0 g.v. qay!50.
<<Bakr Universiteti> negriyyatr, Bakr, AZ 1148,Z.Xelilov, 23.

Riyazi Analiz

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Riyazi Analiz

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

S.K.Abdullayev, F.A.Abdullayev, V.A.

Azerbaycan Respublikasl Tehsil

Raygiler: f.-r. e. d., professor M.S.Cebrayllov (ADPU)

Sadig Kerim oglu Abdullayev, Fuad Agca oglu

Vesait mrielliflerin <Riyazi analiz> fenninden mtihazira metn-

@ <Bak Universiteti>t negriyyafi , 201 1

QOXLUOLAR VO iruirnS ANLAYIS|

$1. Qoxluqlarr nezeriyyesinin bazi elementlari 14

Heoial eDeDLoR goxLUGu

$12. Odedi ardrcrlhgln limiti. Yrgr lan ardrcrlhql 49

$19. Funksiya limitinin muxtelif tariflari 69

S22. umlrnx - 1............, 78

$29. Funksiyanrn noqteda kesilmezliyi ....... 89

5SS. gektindeki ifadeterin inteqrailanmasr...................

$67. Qeyri-mexsusi inteqrallar 210

fun ksiyaya nazoren xettilik. 212

EDED| SIRALAR NEZOR|YYOS|

$68. Odedi srranrn xrisusi cemlari ve cemi anlayrglarr 223

$77. Osas anlayrglar ve teriflar. Muntazam yr$rlma, Kogi meyarr.

QOXDOyigONLi FUNKS|YALAR NezoRiyyosi

586. m -6l9rihi R'fazasr. R'-demetrika, aglqveqapalr goxluqlar... 288

591. R' fezasrnda xatti struktur....... 307

PARAMETRDON ASILI ITTEORNIMR

5101. Parametrdan asrl adi inteqrallar.... 351

S03. eyrixatli inteqrallar.

S107. Saha anlayrgr. ikiqat inteqralrn terifi......... 390

S111. Sath anlayrgr. Sethin vektor-funksiya vasitesile verilmesi 407

5114. Qapah qefes uzre goxqat Riman inteqrah.

s1 16. Qoxqat qeyri-maxsusi inteqrallar 437

inteqraltn yrSrlmasr 440

SAHE NOZORIYYES|N|N ELEMENTLERI

5118. Skalyar va vektor sahalar...... 452

S120. Triqonometrik Furye slralarr 459

Kitab mrielliflarin Bakr Dovlet Universitetin mexanika-riyaziyyat fakul-

Movzularrn garh olunma ardrcrllrlr hem bu materialtn diger bolmelerla

Simvollar ve onlann igledilmesi qaydalan

Biz aga$rdakr simvollardan (igarelerden) istifada edeceyik. Bu simvollar

"B) = (1,n)" (lr)

dogru deyil, yani lPOogrudur,

1(:r. A, P(x)): Vxe e,(1r61)

9OXLUQLAR Ve iniXlS ANLAYtgt

$1. $oxluqlar nazeriyyasinin bazi elementleri

Biz muxtalif obyektlerle meglul oluruq. obyektlar mrieyyan xasserera

B c. A olarsa A va B goxluqlanna berabar goxluqlar deyilir ve

Terif 8. Faz edak ki, A c. M goxlugu verilib. M \ A goxluguna z4

< Owelco 1.-i isbat edek. ixtiyari ya g u gnr elementini

gotUrak.Onda xeM ye xc()ro,yeni harbir k=1,2,...,/, Ugun xGAo

drq ki, ."(!] nr).l,r,rnr,

Bunun isbatrnr asanhq ugun igaralerin komeyi ile vereceyik. YxefprQ\)

Dekar{ hasili deyilir ve X x I fimi igare olunur. x

Ferz edek ki, X xI Dekart hasili verilmigdir. {(*,y)e XxYl*-y}

Misat 1. Farz edek ki, X = h,3] va Y = [O,Z] Onda

$2. inikas ve ya funksiya anlayrgt

Terif 1. Ferz edek ki, X ve Y goxluqlarr verilmigdir. Oger mueyyen

fX -+ I funksiyasr verildikde deyaceyik ki, / inikasr X -da teyin

olunmugdur va Y -de qiymetler alrr. Bezen X goxlu$una funksiyamn teyin

2)(A=A) o (r (4=A), 2',)(A =a) e (f' te,)- a).

= (/-' (r t A,) = .f-, (B') \,f (l'))

Misal 1. I = Zxr beraberliyi gevrenin uzunlulunun onun radiusundan

Irq funksiyasrnr teyin edir. Bu da V :R..- -+ R. kimi

$3. Funksiyalann sade tesnifatl

funksiyasr biyektiv olacaq. Onda bu funksiyanrn tersi var. Ters funksiyanr G

$4. Funksiyalarrn kompozisiyasr

Ferz edek ki, X xI Dekart hasili verilmigdir. {(,y)e XxYl-y}

4. Toplama emali kommuativdir.Yani Y,y€ ft elemenileri tigtin

a. {(( y) n (, < )}= (x * z I y + w)