Bel Mova 6kl Valochka Rus Bel 2020

Беларуская
мова
Вучэбны дапаможнік для 6 класа
ўстаноў агульнай сярэдняй адукацыі
з беларускай і рускай мовамі
навучання
апуш ана
Мініст рствам адукацыі
спублікі еларусь
Мінск
Нацыянальны інстытут адукацыі

2020
Правообладатель Национальный институт образования

У К 11.1 1. ( . 1 1. 1 1.1)
К 1. е

А ў т а р ы:
Г. М. Валочка ( еларуская мова — нацыянальная мова беларускага народа ,
Тэкст , Паўтарэнне вывучанага ў класе , Стылі маўлення );
В. У. Зелянко ( Прыметнік ( — ), Лічэбнік );
С. В. Мартынкевіч ( Самастойныя службовыя часціны мовы , Назоўнік );
С. М. Якуба ( Склад слова. Словаўтварэнне арфаграфія , Прыметнік ( — ),
Займеннік );
Т. І. Бажкова ( Падагульненне і сістэматызацыя вывучанага за год )
Р э ц э н з е н т ы:
кафедра мовазнаўства і лінгвадыдактыкі ўстановы адукацыі еларускі дзяржаўны педа
гагічны ўніверсітэт імя Максіма Танка (кандыдат філалагічных навук, дацэнт, загадчык
кафед ры В зятко); настаўнік беларускай мовы і літаратуры вышэйшай кваліфікацый
най катэгорыі дзяржаўнай установы адукацыі імназія 1 імя . Скарыны г. Мінска
С М Шугніла
Умоўныя абазначэнні:
— правіла;
— рубрыка Успамінаем вывучанае ;
— рубрыка авары і пішы правільна ;
— рубрыка Скарбы мовы ;
— заданні, накіраваныя на ўзбагачэнне слоўнікавага запасу вучняў;

— дадатковыя пытанні і заданні, накіраваныя на замацаванне
ведаў і ўменняў па раней вывучаных тэмах;
— заданні творчага характару, накіраваныя на развіццё звязнага
маўлення вучняў;
— дадатковы матэрыял, размешчаны на электронным
адукацыйным рэсурсе еларуская мова. клас
(нацыянальны адукацыйны партал: : . . );
— спасылкі на заданні ( коды) для праверкі ведаў пры дапамозе
смартфона ці планшэта;
цокаль* — лексічнае значэнне слова тлумачыцца ў слоўніку;
здароўеф — зрабіць фанетычны разбор слова;
замакл — зрабіць лексічны разбор слова;
падземныс — разабраць слова па саставе;
сямёрасл — зрабіць словаўтваральны разбор слова;
васільковым — зрабіць марфалагічны разбор слова;
Ападае лісце сн — зрабіць сінтаксічны разбор сказа.
ISBN 978-985-594-582-7 Афармленне. НМУ Нацыянальны
інстытут адукацыі ,

Беларуская мова — нацыянальная мова
беларускага народа
§ 1. Беларуская мова
як адлюстраванне нацыянальнага бачання свету.
Літаратурная мова і народныя гаворкі
1. Прачы а . ас а ы з ча о с а а а б арус а мова.
Беларуская нацыянальная мова і яе формы
еларуская мова — гэта нацыянальная мова беларускага
народа. Нацыянальная мова — мова, якая з’яўляецца сродкам
пісьмовых і вусных зносін нацыі.
к іншыя нацыянальныя мовы, сучасная беларуская мова вы
ступае ў дзвюх разнавіднасцях: літаратурнай і народнадыялект
най. Кожная з гэтых разнавіднасцей мае свае сферы ўжывання
і свае формы бытавання. Мясцовыя гаворкі тэрытарыяльна і
функцыянальна абмежаваны. ны існуюць у вуснай форме і вы
карыстоўваюцца пераважна як сродак зносін сярод сельскіх жы
хароў.
Літаратурная мова абслугоўвае (паралельна з рускай) розныя
сферы дзейнасці беларускага народа. еларуская літаратурная
мова — гэта ўнармаваная, агульнапрынятая і абавязковая для
ўсіх членаў грамадства. снуе ў вуснай і пісьмовай разнавіднасцях,
мае разгалінаваную сістэму стыляў.
эта мова школы, друку, радыёф, тэлебачання, мастацкай
лі таратуры, гуманітарнай навукі і г. д. ( еларуская мова пра-
есійная лексіка )
Нацыянальная Літаратурная ыялектная

= + мова
мова мова

2. Прачы а аб і у. ас а ы о а розніва і ара урну мову
а ы на .
Літаратурная мова Дыялектная мова

арактэрна для ўсёй тэрыторыі арактэрна для пэўных мясцо
краіны васцей
Мае нормы Нормаў не мае
снуе ў двух варыянтах — вусным снуе толькі ў вуснай форме
і пісьмовым
3. Прачы а і ара на ва с ы. Вызнач і з і на ісаны на

б арус а і ара урна мов а і а носі а а наро ны авора .
І. Звычайна кожная нацыя атаясамліваецца з адной нацыя
нальнай мовай, напрыклад, французы — з французскай, шве
ды — са шведскай, палякі — з польскай, грузіны — з грузінскай,
украінцы — з украінскай і г. д. Аднак у сучасным свеце нярэдкія
сітуацыі, калі адна нацыя карыстаецца некалькімі мовамі. Ты
повым прыкладам можа служыць вейцарыя. вейцарцы —
адна нацыя, аднак карыстаюцца яны французскай, нямецкай,
італьянскай і рэтараманскай мовамі ( еларуская мова нцы-
клапедыя ).
ІІ. іпе́рь жысь намно́га лу́ччы, чым была́ ра́ньшы. Січа́с усё
ёсь: і ра́дзівы, і лісапе́ты, і мытацы́клы, і пла́цці ра́зныйі мо́д ныйі.
Пыгля́дзіш друге́й рас на ціпе́рішнійу мыладзо́ш і ду́мыйіш:
Вам ні прішло́ся знаць усё то́йа, што піріцірпе́лі калі́ та мы .
а а с ав в а ра б арус у мову рыв зі ры а ы і
а в р а ь а розн нн і ара урна мовы а наро ны авора .
4. Прачы а с .
еларуская мова з’яўляецца найважнейшым элементам куль
турнай спадчыны* беларусаў. Нацыянальнакультурная адмет
насць народа найперш выяўляецца ў лексічным складзе мовы.
Кожны народ вылучае і замацоўвае ў назвах найбольш важныя
менавіта для яго аб’екты навакольнага асяроддзя, свет рэчаў

і сваіх уяўленняў аб іх. Напрыклад, у мове беларусаў сустра
каецца каля дваццаці паняццяў назвы балота : балота, багна,
дрыгва, твань, бездань, дрыгвянік, алёс, імшара, імшарына і г. д.
У арабскай мове налічваецца каля назваў вярблюда. А ў бе
ларускай мове зафіксавана толькі адно адпаведнае слова.
У працэсе развіцця мовы за многімі словамі замацоўваецца
вобразнасімвалічнае значэнне, якое абумоўлена бытам, звычаямі,
культурай народа. Так, у кітайцаў і ў некаторых іншых народаў
белы колер можа ўспрымацца як сімвалл жалобы, смутку, а ў
бе ларусаў гэтую функцыю выконвае чорны колер. Назва квет
кі васілёк з’яўляецца сімвалам еларусі. ля Расіі сімвал Ра
дзімы — бяроза, а для нарвежцаў бяроза — сімвал вынослівасці.
Працяглы працэс культуры беларускага народа адлюстраваўся
таксама і ва ўстойлівых выразах: студ нт смаргонскай акад міі
і інш. (Паводле Шум ыка).
чым ра а на ы на ьна у ь урна а м нас ь наро а Пры
в зі ры а ы.
 Вы і ы з с у а ры а ы с о на ісанн і а ав а
на с у ным раві ам Права іс о, э, а Права іс у, ў Права іс а о
а ны зычны Права іс д, дз .
5. с анаві а ав нас ь амі рус імі і б арус імі выразамі.

у і ра а а с раванн на ы на ьна а бачанн св у
1. Соловья басням не кормят. а) Кухар спіць, а суп кіпіць.
. ла в мешке не ута шь. б) Не маё гарыць — не мне
. Моя хата с краю — н чего тушыць.
не знаю. в) З гутаркі хлеба не наясі.
. Солдат сп т — служба дёт. г) Лес чуе, а поле бачыць.
а і ы б арус і ры аз і. Па р с і с овы у і о ь ас ь
і ар і у а н су а а .
6. Па ры у вусна вы азванн на а ну з м і ара урна мова

і наро ны авор і арус а мова а с раванн на ы на ь
на а бачанн св у .

Тэкст
§ 2. Тэкст і яго асноўныя прыметы. Падтэмы тэксту.

Ключавыя (апорныя) словы і сказы ў тэксце
7. а о ні вы азванні.
... — гэта выказванне, у якім сказы звязаны па сэнсе і гра
матычна.
Сказы ў тэксце аб’яднаны тэмай і асноўнай думкай.
... — гэта тое, пра што гаворыцца ў тэксце.
... — гэта тое галоўнае, што выказаў аўтар у тэксце. на перадае
адносіны аўтара да напісанага, яго ацэнку падзей ці з’яў.
а тэксту можна падабраць ... . У ім могуць быць выказаны
як тэма тэксту, так і яго асноўная думка.
ас а ы о вы в а ра с . ым н а розн ва а а асоб
ны с аза
8. Вызнач і з за а о а ра а ь му а і асно ну
ум у. б рун у сва м р аванн .
Летні дзень , ары лесу , Слаўны сын з Полацка , чод
рыя дары лесу , Летні дзень год корміць , Падарожжа па
родным краі , Ніколі не забудзем , Родная зямля , Любіць
і шанаваць родную зямлю .
9. аз зь с мы с осаба сув зі с аза у с . а са с м а

ав а ас о наму с осабу а а ара ьнаму ас а ы
зв зва а с азы с ры ас о на сув зі ара ьна сув зі.
1) 1

) 1
10. і мо на назва ь рыв з на вы азванн с ам аму

і ы раві ьна афарм чы ача а і ан о на а с аза.
Увосень на пустцы побач са школай дзеці пасадзілі каштаны
саджанцы былі маладыя і тонкія, таму ўсю зіму дзеці перажыва
лі, ці не змерзнуць яны, ці прымуцца і вясной на ўсіх шасці
дрэўцах з’явіліся вялікія, радасназялёныя лісточкі каштаны
прыня ліся бы лая пустка стала вельмі ўтульным і вясёлым месцам
(Паводле Пшонік).
 азаві рым ы с у і а ім ара арыс ы у ры н аб о нас і
арыс а с аб і а .
Асноўныя
Характарыстыка прымет тэксту
прыметы тэксту
Тэматычнае Усе сказы і часткі тэксту раскрываюць яго тэму
адзінства і асноўную думку
Паслядоўнасць У тэксце думка развіваецца паслядоўна, кожны
новы сказ дапаўняе і працягвае змест тэксту
Звязнасць Сказы ў тэксце звязаны паміж сабой з дапамогай
паслядоўнага ці паралельнага спосабу сувязі. Пры
паслядоўным спосабе думка перадаецца пасля доў
на, кожны наступны сказ звязаны з папярэднім,
раскрывае і дапаўняе яго; пры паралельным споса
бе ўсе сказы раскрываюць і дапаўняюць змест пер
шага сказа
Разгорнутасць Наяўнасць у тэксце некалькіх падтэм, з дапамогай
якіх раскрываецца (разгортваецца) тэма
Завершанасць Тэкст лічыцца завершаным, калі ў ім цалкам рас
крыта тэма (з пазіцыі аўтара)

11. Прачы а за а ова с у. і мо на а ім вызначы ь му
с у вы ума ра о мо а бы ь с
чы а чы ра зь с і ас рабу а вы з ны с ова
з а а а а ра о н.
Кацяня і Тузік
Па цёмнай дарозе ў халоднае дажджлівае надвор’е ішло ма-
ленькае кацяняс. Было яму так холадна і страшна, што слёзы
самі каціліся з вочак. Кацяня завярнула ў першы двор вёскі
і вырашыла тут заначаваць. Аблюбавала для начлегу пустую
сабачую будку. Так прайшла ноч.
Уранку, як толькі ўзышло сонейка, настрой кацяняці па леп
шыўся. но ўжо хацела парадавацца новаму дню, але тут з’явіўся
Тузік. н адразу накінуўся на няпрошанага госця. Падняўся
такі піск і вэрхал, што з хаты выбеглі гаспадары. што яны
ўбачылі Тузік круціўся вакол сябе, каб схапіць зубамі кацяня,
якое ўчапілася за яго хвост і матлялася на ім, нібы шарык.
Дзядуля з цяжкасцю разняў забіяк. Пакрыўджаны сабака
забіўся ў будку, а бабуля забрала кацяня ў хату. Гаспадары
накармілі і напаілі яго, пасадзілі на печ пагрэцца. Ад удзячнасці
кацяня завуркатала.
Так і засталося яно жыцьф у бабулі з дзядулем. Праз нека
торы час кацяня з Тузікам пасябравалі. Нават елі з адной міскі
(Паводле і ыпарові ).
Прачы а с вы уча чы о асам вы з ны с овы. і а ав
а зм с с у ва ым м р аванн м ра о вы ума чаму а
а бы ос
аз зь с му рас ры мы і асно на ум і с у.
Т К С Т
Тэма
Падтэма 1 Падтэма Падтэма Падтэма

Начлег ойка Тузіка Кацяня Кацяня
у пустой з няпрошаным забралі і Тузік
сабачай будцы госцем ў хату пасябравалі

ас а ы о ь і а м вы арыс а а ар а о аб рас ры ь
му. і су а а ь ны з абза амі
азаві а орны чавы с овы о на а м . і а ама а ь
ны зразум ь с нс с у
Апорныя (ключавыя) словы — гэта словы, якія пера

даюць асноўную інфармацыю тэксту. эта могуць быць асоб
ныя словы ці спалучэнні слоў і нават цэлыя сказы.
12. а і ы с азы а о ас о нас і аб а рыма с с .

с а ра у чаны і ары рас ры у і.
1. б ля сабралася ў г ц . . Ст к н ч.. захацеў м л
к , пазваў б б лю, але ян н дг кнулася. . Т т д дзя.. й
зале(з с) л ж к к т К зьм з пяв ў зн ём ю ц ю п ню.
. К л ўнукі Стасік і Наталка з н лі, б б ля ціхен..ка пайшла
(з с) хаты. . Ст к п л ..ся п б дз ў Н т лк . . з ..
супакоіліся і зноў з н лі. . Р н ц й б б ля д ла к жн м п
вял кім к в лк п г , к .. к д ла з т , шт ён п льн в ў
дзя.. й м не было т шн (Паводле В Віткі)
§ 3. Паглыбленне паняцця пра апавяданне,

апісанне і разважанне
13. Вызнач і з с а з а а ав анн м і а ісанн м
а і разва анн м. ва м р аванн аб рун у .
І. Аднаго разу малы ранцішак надумаў зрабіць сабе пячат
ку. Акуратна вы́разаў на дошчачцы літары, а пасля ўзяў з печы
сажы, змяшаў са шмальцам* і густа намазаў пячатку. А пасля
прыклаў яе да тонкага беласнежнага абруса, што ляжаў на стале.
кі жах Замест прыгожых літар стаялі нейкія незразуме
лыя знакі. Каб схаваць надпіс, ранцішак хуценька перавярнуў
абрус. — о цуд Пасярод стала́ цяпер зграбна красавалася
пастараславянску выпісанае — настаўнік жа заўсёды хваліў
ранцішка за пісьмо — слова СК Р НА (Паводле А Клышкі)

ІІ. Помнік легендарнаму земляку быў ус
таноўлены ў Полацку ў 1 годзе. Асновай
для помніка Скарыну служыць верхняя па
верхня ступеньчатага цокаля*, які мае па ме ры
метраў. Агульная вышыня яго 1 метраў.
У скульптуры вядомы беларускі дзеяч выяўлены
апранутым у спадаючую мантыю*, у яго левай
руцэ — кніга, сімвал ведаў. Скарына пра нешта
засяроджана думае, падпёршы галаву правай
рукой ( ід па еларусі )
ІІІ. ранцыск Скарына стварае ў Празе першае ў гісторыі е
ларусі выдавецтва, дзе на працягу 1 1 —1 1 гадоў выдае кнігі
на старабеларускай мове.
Паўстае пытанне: чаму Скарына выдаваў свае кнігі ў Празе —
сталіцы Чэхіі Магчыма, яго прываблівалі чэшскія друкарні,
якія славіліся на ўсю ўропу, магчыма, мелі значэнне трыва
лыя сувязі паміж ВКЛ і Чэхіяй. Можа быць, яго прыцягвала
сюды ўвогуле надзвычай высокая культура чэхаў... ясспрэчна
адно: дзейнасць у Празе з’яўляецца самым плённым перыядам
у біяграфіі Скарыны (Паводле А агданавай)
а праця́г
14. а о ні с мы ы а ма нн . ас а ы ра асаб івас і о
на а з і .
1) Пачатак дзеяння
) Агульнае ўяўленне
аб прадмеце апісання
умка, якая
)
даказваецца
15. Прачы а с . Вызнач о ы аб рун у сва м р аванн .

лопчык катаўся на каньках і нечакана праваліўся пад лёд.
зеці, якія гулялі побач, закрычалі, забегалі. Ніхто з іх не адва
жыўся кінуцца на дапамогу.
1
На шчасце, берагам ішоў салдат. Пачуўшы крыкі, ён скінуў
шынель і шапку і скокнуў у ваду. Неўзабаве ён узняў хлопчыка
над галавою. Вада была салдату па шыю, і ён пайшоў да берага,
крышачы лёд.
Сабраліся людзі. Прыбегла маці хлопчыка. Плача ад радасці,
дзякуе салдату, дамоў запрашае абсушыцца. А той выліў ваду
з ботаў, надзеў шынель і шпарка пабег у свой ваенны гарадок.
Ніхто не паспеў нават імя ў яго спытаць. ў твар ніхто не запомніў
(Паводле В ом анкі)
Вы і ы з с у а орны чавы с овы і выразы. б рун у
сво выбар. П ра а ы с з і а амо а . і с а ана бы о а зрабі ь
16. і ы с ус а чы ра у чаны і ары і рас рыва чы

у і. б рун у о рына нас ь а ы у а ісанн .
Фантан «Беларусь»
У год..е на плош..ы Незалежнасці ў Мінску з(?)явіўся
фантан еларусь . го ўпрыгожваюць тры бронзавыя буслы
на в..нкул з калос..я, якія сімвалізуюць нашу краіну. Птушкі
ўзлятаюць над шкляным купалам дахам пад..емнага гандлё
вага ц..нтра. Вакол купала размешчаны выявы гербаў (?)аблас
ных ц..нтраў еларусі.
Па перыметры круглага бас(?)ейна б(?)е больш за стру
сн
меняў вады. кляны купал адлюстроўвае іх бляск. Таму ў
сонечны дзень фантан нагадвае в..лізны брыл..янт (Паводле
арыла).
аз зь ма на фан ана на во а ы вуч бна а а а мо ні а.
і а ав а вы ва фан ана о назв а а аз на ы анн
вы арыс о ва чы с му ы у разва анн .
17. Прачы а а орны с овы з с овы. і мо на а і з а а а а

ім бу з зм с вы азванн ы з нні мо у ь бы ь ра а з ны з а
амо а з с ова
Падкраўся, упала, падлятала, па́дала, адвяла, узнялася, па
ляцела.
а зі с вы арыс о ва чы а орны с овы.
11
Паўтарэнне вывучанага
ў V класе
§ 4. Словазлучэнне і сказ. Знакі прыпынку

ў простых і складаных сказах
18. уа н сі р у і ру у час і с аза . азы рачы а .
Словазлучэнне раздзел навукі аб мове, у якім вывучаюц

ца правілы пастаноўкі знакаў прыпынку.
Сказ гэта спалучэнне двух або больш слоў, звя
заных паміж сабой па сэнсе і граматычна
(з дапамогай канчаткаў).
Сінтаксіс асноўны сродак перадачы думкі пра пэў
ныя прадметы і з’явы; выражае законча
ную думку і мае інтанацыю завершанасці.
Пунктуацыя раздзел навукі аб мове, у якім вывучаюц
ца словазлучэнні і сказы.
19. Прачы а с . фарму о му і асно ну ум у.

Чароўны кошык
абуля з Марынкай ужо з самага ранку былі ў лесе.
— Ну, унучка, хваліся і шмат сабрала
Марынка зазірнула ў бабулін кош. Колькі грыбоў А ў яе —
адзінф баравік
— Пачакай, я ж не навучыла цябе чароўным словам. Нахіліся
да кошыка і прашапчы: пад ялінкі і галінкі, пад лісточкі пагля
дай, усе грыбочкі пазбірай
1
Марынка нясмела зашаптала. раптам угледзела лісічку, а
потым і цэлую сямейку. зяўчынка перабягала з месца на месца...
— Навучыў цябе кошык грыбы збіраць уд — пахваліла
бабуля.
— эта ж не ён, а я пад кожную травінку, пад кожны лісток
за глядвала. уды толькі ў казках бываюць — засмяялася Ма
рынка.
ома радасныя Марынка і бабуля прыгатавалі смажаныя лі
січкі са смятанай (Паводле Т унта).
Прыв зі з с у ры а ы с аза розны а м вы азванн
і ін ана ыі. б рун у ас ано у зна а ры ын у ан ы с аза .
Вы і ы с аз і а ав а нас у на с м
і .
азаві а о ны і а аны ч ны с аза. а і ы с ма чымы
с оваз уч нні. базнач а о на с ова с оваз уч нн .
20. Прачы а с азы. ас умач рава іс вы з ны і ар.

1. Памый грыбы. Парэж іх, але не вельмі дробна.
. ачакайся, калі вадкасць ад грыбоў выпарыцца, і падсмаж
вай лісічкі 1 —1 хвілін. Крыху пасалі, але не злоўжывай.
. робна парэж цыбулю і абсмаж яе ў алеі*. Калі цыбулька
стане залацістай, дадай лісічкі.
. Выкладзі смажаныя лісічкі на та
лерку з варанай бульбай. адай пятрушку,
кроп. Можаш частаваць сям’ю.
. Пакладзі ў патэльню з грыбамі смята
ну і гатуй 1 хві лін (Паводле Т унта)
азм с і с азы а о ас о нас і аб а рыма іс р ам н а ыі
а ры а аванні сма аны ісіча са см ана . Прачы а с .
Вы і ы з с у ры а ы с аза рос ы с аз рос ы с аз
з а на ронымі ч намі с а аны с аз са з учні ам калі.
ры а аванн о с равы вы в а ас а ы ра а
сваім а на асні ам.
1
У еларусі шмат розных рэк. а лоўныя рэкі еларусі: ня
про, Прыпяць, ярэзіна, Сож, Нёман, Заходняя звіна. оль
шасць гарадоў пабудаваны на іх берагах, бо нашы продкі сяліліся
звычайна каля рэк і азёр.
сцьф сярод нашых рэк адна незвычайная. эта рака Няміга.
У старажытным Мінску яна з’яўлялася ракойвуліцай. Па ёй
плавалі на чаўнах тагачасныя гарадскія жыхары. Раней Няміга
была прыгожая, а потым звузілася змялела. Сёння яна цячэ
ў падземнайс трубе пад вуліцай Няміга ў Мінску.
Рэкі — гэта блакітныя шляхі Белаpyci, а азёры людзі ласкава
называюць яе «блакітнымі вачыма». Самыя вялікія азёры — гэта
Нарач, Чорнае, Асвейскае, раслаўскія, Свіцязь. Амаль кожнае
возера хавае мноства таямніц загадак... (Паводле інт рн т-
р сурсаў)
о з а б а і нымі амі арусі а о б а і нымі
вачыма вы ума чаму а ар робі ь а і ара нанні
азаві а о ны р і арусі самы в і і аз ры.
а о ь і с нсавы час а мо на а з і ь с Пра о аворы а
о на з і
і ы час у у о рас азва а ра н звыча ну ра у а ру сі.
чым н звыча нас ь Вызнач ім с осабам зв зва а с а зы а
час ы. Па р с і с овы ры а амоз і с азы зв заны амі сабо .
а зі с му вы з на а с аза. Вызнач о бу ову. азаві
а о ны і а аны ч ны с аза. б рун у ас ано у зна а ры ын у.
22. і ы с . ас ры у і а асу рым ні і а назо

ні а . базнач а о ны с овы с оваз уч нн з рым ні амі.
Беларускае мора
Так нярэдка называюць Нарач. Нарач адносіцца да азёр, якія
не зарастаюць раслінамі. У такіх азёрах ( ысты), (празрысты),
(багаты) на кісларод вада. Такія (вялікі) і (глыбокі) азёры на
зываюць алігатрофнымі. У іх адбываецца (безупынны) рух вады
ад ветру і ад (глыбінны) плыней. зякуючы гэтаму (прыбяр ж-
ны) паласа не ператвараецца ў балота, а возера заўсёды чыстае
і адкрытае (Паводле В Вольскага).
1
§ 5. Гукі беларускай мовы. Іх вымаўленне
і абазначэнне на пісьме
23. с анаві а ав нас ь амі асно нымі фан ычнымі за онамі
б арус а мовы і і ара арыс ы амі.
1) аканне а) пераход е ў я
) яканне б) пераход д у дз’
) дзеканне в) пераход т у ц’
) цеканне г) пераход о ў а
Прыв зі ры а ы і і с ру ь і .
24. Прачы а с . ас умач на ісанн вы з ны і ар.

Алфавіт
Ужо ў другім тысячагоддзі да н. э. жыхары Усходняга Між
земнамор’я імкнуліся палепшыць і спрасціць вядомыя ім іероглі
фы і клінапіс. этую справу давяршылі фінікійцы*. У іх з’явіў
ся першы алфавіт з літар. Алфавіт, ці азбука, — гэта збор
пісьмовых знакаў — літар. Кожная літара азначае на пісьме адзін
гук, з якіх складаецца мова.
эты алфавіт меў вялікі недахоп. У ім былі толькі зычныя
літа ры. Уявіце, што напісана бк. кое ж гэта слова ык ,
бок Невядома рэкі, запазычыўшы фінікійскі алфавіт, да
бавілі галосныя літары. ольшасць алфавітаў свету, у тым ліку
і беларускі, маюць фінікійскае паходжанне ( історыя Стара-
жытнага свету )
і а фаві ічы а р ым о і чаму а ра ава о
о а о анн ма б арус і а фаві
ас а ы ра асаб івас і б арус а а а фаві а у ара нанні з рус а
мова .
25. азм р у с овы а ру а у а ав нас і з рафамі аб і ы.

а і ы а а ав нымі ічбамі с ы і.
У з о р: Весела, ...
2. Траўка, ...
1
Весела, вяселле*, траўка, вугал, пайшла, легенда, падышлі,
гэты, заінець, пясняр, каля ўвахода, пералаз, бярозка, займець,
паўза, восеньскі, абысці, расказаць, у школе, памяць.
Правапіс Правапіс Правапіс Правапіс Аглушэнне
е я ў прыстаўных ы й пасля зычных
зычных прыставак у канцы ці
сярэдзіне слова
1
26. і ы ры аз і і рыма і ус а чы ра у чаны м і зна

і а ос раф. ас умач і рава іс.
1. Напалоханая варона і вераб..я баіцца. . зе гул..тай
ходзіць, там зямля не родзіц.. . . Родная зяме л..ка — як змо
ранаму пасцел..ка. . ураўлі ляцяц.. нізка — зіма ўжо блізка.
о ры аз ы аворы а ра наро ну рым у вы разум
с нс ін ы выраза
азаві с овы у і а быва а а у нн зычны у а .
27. Прачы а с . ас умач рава іс ра у чаны і ар і рас

ры у і.
Верабей — птушка зусім не шкодная, а карысная. Св..іх пту
шанят вераб(?)і выкормліваюць тол..кі нас..комымі.сн (?)учоныя
па(д т)ліч..лі, што адна пара вераб(?)ёў знішчае на працягу
дня каля пяцісот розных шкодных нас..комых. Калі ж вераб(?)і
(д дз)яўбуць часам ягады ці крадуць зерне, то лічыце гэта
(у ў)знагародай ці нават заработнай платай за пільную ахову
ўрад..аю ад шкоднікаў (Паводле В Вольскага).
а і ы с а ы о у.
28. а і ы за а і ус а чы ра у чаны і ары і рас рыва чы

у і. і з вы рыро ы за ыфраваны і
1. е(г х)ла ліска каля лесу блі(з с)ка, ні
сце(ж ш)кі, ні даро(ж ш)кі, тол..кі з..ла тыя
ро(ж ш)кі.
1
. (е я)(з с) рук, б(е я)(з с) но(г х),
а ва роты адчыняе.
. М..не ўсе просяць, (у ў)се чакаюць, а як прыйду,
хавацца пач..наюць.
§ 6. Слова, яго лексічнае значэнне

29. Прачы а аб і у. ас а ы на аснов ра ру ы с о а
во знач нн . Прыв зі асны ры а ы.
Адназначныя словы, якія маюць адно лексічнае значэнне: сініца,

словы жыта, весяліцца
Мнагазначныя словы, якія маюць некалькі лексічных значэнняў:
словы мед ыя манеты — мед ыя валасы
Прамое асноўнае лексічнае значэнне слова: ра а — прыродны
значэнне слова вадаём, які пастаянна ця па пракладзеным вадой
р ыш ы ад вытоку ўніз да вусця (пайсці на раку)
Пераноснае лексічнае значэнне слова, якое ўзнікла на аснове
значэнне слова падабенства: ра а — няспынны паток аго-небудзь,
вялікая колькасць (людская рака)
Сінонімы ловы, якія называюць адзін і той жа прадмет, з’яву,
дзеянне ці прымету, адносяцца да адной часціны
мовы, але парознаму вымаўляюцца і пішуцца: га-
ворка, гутарка, размова
Антонімы словы адной і той жа часціны мовы з супрацьлеглым
значэннем: высокі — нізкі, праўда — хлусня
Амонімы словы адной і той жа часціны мовы, аднолькавыя па
гучанні і напісанні, але розныя па значэнні: аўсянка
(каша) — аўсянка (птушка)
30. Прачы а с . ас ры с нс с аза В і і аб з у за

ва обра с р а .
Лупа
Часта, калі лькаф з маці прыязджалі да дзядулі, дык заста
валі таго за разгадваннем розных шарад, крыжаванак. зед
падносіў да самых акуляраў газету і моцна прыжмурваў вочы.
1
— Навошта ты, дзеду, разгадваеш гэтыя галаваломкі — дзі
вілася лька.
— ык жа стары я. Многае забываюся. Трэнірую, калі можна
так сказаць, сваю галаву. Толькі вось зрок з кожным днём робіцца
слабейшым. рабнейшыя літары і праз акуляры ледзь адрозніваю.
А неяк у адной з гарадскіх крамаў лька ўбачыла на вітры
не круглае ў аправе шкло і папрасіла маму купіць дзядулю тое
вялікае вока.
Калі лька ў чарговы прыезд падарыла дзеду лупу ў чорнай
аправе, той вельмі ўзрадаваўся:
— Ну і расчуліла ж ты мяне, унучачка. Сапраўдная малайчы
на япер самы мудрагелісты сканворд ці крыжаванку разгадаю.
ніякіх акуляраў не трэба. Вялікі табе дзякуй за тваё добрае
сэрца (Паводле М аніленкі).
Вы і ы с овы і выразы і а ав а ь знач нн ав іча ьна
ва авы ну а о а рав . ча о но вы арыс о ва а
Вызнач о са знач нн рыв з ны с рава а ав а о наму
са с о .
арада ульнязадача, у якой фігуру з перакрыжаванымі ра
дамі клетак патрэбна запоўніць літарамі так, каб па вер ты
калі і гарызанталі атрымаліся патрэбныя словы; красворд.
Крыжаванка ульнязагадка, у якой тлумачэнне слоў падаецца ў
квад раціку прама ўсярэдзіне сеткі, а словыадказы ўпіс
ваюць па напрамках, паказаных стрэлкамі.
Сканворд Загадка, у якой загаданае слова падзяляецца на част
кі, а кожная частка нагадвае самастойнае слова, якое
трэ ба адгадаць, каб выйшла галоўнае слова.
Вызнач і а носіны існу ь амі с овамі красворд і крыжаванка.
31. Прачы а і раз а а ара ы з а амо а ма н а а аза

і а ав а ь р ым с а ам за ыфраваны с о . азы за і ы .
Слова першае красуе
Праколе рка дужа
Слова іншае, трэцім слове
то ў коле, — зікай ружай.
У Мазго
1
Першая частка — А разам дзве гэтыя часткі
ыве ў акіяне. Складзём —
Частка другая — Краіну ў Азіі
Выклічнікам стане. Мы назавём.
М Пазнякоў
а амо а умача ьна а с о ні а рас ры с нс вы з на а
с ова.
32. Прачы а с оваз уч нні. Вызнач у і з і рым ні і ы ы

рамым а і у раносным знач нні.
1. Пустое вядро, пустая размова.
. Злы сабака, злы час, злы мароз.
. Стары чалавек, старая хата, старая газета.
Па б ры ан онімы а рым ні а . а і ы выразы арамі.
У з о р: пустое вядро — поўнае вядро.
33. Прачы а ар о ны в р . Пазн ова. на зі ім фраз а

а ізм рас умач о знач нн .
Што на носе?
Мой дзед Антось кляпае косы
кажа мне: касьба на носе.
А я гляджу на дзедаў нос —
артуе, мабыць, дзед Антось.
а о ча о ас а а ар о ны ф
34. а і ы ры аз і ус а чы н аб о ны а с нс ан онімы.
1. Новых сяброў набывай, ды ... не забывай. . Лепш трошкі

зрабіць, чым ... нагаварыць. . Любіш узяць — любі і ... .
. Ластаўка дзень пачынае, а салавей ... . . обрае чуваць далё
ка, а ... яшчэ далей. . Старасць слабая на ногі, ды ... на розум.
1
Стылі маўлення
§ 7. Маўленчая сітуацыя і яе прыметы.

Стылі маўлення (паўтарэнне)
35. а о ні с му. ас а ы а ча о за а ь на ы вы азванні.
МА Л НЧА С ТУА
 з адным чалаве  у неафіцыйных  паведаміць пра

кам; абставінах (дома, нешта;
 з многімі людзь мі на вуліцы);  абмяняцца дум
 у афіцыйных камі;
абставінах (у шко  уздзейнічаць
ле, на сходзе) на субяседніка
36. Прачы а . ара арызу ма нчу сі уа ы з а ора на

с му .
Кася
Кажа маці Кася: Уздыхае маці:
— За ўсіх я лепшая ў класе. — Кася,
Мне даюцца ўсе прадметы. Ты дарма не заракайся,
Крочу я наўпрост да мэты — Самаўпэўненасць заўсёды
ыць заўсёды першай, Чыніць людзям перашкоды.
ыць заўсёды лепшай. ураўкін
вяр це ўваг
У залежнасці ад маўленчай сітуацыі (з кім гаворым, дзе
і з якой мэтай) мы выкарыстоўваем розныя стылі маўлення.
Кожны стыль мае свае пры меты: мэта і сфера выкарыстання,
моўныя сродкі.

37. Прачы а і вызнач і рым ы ара арызу ь у ар овы
с ы ь а і наву овы і мас а і.
Прыметы стылю
з якой мэтай дзе моўныя
выкарыстоўваецца выкарыстоўваецца сродкі
абмяняцца думкамі, вы падчас гутаркі ў неафі гутарковыя словы
казаць пачуцці, запы цый ных абставінах і выразы, дыялог
тацца пра нешта
вобразна апісаць пэўныя у творах мастацкай літа эпітэты, параўнан
з’явы, прадметы, падзеі ратуры і вуснай народнай ні, словы з перанос
творчасці ным значэннем
паведаміць навуковыя у падручніках, слоўніках, тэрміны
звест к і, растлумачыць даведніках, энцыклапе
сут н асць якойнебудзь дыях
з’явы ці прадмета
ас а ы чым а розніва а мас а і і наву овы мас а і і у ар

овы с ы і.
38. Прачы а вы азванні. Вы арыс о ва чы зв с і з аб і ы аб

рун у рына нас ь с а а на а с ы .
І. Ажыны падобныя да малін, толькі трошкі буйнейшыя. Па
колеры не чырвоныя, а чорныя, з шызым тумановым налётам
амаль на кожнай ягадцы.
Прайсці праз ажыннік не так проста, бо ён мае
вострыя калючкі. Але ажыны вартыя таго, каб
хадзіць па іх. Ажынавае варэнне вельмі духмянае
і прыемнае на смак, а свежыя ягады выдатна пра
ганяюць смагу (Паводле У гоўдзіка).
ІІ. Ажы́ны — паўкустовая расліна з роду маліны.сн этак жа,
як і чорныя маліны, пладаносіць на двухгадовых парастках, якія
за перыяд вегетацыі дасягаюць — метраў даўжыні, утвараючы
сапраўдныя зараснікі. Найбольш распаўсюджаныя гатункі ажы
ны — Збытная, Тэхас, Агава Чарнаплодная і інш. Памер ягад — ад
сярэд ніх да вельмі буйных (1 —1 г) ( лектронная нцыклапедыя).
1
39. Пазна в і а а ісанні. а а за а і . ра ова .
Узімку цыбулінка спіцьспачывае.
Прачнецца — і кветкі на волю пускае.
ай снегф, хай мароз — у вясновым падлеску
Красуюць блакітныя кветкі — ... .
оўтае сонейка ў белых пялёстках —

Кожны з нас ведае кветачку простую.
П’ёмф з ёй гарбату (прастуда міне),
З ёю варожым (кахае ці не).
ык пра якія тут кветкі гамонка
Ты здагадаўся Вядома ж, ...
а ар а ісва в і ро і о а с ы наву ова а і мас а

а а вы арыс аны з а м а Прыв зі ры а ы мо ны сро а
ара рны а а с ы .
і зв с і з за а а мо на вы арыс а ь наву ова а а ісанн
в а Выб ры у інфарма ы і а і ы бу в у наву овым
с ы і. ас а ы і вы ма а рас іна з і вы арыс о ва а
ча ав ам.
Пас рабу самі с ас і за а у ра в у рас іну ыв у і аро
ніну а іса ы ара рны асаб івас і.
40. Вы і ы з бо а а ручні а вуч бна а а амо ні а а а

са ры а вы азванн наву ова а с ы .
§ 8. Афіцыйны стыль маўлення, яго жанры,

сфера выкарыстання
41. Прачы а с . а о і з о м а н на ісаны
Артыкул 2. Дзяржаўныя мовы, іншыя мовы ў Рэспубліцы
Беларусь
У адпаведнасці з Канстытуцыяй Рэспублікі еларусь дзяр
жаў нымі мовамі Рэспублікі еларусь з’яўляюцца беларуская

і ру ская мовы. Рэспубліка еларусь забяспечвае ўсебаковае раз
віццё і функцыянаванне беларускай і рускай моў ва ўсіх сферах
грамадскага жыцця ( акон Аб мовах у спубліцы еларусь )
42. Прачы а аб і у. ас а ы на аснов аб рым а афі ы

на а с ы з о м а і з вы арыс о ва а асно ны анры .
Стыль з якой мэтай выка- дзе выкарыстоў-
жанры
рыстоўваецца ваецца
Афіцыйны даць канкрэтныя ўка у справаводст ве, аб’ява, заява,
занні, парады, прад галіне закана даў распіска; за
пісанні, паве да міць ства, права кон, указ, па
інфармацыю станова
43. Прачы а . б рун у рына нас ь с у а афі ы на а

с ы .
Аб’ява
У сераду, 1 лістапада, у 1 гадзін у актавай зале адбудзецца
лекцыя на тэму Сродкі бяспекі ў інтэрнэце . Лек тар — старшы
інспектар па справах непаўналетніх В. А. олуб.
Запрашаюцца вучні — класаў.
Адміністрацыя школы
а за ача а а с у і час і ім мо на вы з і ь і
час іны мовы рава а ь у с вы ума чаму
У аб’яве паведамляецца пра мерапрыемства (сход, кан

цэрт, экскурсію, лекцыю, сустрэчу з пісьменнікам, заняткі
гуртка і інш.).
акладна называецца дата, час і месца правядзення ме
рапрыемства.
Унізе, з правага боку, звычайна ўказваецца, хто робіць
аб’яву.

44. а і ы аб ву аб ас нні ур а на ры а б арус а
мовы чы а ьні а ыво с ова ама ара у а і ін . .
45. Прачы а с ав ам нн . аму но а расавана і с ь

у ім рым ы афі ы на а с ы азаві і .
Як трэба паводзіць сябе з інтэрнэт-тролем?
1. Не карміце троля. му патрэбна ваша
ўвага. н радуецца, калі ўдалося вывесці не
кага з раўнавагі. гнаруйце яго
. Не плюсуйце, не мінусуйце.
. Не адказвайце ў каментарыях.
. Пазначайце як спам, чорны спіс .
і су ы а іс вы а і н бу зь з ін рн ро м
р ба с б аво зі ь у ін рн а і вас а ры а абра а ь
зн ва а ь с ы ьна выво з ь з ра нава і
Па ры у с і рав зі у ар у на му ро ін у ін рн .
46. аз зь зор на і санн

а раса на анв р . о разм
чана вым в р нім ву о
у ра вым ні нім
о а і а ра чы
о а і а рыма ьні
47. ві сі уа ы . Ва ас
рыма з у ар аніза ыі су
с р чы са зна амі ым з м ом в
ранам ва ны ра ы ісьм нні ам
асмана ам і . . . Вам аручы і
на іса ь за ра нн аму ча а
в у з росьба рын ь у з у
м ра ры мс в . о р ба на і са ь
у за ра нні Па і ы а рас.

§ 9. Публіцыстычны стыль, яго жанры,
сфера выкарыстання
48. Выразна рачы а с . а о і з о м а н на ісаны
У свеце існуюць тысячы прафесій. Вы можаце выбраць любую
з іх, але памятайце, што любая прафесія — гэта праца. Ваша
пра ца — гэта вучоба.
Вельмі важна, каб кожны выбраў сабе справу па душы.
часлівы той, хто займаецца любімай справай. Можна быць
выдатным, дасведчаным доктарам, машыністам, пісьменнікам
або грузчыкам, але, калі ў вас злое сэрца, калі вы зайздросныя,
эгаістычныя, вы нікому не прынесяце радасці сваёй працай. Та
му перш за ўсё трэба быць добрым і спагадлівым чалавекам (Па-
водле інт рн т-р сурсаў).
49. Прачы а аб і у. ас а ы на аснов аб рым а уб і ыс

ыч на а с ы з о м а і з вы арыс о ва а асно ны анры .
Стыль з якой мэтай дзе выкарыстоў-
жанры
выкарыстоўваецца ваецца
Публіцы с уздзейнічаць на у газетах, ча сопі выступленне;
тычны дум кі і пачуцці сах, радыё і тэле артыкул, на тат
лю дзей перадачах ка*, інтэрв’ю
50. Прачы а с . б рун у о рына нас ь а уб і ы с ыч

на а с ы .
тогод у першую нядзелю кастрычніка ўшаноўваюць настаў
нікаў. Кажуць, што сапраўдны настаўнік — гэта чалавек ад
ога, а ўсе іншыя прафесіі — ад настаўніка. Толькі чалавеку з
асаблівым талентам хопіць мужнасці і цярпення ўзяць на сябе
адказнасць за выхаванне новага пакалення. Таму прафесійнае
свята педагогаў заўсёды праходзіць цікава, узнёсла і адкрыта.
Менавіта настаўнікам адрасуюцца словы шчырай падзякі за та
лентл, мудрасць, імкненне аддаць вучням цеплыню сваёй душы,
часцінку свайго сэрца... (Паводле убнеўскага).

51. Прачы а с ы с овы. ас умач і на ісанн . і ы ы
с овы а о ні ы ра ы у аснымі ры а амі на а раві а.
1. Разумны, сардэчны, ... .
. ыццё, выхаванне, ... .
. Настаўнік, заўсёды, быў, ... .
. Падзяка, дзякуючы, ... .
52. Прачы а ва він аванні. вы ума о і а раса і а ра

сан і час і і мо на вы з і ь
адрасант той, хто піша (гаворыць)
адрасат той, хто атрымлівае (слухае)
І. Вы, як другая маці, ведзяце нас у дарослае жыццё, даяце
нам веды, якія дапамогуць нам жыць і працаваць для сябе і ўсёй
краіны. чыры дзякуй Вам за разуменне, цярпенне, мудрасць.
адаем Вам здароўя, дабрабыту, старанных і таленавітых вучняў.
ІІ. У твой дзень нараджэння, у гэтае светлае свята, я больш за
ўсё жадаю табе заўсёды заставацца такой жа вясёлай, прыгожай
і шчаслівай, бо ты для мяне самая родная. жадаю табе добрага
здароўя, сіл і натхнення. Ты для мяне ва ўсім прыклад, ты самая
клапатлівая і пяшчотная. вельмі люблю цябе. удзь шчаслівая
Віншаванні звычайна складаюцца з некалькіх частак:
1) прывітальная формула (зварот, прывітанне): Паважа-
ны (-ая, -ыя) ... арагі (-ая, -ія) ... Шаноўны (-ая, -ыя) ... і г. д.;
) віншаванне: Ш ыра (сард на) віншую (-ем) з ... Прымі-
це нашы ш ырыя віншаванні з нагоды ... і г. д.;
) пажаданні: айлепшыя свято ныя пажаданні! Самыя
лепшыя пажаданні здароўя, настрою, плёну! Ш аслівага свя-
та! Ад усёй душы жадаю здароўя, дабрабыту і здзяйснення
ўсіх жаданняў ай заўсёды будзе добрым Ваш шлях!;
) падзяка: Ш ыры дзякуй за разуменне, цярпенне, мудрасць;
) подпіс.
53. Па ры у с він ава ьна а о і з н м нара нн
ма і ба ь і бабу і з у і с бра і с бро і сва а нас а ні а і ін . .

Р А М А Т К А
Склад слова.
Словаўтварэнне i арфаграфія
§ 10. Марфемная будова слова

54. Прачы а аб і у. Па б ры а назву.
Корань агульная частка роднасных

слоў
Прыстаўка прадзед, прышкольны,
выву ыць
Суфікс частка слова, якая стаіць
пасля кораня і служыць для
ўтварэння новых слоў
Канчатак прац а , восеньск , ытал а
Аснова частка слова без канчатка
а о ні аб і у.
і значымы час і с ова мо у ь ува о зі ь у аснову
а аснов аб і ы а ры у ав ам нн ра с а с ова.
55. Прачы а ін віс ычны . а о а ы у ма нн о мо на

а н с і Па б ры а с у за а ова .
Слова — гэта жывая істота. У яго ёсць сэрца — корань. сць
словы з добрым сэрцам, а ў іншых — прыхаваны эгаізм, зай
здрасць.
алава слова — гэта прыстаўка. на ўвесь час думае, як да
памагчы кораню лепш перадаць значэнне слова. Вось глядзіце:
ытаў, ытала, ыталі... З якой мэтай, навошта А калі да
даць прыстаўкі, то многае становіцца зразумелым: пра ытаў,
пера ытаў, вы ытаў, да ытаў

А суфікс — гэта рукі Суфікс можа ўсё Змяніць памер і рост
Калі ласка З ім дом не проста дом, а маленькі домік ці здара
венны даміш а.
А што такое канчатак Сэнсу слова не змяняе, значыць,
гэта толькі вопратка. Аднак канчатак дапамагае выратавацца
ад адзіноты Адзін — сябар, а з’явілася цудоўная вопратка —
і з’явіліся сябр ы (Паводле К алікава)
аму а ар называ орань с р ам с ова
і а розніва а с овы прачытаў, перачытаў, дачытаў знач нн м а
час а с ова зм н знач нн с о с ова
анча а а ама а выра ава а а а зіно ы Прыв зі асны
ры а ы.
Прыстаўка, корань, суфікс і канчатак — марфемы.

Марфема — найменшая частка слова, якая мае значэн
не, таму яе называюць значымай часткай слова. Корань
до р у прыметніку до ры мае значэнне ‘станоўчае, добрае’.
Прыстаўка пра ў дзеяслове пра ытаў ужываецца ў значэнні
‘завяршыць дзеянне’. Суфікс у назоўніку дам а мае
значэнне ‘вялікае памяшканне’. Канчатак ы ў назоўніку
сябр ы паказвае на значэнне назоўнага склону множнага ліку.
Марфемы з’яўляюцца будаўнічым матэрыялам для слова.
Марфемная будова слова, ці склад слова, — гэта марфе
мы, з якіх складаецца слова.
Аснова слова не з’яўляецца марфемай.
56. а і ы с ова о ма нас у ну марф мну бу ову

а) прыстаўка, як у слове заезд;
б) корань, як у слове гадаць;
в) суфікс, як у слове закладка;
г) канчатак, як у слове ластаўка.
с ов о а рыма ас рафічна абазнач марф мы.
 ас умач на ісанн арфа рам у за ісаным с ов . а зі з ім с аз.

57. Прачы а с . Вызнач о с ы ь. Па б ры за а ова . Пра
у асічну о у аворы ь а ар
У сучасным свеце электронныя зносіны даўно апярэдзілі
пошту класічную. Аднак шматлікія афіцыйныя паведамленні,
газеты і часопісы адпраўляюць і атрымліваюць традыцыйным
спосабам — праз паштальёнаф.
Такім чынам, паштовыя скрынкі для карэспандэнцыі не
страцілі сваёй актуальнасці. к цудо..на атрымаць віншавальную
паштоўку якую напісаў блі..кі і д..рагі т..бе чалавек (Паводле
газеты раслаўская звязда )
по́ та
Вы і ы з с у а на аран вы с овы. Вызнач і орань. ым
ы с овы а розніва а а сас ав і ы а о ні с аз ус а чы
ра у чаны і ары і с ав чы зна і ры ын у.
§ 11. Аснова і канчатак. Нулявы канчатак

58. Прачы а с . Вызнач о му. ас умач выбар за а о а.
За́мкі
Трэба замак Замкі —
на замок, варта на зямлі —
каб у замецьл аж да нашых дзён
не замок. дайшлі.
Не замок, к дазор,
не занямог, стаяць муры́*
каб стаяць ў родн..
стагоддзі мог. Косав.. Мір.. .
ензярук
Вы і ы з с у формы а на о і а о с ова. Вызнач за ісаны
форма зм нну час у с ова. на называ а о вы ра в а
і з а а на аран вымі вы з ны с овы б рун у сва
ум у.
а і ы а о ні с аз ус а чы ра у чаны і ары і с ав чы зна і
ры ын у. ас умач сво выбар.
аз зь фо аз ыма . і зама на ім а с раваны ас а ы
՛
ра о вы арыс о ва чы с ова замак у розны форма .

59. Прачы а аб і у. азаві ра у чаны анча і с ова . о
абазнача а мо ным знач ом
Канчатак у словах
адзіночны лік множны лік прошлы час
Н. за́мак Н. земл м. р. занямог
Р. за́мк а Р. зямель ж. р. занемагл а
. замк.. . земл.. н. р. занемагл..
В. замак В. земл.. мн. л. занемагл
Т. замк.. Т. земл ям
М. (у) замк.. М. (па) земл..
 і час іны мовы і і форма мо у ь м ь ну вы анча а
Канчатак — значымая зменная частка слова, якая слу

жыць для ўтварэння форм слова (школ а , школ ы , школ е
і інш.) і сувязі слоў у словазлучэнні (спел ыя журавін ы , спе-
л ы журавін ) і сказе (Сябр ы назбірал спел ы журавін ).
Нулявы канчатак — марфема, якая пры вымаўленні сло
ва не перадаецца гукамі, а пры напісанні — літарамі (вецер ,
радасць , школ , перабег ) Нулявы канчатак можа вы
значацца толькі пры параўнанні форм слова: вецер , ветр ,
ветр ам перабег , перабегл а , перабегл .
Нязменныя словы (кенгуру, паліто, стрыг ы, ву ыць),
прыназоўнікі і іншыя дапаможныя словы (пры, перад, але,
што) канчаткаў не маюць.
60. Прачы а с рас рыва чы у і. Па б ры а о за а ова

у а ав нас і з ма .
У горадзе еразіно працуе музей драўлянай (лыжка) У ім
сабрана больш за (лыжка) розных памераў. Сярод цікавых
экспанатаў* музе.. н..даўна з’явіўся лы..кавы набор з усіх парод
дрэў, якія р..стуць у Бел..русі. сць у музеі і самаяф вялікая ў све
це (лыжка) даўжынёй метры сантыметраў. на выразана

з суцэльнага* дуба.сн Ручка ў (лыжка) выканана ў выглядзе цмо
ка, а на чарпачку размешчаны герб горада (Паводле А Коршак)
і форма у ыва а с ова лыжка с азаві анча і
розны форма а а с ова.
а і ы вы з ны с аз ус а чы ра у чаны і ары. Вызнач
анча і назо ні а . б рун у сво выбар.
П ра а ы с у ыва чы розны формы с ова лыжка.
61. уа н сі раві а з ры а амі і о і с ру ь.
1. Частка слова без канчатка а) вад а — бясколерная вад-

называецца асновай. касць без смаку і паху
. У аснове слова заключана бяссонн ы — які праходзіць
яго агульнае лексічнае значэнне. без сну
. Асновай нязменных слоў б) метро, таксі, ае;
з’яўляецца ўсё слова. в) дзяцел , вяснов ы , ян а .
Вызнач орань у с ов вада. і мо у ь су а а ь орань с ова і асно
ва с ова а зі ва с азы са с овам вада розны форма . Вы з і
і асновы і анча і.
62. Прачы а с . а о а с ы н а носі а

ябе чакае ў госціф лес. н по..ны сало..кага водару ягад,
г..ркаватага паху гр..боў. З лесам трэба быць добрым і шчы
рым. Толькі тады ён пакажа табе ўсе свае та..мніцы, падорыцьс
багац..е, што хавае ад благога вока (Паводле В ом анкі)
і ы ус а чы ра у чаны і ары. Вызнач асновы назо
ні а рым ні а з с ова . азаві формы а на о і а о с ова.
Пара на знач нні с о благая і благая б арус а і рус а мова .
У склад асновы слова могуць уваходзіць розныя марфе

мы: салодк і , узлесак , падар у . Аснова можа супадаць з ко
ранем слова: бераг , сінь , возер а ; ід у , піш уць , ляц іць .
Нязменныя словы складаюцца толькі з асновы: куп ,
пано.
1
Пры вызначэнні асновы ў неазначальнай форме дзеясло
ва ў яе не ўключаюцца суфіксы ць ц ы: спяваць, везці,
бег ы. Не ўваходзяць у аснову дзеяслова і суфіксы прошлага
часу і ў : радаваў , думаў ; малявала, перадавала.
63. а а за а і . ы і. а і ы за а і разам з а а амі.

Просяцца на вусначкі
Акрайчыкі, скібачкі, лустачкі*.
Пчаліная справа.
Пчаліная лагі з яго нырэц.
Мядзведжая страва. Скочыў у ваду —
Тут і канец.
Вызнач вы з ны с ова асновы і анча і. Пара на арані
і асновы с ова а а а .
64. і ы ры аз і ус а чы ра у чаны анча і с ова . Вы

знач ы с ова асновы. азаві с овы з ну вым анча ам.
1. Пакармі птушак зімой — яны аддзяч.. вясной. . Плач.. хлеб,
калі яго есцьф дармаед. . Лён люб.. паклон. . н пройдз.. па вадзе
і не намочыцца. . Чмель гудзе, але мёду не нос.. .
і ры аз і мо на аб на ь у му Пра а б рун у сво а аз.
§ 12. Корань слова (паўтарэнне).

Аднакаранёвыя словы і формы аднаго і таго слова
65. а о ні зв с і ра орань. Праі с ру раві а аснымі ры
а амі.
Словы з аднолькавым па значэнні коранем
называюць , ці : ...
Корань — агульная частка слоў: ...
аз зь ма на . о м н рысв чаны
вы разум выраз дрэва жывіцца карэннем

66. Прачы а в р . Вызнач о асно ну ум у. о з а
св ам ас а аро
асцёўня*, гасціннасць і госці —
У словах ёсць роднае штосьці.
асцёўня збірае гасцей:
асцюйце ў нас як часцей
асцёўня гасцямі багата.
Вітаць вас — для нас гэта свята.
В укові
Вы і ы а на аран вы с овы. Вызнач і орань. б рун у
на ісанн арфа рамы Права іс о, э, а .
ас умач знач нн с ова гасцёўня раз а бор а на аран вы .
а ас ь б аруса ра а з на ры аз ы Гос ь на вор
іра і на с о
67. Прачы а с . а о ь і с нсавы час а о мо на а з і ь

Пра у с с ру рас азва а ар с у
руйка — імклівая сястра ра́слаўскіх азёр. Выцякае рака
з вялікага вадаёма рывяты, на беразе якога месціцца горад
ра́слаў. Праз азёры, палі і пералескіс нясе свае воды руйка
праз ра́слаўшчыну да Заходняй звіныф. Там, дзе злучаюцца
дзве ракі, раскінулася вялікае старажытнае паселішча — руя.
На беларускай зямлі нямала гарадоў і іншых паселішчаў, назвы
якіх нарадзіліся ад назваў рэк. Назва горада Полацка паходзіць
ад (П п)алаты, Пінска — ад (П п)іны, еразіно — ад ( б)ярэ
зі ны (Паводле С ук)
Вы і ы з с у а на аран вы с овы а назо ні а Браслаў. ас
умач і знач нні. азаві ін ы ру ы а на аран вы с о .
і ы а о ні с аз рас рыва чы у і. Вызнач асновы і анча і
с ова .
Корань — галоўная значымая частка слова: горад —

гарадскі — гарадок .
У аснове заключаецца асноўнае значэнне слова, а ў ко
рані — агульнае лексічнае значэнне роднасных слоў: ра а,

ра ны, зар ны. Роднаснымі могуць быць словы адной ( ес ,
ясок , пера есак ) і розных часцін мовы (сад , садовы,
пасадзіць)
68. азаві ча в р а і н о ным ра з . а і ы ра ы а

на аран вы с о . Вызнач і арані. ас а ы ра зм ны аран .
1. Зубр, зубрыны, зубрыць, зубраня.
. зень, днець, дзённы, дно.
. Кніга, кніжны, кнігаўка, кніжка.
ас умач знач нн с ова зубрыць.
69. Прачы а і а а а за а у. аму с ма а у назву ас

умач знач нн с ова руплівіца раз а бор а на аран вы .
Руплівіца
Вёрткая кабетал Арэхаў набрала.
Працавала лета. Не малола,
Не мяла, Не мясіла.
Не шыла. ару шышак нанасіла.
рыбоў насушыла. Не піла,
Не мыла, Не ела.
Не прала. а зімы паспела.
Сторажава
і с овы з с у ма ь амонімы а і ы амонімы арамі. Вы
знач і арані.
70. рані орань. а учы а оран суфі сы і рыс а і. в р

ні ва у о ры вар нні ро насны с о у орані мо у ь а быва а
зм ны.
вод, рэч, бяроз, горад, азёр.

а зі з вума за ісанымі с овамі с оваз уч нні.

71. Прачы а аб і у. о раф за ісаны а на аран вы с овы
а о формы а на о і а о с ова а назвы рафам аб і ы.
... ...
др ва др ва
др ву др ўца
др вам др ўка
на др ве драўляны
а зі н в і і с са с овамі р а рафы.
Формы слова ўтвараюцца пры яго змяненні (скланенні ці

спражэнні): свет , у свец е , свет ам вяз , вяз е , вяз ць .
Аднакаранёвыя словы з’яўляюцца ў выніку ўтварэння
новых слоў: бабёр — бабраня лётаць — лёт ык — лёт ыца
Аднакаранёвыя словы маюць розныя значэнні.
72. Прачы а с . о раін зні а вы і

нан а і мо на назва ь ві ам наро на ворчас і
Мастацтва вырабу ажурных узораў з бе

лай, чорнай ці каляровайс паперы называецца
выцінанкай* або выразанкай. Назва выцінанка
паходзіць ад слова выцінаць — ‘выразаць што выц а́ а
небудзь з паперы ці іншага матэрыялу’.
Выцінанка ўзнікла ў Кітаі. У еларусі мастацтва выразан
ня з паперы з’явілася ў стагоддзі.
Важная асаблівасць выразанак з паперы — сіметрыял. Самі
ўзо ры ч..сцей ге..метрычныя раслінныя. Але нярэ..ка б..ларускія
майстры выразаюць і фігуры жывёл людзей (Паводле Вясёлкі )
Вы і ы асобны ру ы а на аран вы с овы а назо ні а выра
занка і формы а а с ова.
і з а с овы выцінанка і выразанка а на аран вымі ым
а розніва а а на аран вы с овы а сіноніма
і ы а о ні абза с у ус а чы ра у чаны і ары і с а
в чы зна і ры ын у.
аз зь ма на вы інан і. о на ім а с равана а с о
зубр і бусел а б ры а на аран вы с овы.

Мова ўвесь час знаходзіцца ў развіцці. Словы могуць набы
ваць іншае значэнне, знікаць з ужывання, змяняць сваю мар
фемную будову. Напрыклад, сёння словы сталіц а , народ ,
гасцінец , перамог а падзяляюцца толькі на корань і канча
так. Раней у іх вылучаліся карані стал-, -род-, гасц-, -мог.
73. Прачы а с . а н называ і ара і ра ава ьні а
Словы веды і ведзьма ў старажытнасці мелі аднолькавы ко

рань. Роднасным для іх з’яўлялася слова ведаць. Сёння корань
слова ведзьма супадае з асновай — ведзьма. Раней ведзьмамі
называлі лекараў і ратавальнікаў. ны валодалі глыбокімі веда
мі, імкнуліся, каб іх племя не зведала бяды і нястачы (Паводле
удзюк)
Вы і ы з с у а на аран вы с овы а с ова веды і абазнач
і орань. і зм ны а бы іс орані ры вар нні ро насны с о
і форма с ова веды сус ра а а с
на зі с а орны с овы. П ра а ы с а а орны
с ова .
74. с анаві а ав нас ь амі фраз а а ізмамі і і с нсавымі

ара арыс ы амі. а і ы фраз а а ізмы рас рыва чы у і.
1) глядзець у (корань); а) ‘трывала, надоўга абаснавацца

) пусціць (корань); дзенебудзь, абзавесціся гаспа
) вырваць з (корань). даркай’;
б) ‘унікаць у сутнасць якойнебудзь
справы’;
в) ‘зусім, канчаткова пазбавіцца ад
чагонебудзь’.
Вызнач орань у форма с ова корань. і зм ны ім а бы іс
ры зм н нні с ова

§ 13. Прыстаўка як значымая частка слова
75. Прачы а в р .
Ад расы верасы пасівелі,
А ў бары галасы зазвінелі.сн
аравік не прывык лезці ў вочы,
Адшукае грыбнік, як ахвочы.
ензярук
Вы і ы з с у ача ова форм ро насны с овы а з с ова
сівець, звінець, шукаць. о значыма час а а розніва а а на ара
н вы с овы і зм н а знач нн с о ры а уч нні
Прыстаўка — значымая частка слова, якая стаіць перад

коранем і служыць для ўтварэння новых слоў: пераско ыць,
заехаць, падпісаць
76. Прачы а с . Па б ры а о за а ова у а ав нас і

з ма . вы разум с нс му ры с о у а о нім с аз
З ягаднай сям’і суніцы паспяваюць першыя. ны высы-
паюць у канцы чэрвеня. Збіраюць суніцы, калі сплыве туман
і ападзе раса. накш яны памнуцца ў кошыкус.
Збіраць суніцы — свята, а не работа.
Але памятай мудр.. слов..: гаднік раз пашкадуеш — ён
цяб.. дзесяць (Паводле У гоўдзіка)
і з вы з ны с о ма ь рыс а і а і ы с овы з ры с а
амі і абазнач і .
і ы а о ні с аз ус а чы ра у чаны і ары. б рун у
сво выбар.
77. Прачы а . Вызнач ча в р а і н о ным ра з с о .

Па о рым з ру аваны с овы
1. Адказ, адрас, адлёт, адліў.
. Прышкольны, прыгарадны, прыдарожны, прыемны.
. Выканаць, выдаліць, выжыць, вывучыць.
 ру о а ра а вы і ы с овы з арфа рама Права іс о, э, а .
а зі з імі с азы.

78. Прачы а с . аму н ма а у назву
Самалётны прыпынак
Рэйсавы самалёт Мінск — Кіеў ляціць над Аўцюкамі. Сцю
ардэса падбягае да лётчыка:
— Адчыніце люк, двое аўцюкоўцаў хочуць выйсці.
— э, учора аднаго тут выпусціў, а трое ўскочылі... (Павод-
ле У іпскага)
азаві з с овы з рыс а амі. Па б ры а і с овы з ан ані
мічнымі рыс а амі. а і ы з с овы арамі. базнач рыс а і.
Вы і ы з с у а на аран вы с овы. ас умач і знач нні.
79. Прачы а . П ра а зі с оваз уч нні на б арус у мову. Вы

знач с ова рыс а і.
взбежать на крыльцо — ... вскопать землю — ...
взлететь на веточку — ... вбежать в комнату — ...
в ехать в ро у — ... вплест ленточку — ...
ча о за ы ь на ісанн зычна а на ан ы рыс а і
а ным с оваз уч нн м с а зі с аз.
80. аз зь ма на . о на ім а с ра

вана з с овы з імі рыс а амі а амо у ь
вам ра а ь з нні
а і ы н в і а сачын нн на му Во
с ньс і о у ыва чы з с овы з ры
с а амі са знач нн м ача ь з нн .
л я д а в е д к і: гром загрукатаў, вада палілася, вецер забушаваў,
дождж забарабаніў, др вы нахіліліся, лісце зашалясцела, парасон са-
гнуўся, саба ка пабег.
81. Прачы а . і ы фраз а а ізмы ус а чы с овы н аб

о ны рыс а і.
к пшаніцу .. даўшы; .. весці на чыстую ваду; .. рубіць сабе
на носе; зубы .. гаворваць; костачкі .. мываць; .. ламаць дроў.
і з рыв з ны выраза ма знач нн ‘вельмі моцна спаць’
а зі і за і ы с аз з а ным фраз а а ізмам на выбар .

§ 14. Суфікс як значымая частка слова
82. Прачы а с . Пра о ав амі о рыба у і мо на
с назва ь умарыс ычным
Паведаміў
дзе хлопец каля ракі, пасвіствае. а
чыць — незнаёмы чалавек рыбу вудзіцьс.
— зядзька — гукнуў хлопец.
— ыц Не пужай рыбы
Мінула гадзі́на, другая. Нічога не злавіў рыбак. Прапала
надзеяф паесці смажанай рыбкі ці рыбнага супу. Убачыў таго ж
хлопца і пытаецца:
— А што ты мне хацеў сказаць
— ацеў сказаць, што ў гэтым месцы ўжо дзесяць год рыбы
няма (Паводле У іпскага)
Вы і ы а на аран вы с овы а с ова рыба вызнач орань і ас
нову. о час а с ова а розніва а аснова ро насны с о у
ро на а ы рыва с ов
Суфікс — значымая частка слова, якая стаіць пасля ко

раня і служыць для ўтварэння новых слоў: рыб а, рыб ы,
рыба .
83. Па б ры а на аран вы с овы а ра анаваны . о насны с о

вы за і ы арамі. Вызнач і арані і суфі сы. о знач нн на а ь
суфі сы с овам
ар яр ст ыст
песня — пясняр цымбалы — цымбаліст
дуда — ... гітара — ...
ы
двор — дворнік грузіць — грузчык
печ — ... разведаць — ...
ча о за ы ь на ісанн суфі са ва вораны с ова

84. Вызнач ча в р а і н о ным ра анаваным ра з .
1. Маторчык, зайчык, зенітчык, каменьчык.
. Лясок, стралок, грыбок, лісток.
. Вавёрка, траўка, сінічка, спінка.
а і ы ра ы с о з а но ь авымі суфі самі. уфі сы абазнач .
85. Прачы а . аму в р называ а ро ра ы а ы на

ы анні за а з ны с . с а і назва раф сі ува о з ь
суфі сы -ік-, -нік-, -чык-, -ак-, -ар-
Урок працы
то будуе з цэглыл дом то ў нябёсах уладарыць
то працуе за станком то пяе на сцэне весела
сн
то арэ і сее ў полі то збірае ў храм святы́
то вядзе заняткі ў школе Адкажы, што за прафесіі
то ў сталовай ежу варыць якую б выбраў ты
валей
Вызнач
 і ы ы с аза а м вы азванн ы ы с .
ас а ы аб раф сі сваі ба ь о .
У беларускай мове ёсць суфіксы, якія служаць для ўтварэн
ня форм слова. а іх адносяцца:
суфіксы ў і прошлага часу дзеяслова: выканаў ,
выкана а ;
суфіксы неазначальнай формы дзеяслова ць ц ы:
выканаць, несц , бег ы.
86. Прачы а і а а а за а у.
Золак*
рогнуў сонныс ліст. ораша і звонка
Ростам з ліст На ўсю старонку.
Устаў саліст. Мы маўчым —
Засвістаў, зацёхкаў, Ні слоўка.
Засмяяўся лёгка, ай пяе ... .
Сторажава.

ас умач знач нн с ова золак.
Вызнач суфі с у с ов саліст. азаві с овы з а ім а суфі сам.
Вы і ы з с овы ро а а часу. базнач і суфі с і с у ы ь
вар нн а формы з с ова. о знач нн ма рыс а а за-
з с ова ро а а часу
87. ас а ні а ра анава а вучн м за іса ь с овы а с м а у ь

на знач нн асновы назва р ва суфі с на а с овам знач нн
су у нас ь р . сь за іса нас у ны с овы бярэзнік, кароўнік,
дворнік, асіннік, чайнік, ельнік. і раві ьна о чы вы ана за анн
§ 15. Чаргаванне зычных і галосных у аснове

Раніцою золкай
..ц..рук з ц..цёркай
Прыв..лі ў дзіцячы сад
Ч..тырох ц..ц..ранят.
М Пазнякоў
і ы ус а чы ра у чаны і ары. а на аран вы с ова
вызнач орань. ым а роз ніва а орань у ро насны с ова
аз зь ма на . арыс а чыс рознымі рыні амі а ры у
а в ам нн ра ру а наву овым с ы і.
89. а о ні вы азванн ра у чанымі с овамі. Прыв зі асны

ры а ы.
Пры ўтварэнні ці слоў могуць адбывацца змены га
лосных і у аснове: ... . Такія змены называюцца .
Найчасцей яны назіраюцца ў слоў: ... . У выніку чарга ван
ня гукаў узнікаюць варыянты кораня: поле — палі, хадзіць —
хаджу, дарога — прыдарожны.
90. Прачы а . і с о н а а ара а і ы ары ро насны

с о . азаві у і і чар у а орані.
горад — гарадскі крошка — крышыць везці — вёз
мора — ... гром — ... несці — ...
1
рэдкі — радзець смех — усміхацца сухі — сохнуць
цёплы — ... кветка — ... глухі — ...
а зі ва с азы з а на аран вымі с овамі.
91. Прачы а аб і у. і зм ны а бы іс с ова
Чаргаванне Змены гукаў пры ўтварэнні і змяненні слоў

гукаў Роднасныя словы і формы слоў
г ж кніга — кніжны перамога — пераможны
г з’ вага — вазе крыга — ...
з ж казаць — кажу вязаць — ...
х’ ш глухі — глушыць сухі — ...
х с’ муха — мусе страха — ...
ц ч крыніца — крыні ны суніцы — ...
с’ ш касіць — кашу насіць — ...
т ц’ балота — балоцісты золата — ...
к ц рука — руц мука — ...
а о ні ры а амі ро ус і аб і ы.
92. Прачы а . а с у за а ова у а ав нас і з асно на

ум а .
леб — аснова ўсяго. Пшанічны, як на поўдні, у нас пякуць
рэдка. еларус любіць чорны хлеб.сн Пякуць яго ў печы на ка
пусных або кляновых лістах. Пасля хлеб астывае пад ру..ніком
напа..няе хату найлепшым у све..е пахам. Няма нічога смач
нейшага за гарачую, пасыпаную соллю лусту хлеба (Паводле
У Караткеві а)
Па б ры а вы з ны с о а на аран вы і ма ь нас у ны
знач нні ‘хлебны злак’, ‘станавіцца чорным’, ‘расліна сямейства кляновых’,
‘сыпаць соль у нешта’.
а і ы ро насны с овы арамі. і зм ны а бы іс аснова с о
і ы вы з ны с аз ус а чы ра у чаны і ары і с ав чы
зна і ры ын у.

Пры ўтварэнні ці змяненні слоў не пад націскам галосныя
мо гуць знікаць. ны называюцца беглымі галоснымі: вецер —
ветру, сон — у сне
93. Прачы а с . Вызнач о с ы ь і ы .

Музей шоколада
Кто з нас не люб т шоколад орьк й, молочный, белый.
В боль ш х пл тках маленьк х, в в де зайч ков монеток.
А сколь ко сладостей можно ув деть в Музее шоколада в городе
В тебске Здесь есть ед нственная в м ре коп я карт ны Марка
агала.
Можно уд вляться свадебному платью в человеческ й рост,
роялю з шоколада, сладк м открыточкам. Сред экспонатов
музея — карта города В тебска. Здесь же наход тся маленькая
шоколадная п рам да еопса (По М нкев )
і с ана ы з а а а у вас уразі і
аз зь фо аз ыма . і с ана муз на ім
а а з ны з зна о з а ірамі ы о са і чым ны
а м ны
Пісьмова ра а зі с з рус а мовы на б арус у .
Слоўнік
пл тка — плітка уд вляться — дзівіцца з
в д — выгляд свадебный — вясельны
сладость — слоды открыточка — паштова ка
ед нственный — адзіны
Ліпа ліпеньскім днём цвіла.
Ліпавы цвет любіла пчала.
Пах ліпы ліпкай
Чуваць быў здаля.
Ліпавым цветам пахла зямля.
А зеружынскі

о вы в а ра і у ым а р ва арысна ча ав а
Па б ры з с у с овы а на аран вы а с ова ліпа.
і з а ро наснымі с овы ліпавы і ліпкі б рун у сва ум у.
 на зі с с овы у і ры зм н нні назіра а чар аванні
а осны у а .
рабі вусны і рафічны разбор а сас ав вы з ны с о .
§ 16. Правапіс прыставак, якія заканчваюцца

на зычны (паўтарэнне)
95. Прачы а . аму с ма а у назву а о ь і с нсавы ча
с а о мо на а з і ь
Чорнае золата
Чорным золатам называюць нафту. Бяскрай- б’ас крайнія
нія і бяздонныя зямныя кладоўкі служаць для б’аз донныя
яе сховішчам. Нафту трэба толькі адшукаць, ат шукаць
падняць на паверхню і ўмела выкарыстаць. пад няць
У 1 годзе беларуская зямля раскрыла рас крыла
свае тайны. У рэчыцкіх нетрах геолагіл адкры- ат крылі
лі нафту. Пачалася яе прамысловая здабыча з дабыча
(Паводле У іпскага)
Пара на выма нн і на ісанн рыс ава у вы з ны с ова .
ча о за ы ь на ісанн рыс ава на зычны
Прыстаўкі, якія заканчваюцца на і д, пішуцца нязмен

на: падняць, падход, абступіць, абвестка
Напісанне прыставак на з і с залежыць ад першага зыч
нага гука кораня: разведаць, рас лад, бяззорны, бяс онца.
96. а ра анаваны с о а б ры а на аран вы з рыс а амі

аб-, ад-, пад-. Прыс а і і арані вы з і .
У з о р: бег ы — аббег ы, адбег ы, падбег ы.

Ставіць, гарэць, мокнуць.

97. Прачы а с му. ас умач рав ры ь на ісанн і ары
рыс а а на зычны.
кая літара пішацца ў прыстаўцы на зычны
Вызначы прыстаўку і корань у слове
Першы гук кораня Першы гук кораня

звонкі зычны глухі зычны
Пішы з Пішы с
98. арыс а чыс зорам зам ні с а уч нні с о с оваз уч нн мі

ры м ні назо ні . а і ы і . ас умач рава іс рыс ава у с ова .
У з о р: но без сну — бяссонная но
Птушка без крылаў — ..., пасажыр без білета — ..., алень
без рог — ..., хлопчык без сораму — ..., чалавек без голасу — ...,
неба без зор — ..., возера без дна — ... .
называ а у а б з ры а з на ыв
99. Прачы а за а у ус а чы зам с ро ус а у вораны ры

м ні і з ра ы аванн . і рым ы а ама і вам а а а ь ра а о
аворы а с
оць ..., а лятае,
... — свішча,
оць бязрукіс, а, бывае,
рушы ў садзе абівае,
Нават часам вырывае
рэва з каранішчам.
А як зморыцца — упадзе,
няма яго нідзе.
ілеві
а о н а с аза вы і ы с ова з арфа рама на ісанн о а
ав а раві у Права іс рыс ава на зычны .
Па б ры а на аран вы с овы а с ова каранішча.
аз зь ма на . ас а ы с нн ча ав вы арыс о ва
н р і в ру.

100. Прачы а с ора авор і . Пазн ова. а і ы і ус а чы
ра у чаны і ары. базнач рыс а і. ас умач на ісанн арфа рам.
У гародчыкус чаромха ра..цвіла,
Пчоламі чаромха загулас.
алаваломку ра..гадвае Ромка,
Толькі няпростая галаваломка.
 а зі с му р а а с аза.
101. азм р у а ру а с овы з рыс а амі раз- і рас-. ас у

мач на ісанн рыс ава . рыма с овамі с а зі с азы.
Ра(?)круціць, ра(?)вязаць, ра(?)шукаць, ра(?)жаваць,
ра(?)маляваць, ра(?)долле, ра(?)крой, ра(?)вага, ра(?)мова,
ра(?)вязаць, ра(?)гарнуць, ра(?)злаваць, ра(?)кінуць.
а вы з на а з с ова а б ры а на аран вы с овы. а і ы
і вызнач орань.
Пры вымаўленні
Пры вымаўленні свісцячыя
свісцячыя гукі гукі з іі с у
у прыстаўках
прыстаўках на на
зычны
зычны прыпадабняюцца
прыпадабняюцца да да шыпячых
шыпячых у у корані
корані слова
слова іі ра
зам
зам зз імі
імі вымаўляюцца,
вымаўляюцца, як як ж ,, ш ,, шч .. На
На пісьме
пісьме такое
такое
вымаўленне не перадаецца: ж аць
вымаўленне не перадаецца: — зжаць, ш ыць
аць — зжаць, — с ыць,
ыць — с ыць,
ра шч асаць — рас асаць.
асаць — рас
Перад
Перад мяккімі
мяккімі зычнымі
зычнымі коранякораня ўў прыстаўках
прыстаўках на на зычны
зычны
вымаўляюцца
вымаўляюцца гукі гукі з’ іі с’ ,, што
што таксама
таксама не не перадаецца
перадаецца на на
пісьме: уз’ лесак
пісьме: — уз есак,
лесак — уз есак, с’ церці — сцерці, б’эз’ зямель-
церці — сцерці,
ны — беззямельны.
102. азм р у ра анаваны с овы а рафа аб і ы. Па б ры

а за а ова .
Напісанне з і с Пішацца зз і сс Пішацца зж с с
супадае вымаўляецца вымаўляецца
з вымаўленнем з’ , с’ ж , ш , шч
Разбор, усчынаць, ззаду, успомніць, ззелянець, беззямелле,

зжаўцець, рассмяяцца, сшытак.

103. Прачы а с . і с овы а в р а ь ум у о бор
а с м Па б ры а с у за а ова у а ав нас і з асно на
ум а .
З аднаго берага ракі на другі заляцела некалькі бе..клапотных
хваёвых семачак. З іх выраслі маленькія хвойкі.
шлі гады. Маладыя хвоі па..ня ліся высока ў неба. Вось
ужо іх насенне па..хапіў вецер. но ўпала на беразе і дало свае
ў..ходы. Паступова і гэтыя маленькіяф хвойкі па..раслі і падарылі
свету сваіх дзетак. Так за шмат гадоў на беразе ракі ра..кінуўся
вялікі бор.
А што адбылося са старымі хвоямі Ніжнія галіны па..сохлі
трохі, але дрэвы не ..трацілі сваёй прыгажосціс. Маладыя дрэвы
шчыльнай сцяной а..ступілі сваіх бацькоў, каб засланіць іх ад
моцных вятроў (Паводле Т амаронак)
Вы і ы з с у с овы з ра у чанымі і арамі рас умач і
на ісанн .
на зі с і вы і ы а орны с овы. Вусна ра а ы с
а а орны с ова .
104. Вы ана с аву рабо у а м Права іс рыс ава і

за анчва а на зычны .
§ 17. Правапіс й ы пасля прыставак

105. аз зь ма н і. Вы арыс о ва чы с овы ав і
с а зі а ав анн а ма н а .

л я д а в е д к і: выйсці, зайсці, прайсці, перайсці, узысці, сысці, падысці,
абысці
Вызнач а о а с ова і ры а амоз о марф мы вары іс
с овы ав і.
Літара й пішацца замест каранёвага пасля прыставак на

галосны: пайсці, зайграць, прайсці, пайменна.
Літара ы пішацца замест каранёвага пасля прыставак
на зычны: адысці, абыграць, безыменны, д зын армацыя,
д зын екцыя
106. Прачы а с . Па б ры а с у за а ова у а ав нас і

з ма .
У цэнтры горада Мінска ўжо шмат гадоў назад уз(?)шла
яскравая Зорка. эта Зорка (П п)ерамогі. на (з с)зяе над
знакамітай (П п)лошчай (П п)ерамогі. Пасля (В в)ялікай
(А а)йчыннай вайны на гэтым месцы ў(з с)вялі абеліск у па
мяць пра без(?)менных герояў.
Кожны дзень побач з абеліскам Зорка бачыць людзей. ны
пад(?)ходзяць да Вечнага агню і кладуць кветкі.
Вось і сёння на спатканне да гераічнай Зоркі пры(?)шло шмат
народу. Людзі глядзяць на яе і шчасліва ўсміхаюццасн (Паводле
Т амаронак)
а ор а зз на о ча у с а і ы арусі а е ´с
аму зі смі а а з чы на
а і ы с рас рыва чы у і. б рун у сво выбар.

107. Вызнач ара а з нн ры на ісанні й і ы ас рыс ава .
1. Знайдзі і графічна абазнач у прапанаваным слове ... і ... .
. Вызначы, на ... ці ... заканчваецца прыстаўка.
. Калі
Прыстаўка заканчваецца НА
галосны зычны
пішы пішы
... ...
108. с анаві а ав нас ь амі фраз а а ізмамі і і знач нн мі.
1) за вярсту (ісці); а) ‘сэканоміць час’;

) (іграць) ролю; б) ‘марна прапасці’;
) (іграць) час; в) ‘пазбягаць кагонебудзь ці чагонебудзь’;
) (ісці) з дымам. г) ‘мець значэнне’.
а і ы фраз а а ізмы зам н чы с овы у а з с овамі з ры
с а амі па-, аб-, ад-, вы-. ас умач на ісанн і, й, ы ас рыс ава .
Каранёвая захоўваецца на пісьме:

калі гук і ўтварае склад: за- -ка, за- -кацца, аб- -нець,
пра- н- армаваць, за- -скрыцца;
пасля прыставак м ж звы о тр с пер г пер :
між нстытуцкі, звыш мклівы, контр д я, супер нт лект,
гіпер н ляцыя.
109. і ы с азы ус а чы с овы ра у чаны і ары. ас

умач на ісанн арфа рам.
1. ыта ўз..дзе, зазімуе, а на лета закрасуе* (В укша)
. Уклад дзядоў ніхто не пера..начыць ( і ль) . імкас,
ці ад хвалявання, ці ад холаду, пачаў за..кацца (В Праўдзін)
. У памяшканні, дзе знаходзіцца хворы, праводзіцца дэ з..нфек
цыя (Паводле газеты вязда )
ас умач ас ано у зна а ры ын у р ым с аз .

Каранёвая літара
Каранёвая літара ў ў словах
словах зз прыстаўкай
прыстаўкай на на галосны
галосны
служыць
слу жыць для
для абазначэння
абазначэння на на пісьме
пісьме двух
двух гукаў
гукаў —
— й іі ..
Вы маўляем: за йі кацца, за йі скрыцца,
Вымаўляем: скрыцца, аб йі нець Пішам:
Пішам:
за кацца, за скрыцца, аб нець
У
У словах прыстаўкай
словах з п на
рыстаўкай н а зычны
з ычны каранёвая
к аранёвая літара
л ітара
выкарыстоўваецца для
выкарыстоўваецца для абазначэння
абазначэння гука
гука ы .. Вымаўляем:
Вымаўляем:
між ы нстытуцкі, звыш ы д йны, контр ы гра. гра. Пішам:
Пішам:
між ннстытуцкі,
стытуцкі, звыш д йны, контр гра. гра.
110. а і ы с овы ус а чы ра у чаны і ары.

Спад..лба, за..канне, раз..граць, супер..нтэлект, пера..сці,
пра..нфармаваць, па..менна, між..нстытуцкі, за..нтрыгаваць,
контр..дэя, ад..маць, пра..люстраваць, пры..сці.
вума с овамі на выбар с а зі с оваз уч нні.
111. Вы ана с аву рабо у а м Права іс і, й, ы ас ры

с ава .
§ 18. Утварэнне слоў. Утваральная аснова

(азнаямленне)
112. Прачы а в р . аму н а расаваны
Ці бачылі вы?
і бачылі вы, А там жа такая
пэўна, бачылі вы высокая брама*
с
прасторны ды ціхі Не бачылі нават
праспект аравы прыпынку рыбнога...
Не бачылі, кажаце, Тады зразумела:
нават не чулі вы страцілі многа.
А плошчу ярозак Мы ў лес у нядзелюф
хоць не прамінулі хадзілі ўсім класам.
Пра плошчу ярозак када мне, што вас
не чулі таксама сн не было з намі разам.
В укові

Пара на ары с о бор — баравы, бяроз а — бярозка, грыб
грыбны. ым ны а роз ніва а
 ас умач на ісанн с о з в і а і ары.
Словаўтварэнне — гэта працэс утварэння новых слоў.

Словы, якія ўтварыліся ад іншых, называюцца вытвор-
нымі. Значэнне вытворных слоў можна растлумачыць шля
хам падбору аднакаранёвых: баравы — той, які адносіцца
да бору, бярозка — малая бяроза, грыбны — той, дзе многа
грыбоў. Вытворныя словы, акрамя кораня, у аснове маюць
іншыя марфемы: баравы, бярозка, грыбны.
113. Прачы а с ора авор у.

Спеюць суніцы раней за чарніцы, а самі чарніцы — раней за
брусніцы (А Клышка)
Вызнач о з вы з ны с о з а вы ворным. б рун у
сва ум у. а і ы вы з ны с овы. базнач асновы і марф мы.
Усе вытворныя словы маюць утваральную аснову.
Утваральная аснова — гэта слова (шумець зашумець) ці ас
нова ( орн(ы) арніцы), што паслужылі для ўтварэння слова.
Каб вызначыць утваральную аснову, трэба вытворнае слова
і слова, ад якога яно ўтварылася, запісаць у пачатковай форме:
арніцы ← орн(ы), прамінуць ← мінуць. Утваральную аснову
шукаюць не ў самім вытворным слове, а ў тым, ад якога яно
ўтварылася: маліннік ← малін(ы), бярозка ← бяроз(а)
Утваральная аснова графічна абазначаецца прамой лініяй.
ез о́ ы
з ма .
аўнымдаўно людзі даведаліся пра дзівосныя скарбы ле саві
кас і вырашылі імі завалодаць. У пошуках незлічоных багаццяў
1
яны перакапалі ўсе лясы і пушчы. Не ста
ла куды прытуліцца беднаму лесавіку. Па
шкадаваў яго кусцік чарнічніку.
н ..хаваў л..снога ўладара і яго скар бы
пад сваімі галінкамі. З таго часу леса вік апя
куе чарніцы ра..сяляе іх па л..сах.
Чарніцы вартыя такой пашаны.сн ны смачныя і карысныя
для здароўяф (Паводле У гоўдзіка)
ма́ ы шн
Вы і ы з с у с ова а на аран ва а с ова чарніцы. Графічна
абазнач аснову с ова і вызнач вара ьну аснову.
і ы ру і абза ус а чы ра у чаны і ары і зна і ры ын у.
аз зь і с ра ы . ы ы ы. вы а саві о вы ра
о в а П ра а ы н у вы арыс о ва чы а орны с овы.
Пры вызначэнні ўтваральнай асновы трэба шукаць не любое
аднакаранёвае слова, а найбольш роднае , найбольш блізкае
па значэнні да вытворнага. Назоўнік арні нік мае значэн
не ‘кусцікі, на якіх растуць арніцы’, а значэнне назоўніка
арніцы тлумачыцца праз прыметнік орны — ‘ орныя ягады’.
Утваральную аснову для назоўніка арні нік шукаем у слове
арніц(ы), а для назоўніка арніцы — у слове орн(ы). Памя
та ем, што пры словаўтварэнні можа адбывацца чаргаванне
гукаў: арніцы арні нік ( ц ч ).
115. ам а бору ро насны с о рас а ы ра асаб івас і

раф сі . Пісьмова а а ы о назо ні і вораны а с о у у а .
У з о р: наладзі(ць) ык налад ык.
аглядчык (даглядаць), перакладчыкф (перакладаць), пера
пісчык (перапісваць), разносчык (разносіць), рэзчыкф (рэзаць).
Прыв зі асны ры а ы назва асоб а раф сіі і ро у зан
а . азаві вара ьны асновы і .
 б рун у на ісанн вы з ны с о .

Новыя словы ўтварыліся і працягваюць утварацца на аснове
вядомых нам лексічных адзінак па пэўных правілах і мадэлях.
Напрыклад, па мадэлі назоўнік суфікс а на зоўнік
са значэннем ‘асоба паводле месца жыхарства’ ўтварыліся
словы мін а , гамяль а , віцяб а ; па мадэлі прыстаў
ка за дзеяслоў дзеяслоў са значэннем ‘пачаць дзеянне’
ўтварыліся словы засмяяцца, закры аць, закаркаць
116. ві о вы з ма у ча іро . бу з называ а начын

а о зроб на з м у ма ін суні б ы а ар а с і
а і ы вораны с овы. Па і ма ны вары іс Вызнач
вара ьны асновы.
і зм ны а бы іс аснова ры а уч нні а і суфі са
а расі на ачас уна сваі с бро . і с овы в івас і вы вы
арыс а
Аднакаранёвыя словы могуць быць запісаны ў выглядзе сло
ва ўтваральнага ланцужка: орн(ы) арн ц(ы) арні ы.
Словы арніцы і арні ны маюць розныя ўтваральныя асновы.
117. Пабу у с ова вара ьны ан у і. о на а вы ворна а

с ова вызнач вара ьну аснову.
1. Вадзяны, вада, вадзяністы. . Чырванець, чырвоны, па
чырванець. . арт, жартаваць, жартаўнік. . зедф, прапра
дзед, прадзед. . Саломіна, саломінка, салома. . Сакавіты, сок,
сакавітасць. . іятланіст, біятлон, біятланістка. . Пабяліць,
бяліць, белы.
 ас умач знач нні с о вадзяны і вадзяністы раз а бор а на
аран вы . а зі з імі с азы.
118. Вы ана ін ра ы на за анн ова вара ьны ан у о .

§ 19. Спосабы ўтварэння слоў: прыставачны,
суфіксальны, прыставачна-суфіксальны
119. Пры а амоз рыс ава у вары а на аран вы с овы а ра
анаваны . Пары с о за і ы . Па р с і вара ьны асновы.
пад перад
пункт па.. пункт гісторыя пера.. гісторыя
раздзел ... умова — ...
ез яс е я
націскны бе.. націскны натуральны н.. натуральны
пісьменны ... шчыры ...
с з с
а..несці су а..несці кінуць у.. кінуць
існаваць ... ляцець ...
і час іны мовы вы за іса і о знач нн на а рыс а а с овам
ас умач на ісанн рыс ава .
Словы ў мове ўтвараюцца пры дапамозе розных спосабаў.

Спосаб утварэння слоў пры дапамозе прыставак называецца
прыставачным. Пры словаўтварэнні прыстаўкі далучаюцца
да ўсяго слова: пры горад прыгарад, да ваенны
даваенны, ад спяваць адспяваць. Усё слова з’яўляецца
ўтваральнай асновай.
120. Прачы а . а і ы ры аз і у вары ы а с о у у а

з с овы з рыс а амі пра-, с-, вы-, па-. Па о ма мо на
аб на ь ры аз і
1. ез навукі і лапця не (плесці). . то (ву ыць) у маладос

ці, таго не забудзеш у старасці. . З разумным (гаварыць) — на
брацца розуму. . Чужым розумам не (жыць).
о знач нн на а ь рыс а і с овам
 і форма у ы ы з с овы с аза

121. аз зь ма н і. і ві ы с ор у на і а с раваны і
б арус і с ар см ны в омы ва сім св
а і ы арамі назвы ві а с ор у і назвы с ар см на у вораны

а назва ы ві а с ор у. Вызнач а час а с ова з ьніча ва
вар нні с о .
Утварэнне слоў розных часцін мовы пры дапамозе суфікса

называецца суфіксальным спосабам утварэння. Суфікс далуча
ецца да асновы слова: ліст( ) о лісто , восень ( ) с
восеньс і, бел(ы) е бялець. Пры далучэнні суфік са да
ўтваральнай асновы ў ёй могуць адбывацца змены: зямл(я)
зямель а
122. Прачы а с . аму н а называ а

Халаднік
аладнік — нацыянальная беларуская стра ва. Назва па хо
дзіць ад слова халодны. аладнік — гэта халодны суп. Звычайна
яго гатуюцьф не ў холад, а летам, калі вельмі горача і хочацца
піць. аладнік мае прыемны кіславаты смак. эту страву про
ста прыгатаваць, таму яна распаўсюджана на ўсёй тэрыторыі
еларусі (Паводле інт рн т-р сурсаў).
Вы і ы а на аран вы с овы а с ова халаднік разм с і ы і
у ара у вар нн . азаві вара ьны асновы о на а с ова.
Вызнач а і у вара ьны асно і ры а амоз і марф м
у ва ры іс вы з ны с овы.
арыс а чыс рознымі рыні амі рас а ы ры а ава ь а а ні .

123. а і ы рым ні і у вораны а ра анаваны с о а ма і
без- / бяз- / бес- / бяс- н. б рун у на ісанн рыс ава .
кода, душа, хлеб, дом, імя, шэрсць, цана, пілот.
і с овы мо на вы арыс а ь ара арыс ы і ча ав а
Прыставачна-суфіксальны спосаб утварэння — гэта адна

часовае далучэнне да ўтваральнай асновы суфікса і прыстаўкі:
лес( ) з лес а злеса , край ( ) яс край
яскрай і, бел(ы) па бял пабял ць Прыстаўка
і суфікс далучаюцца да ўтваральнай асновы.
З а ў в а г а Не могуць адначасова далучацца да ўтвараль
най асновы дзве прыстаўкі ці два суфіксы.
124. Вызнач р і н ра а с о . б рун у сво выбар.

1. Навушнік, наморднік, начальнік.
. Прылесак, прыгажосць, прыгорак.
. Падаконнік, падзяка, падбародак.
ас умач знач нн вы з ны с о раз а бор а на аран вы .
Па а ы ны вары іс .
125. Прачы а с зам н чы с овы у а а на аран вымі

з с овамі у воранымі рыс авачна суфі са ьным с осабам. Вызнач
с ы ь і ы с у.
У з о р: нов(ы) абнавіць
Прыказка, як узор на кашулівышыванцы, (жывы), (бага-
ты) выказванне. на часта (дакладны) з’яву, падзею.сн Аздобле
ная* прыказкай думка закранае розум, (поўны) сэрца. Менавіта
агульначалавечае ў прыказках розных народаў (блізкі) людзей,
вядзе да дружбы (Паводле У Калесніка)
аму а ар ара но ва ры аз у з узорам на а у і вы ыван ы
а і ы с рас рыва чы у і. ас умач на ісанн анча а
з с ова . Вызнач і рыс а і і суфі сы.

126. наві ра у чана зв но с ова вара ьна а ан у а.
Сонца — ... — бяссонечны; жоўты — ... — пажаўцець; пра

ца — ... — працоўны; ліст — ... — лісточак; хмара — ... — хмар
насць; каса — ... — скасіць; дождж — ... — задажджыць.
у ару о а мо на а іса ь у ыва чы ра анаваны с овы а
зі н а ь і с аза .
§ 20. Складанне слоў і асноў.

Утварэнне і правапіс складаных слоў
з ма .
Мастацкія творы саломапляцення паэтычна называюць бе
ла рускім золатам . На працягу лета салома як частка жыта
ўбірае ў сябе золата сонейка. А пасля ў складзе цудоўных сала
мяных вы рабаў выпраменьвае яго. Сучасныя майстры салома
пляцення ствараюць высакаякасныя сувеніры.сн зякуючы ім
бела руская саломка стала сапраўднай візітнай карткай нашага
добразычлівага краю (Паводле А Коршак)
і сув ніры роб ь з са омы
ам а бору а на аран вы рас умач знач нн вы з
ны с о .
Словы могуць утварацца шляхам складання. Складанне —

гэта спосаб утварэння слоў ад дзвюх і больш утваральных
асноў: мала прыкметны малапрыкметны, беларуск(і)
а руск( ) беларуска-рускі. Такія словы называюцца
складанымі. Складаныя словы ўтвараюцца шляхам:
асноваскладання: хлеб( ) а завод( ) хлебазавод;
асноваскладання з суфіксацыяй (складанасуфіксальны
спо саб): зямл(я) е капа(ць) ь землекапа ь ы;
словаскладання: ве на зялёны ве назялёны

128. аз зь с му. і с овы вораны с осабам с овас а анн
асновас а анн асновас а анн з суфі са ы с а ана суфі са ьным
с осабам
цёмн (ы) + а + зялён (ы) = цёмна-зялёны
сыр (ы) + а + ес (ці) + = сыраежка
глыбока + паважаны = глыбокапаважаны
а час а с ова а ама а з учы ь асновы а но с а ана с о

ва о ма нча сі уа ыі вы вы арыс а с ова глыбокапаважаны
Злучыць асновы ў адно складанае слова дапамагаюць злу
чальныя галосныя а о е я: ярк(і) а ырвон(ы) ярка- ыр-
воны падобны да зерня зерн(е) е падобн(ы) зернепа-
добны валакно з лёну лён( ) о валакн(о) льновалакно
129. Прачы а в р Г. ас н і ус а чы зам с ро ус у с а

ана с ова са знач нн м н в іч а у а а ормі а му амі .
Спраўдзіць годнае імяф
Можа вельмі лоўка:
Мухі ўроссып —
Не стрымаць:
Побач ... .
Вызнач ім с осабам у вары ас с а ана с ова.
130. Прачы а ары с о . Вызнач ны вары іс . Па з і

ру у час у о на а с ова на с а ы і ас а на іс . а і ара
і а а р а час ы с а ана а с ова а і на іс а а на р ы
с а ру о час і а і ара і а а а і на іс ным з а ін ы
с а у ру о час ы
чАрнабровы вАдасховішча дАбраякасна
чОрнабароды вОдаканал дОбрасумленна

131. Прачы а с . о ь і с нсавы час а мо на вы з і ь у ім
У складаных словах могуць быць два націскі. Наяўнасць
другога націску адыгрывае ролю ў правільным напісанні слова.
кі варыянт выбраць: добразы лівы ці дабразы лівы Памятай
це, што калі другая частка складанага слова мае націск не на
першым складзе, то свой націск з’яўляецца ў першай частцы.
Атрымліваецца, маем дзве часткі са сваімі націскамі: до́бра і
зы -л ´-вы. япер здагадаліся, чаму пішам добразы лівы, але
дабраякасны ва складаныя словы, але пішуцца парознаму ў
залежнасці ад таго, колькі націскаў маюць (Паводле М Прохар)
о ь і на іс а ма с ова дабраякасны ас умач но вары
ас . а зі с оваз уч нні са с овамі добразычлівы і дабраякасны.
132. Прачы а ры а ы. а ы с ова вара ьны за ачы .
У з о р: золата каса прыметнік — залатакосы

вада канал назоўнік востры вугал назоўнік
вада плаваць прыметнік востры зуб прыметнік
сто голас прыметнік сто год назоўнік
вума с овамі с а зі с азы.
133. Прачы а с му. а о ні ра у чанымі с овамі. Прыв

зі ры а ы а с мы з ра ы аванн .
Падзялі складанае слова на часткі (асновы)
Вызначы месца ... ў другой аснове
Націск падае на ... Націск падае на ...
У першай частцы слова У першай частцы слова

пішы а пішы о

У складаных словах часткі то с ова ота мота
пішуцца нязменна: штогод, словатвор асць, отакамера,
мотаспорт
А л е: атогра , атагра ія, матавоз, матацыкл.
У першай частцы складаных слоў захоўваецца: м та-
накіраваны, р дкалессе, т лер клама, ш равокі.
В ы к л ю ч э н н е. У словах з першай часткай ш сць э чар
гуецца з а , што адлюстроўваецца на пісьме: ш сць год шасці-
гадовы, ш сць знакаў шасцізна ны.
134. Прачы а . і з а с азы с ам
Вы апрацоўвалі фотаздымкі пасля юбілеюф бабулі, і вас заці
кавілі наступныя пытанні:
1. і змогуць у ф..таатэлье з ф..таздымка на тэлефоне зрабіць
партрэт вашай бабулі
. к выдаліць дату з ф..таздымка
. к перанесці ф..таграфію з тэлефона на камп’ют..р
. і можна аднавіцьс выдаленыя з ф..таапарата ф..таздымкі
а і ы с азы ус а чы ра у чаны і ары. ас умач на і
санн арфа рам.
арыс а чыс рознымі рыні амі а а ы на ы анні ра ы аванн .
Напісанне злучальных галосных а о е я падпарадкоў

ваецца правілам Правапіс о а , Правапіс е я , якія
прымяняюцца для напісання арфаграм у простых словах.
135. а і ы а б арус у назвы нас ны ун а . ас умач

на ісанн арфа рам.
елоозёрск, Верхнедв нск, Новогрудок, Новолукомль, Ново
полоцк, Краснополье, Светлогорск, Славгород.
о назв н ма з уча ьна а осна
аз зь ар у арусі. Вызнач у і аб ас зна о з а
нас ны ун ы назвы і вы за іса і. назва аб асны ара о
ры а амоз суфі са шчын у вары назо ні і.

136. аз зь с му. а о ні ры а ы с а аны с о у аснымі.
о пад націскам ільноўборка, ...
а не пад націскам хлебароб, ...

Правапіс
злучальных не ў першым складзе
е землетрасенне, ...
галосных перад націскам
у першым складзе
я сінявокі, ...
перад націскам
вобразна называ ь арусь а зі з ым с овам с аз.
137. Прачы а . Па б ры а с у за а ова .

Ляля, або Лёля, — самы светлы міфічны вобраз. Ляля —
багіня д..ўгачаканай вясны. на прыгожая, высокая, апранутая ў
бел..снежны ўбор дзяўчына. агіня валодае жыцц..сцвярджальнай
энергіяй. арактар у яе спакойны, д..бразычлівы. Ляля не шка
дуе для людзей ні багаццяф, ні д..брабыту (Паводле А ут ві а)
азаві с а аны рым ні і і ра а ь рысы ара ару і.
Вызнач у вары іс ы с овы.
і ы с . ас умач на ісанн арфа рам.
138. Вы ана с аву рабо у а м Права іс а осны у с а

аны с ова .
§ 21. Складанаскарочаныя словы

139. Прачы а . азаві с а аны с овы. о ас у ы а і
у ва ра ьна аснова
Медпункт ← медыцынскі п т, мапед ← матацыкл і ве-

ласіпед, ВТ ← вылі альная* т хніка, СМ ← сродкі масавай
н армацыі.
і вы арыс о ва а з уча ьны а осны ры вар нні а і с о
1
Складанаскарочанымі называюцца словы, якія ўтвора
ны шляхам аб’яднання частак слоў без дапамогі злучальных
галосных. У якасці ўтваральных асноў выступаюць часткі
слова (мапед ← матацыкл і веласіпед), літары (ВТ вэтэ ←
← вылі альная т хніка), гукі ( А дайі ← дарожная аўта-
мабільная нспекцыя).
Складанаскарочанае слова можа быць утворана і па мадэлі
‘частка слова цэлае слова’: медінстытут ← медыцынскі
стыт т, спецатрад ← спецыяльны атрад.
Спосаб утварэння складанаскарочаных слоў з’яўляецца
разнавіднасцю складання.
140. Прачы а . азаві с а анас арочаны с овы. ас умач і

знач нн . у вары іс с а анас арочаны с овы
Стаіць, ні з месца, пумал Побач ездзяць і елАЗы,
паглядае сумна. ЛАЗы, КрАЗы і КамАЗы.
Патрэбна, мусіць, пуме аўтобус, і трамвай —
Купіць абновул ў УМе. Куды хочаш ад’язджай.
аліноўская Т Мушынская
 азаві а наро ны ч ны с аза. ас умач ас ано у зна а
ры ын у.
141. Прачы а с овы. ас ыфру назвы.
арвыканкам, спартзала, райаддзел, гармалзавод, насценга

зета, юннат, рыбнагляд, еларусбанк, РАУС, РСМ, У, МНС,
УМ, ПВТ, СН .
вума с овамі на выбар с а зі с азы.
Складанаскарочаныя словы, утвораныя з частак слоў, вы

Складанаскарочаныя словы, утвораныя з частак слоў, вы
маўляюцца
маўляюцца іі пішуцца,
пішуцца, як
як простыя словы: гаркам гаркам ,
простыя словы: ,
газпрам гаспрам .

Літарныя іі гукавыя
Літарныя гукавыя складанаскарочаныя
складанаскарочаныя словы
словы пішуц
пішуц
ца
ца зз вялікай літары ( У, МА )
вялікай літары ) іі вымаўляюцца,
вымаўляюцца, як
як літары
літары
( бэдэу )) ці гукі (
ці гукі ( мас ).
142. Прачы а с . Вызнач о с ы ь. азаві час у с у

у о а ісва а н.
Лён пасяўны
Адн..гадовая травяністая расліна з тон кім доўгім коранем.
Сцябло пр..мастойнае ўверсе галінастае. Кветкі на доўгіх тонкіх
квет..ножках, бледнасінія ці блакітныя. Плод — шар..падобная
скрыначка.
ольш за ўсё льну вырошчваецца ў краі нах, што ўваходзілі
ў склад былога СССР. На еларусь, Р , Прыбалтыку прыпадаес
больш за сусветнайс вытворчасці льну.
З лячэбнай мэтай выкарыстоўваюцца насенне і алей. ны
ўваходзяць у склад многіх медпрэпаратаў (Паводле Шмарко,
Мазана)
Вы і ы асобны ру ы с а аны і с а анас арочаны с овы.
Вызнач ны вары іс .
і ы р ы абза с у ус а чы ра у чаны і ары і с а
в чы зна і ры ын у. б рун у сво выбар.
ве́рсе
143. Прачы а с . аму н а называ а о ь і ча ав ас у
а ас а ас а ара
Толькі аднаго
а аўцюкоўца пастукалі ноччу:
— Пусціце пераначаваць.
— то вы
— шафёр... Вадзіцель... Механік... Разумееце
Аўцюковец на хвіліну задумаўся, пасля адказаў:
— Магу пусціць толькі аднаго (Паводле У іпскага)
Пра і с овы в івас і забы с ос ь
азаві с ова з арфа рама Права іс рыс ава на зычны . ас у
мач на ісанн .
азб ры а сас ав вы з ны с овы. ас умач ны ва
ры іс .

КАНТРОЛЬНЫ ПЫТАННІ І ЗАДАННІ
1. Раскажыце пра марфемную будову слова. і з’яўляецца аснова мар
фемай
. кія словы называюцца аднакаранёвымі Прывядзіце прыклады.
. кія змены могуць адбывацца ў словах пры іх утварэнні і змяненні
Прывядзіце прыклады.
. На якія групы можна падзяліць правілы правапісу прыставак на
зычны Сфармулюйце правіла напісання ы й пасля прыставак.
. кія словы з’яўляюцца вытворнымі Пры вядзіце прыклады.
. Назавіце асноўныя спосабы ўтварэння слоў. Прывядзіце свае пры
клады.
144. Прачы а с . Па з і о на абза ы.

Наш праваднік — сонечны праменьчык.сн Мы жвава рухаліся
за ім. Нарэ..це наш гарэзлівы праваднік прыпыні..ся. н як бы
з радасцю паказваў нам: Вось яна — кіслічка . Кісліца — звы
чайная траўка. на кіслая на смак, таму і мае а..паведную назву.
Кіслічка — маленькая раслінка. Лісцік яе мае светлазялёныя
часткі і нагад..вае с..рца. Кіслічка вельмі карысная расліна.
Лісце яе можна спаж..ваць як шчаў..е (Паводле М усько)
і ы с ус а чы з а р бна ра у чаны і ары. Па
р с і а на аран вы с овы. Вызнач і суфі сы.
 на зі с с овы рава іс і а ав а раві у а ісанн
с а уч нн зычны .
145. Прачы а . а о ні разва анн с овамі з ра ы аванн .

Вызнач а о а с ы а носі а с . Па б ры а о за а ова
у а ав нас і з ма .
Пра што нам можа расказаць суфікс Па суфіксе мы можам

вызначыць, да якой часціны мовы адносіцца слова, яго род. Не
каторыя суфіксы назоўнікаў дапамагаюць вызначыць іх род.
Так, словы з суфіксамі ар адносяцца да назоўнікаў
мужчынскага роду. У тэксце суфікс мае назоўнік ... .

Суфіксы ц ц асць падказваюць нам, што назоўнік
жаночага роду. Суфікс ц мае слова ..., а суфікс асць — на
зоўнік ... .
рабі разбор а сас ав і с ова вара ьны разбор с о праваднік,
гарэзлівы, траўка.
146. Прачы а ры аз і і рас ры і с нс. б рун у на ісанн

арфа рам.
1. Каб ры..ку з’есці, трэба ў ваду ле..ці. . Слова можа

п..раніць і можа загаіць. . У крыніцу не носяць ва..іцу. . Пано
сішс мазалёў — пад..ясі хлеба. . Не хвалі с..бе, няхай людзі
пахваляць.
на зі с аза вы ворны с овы. а і ы і у ача ова форм
разам са с овамі а і ны вары іс . Вызнач с осаб у вар нн .
а ры аз а суа носі а а знач нні з рус а Хочешь есть калачи —
не сиди на печи
147. уа н сі с ова і с осаб о вар нн . азаві с ова вара ьны

марф мы.
1) торфапрадпрыемства а) суфіксальны
) малапаспяховы б) словаскладанне
) узгорак в) прыставачны
) пракукаваць г) асноваскладанне
) ажыннік д) прыставачнасуфіксальны
і знач нн мо а ыва а вы з на с ова а зі ва с а
зы са с овам пракукаваць у розны знач нн .

М А Р А Л
А Р А Р А
§ 22. Самастойныя i службовыя

часціны мовы
148. Прачы а с ав чы с овы а р бным ара у і а р бна
форм а аб а рыма с ы о . з у чы чаму с азы набы і с нс
рат пытаецца ў малодшай сястры, якой доўга не было дома:

— Ты, быць, дзе
— Сяброўка, у, лепшая. Мы, ёй, з, лялькі, у, гуляць.
— , хто, выйграць ( асопіса ярозка )
і с овы ма ь самас о на січна знач нн
азаві с овы і абазнача ь ра м рым у ра м а з нн
зам н ь назву асобы. і с овы вы онва ь с у бову фун ы
ча о ны ыва а ма нні
У беларускай мове ўсе словы падзяляюцца на разрады,

якія называюцца часцінамі мовы. Падзел слоў на часціны
мовы адбываецца на аснове іх агульных рыс — лексічных зна
чэнняў (прадмет, прымета, дзеянне, лік і інш.), марфалагічных
прымет (род, лік, склон, скланенне, спражэнне і інш.), сін
так січнай ролі, спосабу словаўтварэння.
Усе часціны мовы падзяляюцца на самастойныя і служ-
бовыя.
149. Прачы а с . Па б ры а о за а ова .

Праблема часцін мовы неаднойчы ўзнікала перад мовазнаў
ца мі розных эпох і народаў. шчэ ў чацвёртым стагоддзі да нашай
эры Арыстоцель падзяліў усе словы на часціны мовы. Вядомыя

рускія вучоныя, пачынаючы з М. В. Ламаносава, выдзялялі
часцін мовы. еларуская граматыка раніслава Тарашкевіча
вылучала часцін мовы: імя, прымета, чысло, займя, дзеяслоў,
прыслоўе, прыймя, злуч, кліч . У больш познія класіфікацыі
айчынных мовазнаўцаў уключана 1 часцін мовы (Паводле
Сямешка)
Па б ры а вы з ны назва час ін мовы сучасны а ав ні і.
ас ры січна знач нн с ова мовазнаўца.
150. Прачы а с . Вызнач с ы ь і ы ма нн .
Падарунак
У Толі і Колі на двух адзін дзень нараджэння. Толя і Коля —
бліз няты.
Тата і мама доўга абмяркоўвалі, што ім падарыць.
— Трэба іх саміх спытаць, — прапанавала мама.
— хачу хамяка, — не задумваючыся, сказаў Толя.
— обра, — сказаў тата. — амяк не сабака, у кватэры тры
маць лёгка.
— А я хачу рыбак Акварыум — запатрабаваў Коля.
— акварыум можна. Рыбкі не брэшуць, — сказаў тата.
— А мама што нам падорыць? — спытаў Толя.
— Вы ў нас агульныя, і падарункі будуць агульныя, — адка
заў тата, але запытальна паглядзеў на маму.
— А я торт куплю, — сказала мама.
— х, лепш бы ў нас былі два дні нараджэння. Мы б два разы
святкавалі, у нас былі б два тарты (Паводле П Місько)
Вы і ы з с у ры а ы самас о ны час ін мовы і абазнача
ь ра м рым у з нн . азаві ы час іны мовы.
на зі а о н р і ы с ова о выра а мо ы расчара
ванн .
 Прыв зі з с у ры а ы за азычаны с о . Па і рым а
вы і вызначы і
 ас умач ас ано у зна а ры ын у вы з ным с аз .

151. Прачы а с . Вызнач о му.
сць шмат правіл, як прымаць падарункі. Адны лічаць, што
трэба хуценька схаваць пакунак і, калі госці пойдуць дадому, па
глядзець, што ж табе падарылі. ншыя, наадварот, думаюць, што
трэба адразу ж паглядзець падарунак і выказаць свае адносіны
да яго. Вы, безумоўна, шмат атрымлівалі цікавых і нечаканых
падарункаў. кі падарунак вам асабліва запомніўся і спадабаўся
Парайце сябрам, якога правіла трэба прытрымлівацца, пры
маючы падарунак, каб не пакрыўдзіць таго, хто яго падарыў.
азы ра з сус ам а ар сі уа ы він аванн а іса ы а а
рун і і вы зрабі і б а зін а наму. Пры ума с овы він аванн
на з нь нара нн с бра.
152. Прачы а в р . Па б ры а о за а ова .

Калі б магла в..сёлку з неба зняць,
Я падарыла б маме.
Каб з хмарак я магла дыван саткаць,
падарыла б маме
Пралескі ўсіх л..соў і стужкіф рэк
падарыла б маме.
ласку, і ц..пло на доўгі век
падарыла б маме
Св..тло б..роз і пес..ньку малой
Сініцы сін..крылай —
ачу паднесці ўсё, што мне самой
Матуля падарыла
Агняцвет
і ы в р ус а чы ра у чаны і ары. базнач імі час
інамі мовы з а вы з ны с овы.

Назоўнік
§ 23. Назоўнік як часціна мовы: агульнае значэнне,

марфалагічныя прыметы, сінтаксічная роля.
Пачатковая форма
Воблака
Уткнуўшы ў бераг вудзільно́, З пяром гусіным паплавок
вуджу раніцою. Пад воблака нырае...
А воблака Плыве яно Вада ў кругах Вада ў кругах
небам, і вадою. неба ў ёй не тое...
Нарэшце клюнула разок — А воблака но ў руках
рыбка немалая — Трапечацца жывое.
А Куляшоў
 і вы з ны с овы а азва ь на ы анн о а і на ы
анн о ас умач січна знач нн ы с о . а о час іны
мовы ны а нос а
Назоўнік — гэта часціна мовы, якая абазначае прадмет

і адказвае на пытанні х т о ш т о : глобус, падарожнік, кар-
та, возера
Назоўнікі адносяцца да мужчынскага, жаночага або ні
яка га роду, змяняюцца па ліках і склонах.
Назоўнікі могуць выконваць ролю любога члена сказа:
Святлана — шасцікласніца на з маленства захапляецца
мастацтвам саломапляцення.
Пачатковай формай назоўніка з’яўляецца форма назоў
нага склону адзіночнага ліку.

154. Прачы а с . о асно на рызнач нн назо ні а мов
Назоўнік — важная часціна мовы. шчэ першабытныя лю
дзі, пазнаючы навакольны свет, называлі прадметы і з’явы, і
гэтыя найменні замацоўваліся ў мове. Па назіраннях вучоных,
назоўнікі з’яўляюцца ў маўленні дзіцяці ў ліку першых слоў.
гэта зразумела. зіця з цікаўнасцю глядзіць на свет і хоча ве
даць, як называецца ўсё тое, што яго акружае.
Назоўнік — самая прадстаўнічая па колькасці слоў часціна
мовы. Амаль кожнае другое слова ў нашым маўленні — назоўнік
( азенталь)
а і ы а о ні абза с у. а о ні о вума рыма с азамі
а в р нн ум і вы азана а арам У выказванні пра ... было
ўжыта ... назоўнікаў. Без назоўнікаў сказы былі б ... .
155. Прачы а с . Вызнач с ы ь ма нн . б рун у сва

м р аванн . азаві мо ны сро і і вызнача ь асаб івас і с ы
. а о а ы у ма нн а носі а с
Рыбалоў
На св..танні Андрэй і ра селі (ў у) човен і паплылі на знаё
мыя м..сціны да (в)озера. Там добра браліся карасі і краснапёркі.
Пасярод (в)озера быў маленькі (в а)стравок, хлопцы даплылі да
яго і закінулі (в)уды. Пачалі ц..рпліва чакаць клёву. За (ў у)сю
раніцу рка злавіў некал..кі плотачак, а Андрэй — аднаго карася.
— ач ты, і яму захацелася рыбкі — рка паказаў рукою на
шэрага з серабрыстым жывоцікам каршуна. — Не, даражэнькі,
сёння і табе не пашанцуе.
Каршун зрабіў некалькі кругоў, нырнуў і стаў цяжка ўзнімац
ца ў паветра з вялікім шчупаком у кіпцюрах.
— А ты казаў, што яму не пашанцуе, — зірнуў Андрэй на рку.
— Снасці ў яго не такія, як у нас. Нездарма людзі празвалі
яго рыбаловам (Паводле У яўданскага).
азаві ача ову форму вы з ны назо ні а .
на зі с аз са зваро ам. а о ы анн а азва с ова о
выс у а ро і зваро а чым асаб івас ь о вы арыс анн ым
с аз о час іна мовы выра аны зваро а

і ы р ы абза с у рас рыва чы у і і с а чы ра у
чаны і ары. П р ы с аз разб ры а ч на с аза.
Назоўнікі маюць розныя лексічныя значэнні. эта назвы

канкрэтных прадметаў (кніга, дом), раслін (кветка, тра-
ва), асоб (сусед, пісьменнік), жывых істот (воўк, ш упак),
з’яў прыроды (маланка, дождж), дзеянняў (плаванне, бег),
апрадмечаных уласцівасцей (смеласць, радасць), розных па
дзей (свята, сход), абстрактных паняццяў (думка, ве насць),
прымет (блакіт, сінь)

Калі ёсць што самае прыгожае ў свеце, то гэта воблакі. , як
яны збіраюцца к плывуць і растаюць у сіняве
Толькі воблакі могуць расказаць пра нястрымны рух жыцця.
х трэба навучыцца чытаць і разумець. Воблакі бываюць высокія
і нізкія. На два паверхі і нават на тры. сць рэдкія і суцэльныя.
сць хмары і хмаркі. сць похмаркі. Адны прыносяць яснасць,
другія — непагадзь і навальніцу.
Воблакі ўпрыгожваюць неба, апранаюць яго (Паводле ра-
мові а)
на зі с назо ні і. Вы і ы і разм р ава ы а нас у
ны ру а назвы рым назвы абс ра ны ан назвы з
рыро ы назвы з нн .
 Вы і ы з с у ро насны с овы абазнач орань.
§ 24. Агульныя і ўласныя назоўнікі.

Правапіс уласных назваў
157. Прачы а с . вы ума і назо ні а у б арус а
мов бо ь а у ьны і асны
Назоўнікі падзяляюцца на агульныя і ўласныя. Агульныя
адрозніваюцца ад уласных тым, што яны называюць аднарод ныя
прадметы (брат, чалавек, радасць, чырвань), а ўласныя з’яў ля
юцца назвамі адзінкавых прадметаў (Мінск, Няміга, (плошча)
Перамогі, Алеся).
1
Краіна — гэта агульная назва для ўсіх краін, аднак у кож
най краіны ёсць індывідуальнае імя: еларусь, Расія, алгарыя
і інш. сць свае імёны, імёны па бацьку і прозвішчы ў кожнага
ча лавека. Васілевіч Алена Сямёнаўна — прозвішча, імя і імя па
бацьку беларускай пісьменніцы. Уласныя загалоўкі маюць і кнігі.
Пачакай, затрымайся... — кніга Алены Васілевіч.
Вы і ы з с у а ь а у ьны і асны назо ні а а о ні
ра ы сваімі ры а амі.
і воры ны Васі віч вы чы а і
Агульныя назоўнікі — гэта назвы аднародных прадметаў,

з’яў, паняццяў: горад, колер, свята, зязюля.
Уласныя назоўнікі — гэта імёны і прозвішчы, геаграфіч
ныя і астранамічныя назвы, клічкі жывёл, назвы свят, гіста
рычных падзей, помнікаў, арганізацый ( ван амінікаві
уц ві , омель, Марс, у ка, зень Перамогі, Мініст рства
адукацыі спублікі еларусь)
У якасці ўласных назваў могуць выступаць словазлучэнні.
У сказе яны з’яўляюцца адным членам сказа.
158. Прачы а в р . і ы . Па р с і а у ьны назо ні і. аза

ві і ача ову форму.
Калі рана ўстанеш — Калі рана ўстанеш —

Разам з сонц..м зыркім, Разам з мамай, татам
то ўсплыве над зыбкім ы за справупрацу
В..гнішчам зары, — Возьмешся хутчэй, —
Колькі ты пабачыш Колькі ты пазнаеш
З’яў жыцця дз..восных, Радасці н..сцерпнай —
Колькі цудаў розных Аж да песні з сэрца,
Згледзіш на двары Аж да слёз з вачэй
ілеві
а с ова вогнішча а б ры і за і ы ро насны с овы вы з і
і орань. ча о за ы ь рава іс р а і ары орані ы с о

159. Прачы а . на зі с аза у асны назо ні і і ма ь
а ав ны а у ьны . о і ары і у а а у ьны назо ні і
1. Англійскі граф Сэндвіч прасіў падаваць на снеданне скла
дзеныя разам дзве лустачкі хлеба, паміж якімі клалі халоднае
мяса. . ранцузскі повар Аліўе прыдумаў знакаміты салат у дру
гой палове стагоддзя. . Марожанае з рознымі дабаўкамі —
шакаладам, арэхамі і ягадамі — упершыню было прыгатавана
ў французскім горадзе Пламбір.
а і ы арамі асны назо ні і і а ав ны а у ьны .
Уласныя назоўнікі пішуцца з вялікай літары: Палессе,

вуліца Вінаградная, кошка Мурка
Назвы кніг, газет, часопісаў, карцін, кінафільмаў, фаб
рык і іншыя пішуцца з вялікай літары і бяруцца ў двукоссе:
аповесць асце ка , карціна леб , абрыка Камунар-
ка , стадыён ынама .
Калі ў назве ёсць слова мя, то яна ў двукоссе не бярэцца:
бібліят ка імя Міхася ынькова, парк імя нкі Купалы
160. Прачы а с . а о са зна амі ы з Ві б чыны вы

в а
Выдатныя мясціны Віцебшчыны
Віцебшчына — легендарны край блакітных азёр, старажыт
ных гарадоў і старадаўніх помнікаў. н даў свету такія імёны, як
фрасіння Полацкая, ранцыск Скарына, Марк агал, арэс
Алфёраў, ван Чэрскі, Леў Выгоцкі...
Менавіта на віцебскай зямлі жыў сусветна вядомы мастак
авангардыст Казімір Малевіч. Тут таленавіты жывапісец лья
Рэпін стварыў амаль карцін і малюн
каў. Унікальныя прыродныя жамчужы
ны Віцебшчыны — Нацыянальны парк
раслаўскія азёры , які славіцца сот
ня мі маляўнічых азёр і астравоў, Ланд
шафтны заказнік льня , дзе знаходзіцца
адзін з самых вялікіх у ўропе масіваў

старадаўніх вярховых балот і ледавіковых азёр (Паводле лек-
троннага р сурсу ).
Вы і ы з с у асны назвы. о ны абазнача ь Па р с і
в і у і ару назо ні а . ас умач рава іс.
 і ы р ы с аз разб ры о а ч на с аза рас умач
ас ано у зна а ры ын у. імі ч намі с аза з а назо ні і
Вы арыс о ва чы ма ры ы ронны р сурса с а зі а на
асні а ав ам нн ра а ы на ьны ар рас а с і аз ры або
ан аф ны за азні ьн на му а ра а вас у а аро а а... .
161. і ы в р рас рыва чы у і і с а чы ра у чаны

і ары. Па р с і асны назо ні і рас умач рава іс в і а і ары.
На ўроку геаграфіі
— Пакажы мне ( е)нісей.
к той слуп, стаіць (М м)ацвей.
— Ну, а (В в)олга, (В в)олга дзе
— ы няма яе н..дзе.
— (С с)віслач пакажы яшчэ.
— (С с)віслач Вунь яна ц..чэ.
Праз (ва а)кно яна відаць,
Мне н..цяжка паказаць.
§ 25. Назоўнікі адушаўлёныя і неадушаўлёныя

162. Прачы а с . а о а с ы і ы у ма нн н а носі а
б рун у с ы іс ычну ро назо ні а у с .
Крыўда
Вярнуўся Косця са школы надзьмуты і сярдзіты.
— Ты што сёння такі — спытала мама.
— Мне настаўніца паставіла дрэнную адзнаку, — адказаў
хлоп чык. — За ката.
Косцік разгарнуў сшытак і паказаў намаляванага ката. Кот
быў прыгожы: хвост трубою, поўсць паласатая і вусы, як у тыгра.

— обры кот, — сказала мама. — Ты, можа,
дрэнна паводзіў сябе на ўроку маля вання
— Не, — адказаў Косця. — У нас сёння не
было малявання. на ўроку матэматыкі ката
маляваў (Паводле В ом анкі).
Вы і ы з с у а ва назо ні і і а нос а а нас у ны с нса
вы ру назвы асоб назвы ыв назвы ан р ны ра м а .
Адушаўлёныя назоўнікі — гэта агульныя назвы людзей,

жывёл, жывых істот (беларус, дзіця, рыба, дрозд, муха), а так
сама назвы міфалагічных, фантастычных істот ( еўс, лесавік),
дзіцячых цацак (лялька, мядзведзь), шахматных фігур (слон,
ерзь), якія адказваюць на пытанне х т о .
Неадушаўлёныя назоўнікі — гэта назвы прадметаў (нож,
машына), прылад (рыдлёўка, станок), рэчываў (мёд, алей),
пачуццяў (любоў, пяш ота), раслін (васілёк, вярба), з’яў
пры роды (гром, снег), якія адказваюць на пытанне ш т о .
163. Прачы а назо ні і.

т о т о
стол слон
атрад сын
дуб снегавік
Паразва а і с овы называ ь ыво рыро з а і н
ыво .
а і ы назо ні і форм вінава ьна а с ону абазнач анча і.
а а ы о назо ні атрад а носі а а н а у а ны назо ні а
о ь і абазнача су у нас ь асоб а назо ні снегавік а носі а а а у а
ны назо ні а .
орма вінавальнага склону неадушаўлёных назоўнікаў
супадае з формай назоўнага склону: Н. скл. В. скл.: атрад.
орма вінавальнага склону адушаўлёных назоўнікаў супа
дае з формай роднага склону: Р. скл. В. скл.: снегавіка.

164. Прачы а с . Вызнач о асно ну ум у. вы разум
назву с у
Хто вінаваты
Міша ніяк не мог зразумець, чаго ад яго хочуць і што ён такое
зрабіў. Падумаеш, у абед скарыначкай хлеба запусціў у сабаку
Рубіка, каб не сумна было абедаць. Толькі бабуля з дзядулем
перасталі есці, а потым дзядуля ціха сказаў:
— Прасі прабачэння...
лопчык незадаволена надзьмуўся і прамармытаў:
— аруйце... болей не буду...
— Нене, не ў нас прасі прабачэння, — паспяшаўся спыніць
унука дзядуля.
— аруй мне, Рубік, — звярнуўся хлопчык да Рубіка, які
вінаватымі вачыма сачыў за ўсім, што адбывалася на кухні.
— Ты і зараз, мусіць, не зразумеў. У хлеба
прасі прабачэння.
к можна прасіць прабачэння ў хлеба н ча
ста бачыць, як кідаюць хлеб у скрынкі для смец
ця, проста на зямлю. ніхто не просіць прабачэн
ня. А калі так робяць, значыць, хлеб — мёртвая
рэч. А тут — прасі прабачэння. лопчык падняў
скарыначку і заплакаў: ён не ведаў, хто вінаваты
(Паводле А ука)
Вы і ы з с у а у а ны назо ні і. ас умач рава іс в
і а і ары н а оры з і .
бы вы а умачы і і у за о н авін н расі ь рабач нн
ба Па ры у вусна вы азванн .
Асабовымі называюцца адушаўлёныя назоўнікі, да якіх

адносяцца назвы асоб па сацыяльнай і нацыянальнай прына
лежнасці (рабо ы, літовец), прафесіі і родзе дзейнасці (ура ,
студ нт), роднасці, сваяцтве (брат, бацька), месцы жы
харства (гараджанін, мін анка), розных якасцях (весялун,
патрыёт)

165. і ы ры аз і. ас умач і с нс. Па р с і а у а ны
назо ні і і абазнача ь асобу.
1. Лепш дзесяць прыяцеляў, чым адзін вораг. . Вада сяб
ра лепшая за мёд ворага. . Мудрэц свайго розуму не паказвае.
. лізкі сусед лепшы за дальняга родзіча. . зе маці нарадзіла,
там і радзіма. . Лепш у сваякоў з голаду ўмерці, чым у чужакоў
золата збіраць.
§ 26. Назоўнікі канкрэтныя і абстрактныя

Колькі той радасці ў чалавека
олей работы, трывогі, турбот...
ы сустракае вясною спрадвеку
З радасцю чыстай ён птушак прылёт...
Сёння мне зранку працуецца весела:
Стукнула звонка ў шыбу пчала,
Ластаўка смутак крылом перакрэсліла,
Ліпа цвісці на двары пачала.
П Пан анка
а і ы вы з ны назо ні і ача ова форм . і з і с а уча
а са с овамі два, дзве а і ы ы с а уч нні. аму н а оры
на зо ні і н ь а а ічы ь
вы разум выраз ра у а в с а вы ума а і ча
ав у в с а ра ава ь
Усе агульныя назоўнікі падзяляюцца на канкрэтныя

і абстрактныя.
167. Прачы а аб і у. а ы на ы анні

. і назо ні і а нос а а ан р ны
. і назо ні і а нос а а абс ра ны
. а розні ь ан р ны назо ні і а абс ра ны а марфа а ічны
рым а

Агульныя назоўнікі
Назвы
адзінкавых прадметаў: ало- разумовых паняццяў: сум-
вак, палац; ленне, мысленне;
з’яў прыроды: дождж, гром; фізічных і псіхічных адчу
часавых адзінак: суткі, ты- ван няў: голад, стома;
Канкрэтныя
Абстрактныя
дзень; якасцей, уласцівасцей: сціп-
меры і вагі: метр, грам; ласць, дабрата;
дзеянняў: паход, падказка; прымет: ырвань, сінь;
людзей: ву аніца, студ нт; стану, дзеянняў: сон, касьба;
геаграфічных паняццяў: го- навуковых паняццяў: клі-
рад, рака; мат, сюж т
прадпрыемстваў: абрыка,
завод;
твораў: аповесць, па ма
Адметныя марфалагічныя прыметы
змяняюцца па ліках: месяц — звычайна маюць форму толь
месяцы, яблык — яблыкі; кі адзіночнага ліку: дабро,
Абстрактныя
Канкрэтныя
спалучаюцца са словамі два, сум;

тры і г. д.: дзве ракі, тры не спалучаюцца са словамі
вуліцы два, тры, але могуць спалу
чацца са словамі многа, ма-
ла: многа цяжкасцей, мала
радасці
168. Прачы а с на а у з аз ы. Вызнач асно ну

ум у. а о а с ы а носі а с
Калі мы пераехалі ў наш прыгожы новы шматпавярховы дом,

двор быў як лялечны. А цяпер Адны жалезныя штыры тырчаць
на месцы спартыўнага гарадка, дзе парыпваюць пад ветрам петлі,
на якіх мацаваліся арэлі. к войска вандалаў прайшло Зразуме
ла, што дарослы чалавек не будзе ламаць арэлі, упрыгожваць
сцены ў пад’ездах рознымі слоўцамі, пакідаць свае аўтографы
ў ліфце. Робяць гэта сённяшнія юныя, без выхавання і сумлення,
накіроўваюць лішак* сіл на разбуральныя справы.

Сум бярэ ад гэтага: падлеткі, якім ужо па сілах зрабіць не
шта карыснае, выбіраюць зусім іншае... ( газеты аніца )
Вы і ы з с у ь ан р ны і с абс ра ны назо ні і.
аму на а ы с овы «ўпрыгожваць» і «аўтографы» з ы ву осс
ім знач нні ны ы ы
 Вызнач ім с осабам у ворана с ова шматпавярховы разб ры
о а сас ав .
169. Прачы а с . а му за а ова .

Неяк вясной пайшоў у лес паглядзець, ці ідзе ўжо сок з бяроз.
ўбачыў тры дубкі, што раслі адзін каля аднаго. ны ўяўляліся
мне роднымі братамі.
выкапаў (у ў)се тры ду(п б)кі і пасадзіў іх на роўнай
адлегла(сь с)ці адзін ад аднаго.сн ай растуць дубы, апетыя ў
ка(с з)ках, вершах і розных апавяданнях. у(б п)цар, ду(б п)
волат Веліч і прыгажо(сь с)ць. у(д дз)е ад дубоў (у ў)сім
кары(сь с)ць: (у ў)летку будуць даваць ценьф, (у ў)восень мож
на збіраць жалуды (Паводле А едар нкі).
і ы а о ні абза с у рас рыва чы у і.
Па р с і назо ні і. в р у і ара к азнач ан р ны назо ні і
і ара а абс ра ны .
бм р у са сваімі с брамі і а рабі ь арысны с равы. Вы а
ры с о в а чы інфарма ы з а р н а ра ы аванн с а зі
вы аз ванн а с рава а а і с ава .
170. ас а назо ні і і ыва а раносным знач нні назы

ва ь вобразы сімва ы. Па б ры а назо ні а і а ав а ь
ма н ам с оваз уч нні і з ру у і . а і ы с азы.
сімвал прыгажосці
сімвал духоўнасці
—
сімвал шчасця
сімвал моцы
Па р с і назо ні і. Вызнач і назо ні і а нос а а ан р
ны а і а абс ра ны .

§ 27. Назоўнікі зборныя і рэчыўныя
171. Прачы а с . Вызнач с ы ь і ы ма нн .
Тату ў нядзелю прыйшла добрая думка — схадзіць у атаніч
ны сад. Усе яе падтрымалі.
Каля ўвахода і на алеях было шмат людзей. Мітусліва бега
ла дзетвара. арослыя ўголас чыталі надпісы на таблічках і не
стрымліваліся: Ах, якія гладыёлусы кія астры А вяргіні
Мы пайшлі па дубовай алеі, потым па яблыневай. На дрэвах
ціха шапацела лісце, чырванела садавіна.
Потым мы ішлі каля возера, бачылі, як спаважна і ганарыс
та плаваюць чорныя і белыя лебедзі, жыруюць каля астраўка
дзікія качкі, у хмызняку* мітусіцца дробнае птаства. Па бяроза
вай алеі дайшлі да плантацый руж і фантанчыка. Вецер раздзі
маў пырскі, і ў іх пералівалася ўсімі фарбамі вясёлка (Паводле
П Місько)
вы з ны у с назо ні а выб ры і за і ы ы і аба
знача ь су у нас ь з ывы іс о а наро ны ра м а .
Па у м у ас чы а мовазна а . Пас рабу рав с і нас у
ны с рым н а учы а вы з ны назо ні а с овы два, тры.
і ма ь с нс а і рама ычны анс ру ыі Вызнач і назо ні а .
рабі выва ра о і мо на а ра анаваны назо ні а у вары ь
форму мно на а і у.
г ады с
Зборныя назоўнікі абазначаюць сукупнасць аднарод ных

або падобных прадметаў, якія ўспрымаюцца як непадзельнае
цэлае: лісце, калоссе, ву нёўства, бяр знік.
Значэнне зборнасці выражаецца:
пры дапамозе суфіксаў ств цтв ат ар й
і інш.: студ нцтва, бедната, машкара, алеш , звяр й о ;
шляхам падаўжэння зычных: калоссе, насе е, лама а.
Зборныя назоўнікі не спалучаюцца са словамі два, тры
і маюць форму толькі адзіночнага ліку.

172. Вы і ы з ра анаваны ар с о зборны назо ні і. ым ны
а розніва а а ан р ны назо ні а
Лісты — лісце, каласы — калоссе, галіны — голле, прамяні —
праменне, крылы — крылле, птушкі — птаства, звяры — звяр’ё.
Па р с і с овы з а о анымі зычнымі у амі. Памі
 імі у амі
зычны мо у ь выма а а о ана
Пра ам н іру
 рава іс с ова з а ос рафам.
Светлячок
зе вербы плакучай галінкі У светлых праме́нях яна ўся
Адбіў серабрысты паток, Вясёлкавай ззяе красой.
На дробным лісточку расінку Часамі яна ў аддаленні
Аднойчы сустрэў светлячок. З галінкі якой замігціць,
Сустрэў ён і залюбаваўся, Схаваецца зноў у праменне,
к ранняю, ціхай парой Пакуль светлячок дабяжыць.
Максім Танк
і з вы з ны назо ні а у азва на о ь ас ь а і на су у
нас ь
на зі а о нім с аз в р а зборны назо ні . а а ы у аз
ва чы а м ны марфа а ічны рым ы о н а носі а а зборны .
 Вы і ы з в р а с овы на ісанн і а ав а раві у Права іс
д і дз т і ц .
174. Прачы а і а а а за а і.
1. ыла жоўтай, стала зялёнай, сонца пацалавала, зноў жоў

тай стала. . Вырас куст, на кусце домікі, а ў доміках дзеткі.
омікі разваліліся, дзеткі пакаціліся. . На вадзе родзіцца, на
агні вырастае, а як у ваду пападае, зноў прападае. . елы, як
снег, салодкі, як мёд. . Салодкі, ды не цукар, ліпкі, ды не клей,
смачны, ды не цукерка.
А д г а д к і: гарох, пшаніца, мёд, соль, цукар
Па ума і а а ы і а а а за ісаны назвы іч н н . і мо
на ы р чывы вым ра ь
1
175. Прачы а . Вы і ы а зін с у о с овы і абазнача ь
ра м ы о мо на а ічы ь у ру і с овы і абазнача ь ра
м ы о а ічы ь н ь а у р і с овы і абазнача ь а зін і вы
м р нн рам і а рам м р і ін . .
Ліст, лістота, лісце, алей, дзятва, галінка, голле, студэнт,
студэнцтва, мука, калоссе, каласок, сок, пер’е, шоўк, дубняк,
дубок, суніцы, духі.
называ а ы ру ы назо ні а
Назоўнікі, якія абазначаюць назвы рэчываў аднароднага

саставу, называюцца рэчыўнымі. а рэчыўных назоўнікаў
адносяцца назвы:
розных матэрыялаў: сталь, на та, азот, соль;
траў, агародных культур, ягад: пшаніца, капуста, абор,
маліны;
харчовых прадуктаў: ай, цукар, малако, сыр
лекаў: аспірын, валідол;
тканіны: шоўк, бавоўна;
прыродных з’яў: снег, град, іней.
Рэчыўныя назоўнікі не спалучаюцца са словамі два, тры
і іншымі і маюць форму толькі адзіночнага або толькі множ
нага ліку.
176. і ы . Па р с і р чы ны назо ні і вызнач і і .
Лета ў бабулі жыла ўнучка Зіна,

ла цыбулю, клубніцы, маліны.
абуля з ягад варэнне варыла,
Унучку на радасць кармілапаіла,
Сок выціскала з маліны, каліны.
— Карысна, — казала, — адны вітаміны.
блыкі церла, чысціла бручку.
— ш на здароўе, расці, мая ўнучка.
ы ка

§ 28. Род назоўнікаў. Несупадзенне роду некаторых
назоўнікаў у беларускай і рускай мовах
Катэгорыя роду — адна з самых цікавых і загадкавых з’яў
у мове. і задумваліся вы пра тое, чаму стол — мужчынскага
роду, парта — жаночага, а малако — ніякага Ніхто з сучаснікаў
не ўсведамляе, чаму назвы дрэў вяз, клён, ясень, дуб — мужчын
скага роду, а ліпа, асіна, сасна, бяроза, вярба — жаночага. то
пакладзена ў аснову размеркавання назоўнікаў па родавых групах
У розных мовах свету — неаднолькавая колькасць родаў.
У многіх сучасных мовах тры роды. сць мовы, у якіх толькі
мужчынскі і жаночы род, а ёсць мовы бязродавыя . Чаму так
Усе гэтыя загадкі даўно хвалююць вучоных. снуе думка, што ў
таражытнасці рэчы, якія належалі жанчыне, называліся словамі
жаночага роду — нітка, хата, зямля, пе , каза, а рэчы мужчы
ны — конь, зубр, воўк, акунь — мужчынскага роду.
У сучаснай беларускай мове род адушаўлёных назоўнікаў
адлюстроўвае адрозненні паводле полу: хлоп ык — дзяў ынка,
студ нт — студ нтка, воўк — ваў ыца. Род неадушаўлёных
назоўнікаў не залежыць ад лексічнага значэння слова, а вызна
чаецца па характары асновы і канчатку (Паводле Сямешкі).
аму а оры ро у вучоны называ ь а но з самы і авы і за а
авы з у мов і існу а аз на ы анн ра зні н нн а орыі ро у
 о а ро у быва ь назо ні і Вусна рыв зі ры а ы з с у.
а учы а рыв з ны назо ні а рым ні і і з с овы форм ро
а а часу. а і ы . Вы з і с ова анча і.
У з о р: асл а прыгож ая ліп а
178. Прачы а с а уча чы рым ні і а назо ні а . і ы .

Вызнач ро назо ні а .
Калі на зямлі з’явіўся першы мастак го след вядзе ў (сівы)
даўніну, бо (выяўлен ы) мастацтва адно з самых старажытных.
( алоўны) тэма першых выяў старажытных мастакоў — жывё
лы. Першыя малюнкі чалавека — гэта яго першыя веды пра свет,
які поўніўся (бясконцы) безліччу небяспечных з’яў. Ствараючы

выявы жывёл, чалавек нечакана для сябе самога ўсвядоміў сваю
(магутны) сілу і перавагу над зверам (Паводле А Таланцавай)
Прыв
 зі ры а ы ан р ны і абс ра ны назо ні а . на зі
с асабовы назо ні і.
а о а ы у ма нн а носі а с іс а ра а ы о зм с .
Назоўнікі агульнага роду абазначаюць асоб і жаночага,

і мужчынскага полу: непаседа Аня, непаседа Толя
Некаторыя назоўнікі, якія абазначаюць прафесіі, званні,
пасады, маюць толькі форму мужчынскага роду, але мо
гуць адносіцца і да асоб жаночага полу: сакратар (ура ,
інжынер, пра есар) Сямёнаў, сакратар (ура , інжынер,
пра есар) Сямёнава Прыметнікі ўжываюцца пры такіх
назоўніках у мужчынскім родзе, а дзеясловы прошлага
часу — у мужчынскім ці ў жаночым родзе ў залежнасці ад
полу асобы: зяжурны ўра Васількоў прымаў хворых У аст-
ковы ўра Маскалькова выпісала р ц пт
179. Прачы а . Вызнач ро назо ні а .

Задзіра, плакса, падліза, соня, непаседа, забіяка, чысцёха,
ціхоня.
а і ы ва с оваз уч нні рым ні назо ні аб у а ным вы
а у назо ні м знач нн му чынс а а ро у а ру ім аноча а.
Прас ан ы с оваз уч нні.
і назо ні і ара арызу ь ча ав а з а мо на а бо у ім с ы і
рава на ыва а а і назо ні і
180. Вусна ра а зі с на б арус у мову.

Живопись
Живопись — это создание художественных карт н краскам .
то очень древнее искусство. Там, где ж л первобытные люд ,
можно найт изображения ж вотных. На н х люд охот л сь.
Первые краск люд получал з растений м нералов ( Ка-
лендарь школьн ка )

Слоўнік
создан е — ствар нне
зображен е — выява
охот ться — паляваць
а вы з ны с о а б ры і за і ы б арус амо ны а ав
ні і. рабі выва ра о і с назо ні і су а а ь у ро з б ару
с а і рус а мова .
181. вары с оваз уч нні. а і ы і арамі на рус а і б ару

с а мова . Вызнач ро назо ні а і рым ні а .
боль медаль гусь
моцны с льная золотая залаты белая белый
рабі выва аб н су а з нні ро у назо ні а у б арус а і рус а

мова .
меда́ ь
1. Нітак многа, а ў клубок не зматаеш. . Стаіць на гары,
крыламі махае, супраць ветру грудзі падстаўляе. . Рагаты, ды
не бык, ежу бярэ, людзям падае́. . Ні свет ні зара пайшоў сагну
ты са двара. . Расце без цвету, а яе кветку на шчасце шукаюць.
. то на свеце ўсім трэба
А д г а д к і: назва, павуцінне, від лец, млын, папараць, каромысел
а с о а а а а б ры рус амо ны а ав ні і. а і ы с овы
арамі. Вызнач ро назо ні а у б арус а і рус а мова .
§ 29. Лік назоўнікаў. Назоўнікі, якія маюць форму толькі

адзіночнага ці толькі множнага ліку. Несупадзенне ліку
некаторых назоўнікаў у беларускай і рускай мовах
183. Прачы а с а му за а ова . Вызнач ім с осабам
зв зва а с азы с .
удаў у лесе было шмат яркачырвоныя ягады шыпшы
ны на белых кустах. зялёныя венічкі чарнічніку. Чырвоным

жарам гарэлі буйныя гронкі каліны, зелянела лісце малінніку,
залаціліся яловыя шышкі. , вядома, радавалі вока крамяныя
баравікі (Паводле гнаценкі).
Вы і ы а зін с у о назо ні і у ы ы форм а зіночна а і у
у ру і у форм мно на а і у. базнач анча і назо ні а . рабі
выва ра анча і назо ні а у форм а зіночна а і мно на а і у.
 на зі зборны назо ні і. о форм ыва а зборны
назо ні і і мо на а і у вары ь форму мно на а і у
ольшасць назоўнікаў абазначаюць прадметы, якія мож

на палічыць. ля іх абазначэння ўжываюцца назоўнікі адзі-
ночнага і множнага ліку: сын — сыны (тры сыны), возера —
азёры (два возеры)
Некаторыя назоўнікі ўжываюцца ў форме толькі адзіноч
нага ліку (кісель, моладзь, смех) або ў форме толькі множнага
ліку (лекі, крупы, Каля́ды).
184. азм р у назо ні і і ыва а форм о ь і а зіночна а

і у а ру а р чы ны зборны абс ра ны назвы на рам а
св у у асны назвы.
Сок, галлё, поўдзень, ветлівасць, Няміга, поўнач, масла, мёд,
Мінск, радасць, усход, калоссе, Венера, птаства, смех, захад, жа
леза, клей, Нёман.
і а а а іч нн за ісаны назо ні і рабі выва ра ру ы
назо ні а і ма ь форму о ь і а зіночна а і у.
а зі і за і ы с азы з у аснымі назо ні амі.
185. на зі і н с ова о ным ра з . Па о рым мо

на аб на ь с овы
1. Нажніцы, акуляры, вагі, клешчы, алоўкі.
. рошы, фінансы, рэсурсы, рублі.
. рожджы, духі, пірагі, крупы.
. Вячоркі, дажынкі, зяды, свя́ты.
. Альпы, Навасёлкі, окшыцы, гарады.

186. на зі ары назо ні а у б арус а і рус а мова .
змрок дверь клопат поведен е
арніла
хлопоты сумерк пр горшня
прыгарш ы паводзіны дзверы ерн ла
а зі са с овамі с оваз уч нні і за і ы і арамі. Вызнач і

назо ні а . і су а а і назо ні а у б арус а і рус а мова
Па ры у ав ам нн наву овым с ы і на му і назо ні а .
Па ума о ь і час а бу з ча ь наву овы с . іс а
сфарму асно ну ум у о на час і. ача у о на час і
вы арыс о ва с овы папершае, падругое, патрэцяе... Выс у і
з ав ам нн м ра асам.
187. Прачы а с . і ы а ісва чы анча і рым ні а .

Маленьк.. жоўт.. лісічкі — сапраўды дружн.. сястрычкі. Па
асобку яны не растуць, а нібыта водзяць вясёл.. карагод. Убачыў
адну — другая просіцца ў рукі. Нахіліўся над ёю — трэцяя кліча
да сябе. А там — чацвёртая, пятая, шостая... Толькі паспявай
лічыць. к усё роўна самі просяцца ў кошык. Збіраеш і дзіву
даешся: хто іх столькі тут насеяў
Лісічкі — вельмі смачн.. грыбы. , што асабліва
важна, яны не чарвів.. . Збірай — не правярай.
Смела кідай у кошык: яны ніколі не пакрышацца,
як іншыя грыбы (Паводле У гоўдзіка)
 ім ч знач нні мо а ыва а с ова лісічкі называ а
а і с овы
§ 30. Патрабаванні да сціслага пераказу

Сціслы пераказ коратка і абагульнена перадае змест пра
панаванага тэксту. Каб зрабіць сціслы пераказ тэксту, трэ
ба выдзеліць галоўнае, скараціць тэкст (змест абзаца, дыяло гу
перадаць аднымдвума сказамі), знайсці і выкарыстаць моў
ныя сродкі для абагульненай перадачы зместу. Затым узнавіць
тэкст, захоўваючы яго кампазіцыю і моўныя асаблівасці.

188. Прачы а с . Па б ры а о за а ова . ас умач
січна знач нн вы з ны с о .
Усе чакалі заўтрашняга дня, чакалі вы стаўкі. вось прыйшло
заўтра, і дзядзька Міхась стрымаў сваё слова: Толя і Коля паехалі
на выстаўку сабак.
Выстаўка толькі пачыналася. Людзі з сабакамі крыху памі-
тусіліся і пачалі вы стройвацца радамі. Расчэсвалі іх, пап раў
лялі нагруднікі з медалямі. лопцы не дачакаліся, пакуль усе
падрыхтуюцца, пай шлі глядзець выстаўку.
Спачатку стаялі і сядзелі сабаківелі каны. Усе хадзілі каля
іх і чыталі надпісы. ортая барзая — сабака высокі, худы, но
гі доўгія... ог — сабакавелікан. Страшна падступіцца да яго.
Убачылі і баксёра. алава вялікая, нос нібы ўціснуўся ў яе.
Ад гэтага ў яго зморшчын* і складак многа на лбе, каля носа.
Аўчарка ўсходнееўрапейская вельмі прыгожая. Вочы ў яе разум
ныяразумныя. Сенбернар — вялікі і тлусты здаравяка. Аўчар ка
колі — прыгажуня, спакойная і лагодная*. ылі тут і эрдэль
тэр’ер, фок с тэр’ер, японскі чын, чыхуахуа.
Але самае цікавае было наперадзе. Сабакі пачалі паказваць,
што яны ўмеюць: хадзілі па крузе, бегалі па бервяне, пераскоква
лі праз сценку, лазілі па лесвіцах, поўзалі
на жываце, вартавалі . Гледачы назіралі
і дзівіліся, а журы ацэньвала. лопчыкаў
увесь час хвалявала думка, хто з сабак
атрымае самы прыгожы медаль (Паводле
П Місько)
а о а с ы і ы у ма нн а носі а с Вызнач о му
і асно ну ум у.
а о ь і час а мо на а з і ь с
Пры а амоз і мо ны сро а а ар рас аза ра асно ну а
з а о на выс а у саба у ро а ы рыва ь у с назо ні і
а зі ан с у. і ун ы мо на а ус і ь аб ра а ь ас
но ну інфарма ы ра а о на выс а у саба
м с абза а у ім а ісва а саба і ра а н а ь імі с азамі
з а наро нымі ч намі. Пас ара с аб асно на інфарма ы с а і
зв с і ра о ра о зі а выс а а а н а ісанн саба .
рабі с іс ы ра аз с у вусна .

ПАМ ТКА
зраб ы ра аз
1. Прачытайце тэкст, высветліце значэнне незразумелых слоў.
2. Вызначце тэму і падтэмы, асноўную думку тэксту, яго стыль і тып
маўлення.
3. Знайдзіце галоўнае і другараднае ў тэксце (галоўная інфармацыя
вылучаецца з улікам мэты выказвання).
4. Вызначце, якая інфармацыя сціскаецца спосабам пропуску матэры
ялу, а якая — спосабам абагульнення (падобныя дзеянні, прыметы,
прадметы назваць, калі гэта магчыма, адным словам; змест абзаца,
дыялогу перадаць аднымдвума сказамі).
5. Помніце, што задача пераказу — сцісла, коратка ў адпаведнасці
з асноўнай думкай перадаць змест тэксту, захоўваючы пры гэтым
моўныя сродкі, апорныя словы і выразы.
6. Складзіце план пераказу (колькасць пунктаў плана можа быць мен
шай, чым колькасць падтэм у тэксце).
189. ва іва рачы а с . Па б ры а о за а ова . ас у

мач січна знач нн вы з ны с о .
зядуля расказаў мне такую гісторыю.
шоў хлопчык у суседнюю вёску да радні ў госці. арога была
няблізкая, незнаёмая. Вечар заспеў яго ў дарозе, пачало цямнець.
А тут яшчэ дагнаў яго сабака, стары, худы, поўсць лапікамі.
ывы да жывога цягнецца, вось і сабака прыстаў да хлопчыка.
дзе за ім, галоднымі вачамі есці просіць.
Зусім сцямнела. арога нырнула ў лес, звузілася, завіляла,
закруцілася ў гушчары. А ў лесе цямней, чым у полі. хлопчык
заблудзіўся. арога павярнула ў адзін бок, а ён — у другі.
дзе хлопец, а сабака за ім трушком бяжыць, не адстае. Але
вось сабака абагнаў хлопчыка і стаў на яго шляху.
— Ты што — напалохаўся хлопчык, замахнуўся на яго, але
сабака не адступіў.
Паспрабаваў абысці сабаку, але той усякі раз станавіўся пе
рад ім. здагадаўся нарэшце хлопчык, што сабака засцерагае
яго ад нейкай небяспекі. Спыніўся, прыгледзеўся і ўбачыў на
перадзе, за высокай травой, абрыў. А ў глыбіні блішчала вада

і бялелі вялікія камяні. эта ж якая бяда чакала хлопца, калі б
не ўратаваў сабака астаў хлопец акраец хлеба, падзяліў яго
папалам — сабаку і сабе.
— аруй, што я праганяў цябе, хлеба пашкадаваў.
А потым прывёў сабаку ў свой двор і да самай яго смерці
карміў і даглядаў.
Вось такая гісторыя. Засталося толькі дадаць, што гэтым
хлопчыкам быў мой дзед (Паводле В ом анкі)
а о а с ы і ы у ма нн а носі а с на зі с
з с овы у ы ы раносным знач нні. і ч сро і с ы іс ычна
выразнас і ыва а а арам с у
арыс а чыс ам а с іс а ра а ы час у с у ра о
са ба а зас ро о чы а а н б с і.
§ 31. Склон назоўнікаў. Асновы назоўнікаў

Калі слова ўжываецца ў пачатковай форме — у назоўным скло
не адзіночнага ліку, — яно толькі называе прадмет, з’яву прыро
ды, расліну ці жывёлу. Але паміж людзьмі, прадметамі, з’явамі
прыроды, раслінным і жывёльным светам існуюць разнастайныя
і складаныя адносіны: прасторавыя, часавыя, умовы, мэты ці
прычыны. Паглядзіце навокал, звярніце ўвагу на прадметы, якія
знаходзяцца вакол вас: сцяна, парта, стол, падручнік, сшытак
і інш. Называючы іх, мы толькі даём ім імёны, а ў якіх адносінах
яны знаходзяцца адно з адным, нам не зразумела. толькі з да
памогай розных склонавых форм, якія звязваюць словы, мы
можам устанавіць іх узаемазалежнасць: У класе стаяць парты.
За партамі сядзяць вучні. раматыка ўстанавіла правілы сувязі
слоў і арганізавала словы ў сказах. эта сувязь выражаецца пры
дапамозе змянення слоў па склонах (Паводле В вановай).
о знач нн выра а а с ов а і но ыва а ача ова
форм а амо а і ві а сув зі с овы зв зва а с аза
і раз з мовазна с ва с ана іва раві ы сув зі с о у с аза
о ь і с она у б арус а мов вызначы ь с он назо ні а
Вызнач с он назо ні а у вы з ны с аза .

191. і ы с у ыва чы назо ні і а р бна форм . базнач
с он ы назо ні а .
Пра ( алавек) з дрэннай памяццю кажуць: а
лава як рэшата . Рэшата — гэта не жывая істота,
а то і пакрыўдзіцца б магло.
Складаецца рэшата з (абадок) і сеткавага (дно) Абадок рабілі
звычайна з ліпа вай ці вязавай (кара) (Сетка) плялі з лу бянога
(валакно) або конскага воласу. Праз дробную (сетка) прасейвалі
(мука) — на хлеб, на аладкі. арэчы і загадкі: Новая пасудзіна,
а ўся ў дзірках , Пад ліпавым (куст) мяцеліцаф мяце .
Сіта і ў нашы дні бывае белым ад (мука) Праўда, цяпер яго
вы гінаюць не з кары, а робяць з ( анера*), дно — з металічнай
(сетка) (Паводле М Маляўкі)
р ´ ата
с омні ін ы фраз а а ізмы і ара арызу ь ам ь ча ав а.
і за а і чаны с а зі с о ні авы ар ы у а с ова
а а і рас ры ы о січна знач нн .
192. Прачы а с . а му за а ова .
шчэ грэчаскія вучоныя заўважылі, што назоўнікі маюць

асноў ную, прамую, форму і ўскосную. Ускосныя формы нібы
адхіляюцца ад прамой. Адсюль вядомы тэрмін — скланенне .
Словы ўжываюцца ў маўленні ў той ці іншай форме — скла
няюцца. азоў ы склон — пачатковая форма для называн
ня прадмета: дапамога, вясёлка. од ы — літаральна азначае
атры маны ад нараджэння , таму і родны (дом бацькі, ліст ад
сына). ава ь ы — ад слова даць. Найбольш тыповае яго зна
чэнне — назва таго, каму нешта адрасуюць (дзякаваць сябру,
падарыць брату). ава ь ы так названы таму, што аб’ект, які
абазначаны назоўнікам, з’яўляецца прычынай ці віной , што
выклікала само дзеянне (чытаць кнігу, рабіць зарадку, хварэць
на грып). вор ы звязаны з дзеясловам ствараць , таму што
адно з асноўных яго значэнняў выклікала прылада, што стварае
дзеянне (рэзаць нажом, маляваць алоўкам). ес ы — указвае
1
на месца, дзе адбываюцца падзеі (ісці па сцежцы, падарожжа па
краіне) (Паводле В вановай)
і с он называ а рамым а і ус оснымі у ь а о з ь
ы рміны
 на зі с ро рыв з ны у с ры а а с оваз уч нні
у бу ов і вы а асаб івас і б арус а мовы.
П ра а ы час у с у у о а а умач нн назвам с она .
а о ні інфарма ы с онавымі ы анн мі.
Змяненне назоўнікаў па склонах называецца скланеннем.

У залежнасці ад канчаткаў у назоўным склоне адзіноч нага
ліку і роду большасць назоўнікаў размяр коў ваецца па трох
тыпах скланення: 1, 2 і 3-е скланенне.
193. Прачы а с му рас а ы ра ы ы с ан нн назо ні а .

Па б ры з а амо а ма н а ры а ы назо ні а о на а с ан нн .
а і ы с овы абазнач анча і.
Тыпы скланення назоўнікаў
1е скланенне е скланенне е скланенне

ж. р. а я м. р. ; н. р. о е а ж. р.
194. Прачы а в р . фарму о асно ну ум у.

Беларус
елы ручнік мой, белы абрус,
Сам я няцёмны душою.
то ў белым свеце я — беларус сн
удзьце знаёмы са мною.

ружбу цаню і гатовы дружыць
ці не з цэлым сусветам.
Свету адкрыты, хачу вольна жыць,
обрым служыць запаветам*.
В укові
на зі в р ы назо ні і вызнач і с он. Вы і ы назо ні і
ача ова форм у у а абазнач с ан нн .
на зі с с ова о ма знач нн на аз а з ны ім н бу зь
сваім а ом ам . а зі з ым с овам с аз у ім за ча ас б
асно на ум а в р а.
195. аз зь ма на . а і зычны мо а за анчва а аснова

на зо ні а а о а с ан нн а нос а рыв з ны назо ні і
а і ы і вы з і аснову а р с і і ары і абазнача
ь а о ні зычны у асновы. Па б ры сва ры а ы назо ні а
а с а н нн а ав нас і з ы ам асновы.
Назоўнікі з асновай Назоўнікі з асновай

на цвёрды зычны: на зацвярдзелы зычны:
рыба, згода, мяжа, груша,
спад ына, дамова сястра, пуш а
Назоўнікі з асновай Назоўнікі з асновай

на мяккі зычны: на г :
цішыня, хваля, адвага, страха, рука,
сям йа , таполя сястры ка
Твая Беларусь
Мяжуе з Польшчай,
Украінай,
Расіяй, Латвіяй, Літвой
Твой родны край, твая
Айчына —
Жыццё тваё і гонар твой.
ты яе запомні імя,

к неба, сонца і зару.
Твая зямля, твая Радзіма
Названа светла —
Бе-ла-русь
Свірка
і ы . базнач с ан нн вы з ны назо ні а .
 Па р с і с овы з арфа рама Права іс у асны назо ні а .
Вывучы в р на ам ь.
§ 32. Асаблівасці правапісу канчаткаў назоўнікаў

1-га скланення (у давальным і месным склонах
адзіночнага ліку)
1. ез голасу, а вые, без рук, а абрусы сцеле. . якла, цякла
і пад шкло лягла. . Сядзіць пані ў жупане*, хто жупан здзірае,
той слёзы пралівае. . Сама пані ў каморы, а яе косы на двары.
. Ні рук, ні ног не мае, а яблыкі страсае. . Маленькага росту,
прыгожага стану, хто яе знае, той розум мае.
а і ы а а і. Вы з і анча і назо ні а . ара арызу

ас но ву о на а назо ні а.
Прас ан а зіночным і у а а ным назо ні у з аснова о на а
ы у. і с она назо ні і ма ь а но ь авы анча і
Склонавыя канчаткі назоўнікаў 1га скланення залежаць

ад характару асновы, а ў давальным і месным склонах — ад
на ціску.
Апошнія зычныя асновы назоўнікаў 1га скланення ў да
вальным і месным склонах на г чаргуюц ца: г з
ц с: дарога — (па) дарозе, сцеж а — (на) сцежцы,
скру а* — (у) скрусе

198. Прачы а аб і у. наві ача ову форму назо ні а .
Вызнач с онавы анча і назо ні а зрабі выва ра і рава іс.
Назоўнікі з асновай на:
Склон
Пытанне зацвяр-
цвёрды мяккі
дзелы г
зычны зычны
зычны
. к а м у лісе´ сястры Тані дарозе
ч а м у бярозе паліцы яблыні вавёрцы
вясне тка ысе
М. аб (на, пры, (аб) лісе́ (пры) (па) Тані (на) дарозе
па) к і м (на) бярозе сястры (на) (аб) вавёрцы
аб (на, пры, (па) вясне (на) яблыні (аб) тка ысе
па) ч ы м паліцы
а зі і за і ы а а ным с аз з назо ні амі о на ру ы

у ыва чы назо ні і форм ава ьна а або м сна а с ону.
199. Прачы а с . Вызнач ы ма нн . б рун у сва

м р аванн .
У даўнія часы на бераз.. сіняга мора стаяў блакітны казачны
горад.сн ылі ў ім шчаслівыя людзі. Людзі ўсміхаліся сонц.., што
шчодра пасылала цяпло зямл.. . Птушкі яшчэ весялей спяваліф
на дрэвах, радуючыся кожнай (усмешка). Зялёныя лісточкі
шчасліва трымцелі пад павев.. лёгкага ветрыку. Удзень людзі
працавалі і спявалі песн.., бо праца прыносіла ім задавальненне.
А ўвечары людзі радаваліся (музыка), што лілася з іх дам.. .
(Паводле Васілеўскай).
і ы с рас рыва чы у і і а ісва чы анча і назо ні а .
Па р с і назо ні і а с ан нн вызнач ы асновы.
200. Прачы а с . і ы рас рыва чы у і.

У адным Маркоўным (царства), у Капусным (гаспадар-
ства) на (вуліца) абовай жылі дзве сястрычкі — Моркаўка і
Капустачка. ыў у іх меншы брат — Пакацігарошак. Сястрычкі
ўвесь час у клопатах па (гаспадарка) дзень за днём праводзяць.

А Пакацігарошак з (раніца) да вечара па (сцежка-дарожка)
на (самакат) катаецца. А каб дапамагчы адной ці другой (ся-
стры ка) — (Моркаўка) або (Капуста ка), — пра гэта нават
і не думаў
Аднойчы... (Паводле А ут ві а)
Па ума развіва іс а з і а . ім мо а бы ь ра аз і
ві сі уа ы а і ор а а і а ус ач а зв р а а а Па а і
аро а і рос ь у о а амо і а ас а ар ы авуча ь р ба
с аві а а сваі абав з а . ас а ы аз у аво а но з сі уа ы .
і форму ы ма нча а ы у вы бу з вы арыс о ва ь
201. а і ы с оваз уч нні ры с у і а ав нас і з ым з ім

у ам чар у а зычны аснов на -г-, -к-, -х- з с .
Ляжаць у (сумка), аб’явіць падзяку (тка ыха), плыць на
(крыга), дом пры (дарога), трымаць у (рука), радзімка* на (ш а-
ка), быць у (скруха), ісці па (сцяжынка), радавацца (вавёркал),
на каляровай (дуга) вясёлкі.
на зі с ова о ма знач нн афі ы на высо а а н а чы
н бу зь рабо ы . і ч знач нні ма а с ова
Па б ры а о а на аран вы с овы разб ры і а сас ав .

2-га скланення (у родным і месным склонах
адзіночнага ліку)
202. Прачы а с . Вызнач о асно ну ум у. Па б ры а
с у за а ова .
Зіма — пара́ не толькі святкаванняў, але
і холаду, і прастуды. Засцерагчыся ад грыпу
дапамогуць народныя рэцэпты.
Адным з самых галоўных сродкаў народ
най медыцыны з’яўляецца мёд, які лечыць ад
вялікай колькасці хвароб. Але самае галоўнае,

што натуральны мёд — прыродны імунастымулятар. Маленькая
лыжачка мёду нашча* і яшчэ адна, разведзеная ў шклянцы цё
плай вады ці малака, — на ноч перад сном. Майце на ўвазе: у
гарачай вадзе мёд траціць прыродныя ўласцівасці Пры прастуд
ных захворваннях рэкамендуецца піць адвар ягад шыпшыны
замест чаю.
Ад дрэннага настрою добра спяваць на прыродзе — у лесе ці
на лузе. Нашы продкі верылі: калі пасля абеду прыкладна адну
гадзіну спяваць песні на ўвесь голас, то ўсе дрэнныя думкі
і кепскі настрой абавязкова пройдуць (Паводле Казаковай).
азм р у а ру а вы з ны назо ні і за нас і а знач нн
р чывы с ан рыро ы і ча ав а рас оравы ан і варобы
з нні. а і ы і у форм ро на а с ону вы з і анча і.
а аснов зв с а з с у а ры у вусна вы азванн на му
о нам раі ь наро на м ы ына і выс у і з ім ра асам.
а́ а
Склонавыя канчаткі назоўнікаў га скланення залежаць

ад іх лексічнага значэння. Назоўнікі мужчынскага роду ў
родным склоне могуць мець канчаткі ю або а я .
Канчаткі ю маюць назоўнікі, якія абазначаюць:
абстрактныя паняцці: інт лект , поспех , блакіт ;
прасторавыя і часавыя паняцці: луг , кра ю , век , пера-
пынк ;
рэчывы: цукр , кле ю , шоўк (а л е: хлеб а , аўс а );
сукупнасць прадметаў ці асоб: народ , беразняк , люд ;
дзеянні, працэсы: перапіс , масаж , нагр в ;
пачуцці, адчуванні: сорам , спако ю , жал ю ;
захворванні: грып , ін аркт , радыкуліт ;
з’явы прыроды, стыхіі: гром , холад , даждж ;
падзеі ў грамадскім жыцці: естывал ю , кірмаш , орум .
Астатнія назоўнікі га скланення маюць канчаткі а я :
зуб а , рубл я , ал авіт а

203. Прачы а аб і у. а омні ру ы назо ні а і ыва а
форм ро на а с ону а зіночна а і у з анча амі -а (-я).
Лексіка-семантычныя групы
Прыклады
назоўнікаў
Назоўнікі ніякага роду возер а , сял а , збожж а , ...
Навуковыя і тэхнічныя тэрміны дзейнік а , артыкл я , спектакл я , ...
Назвы жывых істот вожык а , бусл а , лас я , ...
Назвы канкрэтных прадметаў дом а , кран а , аўтамабіл я , ...
Назвы органаў, частак цела ілб а , зуб а , язык а , ... (а л е: твар )
Назвы адзінак вымярэння, міліметр а , літр а , рубл я , ...
грашовых адзінак
Назвы прамежкаў часу дн я , ве ар а , год а , ... (а л е: ранк )
Назвы месяцаў, дзён тыдня верасн я , аўторк а , лістапад а , ...
Назвы грамадскіх арганізацый, каміт т а , савет а , клуб а , ...
ус та ноў
Назвы танцаў, гульняў балет а , вальс а , утбол а , ...
Па ры у ав ам нн ра анча і назо ні а му чынс а а і ні
а а ро у ро ным с он а зіночна а і у.
204. а с о с а зі ры аз і ас аві ы назо ні і а р бна фор

м . а і ы с азы. ас умач рава іс анча а .
1. Аўчына, выраб, не варта. . Лыжка, дзёгаць, псуе, мёд,
бочка. . Адзін, з’еш, хоць, вол, адна, хвала. . ез, хлеб, яда,
да, парог, хада. . ожджф, не про сяць, як, жнуць, косяць, ды.
на зі ры аз у а ма знач нн с рава н вар а а рачаны
на сі і сро а . с омні і рас а ы ра вы а а а і бы о б
ар чным у ыванн а ры аз і.
У залежнасці
У залежнасці адад значэння
значэння некаторыя
некаторыя назоўнікі
назоўнікі могуць
могуць
ужывацца з канчаткамі а я і
ужывацца з канчаткамі ю : голле старога дуб а —
стол з дуб , каля
, каля маладога ясен я — м бля з ясен ю (назоўнікі
(назоўнікі
набываюць
набываюць значэнне рэчыўных); ішлі па сцежках сад а —
значэнне рэчыўных);
у кан
канцы
цы сад (назоўнік набывае прасторавае значэнне).
(назоўнік набывае прасторавае значэнне).

205. Прачы а аб і у і рас а ы аб рава іс анча а назо ні а
а с ан нн м сным с он . Прыв зі сва ры а ы ас аві ы
назо ні і з а р н а ра ы аванн форму м сна а с ону.
Назоўнікі з асновай на:

цвёрды зацвярдзелы мяккі
г
зычны зычны зычны
е ы е
(на) мосц е (на) даждж ы (на) естывал г з’
(у) неб е (у) гуш ар ы (у) ру а (на) бераз е
Месны склон
х с’
на верс е
Назоўнікі маюць канчаткі ю:
калі абазначаюць асобу чалаве калі апошнія зычныя асновы
ка: (пры) сусед , (пры) ура , г не ча ргуюцца з з
(аб) ву н ю , (пры) Алег ; ц с : (у) жах , у сшытк ;
а л е: назоўнікі з асновай на цвёр (на) мітынг , (аб) насарог
ды зычны могуць ужывацца і з
канчаткам е:
(пры) суседз е , (пры) брац е
206. і ы с ус а чы ра у чаны і ары. базнач ан

ча і і вызнач с он назо ні а а с ан нн рас умач рава іс
ан ча а .
Зверабой — л..карства ад ста хвароб , як гавораць у народз.. .
эту расліну называюць яшчэ святая́ннік. н з род.. раслін сямей
ства зверабойных. оўтыя кветачкі зверабо.. сабраны ў суквецц.. .
го лісце можа стаць асновайл для добрага і карыснага ча.. .
Разламі яго тонкую сц..блінку — і на злом.. выступіць ч..рвона
кр..вавы сок. Таму зверабо.. прыпісваюць і магічныя ўласцівасці
(Паводле урынові а).
 азаві с овы з арфа рамамі а оснымі орані.
аму зв рабо называ ь арс вам а с а вароб вы ума
чаму а рас іна а рыма а а у назву
207. Вы ана ін ра ы на за анн а м анча і назо ні а

а с ан нн м сным с он .

3-га скланення (у творным склоне адзіночнага ліку)
208. Прачы а в р . Вызнач о асно ну ум у.
Белая Русь
чочку да вуснаў туліць, Ты пра яе раскажы.
Каб таямніцу спытаць: — елая Русь — Радзіма
— елая Русь, матуля, — Перад табой ляжыць.
эта дзяўчынка Так Крыкні — яна адгукнецца,
к называецца дзіўна... Звонам гарачых кос.
Кропля з ліста сарвецца,
Ускалыхнецца плёс*.
аль захлынецца громам —
елая Русь запяе.
азарыцца Нёман —
Чыстае вока яе.
і ль
Вы і ы з в р а назо ні і ас аві ы і у ача ову форму і з ру
ава ы ры с у і а ав нас і са с ан нн м і . б рун у
сва м р аванн .
Прас ан назо ні а с ан нн . Прав р рава іс анча а
а с м .
Родны
авальны ы
Месны
Творны ю
У залежнасці ад тыпу асновы назоўнікі га скланення ў

родным, давальным, месным склонах маюць канчаткі ы:
но ы , рыс , радасц
У творным склоне адзіночнага ліку назоўнікі га скла
нення ў залежнасці ад апошняга зычнага асновы маюць
канчаткі ю: но , рысс ю , радасц ю
1
209. Прачы а в р . Па б ры а о за а ова .
Знаёмцеся: мы гараджане.
Наш горад расце ў добры час.
Завёмся мы проста — мінчане.
Мінск найдаражэйшы для нас.
Прыходзім у парк грамадою,
Стаім на прыгожым мастку.
Любуюцца вербы сабою —
лядзяцца ў Свіслачраку.
Спяшаем да плошчы славутай,
зе помнік адважным байцам.
Стаім у маўчанні мінуту,
Вечны агонь свеціць нам.
аліноўская
і с аву ы м с іны інс а з а ва а в р ы а і ы і
назвы. на зі с ро за ісаны с о назо ні а с ан нн . П ра
бу у с аз у ім у ыва а ы назо ні а аб н с а у форм
вор на а с ону.
а і ы р ы ча ыры ра і в р а. Па р с і назо ні і. Вусна
а а ра арызу і разра ы аво знач нн .
210. а і ы назо ні і форм ворна а с ону. Прав р рава іс

анча а а с м с. .
1. Квецень, гладзь, шчодрасць, прыгажосць, радасць, нама
разь, памяць. . Рэч, мыш, шчолач, ноч. . лыб, верф, Свір, шыр.
назо ні амі р а ру ы с а зі с азы у і а і ы рыро
у ва а а ра са ы в сно у ва ым ора з в с ы рысы
ара ару у ас івы ва ым з м ам.
Калі апошні зычны асновы назоўніка га скланення

стаіць пасля галоснага, то ён падаўжаецца: бель — бе ю,
рунь — ру ю; калі пасля зычнага — не падаўжаецца: вер-
насць — вернасцю, радасць — радасцю.
1 1
Не падаўжаюцца зычныя п м р ў. Пасля іх (акра
мя ў) перад канчаткам ю пішацца апостра : Сібір — Сібір ю
любоў — любоўю
211. Прачы а с с ав чы с овы о у а у раві ьну

фор му. аму с ма а у назву Па б ры а с у сво за а ова .
і ы вызнач с он і с ан нн назо ні а .
Бацька гарадоў беларускіх
Полацк... Услухайцеся: у самім (гу анне) гэтага слова —
гісторыя. на адчуваецца і ў (посвіст) стралы, і ў лагодным
(пераш птванне) хваляў звіны, і ў лёгкім (подых) (ветрык),
і ў (прыгажосць) блізкіх азёраў.
Полацк — гэта і велічныя абрысы Сафіі, і старажытны вал,
і Чырвоны мост, і маленькая царква над Палатой. Менавіта ад
сюль і пачынаўся Полацк.сн
Калі сёння падняцца па вузкай (сцяжынка) ўздоўж вала,
можна ўбачыць, як высока пад неба ўздымае свае вежы храм
Святой Сафіі. эта самае прыгожае месца ў (горад), якое радуе
вока, усяляе (павага) і гонар (Паводле альпярові а).
азаві а орны с овы з а амо а і мо на рас аза ь ра По
а . о м с а с ро і за ма ь назо ні і
а зі ма ычны с о ні у чы ы о назвы рыро ны
аб а вы а ны м с ін с аву ас ва а ма о ра зімы ора а
ра на м с ч а в с і . Вы арыс о ва чы с овы ас і а орны
а ры у вы азванн Пар р ма ма о ра зімы .
212. і ы рас рыва чы у і і с а чы ра у чаны і ары.

1. Чужая старонка без ветр.. сушыць. . то страціў Радзіму,
той плача ўсё жы(цц ц)ё. . Кожная птушка сваё гн..здо ве
дае. . Родная зямля мя..чэйшая за чужую пярыну. . У сваім
кра(і ю), як у ра(і ю).
Па р с і назо ні і у і ры зм н рама ычна формы а быва а
чар аванн зычны ра анча ам. і с она назіра а а а з ва
1
§ 35. Правапіс канчаткаў назоўнікаў у множным ліку
(у родным і творным склонах)
213. Прачы а в р . і ра а ра а з на о асно на ум а
радасць — ніякая радасць, а горыч,

песня — ніякая песня, а скарга,
страва — ніякая страва, а камень,
сонца — ніякае сонца, а крыга, —
Калі ты на свеце ўсім гэтым
Не маеш з кім падзяліцца.
і з назо ні а о ыва а в р ы н ма ь формы мно на
а і у
Вы і ы назо ні і і ма ь форму мно на а і у у вары формы
ро на а с ону. базнач анча і.
на зі с с ова о ма знач нн выра нн н за ава ь
н нн нара анн з рычыны і н бу зь н ры мнас .
Назоўнікі ўсіх трох скланенняў у множным ліку ва ўсіх

скло нах, за выключэннем роднага, маюць аднолькавыя кан
чаткі.
Абсалютная большасць назоўнікаў у родным склоне маюць
канчаткі -оў ў або аў яў : апельсін аў , рубл ў , с рц аў ,
р аў , вед аў , гульн яў
ольшасць назоўнікаў з асновай на адзін зычны маюць
нулявы канчатак: мова — моў , думка — думак , падзея —
падзей .
Некаторыя назоўнікі з асновай на адзін зычны і з асновай
на збег зычных могуць мець варыянтныя канчаткі: сёстры —
сясцёр і сёстр аў , норма — норм і норм аў
У назоўніках на я ў родным склоне множнага ліку на
канцы пішацца мяккі знак: яблыня — яблынь, кнігарня —
кнігарань
1
214. і ы рас рыва чы у і.
1. к мы да (людзі), так людзі да нас. . Салаўінымі (песні)
не будзеш сыты. . Чалавек без (сябры), што печ без (дровы)
. ля добрых (госці) вароты самі адчыняюцца. . то ў (людзі)
не верыць, той сабе рады не дасць. . то душы не мае, у таго
(госці) не бывае.
 аму с ова без у р ім с аз с а уч нн з рознымі назо ні амі
выма а а рознаму
У творным склоне множнага ліку назоўнікі ўсіх трох скла

нен няў у залежнасці ад апошняга зычнага асновы маюць кан
чат кі ам ям : бяроз ам , верш ам , геро ям , пал ям
Назоўнікі во ы, вушы, грошы, дзверы могуць ужывацца
з варыянтнымі канчаткамі ам ыма: ва ам — ва ыма ,
граш ам — граш ыма , дзвяр ам — дзвяр ыма .
215. Прачы а с . Вызнач о му. а о а с ы і ы у ма

нн а носі а с
Віця, Сцёпа і Лёня лічаць сябе (сябры) дуць сабе па сця
жын(к ц).. каля ракі. Вада халодная, цёмнымі (хвалі) пера
лі ваецца, дрыжыць ад пранізлівага восеньскага ветр.. . лоп
цы перамаўляюцца ды (мары) пра будучыню дзеляцца. Віця
(караблі) цікавіцца, марак.. хоча стаць. Сцёпа артыст.. хоча
быць. Толькі хацеў Лёня пра сваю мару паведаміць, як хлопцы
пачулі: хтосьці ў вад(д дз).. плюхаецца, жаласна скуголіць.
Лёня хуценька распрануўся і кінуўся ў ваду. Праз некалькі
хвілін хлопчык ужо на бера(г з).. стаіць, да (грудзі) сабачк..
пры ціскае... (Паводле В зякеві а)
і ы рас рыва чы у і і с а чы ра у чаны і ары. ас
умач выбар анча а .
вы ума о а бы ос а Пры ума ра а ав анн .
Па б ры а о за а ова . Вусна ра а ы с ры ума ы о
ра .
1
216. і ы а р с і назо ні і. Вызнач с в омы вам мар
фа а ічны рым ы назо ні а н зм нны а у ьны і асны а у а ны
і н а у а ны ан р ны і абс ра ны зборны р чы ны ро с ан н
н і зм нны с он і .
ай свята дружбы будзе лепшым святам,
ай векам дружбы наш завецца век,
ай другу друг заўсёды будзе братам,
другам — чалавеку чалавек.
Заўжды хтонебудзь некага чакае,
Заўжды хтонебудзь некага шукае —
Патрэбен чалавеку чалавек...
С рахоўскі
§ 36. Скланенне назоўнікаў, якія абазначаюць імёны,

прозвішчы і назвы населеных пунктаў
на оў ў еў аў ы
217. Пра ы а аб і у. Пісьмова рас ан асны назо ні і.
Пара на анча і розві ча і назва нас ны ун а . рабі вы
ва аб рава іс анча а ы назо ні а у ворным і м сным с она .
Назвы населеных
Склон Канчаткі Прозвішчы Склон Канчаткі
пунктаў
Н. арадулін Н. Кобрын
Куляшоў Тураў
Р. а Р. а
. .
В. а (як Р.) В. (як Н.)
Т. ым Т. ам
М. М. е
а зі і за і ы ры с азы вы арыс о ва чы назвы нас ны

ун а на -оў, -ёў, -еў, -аў, -ын, -ін. ас умач і рава іс.
1
218. а ы на ы анні ра зна ча ві арыны Гара ы арусі .
а зі с азы вы арыс о ва чы інфарма ы а а з ну у а .
1. Пад якім горадам да пачатку 1 х гг. размяшчаўся гар
нізон марской авіяцыі алтыйскага флоту ( ыхаў )
. На гербе якога горада знаходзяцца чырвоная лісіца і рука,
што трымае меч (Мсціслаў )
. Сімвалам якога горада з’яўляецца вежа з гадзіннікам
(Ш у ын )
. У якім горадзе знаходзіцца помнік князю арысу ( а-
рысаў )
. У якім беларускім горадзе знаходзіцца помнік агурку
(Шклоў )
а і ы с азы. Па р с і назвы ара о . базнач анча і і вы
знач с он ы назо ні а . Вусна ас а назо ні і і абазнача ь
назвы ара о у форму ворна а с ону. і анча і ны ма ь
219. ра анаваны с о с а зі с азы. а і ы с . Па б ры

а о за а ова .
арады, зямля, беларуская, адрознівацца, свая, непаўтор
насць, свае, здабыткі. Адны, славіцца, старажытнае, мінулае, і,
гістарычныя, падзеі. ругія, ганарыцца, адметныя, архітэк
турныя, помнікі, і, прыгажосць, сучасныя, збудаванні.
арады, Кіеўская Русь, самыя, старажытныя, гарады, на,
тэрыторыя, еларусь. У, трынаццатае, стагоддзе, на, тэрыторыя,
наша, краіна, быць, каля трыццаці, гарады. ны, з’яўляцца,
цэнтры, рамяство, і, гандаль (Паводле У Маліш ўскага)
 на зі с азы з а наро нымі ч намі назаві ра ы а наро ны
ч на .
с омні назвы с ара ы ны б арус і ара о . а зі і с іс.
П ра а ы с а о ні ы о зв с амі ра с ара ы ны ара ы
імі с аві а арусь. чы ра аз с азы з у аснымі назвамі
форм ворна а с ону а зіночна а і у.
220. Вусна ра а зі с на б арус у мову.

В стор ю русской культуры оказал сь включенным судь
бы мног х в разной мере замечательных людей. С белорусск м
1
землям он связаны географ ей рожден я
л родословной. то ван ёдоров (перво
печатн к), С меон Полоцк й, улгар н,
М ха л л нка, П сарев, остоевск й,
Пржевальск й, Ковальская, Страв нск й,
остаков ч, ерба (По Ме ковской)
Слоўнік
судьба — лёс
замечательные люд — знакамітыя (славутыя) людзі
родословная — радавод
а і ы розві чы а б арус у ас аві ы і у формы ворна а
і м с на а с она . ас умач рава іс анча а .
 на зі с назо ні і са с а уч нн м -ео. а і ы і а б
арус у.
Пра з нас ь а о з ра ічаны зна амі ы з вы в а Вы
а рыс о ва чы ін рн рыні ы ав а с і с іс а рас а ы чым
с аву ы ы зі.
Запрасілі Маргарыту ля сябе адкрыла Любань,

Пагасціць у Маларыту. Света — Ветку, Казімір —
А ў Ружанах і Пружанах Старажытны замакл Мір.
Пабывала летам анна. Назбіраў парэчак збан
Лёва з удаКашалёва За ванавам ван.
Вандраваў да Магілёва. З Васілевічаў Васіль
Лепшы ў свеце для арыса Вёз матулі дзівасіл.
орад з назваю арысаў. мат сяброў знайшоў, калі
Вельмі любяць, уявіцеф, ыў у Клімавічах Клім.
Ліду — Ліда, Віцебск — Віця, Назвы, родныя здавён,
Слава — Слаўгарад, а Люба Нагадалі шмат імён.
У Мазго
на зі в р ы назвы нас ны ун а на -ёў (-ёва), -аў (-ава).
а і ы і ас аві ы формы назо на а ворна а і м сна а с она .
1
§ 37. Рознаскланяльныя назоўнікі
222. Прачы а с . ас умач чаму н ма а у назву.
Юны псіхолаг
Аднойчы суседка папрасіла, каб эня пабыў з яе чатырохга
довым сынам Толікам. Дзіця не хацела адпускаць маці, плакала.
Валянціна Пятроўна пачала суцяшаць яго, але хлопчык не су
пакойваўся, а плакаў яшчэ мацней. Тады эня сказаў:
— Плач, Толік, плач Мне нават падабаецца, як ты плачаш.
Спачатку хлопчык нібыта не чуў такой дзіў
най просьбы і працягваў плакаць. Потым на
мо мант сцішыўся, а эня сур’ёзна і спакойна
працягваў гаварыць дзіцяці:
— Калі ласка, Толічак У цябе гэта добра
ат рым ліваецца — ніхто ў нашым доме не ўмее
так прыгожа плакаць. Ты зараз паплач — я паслухаю. Пасля ты
крыху адпачнеш — я пасплю. ўсё ў нас будзе цудоўна
Толік выцер слёзы, усміхнуўся эню і зусім супакоіўся. ны
з дзіцём так захапіліся гульнёй, што не заўважылі, як вярнула
ся Валянціна Пятроўна. чыра падзякавала мама за клопат аб
дзіцяці (Паводле М Слівы).
Вызнач с ан нн вы з ны назо ні а . і с овы н ь а а н с і
ні а а на о з ро с ан нн аму
Вы і ы з с у с с онавы формы назо ні а дзіця. Пас а а
і ы анні вызнач с он. і с онавы форма а а назо ні а с ь
суфі с -яц- базнач суфі сы і анча і.
 і анча а м бы асны назо ні Жэня форм ава ьна а
с ону а і б н абазнача ім з чын і
Назоўнікі, якія пры змяненні па склонах набываюць кан

чаткі назоўнікаў розных тыпаў скланення, адносяцца да
рознаскланяльных. а іх належаць:
назвы маладых істот: дзіця(-ё), цяля(-ё), кураня(-ё);
назоўнікі на мя: імя, племя, стр мя;
назоўнікі мужчынскага роду з канчаткам а я : дзядуля,
Вася, стараста
1
223. Прачы а с с ав чы с овы о у а у раві ьну
форму.
Мы ведаем (птушкі-прыгажуні), што вачэй не адарваць. Не

менш бывае і знакамітых (птушкі-пявунні) А між іх зязюля —
шэрая, непрыкметная, гераіня песень і казак. эта птушка нават
(гняздо) свайго не ладзіць. Вернецца з вырай і ўсё лятае, кукуе
па (пералескі) і (сады) Пройдзе час — знясе проста на (зямля)
яйка. Потым возьме яго ў (дзюба) і пакладзе ў гняздо мухалоўкі
ці берасцянкі. Праз тыдні два вылупіцца падкідыш — зязюляня.
Праз колькі дзён яно павыкідвае з гнязда астатнія яйкі і за ста
нецца адно. Зязюляня вельмі пражэрлівае. Каб яго пракарміць,
птушкібацькі шчыруюць з (раніца) да самага (ве ар) і не зда
гадваюцца, што кормяць чужака (Паводле У гоўдзіка).
Вы і ы з с у с оваз уч нні з а о ным с овам з с овам
і за ным с овам назо ні ам і з ы у і с ав чы назо ні і а
р бну форму. Вызнач с он назо ні а абазнач анча і.
Вы і ы з с у назву ма а о іс о ы і рас ан . ас а ы
ра асаб івас і с ан нн а і назо ні а .
а о а разра у сі і аво а о анн а нос а вы з ны
с овы ас умач і січна знач нн .
с омні назвы с нь аза і н ы ра з з . імі рысамі
на з а а у а мас а і вора Вы арыс о ва чы вы і
са ны с оваз уч нні а орны ра а ы с .
У родным, давальным і месным склонах назоўнікі адзіноч

У родным, давальным і месным склонах назоўнікі адзіноч
нага ліку, якія абазначаюць назвы маладых істот, набываюць
нага ліку, якія абазначаюць назвы маладых істот, набываюць
суфікс яц
суфікс ац іі маюць канчатак дзіця — дзіцяц , пту-
маюць канчатак :: дзіця
шаня — птушаняц
Суфікс
Суфікс ят
ят гэтыя
гэтыя назоўнікі
назоўнікі набываюць
набываюць ва
ва ўсіх
ўсіх склонах
склонах
множнага
множнага ліку
ліку (акрамя назоўніка дзеці):
(акрамя назоўніка дзеці): жарабят
жараб
жарабятыы — жа-
рабятамі, птушаняты — птушанятамі, ш ан яты —
аняты
ш анятамі.
1
224. П ран сі аб і у с ы а . а і ы а р бны формы с о
а о ні о ны с у о сваімі ры а амі. у назву вы а і б аб і ы
Скланенне
Склон Рознаскланяльныя
2-е 3-е
Н. ласяняты
Р. насення
. радасці
В.
Т.
М.
225. ві о вы збіра с а з ьніча ь

у выс а ы ыв а а н чан . а а
ча у выс а і н аб о на ва іва азна мі а
з ра рама с ісам узрос авы аса бі
ні ры Прам а вы і выра ы ь у ім
бу з выс у а ь ва а аван . з у н
аб о на за о ні ь б ан а ра анавана с м
выс авачны ас у і вы оча чы ь ыв у розві ча
і ім а а ьні а ыв ы а раб зны зв с і ра з ьні а вы
с авы а в р нн с у на а зносу на нас ь ві а аб а а .
а зі росьбу аб у з он урс ыв а а н чан .
Назоўнікі на мя — імя, племя, стр мя — ва ўскосных

склонах адзіночнага ліку могуць мець формы з суфіксам е
або без яго: Р. імя (іме і), . імю (іме і), Т. імем (іме ем).
У множным ліку назоўнікі імёны і страмёны могуць
скланяцца з суфіксам і без гэтага суфікса, а назоўнік
плямёны скланяецца толькі з суфіксам : Р. імяў (ім аў),
стр мяў (страм аў), плям (плям аў)
226. Прачы а с ус а чы зам с ро а на зо ні імя а

р бна форм . а с у за а ова .
Кожнае дзіця мае права на ... — так запісана ў артыкуле
Закона Аб правах дзіцяці . Права выбару ... нованаро
11
джанаму маюць бацькі. к запаветны дар ... набывае кожны чала
век. н як бы злучаецца з ..., яно становіцца яго спадарожнікам.
яж ка нават уявіць, што ў Пушкіна было б іншае ... . эта можна
сказаць пра ... і псеўданімы нашых класікаў — нкі Купалы,
Максіма аг дановіча, Уладзіміра Караткевіча.
ван, нка, н азначае міласць ожую. Кажуць, чалавек
з такім ... павінен мець вялікую ўнутраную сілу, незласлівы
характар, грунтоўныя веды. Максім у лацінскай мове — най
вялікшы. А Уладзімір у старажытных славян быў не інакш як
валадар міру. патлумачыў толькі некаторыя ... . А кожнае
з іх расшыфроўваецца пасвойму. Вось і давайце ўгледзімся,
як у люстэрка, у свае ..., убачым у іх сваю гісторыю (Паводле
У іпскага).
а і ы р ы абза с у ус а чы ра у чаны формы с о
ва імя.
 Па б ры а назо ні а імя а на аран вы с овы за і ы і раз
б ры а сас ав .
ы а ба ь о чаму вам а і а о ім . у а інфарма ы
ра сва ім з о мовы а о зі ь о абазнача у ыва на
ара ар ча ав а. Па ры у вусна ав ам нн на му а
ім ма іс оры і выс у і ра асам.
227. Прачы а аб і у. в рні ва у на аснову с о м с а на іс у

і зрабі выва а ча о за а ь с онавы анча і назо ні а му чын
с а а ро у на -а (-я). а о ні аб і у.
Назоўнікі м. р. Назоўнікі м. р.
Склон
з націскам на аснове з націскам на канчатку
Н. ста́раста ´ня дзяду́ля Ва́сіль суддзя́ старшыня́
Р. старасты ні суддзі
. старасту ню суддзі
В. старасту ню суддзю
Т. старастам нем суддзёй (-ёю)
М. (пры) старасце (пры) дзяду́лю (пры) суддзі
ню Васілю
111
228. Прачы а ры аз і і рыма і с ав чы с овы у а у а
р бну форму.
1. Самая балючая рана ад свайго (дзіця) . У ласкавага

(цяля) дзве маці. . Заяц і жабы баіцца. . сабака на таго не
брэша, чый хлеб есць. . Страляў у сокала, а трапіў у варону.
. Спех курам на смех.
Вы і ы з р ы ву с аза назвы ма а ы іс о . а о ні ра
у вары ы а назва ывы іс о і ыва а ас а ні с аза на
зо ні і о абазнача ь ма а ы іс о . Вусна рас ан а зін назо ні
у форма а зіночна а і мно на а і у.
§ 38. Нескланяльныя назоўнікі

Радзімай сушы прынята лічыць Сярэднюю Азію. Тут прыду
малі незвычайны спосаб кансервавання рыбы. Свежую рыбу
наразалі, змешвалі з рысам, перасыпалі соллю і прыціскалі ка
менным прэсам. Такую рыбу можна было захоўваць цэлы год.
Праз некалькі стагоддзяў рэцэпт змянілі.
З’явілася два стылі гатавання сушы — кансай
(стыль з горада Осака) і эдо (з Токіа). Пер
шы — тое, што называюць роламі (маленькія
рулецікі з водарасцей, рысу і рыбы), другі —
невялічкі кавалачак рыбы на камочку рысу.
З чаго ж гатуюць сушы ы з усяго Каб сушы былі сапраўд
ныя, у страве абавязкова павінен быць рыс, а да яго можна да
даваць рыбу, крэветкі, кальмары, агародніну (агурок, спаржу,
авакада), мяса.
Падаваць сушы прынята ў парнай колькасці ( асопіса
Свет падарожжаў ).
во́дарасц
П ран сі аб і у с ы а . азм р у вы з ны с овы а а
ав ны с у а . ан ьны назо ні і за і ы ача ова форм .
11
Назоўнікі
Скланяльныя Нескланяльныя
1е скланенне е скланенне е скланенне
а н с ан ьны назо ні а а б ры рым ні і.
Назоўнікі, якія не змяняюцца па склонах, маюць толькі

адну форму, называюцца нескланяльнымі. а іх належаць:
іншамоўныя агульныя і ўласныя назоўнікі, якія заканчва
юцца на галосны гук: а ры аве ю ж ры т ы ;
прозвішчы на зычны, калі яны абазначаюць асоб жано
чага полу: Кацярыне са , рыне ра ;
прозвішчы на о (пад націскам) і на ы : вана рай о,
Святланы яды ;
некаторыя складанаскарочаныя словы: паступіла ў ,
студ нт .
230. Прачы а с овы. а а ы о рыв з ны назо ні і з

а н с ан ьнымі.
скімо, пано, Радары, Тбілісі, рагу, кенгуру, сла, па лі

то, Дзюма, івасі, Місісіпі, піяніна, Чуйко, поні, бра, інтэрв’ю,
юго, кіно.
Вы і ы асны назо ні і. о ны абазнача ь
 азаві вы з ны с ова у і і і ары імі ны абазначаны.
і с ова о ь ас ь у а і і ар н су а а аму
Каб правільна
Каб правільна ўжываць
ўжываць у
у маўленні
маўленні нескланяльныя
нескланяльныя на
зоўнікі
зоўнікі з прыметнікамі і дзеясловамі ў форме прошлага часу,
з прыметнікамі і дзеясловамі ў форме прошлага часу,
трэба ўмець вызначаць іх род: вытан аная л дзі,
трэба ўмець вызначаць іх род: вытан дзі, вясёлы
вясёлы кан-
ерансье,
ерансье, паскакаў
паскакаў кенгуру.
11
231. аз зь с му. ас а ы азб ну ь амы а у ма н ні
ры ыванні н с ан ьны назо ні а . ас і ры а а вы а рыс а
с овы з а р н а ра ы аванн с а зі з імі с ова з уч нні а учы
ы а назо ні а рым ні і і а ы о з ь а с нс .
Вызначэнне роду нескланяльных назоўнікаў
Мужчынскі род аночы род Ніякі род

 назвы асоб  назвы асоб  неадушаўлёныя
мужчынскага жаночага назоўнікі;
полу; полу;  назвы азёр
 назвы рэк
 назвы жывёл
і птушак;
Род складанаскарочаных слоў вызначаецца па
 назвы гарадоў родзе асноўнага (апорнага) слова: выш йшая
наву альная ўста ова (ж. р.).
232. Вызнач назо ні і аво рыв з ны знач нн . Па б ры

а назо ні а рым ні і аб а рама ычна форм рым ні а мо на
бы о вызначы ь ро н с ан ьны назо ні а .
1. Падарожжа па кругавым маршруце. . Спартыўная ба
рацьба, самаабарона без зброі. . Рознакаляровыя папяровыя
кружочкі, якімі абсыпаюць адзін аднаго на карнавалах, маска
радах. . арадская падземная электрычная чыгунка. . Набор
страў да абеду ў сталовай, рэстаране. . Назва замужняй жанчы
ны ў ранцыі.
л я д а в е д к і: самба, турн , метро, кан еці, мадам, меню
233. Прачы а с . і ы р ы абза ус а чы ра у чаны

і ары і рас рыва чы у і. Вызнач ро і с он н с ан ьны назо ні а .
понская паэзія вельмі прыгожая. Але яна зусім не падобная
да знаёмых нам вершаў. Адзін з цікавых яе жанраў — незвы
чайн.. хайку. айку вельмі каротк.., складаецца з 1 складоў.
Утвары..ся хайку з японск.. танка.сн У (ім ёй) 1 склад. Першыя
11
радкі класічн.. танка сталі выкарыстоўвацца як самастойныя
творы — хоку, што з японскай мовы перакладаецца як пачат
ковая страфа . Часам (яго яе) таксама называюць хайку. этыя
вершы заваявалі сэрцы аматараў паэзіі ва ўсім свеце.
Знаёмай нам рыфмы ў хайку няма. Тут значна важнейшы
рытм. У першым радку традыцыйна павінна быць пяць складоў,
у другім — сем, а ў трэцім — зноў пяць. шчэ адна асаблівасць —
кожны радок можа выконваць сваю ролю. Адзін распавядае пра
тое, што адбываецца, другі — дзе адбываецца, а трэці — указвае
калі. У хайку павінны прысутнічаць з’явы прыроды і поры года.
Чытаць хайку — усё роўна, што глядзець на прыгожую кар ціну:
Між роснай травы
зьмухавей захістаўся.
алодны ранак. М Шайбак
( асопіса Свет падарожжаў ).
Пас рабу с вары ь сва ар іну раз в р у форм а у. і
вобразы мо на ві ь аназіра ы за ым а а ь сн ын і а
ча о а обна сон а о а ус а а за арызон і ум і зні
а ь а і зі на зас ы ы рані р вы Выб ры а зін з
ра анаваны вары н а і сво вары н аснову на ісанн а у.
234. а і ы сачын нн а ав анн ра вы а а са сва о ы

на му а нь а а аро а . Па ры у с а а рабо ы.
1. Падумайце над загалоўкам сачынення. Маленькім падарож
жам можа быць звычайная прагулка, паездка з бацькамі, паход
з сябрамі і інш. алоўнае, каб у час пада
рожжа вы адкрылі для сябе штосьці новае,
пазнаёміліся з новай краінай, сустрэліся з
незвычайным чалавекам або паглядзелі на
звыклыя з’явы іншымі вачыма.
. Падумайце, пра што будзе сачыненне,
сфармулюйце і запі шыце асноўную думку.
. Складзіце рабочы план. Насупраць
пунктаў плана запішыце апорныя словы.
11
. Паводле тыпу маўлення сачыненне будзе апавяданнем.
Успом ніце будову тэкстуапавядання.
. Па форме сачыненне будзе маналогам (апавяданне можа
вес ціся ад 1й асобы). Калі ў падарожжы будуць прымаць удзел
іншыя персанажы, то ў тэкст сачынення будуць уключаны дыя
лог, простая мова.
. Сачыненне павінна быць напісана ў мастацкім стылі. Таму
разам з агульнаўжывальнай лексікай старайцеся выкарыстоўваць
вобразныя сродкі мовы: параўнанні, словы ў пераносным зна чэн
ні, эпітэты.
. Напішыце першы варыянт сачынення на чарнавіку. Пера
чытайце тэкст, праверце, ці ўдалося выканаць 1— пункты задан
ня. і адпавядае колькасць абзацаў колькасці пунктаў плана
. Уважліва праверце пастаноўку знакаў прыпынку (звярніце
ўвагу на афармленне дыялогу, калі ён уключаны ў тэкст). Пра
верце правапіс слоў.
С л о в ы і в ы р а з ы, якія можна выкарыстоўваць у якасці апорных:
краіна, край, зямля
падарожжа, паездка, вандроўка, вандраванне
шлях, дарога, мяжа, мытня*
ыгунка, ыгуна ны вакзал, цягнік, самалёт
аканне, хваляванне, настрой, самаад уванне
сустр а, знаёмства, уражанне, па уццё
паехаць, пайсці, накіравацца, адправіцца, рушыць
спадабацца, здарожыцца, стаміцца
Ш аслівай дарогі! ёгкай дарогі! Усяго найлепшага! а сустр ы!
§ 39. Спосабы ўтварэння назоўнікаў

235. Прачы а ры аз і і рыма і. ас умач і с нс.
1. Гультайства горшае за хваробу. . Ранняя птушка дзюбку
цярэбіць, а позняя — вочкі працірае. . На добрае запытанне добрае
і апавяданне. . Не ляніся за плужком, будзеш з піражком. . Ад-
клад не ідзе на лад. . Птушачка па зернетку збірае і сытая бывае.
Вызнач у вораны вы з ны с овы.
11
Назоўнікі ў беларускай мове ўтвараюцца рознымі спо
са бамі: суфіксальным, прыставачным, прыставачна-суфік-
сальным, складаннем (асноваскладаннем, словаскладаннем,
складанасуфік сальным): будаўнік, праўнук, асілак, інжынер-
канструктар, снегаход, шасцікласнік.
Суфіксы ў назоўнікаў могуць быць нулявымі, не выра
жа нымі гукам: адлятаць — адлёт, ціхі — ціш, блакітны —
блакіт Такі спосаб словаўтварэння называецца ясс с
ым, ці ьс са ь ым.
236. Прачы а с . і за а ова мо на му а ь і с о

у вары іс вы з ны назо ні і Вызнач с осаб і у вар нн . Вы і ы
вы з ны с овы ача ова форм абазнач сро і с ова вар нн .
«Прабабуля» зубной шчоткі была вядомая ў Старажытным
Рыме яшчэ ў чацвёртым стагоддзі да нашай эры. У той жа час
у Закаўказзі і Сярэдняй Азіі зубы чысцілі лупінкамі ад пладоў
граната ці грэцкага арэха. Жыхары Сібіры і Урала карысталіся
масцікай, якую варылі з сасновай смалы. А вось у В’етнаме
ў далёкія часы зубы пакрывалі чорным лакам. На Русі баяры
карысталіся палачкай з пучком шчаціння на канцы.
Зубная шчотка той канструкцыі, да якой мы прывыклі,
з’явілася ў стагоддзі ў ерманіі (Паводле У агданава,
С Паповай).
237. Прачы а с азы. і мо на і назва ь с ам

ны сцвярджаюць, што калі (у ў)зяць цыркуль і абвесці
акружнас цц ц ю ( )ўропу, то цэнтр яе будзе знаходзіцца на
т( а)рыторыі еларусі. Но ж ка цыркуля будзе стаяць па
між Мінскам і роднам — (у ў) Міры. мат краін аспрэчваюць
права валодаць ге(а я)графічным цэнтрам ( )ўро пы. Тут, на
сц(е я)не старажытнага замка, і зафіксавана ге(а я)графіч ная
кро(п б)ка. еларускія (в)учоныя маюць на гэты конт (у ў)лас
нае меркава е (Паводле А Таборавай)
азм с і с азы а аб а рыма с с . і ы рас рыва чы у
і. Вызнач а і с о і ім с осабам у вары іс вы з ны назо ні і.
11
238. Прачы а аб і у. ас а ы о знач нн на а ь суфі сы
на зо ні ам. а о на ру ы а б ры асны ры а ы за і ы
аба знач суфі сы назо ні а .
Значэнне слова Суфіксы Прыклады

Асоба паводле пра - ы окус , кра наў ы ,
фесіі, занятку ст ыст лыж , артыст, змагар,
ар а ец
скрыпа , касец, ...
Асоба паводле на ы алгары , паляш , украі-
цыянальнасці, мес ец а нец, сібіра , ...
ца жыхарства
Асобы і жывыя істо а я еларус а, кітая а, гаспа-
ты жаночага полу ц ыц ц ды я, царыца, удзель ца, ...
ы
Канкрэтныя прадме а Помн , прыём , здыма ,
ты, прылады о а глыто , лас а , ...
Абстрактныя паняц осць асць Ужывальнасць, сяброўства,
ці і з’явы ств зм друж а, гера зм, захапле е,
е от
лянота, ...
Рэчыўныя і зборныя ы бажы а, ель , хмыз я ,
назоўнікі я й от пер й , лістота, ...
 рабі марф мны разбор ву абс ра ны і ву р чы ны назо
ні а на выбар .
рыма назо ні амі р а ру ы с а зі і за і ы с азы.
Пугач
У сасняку на скразняку А ўдзень узлезе ён на сук,
Сядзіць на зломаным суку рыжыць і ловіць кожны гук.
Пануры згорблены пугач Упаў кавалачак кары...
З маркотнай думкаю пра харч.сн крабецца мышанё ў нары...
Калі атуліць змрок гушчар, Завухкай з голаду, заплач,
н будзе цар і гаспадар. Пануры згорблены пугач
А Мінкін
11
Вы і ы з в р а назо ні і у вораны суфі са ьным с осабам. Па у
ма о знач нн выра а суфі с значыма час а за ісаны с ова .
с ова гаспадар у вары назо ні і. Вы знач с осабы с ова ва
р нн .
 на зі назо ні і абазнача назву ма а о іс о ы. Вусна ра
с ан о.
Па р с і в р ы с овы у січным знач нні і бу ов і
вы а самабы нас ь а м нас ь б арус а мовы. і з і
з а авар імі
§ 40. Правапіс назоўнікаў з суфіксамі а ы

а е ; мяккі знак перад суфіксамі ы
і ў суфіксах а ь е ь
240. Прачы а в р . і ы ус а чы ра у чаны і ары.
Малюнак
Надзя ў альбоме в..сну мал..вала —
ожая дужа в..сна паўставала.
(?)образ в..сны атрымаўся жаночы:
Мілая ..смешка, чаро..ныя вочы,
Кропкі в..снушак ля ясных вачэй,
Шчочкі палаюць за сонца ярчэй,
Ну а на шчоках — в..сёлыя ямачкі, —
Надзя пісала малюнак свой з мамачкі.
В укові
 Вы з ны назо ні і разб ры а сас ав . і с ова суфі с
на а с ову а а ова ам н а ьна ас а ьна знач нн
241. ра анаваны с о у вары новы с овы ры а амоз суфі

са -ак- або -ык-. аз м р у і а ву с у а у за нас і а а о і
суфі с бу з вы арыс аны.
убок, малаток, нож, малюнак, вецер.
Прас ан а зін назо ні з суфі сам -ак- і а зін назо ні з суфі
сам -ык-. о вы за ва ы і рава іс с о
11
242. аз зь с му рава ісу с о з суфі самі -ак-, -ык-.
ар х + а ар ша ар а а
дождж + ы дожджы дожджы а
Па ры у вы азванн наву овым с ы і на му н амы і а

рава іс с о з суфі самі -ак-, -ык- .
243. Прачы а с . Вызнач о асно ну ум у а б ры за

а ова .
Мая родная мова с..рабрыстай, ч..стай крыніцай выліваецца
з маёй душы. Родная мова дапамагае гл..бока зразумець і палю
біць Айчыну. е словы як з..рняты для мукі, як зоркі для неба,
як н..ктар для кветак. Слова беларускае ж..вое, гаваркое, му
зычнае, напеўнае, н..паўторнае. Мы ўсе павінны бера..чы гэты
спа..чынны скар.. нашых про..каў (Паводле У іпскага)
і ы ус а чы ра у чаны і ары.
Вы і ы вы з ны назо ні і ача ова форм у вары а і
с овы з а амо а суфі са -ачк-. с а і с ы ма нн ыва
а с овы з ам н а ьна ас а ьнымі суфі самі
 П р ы с аз разб ры а ч на с аза.
 Вызнач ім с осабам у вораны вы з ны с овы.
У назоўніках з памяншальналаскальнымі суфіксамі мяк

кі знак пішацца:
пасля мяккіх зычных перад суфіксам : зямелька,
яблынька;
пасля мяккіх л’ і н’ перад суфіксам ы : паль ык,
агень ык;
у суфіксах -а ь , е ь : песе ь а, р а ь а.
244. Прачы а ры аз і. і ы і ус а чы з р ба м і

зна . ас умач рава іс м а а зна а.
1. Верасок і ў цян..ку зац..вітае. . ол..ка доктара шукае.
. на здаровай яб лын..цы гнілы яблыкф знойдзеш. . няў
1
мел..ка пяе, калі гола су стае. . Кропел..кай мора не напоіш.
. кругла му камен..чыку ў падмурку месца будзе. . Усякая
зязюл..ка пра сваё кукуе.
Страціў слова, страціў спадчыннае слова —
тосьці страціў у душы абавязкова
Можа — годнасці хоць кропельку малую
Можа — мудрасці хоць дробачку якую
Можа — памяці хоць зернеткаіскрынку
Можа — праўды хоць пылінкупарушынку
не ведаю дакладна, што ты страціў.
Запытайся, ці не скажа табе маці...
ілеві
і ы у вы з ны назо ні а абазнач суфі сы. о зна ч нн
ны на а ь с овам
Па б ры ан онім а с ова страціць.
§ 41. Складаныя назоўнікі, іх правапіс

246. Прачы а с . і с овы і выразы ра а ь асаб івас і
аз і анру мас а а а с ы
За трыдзевяць зямель, у трыдзясятым царствегаспадарстве
плавае па моры-акіяне кіт. Кіт — незвычайны вадалюб. мя
яго — Велярыб. Пачуў ён лямант, які ўзнялі паны, і пытаецца:
— Чаго паны раскрычаліся
— Няхай пан Кіт пакаштуе вунь таго
быка, што пасецца на ўзгорку, — паважна
запрашае пан Кубліцкі.
— А п отым м ы п ана К іта з асмажым
і з’ямо, — дадае пан Заблоцкі.
Велярыб выслухаў гэтыя прапановы, чорным вокам аглядае
паноў і быка, запускае пад воблака вадзяны струмень, як вада
качка, і дае адказ:
1 1
— За пачастунак — дзякуй, але такога мы, кіты, не ямо. Зубы
не тыя. шце, панове, самі вашага быка. А мне б штонебудзь
далікатнае, чарвячка або рыбку... — і Кіт па варочвае назад да
мора (Паводле П Васю нкі)
на зі с с а аны назо ні і. азм р у і за і ы і а
ру а у за нас і а с осабу вар нн с овас а анн аснова
с а анн с а ана суфі са ьны с осаб.
і выразы вы арыс о ва і аб а мові ь анам у і росьб і
час і мо на вы з і ь у вы азванні а мов і с овы зм ча ь
а мову аму ва на а і вы а а бы ь в івым
Складаныя назоўнікі пішуцца разам і праз злучок.

Р а з а м п і ш у ц ц а назоўнікі:
утвораныя шляхам спалучэння дзвюх і больш асноў
з дапамогай злучальных галосных: снегаход, галалёд,
законапраект;
першай часткай якіх з’яўляюцца іншамоўныя асновы
ав я аўта а асма т е мота ота е тра
рады : авіяканструктар, отаальбом, касмагра ія,
лектраток
247. Вызнач ім с осабам у вораны с овы. ас умач і січна

знач нн .
Рыбалоў, канькабежац, байкапісец, сарвігалава, тэлеглядач,
ардэнаносец, кнігалюб, касмафізік, авіямадэліст, кінагерой,
радыёдыджэй.
Па б ры рым ні і і ара арызава і б названы асоб. о ва
з уч нні за і ы .
248. і ы с ус а чы ра у чаны і ары. Па р с і

с а аны назо ні і і рас умач і на ісанн .
З першакрыніц вядома, што ў часы, калі нашы далёкія
про..кі жылі ў п..чорах, выхаваннем дз..цяці займалася вы
ключна мама. на была і лекарам, і настаўнікам, і суддзёй. Так
доўжылася да п..ці гадоў. А далей дзіця гадавала ўсё племя.
1
Пазней, пры ф..адалізме, дз..цінства лічылася да с..мі гадоў.
Пасля дзеці станавіліся памо..нікамі бацькам ва ўсім — у га
спадарцы, у хлебаро..стве, у рамёствах. ны поўнасцю залежалі
ад домаўладальнікаў. Пазней пачалі лічыцца з дзецьмі, прызна
ваць іх самастойнасць. Але толькі ў васямнаццатым стагоддзі ў
краінах ўропы ўсур’ёз загаварылі пра дз..цей як пра асоб, іх
правы і абавя..кі (Паводле У іпскага)
Вызнач
 с ы ь с у. Прыв зі ры а ы з с у ара рны
а а с ы ма нн .
П р а з з л у ч о к пішуцца назоўнікі:
утвораныя ад двух самастойных слоў без злучальнай га
лоснай: папараць-кветка, горад-герой, жар-птушка;
складаныя прозвішчы і геаграфічныя назвы: уда-Каша-
лёва, Санкт-Пецярбург, унін-Марцінкеві
249. Прачы а с . а му за а ова . а зі ан с у.

Сёлета бусліная сям’я павялічылася ў тры разы — вывелася
ажно чацвёра (птушаняты) усел(?)тата і бусліха(?)мама да
глядаюць дзяцей, стараюцца не абдзяліць ніводнага (бусляня)
Аднаму ў разяўлены рот — жабяня, другому — рыбку, трэця
му — травінку(?)раслінку. Вырашыў я ім дапамагчы. Калі бусел
з бусліхай паляцелі на пошукі ежы, залез на страху і ўлад каваў
ля гнязда каструлю з рыбай, што раніцай налавіў.
Першай прыляцела бусліха. Зазірнула ў каструлю і апусціла
ў яе сваю доўгую дзюбу. Узрадавалася, што ёсць чым накарміць
(дзеці), і весела заклекатала. А бусляняты задаволена ківалі
(Паводле Муравейка)
і ы р ы абза с у рас рыва чы у і і с ав чы назо ні і
а р бну форму. ас умач рава іс с а аны назо ні а .
 Па р с і с овы у і і ары е, я, і абазнача ь ва у і.
Вусна ра а ы с . а о ні о ав ам нн м ра о
бус ы а з чы і за а амо у.
1
250. вары рознымі с осабамі с а аны назо ні і і за і ы і .
ас умач рава іс.
леб рэзаць, лес стэп, плацеж здольнасць, гук запіс,
лісце падаць, кіно сцэнарый, шафа купэ, генерал лей
тэнант, мароз устойлівасць, сок выціскаць, кава варыць,
жыццё любіць.
§ 42. Правапіс е я з назоўнікамі

251. а і ы назо ні і і а ав а ь рыв з ным знач нн м.
і ыва а ы с овы б з не
1. Стан, калі не захоўваецца чысціня, парадак. . Няшчасны
чалавек, які выклікае спагаду, спачуванне. . Выдумка, ілжывае
паведамленне. . Вялікая рыбалоўная сетка. . Адсутнасць зве
стак, ведаў аб чымнебудзь. . Маленькая тонкая заколка для
жаночай прычоскі. . Маладасведчаны чалавек.
л я д а в е д к і: небарака, неахайнасць, невад, ев дз ´м а
небыліца, невідзімка, недаву ка, невядомасць
 о з за ісаны вамі с о з а мна азначным вары на
аснов о с осабам с овас а анн назо ні . а і ы з ім с аз.
е я з назоўнікамі п і ш а ц ц а р а з а м, калі:
слова не ўжываецца без е я : епагадзь, явольнік;
назоўнік з е я можна замяніць сінонімам без е я :
еспакой (трывога), ядоля (бяда), еадукаванасць (ад-
сутнасць адукаванасці)
е я з назоўнікамі п і ш а ц ц а а с о б н а, калі ў ска
зе ёсць супрацьпастаўленне ці штонебудзь адмаўляецца:
е праўда, а падман.
з назоўнікамі заўсёды п і ш а ц ц а а с о б н а: рыба
мяса
252. азм р у с оваз уч нні а ру а с оваз уч нні у і

не (ня) рыс а а с оваз уч нні у і не (ня) час а оран .
с а а р бну і ару рас умач рава іс.
1
Памылка зза н..ўважлівасці, спыніцца ў н..рашучасці,
н..ахайнасць у справе, старажытны н..кропаль*, н..дакладнасць
пры адказе, застацца н..вукам, закінуць н..вад, выказаць
н..згоду, н..выразнасць выказвання, н..абгрунтаванасць адказу,
н..дарэчнасць прапаноў, салодкі н..ктар, н..бяспечнасць учынкаў.
е та́р
253. і ы рас рыва чы у і. Пас а з р ба ос і. ас у
мач рава іс не (ня) з назо ні амі.
1. ( е)дасол на стале, перасол на спіне. . ( е)чужынка а свая
радзінка. . ( е)сілай а розумам. . ( е)чалавек родзіць праўду
а праўда сама нараджаецца. . ( я)годніка глупству вучыць не
трэба. . ( е)піток, (не)ядок — невялікі работнік. . ( е)рыба,
што ў рацэ, а рыба, што ў руцэ. . ( е)штука рас траціць — штука
назбіраць.
на зі ры аз у а вучы ь а ча нас і б ра івас і. с ом ні
ін ы с о івы выразы на у му.
254. Прачы а умарыс ычны в р .

Салодкая лячэбніца
к толькі за ршай узы, сінякі
Направа павернеш — Тут марожаным мажуць.
Прыедзеш у вёску ы хутка ўсе дзеці
Пад назвай укерня. Пытаюць трывожна:
абулі ласкавыя — зноўку цукеркі
обра там лечаць Не хочам пірожных
зяцей, што цукеркамі Ні хлеба, ні мяса,
Зубы калечаць. Ні кроплі гарчыцы
На сонечным мёдзе к цяжка лячыцца —
Пірожныя смажаць. яжэй, чым вучыцца
П Пан анка
на зі в р ы назо ні і ры і у ыва а а мо ні. рабі
выва ра о і а а ні з назо ні амі.
 Вы і ы з с у р чы ны назо ні і вызнач і с ан нн .
на зі в р ы а на аран вы назо ні і. Па б ры а і ін ы
ро насны с овы за і ы і абазнач арані.
1
255. ам ні с оваз уч нні назо ні амі з рыс а а не- (ня-). а
і ы .
1. Адсутнасць увагі. . Няшчасны выпадак. . Нездаровы стан.
. Адсутнасць ахвоты. . Нелюдзімы чалавек. . Непаседлівы ча
лавек. . Адсутнасць прывычкі. . Страта прытомнасці. . Неда
хоп цярпення. 1 . Чалавек у няволі.
рыма с овамі на выбар с а зі і за і ы с азы.

1. айце азначэнне назоўніку як часціне мовы.
. Чым абумоўлена высокая ўжывальнасць назоўніка ў маўленні
. На аснове якіх прымет вылучаюцца адушаўлёныя і неадушаў лё ныя
назоўнікі
. кія назоўнікі маюць форму толькі адзіночнага ці толькі множ
нага ліку
. то абазначаюць агульныя і ўласныя назоўнікі
. У чым адметнасць канкрэтных і абстрактных назоўнікаў
. У чым адметнасць зборных і рэчыўных назоўнікаў
. то называецца скланеннем назоўніка
. кія назоўнікі адносяцца да 1, і га скланення
1 . кія назоўнікі адносяцца да рознаскланяльных
11. кімі спосабамі ўтвараюцца назоўнікі
256. Прачы а с . а о а ы у ма нн н а носі а а

с у за а ова .
Звычайна людзі гавораць: ульба — хлеб.. падмога . гэта
праўда. ез бульбы нельга ўявіць ні традыцыйны, ні св..точны
стол. За..сёды яна побач з хлеб.. . ульб.. вараць, п..куць, сма
жаць, фаршыруюць. А якія сма..ныя і ап..тытныя — толькі што
з патэльн.. — дранікі Сучасныя кулінары могуць прыгатаваць
з бульб.. розных страў.
зікія родзічы бульбы раслі ў Паўднёвай Амерыцы. Адтуль
праз акіян, праз тысячы кіламетраў мараплаўцы рыстафора
Калумба завезлі бульбу ў ўропу. На нашу зямлю клубні трапілі
дзякуючы Пятру . З цягам часу чалавек ацаніў харчовыя якасці
бульбы, назваў яе другім хлебам . У засушлівыя гады, калі не
1
радзіла жыта, іншаземка ратавала людзей ад голаду, ад смерці.
Не здарма народны пісьменнік еларусі нка рыль вельмі слуш
на сказаў: Пах бульбы — не проста пах, а водар жыцця (Павод-
ле Марозава)
і ы р ы абза с у ус а чы ра у чаны і ары. Па
р с і назо ні і вызнач і с он і с ан нн .
на зі с с а аны назо ні і. Вызнач ны вары іс .
на зі с вы азванні ра бу ьбу. аму на а ь с овы р
ым вы а у о а ар ру о а вы азванн
П ра а ы час у с у у о а а а зв с і ра о а нас
ра і а бу ьба.
і с равы з бу ьбы а у ь у ва а с м і ас а ы сваім с брам
ра а і с равы вы арыс о ва чы зв с і з р а час і с у.
257. Прачы а і а а а за а і. а і за і ы . Па с а на

зо ні і формы ро на а ава ьна а і м сна а с она . ас умач а
ча о за ы ь рава іс анча а .
Адзін лье, Лёгкі, але не падняць,
ругі п’е, Сцелецца, як рагожа...
Трэці расце. ераг, лужок і стажок —
Кожны схавацца ў ім можа.
В укові
Урадзіўся ён высокі, віту ўсё лета я,
аўкавісты, сінявокі. ыву звычайна ў жыце,
Апранае нас здавён. Нашу хлапечае імя.
Здагадайцеся, хто ён к зваць мяне, скажыце
на зі за а а рознас ан ьны назо ні . Прас ан о.
258. а і ы с овы і ыва а а і называ м

1) маладую істоту — дзіцяня каровы, авечкі, лісы, зубра;
) памяшканне, дзе друкуюць кнігі; пякуць хлеб; прадаюць
кнігі;
) чалавека, які займаецца перапісваннем чагонебудзь; ка
піраваннем; перакладам на іншую мову; пасланы ў разведку.
ас умач рава іс суфі са назо ні а .
1
259. Прачы а в р . і ы ус а чы ра у чаны і ары.
рабі марфа а ічны разбор ро назо ні а на выбар .
Журавінка
уравінка(яга..інка), Ч..рванее, палымнее,
Вузенькі лісточ..к, Сок.. набіраецца.
У маленькай журавін.. Вельмі любіць журавель
Кветка, як званоч..к. га..кі(кіслінкі).
Ружавее журавінк.., Ну а мы з табой к..сель
Сонц.. наліваецца, Зварым з журавінк.. .
260. Прачы а с . Вызнач с ы ь і ы ма нн . ас а ы
а б арус у аб раб м а за рана а с .
Всё человечество дел тся на две полов ны. дна безумно лю
б т ж вотных пытается адапт ровать х к услов ям городской
ж зн , взять на себя заботу о н х. Вторая — безразл чна без
участна к проблемам братьев наш х меньш х.
Как сделать так, чтобы хорошо было всем Чтобы одн вместе
со сво м п томцам не создавал хлопот соседям по пло адке,
под езду, ул це; друг е был более терп мы к ж вотным х
хозяевам, взявш м на себя ответственность за х су ествова
н е. авайте подумаем вместе Ведь страшно представ ть м р
без пт ц, кошек, собак, есл бы он вдруг счезл . н стал бы
мрачным, пустынным, холодным, а люд — е ё более жесток
м унылым . авайте лучше радоваться — ж зн , друг другу,
всему ж вому ( з газеты рузья ж вотных )
на зі с а у а ны і н а у а ны назо ні і за і ы
і б арус і а ав ні і разм р ава ы а ву с у а .
ві о вы з ьніча ас нні ур а ама ара рыро ы
о рысв чана раб мам а овы сво с а ыв ы. Па ры у
ав ам нн у ім вы ас а аз на ы анн о в ьмі ва
а ара ар ы у а. Вы а ы і аб рун у сва ум у ачын нні а
зн а раб мы зрабі ь а аб обра бы о сім і ым о
в ьмі бі ь сво с у ыв у і с ара а а а ава ь а ама ні
умо ы і ым о абы авы а а раб мы.
261. Вы ана ма ычну с аву рабо у а раз з азо ні .
1
Прыметнік
§ 43. Прыметнік як часціна мовы: агульнае значэнне,

Пачатковая форма
262. Прачы а с ус а чы зам с ро ус а с овы а в і.
у ро ны а ы рыва ь у с Вызнач о с ы ь і ы .
Зямля
Майму воку адкрываецца ... абшар
зямлі. Перада мною рас сцілаюцца яе ...
багацці.
к у казцы, нясуцца поры года: ...
вясна, ... лета, ... восень, ... зіма.
Зямля Чуецца тваё ... дыханне, што
мёдам па жылах разлі ваецца (Паводле ядулі).
л я д а в е д к і: бязмежны, жыватворнае, багатая, маладая, гара-
ае, неверагодныя, здаровая
а о час іны мовы а нос а с овы імі вы а о ні і с б рун
у сва ум у. Вы і ы з с у с оваз уч нні ры м ні назо ні
ас а ы анні а а о на а с ова а за на а.
аз зь ма на . і о ры ара арызу ь оры о а
263. Прачы а с . о м а вы арыс о ва а ім рым ні і

ываюць словым розныя, злосныя, суровыя.
ываюць словы ўсякія. Але абавязкова
ываюць словы ясныя, Стаяцьф павінна справа
цвёрдыя, і мяккія, За кожным гэтым словам.
Адважныя, упартыя, А зеружынскі
а і ы ру і с аз. ім ч нам с аза з а рым ні і
азаві рым ні і ан онімы. а і ы і у ача ова форм .
1
Прыметнік — самастойная часціна мовы, якая абазна
чае прымету прадмета і адказвае на пытанні я к і ч ы й :
добразы лівы, восеньскі, матулін
Прыметнік змяняецца па ліках і склонах, а ў адзіночным
ліку — і па родах. Род, лік і склон прыметніка залежаць ад
ро ду, ліку і склону назоўніка: зімовы настрой (м. р., адз. л.,
Н. скл.), зімовую казку (ж. р., адз. л., В. скл.).
Пачатковая форма прыметніка — форма мужчынскага ро
ду, адзіночнага ліку, назоўнага склону: белы, вясковы, зайцаў
У сказе прыметнік выконвае ролю азначэння або выказ
ніка: Каля белых бяроз, на зямлі белых рос буслава ай ына
(В. уковіч). Мне лю́бы елкі і хваіны пад белай посцілкай
снягоў ( . Колас).
264. Па б ры а назо ні а рым ні і і за і ы с оваз уч нні.

Вы з і анча і рым ні а і вызнач і ро .
ырэктар Марыя Сяргееўна, шынель, Токіа, безэ, плакса Ва
сіліса, гваздзік, забіяка Максім, Нарач, шэрань, УА, лебедзь.
вума воранымі с оваз уч нн мі с а зі с азы. Па р с і
ры м ні і ч ны с аза.
265. Прачы а с ы. Вызнач а о а с ы ны а нос а.

на зі с а а ісанні і рас умач чым ны а розніва а.
Рыжая чапля
I. Рэдкі залётны від. Верх г..лавы, чубок,
палоскі і плямы на шыі чорныя, спіна шэрабурая,
крылы ш..раватыя, з чорнымі канцамі. ..лава,
шыя і грудзі рыжыя, дзюба і ногі жа..таватабурыя
(Паводле ырвонай кнігі ў казках і вершах ).
Рыжая чапля
II. Алесь сустрэў бацьку каля вёскі. У руках ён
асцярожна трымаў прыгожую вялікую птушку. На
галаве ў яе была чорная бліскучая плямка, падобная
да капялюшыка. Чубок — некалькі завостраных пёр
каў. оўгая шыя і грудзі залаціліся ў промнях сонца.
Толькі жаў тава табурая дзюба звісала з бацькавай рукі.
1
— Трэба, сынку, хутчэй несці чаплю дахаты, — сказаў баць
ка. — раканье ры яе паранілі, крыльцы падбі лі... (Паводле
В Праўдзіна)
і ы р ы с ус а чы ра у чаны і ары.
Вусна с а зі н а ь і с аза аб за ончы ь а ав анн .
аз зь фо аз ым і. Па і рым а вы азна і у а
У маўленні прыметнікі выкарыстоўваюцца для таго, каб:

падкрэсліць адметныя прыметы прадмета;
стварыць яркае вобразнае апісанне;
паказаць стаўленне аўтара да прадмета, з’явы, падзеі.
266. наві фраз а а ізмы ус анаві ы а ав нас ь амі с овамі
р а а і ру о а с у о . а і ы с о івы выразы у ыва чы
ры м ні і а р бна форм . Вызнач анча і рым ні а .
бабін край
малочны рэкі
пярэдні грамата
кітайскі лета
і фраз а а ізм ма знач нн о у чым а разабра а
§ 44. Якасныя, адносныя і прыналежныя

прыметнікі
Вожык — адзін з любімых п..рсанажаў народных казак і дзі
цячых мультфільмаў. эты звярок — л..сны жыхар. н харчуецца
нас..комымі. Але часам можа і птушынае гн..здзечка разарыць.
алоўнай асаблівасцю вожыка з’яўляюцца вострыя іголкі на
спінеф і баках. ны ўтварыліся ў далёкіх вожыкавых продкаў
з валасяногас покрыва і служаць надзейнай аховай маленькага
звярка ад злых ворагаў (Паводле Аўласенкі)
Вы і ы з с у рым ні і о абазнача ь рым ы ра м а
аво ас і зн н а вы у ам ру а носін а ра м а асобы
м с а рына нас і ыв .
і ы р ы абза ус а чы ра у чаны і ары.
1 1
Паводле значэння прыметнікі падзяляюцца на якасныя,
адносныя і прыналежныя.
Якасныя прыметнікі абазначаюць прыметы прадметаў
паводле іх якасцей і адказваюць на пытанні я к і я к а я
я к о е я к і я : добры, уп ўнены, ырвоны, спелы.
касныя прыметнікі могуць спалучацца са словамі ве ь
м адта: вельмі дарагі, надта здольны.
Адносныя прыметнікі абазначаюць прыметы прадметаў
паводле іх адносін да прадмета, асобы і адказваюць на пытан
ні я к і я к а я я к о е я к і я : шаўковы пояс — пояс
з шоўку, дзіця ая пляцоўка — пляцоўка для дзяцей.
Прыналежныя прыметнікі абазначаюць прыметы прад
метаў паводле іх прыналежнасці пэўнай асобе ці жывёле і
адказваюць на пытанні ч ы й ч ы я ч ы ё ч ы е : мамін
голас, баброва плаціна, Васількоў сшытак, рынін пенал.
Адносныя і прыналежныя прыметнікі не могуць спалу
чацца са словамі ве ьм адта.
268. Прачы а аб і у.

Разрады прыметнікаў па значэнні
Назвы прымет паводле:
формы і памеру: шырокая да- адносін да:
рога, круглы стол; асобы: дзіця ыя цацкі, ву -
колеру і масці: сіняе неба, бу- нёўскі сшытак;
Якасныя
ланы конь; прадмета: камп ютарны

Адносныя
смаку і паху: горкі палын, дух- стол, т ле онны даведнік;

мяны хлеб; матэрыялу ці рэчыва: ільня-
фізічных асаблівасцей: высокі ны ру нік, аўсяная каша;
сусед, кульгавае цяля; месца: вясковы жыхар, луга-
рыс характару і разумовых вая кветка;
здоль насцей: ш ырая сяброў- часу: вясенні гром, у арашні
ка, кемлівае дзіця дзень
Прыналежныя
прыналежнасці асобе: татаў прыналежнасці жывёле:
шалік, Антосеў смарт он буслава гняздо, лісіная нара
1
269. Прачы а рым ні і і рас умач і знач нні. Вызнач а
о а разра у ны а нос а.
Светлы, медны, ластаўчын, сакавіты, чорнабелы, заўтраш
ні, На дзеінф, асенні, упарты, гняды, дзядулеў, добразычлівы,
баць коў скі, вусаты, Коласаў, школьны, мядовы, бабулін, шырокі.
а ным рым ні ам о на а разра у с а зі с оваз уч нн .
касныя прыметнікі могуць ужывацца ў кароткай форме.
Кароткая форма прыметніка ў назоўным склоне адзі ночнага
ліку мужчынскага роду мае нулявы канчатак: сын дуж , хлеб
горак ; у жаночым і ніякім родзе — канчатак а: праца са-
лодк а , дзіця ш аслів а ; у множным ліку — канчатак ы :
ву ні гатов ы , мясціны дораг .
У сказе кароткая форма прыметніка выконвае ролю вы каз
ніка: Пе прыгорне* нас, як матка, добра там, дзе я здароў
( . Ко лас).
270. Прачы а . ас умач с нс ры аза . Вы і ы са с аза аро

і рым ні і. Па б ры а і а ав ны рым ні і о на форм .
У з о р: повен — поўн ы , поўн а — поўн ая , поўн ы — поўн ыя
1. орка часам праца, ды хлеб ад яе салодкіс. . Не той харош,
хто з твару прыгож, а той харош, хто на справу гож. . Вясна
кветкамі багата, а восень з пірагамі ў хату. . н хоць і не багат,
але госцю рад. . ваўкі сыты, і козы цэлы.
о знач нн ма с ова гож у ру ім с аз а ‘ ры о ны і н
бу зь м ’ б ‘ рывабны’
271. а зі с оваз уч нні рым ні назо ні . с а уч нні

з імі назо ні амі рым ні бу з а носным і рына ным а с а
уч нні з імі асным
інструмент куля
музычны свінцовая
голас хмара
калье
залатое
дзяцінства
1
памяць хвост
курыная дзюба воўчы апетыт
катлета кажух
а і ы с оваз уч нні з аснымі рым ні амі. а ным с оваз у
ч нн м с а зі с аз. Па р с і рым ні ч н с аза.
Адносныя і прыналежныя прыметнікі могуць перахо дзіць

у якасныя.
У словазлучэнні ср бны бранзалет (у значэнні ‘зробле
ны са срэбра’) прыметнік ср бны з’яўляецца адносным, а ў
словазлучэнні ср бны іней (у значэнні ‘падобны да срэбра’)
гэты прыметнік ужываецца ў значэнні якаснага.
У словазлучэнні курыны хвост (у значэнні ‘хвост, які
належыць курыцы’) прыметнік курыны з’яўляецца прына
лежным, а ў словазлучэнні курыны розум (у значэнні ‘розум,
як у курыцы’) — якасным.
272. Прачы а с . і мо на ічы ь о умарыс ычным

Саша заўважыў у кантралёрас лісіны каўнер і запытаў у мамы:
— эта цёця прычапіла лісу, каб яе зайцы баяліся
Т Су кова
о знач нн ма с ова лісіны с оваз уч нні лісіны каўнер а і
на ы ь іс б зроб ны з фу ра ісы в а і у ісы азаві
разра а а рым ні а а знач нні.
а зі с оваз уч нн з рым ні ам лісіны знач нні такі, як у
лісы’. рамым і раносным знач нні ыва а ы рым ні
Прыналежныя прыметнікі могуць пераходзіць у адносныя,
калі яны маюць значэнне ‘зроблены з ...’. Прыметнік воў ае
ў словазлучэнні воў ае логава (у значэнні ‘логава, што на
лежыць ваўку’) з’яўляецца прыналежным, а ў словазлучэнні
воў ае утра (у значэнні ‘футра са скуры ваўка’) — адносным.
1
273. і ы с азы ус а чы ра у чаны і ары. Вызнач а
о а разра у а нос а рым ні і.
1. Расчасалісл вішні шоўкавыя косы і ўранілі долу снегавы
вянок (П Трус) . над вёскаю далёка чуецца бусліны клёкат
( Аўласенка) . Малюе мастачка зіма крыштальныя кветкі на
шкле і дзівіцца з шыбы сама пры цьмяным, халодным святле
(М Курыла) . Наварысты курыны булён яшчэ ў стагоддзі
лічыўся лекамі супраць грыпу і прастуды ( вязда ). . Так пяе
птушыны хор, аж звініць зарэчны бор (А усак)
о с ова ма знач нн з ус ым наварам
§ 45. Ступені параўнання якасных прыметнікаў,

іх утварэнне і ўжыванне
274. Прачы а с . а о ь і с нсавы час а о мо на а з і ь
Чаму снег рыпіць пад нагамі?
Снег складаецца з найдрабнейшых часцінак замёрзлай ва
ды. Рыпенне снегу — гэта ўсяго толькі шум ад расціснутых
крышталікаў. Рыпіць снегм толькі ў мароз. Чым мацнейшы ма
роз, тым вышэйшая танальнасць* рыпення. Узмацненне маразоў
робіць ледзяныя крышталікі больш цвёрдымі і крохкімі.
Калі на двар.. мароз, то ты не змож..ш скачаць снежны
к..мяк, таму што снег занадта ра..сыпісты. Вельмі мокры снег
таксама не пад..дзе, бо снежная баба стане падобнай да апаленай
свечкі (Паводле А айкі) ры та́
а і ы вы з ны с овы ача ова форм аво зору.
У з о р: найсвятлейшы — светлы, дуж йшы — дужы, больш мяккі — мяккі
і ы а о ні абза ус а чы ра у чаны і ары.
касныя прыметнікі могуць мець вышэйшую і найвышэй

шую ступені параўнання.
Вышэйшая ступень параўнання прыметнікаў паказвае,
што ў адным прадмеце якасці больш ці менш у параўнанні
1
з іншым прадметам: вясёлы — весялейшы за сябра, малады —
больш малады, ым бацька Вышэйшая ступень параўнання
паказвае і на большае ці меншае праяўленне прыметы ў ад
наго прадмета, асобы, жывёлы, з’явы: дзядуля стаў мудр й-
шым, калідор зрабілі шыр йшым, ён быў менш вясёлы
Найвышэйшая ступень параўнання прыметнікаў абазна
чае самую высокую або самую нізкую ступень якасці: моц-
ны — наймацнейшы або самы моцны, др нны — найгоршы
або самы др нны
Пры формах вышэйшай ступені параўнання могуць ужы
вацца словы ды я : куды лепшы, яш горшы.
275. Прачы а . а і ы асобны ру ы с азы з рым ні амі

форм вы а і на вы а с у н ара нанн .
1. к сонца, матуля найлепшая ў свеце (У Мазго) . Ве цер
уверсе быў мацнейшы, чым на зямлі ( Сіпакоў) . Ма міна
імя — самае лепшае, маміна слова — найдаражэйшае (М ве-
дарові ) . Камета алеяф значна больш актыўная за іншыя ка
меты (А айка) . Прыпяцкія балоты лічацца самымі вялікімі
ў ўропе ( Аўласенка)
ас умач о абазнача ь рым ні і форма вы а і на
вы а с у н ара нанн .
Вышэйшая ступень параўнання прыметнікаў мае простую

(прыгаж йшы) і складаную (менш прыгожы) формы.
Простая форма вышэйшай ступені параўнання пры
метнікаў утвараецца ад пачатковай формы якасных прымет
нікаў пры дапамозе суфіксаў ей й : цікавы — ціка-
вей ы, высокі — выш й ы ці пры дапамозе іншых асноў:
добры — лепшы, др нны — горшы
Простая форма вышэйшай ступені параўнання ўжываецца
ў канструкцыях прыметнік за В. скл. , прыметнік
ым Н. скл. : дзядуля мудр йшы за ўнука; дзень даўж й-
шы, ым но .
1
Складаная форма вышэйшай ступені параўнання пры
мет нікаў утвараецца шляхам спалучэння прыметнікаў са
сло вамі о ь о ей ме ме ей : су асны — больш
су асны, ым ... самастойны — больш самастойны за ... .
Калі параўноўваецца прымета прадмета з яго папярэднім
станам, то прыназоўнік за не ўжываецца: я стаў весялейшым
ці больш вясёлым.
Спалучэнні слоў ве ьм адта з прымет нікам не з’яўляюцца
формамі ступеней параў нання: вельмі мокры, надта халодны
276. Прачы а с . Вызнач о му.

Грак і шпак
зень шпаку даказваў грак,
то ў яго чарнейшы фракл.
ы не мог згадзіцца шпак,
то ў яго святлейшы фрак.
А ў пяску як паваляліся —
олей птушкі не спрачаліся.
А каў
на зі с рым ні і форм вы а с у ні ара нанн .
Вызнач ны вары іс . базнач асновы і суфі сы.
Вы арыс о ва чы формы с у н ара нанн з с у с а зі
с азы з выразамі чарнейшы за ... святлейшы, чым ... .
Аднойчы дзядзькаф русы
Спаткаўся ў полі нам:
Тырчаць угору вусы
( оўгі), чым сам.
ілеві
о форм ы ы с рым ні доўгі на вары ас
1
278. аз зь ма н і. Пара на рым ы ра м а . Вы а
рыс о ва рос ы і с а аны формы вы а с у ні ара нанн .
л я д а в е д к і: вялікі, малады, сумны, малы, нізкі, стары, высокі,

вясёлы
а зі і за і ы ва с азы з формамі вы а с у ні ара
нанн рым ні а . Па а ы рафічна ны вары іс .
Простая форма найвышэйшай ступені параўнання пры

метнікаў утвараецца ад простай формы вышэйшай ступені
пры дапамозе прыстаўкі ай : малы — меншы — айменшы,
вялікі — большы — айбольшы
Складаная форма найвышэйшай ступені параўнання
прыметнікаў утвараецца шляхам далучэння слова самы са
мая самае самыя ці ай о ь айме да пачатковай
формы якаснага прыметніка: самы малы, самы вядомы най-
больш цёплы, найменш любімы
ормы найвышэйшай ступені параўнання могуць ужы
вацца з прыназоўнікамі з і сярод: найсмялейшы з нас, самы
смелы сярод хлопцаў
Прыметнік ма од ы ўжываецца ў значэнні ‘больш позні
паводле часу свайго з’яўлення’: малодшая сястра, малодшае
пакаленне. У якасці антоніма да слова малодшы ўжываецца
прыметнік стар й ы: будаваў стар йшы брат мне драў-
ляны самакат (М. Мятліцкі).
Такія прыметнікі не з’яўляюцца формай ступені параўнання.
1
279. « а ы мо ну за ачу. вары ра у чаны формы с у
н ара нанн . Пра ор ыі за і ы абазнач суфі сы рым ні а .
У з о р: ціхі ? ? даўж йшы — ціхі ціш йшы доўгі даўж йшы

1. Высокі: : мацнейшы.
. рэнны: : лепшы.
. Светлы: : самы цёмны.
. алёкі: : найшырэйшы.
. акладны: : больш вузкі.
. Прыгожы: : найменш смелы.
У рускай мове для таго, каб перадаць гранічную ступень
якасці, ужываецца форма, утвораная пры дапамозе суфіксаў
ай ей : глубо айшее озеро, древнейш й костёл.
ля беларускай мовы ў такіх выпадках характэрна форма
найвышэйшай ступені параўнання: найглыбейшае возера, най-
старажытнейшы касцёл.
280. Прачы а інфарма ы ра

с ара ы ны ара ы арусі.
Пара на б арус і ара ы
вы арыс о ва чы выразы найстара
жытнейшы ..., самы старажытны ...,
маладзейшы за ... старэйшы, чым ...,
больш старажытны за ..., менш стара
жытны, чым ... .
і б арус і ора з а са
мым с ара ы ным Пісьмова а а ы
на ы анн у ыва чы рос у форму
на вы а с у ні а ра нанн .
а зі ні у а рафічны р
ор а арусі за і ы н а ь
і с аза ра самы самы .
1
281. Прачы а с зам н чы ача ову форму рым ні а фор
мамі вы а або на вы а с у н ара нанн . Вызнач а о а
с ы а носі а с . Па б ры а о за а ова .
Прыгожы куточак на беразе спакойнай
і п..ўнаводнай ярэ зіны аблюбавала пара
леб..дзяў. Круглы го.. гэтыя г..нарлівыя
белыя птахі жывуць на в..дасховішчы і ча
руюць людзей сваёй н..звычайнай прыга
жосцю. лянеш на іх — і яшчэ (мілы) сэрцу становіцца родная
прырода. Але (вялікі) радасць птушкі прыносяць дзецям.
У адзін год стаяла суровая зіма. Часам тра скучыя маразы
дасягалі сарака градусаў. Ноччу яны былі яшчэ (вялікі) На ва
да сховішчысл, дзе зімавала пара лебедзяў, не замерзла толькі
адна палонка*. Але яна з кожным днём станавілася ўсё (малы) і
(малы) Тады на дапамогу любімым лебедзям прыйшлі вучні мяс
цовай школы. ны злавіліс птушак і прынеслі ў школу. аглядалі
іх усю зіму, а ранняй вясной выпусцілі на волю. Удзячныя людзям
лебедзі так і засталіся ў родным куточку (Паводле алубові а)
аму б зі зас а а зімава ь у ро ны м с іна
аз зь фо аз ыма . а зі на о аснов ва с азы з рым
ні амі форм вы а і на вы а с у н ара нанн .
а і ы р ы абза с у рас рыва чы у і і с а чы ра у
чаны і ары.
Вусна ра а ы с .
282. Прачы а выс о і зна амі ы з . о асно на ум а

аб наны с вы азванні
1. зык — лучш й посредн к для установлен я дружбы
соглас я ( оттердамск й) . зык — самое опасное оруж е
(Пабло де ла арка). . зык — это оруж е л тератора... Чем
лучше оруж е — тем с льнее во н (М орьк й) . Вел чайшее
богатство народа — его язык (М Шолохов)
П ра а зі с азы на б арус у мову за і ы .
ас умач у вары іс формы вы а і на вы а с у н
ара нанн рым ні а . Вызнач і с он і і ро .
1
283. і ы ры аз і зам н чы с овы у а формамі вы а
і на вы а с у н ара нанн .
1. Ад добрага чалавека вада (дарагая), чым мёд ад кепска
га. . рэнны мір (добры) за добрую сварку. . Любоў і праўда
(моцны) за страх. . н смелым толькі перад (слабы) за сябе.
. обры, шчыры друг — (вялікі) багацце.
§ 46. Скланенне якасных і адносных прыметнікаў

у адзіночным ліку
284. Прачы а с . аму н а называ а
Ружовы верш
Ружовы фламінгам ў ружовай вадзе
Ружовае пер’е перабірае.
У небе ружовым чароды аблок
Ружовае сонца пераганяе.
 Вы і ы з с у с оваз уч нні рым ні назо ні . Вызнач
ро і с он рым ні а. базнач анча і.
285. Прачы а аб і у. а назву. аму ры а ы с ова з у

ч нн а а з ны о ь і назо ным с он
Склон Мужчынскі род Ніякі род
Н. зімов ы дзень зімов ае адзенне
мал ы хлоп ык мал ое дзіця
гара ы хлеб гара ае полымя
сух палын сух ое лісце
вя рн змрок вя рн яе неба
Р. ага ога яга
. ам ом ям
В. як Н. ці Р. як Н.
Т. ым м
М. ым м
Вусна рас ан с оваз уч нні с ав чы ы анні с осны с она .
Пара на анча і рым ні а му чынс а а і ні а а ро у.
1 1
У назоўным склоне якасныя і адносныя прыметнікі муж
чынскага роду адзіночнага ліку маюць канчаткі , ы: вя рн
змрок, сух палын; зімов ы дзень, мал ы хлоп ык, гара ы хлеб.
Прыметнікі ніякага роду з асновай на мяккі зычны маюць
канчатак -яе вя рн яе неба, сін яе возера
Прыметнікі ніякага роду з асновамі на іншыя зычныя
маюць канчаткі: ае — не пад націскам: зімов ае адзенне, га-
ра ае полымя; ое — пад націскам: мал ое дзіця, сух ое лісце.
286. аз зь ма на . а ончы вы азванн а

учы ы а о назо ні . аз за і ы . ас умач
ас ано у зна а ры ын у.
о сі уа ыі мо на вы арыс а ь ы с аз Пра
с ан с а уч нні с о вясёлы, добры, яркі дзень
нараджэння і вясёлае, добрае, яркае свята. Пара на
анча і рым ні а .
У вінавальным склоне канчаткі прыметнікаў ніякага роду

супадаюць з канчаткамі назоўнага склону:
В. скл. Н. скл.: Н. скл. зімов ае адзенне, мал ое дзіця —
В. скл. зімов ае адзенне, мал ое дзіця
Канчаткі прыметнікаў мужчынскага роду залежаць ад
таго, да якога назоўніка дапасуецца прыметнік:
В. скл. Н. скл. (неадушаўлёны назоўнік): Н. скл. зімов ы
ве ар, гара ы хлеб — В. скл. зімов ы ве ар, гара ы хлеб;
В. скл. Р. скл. (адушаўлёны назоўнік): Р. скл. гарад-
ск ога жыхара, мал ога хлоп ыка — В. скл. гарадск ога
жыхара, мал ога хлоп ыка.
287. Прачы а с оваз уч нні. Пас а ы анні а а о на а с ова

а за на а. Вызнач с он рым ні а .
зівіцца з кемлів.. вясков.. жыхара, шукаць маленьк.. ста
лёв.. ножык, гуляць у нов.. гарадск.. парку, грэцца на цёпл..
летн.. сонцы, падбадзёрыць ціх.. сціпл.. сябра, напісаць дараг..
любім.. дзядулюм.
а і ы с оваз уч нні ус а чы ра у чаны анча і рым ні а .
1
Ва ўскосных склонах (акрамя вінавальнага) канчаткі
якас ных і адносных прыметнікаў мужчынскага і ніякага ро
ду супадаюць:
у родным склоне — ага, ога, яга: зімов ага , гара ага
мал ога , сух ога вя рн яга , сін яга ;
у давальным склоне — ам ом ям : зімов ам ,
мал ом , вя рн ям ;
у творным і месным склонах — ым м: зімов ым , га-
ра ым , мал ым , сух м , вя рн м , сін м .
288. Прачы а аб і у ус а чы ра у чаны анча і.

Скланенне прыметнікаў жаночага роду
Прыметнікі жаночага роду з асновай на:
Склон цвёрды і зацвярдзелы
мяккі зычны
зычныя; г
Н. зімов ая казка сін яя кветка
гара ая пара у арашн яя падзея
гарадск ая дзяў ынка
Р. зімов ай казкі сін.. кветкі
гара .. пары у арашн яй падзеі
гарадск ой дзяў ынкі
. зімов.. казцы сін яй кветцы
гара ай пары у арашн.. падзеі
гарадск ой дзяў ынцы
В. зімов ю казку сін.. кветку
гара ю пару у арашн юю падзею
гарадск.. дзяў ынку
Т. зімов ай аю казкай сін.. кветкай
гара .. парой у арашн яй падзеяй
гарадск ой ою дзяў ынкай
М. (у) зімов.. казцы (на) сін яй кветцы
(па) гара ай пары (па) у арашн.. падзеі
(пры) гарадск ой дзяў ынцы
ча о за ы ь на ісанн анча а рым ні а аноча а ро у
1
289. і ы с азы рас рыва чы у і і с а чы ра у чаны
і ары. Вызнач ро і с он рым ні а .
1. ( алаты) м..целіца зноў (сяр браны) зменіцца (А Пісьмян-
коў) . (Маленькі), як с..рца, еларусь (адданы) любо..ю вы
растаесл ( Тарасюк) . Спявае дз..ўчынкавалошка ..род
ні (на ны) калыханку (У Мазго) . Вучні рушылі ў школу
чарадой* (жывы), (вясёлы) (М укша) . Мы дзеці (велі ны)
краіны, тут нам утул..на, як нідзе (М Пазнякоў)
У назоўным склоне адзіночнага ліку якасныя і адносныя

прыметнікі жаночага роду ўжываюцца з канчаткамі ая яя:
зімов ая казка, сух ая трава, сін яя кветка
У родным, давальным, творным і месным склонах пры мет
нікі жаночага роду маюць канчаткі ой ай яй: сух ой (тра-
вы, траве, травой, (у)траве) зімов ай (казкі, казцы, казкай,
(у)казцы) сін яй (кветкі, кветцы, кветкай, (на)кветцы)
З а ў в а г а У родным склоне прыметнікі жаночага роду
могуць ужывацца з канчаткамі -ое ае яе: сух ое травы,
зімов ае казкі, сін яе кветкі, а ў творным — з канчаткамі
ою аю яю: сух ою травой, зімов аю казкай, сін яю квет-
кай Прыметнікі з канчаткамі ое ае яе і ою аю яю ха
рактэрны для гутарковага і мастацкага стыляў.
290. Прачы а с . Па б р
ы а о за а ова .
Нашы продкі шанавалі бога зімы Зюзю — стар..
нізеньк.. дзядкам з доўг.. бел.. барадой. адзіў ён
у бел.. адзенні, басанож, з непакрыт.. галавой.
У руках трымаў чарадзейн.. булаву. Зюзя жыў
у густым лесе, толькі часам зазі раў у бліжэйш..
вёску. Прыходзіўс папя рэдзіць пра моцн.. мароз,
паесці калядн.. куц ці (Паводле ву бнага дапа-
можніка еларуская літаратура клас ).
і ы с ус а чы ра у чаны анча і рым ні а . Вызнач
і ро і с он.
аз зь р ра у ы ар іны В. аву а з . вы а бо
зімы П ра а ы час у с у у о а а а а ісанн зі.
1
§ 47. Скланенне якасных і адносных прыметнікаў
у множным ліку
291. Прачы а . у ум у ра а а ар у в р аваны ра а
Родны край — край азёраў гл..бокіх
чаромхавых белых завей,
Край б..розак і сосен высокіх,
Працавітых і шчырых людзейм.
абко
і ы ус а чы ра у чаны і ары. Пас а ы анні а назо
ні а а рым ні а і і а сн ь. Вызнач у о форм ы ы
ры м ні і. ас умач чаму ны ма ь розны анча і.
292. Прачы а аб і у. ча о за а ь анча і рым ні а

Скланенне прыметнікаў у множным ліку
Прыметнікі з асновай на:
Склон
цвёрды і зацвярдзелы
г мяккі зычны
зычныя
Н. зімов ыя ве ары гарадск я вуліцы ранішн я газеты
бур ыя мядзведзі дараг я сябры сін я во ы
Р. зімов ы ве ароў гарадск вуліц ранішн газет
бур ы мядзведзяў дараг сяброў сін ва й
. зімов ым ве арам гарадск м вуліцам ранішн м газетам
бур ым мядзведзям дараг м сябрам сін м ва ам
В. зімов ыя ве ары гарадск я вуліцы ранішн я газеты
бур ы мядзведзяў дараг сяброў сін я во ы
Т. зімов ым ве арамі гарадск м ранішн м
бур ым мядзведзямі вуліцамі газетамі
дараг м сябрамі сін м ва амі
М. (па) зімов ы (на) гарадск (у) ранішн
ве арах вуліцах газетах
(пры) бур ы (пры) дараг (у) сін ва ах
мядзведзях сябрах
а зі ва с азы са с оваз уч нн мі бурыя мядзведзі і зімовыя
вечары у ыва чы назо ні і і рым ні і форм вінава ьна а с ону.
1
Пад зімн.. залевай* Прыгож.. маністах*.
Стаіць каралевай — Маніст не шкадуе —
У ярк.., агніст.. Птушакм частуе.
М Пазнякоў
о с ова ма знач нн ры о анн з ман а՛ ра а о ны
ам н о на з ва а на ы
Вы і ы с оваз уч нні рым ні назо ні . Пас а ы анні а
а о на а с ова а за на а. Вызнач і і с он рым ні а .
Прас ан с а уч нн яркія, агністыя прыгожыя маністы.
У назоўным склоне множнага ліку прыметнікі маюць

канчаткі -ыя (аснова на цвёрды і зацвярдзелы): зімов ыя ,
бур ыя ; я (аснова на г і мяккі): дараг я , сін я
У вінавальным склоне канчаткі прыметнікаў залежаць
ад таго, да якога назоўніка дапасуецца прыметнік:
В. скл. Н. скл. (неадушаўлёны назоўнік): Н. скл. зімов ыя
ве ары, сін я во ы — В. скл. зімов ыя ве ары, сін я во ы;
В. скл. Р. скл. (адушаўлёны назоўнік): Р. скл. бур ы
мядзведзяў, дараг сяброў — В. скл. бур ы мядзведзяў,
дараг сяброў
У родным і месным склонах ужываюцца канчаткі ы
(аснова на цвёрды і зацвярдзелы): зімов ы , бур ы - (асно
ва на г і мяккі): сін , дараг .
У творным склоне прыметнікі маюць канчаткі -ым (асно
ва на цвёрды і зацвяр дзелы): зімов ым , бур ым ; м (аснова
на г і мяккі): сін м , дараг м .
294. Прачы а . і ы с азы рас рыва чы у і і с а чы

ра у чаны арфа рамы.
1. нарадзі..ся ў еларусім між (белы), (каза ны) бяроз
(К ук) . У (салігорскі) шахтах мы сільвініт* зна..шлі. (р ыц-
кі) нафта фантаніцьсл зпад з..млі (М ведарові ) . Пра будучы
ню марыў я не раз. Аб людзях (працавіты), (горды), ( ысты)
(П Пан анка) . ў (светлы) б..рэз нікі ўлюбёны, люблю блу
каць і ў (восеньскі) б..рах ( урынові )
Вызнач і і с он рым ні а . а зі с му р а а с аза.
1
295. Прачы а с . а о а с ы і анру н а носі а
Шчаслівая кніга
Вераніка прыехала да сваёй стрыечнай сястры Карыны.
зяўчынкі размясціліся ў дзіцячым пакоі. На паліцах сядзелі
прыгожыя лялькі, у крэсле месціліся пухнатыя медзведзянятым,
на шырокім падаконніку ў празрыстым ак
варыуме жылі русалкі з доўгімі валасамі,
у куце стаяў вялікі лялечны домік.
Вераніка дастала з заплечніка зашмаль
цаваную* кнігу.
— ў мяне такая ёсць — сказала Кары
на і дастала з верхняй паліцы но венькую
кніжку.
— Няшчасная мая сястрыца — ус хліпнула новенькая кніга.
— Наадварот. вельмі шчаслівая — адгукнулася зашмаль
цаваная. — любім.. кніга маёй гаспадыні. на зачытваецца
маімі цікав.. гісторыямі, бярэ мяне ў падарожжы па знакаміт..
мясцінах еларусі і ў далёк.. замежжа. Мяне не ўбачыш на
кніжн.. паліцах сярод новеньк.. кніжак.
— Кожная кніга хоча быць шчаслівайф — прашаптала но
венькая кніга. — Няхай чытачы памятаюць пра гэта (Паводле
К адасеві - ісавой)
вы разум выраз о на ні а оча бы ь час іва
а ов у за ма ь авана ні і вы і ы с оваз уч нні рым
ні назо ні . ас умач на ісанн анча а .
Па з і с на час і. о час ы а а з на а ісанн а о
і а ав а но аму о ра а з на на ма н у
а зі ан с у. Вусна ра а ы с а ан .
1) па гарач.. слядах; а) ‘карыстацца вынікамі працы

) чуж.. рукамі жар заграбаць; іншых’;
) на задн.. лапках хадзіць. б) ‘прыслугоўваць, дагаджаць’;
в) ‘неадкладна, не марудзячы’.
Вызнач у і форма у ы ы рым ні і фраз а а ізма .
1
§ 48. Утварэнне, скланенне і правапіс
прыналежных прыметнікаў
297. Прачы а . азаві рым ні і і вызнач о ны абазнача ь.
Як што пішацца?
З прыналежнымі прыметнікамі Натка
Разабралася імгненна на заняткахм:
Тата — татаў,
зядзька — дзядзькаў,
едзя — едзеў,
Мама — мамін,
ётка — цётчынф,
Света — Свецін.
Самі вы цяпер прыметнікі ўтварыце
Ад імёнаў Толя, эня, Наста, Зміцер.
А каў
Пара на рына ны рым ні і і с овы а і ны вары іс .
аму а ным вы а у вы а рыс о ва іс суфі сы -аў-, -еў- а ін ым
-ін-, -ын-
Вусна вы ана за анн ра анавана в р ы.
Прыналежныя прыметнікі ўтвараюцца ад асновы адушаў

лёных на зоўнікаў пры дапамозе суфіксаў:
аў еў оў ў ад назоўнікаў мужчынскага роду:
Алесеў кот, дзедаў кажух, баброў хвост, кавал ў дом;
ы ад назоўнікаў жаночага роду: Марыл букет,
сініцы корм
Пры далучэнні суфікса да асновы назоўніка мужчынскага
роду ў ёй могуць адбывацца змены: заяц( ) аў зайцаў,
салавей( ) ў салаў ў, бабёр( ) оў баброў.
Калі суфікс далучаецца да асновы назоўніка жаночага ро
ду, якая заканчваецца на і , то адбываюцца чаргаванні гу каў
к ч і х ш : Вера (а) Вера ын, плыў ы (а)
плыў ы ын.
1
298. Прачы а с азы. Пас а ы анні а рым ні а .
1. ў люты мароз саграваюць пяшчотаю маміны вочы сн
(М Пазнякоў) . аліць ад усяго люцей бацькоўскі боль за
дзяцей ( арадулін) . — іха, дзеці, не шуміце ачыце —
гняздзечка ў жыце. Перапёлчына, няйначай, — дзецям дзед так
растлумачыў (С Шах) . Матуліны рукі, нястомныя рукі, ніколі
не зналі ў рабоце прынукі* ( Кляўко) . Пасяліўся ён у збож
жым, і віднеецца здалёк такі сіненькі, прыгожы беларускі васілёк
(М арняўскі) . ацькаў гнеў даўно мінуўся ( Колас)
Вы і ы са с аза с оваз уч нні з рына нымі рым ні амі.
ас умач ны ва ры іс . Вызнач і і і ро а і с ь .
яй а́ ай
299. Прачы а с оваз уч нні. вы з ны назо ні а у вары
рына ны рым ні і.
Сшытак Алеся, дупло вавёркі, запіска Аліны, выступленне
дырэктара, стук дзятла, сачыненне Петруся, хата краўчыхі.
рыма воранымі с оваз уч нн мі с а зі с азы.
300. Прачы а с зам н чы с овы у а у воранымі а і

ры на нымі рым ні амі. Па б ры а с у за а ова .
Зімой у полі ці на лузе наблытаны лан цужкі розн.. слядоў.
то ўмее чытаць снежн.. кнігу, не па мыліцца. Вось (заяц) сляды.
Ноччу тут зайцы абгрызалі малад.. дрэўцы. А гэта (лісіца) сля
ды. Ра ні цай яна мышкавала каля не вялік..
стажкоў сена.
У лесе час ад часу чуецца на с тойлівае
Туктук Туктук . э та (дзяцел) работа.
(Мядзведзь) і (барсук) жытло прысыпаў
лёгкіф сня жок. Спяць звяры і сняць салодкія
снысн (Паводле У гоўдзіка)
о с ова ма знач нн аві ь мы
у вары іс рына ны рым ні і Вызнач і і ро с он.
і ы р ы абза с у рас рыва чы у і і а ісва чы ра
у чаны анча і рым ні а . ас умач і на ісанн .
аз зь ма на . зіму зв ро о на ім а с раваны
1
У беларускай мове ёсць прыметнікі, якія абазначаюць
абагульненую прыналежнасць: птушыны спеў, саба ы бр х,
змяіны яд, мяліны гул. Такія прыметнікі змяняюцца, як
якасныя і адносныя, і ва ўсіх формах маюць поўныя канчаткі.
301. Прачы а . а і ы с оваз уч нні а б арус у.

тцовы сапог , Верон к н планшет, пт чь голоса, Волод
на собака, л с й след, сестр но задан е, бабушк н гусь.
ас умач у вары іс рым ні і. б рун у на ісанн ан
ча а . вума с оваз уч нн мі с а зі с азы.
302. Прачы а аб і у. а назву.

Адзіночны лік
Склон
Множны
мужчынскі род ніякі род жаночы род лік
Н. да ын кот да ын о да ын а каса да ын ы словы
бабулін брат паліто бабулін а бабулін ы сыны
Алесеў план бабулін а сястра Алесев ы
цяля Алесев а мама сёстры
Алесев а поле
Р. ога ага ога ага ой ай ы
. ом ам ом ам ой ай ым
В. да ын ога да ын о да ын касу да ын ы словы
ката паліто бабулін бабулін ы
бабулін ага бабулін а сястру сыноў
брата цяля Алесев маму Алесев ы
Алесеў план Алесев а поле сясцёр
Т. -ым -ым -ай ой ым
М. ым ым ай ой ы
і форма су а а ь анча і рына ны рым ні а у му
чынс ім і ні ім ро з
У назоўным і вінавальным склонах адзіночнага ліку пры

належныя прыметнікі пры неадушаўлёных і адушаўлёных
назоўніках маюць кароткую форму:
1
у мужчынскім родзе — нулявы канчатак: Алесеў брат,
баброў хвост;
у жаночым родзе — канчатак а (назоўны склон): ом-
кав а матуля, канчатак (вінавальны склон): омкав
матулю;
у ніякім родзе — канчатак а (не пад націскам): буслав а
гняздо, аннін а кацяня; канчатак о (пад націскам): да -
ын о́ дзіця, сестрын о́ паліто
Ва ўсіх ускосных склонах прыналежныя прыметнікі ма
юць такія самыя канчаткі, як якасныя і адносныя.
апом це Калі ў вінавальным склоне прыналежны
пры метнік дапасуецца да адушаўлёнага назоўніка мужчын
скага роду, то ён мае канчаткі ага ога: бацькав ага брата,
сестрын ога сына
303. Прачы а . П ра за ісам с оваз уч нн рас умач на ісанн

анча а рым ні а .
Не заўважыў Надзеін.. памылкі, пад буслін.. крылом, пасвіўс
краўчышын.. каня, не знайшоў дзедав.. рэчаў, над суседав.. ха
тай, слухаў салаўін.. трэлі, з бабров.. хаткі, адчуваць чалавеч..
спагаду, у Рыгоркав.. апавяданні, бачу суседав.. брата.
304. а і ы ус а чы ра у чаны анча і рым ні а .

1. лукаў я сёння раніцай у сховах саснякасл і песеньку пча
лін.. на верасе спаткаў (К Камейша) . табе братав.. паліто дам.
капялюш. удзеш што пан ( Шамякін) . Сёння кот не чакаў
сустрэць тут анікога, нават дзедав.. ўнука імкум ( ензярук)
. то ўсяму міру, тое і бабін.. сыну (Прыказка)
ас а ы ра а м нас ь зм н нн рына ны рым ні а .
305. Вы ана ін ра ы на за анн а м Па а у ьн нн і сіс

ма ыза ы вывучана а раз з Прым ні .
1 1
§ 49. Асноўныя спосабы ўтварэння прыметнікаў
306. Прачы а аб і у. а о ні назвамі с осаба с ова вар нн .
Схема Прыклады Спосаб утварэння

____ марозны, іскрысты
____ невясёлы, антываенны
____ зар ны, бяздомны
____ ____ мала прыкметны

ве на зялёны
арнабровы
____ а ____
ярка- ырвоны
дабраякасны
____ а ____
вадаплаўны
і з уча ьны а осны з ьніча ь ва вар нні с а аны с о
307. Прачы а с . Вызнач о асно ну ум у.

Ластаўчынас шчабятанне, Знічкі*чараўніцы,
Вясёлкавае світанне, арэзлівыя дзеці...
ыханне глебы, то лепшае
чымлівы пах хлебам, ывае ў свеце
Азёры і крыніцы, В агаўцоў
на зі с вы ворны рым ні і. ны вары іс
і мо на ічы ь рым ні лепшы вы ворным
308. Прачы а с мы. назо ні а у вары рым ні і.

гаспадар агонь
дождж балота
в ст
сорам голас
ш асце смала
і зм ны а бы іс аснова ры а уч нні а і суфі са

вума воранымі рым ні амі с а зі с азы.
1
309. арыс а чыс с мамі у вары рым ні і.
мабільны леташні
супер паза
су асны у арашні
ваенны
анты
гуманны
вораны с овы за і ы . рабі і с ова вара ьны разбор.

Хлопчык з флейтай
Стаяў адліжны дзень. Рэдк.. сняжынкі кружыліся ў вільготн..
паветры і ціха апускаліся на шырок.. цёмна-зялёныя лапы ёлкі.
Пад ёлкай ужо ўтварылася немалая лужына. ў ёй адбіваліся
шматкаляровыя іскрыст.. агні гірляндаў. ы і ўсё навокал на
гэтай прасторн.. гарадской плошчы выпраменьвала ўрачыст..
святочнасцьф. Аднак Паўлік не заўважаў яе. н не заўважаў, як
мокр.. сняжынкі ліплі да бяскроўнага твару, халодн.. рук, сін..
спартыўн.. шапачкі і лёгк.. кароценьк.. куртачкі. Паўлік іграў
на флейце. На татав.. флейце, якая засталася яму ў спадчыну.
На плошчы хлопчык апынуўся без мамінага дазволу. Але
яму так хацелася зрабіць ёй, самаму дарагому для яго чалавеку,
навагодні падарунак
Ах, як шчыра іграла Паўлікава флейта Шчымлівыя гу
кі поўнілі шэрую прастору, узрушвалі задушэўнай мелодыяй
(Паводле М ар мбы)
о м а о чы ры о на о чу н вы а
і ы р ы абза с у ус а чы ра у чаны анча і ры
м ні а .
Вызнач у вары іс вы з ны р ым абза ы с овы.
рабі марфа а ічны разбор рым ні а вы з ны у а о нім
абза ы.
Вы і ы з с у а орны с овы. П ра а ы с а а орны
с ова .
1
§ 50. Прыметнікі з суфіксамі ацэнкі,
сфера іх ужывання, правапіс
311. Прачы а ары с оваз уч нн . ас умач розні у знач н
н а на аран вы рым ні а .
цёплыя рукавіцы — цёпленькія рукавіцы
стара́я хата — старэнькая хата
высокая вежа — высачэнная вежа
доўгі тунэль — даўжэзны тунэль
вялікая вольха — вялізная вольха
і суфі сы на а ь знач нн рым ні а а нні ам н а ьнас і
ав і ча ьнас і
Суфіксы ацэнкі надаюць значэнню прыметнікаў дадатко

выя адценні:
ласкальнасці або памяншальнасці (меншай меры якас
ці) — суфіксы е ь ь а ь ават : нове ь і,
дараж ь і, свежа ь і, нізкаваты;
павелічальнасці (высокай меры якасці) — суфіксы з
з оз е : вял з ы, глыба з ы, высоз ы,
здараве ы, шыра ы;
ласкальнасці і высокай меры якасці — суфіксы т
ют се ь юсе ь : ціх т і, бялют і, ціх се ь і,
малюсе ь і.
Суфіксы е ь ь а ь се ь юсе ь пішуцца
з мяккім знакам.
312. і ы с азы ус а чы ра у чаны і ары. базнач суфі

сы а н і рым ні а . і а нні ны на а ь знач нн ры м ні а
1. нуткія, тонен..кія, бы бяро..кі, дз..ўчаты вы́сыпалі на
сц..нічную пляцоўку ( Адамові ) . Пас..рэдзіне вострава
расце некалькі в..лізных старых ялін (В Вольскі) . зычок у
вужыка чорнен..кі, вочкі малюсен..кія, як макавінкі, жоўтыя
1
вушкі — як в..сновы кураслеп (А ароўскі) . У паветры была
страшэнная духатам — нібыта збіралася на дождж (М арот)
 ас умач рава іс с о з рыс а нымі зычнымі.
313. вары і за і ы рым ні і аво ра анаваны с м. ба

знач суфі сы а н і рым ні а .
ют танюткі
У з о р: тонкі е ь тоненькі
юсе ь танюсенькі
ават ават
высокі цёмны
е ь
ют е ь
дробны тоўсты
юсе ь з
і з у вораны вамі рым ні а ма ь ам н а ьна ас а ьны

ав іча ьны а нні знач нн
вума рым ні амі з суфі самі а н і с а зі і за і ы с азы.
Прыметнікі з суфіксамі ацэнкі шырока выкарыстоўваюцца

ў мастацкім і гутарковым стылях. ны выступаюць вобраз
ным сродкам характарыстыкі персанажаў, прадметаў і з’яў.
314. Прачы а с . Вызнач о с ы ь і ы . о час і н а а

с
жэк — унікальныл сабака. Нема..чыма вызначыць яго па
роду. на нейкая змешаная. Мордачка вострая, як у аўчаркі,
толькі др..бнейшая, малая. Тулава доўга.., а лапкі кароткія, як
у таксы. Цёмная поўсць калматая, як у ёркшырскага тэр’ера.
Натура незл..слівая, дружалюбная, як у лабрадора. А чорныя
вочкі заўсёды хітрыя, як у дварняка (Паводле Прыгодзі а)
1
а і ы с ус а чы ра у чаны і ары і зам н чы вы з
ны рым ні і а на аран вымі рым ні амі з суфі самі а н і.
а ыва а на зм с с у зам на рым ні а
 Прас ан назо ні сабака.
315. а зі і за і ы н в і і с а ісанн сво с а ыв ы

з вы арыс анн м рым ні а з суфі самі а н і.

Націск
Націск у у прыметніках
прыметніках з суфіксамі е ь
з суфіксамі ь а ь
па́дае
па
падае
па́дае на
на той
той склад,
склад, што
што і
і ў
ў прыметніках,
прыметніках, ад
ад якіх
якіх яны
яны ўтво
раны: сла́бы
раны: сла́бы (пад
(пад націскам
націскам першы
першы склад) — сла́бенькі,
склад) — сла́бенькі, малы́
малы́
(пад націскам другі склад) — мале́нькі, малады́ (пад націскам
(пад націскам другі склад) — мале́нькі, малады́ (пад націскам
трэці склад) — маладзе́нькі.
трэці склад) — маладзе́нькі.
316. а і ы с азы у вара чы а рым ні а о у а ры

м н
і і з суфі самі -еньк-, -эньк-, -аньк-.
1. Маці падала мне заклеены (белы) канверт (А ароўскі)
. Пасыпаў (дробны), (густы) сняжок ( Колас) . Ля маладзіка
скакала (малая) зорка, (вострая), як іголачка ( Пташнікаў).
. ( ізкая) паўразбураная хатка за высахлым садам нагадвала
сабою пакінутую (старую) бабульку ( Адамові ) . Варушы
ся, гэй, не бойся, конік мой (сівы) ( Колас)
Пас а на іс у рым ні а з суфі самі а н і.
§ 51. Прыметнікі з суфіксам с , іх правапіс

317. аз зь с мы.
брат брацкі сусед суседскі
юна юнацкі ранцуз ранцузскі
с с
ыта ытацкі ясвіж нясвіжскі
купец купецкі обру добру скі
о і ара і арамі у рым ні а у вораны ры а амоз суфі

са -ск- ра а а с а уч нні зычны на с ы у марф м а тс, кс, чс, цс;
б дс, зс, жс, шс
1
Пры ўтварэнні прыметнікаў з дапамогай суфікса -с - ад
асноў назоўнікаў:
зычныя т ц у спалучэнні з суфіксальным с перада
юцца літарай ц: бр сцкі, мастацкі, ткацкі, прыпяцкі;
зычныя д з у спалучэнні з суфіксальным с перадаюцца
як дс зс: гарадскі, каўказскі;
зычныя ж г назоўнікаў, якія абазначаюць геа
гра фічныя назвы і назвы народаў, у спалучэнні з су
фіксальным с перадаюцца як жс с гс с с: парыжскі,
латы скі, пецярбургскі, узбе скі, каза скі;
зычныя с у спалучэнні з суфіксальным с перадаюцца
адной літарай с: матроскі, таварыскі.
318. і ы с азы рас рыва чы у і.

1. Кабылка, нібы чуючы лю(ц дс)кую бяду, ірванула галопам
(В ыкаў). . Н шт в , м жн ё ць зв дз к в л ,
з мё лы лд (ц тс)к п т ця (А ук). . н м л
м зычн ю д к цыю д б в л д л ф нц (с з )к й м в й
(А Васілеві ). . Ант ь з к люб л ў п м н ць рыба(ц кс)
к я п ыг ды (А Камароўскі). . Васілёк ішоў услед за бабай па
ўтаптанай сцежцы, між палосай бульбы і сусе(ц дс)кім просам
(В ом анка).
ас умач рава іс рым ні а .
319. П рабу у с оваз уч нні назо ні назо ні у с оваз уч нні

а носны рым ні назо ні . а і ы .
У з о р: шынель салдата — салдацкі шынель
Стол настаўніка, група турыстаў, горы Каўказа, гасціннасць
узбекаў, будынак інстытута, вакзал рэста, зубры елавежы.
Спалучэнне дс
Спалучэнне дс на
на стыку
стыку кораня
кораня іі суфікса
суфікса вымаўляецца
вымаўляецца
як заводскі — заво ц кі,
як ц :: заводскі лідскі — лі ц кі.
кі, лідскі
Спалучэнні зс жс
Спалучэнні с вымаўляюцца
вымаўляюцца як як с :: каўказскі —
кі, рыжскі — ры с кі, латы
каўка с кі, рыжскі кі, латы скі — латы
скі — латы с кі.
1
320. аз зь вы вы с о розны раін св у. а і ы а носны
рым ні і і абазнача ь рына нас ь с о ным раінам.
л я д а в е д к і: белару(с сс)кі, шве(ц дс)кі, ранцу(с зс)кі, ка-

на(ц дс)кі, нарве(с жс)кі.
321. Прачы а ары с о .

студзень студзеньскі конь конскі
ліпень ліпеньскі Кубань кубанскі
а аснов ры а а сфарму раві а рава ісу м а а зна а
ра суфі сам -ск- рым ні а арыс а чыс нас у на с ма
Мяккі знак перад суфіксам с
пішацца, калі прыметнік утво не пішацца, калі прыметнік

раны ад назоўніка на ь, які утвораны ад назоўніка на ь,
абазначае ... які не з’яўляецца назвай ...
Мяккі знак перад суфіксам с пішацца ў прыметніках,

утвораных ад назваў месяцаў на ь і ад назоўніка восень:
восеньскі, снежаньскі, рвеньскі (у тым ліку і ў назве ра
ёна — рвеньскі раён). У іншых прыметніках мяккі знак
пасля перад с не пішацца: астраханскі, казанскі.
322. вары а назо ні а рым ні і ры а амоз суфі са -ск-.

а зі з ымі рым ні амі с оваз уч нні і за і ы .
Студзень, ліпень, атынь, Кубань, Казань, Смаргонь.

ас умач рава іс м а а зна а або о а су нас ь ра суфі
сам -ск- рым ні а .
1
323. Прачы а с . а му за а ова і ра ава бы асно
ну ум у с у.
р г
Адзін з самых каларытных рэгіёнаў еларусі — Чэрвеньскі
раён.
Чэрвень — радзіма касманаўта Алега Навіцкага, які двойчы
пабываў на Міжнароднай касмічнай станцыі. У гарадской школе
, дзе ён вучыўся, арганізаваны музей касманаўтыкі.
У 1 1 годзе ў вёсцы Убель нарадзіўся кампазітар і дырыжор
Станіслаў Манюшка. А восеньскімі днямі 1 года ў Смілавічах
адкрылася музычная гасцёўня імя вялікага кампазітара. Тут
праводзяцца творчыя вечарынысл, у якіх прымаюць удзел вы
хаванцы дзіцячых мастацкіх школ раёна.
У Смілавічах дзейнічае адзінае ў краіне прадпрыемства па
вырабе валёнак. Слава пра смілавіцкія валёнкі ходзіць нават за
акіянам, у Канадзе і З А (Паводле А авахроста)
Вы і ы з с у рым ні і у вораны ры а амоз суфі са -ск-.
ас умач і рава іс.
Вызнач ы с у. а ам азі ы на час а ім ра у чана
а о ні с а час а . а і ы .
 ас умач рава іс у ы ы у с асны назо ні а .
§ 52. Правапіс у прыметніках

324. аз зь с му. ім с осабам у вораны рым ні і лімонны
раённы, туманны
лімо лімо ы
раё раё ы
тума тума ы
а і у за анчва а асновы назо ні а а і у вораны рым ні і

лімонны раённы туманны
ба іра чыс на с му сфарму раві а рава ісу -нн- у ры
м ні а .
1
зве літары пішуцца ў прыметніках, якія ўтвораны:
ад назоўнікаў з асновай на пры дапамозе суфікса :
каме ь — каме́ ы, ак о — ако ы;
ад назоўнікаў на мя пры дапамозе суфікса я : племя —
племя ы, цемя — цемя ы (але: полымя — палымя ы);
пры дапамозе суфіксаў е : абед — абедзе ы,
страх — страш ы.
З адной літарай пішуцца прыметнікі, утвораныя пры дапа
мозе суфіксаў а я ы : хата — хат і, люстра —
люстра ы, гліна — гліня ы, ліса — ліс ы, шпак — шпа ы ы.
325. а амо а суфі са -н-, -ян-, -ын- у вары а назо ні а ры

м ні і. а і ы .
Конь, цэгла, дзень, салома, птушка, лёд, сон, звер, полымя.
вума рым ні амі на выбар с а зі і за і ы с азы.
326. Прачы а с . а о а с ы н на ы ь
Соня прыехала на лецішча. обра тут раўлян..ая хата па
фарбавана ў лімон..ы колер. Здаецца, усё лецішча заліта пром
нямі вясен..яга сонца.
За новен..кай хатай ра..кінуўся ябл..невы сад. На дрэвах, сагрэ
тых красаві..кім со..нцам, ужо выпрасталіся зялёнен..кія лісточ
кі. На тоўстай галіне высачэн..ай ябл..ні вісяць Сонін..ы арэлі.
За садам — агарод. На ім зроблены роўнен..кія градкі.
Адна — зусім мален..кая. Соня здагадалася: эта ж мая
Пасля абеду дз..ўчынка разам з бабуляй пасадзілі радыс
ку. Спачатку яны зрабілі ўздоўж мален..кай градкі баразёнку.
Туды Соня паклала дробнен..кае насен..е і асц..рожна зараўня ла
з..млю далон..камі. Потым акуратна ра..грэбла з..млю граблямі
і паліла калодзежн..ай в..дой.
..пер у Соні з’явіўся новы клопат. Кожную раніцу, перш
чым пабе..чы гуляць, яна ішла пагл..дзець на сваю градку
(Паводле Т унта)
1
Вусна ра ам н іру рава іс с о з ра у чанымі і арамі.
азм с і ун ы ана с у раві ьна ас о нас і.
П а н
. оніна ра а.
. Пры з на і ча.
. овы о а .
. Паса а ра ыс і.
. б ын вы са .
і ы час у с у а а ав а ун у ана б ын вы са .
с а з р ба ра у чаны і ары. ас умач рава іс суфі са
рым ні а .
327. азм р у рым ні і а ру а у за нас і а а о ому

ра ві у а ара о ва а і рава іс. а і ы .
Чысценькі, задуменны, снежаньскі, вузенькі, выдавецкі, зда
равенны, восеньскі, вогненны, баранавіцкі, светленькі, юнацкі.
фарму раві а рава ісу рым ні а о на ру ы.
328. Вы ана ін ра ы на за анн а м Права іс -н-, -нн-

у ры м ні а .
§ 53. Складаны план

План тэксту можа быць як простым, так і складаным.
У складаным плане асобныя пункты маюць падпункты. эта
адбываецца, калі ў тэксце выдзяляюць вялікую частку, якая
ўключае некалькі малых частак.
Пункты складанага плана, як і простага, могуць мець
форму словазлучэнняў, кароткіх апавядальных або пыталь
ных сказаў.
329. Прачы а с . ас умач с нс за а о а.

Пазнаёміліся
У кожнага быў свой занятак. анчына з маленькім сынам
акучвала бульбу. А шпачыха збірала побач чарвякоў і насіла іх
пісклявым птушанятам.
1 1
Раптам адно шпачанё рванулася насустрач маці і выпала са
шпакоўні. Неслух распластаў крылы і бездапаможна павіс на
кусце бульбяніку.
— Ах ты, гора маё — разагнула спіну жанчына.
на адшукала драбіны*, прыставіла іх да яблыні, сунула за
пазуху птушанё і палезла да шпакоўні. пачыха ў гэты час ся
дзела з чарвяком у дзюбе на доміку. Выцягнула шыю і лапкамі ад
нецярпення перабірае. Нарэшце жанчына пасадзіла жаўтароціка
ў шпакоўню.
пачыха скокнула ў домік. Сунула неслуху чарвяка, ушчык
нула і прыкрыла крылом. Паназірала жанчына за шпачыхай,
уздыхнула і даверліва, нібы з суседкай, падзялілася мацярын
скай думкай:
— Усе яны, падшыванцы*, аднолькавыя
А сынок стаіць унізе, назірае і шчасліва ўсміхаецца. н вель
мі рады, што маці ўратавала шпачынага падшыванца (Паводле
П Сакові а)
Пазна м с са с а аным анам с у.
П а н
. о на а сво зан а .
. ачан н б с ы.
. Выра аванн н с у а.
а обры чына анчыны.
б ва ванн ачы і.
. ав р іва размова.
. а ас ь сына.
Прачы а час і с у і а ав а ь о наму ун у ана.
і с овы вы арыс о ва а ар аб азб ну ь а ар нн назо ні а
шпачанё
а амо а умача ьна а с о ні а рас умач знач нн с ова пад
шыванец. і с ы ма нн но мо а ыва а о знач нн
набыва а с ова с
Вусна ра а ы с а ан а о ні ы о а ісанн м ачан і.
Вы арыс а рым ні і з суфі самі а н і.
л я д а в е д к і: ш рае пер е, светлая грудка, кароткія крылцы
і хвосцік, вялікая жоўтая дзюба.
1
330. Прачы а с . Вызнач о с ы ь. і ы ы ма нн с а у
ча а с
Як Глаша выратавала Гошу
ыў у Андрэйкі папугай оша. Такі прыгажун Пярынкі
бірузовыя, бліскучыя, галоўка жоўценькая. оўгі хвост пера
ліваўся рознымі колерамі. оша ведаў шмат слоў, і яго загнутая
кручком дзюбка амаль не змаўкала.
Сядзець у клетцы папугай не любіў. элымі днямі лётаў га
рэза па кватэры і выкрыкваў:
— оша прыгожы оша разумны
ыў у хлопчыка яшчэ кот Макс. н цярпець не мог папугая.
оша гэта ведаў і пабойваўся ката.
На дзень нараджэння Андрэйку падарылі канарэйку. Побач з
клеткай ошы паставілі клетку лашы. Не спадабалася папугаю
новая суседка. Надзьмуўся ён і нават гаварыць не хацеў. А лаша
спявала і не звяртала ўвагі на ганарыстага папугая.
Засталіся аднойчы Андрэйкавы выхаванцы адны ў кватэры.
оша сеў на спінку крэсла, стаў чысціць пярынкі. Тут кот і схапіў
яго. оша пачаў крычаць. Канарэйка спалохалася, заскакала па
клетцы, паспрабавала адчыніць дзверцы. Прасунула маленькае
крылца праз шчылінку, пачала здымаць кручок.
Знясілены папугай ужо ледзь дыхаў у лапах Макса. раптам
нехта дзеўбануў ката ў лоб Макс завішчаў, аслабіў кіпцюры.
Тут оша і вырваўся. Падляцеў паскубаны папугай да сваёй
выратавальніцы лашы, апусціў галоўку, стаў кланяцца.
З таго часу папугай і канарэйка сябруюць. оша нешта рас
казвае лашы, а яна песні спявае (Паводле Скаржынскай)
а зі с а аны ан с у. Вызнач а орны с овы с о
ваз уч нні і а ав а ь о наму ун у ана. П ран сі аб
і у с ы а і за о ні
План тэксту Апорныя словы
Пісьмова ра а ы час у с у о а ав а ун ана

з а ун амі.
1
§ 54. Утварэнне і правапіс складаных прыметнікаў
331. аз зь с му. і са с а аны рым ні а у вораны с о
сабам асновас а анн асновас а анн і суфі са ыі с овас а анн
ш р(ы) + а + блакітн(ы) = ш ра-блакітны
бел(ы) + а + снег + = беласнеж ы
высока + развіты = высокаразвіты
Складаныя прыметнікі ўтвараюцца наступнымі спосабамі:

асноваскладання (беларуск(і) руск(і) беларуска-рускі);
асноваскладання і суфіксацыі (кругл(ы) год( ) кругла
гадовы);
словаскладання (ве на зялёны ве назялёны).
332. азм р у с а аны рым ні і а ру а у за нас і а

с о саба і у вар нн . а і ы .
Рознакаляровы, беларужовы, чужаземны, малавядомы, доб
расумленны, горкасалёны, глыбокапаважаны, аднатонны, лі та
ра турнамузычны, вышэйназваны, светлазялёны.
ас умач рава іс -нн- у рым ні а .
Складаныя прыметнікі п і ш у ц ц а р а з а м, калі ўтвораны:

ад складаных назоўнікаў, якія пішуцца разам: вадалазны ←
← вадалаз;
ад словазлучэнняў: звонкагалосы ← звонкі голас, у тым
ліку ад геаграфічных назваў, якія па форме з’яўляюцца
словазлучэннямі: ціхаакіянскі ← іхі акіян;

ад спалучэнняў слоў, што адказваюць на пытанні д з е
к у д ы к а л і я к , з прыметнікамі: высокаадукаваны ←
← высока адукаваны
1
333. Вы і ы са с аза с а аны рым ні і ісьмова рас умач
і рава іс.
У з о р: ціхаплынны ← ціхая плынь
1. Толькі цяпер я заўважыў белагаловага хлопчыка, крыху
меншага за Руслана (М Пазнякоў) . Нашы брусніцы — вечна
зялёная расліна: яна не скідае свайго зялёнага ўбрання і ўзімку
( Сіпакоў) . Сцяг то разгараўся чырвоным полымем, то нік
у клубах чорнага паравознага дымум (М ынькоў) . Лясы е
ларусі дзеляцца на тры віды: хвойныя, шыракалістыя і драб на
лі стыя ( Сіпакоў)
 ас умач рава іс а осны у р ы час а с а аны с о
шыракалісты і шырокавядомы драбналісты і дробнамаштабны.
Складаныя прыметнікі п і ш у ц ц а п р а з з л у ч о к, калі:

утвораны:
ад складаных назоўнікаў, якія пішуцца праз злучок:
унт р-а іц рскі ← унт р-а іц р, давыд-гарадоцкі ←
← авыд- арадок;
ад двух і больш прыметнікаў, якія абазначаюць раўна
праўныя паняцці (паміж імі можна паставіць злучнік ):
хіміка-біялагі ны ← хімі ны і біялагі ны, лірыка-драма-
ты ны ← ліры ны і драматы ны;
абазначаюць:
якасці з дадатковым адценнем колеру, смаку: цёмна-сіні,
горка-салёны;
напрамкі свету: паўно на-ўсходні, паўднёва-заходні;
геаграфічныя назвы з першай часткай Усходне-, аходне-,
Паўднёва-, Паўно на- аходне-Сібірская раўніна, Паў-
днёва-А рыканская спубліка.

Самы в..лікі грыбны цуд — б..равік. ёмна(?)вішнёвы, чор
на(?)карычневы ці светла(?)жоўты — у залежнасці ад таго, дзе
пас..ліўся князь грыбоў.
1
ар п..лявых грыбоў — шампін..ён. Пад шапкай у яго
пласціначкі колер.. какавы. На но..цы — тонен..кі па..сок. эта
астаткі п..лёнкі , у якую быў захутаны нова(?)народжаны
шампін..ёнчык.
Кожны хоча назбіраць першых л..сных грыбоў — жоўта(?)
залатых лісічак. ны, быццам восен..скае лісце, прапальваюць
чэрвен..скую траву. За лісічкамі пойдуць падб..розавікі, а пасля і
летнія б..равікі — каласавікі. Так што не спі, грыбнік (Паводле
урынові а)
і ы с ус а чы ра у чаны і ары і рас рыва чы у і.
ас умач рава іс с а аны рым ні а .
 ас умач ас ано у ос і а о нім с аз .
335. а зі і за і ы н в і і с мас а а
а ісанн рыба сыра і з вы арыс анн м с а аны
рым ні а .
336. арыс а чыс с ма сфарму раві а рава ісу с а аны

рым ні а з р ымі час амі паўднёва, паўночна, усходне, заходне.
то абазначае складаны прыметнік з першай часткай

паўднёва-, паўно на-, усходне-, заходне-
напрамак геаграфічную не напрамак свету

свету назву і не геаграфічную назву
пішацца праз злучок пішацца разам
ас і ры а а вы арыс а нас у ны с оваз уч нні.
Паўночна(?)заходні вецер, паўночна(?)еўрапейская куль

тура, паўднёва(?)славянскія мовы, Паўднёва(?)Кітайскае мора,
Усходне(?) ўрапейская раўніна, усходне(?)еўрапейская аўчарка.
а і ы с оваз уч нні рас рыва чы у і.
1
337. а і ы с азы у вара чы а с о і с оваз уч нн о у
а с а аны рым ні і і а асо ва чы і а назо ні а . с а з
р ба ра у чаны і ары.
1. Нарэшце за дановічамі выехалі на новую ( атыры па-
ласы) трасу, і машына пабегла в..сялей ( Прыгодзі ) . эты
слабы пах струменяць дробныя (бледны, ружовы) кветачкі, па
добныя да зв..ночкаў ( урынові ) . Усяго (старажытныя
славяне) летапісы* і крыніцы дакладна называюць на тэр..ыто
рыі сучаснай еларусі г..радоў, якія сён..я вывучаны і да
следаваны ( Сіпакоў) . Ак..ян заварожваў сваёй бяздон..айс,
(празрысты, сіні) гл..бінёй (П Сакові )
§ 55. Правапіс е я з прыметнікамі

338. ба іра чыс на ры а ы ус омні раві а на ісанн не (ня)
з назо ні амі.
1. Недахоп, незабудка, нянавісць.
. Непрыяцель — вораг; няволя — прыгнёт.
. Не ласка, а злосць; не праўда, а хлусня.
Прачы а ры а ы. і вы а а не і а а з рым ні амі
ра зам а і асобна
небагаты чалавек — не багаты, а бедны
бедны чалавек чалавек
невялікая пляцоўка — не вялікая, а малая
малая пля цоўка пля цоўка
нескладанае заданне — не складанае, а простае
простае заданне заданне
 называ а ары с о ы у небагаты — бедны; багаты — бедны
е я з прыметнікамі п і ш а ц ц а р а з а м:
калі прыметнік не ўжываецца без е я : непахісны,
няспынны;
калі прыметнік можна замяніць сінонімам без прыстаўкі
е я : невялікі (малы), няправільны (памылковы).
1
е з прыметнікамі п і ш а ц ц а а с о б н а:
калі ёсць ці падразумяваецца супрацьпастаўленне: не шы-
рокі, а вузкі пояс;
калі з прыметнікамі ўжываюцца словы да а е з см
е о ь е ць е: ніколькі не цікавы, ні уць не
салодкі.
339. а рым ні а з ва а с у а а б ры сінонімы з рава а

с у а. а і ы рым ні і арамі рас рыва чы у і.
вялікі, маўклі вы, танны, (не ня)гаваркі, (не ня)шчаслі вы,
слабы, ляні вы, унікальны, (не ня)дарагі, (не ня)дбалы,
гаротны, зменлівы (не ня)абсяжны, (не ня)ўстойлівы,
(не ня)моглы, (не ня)звычайны
зв ма арамі рым ні а на выбар с а зі і за і ы с азы
са з учні ам а у і не з рым ні ам і а а асобна.
340. с а фраз а а ізмы ра у чаны рым ні і з рыс а а

не- (ня-) у а р бна с онава форм .
1) птушка ... палёту; а) ‘даволі складаная праблема’;
) ... сіла прынесла; б) ‘у прыгнечаным настроі, з неспакоем’;
) з ... сэрцам; в) ‘нязначны, малаважны чалавек’;
) задача з многімі ... . г) ‘хтонебудзь недарэчы, не ў пару пры
ходзіць, з’яўляецца’.
л я д а в е д к і: (не ня)лёгкі, (не ня)высокі, (не ня)вядомы,
(не ня) ысты.
с анаві а ав нас ь амі фраз а а ізмамі і і знач нн мі. ву
ма фраз а а ізмамі на выбар с а зі і за і ы с азы.
341. Прачы а с . Вызнач о ы . у ро с а а а

ы у вы онва ь рым ні і
Вёска ва́кшты малая — крыху большая за пяцьдзясят
дв..роў. вуліц небагата — дзве з п..ловаю. Адна з іх даўняя, вуз-
кая, са старымі драўлян..ымі хатамі. ругая, што ідзе паралель
на гэтай, новая, шырокая, з прыгожымі цаглян..ымім д..мамі,
1
ак..уратнымі нізкімі пл..тамі. трэцяя, якая злучае гэтыя дзве,
кароткая — яе сапраўднай вуліцай і назваць нельга (Паводле
Прыгодзі а)
і ы с ус а чы з р ба ра у чаны і ары і зам н
чы вы з ны рым ні і сінонімамі з рыс а а не- (ня-).
ас умач січны знач нні с ова плот у б арус а і рус а мова .

1. то абазначае прыметнік як часціна мовы
. На якія разрады падзяляюцца прыметнікі паводле значэння і гра
матычных прымет Прывядзіце прыклады пераходу адносных і пры
належных прыметнікаў у якасныя.
. кія ступені параўнання могуць мець якасныя прыметнікі
. Пры дапамозе якіх суфіксаў утвараюцца прыналежныя прыметнікі
ад назоўнікаў мужчынскага і жаночага роду Прывядзіце прыклады.
. Назавіце асноўныя спосабы ўтварэння прыметнікаў.
342. Прачы а с . Вызнач о му і асно ну ум у. о ь і

с а м
Настаўніца ўзняла смычок, і палілася павольная музыка.сн
Музыка ахутвала кожнага пяшчотн.., чароўн.. покрывам,
выклікала ў душы маляўніч.. карціны. Аднаму бачылася, як
бруяцца на сонцы струмені празрыст.. крынічн.. вады. ругому
чулася, як шумяць вярша́лінамі зялён.. дубровы. Трэцяя ўяўляла,
як танцуе на вялік.. квяціст.. лузе, а наўкол у такт музыцы
ківаюць галоўкамі кветкі. Чацвёртаму здавалася, што ён бяжыць
па неабсяжн.. полі, на якім каласіцца залат.. жыта. уша пятага
ляцела ў высок.. сін..сін.. небе сярод бел..бел.. аблокаў.
толькі Віцька, які заткнуў вушы, быў упэўнены, што наўкол
разносяцца гукі, падобныя да рыпення старых дзвярэй. Проста
над Віцькавай кватэрай жыла дзяўчынка, якая нядаўна пачала
вучыцца іграць на скрыпцы. яе музыка нагадвала хлопчыку
якраз такія гукі. тодзённыя заняткі маленькай скрыпа́чкі сталі
для Віцькі пакутай* (Паводле Т унта)
Вызнач сі а рама ычны разра ы ы ы у ру ім абза ы ры
м ні а . Прыв зі ры а ра о у а носна а рым ні а асны.
1
і ы ру і абза с у ус а чы ра у чаны анча і ры
м ні а .
 у ро вы онва на іс у с ова му՛ зыка — музы՛ ка, скры՛ пач
ка — скрыпа՛ чка
343. а зі с о ні авы ы ан — с о на му Права іс

ры м ні а у чы ы о рым ні і з вывучанымі арфа рамамі.
Пра ы у рым ні і сва му а на асні у. а і ы а ы о у
рым ні і а абраны ім. Вы ана за ма рав р у.
344. Прачы а с . б рун у о а з на абза ы.

Краіна цукерак і дзяцінства
Адны з самых смачных салодкіх прысмакаў* у еларусі ро
бяць на гомельскай фабрыцы Спартак .
Здаецца, няма ў свеце чалавека, які б не частаваўся цукер
кай Залаты ключык . этыя ірыскі былі вельмі папулярныя ў
нашых бабуль і дзядуляў. шчэ ў сярэдзіне мінулага стагоддзя
за восем гадзін спецыяльная машынааўтамат магла вырабіць
пяцьсот кілаграмаў такіх цукерак
Сёння прадпрыемства штомесяц выпускае два мільёны кіла
грамаў цукерак, карамелі, шакаладу і вафляў. алоўнае месца на
Спартаку займае вытворчасць шакаладу і шакаладных цуке
рак. Пакаштаваць іх амаль праз некалькі хвілін пасля выпуску,
а таксама паласавацца гарачым духмяным шакаладам можна ў
фірменным кафэ на фабрыцы.
Калі будзеце ў омелі, завітайце на Спартак , каб апынуцца
ў чароўнай краіне цукерак і дзяцінства (Паводле імневай)
а зі і за і ы ан с у. Вы і ы з с у а орны с овы
рым ні і і а ав а ь о наму ун у ана. арыс а чыс а
нам і а орнымі с овамі вусна ра а ы с .
на зі с рым ні у ы ы форм с у ні ара нанн .
ра бі о марфа а ічны разбор.
Вызнач с осаб у вар нн вы з ны рым ні а . а о а сі а
рама ычна а разра у ны а нос а
345. Вы ана ма ычну с аву рабо у а раз з Прым ні .
1
Лічэбнік
§ 56. Лічэбнік як часціна мовы: агульнае значэнне,

марфалагічныя прыметы, сінтаксічная роля
346. Прачы а с . аму Ві бс называ ь у ь урна с а і а
арусі б рун у а з с у на абза ы.
Славянскі базар
Культурнай сталіцай еларусі Віцебск ста
лі называць яшчэ ў пачатку дзевяностых гадоў
дваццатага стагоддзя. гэта невыпадкова: тут
васямнаццатага ліпеня тысяча дзевяцьсот дзе
вяноста другога года ўпершыню расквітнеў ва
лош кай Міжнародны фестываль мастацтваў
Славянскі базар у Віцебску . Тры краіныф —
еларусь, Расія і Украіна — выступілі арганіза естыва́ ь
тарамі гэ тага музычнага форуму.
Спачатку фестываль знаёміў гледачоў з песеннай творчасцю
славянскіх народаў. Але з часам на яго сцэне ўзняліся сцягі
Кіргізіі, Літвы, Турцыі, Кіпра, Нідэрландаў, рэцыі, Узбекістана,
вейцарыі і іншых краін.
ольш чым за два дзесяцігоддзі Славянскі базар у Віцеб
ску набыў сапраўды велізарны маштаб. тогод пэўныя дні на
фес тывалі прысвячаюцца музычнай культуры асобных народаў
і краін (Паводле альпярові а, Ванінай, Т Сівец)
аз зь мб му ав нс а а базару Ві бс у . ім с аз
с у с авана інфарма ы ра сімва ф с ыва
і з вы з ны с о а азва ь на ы анн о ь і і абазна
ча ь о ь ас ь ра м а
і з вы з ны с о а азва ь на ы анні о а і і аба
знача ь ара а ра м а
а с овамі о час іны мовы с а уча а вы з ны с овы
1 1
Лічэбнік — гэта часціна мовы, якая абазначае лік, коль
касць прадметаў або парадак прадметаў пры лічэнні.
Лічэбнікі абазначаюць лікі, калі ўжываюцца без назоў
нікаў: осем плюс тры — адз аццаць.
У спалучэнні з назоўнікамі і займеннікамі лічэбнікі аба
зна чаюць колькасць і парадак прадметаў пры лічэнні: пяць
гузікаў, дваццаць пер ае стагоддзе, нас было трое
347. а і ы с ача у с азы у і іч бні і абазнача ь і о

ым о ь ас ь ра м а ас ара а ра м а ры іч нні.
1. Мяц л ц г лял т эц дз нь (А Казлоў) . Адчыніліся
дзверым, і ўвайшлі два хлопцы (К орны) . ваццаць адзін
дзеліцца на тры і на сем. . эт был ўж д г я т эн ўк
(А Камароўскі) . Сабака ўлёгся каля Ваневых ног, выцягнуў
усе чатыры лапы (П Місько). . Восем мінус шэсць — два.
Колькаснае значэнне маюць не толькі лічэбнікі, але і сло
вы іншых часцін мовы: назоўнікі (ш т о пяцёрка, дзясятак),
прыметнікі (я к і двайны, трайны), дзеясловы (ш т о
з р а б і ц ь падвоіць, патроіць) і інш.
Лічэбнікі можна запісаць словамі і лічбамі ( атыры і 4,
ацвёрты і -ы), іншыя часціны мовы — толькі словамі.
348. Вызнач а і час ін мовы а нос а вы з ны с овы.

1. Ніхто з нашай чацвёркі ні разу не пайшоў танцаваць
( авуменка) . З пакояў першага паверха далятаў да мяне
гул галасоў, але слоў нельга было разабраць ( Шамякін) . На
вялікай паляне, акаймаванай маладым бярэзнікамс, такавала
ка ля дзясятка цецерукоў (М Паслядові ) . лопчык, выстаўля
ючы два н жн я зубк , засмяяўся, давольны (В Адам ык) . зесь
там, за ляском, шчоўкнуў адзіночны выбух ці стрэл (В ыкаў)
Вы і ы с азы у і у ы ы іч бні і. о ны абазнача ь
а вы з ны назо ні а і рым ні а а б ры а на аран вы і
ч бні і. а і ы .
1
У сказе лічэбнік можа быць:
дзейнікам: а ложку, на падушцы пору з Анютаю, ля-
жаць дзве спавітыя я ь (А. Васілевіч);
выказнікам: Агульная даўжыня аходняй звіны —
тыся а дваццаць аметраў;
азначэннем: А па вузенькіх вула ках горада спяшаецца
дзяў ынка гадоў дзесяц (С. Тарасаў);
дапаўненнем: еўзабаве Кастусь уба ыў дв м ж ы
(А. кімовіч);
акалічнасцю: м ны ў л н к вым жыцц дбыл я г д ў
п з дз яць ( . Чыгрынаў).
Спалучэнне лічэбніка, які абазначае колькасць прадметаў,
з назоўнікам з’яўляецца адным членам сказа: іліся два
цецер (М. Паслядовіч).
349. і ы с азы. Па р с і іч бні і с а уч нні іч бні а з на

зо ні амі ч ны с аза.
1. Вось і першы сонечны прамень бліснуў, пазалаціў кало
дзежны журавель, перакінуўся на старую ліпу (М ынькоў)
. к выны н л з м т м п з в л н дз яць был ля т дыён
(А Камароўскі) . У кашальку я нашу́ дзве квітанцыі на атры
ман не фотакартак (А Васілеві ) . Адзін прыклад здаўся асаб
ліва цяжкім бадай што ўсяму класу (К орны)
1) адзін бок медаля; а) ‘так падобны адзін да аднаго, што

) адзін крок; не адрозніш’;
) на адзін твар; б) ‘знешняя, відавочная частка
) у адзін голас. якойнебудзь справы’;
в) ‘адначасова, разам (гаварыць, крычаць)’;
г) ‘не так далёка, вельмі блізка’.
вума фраз а а ізмамі на выбар с а зі і за і ы с азы. ра
бі і сін а січны разбор.
1
351. Прачы а с . а му за а ова і ра ава бы му
с у.
Сядзіба, у якой рус..кі мастак л..я Рэпін жыў у канцы дзе
вятнаццатага — пачатку дваццатага стагод..я, знаходзіцца за
шаснаццаць кіламетраў на поўнач ад Віцебскам. Мастак набыў яе
ў тыс..ча восемсот дзевяноста другім годзе, пасля таго як прадаў
адну са сваіх карцін рус..каму імператару Ал..ксандру Трэцяму.
У Здраўнёве жыў не толькі сам Рэпін, але і яго дзеці, унукі.
З двухтыс..чнага года тут можна пабачыць рэпінскія акварэ
лі, малюнкі, два абразы, напісаныя для ц..рквы, а таксама
ф..та здым кі, рукапісы, кнігі, лісты (Паводле альпярові а,
Ванінай, Т Сівец) восемсо́т
і ы с ус а чы з р ба ра у чаны і ары.
Пазнач і ара к іч бні і і абазнача ь о ь ас ь ра м а
і ара п іч бні і і абазнача ь ара а ра м а ры іч нні.
ы і ворчас ь і в омы мас а о зв заны з Ві б чына
§ 57. Лічэбнікі колькасныя і парадкавыя

352. П ран сі аб і у с ы а і за о ні у іса ы рыв з ны
ні с оваз уч нні.
Лічэбнікі абазначаюць
частку ад сукупнасць парадак
цэлыя лікі
цэлага ліку прадметаў прадметаў
пяць метраў... тры пятыя сямёра другі тайм...
шляху... птушанят...
Пятая серыя, шэсць месяцаў, трое коней, дзве трэція ат ра
да, дванаццаць авечак, сямнаццатая старонка, сорак сем спарт
сменаў, адна восьмая пірага, пяцёра лыжнікаў.
У залежнасці ад значэння і граматычных прымет лічэбні

кі падзяляюцца на колькасныя і парадкавыя.
Колькасныя лічэбнікі абазначаюць лік або колькасць
прадметаў і адказваюць на пытанне к о л ь к і а колькас
ных лічэбнікаў адносяцца:
1
лічэбнікі, якія абазначаюць цэлыя лікі: сем, дваццаць;
дробавыя лічэбнікі (абазначаюць частку ад цэлага ліку
або цэлы лік і яго частку): дзве пятыя, адна ц лая і пяць
дзясятых;
зборныя лічэбнікі (абазначаюць сукупнасць прадметаў):
двое кацянят, асц ра салдат.
Парадкавыя лічэбнікі абазначаюць парадак прадметаў
пры лічэнні і адказваюць на пытанне я к і (к а т о р ы ):
тр ц паверх, сто адз аццаты год.
353. арыс а чыс с ма с а зі вусна ав ам нн ра раз

ра ы іч бні а аво знач нн і рама ычны рым . ас і
ры а а вы арыс а іч бні і з рыв з ны ні с аза .
Лічэбнікі
колькасныя парадкавыя
абазначаюць цэлыя лікі дробавыя зборныя
1. ыковіч падняўся на другі паверх, заглянуў у прыёмную

рэдактара, у кабінет намесніка ( Шамякін) . П з в л н
пятн цц ць г л ўныя т эн ы з п ўн л с дз й к п т к л
(А Камароўскі) . А ехалі мы двое сутак (У убоўка) . Вяр
ста — мера даўжыні, роўная адной цэлай і шасці сотым кіламетра
(Тлума альны слоўнік)
на зі с аза ус ар а с ова.
354. Прачы а с . аму Г ыбо а ічы а ві н ва с а і а

арусі
орад лыбокае лічыцца вішнёвай сталіцай еларусі. Тут
ёсць скульптура Вішанька і вялізнысл вішнёвы сад, у якім
расце тысяча чатырыста чатырнаццаць дрэў. Менавіта ў тысяча
чатырыста чатырнаццатым годзе лыбокае ўпершыню згадваецца
ў летапісах.
1
У дваццатыя — трыццатыя гады мінулага стагоддзя ў гэтым
горадзе жыў вядомы аграном аляслаў Лапыр. н вывеў улас
ны гатунак вішань з вялікімі салодкімі ягадамі. этыя вішні не
баяц ца беларускіх маразоў.
тогод у ліпені ў лыбокім ладзіцца Вішнёвы фестываль ,
на які збіраецца шмат гасцей (Паводле імневай)
Вы і ы з с у о ь асны іч бні і вораны а о ара авы
разам з назо ні амі з імі ны с а уча а.
Па б ры і за і ы арны о ь асны іч бні і а ін ы ара
авы іч бні а у ы ы у с .
 на зі с а на аран вы с овы і формы а на о і а о с ова.
Лічэбнік разам з назоўнікам утварае колькасна-іменнае
словазлучэнне.
У колькаснаіменных словазлучэннях з лічэбнікамі адзін,
два (дзве), тры, атыры галоўным словам з’яўляецца назоўнік:
адна сасна, тры сястры

У колькаснаіменных словазлучэннях з лічэбнікамі пяць,
ш сць і далей, за выключэннем лічэбнікаў, якія заканчваюцца
на адзін, два (дзве), тры, атыры, галоўным словам з’яўляец
ца лічэбнік:
восем вершаў, дванаццаць спартсменаў
Але ва ўскосных склонах (акрамя вінавальнага) галоўным
словам у такіх словазлучэннях выступае назоўнік:
васьмі вершаў (Р.), дванаццаццю спартсменамі (Т.)

У словазлучэнні з парадкавым лічэбнікам галоўным словам
з’яўляецца назоўнік:
дванаццаты паверх
355. а і ы о ь асна ім нны с оваз уч нні разм р о ва чы

і на зв ру ы с оваз уч нні з а о ным с овам назо ні ам
с оваз уч нні з а о ным с овам іч бні ам.
1
Чатыры практыкаванні, чацвёртае практыкаванне, адзінац
цаты малюнак, адзінаццаць малюнкаў, адзінаццаці малюнкаў,
восьмы месяц, восем месяцаў, васьмю месяцамі, дваццаць дзя
вяты дзень, дваццаць дзевяць дзён.
і іч бні і а розніва а на іс ам а а ав ны іч бні а у рус
а мов
356. с а фраз а а ізмы ра у чаны іч бні і тры або трэці

а р бна с онава форм . Вызнач разра ы іч бні а .
1) да ... пеўняў; а) ‘не разабрацца ў самым простым, эле
) гнуцца ў ... пагі ментарным’;
белі; б) ‘празмерна ўгоднічаць, прыніжацца’;
) заблудзіцца ў ... в) ‘да самага світання (быць дзенебудзь,
соснах; займацца чымнебудзь)’;
) з ... вуснаў. г) ‘(чуць, даведвацца) праз пасрэднікаў’.
с анаві а ав нас ь амі фраз а а ізмамі і і знач нн мі. ву
ма фраз а а ізмамі на выбар с а зі і за і ы с азы.
§ 58. Простыя, складаныя і састаўныя

колькасныя лічэбнікі
357. аз зь с му. а і разра ы а з а іч бні і аво
бу овы
простыя тры, трынаццаць, трыццаць
Лічэбнікі складаныя пяцьдзясят, семдзесят, трыста
састаўныя дваццаць тры, сто ш сцьдзясят восем
ым а розніва а бу ова рос ы с а аны і са с а ны іч бні а
У залежнасці ад будовы лічэбнікі падзяляюцца на про

стыя, складаныя і састаўныя.
Простыя лічэбнікі (ад лічэбніка адз да лічэбніка двац
цаць, а таксама трыццаць сора сто тыся а м ь )
маюць адну аснову.
1
Складаныя лічэбнікі маюць дзве асновы: ш сцьдзясят,
атырыста.
Састаўныя лічэбнікі ўтвораны спалучэннем простых і скла
даных лічэбнікаў: дзевяноста дзевяць, тры тыся ы пяцьсот
васямнаццаць
358. азм р у іч бні і на ру ы за нас і а бу овы. а і ы .

Трыццаць чатыры, два, дзевяноста, адзінаццаць, дзвесце,
сем тысяч трыста восем, восемдзесят, дзевяцьсот дванаццаць,
дваццаць, тысяча, семсот, пяцьдзясят адзін.
дзве́сце
а о ні о ну ру у іч бні а у аснымі ры а амі.
359. Прачы а в р . на зі ім ры а ы н нн

в ывы н м ы з вы ы ы.
Дожджыкава лічылка
Раз — і зірнула лісце Пяць — мыюць кветкі пялёсткі,
Зеленавока на свет. Вушы скрабуць лапухі.
ва — і струменьчыкаў ніці эсць — гэта зноўку над вёскай
ыць пачалі па траве. Воблака вырас пухір*.
Тры — вытанцоўвае кропля Сем — сем глыткоў каляровых
Звонка ў балейцы* пустой. Вып’е вясёлка з ракі.
Ну а чатыры — на кроне Восем — зпад сховаў імховых
Чорненькіс свіснуў свісток. Вылезуць баравікі...
К Камейша
азаві ы ы с іч бні і. Вызнач і разра ы аво зна
ч нн і бу овы.
о м а вы арыс о ва ь ічы і
а і ы а ам і в ому вам ічы у.
360. Пісьмова ра а зі с на б арус у мову. а му за

а ова у форм ы а ьна а с аза.
звестный англ йск й учёный Ньютон раздел л радугу на
семь цветов: красный, оранжевый, жёлтый, зелёный, голубой,
1
с н й ф олетовый. Первоначально учёный обнаруж л пять
цветовых оттенков в радуге. Впоследств Ньютон добав л к н м
е ё два цвета. Ч сло семь он выбрал з убежден я, что су е
ствует связь между цветам , музыкальным нотам , об ектам
Солнечной с стемы дням недел .
днако не все согласны с Ньютоном. Напр мер, амер канцы,
немцы, французы японцы сч тают, что у радуг шесть цветов.
В К тае в радуге выделяют пять цветов. А некоторые племена
Афр к уверены, что у радуг всего два цвета: тёмный светлый
(По матер алам сайта Свет в вопросах ответах )
Слоўнік
первоначально — першапа аткова впоследств — пасля, пазней
обнаруж ть — тут: выявіць убежден е — перакананне
оттенок — адценне
Па р с і ы ы с іч бні і. Вызнач і разра аво
бу овы.
361. Вы арыс о ва чы розны с а уч нні рос ы і с а аны іч б

ні а у вары і за і ы с м сас а ны о ь асны іч бні а .
аснаццаць, тысяча, дзвесце, пяцьдзясят, восем.
§ 59. Простыя колькасныя лічэбнікі, іх скланенне,

ужыванне і правапіс
Лічэбнік адз мае форму мужчынскага, жаночага і ні
якага роду, адзіночнага і множнага ліку: адзін месяц, адна
хвіліна, адно імгненне, адны суткі.
эты лічэбнік скланяецца, як прыметнікі з асновай на
цвёрды і зацвярдзелы зычны.
362. а о ні рым ні амі с оваз уч нні і рыво з а ас і

ры а а у с раві а і рас ан і а вары н а . а ры а
Н. адзін зімовы месяц, Р. аднаго зімовага месяца... а а ы о іч бні
адзін с ан а рым ні і з аснова на в р ы і за в р з ы зычны.
1
363. і ы с азы ус а чы ра у чаны і ары і ыва чы і
ч бні і о у а у а р бна с онава форм .
1. аба выціралася (адзін) ручніком, дзед з хросным —
другім, а я ўжо, як у тым анекдоце, а..сыхаў і так ( рыль)
. Вавёрка саскочыла з с..сны і ў (адна) хвіліну апынулася на
пн..сн (В Вольскі) . З (адзін) боку д..рогі стаяў рэдкі хвойнік,
з другога — кусты ядлоўц.., а далей — алешнік ( Колас)
. Лёня Саўчанка і рыша Міхневіч вучыліся ў (адзін) клас..,
с..дзелі за (адна) партай (А Васілеві ).
а ы ро і і с он іч бні а адзін у о ным с аз .
Склон Скланенне лічэбнікаў два, дзве

Н. два дубы, два сябры дзве таполі, дзве сяброўкі
Р. двух дубоў, двух сяброў дзвюх таполяў, дзвюх сябровак
. двум дубам, двум сябрам дзвюм таполям, дзвюм сяброўкам
В. два дубы, двух сяброў дзве таполі, дзвюх сябровак
Т. двума дубамі, двума сябрамі дзвюма таполямі, дзвюма сяброўкамі
М. (на) двух дубах, (на) дзвюх таполях,
(пры) двух сябрах (пры) дзвюх сяброўках
назо ні амі о а ро у ыва а іч бні і два, дзве

ім с он і і у ыва а назо ні і ры іч бні а два, дзве
форм назо на а с ону ча о за ы ь форма іч бні а два, дзве
вінава ьным с он
У назоўным склоне пры лічэбніках два дзве тры а

тыры назоўнікі і прыметнікі ўжываюцца ў форме назоўнага
склону множнага ліку: два спрытныя вераб , тры маладыя
цецерук .
У творным склоне лічэбнікі два дзве тры атыры
заканч ваюцца на ма: двума, дзвюма, трыма, атырма
1
365. а і ы ы ы с аза о ь асна ім нны с оваз уч нні
форм ворна а с ону.
1. Праз лес ішлі дзве дарогі (А Васілеві ) . г ш был
ўж г л я, т льк н дн й г л н т пят л я дв ж ўт.. л тк..
(К орны) . Раптам над ракою загарэліся тры сін.. ракеты
(М упсякоў) . вырашыў не ісці ў горад, а пехатой вярнуцца
дадому, у сваю вёску, да якой было чатыры кіламетр.. (А адак)
. к дзве стар.. гаспадыні ў белых хустках, стаяць адна супроць
адной дзвеф хаткі ( ядуля)
ас умач рава іс ра у чаны анча а назо ні а і рым ні а .
Склон Скланенне простых колькасных лічэбнікаў

Н. пяць паверхаў восем кілаграмаў сямнаццаць рублёў
Р. пяці паверхаў васьмі кілаграмаў сямнаццаці рублёў
. пяці паверхам васьмі кілаграмам сямнаццаці рублям
В. пяць паверхаў восем кілаграмаў сямнаццаць рублёў
Т. пяццю паверхамі васьмю кілаграмамі сямнаццаццю рублямі
М. (на) пяці (аб) васьмі (аб) сямнаццаці
паверхах кілаграмах рублях
а а ы о рыв з ны іч бні і с ан а назо ні і р а

с ан нн з м а аснова .
Лічэбнікі пяць дваццаць трыццаць скланяюцца, як

назоўнікі трэцяга скланення з мяккай асновай. У лічэбніках
пяць дзевяць дваццаць трыццаць у творным склоне
перад канчаткам пішацца цц: пяццю, дваццаццю
У лічэбніках адз аццаць дваццаць трыццаць у ся
рэдзіне пішацца цц.
Ва ўскосных склонах, акрамя вінавальнага, лічэбнік
восем пішацца з мяккім знакам.
1 1
367. аз зь ы ь у. Пісьмова а а ы
на ы анні. і і за і ы с овамі.
о а часу ачына ра ава ь а з нн
а ова сув зі а о а часу ра у а з нн
бу ны ні у субо у і час а з нн зачы
н а на ра ына
аддзя е́ е
Склон Скланенне лічэбнікаў сора , сто
Н. сорак метраў сто літраў
Р. сарака метраў ста літраў
. сарака метрам ста літрам
В. сорак метраў сто літраў
Т. сарака метрамі ста літрамі
М. (на) сарака метрах (у) ста літрах
о ь і с онавы форм ма ь іч бні і сорак і сто
Лічэбнікі сора сто ва ўсіх склонах, акрамя назоўнага

і вінавальнага, маюць канчатак а: ст а , сарак а .
369. Прачы а с . ас а ы мо на вызначы ь час а в

авым а зінні у . а рас іна засына а зін в чара
— і ведаеш ты, як вызначыць час без гадзін..іка — спытаў
Мікола.
— В..дома, — а..казала рэна. — юльпаны веч..рам закрыва
юць п..лёсткі. оўтыям дз..мухаўцы пад маім ..акном у раніцы
ўжо ра..крытыя, а пасля 1 —1 гадзін засынаюць. Падбел пра
чынаецца ў 1 , а засынае ў 1 . ыпшына хоць і рана прачынаец
ца, але кладзецца спаць пасля гадзін. А салаў..і пачынаюць
сп..ваць звеч..ра, каля 11 гадзін (Паводле Адамові )
і ы с ус а чы з р ба ра у чаны і ары. і і за
і ы с овамі.
 ас умач ас ано у зна а ры ын у с аза з рос а мова .
1
а о ні с вума рыма с азамі вы арыс а ы зв с і рыв
з ны аб і ы.
Час раскрыцця Час закрыцця
Расліна
пялёсткаў пялёсткаў
Лілея
елы гарлачык — 1 —1
Наготкі 1 —1
§ 60. Складаныя колькасныя лічэбнікі,

іх скланенне, ужыванне і правапіс
370. аз зь с му.
пяцьдзясят ш сцьдзясят
пяць сць
пяцьсот ш сцьсот
семдзесят восемдзесят
сем восем
семсот восемсот
рабі выва аб рава іс м а а зна а с а аны іч бні а .
У сярэдзіне складаных лічэбнікаў пяцьдзясят, ш сцьдзя-

сят, пяцьсот, ш сцьсот, дзевяцьсот пішацца мяккі знак.
371. Вы арыс о ва чы розны с а уч нні рос ы і с а аны іч б

ні а з аран мі пяць, шэсць, сем, восем, дзевяць у вары і за і ы
с м сас а ны о ь асны іч бні а .
372. аз зь вы вы а ровы ра овы зна а арусі. б рун

у ум у аб ым о афарм нн б арус і бан но а а ав а
візу а раіна арусь .
1
а зі с азы ра о о а с равана на р нім ба у б а
ру с і бан но а .
У з о р: а пяр днім баку банкнота наміналам ... рублёў размеш ана
выява ... .
а і ы с азы у і у ыва а с а аны іч бні і.
л я д а в е д к і: Мірскі замак ясвіжскі замак елая (Камянец-
кая) вежа палац умянцавых і Паскеві аў (г омель) ацыянальная
бібліят ка еларусі Спаса-Праабраж нская царква (г Полацк) Магі-
лёўскі абласны мастацкі музей імя П В Масленікава
Склон Скланенне складаных колькасных лічэбнікаў

Н. семдзесят капеек дзвесце кіламетраў
Р. сямідзесяці капеек двухсот кіламетраў
. сямідзесяці капейкам двумстам кіламетрам
В. семдзесят капеек дзвесце кіламетраў
Т. сямюдзесяццю капейкамі двумастамі кіламетрамі
М. (аб) сямідзесяці капейках (на) двухстах кіламетрах
назо ні амі о а ро у ыва а іч бні і два, дзве
Пры скланенні складаных колькасных лічэбнікаў (ад пя

ц дзесяц да васьм дзесяц , ад дв сот да дзевяц сот) змя
няюцца абедзве часткі слова.
ругая частка (лічэбнік сто) мае формы сот стам
стам ста
У лічэбніку дзвесце ва ўскосных склонах (акрамя віна
валь нага) у якасці першай часткі выступаюць формы лічэб
ніка два (а не дзве): дв дв м дв ма .
Лічэбнік дзевя оста ва ўсіх склонах мае аднолькавую
форму.
374. а і ы с овамі і і . а зі з імі о ь асна

ім нны с оваз уч нні і рас ан і а вары н а .
1
375. а ы ры а ы. а і ы і зам н чы і і с овамі.
У з о р: а пяцідзесяці дадаць дваццаць — будзе семдзесят

: 1
376. Прачы а с . Вызнач о с ы ь. П ра а зі с з рус

а мовы на б арус у . а і ы зам н чы і і с овамі.
Спринт
Спр нт — это совокупность легкоатлет ческ х беговых д с
ц пл н на коротк е д станц (до метров).
В группу беговых в дов легкоатлет ческой программы вхо
д т бег на д станц протяжённостью до метров, а также
разл чные в ды эстафетного бега. ег на 1 , метров,
эстафетный бег 1 мет ров метров включается в
программу л мп йск х гр. станц протяжённостью ,
, метров включаются в соревнован я в закрытых по
ме ен ях (По К усеву).
Слоўнік
протяжённость — працягласць
соревнован е — спаборніцтва
а о з б арус і с ар см на б уно называ ь а а ан а
§ 61. Састаўныя колькасныя лічэбнікі, іх скланенне,

ужыванне і правапіс
377. Прачы а аб і у. рабі выва ра асаб івас і с ан нн
сас а ны о ь асны іч бні а .
Склон Скланенне састаўнога колькаснага лічэбніка
Н. пяцьсот ш сцьдзясят сем старонак
Р. пяцісот шасцідзесяці сямі старонак
. пяцістам шасцідзесяці сямі старонкам
В. пяцьсот ш сцьдзясят сем старонак
Т. пяццюстамі шасцюдзесяццю сямю старонкамі
М. (на) пяцістах шасцідзесяці сямі старонках
1
Пры скланенні састаўных колькасных лічэбнікаў змя
няецца кожнае слова.
378. Прачы а с . о м а у ім у ыва а іч бні і

оўгі час самай вялікай ракой у свеце лічылася амерыканскаям
Місісіпі. Але вось ужо стагоддзі вядома, што даўжыня Ніла
скла дае 1 кіламетр. Місісіпі ж ад вытоку Місуры — 1 кі
ла метраў. алей ідуць Амазонка — кіламетраў і нцзы,
даў жыня якой — кіламетраў (Паводле А Карлюкеві а)
Прас ан а зін з сас а ны о ь асны іч бні а у ы ы у с .
арыс а чыс рыв з на у аб і ы інфарма ы с а зі і за
і ы н в і і с с азы ра самы в і і р і арусі.
Агульная даўжыня, Даўжыня па тэрыторыі

Рака
км Беларусі, км
няпро 1
Заходняя звіна 1
Нёман
Прыпяць 1
379. вары і за і ы о ь асна ім нны с оваз уч нні аво

ра анаваны с м. базнач с оваз уч нн а о на с ова.
У з о р: + удзельнік . тромстам сямідзесяці ўдзельнікам.
+ кз мпляр Р. + вагон .
1 + грам Т. + старонка М.
380. і ы с азы ус а чы ра у чаны і ары і зам н чы і і

с овамі.
1. ..пер за якія хвіліны трэба было праплысці аж 1 мет
раў (М упсякоў) . кру рыбы а..кладваюць у в..лі кай колькасці:
1
аку́нь — каля тыс..ч ікрынакс, плотка — да 1 тыс..ч,
карась — да тыс..ч, а карп — ад да тыс..ч (В Воль-
скі) . Каб можна было, я праседжваў бы за кніжкамі ўсе
гадзіны ( Прыгодзі ) . зеду было гадоў : бела..усы,
худы, з ружовай лысінай, з жоўтым пухам вакол, якраз дз..му
хавец ( ядуля)
Вызнач с он у ы ы у с аза іч бні а .
і с аза о ь асна ім нны с оваз уч нні абазнача ь рыб ізну
о ь ас ь
Каб перадаць значэнне прыблізнай колькасці, выкары с
тоўваюцца:
адваротны парадак слоў (назоўнік ужываецца перад лічэб
нікам): алавек трыццаць, метраў дзвесце;
два лічэбнікі: ш сць-сем тыдняў, дзесяць-пятнаццаць
крокаў;
спалучэнне лічэбніка з прыназоўнікамі пад, з, за, а я, да:
пад восемдзесят гадоў, каля дзвюх гадзін;
спалучэнні о ь ме я , о ь ме за, о ь
ме ым з лічэбнікамі ў вінавальным склоне: больш за
дваццаць гадоў, менш ым пяцьдзясят прац нтаў.
381. Прачы а с . б рун у о а з на абза ы.

Слоўнік сінонімаў і блізказначных слоў — плён працы
Міхася Канстанцінавіча Клышкі. Першае выданне слоўніка
выйшла ў 1 годзе. Праз 1 гадоў пабачыла свет другое, вы
праўленае і дапоўненае, выданне. У годзе выйшла трэцяе
выданне слоўніка, які мае ўжо гістарычную каштоўнасць.
Слоўнік уключае 1 сін..німічных радоў. У ім сабрана
11 слоў і выразаў. У якасці іл..юстрацыйнага матэры..лу
выкарыстаны прыклады з маста..кай літ..ратуры (творы 1 бе
ларус..кіх піс..меннікаў), а таксама з фальклор..л, перы..дычных
і даведачных выдан..яў (Паводле У Сіў ыкава)
1
ара арызу ы ы р ым абза ы с у іч бні і аво
знач нн і бу овы.
р а у ру і абза с у а аб ра а ь знач нн рыб ізна
о ь ас і. а і ы зам н чы і і с овамі і с а чы з р ба ра
у чаны і ары.
о ні у сіноніма і б із азначны с о . ы і рыво зі а
нас у ны сінанімічны ра важнасць, значэнне; вага, сіла, ... , вастрыня
(перан.). о з у ы ы у с с о ра у чана ым ра з
382. аз зь ма на .
а зі і за і ы р а аванн р ч і а у у у ыва чы

рос ы с а аны і сас а ны о ь асны іч бні і.
§ 62. Скланенне, ужыванне і правапіс

парадкавых лічэбнікаў
383. Прачы а ары іч бні а . і іч бні а у вара а ара
авы іч бні і
чатыры — чацвёрты шэсцьдзясят — шасцідзясяты
сямнаццаць — сямнаццаты трыста — трохсоты
зін з рыв з ны ара авы іч бні а с а учы з назо ні амі
год старонка аддзяленне. а і ы вораны с оваз уч нні вызнач
ро і і с он іч бні а .
ольшасць парадкавых лічэбнікаў утвараецца ад колькас

ных, якія абазначаюць цэлыя лікі. В ы к л ю ч э н н е: адзін —
першы, два — другі.
Парадкавыя лічэбнікі змяняюцца па родах, ліках, скло
нах, як прыметнікі.
1
384. Прачы а в р . а сі уа ы а ісва а ім
Кормяць Сяргейку
Першая лыжка — за маміну ласку,
ругая — за татавым гушканнігулі,
Трэцяя — за бабуліны казкі,
Чацвёртая — за жалейку дзядулі,
Пятая — за пеўніка чубатага,
остая — за коцікадуроніка,
Сёмая — за жаўрука над хатаю,
А восьмая — за наша сонцасонейка,
зявятая — за веснавую раніцу...
Ну вось і каша ў місачцы канчаецца.
азаві ы ы с ара авы іч бні і. Пісьмова рас ан
а зін з і разам з назо ні ам а о а н а носі а. базнач с онавы
анча і іч бні а. а а ы о ара авы іч бні і с ан а
рым ні і з а ав на аснова .
Склон Скланенне парадкавых лічэбнікаў
Н. сямідзясяты кіламетр дваццаць тр ці дзень
Р. сямідзясятага кіламетра дваццаць тр цяга дня
. сямідзясятаму кіламетру дваццаць тр цяму дню
В. сямідзясяты кіламетр дваццаць тр ці дзень
Т. сямідзясятым кіламетрам дваццаць тр цім днём
М. (на) сямідзясятым кіламетры (аб) дваццаць тр цім дні
а час а с ова зм н а ры с ан нні с а ана а ара ава а іч б
ні а о с ова зм н а ры с ан нні сас а но а ара ава а іч бні а
Пры скланенні складаных парадкавых лічэбнікаў пяц

дзясяты васьм дзясяты дв соты дзевяц соты змя
няецца апошняя частка слова.
Пры скланенні састаўных парадкавых лічэбнікаў змя
няецца толькі апошняе слова.
1
386. Прачы а с . у ро ім вы онва ь іч бні і
Смольня
У 1 1 годзе сям’я Міцкевічаў набыла сваю хату ў Смольні.
1 верасня 1 11 года куб Колас прыехаўсл сюды ўпершыню.
Паэт пасадзіў тут ліпы, якія і сёння растуць на мемарыяльнай
сядзібе. Пад гэтымі ліпамі сядзелі маладыя куб Колас і нка
Купала ў час першай сустрэчы летам 1 1 года.
У Смольні куб Колас працаваў над паэмамі Новая зямля
і Сымонмузыка , напісаў шэраг вершаў, апавяданняў.
У 1 годзе ў Смольні быў адкрыты філіял* зяржаўнага
літаратурнамемарыяльнага музея куба Коласа (Паводле Ка-
мароўскай)
Вы і ы з с у о ь асна ім нны с оваз уч нні зам н чы і і
с овамі.
Вусна ра а ы с арыс а чыс вы ісанымі о ь асна ім ннымі
с оваз уч нн мі а орнымі.
я́
387. а і ы с овамі а ы нара нн сі ч на ва а с м і. іч б
ні і о а разра у аво знач нн і рама ычны рым вы вы арыс а і
Парадкавыя лічэбнікі, якія заканчваюцца на тыся ы

м ь ы м ьярд ы, пішуцца ў адно слова: двац ца-
цімільённы, трохмільярдны, сямідзесяціпяцітыся ны
388. вары а о ь асны іч бні а ара авы . а і ы зам

н чы і і с овамі.
мільярды, 11 мільёнаў, тысяч, 1 тысячы.
ля
ля абазначэння
абазначэння часу
часу пабеларуску
пабеларуску выкарыстоўваюць
выкарыстоўваюць
прыназоўнікі ў і а. Напрыклад, калі на гадзінніку : , кажуць:
прыназоўнікі ў і а. Напрыклад, калі на гадзінніку , кажуць:
дзевяць гадзін дваццаць хвілін,
хвілін, дваццаць хвілін на дзясятую
Калі
Калі ж
ж на
на гадзінніку
гадзінніку роўна
роўна : або
або : , , ужываюцца
ужываюцца
словазлучэнні а дзявятай гадзіне,
словазлучэнні гадзіне, дзевяць гадзін;
гадзін; а палове
дзясятай,
дзясятай, палову на дзясятую.
1
389. а зі і за і ы с аза на му ас а зван о у на а
о імназіі .
390. аз зь ан з ьна за ы іна а ра.
і м с ы з ьна за вы выб ры аб а з ь фі ьм

разам са сваімі с брамі ас а ы з ім бы вы а і а с і іна а р.
азаві выбраны вамі ра нумары м с а . ас умач сво выбар.
391. Прачы а с . Вызнач о ы . аза́ўтра

Міша вя т ў я з б в к ў, сабака М б г н п дз . н
д ў зн ць, шт н к г сустрэў. М ш п б г н г л . Марс з г
адзіў д г д в ды б б . Калі звярок і в н ў уперад, М
шк м тн ў яг з во т.сн бё схапіў сабаку з нагу. М
з к т ў і вырваўся. М ш дастаў к в л к л , п дзял ў н дзв
д л . М в ю д лю з’ ў, а б бё н ўзяў. Тады хлопец з саба
кам накіраваліся дадому. Н з ўт М ш зн ў п ыйшоў н т
м ц . С л там н был . Н гэты з М ш ўзяў з б й м кву
вы ып ў я н т в . Н н т пны дз нь м квы н т л . А яшчэ
праз дз нь хлопец к д ў м кв л нц жк м. Калі б бё вылез
на бераг, то з’ ў дн , д г ю, т эцюю морквіну. А наблізіцца
да М шы н дв жыў я. к п ч ло я іх сяброўства (Паводле
А Кудраўца)
Па з і с на час і. а зі і за і ы о ан.
Пісьмова ра а ы с а о ні ы о а ісанн м бабра.
л я д а в е д к і: н вял к , уды, в тая м да ка, ная л п та
в т , м л ньк я, як з н , в кі
Вызнач ро і і с он у ы ы у с ара авы іч бні а .
1 1
дробавых лічэбнікаў
392. аз зь с мы. а час а о на с мы афарбавана сінім
о ым о рамі
іч бні і о а разра у аво знач нн вы вы арыс а і аб а аза ь

на ы анн Вызнач разра ы іч бні а аво бу овы.
Дробавыя лічэбнікі абазначаюць частку цэлага або цэлы

лік і яго частку: пяць сёмых, дзве ц лыя і тры дзясятыя.
Паводле будовы дробавыя лічэбнікі састаўныя. ны склада
юцца з колькаснага лічэбніка (лічнік) і парадкавага (назоўнік).
Склон Скланенне дробавага лічэбніка

Н. атыры пятыя гектара
Р. атырох пятых гектара
. атыром пятым гектара
В. атыры пятыя гектара
Т. атырма пятымі гектара
М. (аб) атырох пятых гектара
а час а робава а іч бні а зм н а о ь асны іч бні
а час а робава а іч бні а зм н а рым ні у мно ным і у
Пры скланенні дробавых лічэбнікаў першая частка (ліч

нік) змяняецца, як колькасны лічэбнік, другая (назоўнік) —
як прыметнік у множным ліку.
Калі першая частка дробавага лічэбніка — словы дзве
тры атыры, то другая частка ўжываецца ў форме назоўнага
склону множнага ліку: дзве тр ц я, атыры сёмыя.
1
Калі першая частка дробавага лічэбніка — словы пяць
сць сем і г. д., то другая частка мае форму роднага склону
множнага ліку: пяць восьмы , дзевяць дзясяты .
394. а і ы і і с овамі. Пісьмова рас ан а зін з іч бні а .

; ; ; , ; 1 , ; 1, .
Назоўнікі пры дробавых лічэбніках ужываюцца ў форме
роднага склону. Пры ўказанні на частку аднаго прадмета
назоўнік ужываецца ў форме адзіночнага ліку, пры ўказанні
на частку мноства прадметаў — у форме множнага ліку: тры
ацвёртыя пірага — тры ацвёртыя пірагоў.
Назвы адзінак вымярэння (кіламетр, прац нт, секунда і пад.)
пры дробавых лічэбніках ужываюцца ў форме адзіноч нага лі
ку: сем ц лых і дзве дзясятыя літра.
395. Прачы а с . і з рыв з ны у ім фраз а а ізма з

а сінонімамі
З дапамогай фразеалагізмаў, у склад якіх уваходзяць назвы ста
ра даўніх мер даўжыні, даецца рознабаковая характарыстыка чала
веку. Напрыклад, апісваюцца яго знешні выгляд і фізічныя якасці:
аршын з шапкай — вельмі малы, невысокі, нізкарослы (ар
шын — мера даўжыні, роўная 1,1 см, якой карысталіся ў е
ларусі і Расіі да ўвядзення метрычнай сістэмы; лінейка, якой
карысталіся краўцы, гандляры);
ад гаршка паўвяршка — вельмі нізкі, малы ростам (вяршок —
старадаўняя мера даўжыні, роўная , см, або 1 аршына);
1
касы сажань у пля ах — рослы, плячыстысл мужчына ма
гутнага складу (сажань — мера даўжыні, якая на Русі ў пачатку
ст. раўнялася 1 , см) (Паводле А Садоўскай)
Вы і ы з с у о ь асна ім нны с оваз уч нні з робавымі іч б
ні амі о с онава форм у о ны ы ы і і за і ы с овамі .
ас умач знач нні фраз а а ізма аршынам носа не дастаць ба
чыць на тры сажні пад зямлёй.
1
396. аз зь ма на . арыс а чыс рыв з на інфарма ы
с а зі р амну аб ву ра набор у ра .
Склон Скланенне лічэбнікаў паўтара, паўтары

Н. паўтара вядра (мяшка) паўтары бо кі
Р. паўтара вядра (мяшка) паўтары бо кі
. паўтара вёдрам (мяшкам) паўтары бо кам
В. паўтара вядра (мяшка) паўтары бо кі
Т. паўтара вёдрамі (мяшкамі) паўтары бо камі
М. (у) паўтара вёдрах (мяшках) (у) паўтары бо ках
назо ні амі о а ро у с а уча а іч бні і паўтара, паўтары

о ь і с онавы форм ма іч бні паўтара, іч бні паўтары
робавы лічэбнік паўтара ўжываецца з назоўнікамі муж

чынскага і ніякага роду, паўтары — з назоўнікамі жаночага
роду.
Лічэбнікі паўтара паўтары, а таксама паўтараста
(сінанімічны лічэбніку сто пяцьдзясят) ва ўсіх склонах маюць
аднолькавую форму. Назоўнікі пры іх у назоўным, родным
і вінавальным склонах ужываюцца ў адзіночным ліку, у астат
ніх склонах — у множным ліку.
1
398. а зі о ь асна ім нны с оваз уч нні з іч бні амі паўтара
паўтары і рыв з нымі назо ні амі.
Тона, стагоддзе, гадзіна, кіламетр, лыжка, літр, цэнтнер.
а і ы с оваз уч нні форм ворна а с ону.

зборных лічэбнікаў
Зборныя лічэбнікі двое трое ацв ра пяц ра асц ра
сям ра васьм ра дзявя́цера дзяся́цера абазначаюць коль
касць прадметаў як сукупнасць, адно цэлае.
Зборныя лічэбнікі ўжываюцца:
з назвамі асоб мужчынскага полу: сямёра спартсменаў;
з назвамі маладых істот: ацвёра ш анят;
з назоўнікамі, якія ўжываюцца ў форме толькі множнага
ліку: двое нажніц;
з назоўнікамі дзеці, людзі, коні, гусі, свінні;
з асабовымі займеннікамі: іх было трое;
з прыметнікамі, якія перайшлі ў назоўнікі: двое дзяжурных.
399. а зі і за і ы о ь асна ім нны с оваз уч нні выбра ы

з у а назо ні і і с а уча а са зборнымі іч бні амі.
Пяцёрасл (жан ыны, дзеці), трое (дзверы, сталы), васьмёра
(ка аняты, ка кі), двое (мастакі, маста кі), чацвёра (быкі, коні)
Склон Скланенне зборнага лічэбніка
Н. пяцёр а ш р ы кацянят
Р. пяцяр ы ш ры кацянят
. пяцяр ым ш р ым кацянятам
В. пяцяр ы ш ры кацянят
Т. пяцяр ым ш р ым кацянятамі
М. (аб) пяцяр ы ш ры кацянятах
а а ы о зборны іч бні і с ан а рым ні і мно на а і у.
1
401. вары а о ь асны іч бні а і абазнача ь ы і і
зборны . а і ы і у с онава форм у азана у у а .
У з о р: ( ) — восем — васьмёра, васьмі — васьмярых
( ), (Т ), (М ), (Р ), (Т ), ( .), (М.).
а зборных лічэбнікаў адносяцца лічэбнікі а одва а е

дзве а ое.
Лічэбнік абодва спалучаецца з назоўнікамі мужчынска
га і ніякага роду: абодва ўнукі, абодва кр слы; лічэбнік абе-
дзве — з назоўнікамі жаночага роду: абедзве ўну кі, абедзве
канапы.
Лічэбнікі абодва, абедзве скланяюцца, як лічэбнікі два,
дзве.
ля абазначэння асоб і мужчынскага, і жаночага полу
ўжываецца лічэбнік абое: Маці з сынам абое сядзелі на тап-
ане ( . Чыг рынаў).
402. Прас ан а но з о ь асна ім нны с оваз уч нн і ры

во з а с раві а ас і ры а а .
403. Прачы а с азы выбіра чы з у а а р бны іч бні і. б рун

у сво выбар.
1. Выбраўся з начных хмар поўны месяц, і лес па (абодва

абедзве) бакі дарогі адразу пачарнеў, як сцяна (А едар нка)
. Слабы водсветф пранікаў сюды толькі з (абодвух абедзвюх)
кан цоў калідора ( ядуля) . Вясною, як ападзе паводка, і ле
там на (абодвух абедзвюх) берагах успыхвае рознакаляровы па
жар кветак ( Прыгодзі ) . У баі загінулі адважны Рагвалод
і (абое абодва) яго сыны (У утрамееў).
 і с аз а ав а рыв з на с м
і .
1
404. Прачы а с у ыва чы іч бні і о у а у а р бна
с онава форм . азаві сро і сув зі с аза у с .
Па алеях праходзяць людзі, то заклапочаныя, то вясёлыя, то
за думенныя. Мая ўвага спынілася на (трое)
Па дарожцы да аэрадрома ішла жанчына, высокая, светлава
лосая, у прыгожай стракатай сукенцы. Па баках у жанчыны ішло
двое юнакоў. Адзін, старэйшы, гадоў (дваццаць тры), высокі, тан
клявы. ругі крышку маладзейшым, шыракаплечы. На (абодва)
хлопцах былі новенькія, з іголачкі, касцюмы, бялюткія кашулі.
абодва такія сімпатычныя Адразу было відаць, што юнакі —
бра ты, а жанчына — іх маці (Паводле Арабей)
ас умач знач нн фраз а а ізма з іголачкі.
рабі ісьмовы марфа а ічны разбор ро іч бні а з с у ары
с а чыс ара ам і зорам разбору рыв з нымі на форза ы.
405. Вы ана ін ра ы на за анн а м а уч нн іч бні а

з назо ні амі .

1. то абазначае лічэбнік як часціна мовы
. На якія разрады падзяляюцца лічэбнікі ў залежнасці ад значэння
і граматычных прымет Прывядзіце ўласныя прыклады.
. На якія разрады падзяляюцца лічэбнікі ў залежнасці ад будовы
. к можа перадавацца значэнне прыблізнай колькасці Прывядзіце
ўласныя прыклады.
. З назоўнікамі якога роду ўжываюцца лічэбнікі паўтара і паўтары
а одва і а едзве
. З якімі назоўнікамі спалучаюцца зборныя лічэбнікі
406. Пісьмова а а ы на ы анні. і і за і ы с овамі.

Калі ў нашай краіне адзначаюцца наступныя дзяржаўныя
святы: зень Канстытуцыі, зень Перамогі, зень Незалежнасці
Калі беларусы святкуюць зень жанчын, зень ведаў, зень
маці
іч бні і о а разра у аво знач нн і рама ычны рым вы
вы арыс а і
1
Першае слова ў састаўных назвах свят пішацца з вялікай
літары: овы год, вята працы, зень настаўніка.
407. с а фраз а а ізмы ра у чаны ам ан н ы о ь асны

іч бні і.
Разрад прапу-
Фразеалагізм Значэнне фразеалагізма
шчанага лічэбніка
к свае ... абазначае цэлы ‘вельмі добра, грунтоўна, да дро
паль цаў лік бязей (ведаць, вывучыць)’
На сваіх ... зборны ‘пехатой, пешшу’
Ні два ні ... дробавы ‘такі, які нічым не вызначаецца’
На ... градусаў абазначае цэлы ‘вельмі рэзка, карэнным чынам
лік (павярнуць, перавярнуць і пад.)’
... рабое зборны ‘абсалютна аднолькавыя, адзін не
лепшы за другога’
л я д а в е д к і: паўтара, абое, пяць, сто восемдзесят, двое
а зі і за і ы с азы з вума фраз а а ізмамі на выбар .
408. і ы с азы выбіра чы з у а раві ьну форму іч бні а

і с а чы з р ба ра у чаны і ары.
1. Пячора была досыць в..лікая: метры тры на тры і вышынёю
каля (дзвюх двух) метраў (У Караткеві ) . На галаве ..ужа,
з (абедзвюх абодвух) бакоў, дзве жоўты.. плямкі (В Вольскі)
. У нашай пушч.. расце дзевяц..сотм відаў раслін, (дзве тр ція дзве
тр ціх) з якіх — лекавыя ( Сіпакоў) . Мы з ураю ра..кры
ваем сэр..ы адна адной гэтак шчыра і горача, што (абодвум
абедзвюм) нам хочацца плакаць (А Васілеві ).
409. Прачы а с . аму р с і чы уначны ва за называ ь

ва ро амі на а раіны ро у
Чыгуначны вакзал рэста — вароты нашай краіны ў ўропу.
Адкрыццё будынка вакзала адбылося мая 1 года. Брэсцкі
1
чыгуначны вакзал наведвалі манархі і кіраўнікі ўрадаў розных
краін, пісьменнікі і артысты, скульптары і касма наўты.
У 1 годзе завяршылася рэканструкцыя пасажырскага
комп лексу вакзала станцыі рэст энтральны. З’явіліся доб-
раўпарадкаваныя паркоўкі, прасторная цэнтральная зала ча
кання на пасадачных месцаў, утульныя нумары адпачынку.
Сёння вакзал станцыі рэст энтральны ўваходзіць у лік
помнікаў архітэктуры еларусі, з’яўляецца музеем мармуру
пад адкрытым небам .
З перона вакзала кожныя суткі адпраўляюцца пар цяг ні
коў рэгіянальных ліній, 1 — міжрэгіянальных і 1 — між народ
ных. Кожны месяц яго паслугаміс карыстаюцца каля тысяч
пасажыраў (Паводле С асолькі)
у ро с вы онва ь іч бні і
Вы і ы з с у с ача у о ь асна ім нны с оваз уч нні з о ь
аснымі іч бні амі за ым з ара авымі. і і за і ы с овамі. ба
знач с оваз уч нн а о ны с овы.
 азаві арфа рамы вы з ны с ова .
410. аз зь фра м н ан а н аб о с ан ыі інс Паса ырс і.
арыс а чыс зм чана на аб о інфарма ы вызнач ім ні

ом вам р ба вы а ь з інс а аб рыбы ь у р с у ча в р ч рв н а
а зін. а і ы с овамі нумар н
і а час о а ра нн і рыбы
час у ароз .
411. Вы ана ма ычну с аву рабо у а раз з іч бні .
1
Займеннік
§ 65. Займеннік як часціна мовы: агульнае значэнне,

Пачатковая форма. Разрады займеннікаў па значэнні
412. Прачы а с . Вызнач о ы . б рун у сва ум у.
Ад роду да народу
, Ты, н, на — людзі на планеце Зямля.
У кожнага чалавека сваё . Кожны чалавек — Асоба Кожнае
чалавечае жыццё — Кніга А сам чалавек — гэта цэлая планета.
Але як бы чалавек ні выстаўляў сваё , ён заўсёды павінен
помніць пра сваіх бацькоўм і дзядоў. За сто гадоў мяняецца пры
кладна тры пакаленні людзей. У такім выпадку наша атрымала
спадчыну ад дзесяці пакаленняў. Яны на працягу столькіх гадоў
ляпілі сённяшняга цябе, мяне, яго, яе... і апраўдваем іх да
вер (Паводле У іпскага)
о знач нн ма с ова Я с а о час іны мовы но
а носі а азаві с ін ы за м нні і і азва ь на асобу.
Вы з ны с с овы называ ь ра м ы рым ы о ь ас ь
і о ь і азва ь на і
Займеннік — гэта часціна мовы, якая не называе прад

меты, прыметы, колькасць, а толькі ўказвае на іх: Мова —
жывая істота а жыве, а не існуе (К. Чорны). ідзе няма
та бяроз, як на ма й адзіме (Н. Загорская)
Калі займеннік указвае на прымету ці колькасць прадме
таў, то ўжываецца з назоўнікам: та я бярозы, сто ь год,
мая адзіма.

413. Прачы а с . Вызнач о с ы ь. Па б ры за а ова .
Сапраўдны гонар вёскі ездзеж рагі
чынскага раёна — тка ныя бялюткіяс фар тухі.
Здаўна для вырабу такіх фартухоў майст
рыхі выкарыстоўвалі найтанчэйшыям льня
ныя ніткі. Трыста такіх нітак павінны былі
прайсці праз заручальны пярсцёнак. Калі столькі нітак праходзіла
праз яго, то іх можна было выкарыстоўваць для далейшай працы.
У вёсцы быў створаны Музей народнай творчасці ездзежскі фар
тушок (Паводле А Коршак)
Вызнач о з вы з ны с о у азва на ра м о на
рым у а о на о ь ас ь ра м а .
аз зь фо аз ыма . і зоры вы арыс о ва а на б з з с і
фар у а а зі ва с азы з за м нні амі.
арт ´
Займеннік ужываецца замест назоўніка, прыметніка, лі
чэбніка і мае агульныя з імі марфалагічныя прыметы.
Усе займеннікі змяняюцца па склонах. Займеннікі, якія
замяняюць прыметнікі, маюць род і лік: сам, сама, само —
самі увесь, уся, усё — усе. У іншых займеннікаў род і лік
праяўляюцца непаслядоўна. Лік маюць асабовыя займеннікі
(я, ты, ён, яна, яно (адз. л.); мы, вы, яны (мн. л.)); род — толь
кі асабовыя займеннікі й асобы (ён, яна, яно) Усе астатнія
займеннікі роду і ліку не маюць.

з ма .
Тонкі прамен..чык ранішняга сонца дакрану..ся да ствала бе
лай бяро..кі. Прамен..чык стараўся сагрэць яе шчырым ц..плом.
яро..ка а..чула гэта ц..пло, зашалясцела светлазялёнымісл
лісточкамі, пачала страсацьс з іх рэшткі* ран..шняй вільгаці.
кія ж прыгожыя ў нас бярозы — падумаў прахожы. Ён
абняў бярозку, і яму стала лёгка і радасна (Паводле Т амаронак)
ам с і с о у ыва а вы з ны за м нні і
а і ы р ы абза с у ус а чы ра у чаны і ары. ас
умач і на ісанн . Па р с і за м нні і ч ны с аза.
1
Паводле значэння ўсе займеннікі падзяляюцца на дзевяць
разрадаў:
1) асабовыя: я, ты, мы, вы, ён (яна, яно), яны;
) зваротны: сябе;
) прыналежныя: мой, твой, наш, ваш, свой, яго, яе, іх;
) указальныя: г ты, той, такі, г такі г тулькі, столькі;
) азначальныя: сам (сама, само, самі), самы (самая,
самае, самыя), увесь (уся, усё, усе), усякі (усялякі), кожны,
любы, іншы, інакшы;
) пытальныя: хто? што? які? ый? каторы? колькі?;
) адносныя: хто, што, які, ый, каторы;
) няпэўныя (неазначальныя): нехта, хтосьці, хто-
небудзь, абы-хто, нешта, штосьці, што-небудзь, абы-што,
нейкі, не ы, некаторы, які-небудзь, ый-небудзь, якісьці,
ыйсьці, абы-які, абы- ый, некалькі;
) адмоўныя: ніхто, нішто, ніякі, ні ый, ніколькі
415. Прачы а с . ас умач чаму н а называ а.

Каго не бачаць
зяўчынка Зоя дакладна адпавядала свайму імені, у якім
можна заўважыць я . За дзень яна сапраўды паспявала за
няцца трыццаццюм справамі ды яшчэ і пахваліцца імі. сёння
памалявала , сёння пачытала , сёння павучылася —
бясконца паўтарала яна. абуля паслухала, як унучка выхва
ляецца, і папрасіла яе паказаць свае малюнкі. А малюнкі абы
якія. Папрасіла пераказаць прачытаную кнігу, а Зоя амаль нічога
не памятае. Паглядзела бабуля сшыткіф, а там у кожным слове
па памылцы.
— Чамусьці я цябе нідзе не бачу, — кажа бабуля ўнучцы.
— к не бачыш ж і там, і там, і там...
— Вось якраз таму і не бачу. то паўсюль, той нідзе (Паводле
А Спрын ан)
Вы і ы з с у за м нні і. Вызнач і разра .
 вары рына ны рым ні і а с о Зоя, Надзея, бабуля, тата.

416. а о ні чаро ны уф ра фраз а а ізмамі з за м нні амі.
Вызнач і разра .
1. Сёмаям вада на кісялі. . Кусаць сабе локці. . Ні ў якія
вароты. . Пасля дожджыку ў чацвер. . нашым і вашым. . Ад
усяго сэрца. . Аж у роце чорна. . Не ў свае сані сесці. . На першы
погляд. 1 . к ні ў чым не бывала. 11. На адзін капыл.
і фраз а а ізм ма знач нн з ы ча ав
аз зь фо аз ыма уфра з рос ісам ма с ро
з в с і ова вана с а а ра на. о а с равана на
уфры арыс а чыс ма ры амі ін рн у і ін ымі
рыні амі рас а ы ра ы уфры.
417. Вы ана ін ра ы на за анн азра ы за м нні а а зна

ч нні .
§ 66. Асабовыя займеннікі

418. Прачы а аб і у. Вусна а о ні с онавымі ы анн мі
і ры а амі форм за м нні а .
Склон Пытанне Скланенне асабовых займеннікаў

Н. х т о я ты мы вы
Р. к а г о ... цяб е н ас ...
. ... мн е ... ... в ам
В. к а г о ... цяб е н ас ...
Т. ... мн ой ( ою) таб ой ( ою) н ам в ам
М. (пры) к і м (пры) мн е ... ... (пры) в ас
а зі с азы з за м нні амі я і ты ро ным с он .
Асабовыя займеннікі я і ты ўжываюцца толькі ў адзі

ночным ліку, а займеннікі мы і вы — толькі ў множным.
Займеннікі я, ты, мы, вы не змяняюцца па родах.
Займеннікі й асобы змяняюцца па ліках (ён, яна, яно
(адз. л.); яны (мн. л.)) і па родах у адзіночным ліку (ён (м. р.);
яна (ж. р.); яно (н. р.)). Усе асабовыя займеннікі скланяюцца.

419. Прачы а с ус а чы зам с ро ус а за м нні і ты
і вы а р бна форм . Вызнач ы с у.
Памяць
обра, калі ў ... ёсць сшытак, у якім ты апісваеш сваю мяс
цовасць. ... будзе цікава даведацца, дзе растуць самыя старыя
дрэвы, дзе выбіваецца з зямлі крынічкас. Распытай у старых
людзей, як называліся ў мінулым паселішчы, невялікія рачулкі.
к ... хочацца назваць свой сшытак Назаві яго Памяць .
Памяць — самае вялікае багаццеф чалавека (Паводле В Віткі)
а о азва ь за м нні і асобы
і ы с а р с і асабовы за м нні і ч ны с аза. Вы
знач і і с он за м нні а асобы.
 Вы і ы з с у рым ні і форм на вы а с у ні ара
нанн . ас умач ны вары іс .
Займеннік вы можа
Займеннік можа ўжывацца
ўжывацца пры
пры звароце
звароце да
да адной
адной ці
ці
некалькіх
некалькіх асоб. З малой літары гэты займеннік пішацца пры
асоб. З малой літары гэты займеннік пішацца пры
звароце
звароце да
да некалькіх асоб: ез маці- еларусі, без
некалькіх асоб: без беларус-
кай мовы вы будзеце сіротамі, вам стануць сцежкі вузкімі
(Р.
(Р. арадулін).
Вялікую
Вялікую літару
літару выкарыстоўваюць
выкарыстоўваюць у займенніку ы
у займенніку ы пры
пры
ветлівым звароце да адной асобы: ляджу на ас і рады я да
ветлівым звароце да адной асобы:
слёз, што мы жывём на г тым белым свецесвеце (М.
(М. абовіч).
Вялікая літара пішацца пры звароце да асобы ў афіцыйных
Вялікая літара пішацца пры звароце да асобы ў афіцыйных
паперах,
паперах, у тэкстах віншаванняў.
у тэкстах віншаванняў.
420. Прачы а ав ам нні а

с бро і асна а іра ні а.
а ы на ав ам нні у ы
ва чы за м нні вы і Вы. б рун у
сво выбар.
 Вы і ы з с а ав ам нн
с овы з арфа рама Права іс
е, ё, я .
 ас умач ас ано у зна а ры
ын у ры зваро у.

421. Прачы а і а а а за а і . ара у іна. а назвы асоб і
ра м а у азва ь за м нні і рабі выва ра ыванн за м нні а
асобы.
Вісіць яна, Па іх ступаеш ты штодня,

На ёй вісяць, ны —
Ніхто не прапануе: сядзь. устымм лугам радня.
ля вопраткі пацешылка, Па іх
на завецца ... . дуць нячутна сны,
ны завуцца ... .
Вы і ы з с у за м нні і асобы м сным с он . Вызнач

і ача ову форму і рас ан .
о с ова а а а ма амонім у рус а мов
У займенніках
У займенніках я а я о я ы ы перад галос
перад галоснымі
нымі о ,, а ,,
і вымаўляецца
вымаўляецца й :: йон ,, йана ,, йано ,, йаны ,, йіх ,, йім .
422. Прачы а .
1. то был он, фокусн к. ясно в дел его огромный шар

у него в руках. . то была она, моя мама. надеялся только
на неё боготвор л её одну. . то оно, озеро Св тязь снова
встрет лся с н м, я могу любоваться м . то он , олен Т
хонько наблюдай за н м , не спугн х
а і ы с азы а б арус у. Вызнач с он і і ро а і с ь
асабовы за м нні а . ас а ы ра выма нн і на ісанн за м нні а
з рыназо ні амі б арус а і рус а мова .
Займеннік й
Займеннік й асобы
асобы звычайна
звычайна ўказвае
ўказвае на
на бліжэйшы
бліжэйшы да
да
яго назоўнік такога самага роду і ліку: руіцца белай радасцю
яго назоўнік такога самага роду і ліку:
а р с хлеб спавіў!
спавіў! ( .. улыка).
улыка). Пры
Пры парушэнні
парушэнні правіла
правіла
ўзнікае
ўзнікае двухсэнсоўнасць:
двухсэнсоўнасць: дастала с ыта з парт е я і
паклала яго на стол
стол (на стол паклалі сшытак ці партфель
(на стол паклалі сшытак ці партфель ).

423. Прачы а с у ыва чы за м нні і у а у а р бна
фор м . Вызнач о ра а назва с у о му і асно ну ум у
Яблык
зед быў на рынку і купіў сабе яблык. Вялікі, з залацістымі
бакамі і празрысты. У (ён) нават зярняткі былі відаць.
Пакруціў дзед у руцэ яблык, хацеў з’есці (ён), ды перадумаў.
ома дзед аддаў яблык унучцы Ніне. толькі (яна) захаце
лася адкусіць, як прыйшла з работы мама.
— Мамачка, — сказала Ніна, — вазьмі з’еш яблык. частую
(ты)
Маці падзякавала Ніне, узяла яблык. Палюбавалася (ён)
— Міхаську пачастую. н жа ў (мы) самы маленькі, —
сказала маці. Міхаська паглядзеў на ўсіх і папрасіў разрэзаць
яблык на чатыры часткі.
— эта дзядуля (ты), гэта маме, а гэта (я) і Ніне, — падзяліў
ён. — шце, калі ласка, я (вы) частую (Паводле В ом анкі)
о ь і асоб у з ьніча а размов і мо і ась а а час зваро у
а а о н бу зь з суб с ні а у ы ь выразы яна сказала», «ён купіў»,
«ёй дам» і а обны б рун у сва ум у.
ас умач ас ано у зна а ры ын у ру ім абза ы с у.
Вусна ра а ы с .
Займеннікі й асобы не ўжываюцца ў адносінах да тых, хто
ўдзельнічае ў размове.
424. а і ы ры аз і ус а чы ра у чаны асабовы за м нні і.

1. кі Рыгорка, такая пра ... і гаворка. . У ... восем свят
на тыдні. . Складна кумачкі пяюць, ды ... веры не даюць.
. валіўся баравік шапкай, ды галавы пад ... няма. . алава не
толькі для таго, каб на ... шапку насіць. . Не рабі каму бяды,
бо сам ... сустрэнеш.
Вызнач зам с о час іны мовы ыва а за м нні і. азаві
і ача ову форму.

§ 67. Зваротны займеннік ся е
425. Прачы а . Вызнач ы с у і о ам азі ы ну с му. Па
б ры а с у за а ова у а ав нас і з асно на ум а .
Кожны чалавек носіць у сабе храм. тодзень, з году ў год.
Толькі ў адных ён маўчыць, а ў другіх звоніць ва ўсе свае зва
ны. Але ёсць яшчэ і трэція. ны не думаюць пра сябе. Званы
раздзіраюць такому чалавеку душу. Аднак ніхто гэтага звонум
не чуе — чалавек не выпускае яго з сябе. Апошнія адыходзяць
першымі — раней за ўсіх. Ад карозіі* храма, які яны носяць
у сабе (Паводле Сіпакова).
Пра і званы з а ва а ар
а о азва вы з ны за м нні і форма н у ыва а
426. Прачы а аб і у. Пара на анча і за м нні а сябе і ты

ва с осны с она . а о ні аб і у формамі за м нні а сябе.
Склон Скланенне займеннікаў ся е ты

Н. — ты
Р. сяб е цяб е
. саб е таб е
В. ... цяб е
Т. саб ой ою таб ой ою
М. ... (пры) таб е
а зі і за і ы с азы з за м нні ам сябе вінава ьным с он .
Зваротны займеннік ся е ўказвае на таго, хто ўтварае

дзеянне. н можа ўказваць на 1, ці ю асобу ў адзіночным
і множным ліку: не пазнаю ся е ы не пазнаеш ся е
я а я о не пазнае ся е ы не пазнаём ся е ы не па-
знаяце ся е ы не пазнаюць ся е.
У сказе займеннік ся е з’яўляецца дапаўненнем: Кожны
алавек носіць са е ненапісаную кнігу — кнігу цікавую,
непаўторную (М. Танк).

427. Прачы а ус а чы за м нні сябе н аб о на форм .
Вострым хвост, нібыта вілы,
зі..ны выгін ма..ць крылы.
Прыл..ціць да нас калі —
Лепіць дом ... з з..млі.
У лесе — гаспадар, не госць,

мат у яго іголак ёсць.
Але не шыцьс, не цыраваць*,
... ад смерці ратаваць.
а а за а і. ам с і с о у ыва а за м нні сябе
і ы за а і ус а чы ра у чаны і ары. ас умач на і
санн за м нні а . Вызнач і разра с он а р с і ч ны с аза.
о с ова ма знач нн за ыва ь зір у ра а чы ні і ым
або ін ым с осабам
Займеннік ся е суадносіцца з назоўнікам, але не мае роду

і ліку. Змяняецца па склонах, як займеннік ты Не мае фор
мы назоўнага склону.
У родным і вінавальным склонах займеннік сябе мае фор
му сябе, у давальным і месным — сабе. У творным склоне мае
варыянтныя канчаткі ой ою: саб ой , саб ою .
428. с а фраз а а ізмы за м нні сябе а р бна с онава

форм . Вызнач у і форма н у ыва а.
Фразеалагізм Значэнне
Здрадзіць ... ‘зрабіць штонебудзь насуперак сваім пера ка
нанням’
Авалодаць ... ‘вярнуць страчанае самавалоданне’
Само за ... гаворыць ‘не мае патрэбы ў тлумачэнні’
Сам ... не рад ‘незадаволены самім сабою’
 вума фраз а а ізмамі с а зі с азы.

429. і ы с азы рас рыва чы у і. Па р с і за м нні і
ч ны с аза.
1. азволь жа нізка пакланіцца (ты), бацькоў маіх зям
ля ( Скурко) . Збудавалі ля шашы (сябе) хатку мурашысн
(У Шпадарук) . Усіх чаруе лірыка (сябе), высокімі пачуццямі
пранізвае (М Вяршынін) . звіна звіна слова звоніць, як
толькі ўспомніш пра (ты) (П роўка) . ыць самім (сябе) і
не лёгкаф, і не проста (М удкоўскі) . таксама духмянагам
чаю з іванчаю (сябе) заварыў ( урынові )
430. Вы ана ін ра ы на за анн Права іс за м нні а .
§ 68. Прыналежныя займеннікі

431. Прачы а с . Вызнач о ы . б рун у сва ум у.
Кожны з нас — . А калі мы сабраліся ў групу або калектыў,
з’яўляецца яшчэ адно важнае слова — мы. Пры гэтым ты сам
заўважаеш, што, прыходзячы дадому, расказваеш: Мы сёння
пісалі дыктант , Наш клас у нядзелю пойдзе ў тэатр . Чаму так
адбываецца А таму, што для кожнага чалавека вельмі важныям
справы таго калектыву, у які ён уваходзіць. эта твая сям’я, твой
клас, твае сябры (Паводле выдання алавек і свет )
о знач нн ма ь с овы наш, твой а рына нас ь о асоб
ны азва ь і вы ч в а рына ны за м нні і
Прыналежныя займеннікі ўказваюць на прыналежнасць

прадмета асобе ці іншаму прадмету: я — мой, ты — твой,
ён, яно — яго, яна — яе, мы — а , вы — ва , яны — :
Матуля, колькі весняга святла тва імя святое навявае ..
(З. Марозаў).
У сказе прыналежныя займеннікі з’яўляюцца азначэн
нем: а а духмяны каравай сягоння алавек спакойны
(В. ардзей).

Прыналежныя займеннікі змяняюцца па родах, ліках
і склонах, як прыметнікі: мой мая ма мае мой май
го майм ма м. х пачатковая форма — мужчынскі род,
адзіночны лік, назоўны склон.
432. Прачы а аб і у. а час іна мовы ма а обны формы

Склон Скланенне займенніка мой ма мая мае
Н. мой маё мая мае
Р. майго маёй (мае) маіх
. майму маёй маім
В. як Н. ці Р. маё маю як Н. ці Р.
Т. маім маёй (маёю ) маімі
М. (у) маім (у) маёй (у) маіх
Прас ан с оваз уч нн твой край. Пара на анча і за м н
ні а твой і мой. а зі з імі ва с азы а р с і ч ны с аза.
У родным і давальным склонах адзіночнага ліку ў займен

ніках мой твой і ма тва пішацца й: не пахваліў майго,
твайго брата не заўважыў майго, твайго кацяняці; паслаў
майму, твайму брату даў майму, твайму кацяняці.
У вінавальным склоне адзіночнага ліку пры адушаўлё
ных назоўніках мужчынскага роду гэтыя займеннікі таксама
пі шуцца з й: заўважыў майго, твайго брата.
433. Прачы а аб і у. ім асабовым за м нні ам суа носі а

за м нні наш чым асаб івас ь о зм н нн
Склон Скланенне займенніка а а а а ы
Н. наш наш а (н. р.) наш а (ж. р.) наш ы
Р. наш ага наш ай ае наш ы
. наш ам наш ай наш ым
В. як Н. ці Р. наш а наш як Н. ці Р.
Т. наш ым наш ай аю наш ым
М. (па) наш ым (па) наш ай (па) наш ы
1
Прас ан с оваз уч нн ваш лепшы сябар. рабі выва ра зм
н н н за м нні а о азва ь на рына нас ь і асобам.
а зі вы азванн на му а ра .
Спецыяльнага займенніка, які ўказвае на прыналежнасць
й асобе, у беларускай мове няма. У яго функцыі ўжываецца
форма роднага склону асабовага займенніка: яго яе
Прыналежныя займеннікі яго яе не скланяюцца: енадзь
даў яе брату добрую параду лопец захапляўся іх братам.
434. Прачы а в р Га . і о ры бра а вы ы і з

чына ны суа нос а з б арус а сімво і а
Вышывалас ты сарочку дзе свае спявала песні.
пад ігрушай у садочку. Пурпуровы* — на каліне,
Васільковым брала колер што красуе на даліне.
на сваім радзімым полі. На каўнерыку, рукавах
А зялёны брала ў лесе, зіхаціць узор яскрава.
У убоўка
а рына нас ь о асоб азва с ова сваё (свае)
Прыналежны займеннік свой сва свая свае указвае

на прыналежнасць асобе ці прадмету: спяваю сваю песню
ы спяваеш сваю песню
Займеннік свой сва свая свае змяняецца па родах,
ліках і склонах, як займеннікі мой і твой. У родным, даваль
ным і вінавальным (пры адушаўлёных назоўніках) склонах у
займенніках свой і сваё пішацца й: не знайшоў свайго сябра,
дару ыў свайму сябру, ба у свайго сябра
435. Прачы а с рас рыва чы у і. Вызнач о ь ас ь с н

савы час а у ім.
Конік і Скры́пачка
Аднойчы дзед падарыў Коніку (свой) Скрыпачку.
— Вось, трымай. япер (твой) чарга.
11
— не змагу іграць так, як ты
— не трэба. У кожнага (свой) песня.
— А пра што будзе спявацца ў (мой) песні
— Пра тое, што раскажа (твой) сэрца.
Над..шоў вечар. Стала ціхаціха. З..лёны Конік
узяў Скрыпачку. На лу..е загучала яго песня. Ма
ленькая сціплая Скрыпачка стварала (свой) гукамі
чаро..ныя м..лодыі. гэта песня напа..няла (сябе) усё навакол..е.
разам з ёй у кожнага складалася ўласная песня — песня (свой)
с..рца (Паводле В Караткеві )
і абу зі оні чу ы сні
азаві рына ны за м нні і вызнач і ро і с он.
а і ы а о ні абза с у рас рыва чы у і ус а чы ра
у чаны і ары. ас умач на ісанн арфа рам і форм за м нні а .
§ 69. Указальныя займеннікі

436. Прачы а . о а вора з ы рыва с у Па б ры а
о за а ова .
Ледзь Сямён пакінуў гару, як яго сустрэў велізарнысл чорны
сабака. дзе лоўчы за гэтым сабакам Той спыняецца і позір
кам паказвае на дрэве глушцоў. Сямён стрэліў некалькі разоў,
а столькі птушак упаляваў
З таго часу Сямён стаў найслаўнейшымм паляўнічым. Той чор
ны сабака кожны раз сустракаў яго ў лесе і дапамагаў лоўчаму.
З такой дапамогай Сямён столькі рознай дзічыны здабываў, што
хапала і панам, і сялянам (Паводле арш ўскага)
Вызнач на о азва ь вы з ны с овы ра м рым у і
о ь ас ь
ас умач знач нн с ова лоўчы.
Займеннікі г ты той та г та сто ь г т ь

ўказваюць на прадметы, іх прыметы і колькасць і называ
юцца ўказальнымі
1
Займеннікі г ты той та г та змяняюцца, як
прыметнікі, па родах, ліках і склонах: той, тая, тое — тыя
той — таго, таму, тым. х пачатковая форма — мужчынскі
род, адзіночны лік, назоўны склон.
Займеннікі сто ь і г т ь роду і ліку не маюць. ны
змяняюцца толькі па склонах: столькі, столькіх, столькім.
437. а і ы с азы. Вызнач ро і с он у аза ьны за м нні а .

1. эты кут люблю ўсім сэрцам, ён — мая Радзіма (П Пры-
ходзька) . Пад цымбалы, пад цымбалы тут Лявоніха скакала
А цяпер пад тыя ж гукі скачуць праўнукісл і ўнукі (А Пісьмян-
коў) . Заўсёды мне, сялянкамова, такі гаючы гоман твой (В у-
кові ) . Столькі салаўінайм музыкі чуваць, што пад тую музыку
можна танцаваць ( ось) . Лю́бы ты і такі ненаглядны, край,
дзе крылы ўзнімаюць буслы ( абко)
 ас умач на ісанн с о з в і а і ары.
438. Прачы а аб і у. ас а ы ра асаб івас і с ан нн за

м нні а той (тое, тая, тыя).
Склон Скланенне займенніка той тое тая тыя
Н. т ой т ое т ая т ыя
Р. т аго т ой ае ты
. т ам т ой т ым
В. як Н. ці Р. т ое т ю як Н. ці Р.
Т. т ым т ой ою т ым
М. (па) т ым (па) т ой (па) т ы
Прас ан за м нні гэты і рым ні багаты рас а ы ра асаб
івас і зм н нн . а зі ва с азы з за м нні амі гэты і той.
Займеннікі та і г та змяняюцца, як прыметнікі на

г з націскным і ненаціскным канчаткам: такі, такога,
такому, такім г такі, г такага, г такаму, г такім — сухі,
сухога, сухому, сухім.
1
У родным і творным склонах адзіночнага ліку жаночага
роду ўказальныя займеннікі та ая і г та ая могуць мець
варыянтныя формы: Р. скл. такой (такое), г такай (г та-
кае); Т. скл. такой (такою), г такай (г такаю)
439. ра анаваны с о у вары с о івы выразы і ма ь

нас у ны знач нні нас о ь і а н ма знач нн а ім
с осабам .
(такі) ступені (такі) макарам
да (такі) бяды
Вызнач у о форм ы ы за м нні такі.

а зі і за і ы с аз з а ным выразам на выбар .
440. Пара на формы рым ні а і за м нні а. рабі выва ра

асаб івас і зм н нн за м нні а столькі.
Склон Скланенне займенніка сто ь

Н. стольк дараг я
Р. стольк дараг
. стольк м дараг м
В. як Н. ці Р.
Т. стольк м дараг м
М. (пры) стольк (пры) дараг
441. Прачы а . Вусна ра а зі с на б арус у мову.

аповалы — мастера, которые зготавл вают з овечьей шер
ст валяные здел я. Появ л сь эт мастера на р б н не пару
столет й назад. Чтобы секрет зготовлен я това ров
не разведал чуж е, шаповалы пр думал соб
ственный язык. р б нск е шаповалы спользо
вал около тысяч слов. Стольк х слов хватало для
сохранен я секрета валян я (По М нкев )
1
Слоўнік
шаповал — шапавал зготовлен е — выраб
здел е — выраб валян е — валенне
р б н на — рыбінш ына
а і ы аб арус у с азы у і с ь у аза ьны за м нні і.
§ 70. Азначальныя займеннікі

ерб і сцяг лічацца ва ўсіх краінах самымі важнымі сімва
ла мі народа. ны адлюстроўваюць не любую сімволіку, а толь кі
ўласцівую ім. Усе сцягі і гербы па вінны істотна адрознівацца ад
іншых падобных сімвалаў. Кожная дэталь сцяга і герба нашай
дзяржавы дае наглядныя і ў той жа час важныя звесткі пра нашу
краіну, пра сам народ (Паводле Сурна ова)
а і а знача а з нь з р а на а рба і з р а на а с а арусі
Вызнач ро і і с он вы з ны за м нні а .
а азначальных адносяцца займеннікі сам сама само

сам самы самая самае самыя весь ся с се
ся ся ая ся ае ся я ся я ся я ая ся я ае
ся я я ож ы ож ая ож ае ож ыя ю ы́ ю а́я
ю о́е ю ы́я ы ая ае ыя
Усе азначальныя займеннікі змяняюцца, як прыметнікі,
па ліках, склонах і родах (у адзіночным ліку).
зма́
Само не гаворыць, У яе, у гэткай да́мы,
ы ўсім адгукнецца, Усё жыццёф на футры плямы,
Наш голас паўторыць, Вушы змалку з кутасамі.
к мы, засмяецца. то яна Скажыце самі.
М Пазнякоў Сторажава
на зі с а азнача ьны за м нні і. Вызнач у і форма
ны ы ы.
1
Займеннік сам указвае на ўтваральніка дзеяння або пад
крэслівае важнасць асобы: е спадзявайся на прарокаў —
будзь сам прарокам, алавек (А. ачыла).
Займеннік самы ўказвае, да якой мяжы можа праяўляцца
дзеянне, ці служыць для ўтварэння складанай формы найвы
шэйшай ступені параўнання прыметніка: Свеціць, як сонца,
ад самай калыскі вобраз любімы, родны і блізкі Маміна імя
самае лепшае, маміна слова найдараж йшае (М. ведаровіч).
444. Прачы а аб і у. Вызнач і форм н а а .

Скланенне займеннікаў сам, самы
Адзіночны лік
Склон
сам самы
м. р. н. р. ж. р. м. р. н. р. ж. р.
Н. сам сам о сам а сам ы сам ае сам ая
Р. сам ога сам ой ое сам ага сам ай ае
. сам ом сам ой сам ам сам ай
В. сам ога сам о сам як Н. або Р. сам ю
Т. сам м сам ой ою сам ым сам ай аю
М. (пры) сам м (пры) сам ой (пры) сам ым (пры) сам ай
Прас ан за м нні і сам і самы мно ным і у. рабі выва
ра асаб івас і зм н нн .
445. аз зь і с ра ыі а б арус і аза . а зі с азы а

ма н а вы арыс о ва чы за м нні і сам, сама, само, самі.
 у вары іс рым ні і назва а ава а а а ь а ар

1
Само́му
Самому
Само́ му сабе, самога
само́га
само́ га сябе, на самай
са́май справе
са́
446. Прачы а аб і у. ча о за а ь анча і за м нні а

Скланенне займеннікаў весь ож ы
Склон
весь ож ы
м. р. н. р. ж. р. м. р. н. р. ж. р.
Н. увесь ус ус я кожн ы кожн ае кожн ая
Р. ус яго ус й яе кожн ага кожн ай ае
. ус ям ус й кожн ам кожн ай
як Н. як Н.
В. ус ус ю кожн ае кожн ю
ці Р. ці Р.
Т. ус м ус й ю кожн ым кожн ай аю
М. (пры) ус м (пры) ус й (пры) кожн ым (пры) кожн ай
і анча і ма ь за м нні і ўсякі, усялякі і любы ва с осны с она
447. Прачы а с у ыва чы азнача ьны за м

н ні і а р бна
форм . і мо на а н с і с а а ісанн
Мядзведзь вядомы (кожны) чалавеку. Усе ведаюць і азначэнне
(сам) назвы. Мядзведзь — ‘той, хто ведае мёд’. Раней к..салапы
быў (самы) звычайным зверам. Па (увесь) г..радах і вёсках сярэдн..
вечнай еларусі хадзілі павадыры* з др..сіраванымі м..дзведзямі
і забаўлялі людзей. Сёння мядзведзьф занесены ў Чырвоную кнігу.
Але яго можна ўбачыць у (любы) цыркум (Паводле Аўласенкі)
а і ы с рас рыва чы у і і с а чы ра у чаны і ары.
448. і ы с азы ус а чы зам с ро а за м нні і сам або

самы. Вызнач у о форм ны ы ы і рас умач і знач нні.
1. А падручнік ... лепшы — гэта кніга елавежы (В Коўтун)
. ... узлятае на далонь сініца, аб шчасціф будзем з ёю гаварыць
(Т Крумплеўская) . Стаіць каля ... ракі, глядзіцца ў люстэрка
ракіта* ( урынові ) . Старайся іншых зразумець, тады сябе
..., можа, зразумееш ( арадулін)
1
§ 71. Пытальныя і адносныя займеннікі
449. Прачы а с . азы і ы а у ыва а с і
с овы а ама і а ару за а ь ы анні
— то ты робіш, Вова — Сабе.
— Пішу пісьмо. — Пра што ты пішаш
— Каму — к атрымаю, тады скажу.
Курбека
Вызнач у о форм ы ы за м нні сабе.
Займеннікі то то я ый аторы о ь на

зываюцца пытальнымі. Займеннікі то то я ый а
торы о ь называюцца адноснымі. Пытальныя і адносныя
займеннікі з’яўляюцца амонімамі.
Пытальныя займеннікі выкарыстоўваюцца ў пытальных
сказах: то ёсць на свеце мілейшае за цябе, пара маладога
жыцця ( . Колас).
Адносныя займеннікі ў асноўным служаць для сувязі
частак у складаным сказе: Ты сцягу, то над галавою, будзь
верны! (П. роўка).
450. Прачы а аб і у. Пара на анча і за м нні а хто і што.

Склон Скланенне займеннікаў то то
Н. хт о шт о
Р. к аго аго
. ... ам
В. к аго шт о
Т. ... ым
М. (пры) к м ...
а о ні аб і у формамі за м нні а . за м нні амі хто і што а
ва ьным с он с а зі с азы.
Пытальныя і адносныя займеннікі то то то то
о ь о ь змяняюцца па склонах, а займеннікі я я
ый ый аторы аторы — па склонах, ліках і родах
(у адзі ночным ліку).
1
451. Прачы а ары с аза . Вызнач а і разра а а нос а
вы з ны за м нні і. о м а ны ыва а с аза
1. Хто сёння дзяжурны Сяргей, скажы, хто сёння дзяжурны.
. Якія ў цябе планы на выхадны дзень помню, якія ў цябе
планы на выхадны дзень. . Чыя гэта песня гучыць па радыё
Марыля здагадалася, чыя песня гучыць па радыёф. . Колькі вуч
няў наведвае факультатыўныя заняткі ырэктар спытаў, колькі
вучняў наведвае факультатыўныя заняткі.
Па ра у ара . а а а зін а наму ы анні і а а ы на і .
Займеннікі я і я ва ўскосных склонах маюць кан чаткі,

як у займенніка сам як ога , як ом , як м і г. д. Зай меннікі ый
і ый ва ўсіх склонах змяняюцца, як займеннікі мой, твой, свой.
Займеннік о ь ва ўскосных склонах мае канчаткі, як
прыметнік сіні ў множным ліку: Р. скл кольк ; . скл. кольк м ;
В. скл., як Н. ці Р. скл.; Т. скл. кольк м ; М. скл. (на) кольк .
452. Прачы а с . ас умач чаму н а называ а.

Музей дзяцінства
історыя ўзнікнення м..ханічных цацак уз..ходзіць да антыч
ных* часоў. Тады самымі вядомымі былі м..ханічныя птушкі.
Яны с..дзелі на галінках дрэў або пілі ваду з фантанаў.сн
У 1 годзе ў Кёльне з’явілася першая мад..ль ч..лавека.
Яе сканструявалісл з метал.., дрэва, воск.. і скуры. А ў эпоху
Адраджэ..ня славуты Леанарда да Вінчы зрабіў а..таматычнага
льва. Ён вы..шаў вітаць караля ў Мілане.
У 1 м стаго..дзі майстры стварылі м..ха ейты́ст
нічнага флейтыста. лейтыст сапраў ды
іграў з дапамогай паветра. Яно вырывалася
з грудзей (Паводле А Масла)
Вусна рабу у рос ы с азы с а аны
зам н чы вы з ны за м нні і а носнымі.
а і ы с ус а чы ра у чаны і ары.
аз зь фо аз ыма . о на ім ра а з на
і вы в а б арус і а і
1
453. а а наро ны за а і ар ы. а і ы с азы рас рыва чы
у і.
1. ( кі) двам займеннікі перашкаджаюць дарожнаму руху
. ез (што) чалавек не можа жыць . (Што) заканчваецца
дзень . ез (што) хаты не пабудуешсл . На дне (які) ракі
плавае лічба . ( кі) соль нельга распусціць у вадзе
л я д а в е д к і: літарай ь я і мы ноту соль без імені без стуку
Прыпяць
Вызнач разра за м нні а а знач нні с он і а і с ь ро
а і с ь . Па р с і за м нні і ч ны с аза.
§ 72. Няпэўныя займеннікі

454. за м нні а у вары а на аран вы с овы.
х т о ш т о
е сьц
я к і ч ы й
а ы е дзь
к о л ь к і
Вызнач на о азва ь у вораны с овы на ра м рым у

о ь ас ь . і в омы вам ы ра м ы рым ы о ь ас ь
за м нні а о а разра у вары іс новы с овы аму на ва у
ум у ы за м нні і называ а н нымі
Няпэўныя займеннікі ўказваюць на няпэўныя, невядомыя

прадмет, прымету, колькасць: е та спяшаецца, ам сьц
не спіцца, е ага гоніць радасць адкрыцця (С. рахоўскі).
Няпэўныя займеннікі ўтвараюцца ад пытальных пры
да памозе прыставак е і а ы : е́ та е́ та е́й е́ ы
е ато́ры е́ а ь а ы то́ а ы то́ а ы я ´ а ы ы́й
Няпэўныя займеннікі таксама ўтвараюцца пры дапамо
зе марфем -сьц і - е дзь, якія называюцца постфіксамі:
тосьц тосьц ыйсьц то е дзь то е дзь ый
е дзь аторы е дзь о ь е дзь

455. Прачы а аб і у. рабі выва ра асаб івас і зм н нн н
ны за м нні а .
Склон Скланенне няпэўных займеннікаў
Н. нехта штосьці абы-які ый-небудзь
Р. некага агосьці абы-якога ыйго-небудзь
. некаму амусьці абы-якому ыйму-небудзь
В. некага штосьці як Н. ці Р.
Т. некім ымсьці абы-якім ыім-небудзь
М. (на) некім (на) ымсьці (на) абы-якім (на) ыім-небудзь
Прас ан за м нні і абыхто і абышто.
456. Прачы а с . а о а ы у ма нн н а носі а аму

с называ а а і
Не такі
вучуся на трэцяй парце ў м класе разам з адной дзяў
чынкай. Ну, што я сказаў смешнага Усе хлопчыкі вучацца з якой
небудзь дзяўчынкай на якойнебудзь парце. А мяне нават ма ма
запэўнівае, што я стараюся кагосьці рассмяшыцьсл. Вось задумаў
ся на нейкім уроку. А мяне раз — і да дошкі разгубіўся і кажу:
— ы я ж ведаю, што ўсё добра ведаю Нават калі ішоў да
дошкі, не ведаўс, што нечага не ведаю
а ролі клоўна я прывык. Нават пачаў губляцца, калі каля
дошкі нешта кажу, а некаторыя вучні не смяюцца. Можа, сапраў
ды, я не такі, як усе (Паводле В арбука)
Вы і ы з с у н ны за м нні і. Вызнач у о форм ны
ы ы.
Прыстаўка е і постфікс сьц з займеннікамі п і ш у ц ц а

р а з а м: нехта, нейкі, штосьці, ыйсьці.
Прыстаўка а ы- і постфікс - е дзь з займеннікамі
п і ш у ц ц а п р а з з л у ч о к: што-небудзь, які-небудзь,
ый-небудзь. Калі прыстаўка а ы- аддзяляецца прыназоўнікам,
то тады яна п і ш а ц ц а а с о б н а: абы з кім, абы перад ым.
1
457. Прачы а с оваз уч нні.
Чемто увлекаться, когото скать, беседовать л шь бы с кем,
комуто сказать, подар ть чьемул бо сыну, вспом нать о не
скольк х встречах, дт на какуюн будь выставку.
а і ы с оваз уч нні а б арус у. ас умач на ісанн с о .
458. Прачы а аб і у. рабі выва ра асаб івас і с ан нн

н ны за м нні а .
Склон Скланенне займеннікаў ей е ы е аторы

Н. нейк не ы некатор ы
Р. нейк ага не ага некатор ага
. нейк ам не ам некатор ам
В. як Н. ці Р. як Н. ці Р. як Н. ці Р.
Т. нейк м не ым некатор ым
М. (у) нейк м (у) не ым (у) некатор ы
Пры вымаўленні займенніка е аторы

Пры вымаўленні займенніка аторы і яго форм націск
і яго форм націск
па́дае на о: некато
некато́ры,
некаторы,
ры, некато
па́дае на о: некато́ры, ´рага, некато
некато́рага,
некаторага, ´раму, некато
некато́раму,
некатораму, ´рым,
некато́рым,
некаторым,
некато́рыя,
некаторыя,
некато рыя, некато ´рых і інш.
некато́рых і інш.
некаторых
459. і ы с азы рас рыва чы у і і ыва чы за м нні і а

р бна с онава форм . б рун у на ісанн за м
нні а .
1. Але аб тым, што ў (не ы) сэрцы выбух, парою нават блізкія
не знаюць (М Танк) . олей за ўсё на свеце Косця любіў чытаць
кніжкі — абы(які), каб толькі чытаць (В ыкаў) . Страціў
слова, страціў спадчыннае слова — (што)сьці страціў у душы
абавязкова ( ілеві ) . З сіняватыхсл даляў, з сіняватай цьмы
(хто)сьці напявае залатыя сны (Т Кляшторны) . ачу я: нех
та (нехта) любіць. эта іх справа, гэта іх права. ачу я: нехта
(нехта) губіць. Тут і мая ўжо справа (А Вярцінскі)
ас умач знач нн с ова спадчыннае раз а бор а на аран вы .

§ 73. Адмоўныя займеннікі
460. Прачы а за а і . Гі віча ус а чы зам с ро ус а с о
вы ніхто і нішто. а о ны азва ь
... не ляцела, Стаіць бычок —
... не спужала, Асмалены бачок.
А ўся затрымцела, Увесь век смаліцца,
А ўся задрыжалас. ... не зжаліцца.
азаві сінонімы с .
Адмоўныя займеннікі ўказваюць на адсутнасць асобы

то , прадмета то , якасці я , прыналежнасці
ый .
Адмоўныя займеннікі ўтвараюцца ад пытальных пры
дапамозе прыстаўкі : ніхто, ні ый, ніколькі.
Калі аддзяляецца прыназоўнікам, то займеннік пішац
ца ў тры словы: ні да о́га, ні да ко́га, ні з кім, ні пры я́кіх
Адмоўныя займеннікі змяняюцца, як пытальныя і аднос
ныя, і ўжываюцца ў сказах, дзе ёсць адмоўе е ці словы е ь
га яма: у класе нікога няма, нікога не забыць, ні ога нельга.
461. Прачы а аб і у. рабі выва ра асаб івас і зм н нн

а мо ны за м нні а .
Склон Скланенне адмоўных займеннікаў
Н. ніхто́ нішто́ ні ы́й нія́кі
Р. ніко́га ні о́га ні ыйго́ нія́кага
(ні ад ко́га) (ні ад о́га) (ні ад ыйго́) (ні ад я́кага)
. ніко́му ні о́му ні ыйму́ нія́каму
В. ніко́га нішто́ ні ыйго́ (ні за нія́кага (ні на
(ні на ко́га) (ні на што́) ыйго́), ні ы́й я́кага), нія́кі
(ні на ы́й) (ні на я́кі)
Т. нікі´м ні ы́м ні ыі´м нія́кім
(ні з кі´м) (ні з ы́м) (ні з ыі´м) (ні з я́кім)
М. ні па кі´м ні па ы́м ні па ыі´м ні па які´м

462. а ы на ы анні у ыва чы а мо ны за м нні і.
1. то вам расказаў пра гэты выпадак . Чым ты будзеш
займацца пасля заняткаў . За што ты будзеш перажываць
. кім дываном заслаць падлогу . На якім прыпынку ты вый
шла . На чыім музычным інструменце ты іграеш
а і ы за м нні і. Вызнач у о форм ны ы ы.

з асно на ум а .
Часта прапануюць нешта, што рабіць няма ахвоты. Напры
клад, хтосьці кліча ў кіном, якое не выклікае ў цябе ніякай ці
ка васці. сць некалькі правіл, як трэба правільна адмаўляць.
Пакажы сваім сябрам, што заняты якойнебудзь важнай
справай. У такім выпадку нікога не пакрыўдзіш.
ез ніякіх тлумачэнняў упэўнена скажы не ў адказ на на
хабную просьбу. Нічога не тлумач, а ўпэўнена адмаўляй. Але
памятай: уменне казаць не ні ў якім разе не рас паў сю дж ваецца
на просьбы самых дарагіхм табе людзей ( асопіса Вясёлка )
Вы і ы асобна н ны і а мо ны за м нні і ача ова фор
м . ас а ы ра асаб івас і і знач нн і зм н нн . Прас ан с о
ваз уч нні якаянебудзь справа нешта цікавае.
Рускім формам займеннікаў е́ ого е́ его е́ с ем

е́ в ем у
у беларускай
беларускай мове
мове адпавядаюць спалучэнні яма
адпавядаюць спалучэнні
яма аго́´ яма з ´м яма ў ым.
аго́ яма ы́м.
ы́
464. Прачы а с . Вызнач о асно ну ум у.

Мая ел..русь
Твае дыпламаты цяпер працуюць
на (увесь) кант..нентах свету.
м даступна трыбуна ААНсл.
ны ў кантакце з пр..зідэнтамі
амаль (увесь) краін Зямлі.
ны — (твой) сувязныя еларусь.

А калі ўлічыць,
што кожны чалавек дыпламат,
то беларусаўдыпламатаў у свеце
болей за тры мільён.. .
ны жывуць сярод розных народаў
у асяро..ку (іншы) культур.
Але хай жа ніколі не здрадзяць
(свой) караням сва..му р..даводу.
У іпскі
а і ы с рас рыва чы у і ус а чы ра у чаны і ары
і зна і ры ын у. б рун у на ісанн .
рабі ісьмовы марфа а ічны разбор ву за м нні а з с у.
465. Вы ана ма ычну с аву рабо у а раз з а м нні .

1. кую ролю адыгрываюць займеннікі ў тэксце
. На якія разрады па значэнні падзяляюцца займеннікі
. Прывядзіце прыклады займеннікаў, якія ўказваюць на прадмет,
прымету, колькасць.
. Займеннікі якіх разрадаў змяняюцца, як прыметнікі Прывядзіце
прыклады.
. Чым адрозніваюцца прыналежныя займеннікі яе, яго, іх ад па доб
ных да іх асабовых
. і правільна ўжыты формы займеннікаў у наступных словазлучэн
нях: прымушаць самаго сабе, не дазваляць самаму сабе
. кую форму маюць займеннікі нехта, нешта, ніякі ў месным скло
не Запішыце гэтыя формы займеннікаў. Складзіце з імі сказы.
466. Прачы а с рас рыва чы у і. а вярава́ць

Альтруізм — францу..скае слова. ( но) называюць чала
века, які бе..карысліва служыць (іншы) людзям. Альтруіст*
гатовы ахвяраваць для (той) людзей, хто ў б..дзе. н гатовы
ахвяраваць асабістымі інтарэсамі, (свой) вол..ным часам, (свой)
грашыма, хлебам, адзеннем. (Такі) людзі прытрымліваюцца

простыхм і мудрых прынцыпаў жыц..я: Любі (іншы) чалавека,
як (сам) с..бе , апамажы (хто-небудзь) у бядзе, то дасць ог
і (ты) (Паводле У іпскага)
а і ы с рас рыва чы у і і с а чы ра у чаны і ары.
і а носны за м нні і с у а ь сув зі час а у с а аным с аз
 і с аз ма нас у ну бу ову і
467. Прачы а р аму му ь фі ьма. Пра о вы ав а іс

На к ностуд еларусьф льм создан мульт
ф льм Пр ключен я Нестерк . В нём рассказы
вается о герое народных легенд предан й.
Вместе со сво м верным друзьям псом
котом Нестерка наход т выход з любой с туац .
рузья превра ают гл няные горшк в музыкаль
ный нструмент. н побеждают ракона, который
пох т л невесту Нес тер к . А также легко расправ
ляются с Л хом, что посел лось в х доме (По матер алам
нтернет- сто н ков)
а і ы с аб арус у. ас умач на ісанн за м нні а .
Слоўнік
пр ключен я — прыгоды преврат ть — ператварыць
предан е — паданне ракон — мок*
пёс — сабака пох т ть — выкрасці
выход — выйсце Л хо — іха
468. і ы ры аз і і рыма і рас рыва чы у і.

1. анарлівым ды ўпарты — (нішто) не варты. . зе хвоя
ні стаіцьф, а ўсё (свой) бору шуміць. . ( і)за(што) на свеце.
. удзь (свой) слову гаспадар. . Вока (ні)кому не запарушыць.
. Чым (абы)які, то лепш (ні)які. . часця не купіш (ні)за(якія)
грошы. . леб над (увесь) пануе. . ( і)ў(якім) разе.
ас умач на ісанн за м нні а .
ас ры с нс р а ры аз і.

Падагульненне і сістэматызацыя
вывучанага за год
469. Прачы а в р . і ара ы вы ма і б а ь о чы ам ра ма
м с омні а рабаванні ім авінна а ав а ь аб ва. а і ы
аб ву раві ьна.
Грамацеі
Саня — першы грамацей, Не ў нідзелю , а ў недзелю , —
А за ім ідзе Мацей. омка — трэці грамацей —
Саня піша: Роўна ў восім Напісаў яшчэ прасцей.
На футбол з’евіцьца просім . элы стос паперы чыстай
— Непісьменная аб’ява, Сапсавалі футбалісты.
Класу нашаму — няслава — спацелі як адзін,
Раззлаваўся грамацей. Малявалі стом хвілін.
Перапісвае Мацей: Сто хвіліначак — не жарты
У нідзелю роўна ў восям калі б запал упарты
На футбол з’явіца просям . Перанесці на урок —
— куды вы ўсе глядзелі ыў бы толк, а не папрок.
Агняцвет
азм р у раві ьна на ісаны с овы з в р а у ыва чы і у а
ча ова форм .
Часціны мовы
назоўнік прыметнік лічэбнік займеннік
ім с у у вас а рыма ас бо ь с о вы ума чаму
470. на зі а і н о ным ра з . ас умач чаму но

і н . вы з нымі с овамі с а зі с азы.
1. Тбілісі, обі, Нью рк, Антарыа, Конга.
. Настаўніцтва, сялянства, птаства, мінчанін, моладзь.
. Кнігі, дрыжыкі, нажніцы, дзверы, карункі.
. оль, мазоль, шынель, столь, медаль.
. Калега, слуга, ляўша, сведка, ханжа.

471. П ра а зі с оваз уч нні з рус а мовы на б арус у . Вызнач
ро назо ні а абазнач анча і рым ні а . Прас ан ва
бы б арус амо ны с оваз уч нні.
хапка дров — ... , левая бровь — ... , пятн стый ж раф — ... ,
дубовый комод — ... , лошад ное копыто — ... , белый лотос — ... ,
весенн й паводок — ... , душ стый п он — ... , полевая ромашка —
... , пустое шоссе — ... , свеж й авель — ... , новая туфля — ... .
472. Пас а с овы о у а у а р бну форму аба знач і

анча і. азаві у і і чар у а форма ы с о .
лопцы купаліся ў (р ка — М. скл). Маёй (да ка — . скл.)
падабаецца іграць на (скрыпка — М. скл.). Па (ш ака — М. скл.)
цякла сляза. У (плот — М. скл.) не хапала адной (дошка — Р. скл.).
На змену (засуха — . скл.) прыйшлі дажджы. Учора я сустрэў
ся з дзяўчынкай ( ня — Т. скл.) і хлопчыкам (Віця — Т. скл.).
473. Прачы а с . Вызнач о с ы ь і ы му і асно н ум

у а назву.
Перад св..таннем, калі патухаюць зо
ры, калі неба робіцца бледна(з..лёным), як
недаспелы яблык, і над л..снымі азёрамі раз
гараецца адзіная калючая зорка, — з ляс ных
зарас..нікаў выходзіць да возера прыгожы
гарбаносы звер. о..гімі стальнымі нагамі
ён ас..ярожна ступае па травах, і (ні)вод
ная ламачына не хрумсне пад яго капытом. Звер ас..ярожна
пасоўваецца напера.., і, быццам падпарадкоўваючыся (не)вядо
май і бя..гучнай мове, з зарас..нікаў выплывае за ім другі звер,
мен..шы. ны падыхо..яць да возера і пачынаюць ас..ярожна
цягнуць ваду праз ружовыя мя..кія губы. Ласянё праганяе смагу
хутч..й і пачынае дурэць. му добра і ве́с..ла, яно гля..іць на с..вет
добрымі, вялікімі, як слівы, вачыма (Паводле У Караткеві а)
і ы ус а чы з р ба ра у чаны і ары і рас рыва
чы у і.

474. на зі а і н о ным ра з . ас умач рава іс
с о а і а ра о . вы з нымі с овамі с а зі с азы.
1. ратаў, вучнеў, грамадскі, Мішаў, матулін.
. імнастычны, дубовы, лазовы, просты, вячэрні.
. Разумнейшы, старэйшы, лепш, даўжэйшы, вышэйшы.
. еларуска(рускі), пяці(гадовы), добра с м е ы , агуль
на(адукацыйны), нава(годні).
. Карці ы, жураўлі(н нн)ы, страшэ(н нн)ы, абе
дзе(н нн)ы, ако(н нн)ы.
475. а ра анаваны рым ні а а б ры а с нс назо ні і са

с о ав і. а о на ру ы ра ану сва с овы.
востры — ... свежы — ...
халодны — ... салодкі — ...
С л о в ы д л я д а в е д к і: газета, боль, прыправа, сон, голас, надвор е,
малако, прасціна, нож, абяцанні, паліто, раніца, розум, пот, позірк, мёд, суп
ім знач нні ы ы рым ні і с оваз уч нн Вызнач і разра .
476. Прачы а с . Вызнач о ы . а назву.

Няма нічога больш зменлівага, чым вецер: то ён пя..чотна
ласкав.., то суров.., то гуллів.. . гэты настрой а..чуваюць хмары.
Прыгледзьцеся. Заўважылі, якія яны ў ясн.. дзень еленьк.. .
Чыст.. . Мякк.. . ыццам пухов.. . Паўзуць марудна, як чарапахі.
марам вядомы ўсе закуткі неба. Але бе..прытульн.. вандра
ванне іх таксама стамляе. Тады яны апускаюцца на в..рхавіны
дрэў, са..яцца, як вялізн.. птушкі, на дубы, на высок.. сосны.
Напэўна, хмарам хочацца разгледзець лясн.. таямніцы, убачыць
тое, чаго не відаць з н..бесн.. выш..ні (Паводле Т Курылы)
і ы ус а чы ра у чаны і ары і а ісва чы анча і ры
м ні а . базнач ро і с он рым ні а .
477. с о о зна о з а у а у вары а ав ны рым

ні і. базнач суфі сы.
1. Зайчыка збіраліся глядзець штодзень усе (суседзі) хлоп
чыкі і дзяўчынкі (П Кавалёў) . У гэты момант уляцеў у хату

вясёлы і (радасць) Рыгорка ( Колас) . ( лыбіня) воды кішаць
асятрамі, нялёгкая справа — лавіць асятра (М ведарові )
. яскрайнія, (без дна) парывы творчых сіл, — шырэй за далі
(сон), глыбей за небасінь (Т Кляшторны)
478. Прачы а с . П ра а зі о на б арус у мову.

Подул студёные ветры, день стал намного
короче ноч . Пошёл снег.
Всё небо весь воздух был полны снеж
нок. Снеж нк лож л сь на все деревенск е
крыш , на згород , на деревья, которые
станов л сь белее молока.
Когда крупные снеж нк летят, он крас вее самых неж
ных цветков. Разгляд шь бл же — ув д шь звёздочк , все
он резные, все разные. У одной луч к ш рок е зубчатые,
у другой — острые, как стрелк (По Воронковой)

1. Сем, дванаццаць, першы, паўтара, дзясятка.
. ругі, чатырнаццаты, трыццаць трэці, трохмільённы,
абедзве.
. Сорак, шэсцьдзясят, абодва, дзевяцьсот, паўтараста.
. ваццаць другі, дзевятнаццаць, трыста сорак тры, дзве
трэція, сто пяты.
. Васьмёра, чатыры, дзясяцера, пяцёра, трое.
480. Вы і ы а на аран вы іч бні і ва с у і. р ы с у о

за і ы о ь асны іч бні і у ру і ара авы .
ва, двайны, другі, двойка, удваіх, двойчы, падвоены, двое,
дзве, двайняты, дваіцца, тры, тройка, трэці, тройчы, трайны,
трое, утраіх, траіцца, трайняты, пяцёрка, пяты, пяць, пяцёра,
пяцёрачнік, пяцярня, адна чацвёртая.
і зас а іс вас н вы ісаны с овы аму вы і н вы іса і а
зборнымі іч бні амі с а зі с азы.

481. Прачы а с . і фа ы бы і вам в омы а ра і вы
ав а іс р ын
секунд... эта ўсяго толькі адна хвіліна нашага жыцця. За
гэты невялікі перыяд часу мы можам зрабіць зусім нязначныя
дзеянні, напрыклад прыбраць ложак ці пачысціць зубы, аднак у
планетарным маштабе секунд адыгрываюць даволі важную ролю.
А ці ведаеце вы, што можа адбыцца ў нашым свеце за се
кунд
тохвілінна на нашай планеце адбываецца землятрусаў.
ольшасць з падземныхсл штуршкоў настолькі нязначныя, што
мы іх папросту не заўважаем, зафіксаваць іх могуць толькі вель
мі адчувальныя прыборы.
Кожныя секунд у Зямлю ўдараюць маланак.
За адну хвіліну Амазонка, самая паўнаводная рака ў свеце,
улівае штохвілінна 1 мільярдаў літраў вады ў Атлантычны акіян.
тон вады выпараецца з паверхні Зямлі кожныя
секунд.
Чалавечае сэрца робіць удары, а ў нашым арганізме адмі
рае каля клетак.
За адну хвіліну святло пройдзе 1 кіламетраў, а наша
планета пераадолее 1 1 метраў па калясонечнай арбіце.
Кожныя секунд з атмасферай Зямлі сутыкаецца ме
тэарытаў.
Вы і ы с оваз уч нні іч бні а з назо ні амі зам н чы ічбы
с о вамі. Вызнач с он іч бні а і назо ні а .
482. Прачы а с . а о а с ы н на ы ь
з вы арыс о ва а ы с ы ь
алёкадалёка ад нас, на другім баку З..млі,
можна сказаць, супраць наш..х ног, на поўнач ад
А..страліі, ляжыць в..лікі востраў Новая вінея. На
дз..ве з паловай тысячы кіламетраў працягну..ся ён у даўжыню
і больш чым на ш..сцьсот кіламетраў — у шырыню. Тры такія
дз..ржавы, як Англія, маглі б зм..сціцца на гэт..м востраве.
1
Ляжыць Новая вінея каля самага экватара; значыць, там
стаіць вечн.. лета.
Увесь год растуць і цвітуць там розн.. дзіўн.. расліны.
Па чырвоных кветках даўж..нёю і шырынёю з добры ручнік
лётае райская птушка, якая толькі і ж..ве ў гэтай краіне ды на
некалькіх бліжэйшых астравах ( Маўр)
а і ы с ус а чы ра у чаны і ары. а і ы разра ы
іч бні а . Прас ан іч бні і разам з назо ні амі а і ны а нос а.
ас умач рава іс вы з ны с о .

1. Ніхто, нішто, нехта, ніякі, нічый.
. Ты, з табой, табе, цябе, сябе.
. ацькавы, мае, твае, свае, нашы.
. е хта, хто(небудзь), хто(сьці), (ні)які, (не)каторы.
. Самаму, самага, аб самым, самы, самому.
484. Па б ры а з с ова а мо ны за м нні і.

не патрывожыць ... не злавацца ...
не згаджацца ... не дараваць ...
не сумаваць ... не захапляцца ...
485. ічва чы суа носнас ь за м нні а з ін ымі час інамі мовы
за і ы ра анаваны за м нні і ры с у і за м нні і і зам
н ь назо ні і за м нні і і зам н ь рым ні і за м нні і
і зам н ь іч бні і.
этулькі, некалькі, кожны, чый, ніхто, што, хто, яны, гэты,
наш, колькі, столькі, мой, свой, я, мы, ты, ён, яны, ніколькі.
486. а зі і за і ы с оваз уч нні вы арыс а ы рыв з

ны формы за м нні а . а ы разра за м нні а с онаву форму
ас а на іс .
Нечым, нічым, іх, самымі, самімі, сабой, ні на кога, усяму,
імі, сабе, ні аб кім, мной, самога, нечаму, намі, чыімі.

487. Прачы а с . Вызнач о му і асно ну ум у.
этай сустрэчы з тайгою я чакаў даўно. шчэ на алёкім Ус
ходзе ўсё збіраўся хоць на колькі гадзін застацца самнасам з усу
рыйскімі кедрамі, але нейкі будзённы клопат заўсёды апярэджваў
гэтае маё жаданне — я вяртаўся тады дадому, так і не пабыўшы
ў сапраўднай тайзе. ы і потым былі выпадкі, калі я мог бліжэй
пазнаёміцца з сібірскім лесам, але тайга заўсёды заставалася
сама па сабе, я — таксама сам па сабе: калі і, здаралася, бачыў
яе, то ўсё не так, як хацелася, — то зверху, з самалёта, то збо
ку, з вагона, а то яна, нібы тая казачная жарптушка сваё пяро,
пакідала мне нейкі адзінокі, абшарпаны вятрамі кедр — глядзі,
маўляў, любуйся... (Паводле Сіпакова)
Вы і ы за м нні і вызнач і разра ро і с он. рабі мар
фа а ічны разбор а на о за м нні а.
488. П ра а зі с на б арус у мову. Па р с і за м нні і

зрабі і марфа а ічны разбор.
На берегу рек жамны с дел тр знатные жен ны, пле
скал сь водой хвастал сь одна перед другой сво м рукам .
Но вот подошла к н м старушка, седая от горя то ая от
голода, попрос ла у н х чегон будь поесть.
Н чего не дал ей знатные жен ны, спрос л только:
— Скаж , старая, у которой з нас рук крас вее
— Вот поем немножко, тогда скажу, — ответ ла старуха
побрела прочь.
Недалеко от н х с дела бедная крестьянка. на до того за
горела на работе в поле, что кожа на её руках стала чёрной.
Старуха у неё попрос ла есть.
— ер , матушка У меня есть немножко еды, возьм себе
полов ну, — сказала крестьянка.
Старуха поела, вып ла воды от всей душ поблагодар ла
крестьянку. Потом взяла её за руку, пр вела к трём знатным
жен нам сказала:
— Вот эт рук в тысячу раз прекрасней ваш х белыхбелых,
нежных, холёных рук — так сказала старуха пошла своей до
рогой.

Тлумачальны слоўнік
Аздо́блены, ая, ае. Упрыгожаны.
Але́й, ю, м Тлушч з насення раслін.
Анты́ ны, ая, ае. 1. Старажытнагрэчаскі або старажытнарымскі (пра
культуру, мастацтва, грамадскі лад і пад.). . кі нагадвае прыгажосцю статуі
Старажытнага свету; класічна правільны (пра рысы твару, формы цела і пад.).
але́я, і, мн і, лей, ж Вялікая нізкая драўляная або металічная
пасудзіна для мыцця бялізны. (памянш ) балейка.
ра́ма, ы, ж чыльныя, на дзве палавіны, крытыя зверху вароты,
якія закрываюць галоўны ўваход на тэрыторыю горада, завода, двара і інш.
Вылі а́льны, ая, ае. 1. кі мае адносіны да вылічэння. Вылічальныя
аперацыі. . Прызначаны для вылічэнняў.
Выціна́нка (абл выраза́нка, выстрыга́нка), і, М -нцы, ж Ажурны
ўзор, выразаны з белай, чорнай ці каляровай паперы. Від дэкаратыўна
прыкладнога мастацтва.
Вясе́лле, я, н Абрад шлюбу і ўрачыстасць, святкаванне, звязанае з гэтым.
арну́цца, гарну́ся, го́рнешся, го́рнецца; незак 1. Набліжацца, падсоў
вацца да чагон. . Пяшчотна туліцца, лашчыцца да кагон. . Мець схіль
насць, ахвоту да чагон., захапляцца чымн.
асцёўня, М -і, ж асціная (пакой).
рабі́ны1, бін. Лесвіца (прыстаўная).
рабі́ны , бін. 1. Каляска. . акавая абрашотка (у калясцы; разм ).
упа́н, а, мн -ы, оў, м аўнейшае верхняе мужчынскае адзенне
з каляровага сукна.
акрасава́ць (пра жыта), сую, суеш, суе. Пачаць красаваць.
але́ва ы, абл слова. Заліўны дождж; лівень.
апаве́т, у, М веце; мн ы, аў, м Наказ, парады паслядоўнікам або
нашчадкам.
ару а́льны, ая, ае. кі мае адносіны да заручын, звязаны з абрадам
заручын.
ашмальцава́ны, ая, ае Запэцканы да бляску; якім працягла або не
ахайна карысталіся.
мо́рш ына, ы, ж 1. Маршчына (на твары, на целе). . Няроўнасць,
складка на чымн.
ні́ ка, і, ж Па́даючая зорка.
о́лак лку і лаку, м Пачатак світання.
Каро́зія, і, ж 1. Разбурэнне металаў пад уздзеяннем асяроддзя — га
заў, вільгаці, хімічных рэчываў. . Частковае разбурэнне горных парод
пад уздзеяннем вады.

аго́дны, ая, ыя. абрадушны, ласкавы, прыемны.
е́тапіс, у, м Пагадовы запіс гістарычных падзей у старажытныя
часы; кніга з такімі запісамі.
і́шак, шку, мн шкі, шкаў, м. Лішняе, тое, што перавышае якуюн.
норму, меру.
у́ста, ы, М сце, ж Адрэзаны вялікі плоскі кавалак (хлеба, сала і г. д.).
Мані´сты, аў; адз (няма). Упрыгожанне з пацерак, манет, каштоўных
камянёў, якое надзяваецца на шыю.
Ма́нтыя, і, мн і, тый, ж оўгая шырокая адзежына ў выглядзе
плашча.
Мур, а і у, мн ы, оў, м. Мураваны будынак. агляная або каменная
сця на вакол чагон.
Мы́тня, і, мн і, яў. Тое, што і таможня.
ата́тка, і, М тцы, мн і, так. Кароткі запіс або інфармацыя ў друк.
а́ш а, прысл Не еўшы нічога.
екро́паль, я, мн і, яў, м Месца, дзе пахаваны славутыя людзі.
Павады́р, а, м Той, хто водзіць кагон.
Падшыва́нец, нца, мн нцы, нцаў, м (разм ) арэзлівы падлетак.
Паку́та, ы, М куце, ж Вялікая фізічная або душэўная мука; мучэнне.
Пало́нка, і, М -нцы, мн і, нак, ж 1. Незамерзлы або расталы
ўчастак ледзяной паверхні ракі, возера, мора і г. д. . зірка, прасечаная
ў лёдзе возера, ракі і г. д.
Плёс, а, мн ы, аў, м. ырокі ціхі ўчастак ракі паміж астравамі.
Прыну́ка, і, М нуцы, ж Прымус, прымушэнне.
Прысма́кі, аў, мн 1. Ласункі, а таксама ўвогуле смачныя, асабліва
прыгатаваныя стравы. . Прыправа (разм )
Пурпуро́вы, ая, ае. кі мае яркачырвоны колер з фіялетавым адцен
нем, афарбаваны ў гэты колер.
Пухі́р, а, мн ы, оў, м Тут: тое, што і пузыр.
адзі´мка, і, М мцы, мн і, мак, ж Прыроджаная плямка на скуры
чалавека.
акі́та, ы, М кіце, ж рэва або вялікі куст сямейства вярбовых.
´шткі, ткаў, мн 1. Тое, што і рэшта. . Звыч. мн. л. (рэшткі, аў). Тое,
што яшчэ захавалася, уцалела (ад разбурэння, гібелі і пад.); астаткі.
Сільвіні́т, у, м Асадкавая горная парода, з якой робяць калійнае
ўгнаенне.
Скру́ха, і, М скрусе, ж Туга, маркота.
Спа́д ына, ы, ж Маёмасць, гаспадарка, якая пасля смерці ўладаль
ніка пераходзіць у чыюн. уласнасць. Пра тое, што пераемна пераходзіць
ад папярэдняга да наступнага.

Суц ´льны, ая, ае. кі цягнецца без прамежкаў, перапынкаў; цалкам
займае сабой якуюн. прастору.
Тана́льнасць, і, ж акладнае размяшчэнне гукаў ладу па вышыні.
ане́ра, ы, ж Тонкія драўляныя пласціны.
ілія́л, а, мн ы, аў, м Аддзяленне буйнога прадпрыемства якойн.
установы ці арганізацыі.
інікі´йцы, аў, мн Старажытны народ, жыхары інікіі.
мызня́к, -у, мн і, оў, м Кусты, зараснік.
мок, а, м У казках і народных паданнях — пачвара ў вобразе змея,
дракона.
о́каль, я, м. 1. Ніжняя патоўшчаная частка сцяны, збудавання,
калоны, помніка, якая абапіраецца на фундамент. . Металічная частка
электрычнай лямпачкі, якая служыць для ўмацавання яе ў патроне.
ырава́ць, рую, руеш, руе. Зашываць дзірку ў якойн. тканіне, вы
рабе, не сцягваючы краі ў рубец.
арада́, ы, М дзе, мн чаро́ды (з лі б , , ) чарады́, чаро́д; ж
1. Рад аднародных прадметаў ці жывых істот, якія размяшчаюцца або
рухаюцца адно за адным. . Статак, гурт свойскай або дзікай жывёлы.
Шма́лец, льцу, м. усіны тлушч.
кспана́т, а, М наце, м Прадмет, які выстаўляецца ў музеі або на
выстаўцы для агляду.
Слоўнікавыя словы
абелі́ск крышта́лік по́шта
аддзяле́нне меда́ль рэгіён
ахвярава́ць наза́ўтра рэ́шата
булён на праця́гу сма́чны
во́дарасці на́шча уве́рсе
восемсо́т невідзі́мка фарту́х
выціна́нка незлічо́ны фестыва́ль
гладыёлус некта́р філія́л
дзве́сце няйна́чай флейты́ст
зма́лку

Змест
БЕЛАРУСКАЯ МОВА — НАЦЫЯНАЛЬНАЯ МОВА БЕЛАРУСКАГА НАРОДА
1. еларуская мова як адлюстраванне нацыянальнага бачання
свету. Літаратурная мова і народныя гаворкі ..........................
ТЭКСТ
. Тэкст і яго асноўныя прыметы. Падтэмы тэксту. Ключавыя
(апорныя) словы і сказы ў тэксце ..........................................
. Паглыбленне паняцця пра апавяданне, апісанне і разважанне ....
ПАЎТАРЭННЕ ВЫВУЧАНАГА Ў V КЛАСЕ
. Словазлучэнне і сказ. Знакі прыпынку ў простых і складаных
сказах ................................................................................. 1
. укі беларускай мовы. х вымаўленне і абазначэнне на пісьме ... 1
. Слова, яго лексічнае значэнне ............................................... 1
СТЫЛІ МАЎЛЕННЯ
. Маўленчая сітуацыя і яе прыметы. Стылі маўлення (паўтарэнне)
. Афіцыйны стыль маўлення, яго жанры, сфера выкарыстання ...
. Публіцыстычны стыль, яго жанры, сфера выкарыстання .........
Г Р А М А Т Ы К А
СКЛАД СЛОВА. СЛОВАЎТВАРЭННЕ I АРФАГРАФІЯ
1 . Марфемная будова слова .......................................................
11. Аснова і канчатак. Нулявы канчатак .....................................
1 . Корань слова (паўтарэнне). Аднакаранёвыя словы і формы
аднаго і таго слова ...............................................................
1 . Прыстаўка як значымая частка слова ....................................
1 . Суфікс як значымая частка слова ..........................................
1 . Чаргаванне зычных і галосных у аснове ................................ 1
1 . Правапіс прыставак, якія заканчваюцца на зычны (паўтарэнне)
1 . Правапіс й ы пасля прыставак ...........................................
1 . Утварэнне слоў. Утваральная аснова (азнаямленне) .................
1 . Спосабы ўтварэння слоў: прыставачны, суфіксальны,
прыставачнасуфіксальны .....................................................
. Складанне слоў і асноў. Утварэнне і правапіс складаных слоў ....
1. Складанаскарочаныя словы (азнаямленне) ............................. 1
Кантрольныя пытанні і заданні ..........................................

М А Р Ф А Л О Г І Я І А Р Ф А Г Р А Ф І Я
. Самастойныя службовыя часціны мовы ..............................
НАЗОЎНІК
. Назоўнік як часціна мовы: агульнае значэнне, марфалагічныя
прыметы, сінтаксічная роля. Пачатковая форма ....................
. Агульныя і ўласныя назоўнікі. Правапіс уласных назваў ....... 1
. Назоўнікі адушаўлёныя і неадушаўлёныя .............................
. Назоўнікі канкрэтныя і абстрактныя ...................................
. Назоўнікі зборныя і рэчыўныя ............................................
. Род назоўнікаў. Несупадзенне роду некаторых назоўнікаў
у беларускай і рускай мовах ................................................
. Лік назоўнікаў. Назоўнікі, якія маюць форму толькі адзіночнага
ці толькі множнага ліку. Несупадзенне ліку некаторых назоў
нікаў у беларускай і рускай мовах .......................................
. Патрабаванні да сціслага пераказу ........................................
1. Склон назоўнікаў. Асновы назоўнікаў ..................................
. Асаблівасці правапісу канчаткаў назоўнікаў 1га скланення
(у давальным і месным склонах адзіночнага ліку) .................
. Асаблівасці правапісу канчаткаў назоўнікаў га скланення
(у родным і месным склонах адзіночнага ліку) ......................
. Асаблівасці правапісу канчаткаў назоўнікаў га скланення
(у творным склоне адзіночнага ліку) .................................... 1
. Правапіс канчаткаў назоўнікаў у множным ліку (у родным
і творным склонах) ............................................................ 1
. Скланенне назоўнікаў, якія абазначаюць імёны, прозвішчы
і назвы населеных пунктаў на оў ў еў аў ы .......... 1
. Рознаскланяльныя назоўнікі ............................................... 1
. Нескланяльныя назоўнікі ................................................... 11
. Спосабы ўтварэння назоўнікаў ............................................. 11
. Правапіс назоўнікаў з суфіксамі а ы а е ; мяккі
знак перад суфіксамі ы і ў суфіксах а ь е ь ....... 11
1. Складаныя назоўнікі, іх правапіс ........................................ 1 1
. Правапіс е я з назоўнікамі ....................................... 1
Кантрольныя пытанні і заданні ........................................ 1
ПРЫМЕТНІК
. Прыметнік як часціна мовы: агульнае значэнне, марфалагічныя
прыметы, сінтаксічная роля. Пачатковая форма ................... 1
. касныя, адносныя і прыналежныя прыметнікі ................... 1 1
. Ступені параўнання якасных прыметнікаў, іх утварэнне
і ўжыванне ........................................................................ 1

. Скланенне якасных і адносных прыметнікаў у адзіночным ліку 1 1
. Скланенне якасных і адносных прыметнікаў у множным ліку 1
. Утварэнне, скланенне і правапіс прыналежных прыметнікаў ... 1
. Асноўныя спосабы ўтварэння прыметнікаў ........................... 1
. Прыметнікі з суфіксамі ацэнкі, сфера іх ужывання, правапіс ... 1
1. Прыметнікі з суфіксам с , іх правапіс ................................ 1
. Правапіс у прыметніках .......................................... 1
. Складаны план .................................................................. 1 1
. Утварэнне і правапіс складаных прыметнікаў ....................... 1
. Правапіс е я з прыметнікамі ......................................... 1
ЛІЧЭБНІК
. Лічэбнік як часціна мовы: агульнае значэнне, марфалагічныя
прыметы, сінтаксічная роля ................................................ 1 1
. Лічэбнікі колькасныя і парадкавыя ..................................... 1
. Простыя, складаныя і састаўныя колькасныя лічэбнікі .......... 1
. Простыя колькасныя лічэбнікі, іх скланенне, ужыванне
і правапіс .......................................................................... 1
. Складаныя колькасныя лічэбнікі, іх скланенне, ужыванне
і правапіс .......................................................................... 1
1. Састаўныя колькасныя лічэбнікі, іх скланенне, ужыванне
і правапіс .......................................................................... 1
. Скланенне, ужыванне і правапіс парадкавых лічэбнікаў ........ 1
. Скланенне, ужыванне і правапіс дробавых лічэбнікаў ............ 1
. Скланенне, ужыванне і правапіс зборных лічэбнікаў ............. 1
ЗАЙМЕННІК
. Займеннік як часціна мовы: агульнае значэнне, марфалагічныя
прыметы, сінтаксічная роля. Пачатковая форма.
Разрады займеннікаў па значэнні (азнаямленне) ....................
. Асабовыя займеннікі ..........................................................
. Зваротны займеннік сябе ....................................................
. Прыналежныя займеннікі ...................................................
. Указальныя займеннікі ...................................................... 1
. Азначальныя займеннікі ..................................................... 1
1. Пытальныя і адносныя займеннікі ....................................... 1
. Няпэўныя займеннікі .........................................................
. Адмоўныя займеннікі .........................................................
Кантрольныя пытанні і заданні ........................................
ПАДАГУЛЬНЕННЕ І СІСТЭМАТЫЗАЦЫЯ ВЫВУЧАНАГА ЗА ГОД ( )
Тлума альны слоўнік ................................................................
Слоўнікавыя словы ...................................................................

(Назва ўстановы адукацыі)
Стан Адзнака
вучэбнага вучню за
Наву чальны
мя і прозвішча вучня дапаможніка карыстанне
год
пры вучэбным
атры манні дапа мож нікам
Спіс выкарыстаных крыніц знаходзіцца ў выдавецтве
Вучэбнае выданне
Валочка анна Міхайлаўна

Зелянко Вольга Уладзіміраўна
Мартынкевіч Святлана Васільеўна і інш.
БЕЛАРУСКАЯ МОВА
Вучэбны дапаможнік для класа
ўстаноў агульнай сярэдняй адукацыі
з беларускай і рускай мовамі навучання
Нач. рэдакцыйнавыдавецкага аддзела андар нка

Рэдактар М Кумагер
Вокладка мастака П олцікавай
Мастакі К андарык, А В іноўева, А П Пратасеня, А Салаўёва,
П олцікава, А М рыкет, А а альская, А ромава
Мастацкі рэдактар Т В Мотуз
Камп’ютарная вёрстка А М рыкет
Карэктары осік, В едар нка, В М Паўлю нка
Падпісана да друку . . . армат × 1 1 . Папера афсетная. рук афсетны.

Ум. друк. арк. 1 , . Ул.выд. арк. 11, . Тыраж 1 1 экз. Заказ
Навуковаметадычная ўстанова Нацыянальны інстытут адукацыі Міністэрства адукацыі
Рэспублікі еларусь. Пасведчанне аб дзяржаўнай рэгістрацыі выдаўца, вытворцы, распаўсюджвальніка
друкаваных выданняў 1 ад . . 1 . Вул. Караля, 1 , , г. Мінск
Адкрытае акцыянернае таварыства Паліграфкамбінат імя . Коласа .
Пасведчанне аб дзяржаўнай рэгістрацыі выдаўца, вытворцы, распаўсюджвальніка друкаваных
выданняў ад .1 . 1 . Вул. Каржанеўскага, , , г. Мінск

ПАРАДАК МАРФАЛАГІЧНАГА РАЗБОРУ НАЗОЎНІКА
1. Часціна мовы.
2. Пачатковая форма (Н. скл., адз. л.).
3. Разрад паводле значэння: агульны ці ўласны; аду ш аўлёны ці
неадушаўлёны; асабовы ці неасабовы; канкрэтны ці абстрактны;
зборны, рэчыўны.
4. Марфалагічныя прыметы: нязменныя (род, скланенне); зменныя
(склон, лік).
5. Сінтаксічная роля.
Узоры разбору
Што ў вадзе родзіцца і ў вадзе расходзіцца? (Загадка).
В у с н ы р а з б о р. (У) вадзе — назоўнік; пачатковая форма — вада;
агульны, не адушаўлёны, неасабовы, канкрэтны, рэчыўны; жаночага
роду, першага скланення; ужыты ў форме меснага склону адзіночнага
ліку; у сказе з’яўляецца акалічнасцю.
П і с ь м о в ы р а з б о р. (У ) вадзе — назоўнік; п. ф. — вада; агульны,
неадушаўлёны, неасабовы, канкрэтны, рэчыўны; ж. р., 1га скл.;
М. скл., адз. л.; акалічнасць.
ПАРАДАК МАРФАЛАГІЧНАГА РАЗБОРУ ЗАЙМЕННІКА

2. Пачатковая форма (Н. скл., м. р. (калі змяняецца па родах), адз. л.
(калі змяняецца па ліках)).
3. Разрад паводле значэння: асабовы, зваротны, прыналежны, ука-
зальны, азначальны, пытальны, адносны, няпэўны, адмоўны.
4. Марфалагічныя прыметы: склон, род (калі ёсць), лік (калі ёсць).
А найлепшая тая дарога, што вядзе на бацькоўскі парог
(А. Астрэйка).
В у с н ы р а з б о р. Тая (дарога) — займеннік; пачатковая форма —
той; указальны; у жыты ў форме н азоўнага склону жаночага роду
адзіночнага ліку; у сказе з’яўляецца азначэннем.
П і с ь м о в ы р а з б о р. Тая (дарога) — займеннік; п. ф. — той;
указальны; Н. скл., ж. р., адз. л.; азначэнне.

ПАРАДАК МАРФАЛАГІЧНАГА РАЗБОРУ ПРЫМЕТНІКА
2. Пачатковая форма (Н. скл., адз. л., м. р.).
3. Разрад паводле значэння: якасны, адносны, прыналежны.
4. Ступень параўнання прыметніка (калі ёсць): простая ці складаная
форма вышэйшай ці найвышэйшай ступені параўнання.
5. Марфалагічныя прыметы: род, лік, склон.
Сонца! Красуй над зямлёю, самай у свеце прыгожаю (А. Астрэйка).
В у с н ы р а з б о р. Самай прыгожаю (зямлёю) — прыметнік; пачат-
ковая форма — прыгожы ; якасны; ужыты ў складанай форме найвы
шэйшай ступені параўнання; у форме жаночага роду адзіночнага ліку
твор нага склону; у сказе з’яўляецца азначэннем.
П і с ь м о в ы р а з б о р. Самай прыгожаю (зямлёю) — прыметнік;
п. ф. — прыгожы; якасны; складаная ф. найвышэйш. ст. параўн.;
ж. р., адз. л., Т. скл.; азначэнне.
ПАРАДАК МАРФАЛАГІЧНАГА РАЗБОРУ ЛІЧЭБНІКА

2. Пачатковая форма (Н. скл., м. р. (калі змяняецца па родах), адз. л.
(калі змяняецца па ліках)).
3. Разрад паводле значэння: колькасны (абазначае цэлы лік, дробавы,
зборны) ці парадкавы.
4. Разрад паводле будовы: просты, складаны, састаўны.
5. Марфалагічныя прыметы: род (калі ёсць), лік (калі ёсць); склон.
Метраў на пяць ад зямлі хвоя раздвойвалася (М. Ваданосаў).
В у с н ы р а з б о р. Пяць — лічэбнік, пачатковая форма — пяць;
колькасны (абазначае цэлы лік); просты; ужыты ў форме вінавальнага
склону; уваходзіць у склад акалічнасці метраў на пяць.
П і с ь м о в ы р а з б о р. Пяць — лічэбнік, п. ф. — пяць; кольк. (цэлы
лік), просты; В. скл.; у складзе акалічнасці.
ПАРАДАК РАЗБОРУ СЛОВА ПА САСТАВЕ
1. Слова з тэксту.
2. Лексічнае значэнне слова.
4. Зменнае ці нязменнае слова (у зменным слове вызначыць
канчатак (у тым ліку нулявы) і аснову, у нязменным —
толькі аснову).
5. Корань слова.
6. Прыстаўка (прыстаўкі) (пры наяўнасці).
7. Суфікс (суфіксы) (пры наяўнасці).
В у с н ы р а з б о р. Павуцінка — ‘маленькая павуціна’;
назоўнік; зменнае слова; канчатак — -а; а снова слова
павуцінк; корань павуц-; суфіксы — -ін- і -к-.
Г р а ф і ч н ы р а з б о р. Павуцінк а .

ПАРАДАК СЛОВАЎТВАРАЛЬНАГА РАЗБОРУ
2. Пачатковая форма.
3. Лексічнае значэнне слова (для зменнага слова).
4. Слова, ад якога ўтворана прапанаванае для разбору слова.
5. Утваральная аснова.
6. Словаўтваральная марфема (марфемы).
7. Спосаб утварэння слова.
В у с н ы р а з б о р. Вадзіцель — назоўнік; пачатковая
форма — вадзіцель; ‘той, хто кіруе аўтама білем’; утвора-
ны ад дзеяслова вадзіць; утваральная аснова вадзі(ць) ;
словаўтваральная марфема — суфікс -цель-; слова ўтворана
суфік сальным спосабам.
Пастукаць — дзеяслоў; пачатковая форма — пастукаць;
‘стукаць некаторы час’; утвораны ад дзеяслова стукаць ;
утваральная аснова стукаць; словаўтваральная марфе
ма — прыстаўка па-; слова ўтво рана прыставачным спо-
сабам.
Г р а ф і ч н ы р а з б о р. Вадзіцель ← вадзі(ць),
пастукаць ← стукаць.

Bel Mova 6kl Valochka Rus Bel 2020

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Bel Mova 6kl Valochka Rus Bel 2020

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Беларуская

Нацыянальны інстытут адукацыі

Правообладатель Национальный институт образования

Правообладатель Национальный институт образования

Нацыянальная Літаратурная ыялектная

Правообладатель Национальный институт образования

Літаратурная мова Дыялектная мова

3. Прачы а і ара на ва с ы. Вызнач і з і на ісаны на

Правообладатель Национальный институт образования

5. с анаві а ав нас ь амі рус імі і б арус імі выразамі.

6. Па ры у вусна вы азванн на а ну з м і ара урна мова

Правообладатель Национальный институт образования

§ 2. Тэкст і яго асноўныя прыметы. Падтэмы тэксту.

9. аз зь с мы с осаба сув зі с аза у с . а са с м а

Правообладатель Национальный институт образования

10. і мо на назва ь рыв з на вы азванн с ам аму

Правообладатель Национальный институт образования

Падтэма 1 Падтэма Падтэма Падтэма

Правообладатель Национальный институт образования

Апорныя (ключавыя) словы — гэта словы, якія пера­

12. а і ы с азы а о ас о нас і аб а рыма с с .

§ 3. Паглыбленне паняцця пра апавяданне,

Правообладатель Национальный институт образования

15. Прачы а с . Вызнач о ы аб рун у сва м р аванн .

16. і ы с ус а чы ра у чаны і ары і рас рыва чы

17. Прачы а а орны с овы з с овы. і мо на а і з а а а а

§ 4. Словазлучэнне і сказ. Знакі прыпынку

Словазлучэнне раздзел навукі аб мове, у якім вывучаюц­

19. Прачы а с . фарму о му і асно ну ум у.

20. Прачы а с азы. ас умач рава іс вы з ны і ар.

22. і ы с . ас ры у і а асу рым ні і а назо

24. Прачы а с . ас умач на ісанн вы з ны і ар.

25. азм р у с овы а ру а у а ав нас і з рафамі аб і ы.

26. і ы ры аз і і рыма і ус а чы ра у чаны м і зна

27. Прачы а с . ас умач рава іс ра у чаны і ар і рас

28. а і ы за а і ус а чы ра у чаны і ары і рас рыва чы

§ 6. Слова, яго лексічнае значэнне

Адназначныя словы, якія маюць адно лексічнае значэнне: сініца,

30. Прачы а с . ас ры с нс с аза В і і аб з у за

31. Прачы а і раз а а ара ы з а амо а ма н а а аза

32. Прачы а с оваз уч нні. Вызнач у і з і рым ні і ы ы

33. Прачы а ар о ны в р . Пазн ова. на зі ім фраз а

34. а і ы ры аз і ус а чы н аб о ны а с нс ан онімы.

1. Новых сяброў набывай, ды ... не забывай. . Лепш трошкі

§ 7. Маўленчая сітуацыя і яе прыметы.

 з адным чалаве­  у неафіцыйных  паведаміць пра

36. Прачы а . ара арызу ма нчу сі уа ы з а ора на

Правообладатель Национальный институт образования

ас а ы чым а розніва а мас а і і наву овы мас а і і у ар

38. Прачы а вы азванні. Вы арыс о ва чы зв с і з аб і ы аб

оўтае сонейка ў белых пялёстках —

а ар а ісва в і ро і о а с ы наву ова а і мас а

40. Вы і ы з бо а а ручні а вуч бна а а амо ні а а а

§ 8. Афіцыйны стыль маўлення, яго жанры,

Правообладатель Национальный институт образования

42. Прачы а аб і у. ас а ы на аснов аб рым а афі ы

43. Прачы а . б рун у рына нас ь с у а афі ы на а

У аб’яве паведамляецца пра мерапрыемства (сход, кан­

Правообладатель Национальный институт образования

45. Прачы а с ав ам нн . аму но а расавана і с ь

46. аз зь зор на і санн

Правообладатель Национальный институт образования

49. Прачы а аб і у. ас а ы на аснов аб рым а уб і ыс

50. Прачы а с . б рун у о рына нас ь а уб і ы с ыч

Апорныя (ключавыя) словы — гэта словы, якія пера

Словазлучэнне раздзел навукі аб мове, у якім вывучаюц

 з адным чалаве  у неафіцыйных  паведаміць пра

У аб’яве паведамляецца пра мерапрыемства (сход, кан

Канчатак — значымая зменная частка слова, якая слу

У склад асновы слова могуць уваходзіць розныя марфе

вод, рэч, бяроз, горад, азёр.

Мастацтва вырабу ажурных узораў з бе

Словы веды і ведзьма ў старажытнасці мелі аднолькавы ко

Суфікс — значымая частка слова, якая стаіць пасля ко

Прыстаўкі, якія заканчваюцца на і д, пішуцца нязмен