ਦੀਵਾਨਾ ਸ਼ਾਇਰ ਸਆਦਤ ਹਸਨ ਮੰਟੋ

(ਮੈਕਿਸਮ ਗੋਰਕੀ : ਪਿਵੱਤਰ ਹੱਕ ਜੇ ਦੁਨੀਆ ਦੀਆਂ

ਢੂੰਡਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਤ ਓਹਲੇ ਵੀ ਕਰ ਿਦੱਤਾ ਜਾਏ ਤਾਂ ਉਸ

ਸ਼ੁਦਾਈ 'ਤੇ ਿਮਹਰ ਹੋਵੇ ਜੋ ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਿਦਮਾਗ਼ ਫੇਰ

ਵੀ ਸੁਨਿਹਰੀ ਸੁਫ਼ਨੇ ਿਦਖਾਅ ਦੇਵੇ।-ਲੇਖਕ ਵੱਲ ਨਟ।)

ਮ ਆਹ ਕਾ ਿਵਓਪਾਰੀ ਹੂੰ

ਲਹੂ ਕੀ ਸ਼ਾਇਰੀ ਮੇਰਾ ਕਾਮ ਹੈ

ਬਾਗ਼ ਕੀ ਮਾਂਦਾ ਹਵਾਓ

ਅਪਨਾ ਦਾਮਨ ਸਮੇਟ ਲੋ ਿਕ

ਮੇਰੇ ਆਿਤਸ਼ੀ ਗੀਤ

ਦਬੇ ਹੂਏ ਸੀਨ ਮੇ ਇਕ

ਤਲਾਤੁਮ
ਬਰਪਾ ਕਰ ਦੇਨੇ ਵਾਲੇ ਹ।

(ਮਾਂਦਾ=ਮੱਠੀਆਂ, ਆਿਤਸ਼ੀ=ਆਗ ਕੇ,

ਤਲਾਤੁਮ=ਸਮੁੰਦਰੀ-ਤੂਫ਼ਾਨ)

ਇਹ ਬੇਬਾਕ ਨਗ਼ਮਾ ਦਰਦ ਵਾਂਙ ਿਠਆ, ਤੇ ਬਾਗ਼ ਦੀ

ਿਫ਼ਜ਼ਾ ਿਵਚ ਚੰਦ ਲਮਹੇ ਥਰਥਰਾਅ ਕੇ ਡੁੱਬ ਿਗਆ।

ਆਵਾਜ਼ ਿਵਚ ਇੱਕ ਿਕਸਮ ਦੀ ਦੀਵਾਨਗੀ ਸੀ ਿਬਆਨ

ਬਾਹਰ ਦੀ, ਮੇਰੇ ਿਜਸਮ ਿਵਚ ਕਾਂਬਾ ਿਛੜ ਿਪਆ। ਮ

ਆਵਾਜ਼ ਦੀ ਤਾਂਘ 'ਚ ਏਧਰ ਓਧਰ ਨਜ਼ਰ ਘੁਮਾਈ।

ਸਾਹਮਣੇ ਚਬੂਤਰੇ ਕੋਲ ਉਚੀ ਿਜਹੀ ਥਾਂ ਲੱਗੇ ਘਾਅ 'ਤੇ

ਕੁਝ ਬੱਚੇ ਆਪਣੀਆਂ ਮਾਵਾਂ ਨਾਲ ਖੇਲ ਕੁਦ

ੱ ਿਵਚ ਰੁਝ
ੱ ੇ

ਸੀ, ਨੇ ੜੇ ਹੀ ਦੋ ਿਤੰਨ ਗੰਵਾਰ ਬੈਠੇ ਹੋਏ ਸਨ। ਖੱਬੇ

ਪਾਸੇ ਿਨੰ ਮ ਦੇ ਦਖਤਾਂ ਥੱਲੇ ਮਾਲੀ ਜ਼ਮੀਨ ਪੁਟ

ੱ ਣ ਿਵਚ

ਮਸਰੂਫ਼ ਸੀ। ਮ ਅਜੇ ਇਸ ਤਲਾਸ਼ ਿਵਚ ਹੀ ਸੀ ਿਕ

ਉਹੀ ਦਰਦ ਿਵਚ ਡੁੱਬੀ ਹੋਈ ਅਵਾਜ਼ ਫੇਰ ਬੁਲੰਦ ਹੋਈ।

ਮ ਉਨ ਲਾਸ਼ ਕਾ ਗੀਤ ਗਾਤਾ ਹੂੰ

ਿਜਨ ਕੀ ਸਰਦੀ ਿਦਸੰਬਰ ਉਧਾਰ ਲੇਤਾ ਹੈ

ਮੇਰੇ ਸੀਨੇ ਸੇ ਿਨਕਲੀ ਆਹ

ਵੋ ਲੂਅ ਹੈ ਜੋ ਜੂਨ ਕੇ ਮਹੀਨੇ ਚਲਤੀ ਹੈ

ਮ ਆਹ ਕਾ ਿਵਓਪਾਰੀ ਹੂੰ

ਲਹੂ ਕੀ ਸ਼ਾਇਰੀ ਮੇਰਾ ਕਾਮ ਹੈ…

ਆਵਾਜ਼ ਖੂਹ ਦੀ ਤਰਫ ਆ ਰਹੀ ਸੀ। ਮੇਰੇ 'ਤੇ ਇੱਕ

ਝੱਲ ਿਜਹਾ ਸਵਾਰ ਹੋ ਿਗਆ। ਮੈ ਏਸ ਤਰਾਂ ਲੱਗਣ

ਲੱਗਾ ਿਜਵ ਠੰਡੀਆਂ ਤੇ ਗਰਮ ਲਿਹਰਾਂ ਇੱਕੋ ਵੇਲੇ ਮੇਰੇ

ਿਜਸਮ ਨਾਲ ਚੰਬੜ ਰਹੀਆਂ ਨੇ । ਇਸ ਿਖ਼ਆਲ ਨੇ ਮੈ

ਕੁਝ ਕੁ ਖ਼ੌਫ਼ਜ਼ਦਾ ਕਰ ਿਦੱਤਾ ਿਕ ਆਵਾਜ਼ ਓਸ ਖੂਹ ਦੇ

ਨੇ ਿੜ ਬੁਲੰਦ ਹੋ ਰਹੀ ਹੈ, ਿਜਸ ਿਵਚ ਅੱਜ ਤ ਕੁਝ

ਸਾਲ ਪਿਹਲਾਂ ਲਾਸ਼ਾਂ ਦਾ ਢੇਰ ਲੱਗਾ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਇਸ

ਿਖ਼ਆਲ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਮੇਰੇ ਿਦਮਾਗ਼ ਿਵਚ ਜੱਿਲਆਂਵਾਲੇ

ਬਾਗ਼ ਦੇ ਖ਼ੂਨੀ ਸਾਕੇ ਦੀ ਇੱਕ ਤਸਵੀਰ ਿਖੱਚੀ ਗਈ।

ਕੁਛ ਦੇਰ ਲਈ ਮੈ ਐਸਾ ਮਿਹਸੂਸ ਹੋਇਆ ਿਕ ਬਾਗ਼

ਿਵਚ ਿਫ਼ਜ਼ਾ ਗੋਲੀਆਂ ਦੀ ਸਨਸਨਾਹਟ ਤੇ ਭੱਜਦੇ ਹੋਏ

ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਚੀਖ਼ ਓ ਪੁਕਾਰ ਨਾਲ ਗੂਜ

ੰ ਰਹੀ ਹੈ। ਮ

ਿਹੱਲ ਿਗਆ। ਆਪਣੇ ਮੋਿਢਆਂ ਜ਼ੋਰ ਦੀ ਛੰਡ ਕੇ ਤੇ

ਇਸ ਤਰਾਂ ਕਰਨ ਨਾਲ ਆਪਣੇ ਖ਼ੌਫ਼ ਦੂਰ ਕਰਿਦਆਂ

ਹੋਇਆਂ ਮ ਿਠਆ। ਤੇ ਖੂਹ ਵੱਲ ਚੱਲ ਿਪਆ।

ਸਾਰੇ ਬਾਗ਼ 'ਤੇ ਇੱਕ ਅਜੀਬ ਗ਼ੈਬੀ ਿਜਹੀ ਖ਼ਾਮੋਸ਼ੀ ਛਾਈ

ਹੋਈ ਸੀ। ਮੇਰੇ ਪੈਰਾਂ ਦੇ ਹੇਠਾਂ ਸੁੱਕੇ ਪੱਿਤਆਂ ਦੀ ਕੜ

ਕੜ ਸੁੱਕੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਹੱਡੀਆਂ ਦੇ ਟੁਟ

ੱ ਣ ਦੀ ਆਵਾਜ਼

ਪੈਦਾ ਕਰ ਰਹੀਆਂ ਸਨ। ਕੋਿਸ਼ਸ਼ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਮ ਆਪਣੇ

ਿਦਲ ਤ ਉਹ ਨਾਮਾਲੂਮ ਖ਼ੌਫ਼ ਦੂਰ ਨਾ ਕਰ ਸਿਕਆ

ਿਜਹੜਾ ਏਸ ਆਵਾਜ਼ ਨੇ ਪੈਦਾ ਕਰ ਿਦੱਤਾ ਸੀ। ਹਰ

ਕਦਮ 'ਤੇ ਮੈ ਇਹੋ ਜਾਪਦਾ ਸੀ ਿਕ ਘਾਅ ਦੇ ਹਰੇ

ਿਬਸਤਰ 'ਤੇ ਬੇਸ਼ੁਮਾਰ ਲਾਸ਼ਾਂ ਪਈਆਂ ਹੋਈਆਂ ਨੇ ਿਜਨਾਂ

ਦੀਆਂ ਗਲੀਆਂ ਹੱਡੀਆਂ ਮੇਰੇ ਪੈਰ ਦੇ ਥੱਲੇ ਟੁਟ
ੱ ਰਹੀਆਂ

ਨੇ । ਅਚਾਨਕ ਮ ਆਪਣੇ ਕਦਮ ਤੇਜ਼ ਕੀਤੇ ਤੇ ਧੜਕਦੇ

ਹੋਏ ਿਦਲ ਨਾਲ ਓਸ ਚਬੂਤਰੇ 'ਤੇ ਬੈਠ ਿਗਆ ਜੋ ਖੂਹ

ਦੇ ਇਰਦ ਿਗਰਦ ਬਿਣਆ ਹੋਇਆ ਸੀ।

ਮੇਰੇ ਿਦਮਾਗ਼ ਿਵਚ ਵਾਰ ਵਾਰ ਇਹ ਅਜੀਬ ਿਜਹਾ ਸ਼ੋਰ

ਗੂਜ
ੰ ਿਰਹਾ ਸੀ।

ਮ ਆਹ ਕਾ ਿਵਓਪਾਰੀ ਹੂੰ

ਲਹੂ ਕੀ ਸ਼ਾਇਰੀ ਮੇਰਾ ਕਾਮ ਹੈ

ਖੂਹ ਦੇ ਕੋਲ ਕੋਈ ਿਜ ਦੀ ਸ਼ੈਅ ਮੌਜੂਦ ਨਹ ਸੀ। ਮੇਰੇ

ਸਾਹਮਣੇ ਛੋਟੇ ਫਾਟਕ ਦੇ ਨਾਲ ਵਾਲੀ ਦੀਵਾਰ 'ਤੇ

ਗੋਲੀਆਂ ਦੇ ਿਨਸ਼ਾਨ ਸਨ। ਚੌਕੋਰ ਜਾਲੀ ਬੰਦ ਸੀ। ਮ

ਇਨਾਂ ਿਨਸ਼ਾਨਾਂ ਕਈ ਵੀਹਾਂ ਵਾਰ ਦੇਖ ਚੁੱਕਾ ਸੀ।

ਪਰ ਹੁਣ ਉਹ ਿਨਸ਼ਾਨ ਜੋ ਮੇਰੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਅੱਗੇ ਤੇ ਐਨ

ਸਾਹਮਣੇ ਸਨ, ਦੋ ਖੂਨੀ ਅੱਖਾਂ ਮਲੂਮ ਹੋ ਰਹੇ ਸੀ

ਿਜਹੜੀਆਂ ਦੂਰ ਬਹੁਤ ਦੂਰ ਿਕਸੇ ਅਣਿਦਸਦੀ ਸ਼ੈਅ

ਿਟਿਕਟਕੀ ਲਗਾਈ ਦੇਖ ਰਹੀਆਂ ਹੋਣ। ਆਪ ਮੁਹਾਰੇ

ਮੇਰੀਆਂ ਿਨਗਾਹਾਂ ਇਨਾਂ ਦੋ ਅੱਖਾਂ ਵਰਗੀਆਂ ਮੋਰੀਆਂ 'ਤੇ

ਹੀ ਜੰਮੀਆਂ ਰਿਹ ਗਈਆਂ। ਮ ਉਨਾਂ ਵੱਲ ਅਲਗ

ਅਲਗ ਕਈ ਿਖਆਲਾਂ ਿਵਚ ਗੁਆਿਚਆ ਹੋਇਆ ਰੱਬ

ਜਾਣੇ ਿਕੰਨਾ ਿਚਰ ਦੇਖਦਾ ਿਰਹਾ ਿਕ ਅਚਾਨਕ ਨਾਲ

ਵਾਲੇ ਰਾਹ 'ਤੇ ਿਕਸੇ ਦੇ ਭਾਰੇ ਕਦਮਾਂ ਦੀ ਚਾਪ ਨੇ ਮੈ

ਇਸ ਸੁਫ਼ਨੇ 'ਚ ਕੱਢ ਿਦੱਤਾ। ਮ ਘੁਮ

ੰ ਕੇ ਦੇਿਖਆ।

ਗੁਲਾਬ ਦੀਆਂ ਝਾੜੀਆਂ ਿਵਚ ਇੱਕ ਚਾ ਲੰਬਾ ਆਦਮੀ

ਿਸਰ ਝੁਕਾਈ ਮੇਰੇ ਵੱਲ ਵਿਧਆ ਆ ਿਰਹਾ ਸੀ। ਓਸ ਦੇ

ਦੋਵ ਹੱਥ ਉਸ ਦੇ ਵੱਡੇ ਕੋਟ ਦੀਆਂ ਜੇਬਾਂ ਿਵਚ ਤੁਨ

ੰ ੇ ਹੋਏ

ਸੀ। ਚੱਲਦਾ ਹੋਇਆ ਉਹ ਬੁੱਲਾਂ ਹੀ ਬੁੱਲਾਂ ਿਵਚ ਕੁਝ

ਗੁਣਗੁਣਾਅ ਿਰਹਾ ਸੀ। ਖੂਹ ਦੇ ਕੋਲ ਪਹੁਚ

ੰ ਕੇ ਉਹ

ਅਚਾਨਕ ਿਠਠਿਕਆ ਤੇ ਗਰਦਨ ਘੁਮਾਅ ਕੇ ਮੇਰੇ ਵੱਲ

ਦੇਖਿਦਆਂ ਿਕਹਾ-
"ਪਾਣੀ ਪੀਆਂਗਾ।"

ਮ ਫ਼ੌਰਨ ਚਬੂਤਰੇ ਤ ਿਠਆ ਤੇ ਪੰਪ ਦਾ ਹਡਲ

ਿਹਲਾਅ ਕੇ ਓਸ ਅਜਨਬੀ ਿਕਹਾ

"ਆਓ ।"

ਚੰਗੀ ਤਰਾਂ ਪਾਣੀ ਪੀ ਚੁੱਕਣ ਦੇ ਬਾਅਦ ਉਸ ਨੇ

ਆਪਣੇ ਕੋਟ ਦੀ ਮੈਲੀ ਬਾਂਹ ਨਾਲ ਮੂੰਹ ਪੂਿੰ ਝਆ। ਤੇ

ਵਾਿਪਸ ਜਾਣ ਹੀ ਲੱਗਾ ਸੀ ਿਕ ਮ ਧੜਕਦੇ ਹੋਏ ਿਦਲ

ਨਾਲ ਪੁਛ
ੱ ਿਲਆ।

"ਕੀ ਹੁਣੇ ਹੁਣੇ ਤੁਸ ਹੀ ਗਾ ਰਹੇ ਸੀ?"

"ਹਾਂ ਪਰ ਤੁਸ ਿਕ ਪੁਛ

ੱ ਰਹੇ ਹੋ?"

ਇਹ ਕਿਹੰਿਦਆਂ ਹੋਇਆਂ ਉਸ ਨੇ ਆਪਣਾ ਿਸਰ ਫੇਰ

ਚੁੱਿਕਆ। ਉਸਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਿਜਨਾਂ ਿਵਚ ਸੁਰਖ ਡੋਰੇ ਕੁਝ

ਬਹੁਤੇ ਹੀ ਭਰੇ ਿਦਸ ਰਹੇ ਸਨ, ਮੇਰੇ ਿਦਲ ਤੇ

ਵਾਪਰ ਰਹੀ ਅਜੀਬ ਹਾਲਤ ਦਾ ਜਾਇਜ਼ਾ ਲਦੀਆਂ

ਮਿਹਸੂਸ ਹੋ ਰਹੀਆਂ ਸਨ। ਮ ਘਬਰਾਅ ਿਗਆ।

"ਤੁਸ ਇਹੋ ਿਜਹੇ ਗੀਤ ਨਾ ਗਾਇਆ ਕਰੋ, ਇਹ ਡਾਢੇ

ਖ਼ੌਫ਼ਨਾਕ ਨੇ ।"

"ਖ਼ੌਫ਼ਨਾਕ? ਨਹ , ਇਨਾਂ ਹੌਲਨਾਕ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦੈ।

ਜਦ ਿਕ ਮੇਰੇ ਰਾਗ ਦੇ ਹਰੇਕ ਸੁਰ ਿਵਚ ਿਰਸਦੇ ਹੋਏ

ਜ਼ਖ਼ਮਾਂ ਦੀ ਜਲੂਣ ਤੇ ਅਟਕੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਹਾਵਾਂ ਦੀ

ਤਪਸ਼ ਭਰੀ ਹੋਈ ਹੈ। ਜਾਪਦਾ ਹੈ ਮੇਰੇ ਸ਼ੋਿਲਆਂ ਦੀਆਂ

ਜੀਭਾਂ ਤੁਹਾਡੀ ਬਰਫ਼ ਹੋਈ ਰੂਹ ਚੰਗੀ ਤਰਾਂ ਚੱਟ

ਨਹ ਸਕੀਆਂ," ਉਸ ਨੇ ਆਪਣੀ ਨਕੀਲੀ ਠਡੀ

ਗਲਾਂ ਨਾਲ ਖੁਰਕਿਦਆਂ ਿਕਹਾ। ਇਹ ਲਫ਼ਜ਼ ਉਸ

ਆਵਾਜ਼ ਦੀ ਯਾਦ ਦੁਆਦ

ਂ ੇ ਸਨ ਜੋ ਬਰਫ਼ ਦੇ ਢੇਲੇ ਿਵਚ

ਤਪਦੀ ਸਲਾਖ ਲੰਘਾਉਣ ਨਾਲ ਪੈਦਾ ਹੁਦ

ੰ ੀ ਹੈ।

"ਤੁਸ ਮੈ ਡਰਾਅ ਰਹੇ ਓ।"ਮੇਰੇ ਇਹ ਕਿਹਣ 'ਤੇ ਉਸ

ਅਜੀਬ ਮਰਦ ਦੇ ਹਲਕ 'ਚ ਇੱਕ ਠਹਾਕੇ ਿਜਹਾ ਸ਼ੋਰ

ਬੁਲੰਦ ਹੋਇਆ।

"ਹਾ, ਹਾ, ਹਾ ਹਾ………ਤੁਸ ਡਰਾਅ ਰਹੇ ਹੋ! ਕੀ ਤੁਹਾ

ਪਤਾ ਨਹ ਿਕ ਤੁਸ ਏਸ ਵੇਲੇ ਓਸ ਮੁੰਡੇਰ 'ਤੇ ਖੜੇ ਓ

ਜੋ ਅੱਜ ਤ ਕੁਝ ਅਰਸਾ ਪਿਹਲਾਂ ਬੇਕਸੂਰ ਇਨਸਾਨਾਂ ਦੇ

ਖੂਨ ਨਾਲ ਲਥਪਥ ਸੀ? ਇਹ ਅਸਲੀਅਤ ਮੇਰੀ ਗੱਲ

ਬਾਤ ਤ ਿਜ਼ਆਦਾ ਦਿਰੰਦਗੀ ਵਾਲੀ ਐ।"

ਇਹ ਸੁਣ ਕੇ ਮੇਰੇ ਕਦਮ ਡਗਮਗਾਅ ਗਏ, ਮ ਵਾਕਈ

ਖੂਨੀ ਮੁੰਡੇਰ 'ਤੇ ਖੜਾ ਸੀ।

ਮੈ ਖ਼ੌਫ਼ਜ਼ਦਾ ਦੇਖਕੇ ਉਹ ਫੇਰ ਬੋਿਲਆ,

"ਖੌਫ਼ ਸੇ ਥੱਰਾਈ ਹੂਈ ਰਗ ਸੇ ਬਹਾ ਲਹੂ ਕਭੀ ਫ਼ਨਾ

ਨਹ ਹੋਤਾ। ਇਸ ਖ਼ਾਕ ਕੇ ਜ਼ੱਰੇ ਜ਼ੱਰੇ ਮ ਮੁਝੇ ਸੁਰਖ਼

ਬੂੰਦ ਨਜ਼ਰ ਆ ਰਹੀ ਹ।

ਆਓ, ਤੁਮ ਭੀ ਦੇਖੋ!!!"

ਇਹ ਕਿਹੰਿਦਆਂ ਹੋਇਆਂ ਉਸ ਨੇ ਆਪਣੀਆਂ ਨਜ਼ਰਾਂ

ਜ਼ਮੀਨ ਿਵਚ ਗੱਡ ਿਦੱਤੀਆਂ। ਮ ਖੂਹ ਤ ਨੀਚੇ ਉਤਰ

ਆਇਆ। ਤੇ ਉਸਦੇ ਨਜ਼ਦੀਕ ਖੜਾ ਹੋ ਿਗਆ। ਮੇਰਾ

ਿਦਲ ਧਕ ਧਕ ਕਰ ਿਰਹਾ ਸੀ। ਅਚਾਨਕ ਉਸ ਨੇ

ਆਪਣਾ ਹੱਥ ਮੇਰੇ ਮੋਢੇ 'ਤੇ ਰੱਿਖਆ। ਤੇ ਬੜੇ ਧੀਮੇ

ਲਿਹਜੇ ਿਵਚ ਿਕਹਾ,

"ਪਰ ਤੂੰ ਇਹ ਨਹ ਸਮਝ ਸਕਗਾ, ਇਹ ਬਹੁਤ

ਮੁਸ਼ਿਕਲ ਹੈ।"

ਮ ਇਸਦਾ ਮਤਲਬ ਬਖ਼ੂਬੀ ਸਮਝ ਿਰਹਾ ਸੀ। ਉਹ

ਜ਼ਰੂਰ ਮੈ ਉਸ ਖ਼ੂਨੀ ਹਾਦਸੇ ਦੀ ਯਾਦ ਦੁਆਅ ਿਰਹਾ

ਸੀ ਜੋ ਅੱਜ ਤ ਤਕਰੀਬਨ ਸੋਲਾਂ ਸਾਲ ਪਿਹਲਾਂ ਇਸ

ਬਾਗ਼ ਿਵਚ ਵਾਪਿਰਆ ਸੀ। ਇਸ ਹਾਦਸੇ ਦੇ ਵਕਤ ਮੇਰੀ

ਉਮਰ ਕੋਈ 5 ਸਾਲ ਦੀ ਸੀ। ਇਸ ਲਈ ਮੇਰੇ ਿਦਮਾਗ਼

ਿਵਚ ਉਸ ਦੇ ਬਹੁਤ ਧੁਦ

ੰ ਲੇ ਨਕਸ਼ ਬਚੇ ਸਨ। ਪਰ ਮੈ

ਏਨਾ ਜ਼ਰੂਰ ਪਤਾ ਸੀ ਿਕ ਇਸ ਬਾਗ਼ ਿਵਚ ਜਨਤਾ ਦੇ

ਇਕ ਜਲਸੇ 'ਤੇ ਗੋਲੀਆਂ ਬਰਸਾਈਆਂ ਗਈਆਂ ਸਨ,

ਿਜਸ ਦਾ ਨਤੀਜਾ ਤਕਰੀਬਨ 2000 ਮੌਤਾਂ ਸੀ। ਮੇਰੇ

ਿਦਲ ਿਵਚ ਉਨਾਂ ਲੋਕਾਂ ਲਈ ਬਹੁਤ ਸਿਤਕਾਰ ਸੀ ਿਜਨਾਂ

ਨੇ ਆਪਣੇ ਮਾਦਰੇ-ਵਤਨ ਤੇ ਜਜ਼ਬਾ-ਏਆਜ਼ਾਦੀ ਦੀ

ਖਾਤਰ ਆਪਣੀਆਂ ਜਾਨਾਂ ਕੁਰਬਾਨ ਕਰ ਿਦੱਤੀਆਂ ਸਨ।

ਬੱਸ ਇਸ ਸਿਤਕਾਰ ਦੇ ਇਲਾਵਾ ਮੇਰੇ ਿਦਲ ਿਵਚ ਹਾਦਸੇ

ਦੇ ਮੁਤਲ
ੱ ਕ ਹੋਰ ਕੋਈ ਜਜ਼ਬਾ ਨਾ ਸੀ। ਪਰ ਅੱਜ ਇਸ

ਮਰਦ ਦੀ ਅਜੀਬ ਗੱਲਬਾਤ ਨੇ ਮੇਰੇ ਸੀਨੇ ਿਵਚ ਇੱਕ

ਤਰਥੱਲੀ ਿਜਹੀ ਪੈਦਾ ਕਰ ਿਦੱਤੀ। ਮ ਅਿਜਹਾ ਮਿਹਸੂਸ

ਕਰਨ ਲੱਗਾ ਿਕ ਗੋਲੀਆਂ ਤੜਾਤੜ ਬਰਸ ਰਹੀਆਂ ਹਨ

ਤੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਲੋਕ ਏਧਰ ਓਧਰ ਭੱਜਦੇ ਹੋਏ ਇੱਕ ਦੂਜੇ

'ਤੇ ਿਡੱਗ ਕੇ ਮਰ ਰਹੇ ਨੇ । ਇਸ ਅਸਰ ਦੇ ਥੱਲੇ ਮ

ਚੀਖ ਿਠਆ।

"ਮ ਸਮਝਤਾ ਹੂ,ੰ ਮ ਸਬ ਕੁਛ ਸਮਝਤਾ ਹੂ।ੰ ਮੌਤ

ਭਯਾਨਕ ਹੈ। ਮਗਰ ਜ਼ੁਲਮ ਇਸ ਸੇ ਕਹ ਖ਼ੌਫ਼ਨਾਕ

ਔਰ ਭਯਾਨਕ ਹੈ!"

ਇਹ ਕਿਹੰਦੇ ਹੋਏ ਮੈ ਇਸ ਤਰਾਂ ਮਿਹਸੂਸ ਹੋਇਆ ਿਕ

ਮ ਸਭ ਕੁਝ ਕਿਹ ਛੱਿਡਆ ਹੈ। ਤੇ ਮੇਰਾ ਸੀਨਾ

ਿਬਲਕੁਲ ਖਾਲੀ ਰਿਹ ਿਗਆ ਹੈ। ਮੇਰੇ ਉਤੇ ਇੱਕ

ਮੁਰਦਨੀ ਿਜਹੀ ਛਾਅ ਗਈ। ਆਪ ਮੁਹਾਰੇ ਹੀ ਮ ਉਸ

ਆਦਮੀ ਦੇ ਕੋਟ ਫੜ ਿਲਆ ਤੇ ਖ਼ੌਫ਼ ਨਾਲ ਕੰਬੀ

ਆਵਾਜ਼ ਿਵਚ ਿਕਹਾ,

"ਤੁਸ ਕੌਣ ਹੋ? ਤੁਸ ਕੌਣ ਹੋ?"

"ਆਹ ਕਾ ਿਵਓਪਾਰੀ

ਇੱਕ ਦੀਵਾਨਾ ਸ਼ਾਇਰ"

"ਆਹ ਕਾ ਿਵਓਪਾਰੀ! ਦੀਵਾਨਾ ਸ਼ਾਇਰ!" ਉਸ ਦੇ

ਅਲਫ਼ਾਜ਼ ਬੁੱਲਾਂ ਹੀ ਬੁੱਲਾਂ ਿਵਚ ਗੁਣਗੁਣਾਂਿਦਆ ਮ ਖੂਹ

ਦੇ ਚਬੂਤਰੇ 'ਤੇ ਬੈਠ ਿਗਆ। ਉਸ ਵਕਤ ਮੇਰੇ ਿਦਮਾਗ਼

ਿਵਚ ਇਸ ਦੀਵਾਨੇ ਸ਼ਾਇਰ ਦਾ ਗੀਤ ਗੂਜ

ੰ ਿਰਹਾ ਸੀ।

ਥੋੜੀ ਦੇਰ ਦੇ ਬਾਅਦ ਮ ਆਪਣਾ ਝੁਿਕਆ ਹੋਇਆ ਿਸਰ

ਚੁੱਿਕਆ। ਸਾਹਮਣੇ ਸਫ਼ੇਦੇ ਦੇ ਦੋ ਦਖ਼ਤ ਿਭਆਣਕ ਦਤਾਂ

ਦੀ ਤਰਾਂ ਅੰਗੜਾਈਆਂ ਲੈ ਰਹੇ ਸਨ। ਨਜ਼ਦੀਕ ਹੀ

ਚਮੇਲੀ, ਤੇ ਗੁਲਾਬ ਦੀਆਂ ਕੰਿਡਆਲੀਆਂ ਝਾੜੀਆਂ ਿਵਚ

ਹਵਾ ਹਉਕੇ ਿਖਲਾਰ ਰਹੀ ਸੀ। ਦੀਵਾਨੇ ਸ਼ਾਇਰ ਨੇ

ਖ਼ਾਮੋਸ਼ ਖੜੇ ਹੋ ਸਾਹਮਣੇ ਵਾਲੀ ਦੀਵਾਰ ਦੀ ਇੱਕ

ਿਖੜਕੀ 'ਤੇ ਿਨਗਾਹਾਂ ਜਮਾਈਆਂ ਹੋਈਆਂ ਸੀ। ਸ਼ਾਮ ਦੇ

ਸੁਰਮਈ ਧੁਦ
ੰ ਲਕੇ ਿਵਚ ਉਹ ਇੱਕ ਪਰਛਾਵਾਂ ਿਜਹਾ ਜਾਪ

ਿਰਹਾ ਸੀ। ਕੁਛ ਿਚਰ ਖ਼ਾਮੋਸ਼ ਰਿਹਣ ਦੇ ਬਾਅਦ ਉਹ

ਆਪਣੇ ਖ਼ੁਸ਼ਕ ਵਾਲਾਂ ਗਲੀਆਂ ਨਾਲ ਕੰਘੀ ਕਰਦਾ

ਹੋਇਆ ਗੁਣਗੁਣਾਇਆ।

"ਆਹ! ਯੇ ਸਬ ਖ਼ੌਫ਼ਨਾ ਹ ੀ ਤ ਹੈ! ਿਕਸੀ ਸਿਹਰਾ ਮ

ਜੰਗਲੀ ਇਨਸਾਨ ਕੇ ਪੈਰ ਕੇ ਿਨਸ਼ਾਨਾਤ ਕੀ ਤਰਹ

ਖੌਫ਼ਨਾਕ!"

"ਕੀ ਿਕਹਾ?"

ਮ ਉਨਾਂ ਸ਼ਬਦਾਂ ਸੁਣ ਨਹ ਸੀ ਸਿਕਆ ਜੋ ਉਸ ਨੇ

ਮੂੰਹ ਹੀ ਮੂੰਹ ਿਵਚ ਆਖ ਿਦੱਤੇ ਸਨ।

"ਕੁਛ ਵੀ ਨਹ ", ਇਹ ਕਿਹੰਦੇ ਹੋਏ ਉਹ ਮੇਰੇ ਕੋਲ ਆ

ਕੇ ਚਬੂਤਰੇ 'ਤੇ ਬੈਠ ਿਗਆ।

"ਪਰ ਤੁਸ ਗੁਣਗੁਣਾਅ ਰਹੇ ਸੀ"

ਇਸ 'ਤੇ ਉਸ ਨੇ ਆਪਣੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਇੱਕ ਅਜੀਬ

ਅੰਦਾਜ਼ ਿਵਚ ਿਸਕੋੜੀਆਂ। ਤੇ ਹੱਥਾਂ ਆਪਸ ਿਵਚ ਜ਼ੋਰ

ਜ਼ੋਰ ਦੀ ਮਲਦੇ ਹੋਏ ਿਕਹਾ, "ਸੀਨੇ ਮ ਕੈਦ ਹੂਏ

ਅਲਫ਼ਾਜ਼ ਬਾਹਰ ਿਨਕਲਨੇ ਕੇ ਲੀਏ ਤੜਪ ਰਹੇ ਹੋਤੇ ਹ।

ਅਪਨੇ ਆਪ ਸੇ ਬੋਲਨਾ ਉਸ ਉਲੂਹੀਅਤ ਸੇ ਗੁਫ਼ਤਗੂ

ਕਰਨਾ ਹੈ, ਜੋ ਹਮਾਰੇ ਿਦਲ ਕੀ ਪਿਹਨਾਈ ਮ ਮਸਤੂਰ

ਹੋਤੀ ਹੈ।" (ਉਸ ਇਲਾਹੀ ਇੱਕਤਾ ਦੇ ਨਾਲ ਜੋ ਸਾਡੇ

ਿਦਲ ਦੀਆਂ ਡੁੰਿਘਆਈਆਂ ਿਵਚ ਲੁਕੀ ਹੁਦ

ੰ ੀ ਹੈ-ਸੰ.)

ਫੇਰ ਨਾਲ ਹੀ ਗੁਫ਼ਤਗੂ ਦਾ ਰੁਖ਼ ਬਦਲਦੇ ਹੋਏ ਿਕਹਾ,

"ਕੀ ਤੁਸ ਇਸ ਿਖੜਕੀ ਦੇਿਖਆ ਹੈ?"

ਉਸ ਨੇ ਆਪਣੀ ਗਲੀ ਉਸ ਿਖੜਕੀ ਵੱਲ ਚੁੱਕੀ

ਿਜਸ ਉਹ ਕੁਝ ਿਛਣ ਪਿਹਲਾਂ ਿਟਕਿਟਕੀ ਬੰਨੀ ਦੇਖ

ਿਰਹਾ ਸੀ। ਮ ਓਸ ਪਾਸੇ ਦੇਿਖਆ। ਛੋਟੀ ਜਹੀ ਿਖੜਕੀ

ਸੀ ਿਜਹੜੀ ਸਾਹਮਣੇ ਦੀਵਾਰ ਦੀਆਂ ਖਸਤਾਂ ਇੱਟਾਂ ਿਵਚ

ਸੁੱਤੀ ਜਾਪਦੀ ਸੀ।

"ਓਹ ਿਖੜਕੀ ਿਜਸਦਾ ਡੰਡਾ ਹੇਠਾਂ ਲਮਕ ਿਰਹਾ ਹੈ?" ਮ

ਉਸ ਿਕਹਾ।

"ਹਾਂ ਇਹੀ, ਿਜਸਦਾ ਡੰਡਾ ਹੇਠਾਂ ਲਮਕ ਿਰਹਾ ਹੈ- ਕੀ ਤੂੰ

ਇਸ 'ਤੇ ਉਸ ਭੋਲੀ ਕੁੜੀ ਦੇ ਖੂਨ ਦੇ ਿਛੱਟੇ ਨਹ ਦੇਖਦਾ

ਿਪਆ, ਿਜਸ ਿਸਰਫ਼ ਇਸ ਲਈ ਜਾਨ ਮਾਰ ਿਦੱਤਾ

ਿਗਆ ਿਕ ਤਰਕਸ਼-ਏ-ਇਸਿਤਬਦਾਦ ਕੋ ਅਪਨੇ ਤੀਰ ਕੀ

ਕੁਵ
ੱ ਤ ਕਾ ਇਮਿਤਹਾਨ ਲੇਨਾ ਥਾ, ਮੇਰੇ ਅਜ਼ੀਜ਼! (ਜ਼ੁਲਮ

ਦੇ ਤਰਕਸ਼ ਨੇ ਆਪਣੇ ਤੀਰਾਂ ਪਰਖਣਾ ਸੀ-ਸੰ.)।

ਤੁਮਹਾਰੀ ਇਸ ਬਿਹਨ ਕਾ ਖ਼ੂਨ ਜ਼ਰੂਰ ਰੰਗ ਲਾਏਗਾ।

ਮੇਰੇ ਗੀਤ ਕੇ ਜ਼ੀਰ-ਓ-ਬਮ ਮ (ਉਤਰਾਵਾਂ ਚੜਾਵਾਂ) ਉਸ

ਕਮਿਸਨ ਰੂਹ ਕੀ ਫੜਫੜਾਹਟ ਔਰ ਉਸ ਕੀ ਿਦਲਦੋਜ਼

(ਿਦਲ ਹੱਥ ਪਾ ਦੀਆਂ) ਚੀਖ਼ ਹ। ਯੇ ਗੀਤ ਸੁਕਨ

ੂ

ਕੇ ਦਾਮਨ ਕੋ ਤਾਰ ਤਾਰ ਕਰਗੇ। ਏਕ ਹੰਗਾਮਾ ਹੋਗਾ।

ਸੁਕਨ
ੂ ਕਾ ਸੀਨਾ ਤਾਰ ਤਾਰ ਹੋ ਜਾਏਗਾ। ਮੇਰੀ

ਬੇ-ਲਗਾਮ ਆਵਾਜ਼ ਬੁਲੰਦ ਸੇ ਬੁਲੰਦਤਰ ਹੋਤੀ ਜਾਏਗੀ

ਿਫਰ ਕਯਾ ਹੋਗਾ? ਿਫਰ ਕਯਾ ਹੋਗਾ? ਯੇ ਮੁਝੇ ਮਾਲੂਮ

ਨਹ । ਆਓ, ਦੇਖੋ, ਇਸ ਸੀਨੇ ਮ ਿਕਤਨੀ ਆਗ ਸੁਲਗ

ਰਹੀ ਹੈ!"

ਇਹ ਕਿਹੰਦੇ ਹੋਏ ਉਸ ਨੇ ਮੇਰਾ ਹੱਥ ਪਕਿੜਆ। ਤੇ

ਇਸ ਕੋਟ ਦੇ ਅੰਦਰ ਿਲਜਾਅ ਕੇ ਆਪਣੇ ਸੀਨੇ 'ਤੇ

ਰੱਖ ਿਦੱਤਾ। ਉਸ ਦੇ ਹੱਥਾਂ ਦੀ ਤਰਾਂ ਉਸਦਾ ਸੀਨਾ ਵੀ

ਗ਼ੈਰ-ਮਮੂਲੀ ਤੌਰ 'ਤੇ ਗਰਮ ਸੀ। ਉਸ ਵਕਤ ਉਸ ਦੀਆਂ

ਅੱਖਾਂ ਦੇ ਡੋਰੇ ਬਹੁਤ ਉਭਰੇ ਹੋਏ ਸੀ। ਮ ਆਪਣਾ ਹੱਥ

ਹਟਾਅ ਿਲਆ। ਤੇ ਕੰਬਦੀ ਹੋਈ ਅਵਾਜ਼ ਿਵਚ ਿਕਹਾ,

"ਤੁਸ ਿਬਮਾਰ ਹੋ। ਕੀ ਮ ਤੁਹਾ ਘਰ ਛੱਡ ਆਵਾਂ?"

"ਨਹ ਮੇਰੇ ਅਜ਼ੀਜ਼, ਮ ਿਬਮਾਰ ਨਹ ਹਾਂ।" ਉਸ ਨੇ

ਜ਼ੋਰ ਦੀ ਆਪਣੇ ਿਸਰ ਿਹਲਾਇਆ। "ਇਹ ਇੰਤਕਾਮ

ਦੀ ਅੱਗ ਹੈ ਜੋ ਮੇਰੇ ਅੰਦਰ ਗਰਮ ਸਾਹ ਲੈ ਰਹੀ ਹੈ।

ਮ ਇਸ ਦਬੀ ਹੂਈ ਆਗ ਕੋ ਅਪਨੇ ਗੀਤ ਕੇ ਦਾਮਨ

ਸੇ ਹਵਾ ਦੇ ਰਹਾ ਹੂ,ੰ ਿਕ ਯੇ ਸ਼ੋਲ ਮ ਤਬਦੀਲ ਹੋ

ਜਾਏ।"

"ਇਹ ਠੀਕ ਹੈ ਪਰ ਤੁਹਾਡੀ ਤਬੀਅਤ ਸੱਚ ਮੁੱਚ

ਖਰਾਬ ਹੈ। ਤੁਹਾਡੇ ਹੱਥ ਬਹੁਤ ਗਰਮ ਹਨ। ਇਸ ਸਰਦੀ

ਿਵਚ ਤੁਹਾ ਿਜ਼ਆਦਾ ਬੁਖਾਰ ਹੋ ਜਾਣ ਦਾ ਡਰ ਹੈ।"

ਉਸ ਦੇ ਹੱਥਾਂ ਦੀ ਗ਼ੈਰ ਮਮੂਲੀ ਗਰਮੀ ਤੇ ਅੱਖਾਂ ਿਵਚ

ਭਰੇ ਹੋਏ ਸੁਰਖ ਡੋਰੇ ਸਾਫ਼ ਤੌਰ 'ਤੇ ਦੱਸ ਰਹੇ ਸਨ ਿਕ

ਉਸ ਕਾਫ਼ੀ ਬੁਖਾਰ ਹੈ।

ਉਸਨੇ ਮੇਰੇ ਕਿਹਣ ਦੀ ਕੋਈ ਪਰਵਾਹ ਨਾ ਕੀਤੀ ਤੇ

ਜੇਬਾਂ ਿਵਚ ਹੱਥ ਘੁਸੇੜ ਕੇ ਮੇਰੇ ਵੱਲ ਬੜੇ ਗ਼ੌਰ ਨਾਲ

ਦੇਖਦੇ ਹੋਏ ਿਕਹਾ,

"ਯੇ ਮੁਮਿਕਨ ਹੋ ਸਕਤਾ ਹੈ ਿਕ ਲਕੜੀ ਜਲੇ ਔਰ ਧੂਆ

ੰ ਂ

ਨਾ ਦੇ ਮੇਰੇ ਅਜ਼ੀਜ਼! ਇਨ ਆਂਖ ਨੇ ਐਸਾ ਸਮਾਂ ਦੇਖਾ

ਹੇ ਿਕ ਉਨ ਕੋ ਉਬਲ ਕਰ ਬਾਹਰ ਆਨਾ ਚਾਹੀਏ ਥਾ।

ਕਯਾ ਕਿਹ ਰਹੇ ਥੇ ਿਕ ਮ ਿਬਮਾਰ ਹੂ?ੰ ਹਾ, ਹਾ, ਹਾ,

ਬੀਮਾਰੀ। ਕਾਸ਼ ਿਕ ਸਬ ਲੋਗ ਮੇਰੀ ਤਰਹ ਬੀਮਾਰ ਹੋਤ।ੇ

ਜਾਓ, ਆਪ ਜੈਸੇ ਨਾਜ਼ੁਕ ਿਮਜ਼ਾਜ ਮੇਰੀ ਆਹ ਕੇ

ਖ਼ਰੀਦਾਰ ਨਹ ਹੋ ਸਕਤੇ।"

"ਮਗਰ…!!"

"ਮਗਰ ਵਗਰ ਕੁਛ ਨਹ ।" ਉਹ ਅਚਾਨਕ ਜੋਸ਼ ਿਵਚ

ਚੀਖਣ ਲੱਗਾ। "ਇਨਸਾਨੀਅਤ ਕੇ ਬਾਜ਼ਾਰ ਮ ਿਸਰਫ਼

ਤੁਮ ਲੋਗ ਬਾਕੀ ਰਿਹ ਗਏ ਹੋ, ਜੋ ਖੋਖਲੇ ਹ ਹ

(ਠਹਾਿਕਆਂ) ਔਰ ਫੀਕੇ ਤਬੱਸੁਮ (ਮੁਸਕਾਨਾਂ) ਕੇ

ਖ਼ਰੀਦਾਰ ਹੋ। ਏਕ ਜ਼ਮਾਨੇ ਸੇ ਤੁਮਹਾਰੇ ਮਜ਼ਲੂਮ ਭਾਈ

ਔਰ ਬਹਨ ਕੀ ਫ਼ਲਕ-ਿਸ਼ਗਾਫ਼ ਚੀਖ਼ (ਅਸਮਾਨ

ਚੀਰਦੀਆਂ) ਤੁਮਹਾਰੇ ਕਾਨ ਸੇ ਟਕਰਾਅ ਰਹੀ ਹੈ ਮਗਰ

ਤੁਮਹਾਰੀ ਖ਼ਵਾਬੀਦਾ ਸਮਾਅਤ ਮ ਇਰਿਤਆਸ਼ ਪੈਦਾ

ਨਹ ਹੂਆ। (ਸੁੱਤਉਨ ਦੇਪਣ ਿਵਚ ਜੁਆਬੀ ਹਲਚਲ)

ਆਓ ਅਪਨੀ ਰੂਹ ਕੋ ਮੇਰੀ ਆਹ ਕੀ ਆਂਚ ਦੋ। ਯੇ

ਉਨ ਹੱਸਾਸ ਬਨਾ ਦਗੀ।" ਮ ਉਸ ਦੀ ਗ਼ੁਫ਼ਤਗ਼ੂ

ਗ਼ੌਰ ਨਾਲ ਸੁਣ ਿਰਹਾ ਸੀ। ਮ ਹੈਰਾਨ ਸੀ, ਿਕ ਉਹ

ਚਾਹੁਦ
ੰ ਾ ਕੀ ਹੈ। ਤੇ ਉਸ ਦੇ ਿਖ਼ਆਲਾਤ ਇਸ ਕਦਰ

ਪਰੇਸ਼ਾਨ ਤੇ ਤੜਫ਼ਦੇ ਿਕ ਹਨ। ਬਹੁਤੀ ਤਾਂ ਇਕ

ਅਜੀਬ ਿਕਸਮ ਦੀ ਦੀਵਾਨਗੀ ਸੀ। ਉਸ ਦੀ ਉਮਰ

ਇਹੀ ਕੋਈ ਪੱਚੀ ਸਾਲਾਂ ਦੇ ਕਰੀਬ ਹੋਵੇਗੀ। ਦਾੜੀ ਦੇ

ਵਾਲ ਜੋ ਇੱਕ ਅਰਸੇ ਤ ਮੁੰਨੇ ਨਹ ਗਏ ਸੀ, ਕੁਝ ਇਸ

ਅੰਦਾਜ਼ ਿਵਚ ਉਸਦੇ ਿਚਹਰੇ 'ਤੇ ਗੇ ਹੋਏ ਸੀ ਿਕ

ਲੱਗਦਾ ਸੀ, ਿਕਸੇ ਖੁਸ਼ਕ ਰੋਟੀ 'ਤੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ

ਕੀੜੀਆਂ ਚੰਬੜੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਨੇ । ਗੱਲਾਂ ਅੰਦਰ

ਿਪਚਕੀਆਂ ਹੋਈਆਂ, ਮੱਥਾ ਬਾਹਰ ਭਿਰਆ ਹੋਇਆ।

ਨੱਕ ਨਕੀਲਾ। ਅੱਖਾਂ ਵੱਡੀਆਂ ਿਜਨਾਂ ਤ ਵਿਹਸ਼ਤ (ਡਾਢਾ

ਉਲਾਰਪੁਣਾ) ਟਪਕਦੀ ਸੀ। ਿਸਰ 'ਤੇ ਖੁਸ਼ਕ ਅਤੇ ਿਮੱਟੀ

ਘੱਟੇ ਨਾਲ ਭਰੇ ਵਾਲਾਂ ਦਾ ਇੱਕ ਗਾੜ-ਹਜੂਮ। ਵੱਡੇ ਸਾਰੇ

ਭੂਰੇ ਕੋਟ ਿਵਚ ਉਹ ਵਾਕਈ ਸ਼ਾਇਰ ਲੱਗ ਿਰਹਾ ਸੀ,

ਇੱਕ ਦੀਵਾਨਾ ਸ਼ਾਇਰ, ਿਜਵ ਿਕ ਉਸਨੇ ਆਪ ਇਸ ਨਾਂ

ਨਾਲ ਆਪਣੀ ਵਾਕਫ਼ੀ ਕਰਾਈ ਸੀ।

ਮ ਅਕਸਰ ਕਈ ਵਾਰ ਅਖਬਾਰਾਂ ਿਵਚ ਇੱਕ ਜਮਾਤ ਦਾ

ਹਾਲ ਪਿੜਆ ਸੀ। ਉਸ ਜਮਾਤ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਿਖਆਲ

ਇਸ ਦੀਵਾਨੇ ਸ਼ਾਇਰ ਦੇ ਿਖ਼ਆਲਾਂ ਨਾਲ ਬਹੁਤ ਿਮਲਦੇ

ਜੁਲਦੇ ਸਨ। ਮੈ ਲੱਗਾ ਿਕ ਸ਼ਾਇਦ ਇਹ ਵੀ ਉਸੇ

ਪਾਰਟੀ ਦਾ ਮਬਰ ਹੈ।

"ਤੁਸ ਇਨਕਲਾਬੀ ਲੱਗਦੇ ਹੋ।"

ਇਸ 'ਤੇ ਉਹ ਿਖੜਿਖੜਾਅ ਕੇ ਹੱਸ ਿਪਆ। 'ਇਹ ਤੁਸ

ਬਹੁਤ ਵੱਡੀ ਖੋਜ ਕੀਤੀ ਹੈ। ਮੀਆਂ, ਮ ਤਾਂ ਕੋਿਠਆਂ-ਛੱਤਾਂ

'ਤੇ ਚੜ ਚੜ ਕੂਕਦਾ ਹਾਂ ਮ ਇਨਕਲਾਬੀ ਹਾਂ, ਮ

ਇਨਕਲਾਬੀ ਹਾਂ, ਮੈ ਰੋਕ ਲਏ ਿਜਸ ਤ ਰੋਿਕਆ ਜਾਂਦਾ

ਹਾਂ, ਤੁਸ ਤਾਂ ਸੱਚਮੁਚ ਬਹੁਤ ਵੱਡੀ ਖੋਜ ਕੀਤੀ ਹੈ।"

ਇਹ ਕਿਹ ਕੇ ਹੱਸਦੇ ਹੋਏ ਵੀ ਉਹ ਅਚਾਨਕ ਸੰਜੀਦਾ ਹੋ

ਿਗਆ।
"ਸਕੂਲ ਦੇ ਿਕਸੇ ਸਟੁਡਟ ਦੀ ਤਰਾਂ ਇਨਕਲਾਬ ਦੇ

ਅਸਲੀ ਮਾਅਿਨਆਂ ਤ ਤੁਸ ਵੀ ਅਣਜਾਣ ਹੋ।

ਇਨਕਲਾਬੀ ਉਹ ਹੈ ਜੋ ਹਰ ਨਾਇਨਸਾਫ਼ੀ ਤੇ ਹਰ

ਗਲਤੀ ਦੇ ਤੇ ਚੀਖ਼ ਪਏ। ਇਨਕਲਾਬੀ ਉਹ ਹੈ ਜੋ

ਸਭ ਜ਼ਮੀਨਾਂ, ਸਭ ਅਸਮਾਨਾਂ, ਸਭ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਤੇ ਸਭ

ਵਕਤਾਂ ਦਾ ਇੱਕ ਮੁਜੱਸਮ ਗੀਤ ਹੋਵੇ; ਇਨਕਲਾਬੀ,

ਸਮਾਜ ਦੇ ਬੁੱਚੜਖਾਨੇ ਦੀ ਇੱਕ ਬੀਮਾਰ ਤੇ ਫਾਿਕਆਂ

ਮਾਰੀ ਭੀੜ ਨਹ , ਉਹ ਇੱਕ ਮਜ਼ਦੂਰ ਹੈ ਸਰੀਰ-ਤਕੜਾ,

ਜੋ ਆਪਣੇ ਲੋਹੇ ਦੇ ਹਥੌੜੇ ਦੀ ਇੱਕ ਮਾਰ ਨਾਲ ਹੀ

ਜੰਨਤ ਿਜਹੀ ਦੁਨੀਆ ਦੇ ਦਰਵਾਜ਼ੇ ਖੋਲ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਮੇਰੇ

ਅਜ਼ੀਜ਼! ਇਹ ਫ਼ਲਸਿਫ਼ਆਂ, ਸੁਫ਼ਿਨਆਂ ਤੇ ਨਜ਼ਰੀਇਆਂ

ਦਾ ਜ਼ਮਾਨਾ ਨਹ , ਇਨਕਲਾਬ ਇੱਕ ਠਸ ਹਕੀਕਤ ਹੈ,

ਇਹ ਇੱਥੇ ਮੌਜੂਦ ਹੈ। ਉਸ ਦੀਆਂ ਲਿਹਰਾਂ ਵਧ ਰਹੀਆਂ

ਹਨ। ਕੌਣ ਹੈ ਜੋ ਹੁਣ ਇਸ ਰੋਕ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਇਹ

ਬੰਨ ਲਾਉਣ ਨਾਲ ਨਹ ਰੁਕ ਸਕਣਗੀਆਂ!"

ਉਸ ਦਾ ਹਰ ਲਫ਼ਜ਼ ਹਥੌੜੇ ਦੀ ਉਸ ਮਾਰ ਵਰਗਾ ਸੀ

ਜੋ ਸੁਰਖ ਲੋਹੇ ਦੇ ਤੇ ਪੈ ਕੇ ਉਸ ਦੀ ਸ਼ਕਲ ਤਬਦੀਲ

ਕਰ ਿਰਹਾ ਹੋਏ। ਮ ਮਿਹਸੂਸ ਕੀਤਾ ਿਕ ਮੇਰੀ ਰੂਹ ਿਕਸੇ

ਅਣਿਦਸਦੀ ਸ਼ੈਅ ਿਸਜਦਾ ਕਰ ਰਹੀ ਹੈ।

ਸ਼ਾਮ ਦੀ ਕਾਲਖ ਹੌਲੀ ਹੌਲੀ ਵਧ ਰਹੀ ਸੀ, ਿਨੰ ਮ ਦੇ

ਦਖ਼ਤ ਕੰਬ ਰਹੇ ਸੀ, ਸ਼ਾਇਦ ਮੇਰੇ ਸੀਨੇ ਿਵਚ ਇੱਕ

ਨਵਾਂ ਜਹਾਨ ਅਬਾਦ ਹੋ ਿਰਹਾ ਸੀ। ਅਚਾਨਕ ਮੇਰੇ ਿਦਲ

ਿਵਚ ਕੁਝ ਲਫ਼ਜ਼ ਠੇ ਤੇ ਬੁੱਲਾਂ 'ਚ ਬਾਹਰ ਿਨੱਕਲ

ਗਏ।

"ਅਗਰ ਇਨਕਲਾਬ ਯਹੀ ਹੈ ਤੋ ਮ ਭੀ ਇਨਕਲਾਬੀ

ਹੂ!ੰ "

ਸ਼ਾਇਰ ਨੇ ਆਪਣਾ ਿਸਰ ਚੁੱਿਕਆ ਤੇ ਮੇਰੇ ਮੋਢੇ 'ਤੇ ਹੱਥ

ਰੱਖਿਦਆਂ ਿਕਹਾ,

"ਤਾਂ ਫੇਰ ਆਪਣੇ ਖੂਨ ਕੱਢ ਕੇ ਿਕਸੇ ਤਸ਼ਤਰੀ ਿਵਚ

ਰੱਖ ਛੱਡ, ਿਕ ਿਕ ਸਾ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦੇ ਖੇਤ ਦੇ ਲਈ

ਇਸ ਸੁਰਖ ਖਾਦ ਦੀ ਬਹੁਤ ਜ਼ਰੂਰਤ ਮਿਹਸੂਸ ਹੋਏਗੀ।

ਆਹ! ਵੋ ਵਕਤ ਿਕੰਨਾ ਖ਼ੁਸ਼-ਗਵਾਰ ਹੋਗਾ ਜਬ ਮੇਰੀ

ਆਹ ਕੀ ਜ਼ਰਦੀ ਤਬੱਸੁਮ ਕਾ ਰੰਗ ਇਖ਼ਿਤਆਰ ਕਰ

ਲੇਗੀ।"

ਇਹ ਕਿਹ ਕੇ ਉਹ ਖੂਹ ਦੀ ਮੁੰਡੇਰ ਤ ਿਠਆ ਤੇ ਮੇਰਾ

ਹੱਥ ਆਪਣੇ ਹੱਥ ਿਵਚ ਲੈ ਕੇ ਕਿਹਣ ਲੱਗਾ, "ਇਸ

ਦੁਨੀਆ ਿਵਚ ਇਹੋ ਿਜਹੇ ਲੋਕ ਮੌਜੂਦ ਹਨ ਜੋ ਆਪਣੇ

ਹਾਲ ਨਾਲ ਤਸੱਲੀ ਿਵਚ ਹਨ। ਜੇ ਤੈ ਆਪਣੀ ਰੂਹ

ਦਾ ਬਲੀਦਗੀ (ਉਿਚਆਈ) ਹਾਿਸਲ ਕਰਦੇ ਰਿਹਣਾ

ਮਨਜ਼ੂਰ ਹੈ ਤਾਂ ਐਸੇ ਲੋਕਾਂ ਤ ਹਮੇਸ਼ਾ ਦੂਰ ਰਿਹਣ ਦੀ

ਸਈ ਕਰ । ਇਨਾਂ ਦਾ ਅਿਹਸਾਸ ਪਥਰਾਅ ਿਗਆ ਹੈ।

ਮੁਸਤਕਿਬਲ ਕੇ ਜਾਂ-ਬਖ਼ਸ਼ ਮਨਾਿਜ਼ਰ ਉਨ ਕੀ ਿਨਗਾਹ

ਸੇ ਹਮੇਸ਼ਾ ਓਝਲ ਰਹਗੇ।....(ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਕੱਲ ਦੇ ਜਾਨ

ਪਾਉਣ ਵਾਲੇ ਨਜ਼ਾਰੇ ਉਨਾਂ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਤ ਹਮੇਸ਼ਾ ਲੁਕੇ

ਰਿਹਣਗੇ।) ਅੱਛਾ, ਹੁਣ ਮ ਚੱਲਦਾ ਹਾਂ।"

ਉਸ ਨੇ ਬੜੇ ਿਪਆਰ ਨਾਲ ਮੇਰਾ ਹੱਥ ਘੁਿੱ ਟਆ, ਤੇ

ਇਸ ਤ ਪਿਹਲਾਂ ਿਕ ਮ ਉਸ ਨਾਲ ਕੋਈ ਹੋਰ ਗੱਲ

ਕਰਦਾ ਉਹ ਲੰਬੇ ਕਦਮ ਭਰਦਾ ਹੋਇਆ ਝਾੜੀਆਂ ਦੇ

ਝੁਡ
ੰ ਿਵਚ ਗ਼ਾਇਬ ਹੋ ਿਗਆ।

ਬਾਗ਼ ਦੀ ਿਫ਼ਜ਼ਾ 'ਤੇ ਖ਼ਾਮੋਸ਼ੀ ਤਾਰੀ ਸੀ। ਮ ਿਸਰ ਝੁਕਾਈ

ਰੱਬ ਜਾਣੇ ਿਕੰਨਾ ਿਚਰ ਆਪਣੇ ਿਖ਼ਆਲਾਂ ਿਵਚ ਡੁੱਬਾ

ਿਰਹਾ ਿਕ ਅਚਾਨਕ ਉਸ ਸ਼ਾਇਰ ਦੀ ਅਵਾਜ਼ ਰਾਤ ਦੀ

ਰਾਣੀ ਦੀ ਿਦਲ-ਨਵਾਜ਼ ਖ਼ੁਸ਼ਬੋਅ ਿਵਚ ਘੁਲੀ ਹੋਈ ਮੇਰੇ

ਕੰਨਾਂ ਤੱਕ ਪਹੁਚ

ੰ ੀ। ਉਹ ਬਾਗ਼ ਦੀ ਦੂਸਰੀ ਨੁੱਕਰੇ ਗਾ

ਿਰਹਾ ਸੀ।

"ਜ਼ਮੀਨ ਿਸਤਾਰ ਕੀ ਤਰਫ਼ ਲਲਚਾਈ

ਹੂ ਨਜ਼ਰ ਸੇ ਦੇਖ ਰਹੀ ਹੈ।

ਉਠ ਔਰ ਉਨ ਨਗੀਨ ਕੋ

ਇਸ ਕੇ ਨੰ ਗੇ ਸੀਨੇ ਪਰ ਜੜ ਦੋ।

ਢਾਓ, ਖੋਦ,ੋ ਬੇਰਕ

ੋ , ਪਥਰਾਵ।
ਮ ਆਹ ਕਾ ਿਵਓਪਾਰੀ ਹੂ।ੰ

ਨਈ ਦੁਨੀਆ ਬਨਾਨੇ ਵਾਲੋ!

ਿਕਆ ਤੁਮਹਾਰੇ ਬਾਜ਼ੂ ਮ ਕੁਵ

ੱ ਤ ਨਹ ਹੈ।

ਲਹੂ ਕੀ ਸ਼ਾਇਰੀ ਮੇਰਾ ਕਾਮ ਹੈ।"

ਗੀਤ ਖਤਮ ਹੋਣ 'ਤੇ ਮ ਬਾਗ਼ ਿਵਚ ਿਕੰਨਾ ਿਚਰ ਬੈਠਾ

ਿਰਹਾ, ਇਹ ਮੈ ਿਬਲਕੁਲ ਯਾਦ ਨਹ । ਅੱਬਾ ਕਿਹੰਦੇ

ਹਨ ਿਕ ਮ ਓਸ ਿਦਨ ਘਰ ਬਹੁਤ ਦੇਰ ਨਾਲ ਆਇਆ

ਸੀ।

(ਇਹ ਕਹਾਣੀ ਮੰਟੋ ਨੇ 1931 ਿਵਚ ਿਲਖੀ ਜਦ ਉਹ

19 ਸਾਲ ਦੇ ਸਨ, ਭਗਤ ਿਸੰਘ ਤੇ ਸਾਥੀਆਂ ਦੀ ਫਾਂਸੀ

ਤ ਬਾਅਦ, ਪਰ 1936 ਤ ਬਾਅਦ ਛਪੀ ਿਕਤਾਬ ਿਵਚ

ਹੀ ਜਾ ਕੇ ਛਾਪੀ (ਗੋਰਕੀ ਦੀ ਮੌਤ ਬਾਅਦ)।

ਜਿਲਆਂਵਾਲਾ ਤ ਬਾਅਦ ਗਰਮ ਲਿਹਰ ਨੇ ਜ਼ੋਰ

ਪਕਿੜਆ ਤੇ ਹਦ ਿਵਚ ਆਉਣੀ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਈ। ਹਰ

ਨੌ ਜਵਾਨ ਅੱਗੇ ਸੁਆਲ ਪਾ ਦੀ। 1919 ਿਵਚ ਰੋਲਟ

ਐਕਟ ਦੀ ਤਾਨਾਸ਼ਾਹੀ ਬਾਰੇ ਜਨ-ਰੋਸ ਦਾ ਹੁਕਮ ਵੀ

ਸ਼ਾਇਦ ਗਾਂਧੀ ਨੇ ਨਹ ਸੀ ਿਦੱਤਾ।-ਸੰ)

(ਅਨੁਵਾਦ: ਪੂਨਮ ਿਸੰਘ; ਮੁਨੀਰ ਹੋਿਸ਼ਆਰਪੁਰੀਆ,

ਲਾਹੌਰ)

('ਪੀਤਲੜੀ' ਤ ਧੰਨਵਾਦ ਸਿਹਤ)

ਿਨੱਕੀਆਂ-ਿਨੱਕੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਵਾਲੀ ਨਰਿਗਸ ਸਆਦਤ

ਹਸਨ ਮੰਟੋ

ਕੁਝ ਿਚਰ ਹੋਇਆ, ਨਵਾਬ ਛਤਾਰੀ ਦੀ ਧੀ ਤਸਨਾਮ

(ਸੀਮਤੀ ਤਸਨੀਮ ਸਲੀਮ) ਨੇ ਮੈ ਇਕ ਖਤ ਿਲਿਖਆ

ਸੀ, "ਆਪਣੇ ਭਣਵੱਈਏ ਦੇ ਬਾਰੇ ਤੁਹਾਡਾ ਕੀ ਿਵਚਾਰ ਏ?

ਤੁਹਾਡੇ ਕੋਲ ਆ ਦੇ ਹੋਏ ਉਹ ਜੋ ਅੰਦਾਜ਼ਾ ਲਾ ਕੇ ਆਏ

ਨੇ , ਮੈ ਡਰ ਏ ਿਕਧਰੇ ਮ ਖੁਸ਼ੀ ਨਾਲ ਮਰ ਈ ਨਾ

ਜਾਵਾਂ! ਤੁਹਾ ਦੱਸ ਿਦਆਂ ਿਕ ਇਹ ਸੱਜਣ ਮੈ ਤੁਹਾਡਾ

ਨਾਂ ਲੈ ਕੇ ਛੇੜਦੇ ਹੁਦ

ੰ ੇ ਸਨ...ਉਨਾਂ ਨਰਿਗਸ ਦਾ ਿਜ਼ਕਰ

ਜਾਣ ਬੁਝ ਕੇ ਗੋਲ ਕਰਕੇ ਬਾਕੀ ਸਭ ਕੁਝ ਤਫਸੀਲ

ਨਾਲ ਦੱਸ ਿਦੱਤਾ...।"

ਜਦ ਸਲੀਮ ਮੇਰੇ ਕੋਲ ਆਇਆ ਤਾਂ ਮ ਬੜਾ ਮਸ਼ਰੂਫ

ਸੀ। ਉਸ ਨਾਲ ਮੇਰੀ ਉਹਦੀ ਖਾਤਰਦਾਰੀ ਜ਼ਰੂਰੀ ਸੀ।

ਘਰ ਿਵਚ ਜੋ ਕੁਝ ਹੈ ਸੀ ਉਹਦੇ ਅੱਗੇ ਅਤੇ ਉਹਦੇ

ਸਾਥੀਆਂ ਅੱਗੇ ਪਰੋਸ ਿਦੱਤਾ। ਿਫ਼ਲਮਾਂ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਹੋਏ

ਬੰਦੇ ਕੋਲ ਤੋਹਫ਼ੇ ਦੀ ਇਕ ਚੀਜ਼ 'ਸ਼ੂਿਟੰਗ' ਹੁਦ

ੰ ੀ ਏ।

ਇਸ ਲਈ ਉਨਾਂ ਸੀ ਸਾ ਡ ਸਟੂਿਡਓ ਿਵਚ 'ਫੂਲ'

ਿਫ਼ਲਮ ਦੀ ਸ਼ੂਿਟੰਗ ਵਖਾ ਿਦੱਤੀ। ਸਲੀਮ ਅਤੇ ਉਹਦੇ

ਸਾਥੀਆਂ ਖੁਸ਼ ਹੋ ਜਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਸੀ।

ਸਲੀਮ ਨੇ ਗੱਲਾਂ ਗੱਲਾਂ 'ਚ ਮੈ ਪੁਿੱ ਛਆ, "ਿਕ ਜੀ,

ਅੱਜ ਕੱਲ ਨਰਿਗਸ ਿਕੱਥੇ ਹੁਦ
ੰ ੀ ਏ?" ਮ ਮਖ਼ੌਲ ਨਾਲ

ਿਕਹਾ, "ਆਪਣੀ ਮਾਂ ਕੋਲ।"

ਮੇਰਾ ਮਖ਼ੌਲ ਤਾਂ ਹਵਾ ਿਵਚ ਡ ਿਗਆ। ਜਦ ਮੇਰੇ

ਮਿਹਮਾਨਾਂ 'ਚ ਇਕ ਨੇ ਨਵਾਬੀ ਅੰਦਾਜ਼ 'ਚ ਿਕਹਾ,

'ਜੱਦਨ ਬਾਈ ਕੋਲ?"

"ਜੀ ਹਾਂ।"

ਸਲੀਮ ਨੇ ਪੁਿੱ ਛਆ, "ਕੀ ਉਸ ਨਾਲ ਮੁਲਾਕਾਤ ਹੋ ਸਕਦੀ

ਏ? ਮੇਰੇ ਇਹ ਦੋਸਤ ਉਹ ਵੇਖਣ ਦੇ ਬੜੇ ਚਾਹਵਾਨ

ਨੇ ...ਕੀ ਤੁਸ ਉਸ ਜਾਣਦੇ ਹੋ?"

ਮ ਿਕਹਾ, "ਜਾਣਦਾ ਹਾਂ...ਪਰ ਬਹੁਤ ਥੋੜਾ ਿਜਹਾ।" ਇਕ

ਜਣੇ ਨੇ ਬੜੇ ਹੋਛੇ ਅੰਦਾਜ਼ 'ਚ ਿਕਹਾ, "ਿਕ ?"

"ਇਸ ਲਈ ਿਕ ਸਾ ਦੋਹਾਂ ਹੁਣ ਤੱਕ ਿਕਸੇ ਿਫ਼ਲਮ

'ਚ ਇਕੱਿਠਆਂ ਕੰਮ ਕਰਨ ਦਾ ਮੌਕਾ ਨਹ ਿਮਿਲਆ।"

ਇਹ ਸੁਣ ਕੇ ਸਲੀਮ ਨੇ ਿਕਹਾ, "ਅਸ ਤੁਹਾ ਤਕਲੀਫ਼

ਨਹ ਦੇਣਾ ਚਾਹੁਦ
ੰ ।ੇ "
ਮ ਆਪ ਨਰਿਗਸ ਦੇ ਘਰ ਜਾਣਾ ਚਾਹੁਦ
ੰ ਾ ਸੀ, ਪਰ

ਇਕੱਿਲਆਂ ਜਾਣਾ ਮੈ ਪਸੰਦ ਨਹ ਸੀ। ਹੁਣ ਸਾਥ

ਿਮਿਲਆ ਸੀ। ਇਸ ਲਈ ਮ ਸਲੀਮ ਿਕਹਾ,

"ਤਕਲੀਫ ਦੀ ਕੋਈ ਗੱਲ ਨਹ । ਚੱਲਦੇ ਆਂ। ਹੋ ਸਕਦਾ

ਏ ਮੁਲਾਕਾਤ ਹੋ ਜਾਏ।" ਮ ਨਰਿਗਸ ਿਕ ਿਮਲਣਾ

ਚਾਹੁਦ
ੰ ਾ ਸੀ? ਇਸ ਦਾ ਜਵਾਬ ਦੇਣ ਤ ਪਿਹਲਾਂ ਮ

ਤੁਹਾ ਇਕ ਿਦਲਚਸਪ ਿਕੱਸਾ ਸੁਣਾ ਿਦਆਂ।

ਮ ਿਫ਼ਲਮਸਤਾਨ ਸਟੂਡੀਓ 'ਚ ਨੌ ਕਰੀ ਕਰਦਾ ਸੀ।

ਸਵੇਰੇ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ਅਤੇ ਸ਼ਾਮ ਅੱਠ ਵਜੇ ਘਰ ਵਾਪਸ

ਆ ਦਾ ਸੀ। ਇਕ ਿਦਨ ਮ ਅਚਾਨਕ ਦੁਪਿਹਰ ਵੇਲੇ

ਘਰ ਆ ਿਗਆ। ਅੰਦਰ ਵਿੜਆ ਤਾਂ ਡਰੈਿਸੰਗ ਟੇਬਲ

ਦੇ ਕੋਲ ਖਲੋਤੀਆਂ ਮੇਰੀਆਂ ਦੋ ਸਾਲੀਆਂ ਦੇਖਣ ਤਾਂ

ਆਪਣੇ ਵਾਲ ਵਾਹ ਰਹੀਆਂ ਸਨ, ਪਰ ਉਹ ਘਬਰਾਈਆਂ

ਹੋਈਆਂ ਸਨ। ਆਪਣੀ ਘਬਰਾਹਟ ਲੁਕੋਣ ਲਈ

ਿਬਨਾ ਮਤਲਬ ਦੁਪਟ

ੱ ਾ ਿਸਰ 'ਤੇ ਲੈਣ ਦਾ ਯਤਨ ਪਈਆਂ
ਕਰਦੀਆਂ ਸਨ।

ਮ ਸੋਫੇ 'ਤੇ ਬਿਹ ਿਗਆ। ਦੋਹਾਂ ਭੈਣਾਂ ਨੇ ਇਕ ਦੂਜੇ ਵਲ

ਕਸੂਰਵਾਰ ਨਜ਼ਰਾਂ ਨਾਲ ਵੇਖ ਕੇ ਹੌਲੀ ਹੌਲੀ

ਘੁਸਰ-ਮੁਸਰ ਕੀਤੀ। ਿਫਰ ਦੋਹਾਂ ਨੇ ਿਕਹਾ, "ਭਾਈ ਜਾਨ

ਸਲਾਮ।"

ਮ ਿਧਆਨ ਨਾਲ ਉਨਾਂ ਵਲ ਵੇਿਖਆ, "ਕੀ ਗੱਲ ਏ?"

ਦੋਵ ਹੱਸ ਪਈਆਂ 'ਤੇ ਦੂਜੇ ਕਮਰੇ ਿਵਚ ਟੁਰ ਗਈਆਂ।

ਮ ਸੋਿਚਆ, ਿਕਸੇ ਸਹੇਲੀ ਬੁਲਾਇਆ ਏ ਤੇ ਉਹ

ਆਉਣ ਵਾਲੀ ਏ। ਮ ਅਚਾਨਕ ਛੇਤੀ ਆ ਿਗਆ ਹਾਂ।

ਇਸ ਲਈ ਉਨਾਂ ਦੇ ਪੋਗਰਾਮ ਿਵਚ ਿਵਘਨ ਪੈ ਿਗਆ

ਏ। ਦੂਜੇ ਕਮਰੇ 'ਚ ਿਤੰਨ ਭੈਣਾਂ 'ਚ ਘੁਸਰ-ਮੁਸਰ ਹੁਦ

ੰ ੀ

ਰਹੀ ਸੀ ਅਤੇ ਹਲਕੇ ਹਲਕੇ ਹਾਸੇ ਦੀਆਂ ਆਵਾਜ਼ਾਂ ਵੀ

ਆ ਦੀਆਂ ਰਹੀਆਂ। ਿਫਰ ਮੇਰੀ ਪਤਨੀ ਆਪਣੀਆਂ

ਭੈਣਾਂ ਸੰਬੋਧਨ ਕਰਕੇ ਪਰ ਮੈ ਸੁਣਾਉਣ ਲਈ ਇਹ

ਕਿਹੰਦੀ ਹੋਈ ਬਾਹਰ ਿਨਕਲੀ, "ਮੈ ਕੀ ਕਿਹੰਦੀਆਂ ਹੋ,

ਆਪ ਆ ਕੇ ਕਹੋ ਨਾ ਉਨਾਂ । ਸਆਦਤ ਸਾਿਹਬ,

ਅੱਜ ਬੜੀ ਛੇਤੀ ਆ ਗਏ?"

ਮ ਦੱਿਸਆ ਿਕ ਸਟੂਡੀਉ ਿਵਚ ਕੋਈ ਕੰਮ ਨਹ ਸੀ,

ਇਸ ਲਈ ਛੇਤੀ ਆ ਿਗਆ ਹਾਂ। ਿਫਰ ਮ ਆਪਣੀ

ਪਤਨੀ ਪੁਿੱ ਛਆ, "ਮੇਰੀਆਂ ਸਾਲੀਆਂ ਕੀ ਪੁਛ

ੱ ਣਾ

ਚਾਹੁਦ
ੰ ੀਆਂ ਨੇ ?"

"ਇਹ ਕਿਹਣਾ ਚਾਹੁਦ

ੰ ੀਆਂ ਨੇ ਿਕ ਨਰਿਗਸ ਆ ਰਹੀ

ਏ।"

"ਤਾਂ ਕੀ ਹੋਇਆ,ਆਵੇ! ਕੀ ਉਹ ਪਿਹਲਾਂ ਕਦੀ ਨਹ

ਆਈ?

ਮ ਸਮਿਝਆ ਿਕ ਉਹ ਉਸ ਪਾਰਸੀ ਕੁੜੀ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰ

ਰਹੀ ਏ, ਿਜਸ ਦੀ ਮਾਂ ਨੇ ਇਕ ਮੁਸਲਮਾਨ ਨਾਲ

ਿਵਆਹ ਕਰ ਿਲਆ ਸੀ ਅਤੇ ਸਾਡੇ ਗਵਾਂਢ 'ਚ ਰਿਹੰਦੀ

ਸੀ। ਪਰ ਮੇਰੀ ਪਤਨੀ ਨੇ ਿਕਹਾ, "ਹਾਏ! ਉਹ ਪਿਹਲਾਂ

ਕਦ ਸਾਡੇ ਘਰ ਆਈ ਏ।"

"ਤਾਂ ਕੀ ਉਹ ਕੋਈ ਹੋਰ ਨਰਿਗਸ ਏ?"

"ਮ ਐਕਟਰਸ ਨਰਿਗਸ ਦੀ ਗੱਲ ਪਈ ਕਰਦੀ ਹਾਂ।"

ਮ ਹੈਰਾਨੀ ਨਾਲ ਪੁਿੱ ਛਆ, "ਉਹ ਏਥੇ ਕੀ ਕਰਨ ਆ

ਰਹੀ ਏ?"

ਮੇਰੀ ਪਤਨੀ ਨੇ ਮੈ ਸਾਰੀ ਗੱਲ ਦੱਸੀ। ਘਰ 'ਚ

ਟੈਲੀਫੋਨ ਸੀ। ਿਤੰਨੇ ਭੈਣਾਂ ਉਹਦੀ ਖੁੱਲਿਦਲੀ ਨਾਲ ਵਰਤ

ਕਰਦੀਆਂ ਸਨ। ਜਦ ਆਪਣੀਆਂ ਸਹੇਲੀਆਂ ਨਾਲ ਗੱਲਾਂ

ਕਰਦੀਆਂ ਥੱਕ ਜਾਂਦੀਆਂ ਤਾਂ ਿਕਸੇ ਐਕਟਰਸ ਦਾ ਨੰ ਬਰ

ਘੁਮ
ੰ ਾ ਿਦੰਦੀਆਂ। ਉਹ ਿਮਲ ਜਾਂਦੀ ਤਾਂ ਉਹਦੇ ਨਾਲ

ਊਟਪਟਾਂਗ ਗੱਲਬਾਤ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਜਾਂਦੀ-ਅਸ ਤੁਹਾਡੀਆਂ

ਬਹੁਤ ਫੈਨ ਹਾਂ। ਅੱਜ ਈ ਿਦੱਲੀ ਤ ਆਈਆਂ ਹਾਂ। ਬੜੀ

ਮੁਸ਼ਕਲ ਨਾਲ ਤੁਹਾਡਾ ਨੰ ਬਰ ਿਮਿਲਆ ਏ। ਤੁਹਾ

ਿਮਲਣ ਲਈ ਤੜਫ਼ ਰਹੀਆਂ ਹਾਂ। ਅਸ ਜ਼ਰੂਰ ਹਾਜ਼ਰ

ਹੁਦ
ੰ ੀਆਂ, ਪਰ ਪਰਦੇ ਦੀ ਪਾਬੰਦੀ ਏ-ਤੁਸ ਬਹੁਤ ਹੀ
ਖੂਬਸੂਰਤ ਹੋ। ਤੁਹਾਡਾ ਮੁਖੜਾ ਚੰਨ ਵਰਗਾ ਏ। ਤੁਹਾਡਾ

ਗਲਾ ਬਹੁਤ ਹੀ ਸੁਰੀਲਾ ਏ।

ਆਮ ਤੌਰ 'ਤੇ ਮਸ਼ਹੂਰ ਿਫਲਮ ਐਕਟਰਸਾਂ ਦੇ ਟੈਲੀਫੋਨ

ਨੰ ਬਰ ਡਾਇਰੈਕਟਰੀ ਿਵਚ ਦਰਜ ਨਹ ਹੁਦ

ੰ ।ੇ ਉਹ ਆਪ

ਈ ਨਹ ਦਰਜ ਕਰਵਾ ਦੀਆਂ ਤਾਂ ਜੋ ਉਨਾਂ ਦੇ ਪਸ਼ੰਸਕ

ਐਵ ਤੰਗ ਨਾ ਕਰਨ। ਪਰ ਇਨਾਂ ਿਤੰਨਾਂ ਭੈਣਾਂ ਨੇ ਮੇਰੇ

ਦੋਸਤ ਆਗਾ ਖ਼ਲਸ਼ ਕਾਸ਼ਮੀਰੀ ਰਾਹ ਲਗਭਗ ਉਨਾਂ

ਸਾਰੀਆਂ ਐਕਟਰਸਾਂ ਦੇ ਫੋਨ ਨੰ ਬਰ ਪਤਾ ਕਰ ਲਏ ਸਨ,

ਿਜਹੜੇ ਉਨਾਂ ਡਾਇਰੈਕਟਰੀ ਿਵਚ ਨਹ ਸਨ ਿਮਲੇ।

ਇਸ ਟੈਲੀਫੋਨ ਦੇ ਸ਼ੁਗਲ ਦੌਰਾਨ ਜਦ ਉਨਾਂ ਨੇ

ਨਰਿਗਸ ਫੋਨ 'ਤੇ ਬੁਲਾਇਆ ਅਤੇ ਉਸ ਨਾਲ

ਗੱਲਬਾਤ ਕੀਤੀ ਤਾਂ ਬਹੁਤ ਚੰਗੀ ਲੱਗੀ। ਇਸ ਗੱਲਬਾਤ

ਿਵਚ ਉਨਾਂ ਆਪਣੀ ਉਮਰ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਸੁਣਾਈ

ਿਦੱਤੀ। ਇਸ ਤਰਾਂ ਇਕ ਦੋ ਵਾਰੀ ਗੱਲਾਂਬਾਤਾਂ ਕਰਨ

ਨਾਲ ਇਹ ਨਰਿਗਸ ਨਾਲ ਬੇਿਝੱਜਕ ਿਜਹੀਆਂ ਹੋ

ਗਈਆਂ, ਪਰ ਆਪਣੀ ਅਸਲੀਅਤ ਛੁਪਾਈ ਰੱਖੀ। ਇਕ

ਕਿਹੰਦੀ ਮ ਅਫਰੀਕਾ ਦੀ ਰਿਹਣ ਵਾਲੀ ਹਾਂ। ਉਹੀ ਦੂਜੀ

ਵੇਰ ਦੱਸਦੀ ਿਕ ਲਖਨਊ ਤ ਆਪਣੀ ਮਾਸੀ ਕੋਲ ਆਈ

ਹਾਂ। ਦੂਜੀ ਇਹ ਜ਼ਾਹਰ ਕਰਦੀ ਿਕ ਉਹ ਰਾਵਲਿਪੰਡੀ

ਦੀ ਰਿਹਣ ਵਾਲੀ ਏ ਅਤੇ ਬੰਬਈ ਕੇਵਲ ਇਸ ਲਈ

ਆਈ ਏ ਿਕ ਉਹਨੇ ਨਰਿਗਸ ਇਕ ਵਾਰੀ ਵੇਖਣਾ

ਏ। ਤੀਸਰੀ ਮੇਰੀ ਪਤਨੀ ਕਦੀ ਗੁਜਰਾਤਨ ਬਣ ਜਾਂਦੀ

ਅਤੇ ਕਦੀ ਪਾਰਸਨ।

ਟੈਲੀਫੋਨ 'ਤੇ ਨਰਿਗਸ ਨੇ ਕਈ ਵਾਰੀ ਗੁਸ

ੱ ੇ ਨਾਲ

ਪੁਿੱ ਛਆ ਿਕ ਅਸਲ 'ਚ ਤੁਸ ਹੋ ਕੌਣ! ਆਪਣਾ ਨਾਂ ਪਤਾ

ਿਕ ਛੁਪਾ ਦੀਆਂ ਹੋ। ਸਾਫ਼-ਸਾਫ਼ ਿਕ ਨਹ

ਦੱਸਦੀਆਂ। ਰੋਜ਼ ਿਦਹਾੜੀ ਦੀ ਇਹ ਟਨਟਨ ਖਤਮ ਹੋਵੇ।

ਜ਼ਾਿਹਰ ਏ ਿਕ ਨਰਿਗਸ ਉਨਾਂ ਤ ਪਭਾਵਤ ਸੀ। ਉਹ

ਆਪਣੇ ਅਨੇ ਕ ਪਸ਼ੰਸਕਾਂ ਦੇ ਫੋਨ ਆ ਦੇ ਹੋਣਗੇ, ਪਰ

ਇਹ ਿਤੰਨ ਕੁੜੀਆਂ ਹੋਰਾਂ ਨਾਲ ਵੱਖਰੀਆਂ ਸਨ। ਇਸ

ਲਈ ਉਹ ਇਨਾਂ ਦੀ ਅਸਲੀਅਤ ਜਾਨਣ ਅਤੇ ਿਮਲਣ

ਲਈ ਬੜੀ ਬੇਚੈਨ ਸੀ। ਜਦ ਵੀ ਉਸ ਪਤਾ ਲੱਗਦਾ

ਿਕ ਇਨਾਂ ਭੇਤ ਭਰੀਆਂ ਕੁੜੀਆਂ ਨੇ ਉਹ ਫੋਨ 'ਤੇ

ਬੁਲਾਇਆ ਏ ਤਾਂ ਉਹ ਸੌ ਕੰਮ ਛੱਡ ਕੇ ਆ ਜਾਂਦੀ ਅਤੇ

ਬੜਾ ਿਚਰ ਟੈਲੀਫੋਨ ਚੰਬੜੀ ਰਿਹੰਦੀ। ਅਖੀਰ

ਨਰਿਗਸ ਦੇ ਘੜੀ ਮੁੜੀ ਕਿਹਣ 'ਤੇ ਇਕ ਿਦਨ ਇਹ

ਿਨਰਣਾ ਹੋ ਿਗਆ ਿਕ ਉਨਾਂ ਦੀ ਮੁਲਾਕਾਤ ਹੋਵੇਗੀ।

ਮੇਰੀ ਪਤਨੀ ਨੇ ਆਪਣੇ ਘਰ ਦਾ ਪਤਾ ਚੰਗੀ ਤਰਾਂ

ਸਮਝਾ ਿਦੱਤਾ ਅਤੇ ਿਕਹਾ ਜੇਕਰ ਿਫਰ ਵੀ ਮਕਾਨ ਲੱਭਣ

'ਚ ਮੁਸ਼ਕਲ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਬਾਈਖਲਾ ਦੇ ਪੁਲ ਕੋਲ ਿਕਸੇ

ਹੋਟਲ 'ਤ ਫੋਨ ਕਰ ਦੇਣਾ, ਅਸ ਉਥੇ ਪਹੁਚ

ੰ

ਜਾਵਾਂਗੀਆਂ।

ਜਦ ਮ ਘਰ 'ਚ ਵਿੜਆ ਸੀ ਬਾਈਖਲਾ ਪੁਲ ਦੇ ਇਕ

ਸਟੂਡੀਉ ਤ ਨਰਿਗਸ ਨੇ ਫੋਨ ਕੀਤਾ ਸੀ ਿਕ ਉਹ

ਪਹੁਚ
ੰ ਚੁੱਕੀ ਏ, ਪਰੰਤੂ ਮਕਾਨ ਨਹ ਿਪਆ ਲੱਭਦਾ।
ਇਸ ਲਈ ਸਾਰੀਆਂ ਕਾਹਲੀ ਕਾਹਲੀ ਿਤਆਰ ਹੋ

ਰਹੀਆਂ ਸਨ ਿਕ ਅਚਾਨਕ ਆਈ ਮੁਸੀਬਤ ਵਾਂਗ ਮ

ਪਹੁਚ
ੰ ਿਗਆ।

ਿਨੱਕੀਆਂ ਦੋਹਾਂ ਦਾ ਿਵਚਾਰ ਸੀ ਿਕ ਮ ਨਾਰਾਜ਼ ਹੋਵਾਂਗਾ।

ਵੱਡੀ, ਮਤਲਬ ਮੇਰੀ ਪਤਨੀ, ਿਸਰਫ਼ ਘਬਰਾਈ ਹੋਈ ਸੀ

ਿਕ ਇਹ ਸਭ ਕੀ ਹੋ ਿਗਆ-ਮ ਨਾਰਾਜ਼ ਹੋਣ ਦੀ ਕੋਿਸ਼ਸ਼

ਕੀਤੀ, ਪਰ ਨਾਰਾਜ਼ ਹੋਣ ਵਾਸਤੇ ਮੈ ਕੋਈ ਕਾਰਨ ਨਾ

ਲੱਭਾ। ਸਾਰੀ ਘਟਨਾ ਕਾਫੀ ਿਦਲਚਸਪ ਅਤੇ ਚੋਖੀ

ਮਾਸੂਮ ਸੀ। ਜੇਕਰ ਇਹ ਹਰਕਤ ਕੇਵਲ ਮੇਰੀ ਪਤਨੀ ਨੇ

ਕੀਤੀ ਹੁਦ
ੰ ੀ ਤਾਂ ਇਹ ਿਬਲਕੁਲ ਵੱਖਰੀ ਗੱਲ ਹੋਣੀ ਸੀ।

ਇਕ ਸਾਲੀ ਅੱਧੀ ਘਰ ਵਾਲੀ ਹੁਦ

ੰ ੀ ਏ ਅਤੇ ਇਥੇ ਤਾਂ

ਦੋ ਸਾਲੀਆਂ ਸਨ। ਪੂਰਾ ਘਰ ਈ ਉਨਾਂ ਦਾ ਸੀ। ਜਦ

ਮ ਿਠਆ ਤਾਂ ਦੂਜੇ ਕਮਰੇ 'ਚ ਖੁਸ਼ ਹੋਣ 'ਤੇ ਤਾੜੀਆਂ

ਮਾਰਨ ਦੀਆਂ ਆਵਾਜ਼ਾਂ ਆਈਆਂ।

ਬਾਈਖਲਾ ਦੇ ਚੌਕ ਿਵਚ ਜੱਦਨ ਬਾਈ ਦੀ ਵੱਡੀ ਕਾਰ

ਖਲੋਤੀ ਸੀ। ਮ ਸਲਾਮ ਕੀਤਾ ਤਾਂ ਉਸ ਨੇ ਆਪਣੀ

ਆਦਤ ਅਨੁਸਾਰ ਬੜੀ ਚੀ ਆਵਾਜ਼ 'ਚ ਜਵਾਬ ਿਦੱਤਾ

ਅਤੇ ਪੁਿੱ ਛਆ, "ਮੰਟੋ ਕੀ ਹਾਲ ਏ?"

ਮ ਿਕਹਾ, "ਰੱਬ ਦਾ ਸ਼ੁਕਰ ਏ-ਤੁਸ ਏਥੇ ਕੀ ਪਏ ਕਰਦੇ

ਹੋ?"

ਜੱਦਨ ਬਾਈ ਨੇ ਿਪਛਲੀ ਸੀਟ 'ਤੇ ਬੈਠੀ ਨਰਿਗਸ ਵਲ

ਵੇਿਖਆ, "ਕੁਝ ਨਹ । ਬੇਬੀ ਨੇ ਆਪਣੀਆਂ ਸਹੇਲੀਆਂ

ਿਮਲਣਾ ਸੀ, ਪਰ ਉਨਾਂ ਦਾ ਘਰ ਈ ਨਹ ਿਮਲਦਾ

ਿਪਆ।"

ਮ ਮੁਸਕਰਾ ਕੇ ਿਕਹਾ, "ਚਲੋ, ਮ ਤੁਹਾ ਲੈ ਚਲਦਾ ਹਾਂ।"

ਨਰਿਗਸ ਇਹ ਸੁਣ ਕੇ ਬਾਰੀ ਦੇ ਕੋਲ ਆ ਗਈ,

"ਤੁਹਾ ਉਨਾਂ ਦੇ ਘਰ ਦਾ ਪਤਾ ਏ?"

ਮ ਹੱਸ ਕੇ ਿਕਹਾ, "ਿਕ ਨਹ -ਆਪਣਾ ਘਰ ਕੌਣ ਭੁਲ

ਸਕਦਾ ਏ?"

ਜੱਦਨ ਬਾਈ ਦੇ ਗਲੇ 'ਚ ਅਜੀਬ ਿਜਹੀ ਆਵਾਜ਼

ਿਨਕਲੀ। ਉਹਨੇ ਪਾਨ ਦੇ ਬੀੜੇ ਮੂੰਹ ਿਵਚ ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ

ਕਰਿਦਆਂ ਿਕਹਾ, "ਇਹ ਤੂੰ ਕੀ ਅਫ਼ਸਾਨਾ ਿਨਗਾਰੀ ਕਰ

ਿਰਹਾ ?"

ਮ ਦਰਵਾਜ਼ਾ ਖੋਲ ਕੇ ਜੱਦਨ ਬਾਈ ਦੇ ਕੋਲ ਬਿਹ ਿਗਆ,

"ਇਹ ਅਫਸਾਨਾ ਿਨਗਾਰੀ ਮੇਰੀ ਨਹ , ਮੇਰੀ ਪਤਨੀ ਅਤੇ

ਉਸ ਦੀਆਂ ਭੈਣਾਂ ਦੀ ਏ।" ਇਸ ਤ ਮਗਰ ਮ ਸਾਰੀ

ਵਾਰਤਾ ਸੰਖੇਪ 'ਚ ਦੱਸ ਿਦੱਤੀ। ਨਰਿਗਸ ਬੜੀ

ਿਦਲਚਸਪੀ ਨਾਲ ਸੁਣਦੀ ਰਹੀ। ਜੱਦਨ ਬਾਈ ਬੜੀ

ਤਕਲੀਫ ਹੋਈ। "ਹਾਏ ਰੱਬਾ!...ਇਹ ਿਕਸ ਤਰਾਂ ਦੀਆਂ

ਕੁੜੀਆਂ ਨੇ । ਪਿਹਲੇ ਿਦਨ ਈ ਦਸ ਿਦੰਦੀਆਂ ਿਕ ਅਸ

ਮੰਟੋ ਦੇ ਘਰ ਤ ਬੋਲ ਰਹੀਆਂ ਹਾਂ...ਰੱਬ ਦੀ ਸਹੁੰ ਮ

ਤੁਰਤ
ੰ ਬੇਬੀ ਘੱਲ ਿਦੰਦੀ। ਹੱਦ ਹੋ ਗਈ ਏ। ਇੰਨੇ

ਿਦਨ ਪੇਸ਼ਾਨ ਕੀਤਾ। ਖ਼ੁਦਾ ਦੀ ਕਸਮ, ਿਵਚਾਰੀ ਬੇਬੀ

ਏਨੀ ਉਲਝਣ ਹੁਦ

ੰ ੀ ਸੀ ਿਕ ਮ ਤੈ ਕੀ ਦੱਸਾਂ। ਜਦ

ਟੈਲੀਫੋਨ ਆ ਦਾ, ਭੱਜ ਕੇ ਜਾਂਦੀ। ਮ ਸੌ ਵਾਰੀ ਪੁਛ

ੱ ਦੀ,
ਇਹ ਕੌਣ ਏ, ਿਜਹਦੇ ਨਾਲ ਇਨਾਂ ਿਚਰ ਿਮੱਠੀਆਂ

ਿਮੱਠੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਹੁਦ

ੰ ੀਆਂ ਨੇ । ਮੈ ਕਿਹੰਦੀ, ਕੋਈ ਹੈਣ।

ਕਿਹੰਦੀ, ਮ ਜਾਣਦੀ ਨਹ ਕੌਣ ਨੇ , ਪਰ ਹੈਣ ਬੜੀਆਂ

ਚੰਗੀਆਂ। ਇਕ ਦੋ ਵੇਰਾਂ ਮ ਵੀ ਟੈਲੀਫੋਨ ਚੁੱਿਕਆ,

ਗੱਲਬਾਤ ਬੜੀ ਸੁਘੜਤਾ ਵਾਲੀ ਸੀ। ਿਕਸੇ ਚੰਗੇ ਘਰ

ਦੀਆਂ ਜਾਪਦੀਆਂ ਸਨ, ਪਰ ਮੁਆਫ ਕਰਨਾ ਕੰਮਬਖ਼ਤ

ਆਪਣਾ ਨਾਂ ਪਤਾ ਠੀਕ ਨਹ ਸਨ ਦੱਸਦੀਆਂ। ਅੱਜ

ਬੇਬੀ ਆਈ, ਖੁਸ਼ੀ ਨਾਲ ਪਾਗਲ ਹੋ ਰਹੀ ਸੀ, ਕਿਹਣ

ਲੱਗੀ, ਬੀਬੀ! ਉਨਾਂ ਨੇ ਬੁਲਾਇਆ ਏ। ਆਪਣਾ ਪਤਾ

ਵੀ ਦੇ ਿਦੱਤਾ ਏ। ਮ ਿਕਹਾ, ਪਾਗਲ ਹੋ ਗਈ । ਪਤਾ

ਨਹ ਕੌਣ ਨੇ ! ਪਰ ਇਸ ਨੇ ਮੇਰੀ ਇਕ ਨਾ ਮੰਨੀ, ਬਸ

ਿਪੱਛੇ ਈ ਪੈ ਗਈ। ਇਸ ਲਈ ਮੈ ਨਾਲ ਆਉਣਾ

ਿਪਆ-ਰੱਬ ਦੀ ਸਹੁ,ੰ ਜੇ ਪਤਾ ਹੁਦ

ੰ ਾ ਿਕ ਇਹ ਆਫ਼ਤਾਂ

ਤੇਰੇ ਘਰ ਦੀਆਂ ਨੇ ...।"

ਮ ਗੱਲ ਟੋਕ ਕੇ ਿਕਹਾ, "ਤਾਂ ਤੁਸ ਿਵਚ ਨਾ ਟਪਕਦੇ।"

ਜੱਦਨ ਬਾਈ ਦੇ ਪਾਨ ਵਾਲੇ ਮੂੰਹ 'ਚ ਚੌੜੀ ਿਜਹੀ

ਮੁਸਕਾਨ ਪੈਦਾ ਹੋਈ।

"ਇਹਦੀ ਿਫਰ ਲੋੜ ਈ ਕੀ ਸੀ-ਕੀ ਮ ਤੈ ਜਾਣਦੀ

ਨਹ ।"

ਮਰਹੂਮ ਜੱਦਨ ਬਾਈ ਉਰਦੂ ਅਦਬ ਨਾਲ ਲਗਾਓ

ਸੀ। ਮੇਰੀਆਂ ਿਲਖਤਾਂ ਬੜੇ ਸ਼ਕ ਨਾਲ ਪੜਦੀ ਅਤੇ

ਪਸੰਦ ਕਰਦੀ ਸੀ। ਉਨਾਂ ਿਦਨਾਂ 'ਚ ਮੇਰਾ ਇਕ ਲੇਖ

'ਸਾਕੀ' ਿਵਚ ਛਿਪਆ ਸੀ : 'ਤਰੱਕੀ-ਪਸੰਦ ਕਬਰਸਤਾਨ'

ਪਤਾ ਨਹ ਉਸ ਦਾ ਿਦਮਾਗ ਿਕ ਉਸ ਵਲ ਚਲਾ

ਿਗਆ, ਬੋਲੀ, "ਖੁਦਾ ਦੀ ਕਸਮ ਮੰਟ,ੋ ਬਹੁਤ ਵਧੀਆ

ਿਲਖਦਾ । ਜ਼ਾਲਮਾ, ਿਕਆ ਿਵਅੰਗ ਕੀਤਾ ਏ ਉਸ ਲੇਖ

ਿਵਚ - ਿਕ ਬੇਬੀ, ਉਸ ਿਦਨ ਮੇਰਾ ਕੀ ਹਾਲ ਹੋਇਆ

ਸੀ ਇਹ ਲੇਖ ਪੜ ਕੇ।"

ਪਰ ਨਰਿਗਸ ਆਪਣੀਆਂ ਅਣਿਡੱਠੀਆਂ ਸਹੇਲੀਆਂ ਬਾਰੇ

ਸੋਚ ਰਹੀ ਸੀ। ਬੇਚੈਨੀ ਭਰੇ ਲਿਹਜ਼ੇ 'ਚ ਉਸ ਆਪਣੀ

ਮਾਂ ਿਕਹਾ, "ਚਲੋ ਬੀਬੀ।"

ਜੱਦਨ ਬਾਈ ਮੈ ਕਿਹੰਦੀ, "ਚਲੋ ਭਾਈ।"

ਘਰ ਨੇ ੜੇ ਈ ਸੀ। ਕਾਰ ਸਟਾਰਟ ਹੋਈ ਅਤੇ ਅਸ

ਪਹੁਚ
ੰ ਗਏ। ਬਾਲਕੋਨੀ ਤ ਿਤੰਨਾਂ ਭੈਣਾਂ ਨੇ ਸਾ

ਵੇਿਖਆ। ਿਨੱਕੀਆਂ ਦੋਹਾਂ ਦਾ ਖੁਸ਼ੀ ਨਾਲ ਬੁਰਾ ਹਾਲ ਹੋ

ਿਰਹਾ ਸੀ। ਰੱਬ ਜਾਣੇ ਆਪਸ ਿਵਚ ਕੀ ਘੁਸਰ-ਮੁਸਰ

ਕਰ ਰਹੀਆਂ ਸਨ। ਜਦ ਅਸ ਉਪਰ ਪਹੁਚ

ੰ ੇ ਤਾਂ ਅਜੀਬ

ਢੰਗ ਨਾਲ ਸਾਿਰਆਂ ਨਾਲ ਮੁਲਾਕਾਤ ਹੋਈ। ਨਰਿਗਸ

ਆਪਣੀ ਹਮ-ਉਮਰ ਕੁੜੀਆਂ ਨਾਲ ਦੂਜੇ ਕਮਰੇ ਿਵਚ

ਚਲੀ ਗਈ। ਮ, ਮੇਰੀ ਪਤਨੀ ਅਤੇ ਜੱਦਨ ਬਾਈ ਥੇ

ਈ ਬੈਠੇ ਰਹੇ।

ਬੜੀ ਦੇਰ ਤੱਕ ਏਧਰ ਉਧਰ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਬਾਤਾਂ

ਹੁਦ
ੰ ੀਆਂ ਰਹੀਆਂ। ਮੇਰੀ ਪਤਨੀ ਦੀ ਬੌਖਲਾਹਟ ਜਦ ਕੁਝ

ਘੱਟ ਹੋਈ ਤਾਂ ਉਸ ਨੇ ਪਾਹੁਣਾਚਾਰੀ ਦੇ ਫ਼ਰਜ਼ ਿਨਭਾਣੇ

ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਿਦੱਤ।ੇ
ਨਰਿਗਸ ਮ ਬੜੇ ਿਚਰ ਿਪਛ ਵੇਿਖਆ ਸੀ। ਦਸ

ਿਗਆਰਾਂ ਸਾਲਾਂ ਦੀ ਬੱਚੀ ਸੀ, ਜਦ ਇਕ ਦੋ ਵੇਰ

ਿਫਲਮਾਂ ਦੀ ਨੁਮਾਇਸ਼ 'ਚ ਇਸ ਆਪਣੀ ਮਾਂ ਦੀ

ਗਲੀ ਫੜੀ ਵੇਿਖਆ ਸੀ : ਚੁਨੀਆਂ ਅੱਖਾਂ, ਲੰਮਾ

ਿਚਹਰਾ, ਿਜਸਮ 'ਚ ਕੋਈ ਿਖੱਚ ਨਹ , ਸੁੱਕੀਆਂ ਸੁੱਕੀਆਂ

ਲੱਤਾਂ। ਇਸ ਤਰਾਂ ਲੱਗਦੀ ਸੀ ਿਕ ਸ ਕੇ ਠੀ ਏ ਜਾਂ

ਸੌਣ ਵਾਲੀ ਏ, ਪਰ ਹੁਣ ਉਹ ਇਕ ਜਵਾਨ ਕੁੜੀ ਸੀ।

ਉਮਰ ਨੇ ਉਹਦੀਆਂ ਖਾਲੀ ਥਾਵਾਂ ਭਰ ਿਦੱਤਾ ਸੀ,

ਪਰ ਅੱਖਾਂ ਉਸੇ ਤਰਾਂ ਈ ਸਨ, ਿਨੱਕੀਆਂ ਤੇ ਿਬਮਾਰ

ਿਜਹੀਆਂ। ਮ ਸੋਿਚਆ, ਇਸ ਿਹਸਾਬ ਨਾਲ ਇਹਦਾ ਨਾਂ

ਨਰਿਗਸ ਠੀਕ ਈ ਏ।

ਇਕ ਗੱਲ ਿਜਹੜੀ ਮ ਖਾਸ ਤੌਰ 'ਤੇ ਮਿਹਸੂਸ ਕੀਤੀ,

ਉਹ ਇਹ ਸੀ ਿਕ ਨਰਿਗਸ ਇਸ ਗੱਲ ਦਾ ਪੂਰਾ

ਅਿਹਸਾਸ ਸੀ ਿਕ ਉਹ ਇਕ ਿਦਨ ਬਹੁਤ ਵੱਡੀ ਸਟਾਰ

ਬਣਨ ਵਾਲੀ ਏ। ਪਰ ਉਸ ਿਦਨ ਨੇ ੜੇ ਿਲਆਉਣ

ਅਤੇ ਉਸ ਵੇਖ ਕੇ ਖੁਸ਼ ਹੋਣ 'ਚ ਉਹ ਕੋਈ

ਕਾਹਲੀ ਨਹ ਸੀ।

ਿਤੰਨੇ ਹਮ-ਉਮਰ ਕੁੜੀਆਂ ਦੂਜੇ ਕਮਰੇ 'ਚ ਿਜਹੜੀਆਂ

ਗੱਲਾਂ ਕਰ ਰਹੀਆਂ ਸਨ, ਉਨਾਂ ਦਾ ਘੇਰਾ ਘਰ ਦੀ ਚਾਰ

ਦੀਵਾਰੀ ਤੱਕ ਸੀਮਤ ਸੀ। ਸਟੂਡੀਉ ਕੀ ਹੁਦ

ੰ ੇ ਨੇ , ਇਸ

ਨਾਲ ਉਨਾਂ ਕੋਈ ਿਦਲਚਸਪੀ ਨਹ ਸੀ।

ਮੇਰੀ ਪਤਨੀ ਿਜਹੜੀ ਨਰਿਗਸ ਨਾਲ ਉਮਰ 'ਚ ਵੱਡੀ

ਸੀ। ਉਸ ਦੇ ਆਉਣ 'ਤੇ ਿਬਲਕੁਲ ਬਦਲ ਗਈ ਸੀ।

ਉਸ ਦਾ ਉਹਦੇ ਨਾਲ ਸਲੂਕ ਿਨੱਕੀਆਂ ਭੈਣਾਂ ਵਰਗਾ

ਸੀ। ਪਿਹਲਾਂ ਉਸ ਨਰਿਗਸ ਨਾਲ ਇਸ ਲਈ

ਿਦਲਚਸਪੀ ਸੀ ਿਕ ਉਹ ਿਫਲਮ ਐਕਟਰਸ ਏ। ਹੁਣ

ਉਹਦਾ ਿਖ਼ਆਲ ਸੀ ਿਕ ਉਹ ਖੱਟੀਆਂ ਚੀਜ਼ਾਂ ਨਾ ਖਾਏ।

ਆਪਣੀ ਿਸਹਤ ਦਾ ਿਧਆਨ ਰੱਖੇ। ਹੁਣ ਉਹਦੇ ਲਈ

ਨਰਿਗਸ ਦਾ ਿਫਲਮਾਂ 'ਚ ਕੰਮ ਕਰਨਾ ਕੋਈ ਮਾੜੀ ਗੱਲ

ਨਹ ਸੀ।
ਮ, ਮੇਰੀ ਪਤਨੀ ਅਤੇ ਜੱਦਨ ਬਾਈ ਇਧਰ ਉਧਰ ਦੀਆਂ

ਗੱਲਾਂ ਪਏ ਕਰਦੇ ਸੀ ਿਕ ਆਪਾ ਸਆਦਤ ਆ ਗਈ।

ਮੇਰੀ ਹਮ-ਨਾਮ ਏ, ਬੜੀ ਿਦਲਚਸਪ ਚੀਜ਼ ਏ। ਉਹ

ਕਾਠੀਆਵਾੜ ਦੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਿਰਆਸਤਾਂ ਅਤੇ ਉਨਾਂ ਦੇ

ਨਵਾਬਾਂ ਚੰਗੀ ਤਰਾਂ ਜਾਣਦੀ ਏ।

ਜੱਦਨ ਬਾਈ ਵੀ ਆਪਣੇ ਪੇਸ਼ੇ ਕਰਕੇ ਸਾਰੀਆਂ

ਿਰਆਸਤਾਂ ਦੇ ਨਵਾਬਾਂ ਚੰਗੀ ਤਰਾਂ ਜਾਣਦੀ ਸੀ।

ਗੱਲਾਂ-ਗੱਲਾਂ ਿਵਚ ਇਕ ਪਿਸੱਧ ਵੇਸਵਾ ਦਾ ਿਜ਼ਕਰ

ਹੋਇਆ ਤਾਂ ਸਆਦਤ ਆਪਾ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਈ, "ਰੱਬ ਉਹਦੇ

ਤ ਬਚਾਏ। ਿਜਹਦੇ ਨਾਲ ਨਾਤਾ ਜੋੜਦੀ ਏ, ਉਹ ਕਾਸੇ

ਜੋਗਾ ਨਹ ਰਿਹਣ ਿਦੰਦੀ। ਿਸਹਤ ਬਰਬਾਦ, ਦੌਲਤ

ਬਰਬਾਦ, ਇੱਜ਼ਤ ਬਰਬਾਦ। ਮ ਤੁਹਾ ਕੀ ਦੱਸਾਂ? ਸੌ

ਿਬਮਾਰੀਆਂ ਦੀ ਇਕ ਿਬਮਾਰੀ ਏ, ਇਹ ਵੇਸਵਾ...।"

ਮ ਅਤੇ ਮੇਰੀ ਪਤਨੀ ਬੜੇ ਪੇਸ਼ਾਨ ਿਕ ਸਆਦਤ ਆਪਾ

ਿਕਸ ਤਰਾਂ ਰੋਕੀਏ। ਜੱਦਨ ਬਾਈ ਉਸ ਦੀ ਹਾਂ 'ਚ

ਹਾਂ ਿਮਲਾ ਰਹੀ ਸੀ ਅਤੇ ਅਸ ਦੋਵ ਪਸੀਨਾ ਪਸੀਨਾ

ਹੁਦ
ੰ ੇ ਜਾ ਰਹੇ ਸਾਂ। ਇਕ ਦੋ ਵਾਰੀ ਮ ਉਸ ਰੋਕਣ ਦੀ

ਕੋਿਸ਼ਸ਼ ਕੀਤੀ, ਪਰ ਉਹ ਹੋਰ ਿਜ਼ਆਦਾ ਜੋਸ਼ 'ਚ ਆ

ਗਈ ਅਤੇ ਗਾਲਾਂ ਕੱਢਣ ਲੱਗ ਪਈ। ਤਦ ਇਕ ਦਮ

ਉਸ ਨੇ ਜੱਦਨ ਬਾਈ ਵਲ ਵੇਿਖਆ। ਆਪਣੇ ਪੱਟਾਂ 'ਤੇ

ਦੋਹਥ
ੱ ੜ ਮਾਰ ਕੇ ਉਹਨੇ ਤੁਤਲਾਏ ਹੋਏ ਲਿਹਜ਼ੇ 'ਚ ਜੱਦਨ

ਬਾਈ ਿਕਹਾ... ਤੁਸ ?... ਜੱਦਨ... ਤੁਸ ਜਦੱਨ ਬਾਈ

ਹੋ ਨਾ?"

ਜੱਦਨ ਬਾਈ ਨੇ ਬੜੀ ਹਲੀਮੀ ਨਾਲ ਿਕਹਾ, "ਹਾਂ ਜੀ।"

ਆਪਾ ਸਆਦਤ ਦਾ ਮੂੰਹ ਹੋਰ ਖੁੱਲ ਿਗਆ... ਓਹੋ...

ਤੁਸ ਤਾਂ... ਮੇਰਾ ਮਤਲਬ ਏ ਿਕ ਤੁਸ ਤਾਂ ਬੜੀ ਚੀ

ਵੇਸਵਾ ਹੋ... ਿਕ ਸਫ਼ੋ ਜਾਨ?" (ਸਫ਼ੋ ਮੰਟੋ ਦੀ ਪਤਨੀ

ਦਾ ਨਾਂ ਏ) ਸਫੋ ਜਾਨ ਬਰਫ਼ ਹੋ ਗਈ। ਮ ਜੱਦਨ ਬਾਈ

ਵਲ ਵੇਿਖਆ ਤੇ ਮੁਸ ਾਇਆ।

ਜੱਦਨ ਬਾਈ ਨੇ ਇਸ ਤਰਾਂ ਜ਼ਾਿਹਰ ਕੀਤਾ ਿਜਵ ਕੋਈ

ਗੱਲ ਈ ਨਹ ਹੋਈ ਅਤੇ ਉਸ ਵੱਡੀ ਵੇਸਵਾ ਦੇ ਬਾਕੀ

ਹਾਲਾਤ ਦੱਸਣੇ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਿਦੱਤ,ੇ ਿਜਸ ਦਾ ਿਜ਼ਕਰ ਹੋਣ

ਕਰਕੇ ਆਪਾ ਸਆਦਤ ਲੈਕਚਰ ਦੇਣਾ ਿਪਆ ਸੀ।

ਜੱਦਨ ਬਾਈ ਦੀ ਕੋਿਸ਼ਸ਼ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਗੱਲ ਜੰਮੀ ਨਾ।

ਆਪਾ ਸਆਦਤ ਆਪਣੀ ਗਲਤੀ ਅਤੇ ਸਾ

ਸ਼ਰਿਮੰਦਗੀ ਦਾ ਬਹੁਤ ਸਖ਼ਤ ਅਿਹਸਾਸ ਸੀ, ਪਰ ਜਦ

ਕੁੜੀਆਂ ਆ ਗਈਆਂ ਤਾਂ ਵਾਤਾਵਰਣ ਬਦਲ ਿਗਆ।

ਨਰਿਗਸ ਫਰਮਾਇਸ਼ ਕੀਤੀ ਗਈ ਿਕ ਉਹ ਗਾਣਾ

ਸੁਣਾਏ। ਇਸ 'ਤੇ ਜੱਦਨ ਬਾਈ ਨੇ ਿਕਹਾ, "ਮ ਇਸ

ਸੰਗੀਤ ਦੀ ਿਸੱਿਖਆ ਨਹ ਿਦੱਤੀ। ਮੋਹਨ ਬਾਬੂ (ਜੱਦਨ

ਦਾ ਪਤੀ ਤੇ ਨਰਿਗਸ ਦਾ ਬਾਪ) ਇਸ ਦੇ ਿਖਲਾਫ ਸਨ

ਅਤੇ ਸੱਚ ਪੁਛ

ੱ ੋ ਤਾਂ ਮੈ ਵੀ ਪਸੰਦ ਨਹ ਸੀ... ਥੋੜੀ

ਬਹੁਤ ਟੂੰ ਟਾਂ ਕਰ ਲਦੀ ਏ। ਇਸ ਤ ਮਗਰ ਉਸ ਨੇ

ਆਪਣੀ ਧੀ ਿਕਹਾ, "ਸੁਣਾ ਦੇ ਬੇਬੀ... ਿਜਸ ਤਰਾਂ ਵੀ

ਆ ਦਾ ਏ, ਸੁਣਾ ਦੇ।"
ਨਰਿਗਸ ਨੇ ਗਾਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਿਦੱਤਾ, ਪਰ ਉਹਦੀ

ਆਵਾਜ਼ ਿਵਚ ਨਾ ਰਸ ਨਾ ਲੋਚ। ਮੇਰੀ ਿਨੱਕੀ ਸਾਲੀ

ਉਸ ਤ ਿਕਤੇ ਚੰਗਾ ਗਾ ਲਦੀ ਸੀ। ਜਦ ਉਹਨੇ ਗਾਣਾ

ਖ਼ਤਮ ਕੀਤਾ ਤਾਂ ਸਭ ਨੇ ਤਾਰੀਫ ਕੀਤੀ। ਮ ਅਤੇ ਆਪਾ

ਸਆਦਤ ਚੁੱਪ ਰਹੇ। ਥੋੜੇ ਿਚਰ ਿਪਛ ਜੱਦਨ ਬਾਈ ਨੇ

ਜਾਣ ਦੀ ਇਜਾਜ਼ਤ ਮੰਗੀ ਤਾਂ ਕੁੜੀਆਂ ਨਰਿਗਸ ਦੇ ਗਲੇ

ਿਮਲੀਆਂ। ਦੋਬਾਰਾ ਿਮਲਣ ਦੇ ਇਕਰਾਰ ਹੋਏ ਅਤੇ ਸਾਡੇ

ਮਿਹਮਾਨ ਚਲੇ ਗਏ।

ਨਰਿਗਸ ਨਾਲ ਮੇਰੀ ਇਹ ਪਿਹਲੀ ਮੁਲਾਕਾਤ ਸੀ।

ਇਸ ਤ ਮਗਰ ਕਈ ਮੁਲਾਕਾਤਾਂ ਹੋਈਆਂ। ਕੁੜੀਆਂ

ਟੈਲੀਫੋਨ ਕਰਦੀਆਂ ਤੇ ਨਰਿਗਸ ਇਕੱਲੀ ਕਾਰ ਿਵਚ

ਆ ਜਾਂਦੀ। ਇਸ ਤਰਾਂ ਆਉਣ ਜਾਣ ਿਵਚ ਉਹਦੇ

ਐਕਟਰਸ ਹੋਣ ਦਾ ਅਿਹਸਾਸ ਲਗਭਗ ਖ਼ਤਮ ਹੋ

ਿਗਆ। ਉਹ ਕੁੜੀਆਂ ਨਾਲ ਇਸ ਤਰਾਂ ਿਮਲਦੀ, ਿਜਵ

ਉਨਾਂ ਦੀ ਬਹੁਤ ਪੁਰਾਣੀ ਸਹੇਲੀ ਜਾਂ ਿਰਸ਼ਤੇਦਾਰ ਹੋਵੇ।

ਉਹਦੇ ਜਾਣ ਮਗਰ ਿਤੰਨੇ ਭੈਣਾਂ ਆਪਸ ਿਵਚ ਗੱਲਾਂ

ਕਰਦੀਆਂ ਿਕ ਨਰਿਗਸ ਐਕਟਰੈਸ ਲੱਗਦੀ ਈ ਨਹ ।

ਇਸੇ ਦੌਰਾਨ ਿਤੰਨਾਂ ਭੈਣਾਂ ਨੇ ਉਹਦੀ ਇਕ ਨਵ ਿਫਲਮ

ਵੇਖੀ, ਿਜਸ 'ਚ ਜ਼ਾਿਹਰ ਏ ਿਕ ਉਹ ਆਪਣੇ ਹੀਰੋ ਦੀ

ਪੇਿਮਕਾ ਸੀ, ਿਜਹਦੇ ਨਾਲ ਉਹ ਿਪਆਰ ਮੁਹਬ

ੱ ਤ ਦੀਆਂ

ਗੱਲਾਂ ਕਰਦੀ ਸੀ। ਮੇਰੀ ਬੀਵੀ ਆਖਦੀ, "ਕਮਬਖ਼ਤ,

ਉਹਦੇ ਿਹਜਰ 'ਚ ਿਕੰਨਾ ਤੜਫ ਰਹੀ ਸੀ।"

ਨਰਿਗਸ ਦੀ ਅਦਾਕਾਰੀ ਬਾਰੇ ਮੇਰਾ ਿਵਚਾਰ ਿਬਲਕੁਲ

ਵੱਖਰਾ ਸੀ। ਉਹ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਅਤੇ ਅਿਹਸਾਸਾਂ ਦਾ ਸਹੀ

ਿਚਤਰਨ ਨਹ ਸੀ ਕਰਦੀ। ਉਸ ਦੀਆਂ ਸ਼ੁਰੂ ਦੀਆਂ

ਿਫਲਮਾਂ ਿਵਚ ਸਾਫ ਪਤਾ ਲੱਗ ਸਕਦਾ ਏ ਿਕ ਉਸ ਦੀ

ਅਦਾਕਾਰੀ ਬਨਾਵਟ ਤ ਕੋਰੀ ਸੀ।

ਬਨਾਵਟ ਦਾ ਕਮਾਲ ਇਹ ਵੇ ਿਕ ਉਹ ਬਨਾਵਟ ਨਾ

ਜਾਪੇ। ਨਰਿਗਸ ਦੀ ਬਨਾਵਟ ਤਜ਼ਰਬੇ ਤ ਸੱਖਣੀ ਸੀ,

ਇਸ ਲਈ ਉਸ ਿਵਚ ਇਹ ਗੁਣ ਨਹ ਸੀ। ਇਹ

ਿਸਰਫ ਉਸ ਦਾ ਖਲੂਸ ਸੀ। ਉਹ ਖਲੂਸ ਿਜਹੜਾ ਉਹ

ਆਪਣੇ ਸ਼ੌਕ ਨਾਲ ਸੀ, ਿਜਸ ਕਰਕੇ ਉਹ ਆਪਣਾ ਕੰਮ

ਿਨਭਾਅ ਲਦੀ ਸੀ। ਉਮਰ ਅਤੇ ਤਜ਼ਰਬੇ ਨਾਲ ਹੁਣ

ਉਹਦੇ ਕੰਮ ਿਵਚ ਪੁਖ਼ਤਗੀ ਆ ਚੁੱਕੀ ਏ।

ਇਹ ਬਹੁਤ ਚੰਗਾ ਹੋਇਆ ਿਕ ਉਸ ਨੇ ਦਾ ਅਦਾਕਾਰੀ

ਦੀਆਂ ਮੰਜ਼ਲਾਂ ਹੌਲੀ ਹੌਲੀ ਤੈਅ ਕੀਤੀਆਂ। ਜੇਕਰ ਉਹ

ਇਕੋ ਛਾਲ ਿਵਚ ਆਖ਼ਰੀ ਮੰਜ਼ਲ 'ਤੇ ਪੁਜ

ੱ ਜਾਂਦੀ ਤਾਂ

ਿਫਲਮਾਂ ਵੇਖਣ ਵਾਲੇ ਸੂਝਵਾਨਾਂ ਬੜਾ ਦੁਖ

ੱ ਹੁਦ
ੰ ਾ।

ਨਰਿਗਸ ਅਿਜਹੇ ਘਰਾਣੇ ਿਵਚ ਪੈਦਾ ਹੋਈ ਸੀ ਿਕ

ਅਖੀਰ ਉਹਨੇ ਐਕਟਰਸ ਬਣਨਾ ਈ ਸੀ। ਜੱਦਨ ਬਾਈ

ਬੁੱਢੀ ਹੋ ਰਹੀ ਸੀ। ਉਸ ਦੇ ਦੋ ਪੁਤ

ੱ ਰ ਸਨ। ਪਰ ਉਸ

ਦਾ ਸਾਰਾ ਿਧਆਨ ਬੇਬੀ ਨਰਿਗਸ 'ਤੇ ਲੱਗਾ ਰਿਹੰਦਾ।

ਉਸ ਦੀ ਸ਼ਕਲ ਆਮ ਿਜਹੀ ਸੀ। ਗਲੇ ਿਵਚ ਸੁਰ ਦੇ

ਪੈਦਾ ਹੋਣ ਦੀ ਵੀ ਕੋਈ ਸੰਭਾਵਨਾ ਨਹ ਸੀ। ਜੱਦਨ

ਬਾਈ ਜਾਣਦੀ ਸੀ ਿਕ ਸੁਰ ਉਧਾਰ ਿਲਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਏ

ਅਤੇ ਸਾਧਾਰਣ ਸ਼ਕਲ ਸੂਰਤ ਨਾਲ ਵੀ ਿਦਲਕਸ਼ੀ ਪੈਦਾ

ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਏ। ਇਹੀ ਕਾਰਨ ਏ ਿਕ ਉਸ ਨੇ

ਜਾਨ ਮਾਰ ਕੇ ਇਸ ਪਾਿਲਆ ਪੋਿਸਆ ਅਤੇ ਕੱਚ ਦੇ

ਨਾਜ਼ੁਕ ਤੇ ਮਹੀਨ ਮਹੀਨ ਟੁਕੜੇ ਜੋੜ ਕੇ ਆਪਣਾ

ਸੁਪਨਾ ਪੂਰਾ ਕੀਤਾ।

ਜੱਦਨ ਬਾਈ ਉਹਦੀ ਮਾਂ ਸੀ। ਮੋਹਨ ਬਾਬੂ ਸੀ। ਬੇਬੀ

ਨਰਿਗਸ ਸੀ। ਉਸ ਦੇ ਦੋ ਭਰਾ ਸਨ।

ਇੰਨੇ ਵੱਡੇ ਟੱਬਰ ਦੀ ਸਾਰੀ ਿਜ਼ੰਮੇਵਾਰੀ ਜੱਦਨ ਬਾਈ ਉਤੇ

ਸੀ। ਮੋਹਨ ਬਾਬੂ ਇਕ ਬਹੁਤ ਵੱਡਾ ਰਈਸਜ਼ਾਦਾ ਸੀ।

ਉਹ ਜੱਦਨ ਬਾਈ ਦੇ ਗਾਉਣ 'ਤੇ ਅਿਜਹਾ ਮੋਹਤ

ਹੋਇਆ ਿਕ ਦੀਨ ਦੁਨੀਆਂ ਦੀ ਹੋਸ਼ ਈ ਨਾ ਰਹੀ।

ਖੂਬਸੂਰਤ ਸੀ। ਧਨ-ਦੌਲਤ ਦੀ ਕੋਈ ਘਾਟ ਨਹ ਸੀ।

ਪਿੜਆ ਿਲਿਖਆ ਤੇ ਿਸਹਤਮੰਦ ਸੀ ਪਰ ਉਸ ਦੀਆਂ

ਇਹ ਸਾਰੀਆਂ ਦੌਲਤਾਂ ਜੱਦਨ ਬਾਈ ਦੇ ਦਰ ਦੀਆਂ

ਫ਼ਕੀਰ ਬਣ ਗਈਆਂ। ਉਨਾਂ ਿਦਨਾਂ 'ਚ ਜੱਦਨ ਬਾਈ ਦੇ

ਨਾਂ ਦਾ ਡੰਕਾ ਵੱਜਦਾ ਸੀ। ਬੜੇ ਬੜੇ ਰਾਜੇ, ਨਵਾਬ ਉਸ

ਦੇ ਮੁਜਿਰਆਂ 'ਤੇ ਸੋਨੇ ਚਾਂਦੀ ਦੀ ਵਰਖਾ ਕਰਦੇ ਸਨ।

ਜਦ ਇਹ ਸਭ ਕੁਝ ਖ਼ਤਮ ਹੁਦ

ੰ ਾ ਤਾਂ ਜੱਦਨ ਬਾਈ

ਆਪਣੇ ਮੋਹਨ ਛਾਤੀ ਨਾਲ ਲਾ ਲਦੀ। ਉਹਦੇ ਮੋਹਨ

ਕੋਲ ਉਹਦਾ ਿਦਲ ਸੀ। ਮੋਹਨ ਬਾਬੂ ਮਰਦੇ ਦਮ ਤੱਕ

ਜੱਦਨ ਬਾਈ ਕੋਲ ਈ ਿਰਹਾ। ਉਹ ਉਸ ਦੀ ਬੜੀ

ਇੱਜ਼ਤ ਕਰਦੀ ਸੀ। ਉਹਨੇ ਰਾਿਜਆਂ ਤੇ ਨਵਾਬਾਂ ਦੀ

ਦੌਲਤ 'ਚ ਗਰੀਬਾਂ ਦੇ ਲਹੂ ਦੀ ਬੋਅ ਸੁੰਘ ਲਈ ਸੀ।

ਉਸ ਚੰਗੀ ਤਰਾਂ ਪਤਾ ਸੀ ਿਕ ਉਸ ਦਾ ਇਸ਼ਕ

ਇਕ-ਪਾਸੜ ਨਹ ਸੀ। ਉਹ ਮੋਹਨ ਬਾਬੂ ਨਾਲ ਮੁਹਬ

ੱ ਤ

ਕਰਦੀ ਸੀ। ਉਹ ਉਹਦੇ ਬੱਿਚਆਂ ਦਾ ਬਾਪ ਸੀ।

ਮ ਗੱਲ ਿਕਧਰ ਦਾ ਿਕਧਰ ਲੈ ਿਗਆਂ। ਨਰਿਗਸ ਨੇ

ਹਰ ਹਾਲਤ 'ਚ ਐਕਟਰਸ ਬਣਨਾ ਸੀ, ਸੋ ਉਹ ਬਣ

ਗਈ। ਕਾਮਯਾਬੀ ਦੀ ਿਸਖ਼ਰ ਤੱਕ ਪਹੁਚ

ੰ ਣ ਦਾ ਰਾਜ਼

ਿਜਥ ਤਾ ਮ ਸਮਝਦਾਂ ਉਸ ਦਾ ਸਾਫ ਿਹਰਦੇ ਵਾਲੀ

ਹੋਣਾ ਏ, ਿਜਹੜਾ ਪੈਰ ਪੈਰ 'ਤੇ ਉਹਦੇ ਨਾਲ ਿਰਹਾ।

ਇਕ ਗੱਲ ਿਜਹੜੀ ਮ ਉਨਾਂ ਮੁਲਾਕਾਤਾਂ ਤ ਖਾਸ ਤੌਰ 'ਤੇ

ਮਿਹਸੂਸ ਕੀਤੀ ਉਹ ਇਹ ਵੇ ਿਕ ਨਰਿਗਸ ਇਸ

ਗੱਲ ਦਾ ਅਿਹਸਾਸ ਸੀ, ਿਜਨਾਂ ਕੁੜੀਆਂ ਉਹ ਿਮਲਦੀ

ਏ, ਉਹ ਵੱਖਰੀ ਿਕਸਮ ਦੀ ਿਮੱਟੀ ਦੀਆਂ ਬਣੀਆਂ

ਹੋਈਆਂ ਨੇ । ਉਹ ਉਨਾਂ ਕੋਲ ਆ ਦੀ ਸੀ, ਘੰਿਟਆਂ

ਬੱਧੀ ਉਨਾਂ ਨਾਲ ਬੜੀਆਂ ਮਾਸੂਮ ਗੱਲਾਂ ਕਰਦੀ ਸੀ,

ਪਰ ਉਹਨਾਂ ਆਪਣੇ ਘਰ ਬੁਲਾਉਣ 'ਚ ਇਕ ਖਾਸ

ਿਕਸਮ ਦੀ ਿਝਜਕ ਮਿਹਸੂਸ ਕਰਦੀ ਸੀ। ਸ਼ਾਇਦ ਉਹ

ਇਹ ਡਰ ਸੀ ਿਕ ਿਕਧਰੇ ਉਹ ਉਸਦੇ ਸੱਦੇ ਠੁਕਰਾ

ਨਾ ਦੇਣ। ਉਹ ਕਿਹਣਗੀਆਂ ਿਕ ਉਹ ਉਸ ਦੇ ਘਰ

ਿਕਸ ਤਰਾਂ ਜਾ ਸਕਦੀਆਂ ਨੇ ।

ਇਕ ਿਦਨ ਮ ਘਰ ਈ ਸੀ ਿਕ ਉਸ ਨੇ ਸਰਸਰੀ ਤੌਰ

'ਤੇ ਆਪਣੀਆਂ ਸਹੇਲੀਆਂ ਿਕਹਾ, "ਹੁਣ ਕਦੀ ਤੁਸ ਵੀ

ਮੇਰੇ ਘਰ ਆਉ।" ਇਹ ਸੁਣ ਕੇ ਿਤੰਨ ਭੈਣਾਂ ਨੇ ਇਕ

ਦੂਜੀ ਵਲ ਹੋਰ ਈ ਤਰਾਂ ਵੇਿਖਆ। ਸ਼ਾਇਦ ਉਹ ਸੋਚ

ਰਹੀਆਂ ਸਨ ਿਕ ਅਸ ਨਰਿਗਸ ਦਾ ਇਹ ਸੱਦਾ ਿਕਸ

ਤਰਾਂ ਕਬੂਲ ਕਰ ਸਕਦੀਆਂ ਹਾਂ। ਪੰਤੂ ਮੇਰੀ ਬੀਵੀ ਮੇਰੇ

ਿਵਚਾਰਾਂ ਜਾਣਦੀ ਸੀ, ਇਸ ਲਈ ਨਰਿਗਸ ਦੇ ਵਾਰ

ਵਾਰ ਕਿਹਣ 'ਤੇ ਉਹਦਾ ਸੱਦਾ ਮੰਨ ਿਲਆ ਿਗਆ ਅਤੇ

ਮੈ ਦਸੇ ਿਬਨਾ ਉਹਦੇ ਘਰ ਟੁਰ ਗਈਆਂ।

ਨਰਿਗਸ ਨੇ ਆਪਣੀ ਕਾਰ ਭੇਜ ਿਦੱਤੀ ਸੀ। ਜਦ ਉਹ

ਬੰਬਈ ਦੀ ਬਹੁਤ ਖੂਬਸੂਰਤ ਥਾਂ ਮੈਿਰਨ ਡਰਾਈਵ 'ਤੇ

ਪਹੁਚ
ੰ ੀਆਂ, ਿਜਥੇ ਨਰਿਗਸ ਰਿਹੰਦੀ ਸੀ, ਤਾਂ ਉਹਨਾਂ ਨੇ

ਮਿਹਸੂਸ ਕੀਤਾ ਿਕ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਆਉਣ 'ਤੇ ਿਵਸ਼ੇਸ਼ ਪਬੰਧ

ਕੀਤੇ ਗਏ ਨੇ । ਮੋਹਨ ਬਾਬੂ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਦੋ ਜਵਾਨ

ਪੁਤ
ੱ ਰਾਂ ਘਰ ਦੇ ਅੰਦਰ ਆਉਣ ਤ ਮਨਾ ਕਰ ਿਦੱਤਾ

ਿਗਆ ਸੀ, ਿਕ ਿਕ ਨਰਿਗਸ ਦੀਆਂ ਸਹੇਲੀਆਂ ਆ

ਰਹੀਆਂ ਸਨ। ਮਰਦ ਨੌ ਕਰਾਂ ਵੀ ਉਸ ਕਮਰੇ 'ਚ

ਆਉਣ ਦੀ ਆਿਗਆ ਨਹ ਸੀ, ਿਜਥੇ ਇਹਨਾਂ

ਇੱਜ਼ਤਦਾਰ ਮਿਹਮਾਨਾਂ ਿਬਠਾਇਆ ਿਗਆ ਸੀ।

ਜੱਦਨ ਬਾਈ ਥੋੜਾ ਿਚਰ ਰਸਮੀ ਤੌਰ 'ਤੇ ਇਨਾਂ ਕੋਲ

ਬੈਠ ਕੇ ਅੰਦਰ ਚਲੀ ਗਈ। ਉਹਨਾਂ ਦੀਆਂ ਮਾਸੂਮ

ਗੱਲਾਂ ਿਵਚ ਰੁਕਾਵਟ ਨਹ ਸੀ ਬਣਨਾ ਚਾਹੁਦ

ੰ ੀ।

ਿਤੰਨਾਂ ਭੈਣਾਂ ਦਾ ਕਿਹਣਾ ਏ ਿਕ ਨਰਿਗਸ ਉਹਨਾਂ ਦੇ

ਆਉਣ 'ਤੇ ਏਨੀ ਖੁਸ਼ ਸੀ ਿਕ ਵਾਰ ਵਾਰ ਘਬਰਾ ਿਜਹੀ

ਜਾਂਦੀ ਸੀ। ਆਪਣੀਆਂ ਸਹੇਲੀਆਂ ਦੀ ਖਾਤਰਦਾਰੀ ਿਵਚ

ਉਹਨੇ ਬੜੇ ਉਤਸ਼ਾਹ ਦਾ ਪਗਟਾਵਾ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਉਥੇ

ਕੋਲ ਹੀ ਡੇਅਰੀ ਸੀ। ਉਸ ਦੇ 'ਿਮਲਕ ਸ਼ੇਕ' ਬਹੁਤ

ਮਸ਼ਹੂਰ ਸਨ। ਕਾਰ 'ਚ ਜਾ ਕੇ ਨਰਿਗਸ ਆਪ ਇਹ

ਿਮਲਕ ਸ਼ੇਕ ਿਤਆਰ ਕਰਵਾ ਕੇ ਿਲਆਈ। ਉਹ ਇਹ

ਕੰਮ ਨੌ ਕਰਾਂ ਕੋਲ ਨਹ ਕਰਵਾਉਣਾ ਚਾਹੁਦ

ੰ ੀ ਸੀ,

ਿਕ ਿਕ ਇਸ ਤਰਾਂ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਅੰਦਰ ਆਉਣ ਦੀ

ਸੰਭਾਵਨਾ ਸੀ।

ਆਓ-ਭਗਤ ਦੇ ਇਸ ਜੋਸ਼ ਿਵਚ ਨਰਿਗਸ ਨੇ ਆਪਣੇ

ਨਵ ਸਟ ਦਾ ਗਲਾਸ ਤੋੜ ਿਦੱਤਾ। ਮਿਹਮਾਨਾਂ ਨੇ ਦੁਖ
ੱ

ਦਾ ਇਜ਼ਹਾਰ ਕੀਤਾ ਤਾਂ ਨਰਿਗਸ ਨੇ ਿਕਹਾ, "ਕੋਈ ਗੱਲ

ਨਹ । ਬੀਬੀ ਗੁਸ
ੱ ੇ ਹੋਵੇਗੀ ਤਾਂ ਡੈਡੀ ਉਸ ਚੁੱਪ ਕਰਾ

ਦੇਣਗੇ ਅਤੇ ਗੱਲ ਰਫ਼ਾ ਦਫ਼ਾ ਹੋ ਜਾਵੇਗੀ।"

ਮੋਹਨ ਬਾਬੂ ਨਰਿਗਸ ਨਾਲ ਅਤੇ ਨਰਿਗਸ

ਮੋਹਨ ਬਾਬੂ ਨਾਲ ਬਹੁਤ ਮੋਹ ਸੀ।

'ਿਮਲਕ ਸ਼ੇਕ' ਿਪਲਾਉਣ ਤ ਮਗਰ ਨਰਿਗਸ ਨੇ

ਮਿਹਮਾਨਾਂ ਆਪਣੀ ਐਲਬਮ ਿਦਖਾਈ, ਿਜਸ ਿਵਚ

ਵੱਖ ਵੱਖ ਿਫਲਮਾਂ ਦੇ ਉਹਦੇ ਪੋਜ਼ ਸਨ। ਉਸ ਨਰਿਗਸ

ਿਵਚ, ਿਜਹੜੀ ਉਹਨਾਂ ਇਹ ਫੋਟੋ ਿਦਖਾ ਰਹੀ ਸੀ

ਅਤੇ ਉਹ ਨਰਿਗਸ ਿਜਹੜੀ ਉਹਨਾਂ ਤਸਵੀਰਾਂ ਿਵਚ

ਮੌਜੂਦ ਸੀ, ਿਕੰਨਾ ਫਰਕ ਸੀ। ਿਤੰਨੇ ਭੈਣਾਂ ਕਦੀ ਉਸ

ਵਲ ਵੇਖਦੀਆਂ ਅਤੇ ਕਦੀ ਐਲਬਮ ਵਲ। ਉਹ ਆਪਣੀ

ਹੈਰਾਨੀ ਦਾ ਪਗਟਾਵਾ ਇਸ ਤਰਾਂ ਕਰਦੀਆਂ, "ਨਰਿਗਸ-ਤੂੰ

ਇਹ ਨਰਿਗਸ ਿਕਸ ਤਰਾਂ ਬਣ ਜਾਂਦੀ ਏ?"

ਇਹ ਸੁਣ ਕੇ ਨਰਿਗਸ ਮੁਸਕਰਾ ਪਦੀ।

ਮੇਰੀ ਬੀਵੀ ਨੇ ਦੱਿਸਆ ਿਕ ਘਰ 'ਚ ਨਰਿਗਸ ਦੀ ਹਰ

ਹਰਕਤ, ਹਰ ਅਦਾ ਿਵਚ ਅੱਲੜਪਣ ਸੀ। ਉਸ ਿਵਚ

ਸ਼ੋਖੀ ਤੇ ਿਤੱਖਾਪਣ ਨਹ ਸੀ, ਿਜਹੜਾ ਪਰਦੇ ਉਤੇ ਨਜ਼ਰ

ਆ ਦਾ ਏ। ਉਹ ਬਹੁਤ ਈ ਘਰੇਲੂ ਿਕਸਮ ਦੀ ਕੁੜੀ

ਸੀ। ਮ ਆਪ ਵੀ ਇਹੋ ਮਿਹਸੂਸ ਕੀਤਾ ਸੀ, ਪਰ ਪਤਾ

ਨਹ ਿਕ ਮੈ ਉਸ ਦੀਆਂ ਿਨੱਕੀਆਂ ਿਨੱਕੀਆਂ ਅੱਖਾਂ

'ਚ ਇਕ ਅਜੀਬ ਿਕਸਮ ਦੀ ਅਦਾ ਨਜ਼ਰ ਆ ਦੀ ਸੀ।

ਇਹ ਗੱਲ ਤੈਅ ਸੀ ਿਕ ਪਿਸੱਧੀ ਦੀ ਿਜਹੜੀ ਮੰਜ਼ਲ 'ਤੇ

ਨਰਿਗਸ ਨੇ ਪਹੁਚ
ੰ ਣਾ ਸੀ, ਉਹ ਬਹੁਤ ਦੂਰ ਨਹ ਸੀ।

ਤਕਦੀਰ ਆਪਣਾ ਫੈਸਲਾ ਉਹਦੇ ਹੱਕ 'ਚ ਕਰ ਚੁੱਕੀ ਸੀ,

ਪਰ ਿਫਰ ਵੀ ਉਹ ਉਦਾਸ ਿਕ ਸੀ? ਕੀ ਉਹ ਆਪਣੇ

ਮਨ ਿਵਚ ਇਹ ਮਿਹਸੂਸ ਤਾਂ ਨਹ ਸੀ ਕਰ ਰਹੀ ਿਕ

ਇਸ਼ਕ-ਮੁਹਬ
ੱ ਤ ਦਾ ਇਹ ਬਨਾਵਟੀ ਖੇਲ ਖੇਡਦੀ ਹੋਈ

ਇਕ ਿਦਨ ਉਹ ਿਕਸੇ ਅਿਜਹੇ ਰੇਿਗਸਤਾਨ ਿਵਚ ਿਨਕਲ

ਜਾਵੇਗੀ, ਿਜਥੇ ਭੁਲੇਖੇ ਹੀ ਭੁਲੇਖੇ ਹੋਣਗੇ।

ਇੰਨੇ ਸਾਲ ਬੀਤ ਜਾਣ ਮਗਰ ਹੁਣ ਮ ਉਸ ਪਰਦੇ

'ਤੇ ਦੇਖਦਾ ਹਾਂ ਤਾਂ ਮੈ ਉਹਦੀ ਉਦਾਸੀ ਕੁਝ ਸੁਸਤ

ਨਜ਼ਰ ਆ ਦੀ ਏ। ਪਿਹਲਾਂ ਉਸ ਿਵਚ ਇਕ ਤਲਾਸ਼

ਸੀ। ਹੁਣ ਇਹ ਤਲਾਸ਼ ਵੀ ਉਦਾਸ ਏ। ਿਕ ? ਇਹਦਾ

ਜਵਾਬ ਨਰਿਗਸ ਈ ਦੇ ਸਕਦੀ ਏ।

ਿਤੰਨੇ ਭੈਣਾਂ ਚੋਰੀ ਚੋਰੀ ਨਰਿਗਸ ਦੇ ਘਰ ਗਈਆਂ ਸਨ।

ਇਸ ਲਈ ਉਹ ਬਹੁਤਾ ਿਚਰ ਉਥੇ ਨਾ ਰਿਹ ਸਕੀਆਂ।

ਿਨੱਕੀਆਂ ਦੋਹਾਂ ਇਹ ਡਰ ਸੀ ਿਕ ਿਕਧਰੇ ਮੈ ਇਸ

ਦਾ ਪਤਾ ਨਾ ਲੱਗ ਜਾਏ। ਇਸ ਲਈ ਉਹ ਛੇਤੀ ਘਰ

ਆ ਗਈਆਂ।

ਨਰਿਗਸ ਬਾਰੇ ਉਹ ਜਦ ਵੀ ਗੱਲ ਕਰਦੀਆਂ ਘੁਮ

ੰ ਾ

ਿਫਰਾ ਕੇ ਉਸ ਦੇ ਿਵਆਹ ਦੀ ਗੱਲ 'ਤੇ ਆ ਜਾਂਦੀਆਂ।

ਿਨੱਕੀਆਂ ਦੋਹਾਂ ਇਹ ਜਾਣਨ ਦੀ ਇੱਛਾ ਸੀ ਿਕ ਉਹ

ਕਦ ਅਤੇ ਿਕਥੇ ਿਵਆਹ ਕਰੇਗੀ? ਵੱਡੀ ਿਜਸ ਦੇ

ਿਵਆਹ ਪੰਜ ਸਾਲ ਹੋ ਚੁੱਕੇ ਸਨ, ਇਹ ਸੋਚਦੀ ਸੀ

ਿਕ ਿਵਆਹ ਤ ਮਗਰ ਉਹ ਮਾਂ ਿਕਸ ਤਰਾਂ ਬਣੇਗੀ।

ਕੁਝ ਿਚਰ ਤੱਕ ਮੇਰੀ ਪਤਨੀ ਨੇ ਨਰਿਗਸ ਨਾਲ ਇਸ

ਲੁਕਵ ਮੁਲਾਕਾਤ ਦਾ ਹਾਲ ਛੁਪਾਈ ਰੱਿਖਆ। ਆਖਰ

ਇਕ ਿਦਨ ਦੱਸ ਿਦੱਤਾ। ਮ ਬਨਾਉਟੀ ਗੁਸ

ੱ ੇ ਦਾ ਇਜ਼ਹਾਰ

ਕੀਤਾ ਤਾਂ ਉਸ ਨੇ ਸੱਚੀ-ਮੁੱਚੀ ਦਾ ਸਮਝ ਕੇ ਿਖਮਾਂ ਮੰਗੀ

ਅਤੇ ਿਕਹਾ, "ਸੱਚ , ਸਾਡੇ ਕੋਲ ਗਲਤੀ ਹੋ ਗਈ, ਪਰ

ਰੱਬ ਦਾ ਵਾਸਤਾ ਜੇ ਹੁਣ ਤੁਸ ਇਸ ਬਾਰੇ ਿਕਸੇ ਨਾਲ

ਗੱਲ ਨਾ ਕਿਰਆ ਜੇ।"

ਉਹ ਚਾਹੁਦ
ੰ ੀ ਸੀ ਿਕ ਇਹ ਗੱਲ ਮੇਰੇ ਤੱਕ ਹੀ ਸੀਮਤ

ਰਹੇ। ਇਕ ਐਕਟਰਸ ਦੇ ਘਰ ਜਾਣਾ ਿਤੰਨਾਂ ਭੈਣਾਂ ਵਾਸਤੇ

ਇਕ ਦੋਸ਼ ਵਾਲੀ ਘਟਨਾ ਸੀ। ਉਹ ਆਪਣੀ ਇਸ

'ਹਰਕਤ' ਛੁਪਾਉਣਾ ਚਾਹੁਦ

ੰ ੀਆਂ ਸਨ। ਿਜਥ ਤੱਕ ਮੈ

ਪਤਾ ਏ ਿਕ ਉਹਨਾਂ ਇਸ ਗੱਲ ਦਾ ਿਜ਼ਕਰ ਆਪਣੀ ਮਾਂ

ਨਾਲ ਵੀ ਨਹ ਸੀ ਕੀਤਾ, ਭਾਵ ਉਹ ਪੁਰਾਣੇ ਿਖਆਲਾਂ

ਦੀ ਨਹ ਸੀ। ਇਸ ਲੇਖ ਦੇ ਸ਼ੁਰੂ ਿਵਚ ਮ ਇਕ ਖਤ

ਦਾ ਕੁਝ ਿਹੱਸਾ ਨਕਲ ਕੀਤਾ ਏ, ਿਜਹੜਾ ਮੈ ਤਸਨੀਮ

ਸਲੀਮ ਨੇ ਿਲਿਖਆ ਸੀ, ਿਜਸ ਤ ਸਾਰੀ ਗੱਲ ਤੁਰੀ ਸੀ।

ਮੈ ਨਰਿਗਸ ਦੇ ਘਰ ਜਾ ਕੇ ਿਮਲਣ ਦੀ ਖਾਿਹਸ਼ ਸੀ।

ਇਸ ਲਈ ਮ ਕੰਮ 'ਚ ਰੁਝ

ੱ ਾ ਹੋਣ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਸਲੀਮ

ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਸਾਥੀਆਂ ਨਾਲ ਲੈ ਕੇ ਮੈਿਰਨ ਡਰਾਈਵ

ਵਲ ਤੁਰ ਿਪਆ।

ਚਾਹੀਦਾ ਤਾਂ ਇਹ ਸੀ ਿਕ ਮ ਫੋਨ ਕਰਕੇ ਜੱਦਨ ਬਾਈ

ਇਹਦੇ ਬਾਰੇ ਦੱਸਦਾ, ਪਰ ਮ ਆਮ ਿਜ਼ੰਦਗੀ ਿਵਚ

ਅਿਜਹੇ ਉਚੇਚ ਦਾ ਕਾਇਲ ਨਹ , ਇਸ ਲਈ ਿਬਨਾ

ਖ਼ਬਰ ਕੀਤੇ ਹੀ ਉਥੇ ਪਹੁਚ

ੰ ਿਗਆ। ਜੱਦਨ ਬਾਈ

ਵਰਾਂਡੇ 'ਚ ਬੈਠੀ ਸੁਪਾਰੀ ਕੁਤਰ ਰਹੀ ਸੀ। ਮੈ ਵੇਖ ਕੇ

ਚੀ ਸਾਰੀ ਿਕਹਾ, "ਓ ਮੰਟ.ੋ ..ਆ ਬਈ ਆ।" ਿਫਰ

ਨਰਿਗਸ 'ਵਾਜ ਮਾਰੀ, "ਬੇਬੀ, ਤੇਰੀਆਂ ਸਹੇਲੀਆਂ

ਆਈਆਂ ਨੇ ।"
ਮ ਉਹਦੇ ਨੇ ੜੇ ਹੋ ਕੇ ਉਹ ਦੱਿਸਆ ਿਕ ਮੇਰੇ ਨਾਲ

ਸਹੇਲੀਆਂ ਨਹ , ਸਹੇਲੇ ਨੇ । ਜਦ ਮ ਨਵਾਬ ਛਤਾਰੀ ਦੇ

ਦਾਮਾਦ ਦਾ ਿਜ਼ਕਰ ਕੀਤਾ ਤਾਂ ਉਹਦਾ ਲਿਹਜ਼ਾ ਬਦਲ

ਿਗਆ, "ਬੁਲਾ ਲੈ ਉਨਾਂ ।" ਨਰਿਗਸ ਦੌੜੀ ਦੌੜੀ ਆਈ

ਤਾਂ ਉਸ ਿਕਹਾ, "ਤੂੰ ਅੰਦਰ ਜਾ ਬੇਬੀ। ਮੰਟੋ ਸਾਿਹਬ ਦੇ

ਦੋਸਤ ਆਏ ਨੇ ।"

ਜੱਦਨ ਬਾਈ ਨੇ ਮੇਰੇ ਦੋਸਤਾਂ ਦਾ ਸਵਾਗਤ ਕੁਝ ਇਸ

ਤਰਾਂ ਕੀਤਾ, ਿਜਵ ਉਹ ਮਕਾਨ ਵੇਖਣ ਅਤੇ ਪਸੰਦ ਕਰਨ

ਆਏ ਹੋਣ। ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਿਜਹੜੀ ਖਾਸ ਬੇਤਕੁਲ

ੱ ਫੀ ਸੀ,

ਉਹ ਗਾਇਬ ਹੋ ਗਈ। 'ਬੈਠ' - 'ਤਸ਼ਰੀਫ਼ ਰੱਖੀਏ' ਿਵਚ

ਬਦਲ ਗਈ। ਕੀ ਪੀਓਗੇ? 'ਤੂ'ੰ ਤੁਸ ਹੋ ਿਗਆ। ਮ

ਆਪਣੇ ਆਪ ਲੂ ਬਿਣਆ ਮਿਹਸੂਸ ਕੀਤਾ।

ਮ ਆਪਣਾ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਦੋਸਤਾਂ ਦੇ ਆਉਣ ਦਾ ਕਾਰਨ

ਦੱਿਸਆ ਤਾਂ ਜੱਦਨ ਬਾਈ ਨੇ ਬਨਾਉਟੀ ਅੰਦਾਜ਼ ਿਵਚ

ਮੇਰੇ ਵਲ ਿਨਗਾ ਕਰਕੇ ਮੇਰੇ ਸਾਥੀਆਂ ਿਕਹਾ, "ਬੇਬੀ

 ਿਮਲਣਾ ਚਾਹੁਦ
ੰ ੇ ਹੋ...ਕੀ ਦੱਸਾਂ, ਕਈ ਿਦਨਾਂ ਤ

ਿਵਚਾਰੀ ਦੀ ਤਬੀਅਤ ਠੀਕ ਨਹ । ਿਦਨ ਰਾਤ ਦੀ

ਸ਼ੂਿਟੰਗ ਨੇ ਉਹ ਸੁਸਤ ਕਰ ਿਦੱਤਾ ਏ। ਬਹੁਤ ਰੋਕਦੀ

ਹਾਂ ਿਕ ਇਕ ਿਦਨ ਆਰਾਮ ਕਰ ਲੈ, ਪਰ ਮੇਰੀ ਗੱਲ

ਸੁਣਦੀ ਈ ਨਹ । ਮਿਹਬੂਬ ਨੇ ਵੀ ਿਕਹਾ ਿਕ ਬੇਟਾ ਕੋਈ

ਹਰਜ਼ ਨਹ ਤੂੰ ਰੈਸਟ ਕਰ ਲੈ, ਮ ਸ਼ੂਿਟੰਗ ਬੰਦ ਕਰ

ਿਦੰਦਾ ਹਾਂ, ਪਰ ਨਹ ਮੰਨੀ... ਅੱਜ ਮ ਜ਼ਬਰਦਸਤੀ ਰੋਕ

ਿਲਆ... ਜ਼ੁਕਾਮ ਨਾਲ ਿਵਚਾਰੀ ਦਾ ਬੁਰਾ ਹਾਲ ਏ।"

ਇਹ ਸੁਣ ਕੇ ਮੇਰੇ ਦੋਸਤਾਂ ਿਨਰਾਸ਼ਾ ਹੋਈ। ਜੱਦਨ

ਬਾਈ ਏਧਰ-ਉਧਰ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਕਰੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ। ਮੈ

ਪਤਾ ਸੀ ਿਕ ਨਰਿਗਸ ਦੀ ਿਬਮਾਰੀ ਦਾ ਤਾਂ ਇਕ

ਬਹਾਨਾ ਈ ਸੀ।

ਮ ਜੱਦਨ ਬਾਈ ਿਕਹਾ, "ਬੇਬੀ ਤਕਲੀਫ ਤਾਂ

ਹੋਵੇਗੀ, ਪਰ ਇਹ ਇੰਨੀ ਦੂਰ ਆਏ ਨੇ , ਜ਼ਰਾ ਬੁਲਾ

ਿਦਓ।" ਿਤੰਨ ਚਾਰ ਵਾਰੀ ਅੰਦਰ ਅਖਵਾਇਆ ਤਾਂ ਜਾ

ਕੇ ਨਰਿਗਸ ਆਈ। ਸਾਿਰਆਂ ਨੇ ਠ ਕੇ ਆਦਰ ਨਾਲ

ਉਹ ਸਲਾਮ ਕੀਤਾ। ਮ ਬੈਠਾ ਿਰਹਾ। ਨਰਿਗਸ ਦੇ

ਆਉਣ ਦਾ ਅੰਦਾਜ਼ ਿਫਲਮੀ ਸੀ। ਸਲਾਮ ਦਾ ਜਵਾਬ

ਦੇਣਾ ਵੀ ਿਫਲਮੀ ਸੀ। ਉਹਦਾ ਠਣਾ ਬੈਠਣਾ ਿਫਲਮੀ

ਸੀ। ਉਹਦੀ ਗੱਲਬਾਤ ਦਾ ਲਿਹਜ਼ਾ ਵੀ ਿਫਲਮੀ ਸੀ,

ਿਜਵ ਸਟ 'ਤੇ ਬੋਲ ਰਹੀ ਹੋਵੇ।

ਮੇਰੇ ਸਾਥੀਆਂ ਦੇ ਸਵਾਲ ਜਵਾਬ ਵੀ ਨਵਾਬੀ ਿਕਸਮ ਦੇ

ਊਟ-ਪਟਾਂਗ ਸੀ। "ਤੁਹਾ ਿਮਲ ਕੇ ਬੜੀ ਖੁਸ਼ੀ ਹੋਈ।"

"ਹਾਂ ਜੀ, ਅੱਜ ਹੀ ਬੰਬਈ ਪਹੁਚ

ੰ ੇ ਹਾਂ।" "ਕੱਲ ਪਰਸ

ਵਾਪਸ ਚਲੇ ਜਾਵਾਂਗ।ੇ " "ਖੁਦਾ ਦੀ ਿਮਹਰ ਨਾਲ ਇਸ

ਵੇਲੇ ਤੁਸ ਿਹੰਦਸ

ੋ ਤਾਨ ਦੀ ਚੋਟੀ ਦੀ ਐਕਟਰਸ ਹੋ।"

"ਤੁਹਾਡੀ ਹਰ ਿਫਲਮ ਦਾ ਅਸ ਪਿਹਲਾ ਸ਼ੋਅ ਵੇਿਖਆ

ਏ।" "ਇਹ ਤਸਵੀਰ ਿਜਹੜੀ ਤੁਸ ਿਦੱਤੀ ਏ, ਇਹ ਮ

ਆਪਣੀ ਐਲਬਮ ਿਵਚ ਲਗਾਵਾਂਗਾ।" ਇਸ ਦੌਰਾਨ

ਮੋਹਨ ਬਾਬੂ ਵੀ ਆ ਗਏ, ਪਰ ਉਹ ਚੁੱਪ ਬੈਠੇ ਰਹੇ।

ਆਪਣੀਆਂ ਖੂਬਸੂਰਤ ਅੱਖਾਂ ਘੁਮ
ੰ ਾ ਕੇ ਕਦੀ ਕਦੀ ਸਾ

ਸਾਿਰਆਂ ਵੇਖ ਲਦੇ ਅਤੇ ਿਫਰ ਰੱਬ ਜਾਣੇ ਿਕਹੜੀ

ਸੋਚ 'ਚ ਡੁੱਬ ਜਾਂਦ।ੇ ਸਭ ਤ ਿਜ਼ਆਦਾ ਗੱਲਾਂ ਜੱਦਨ

ਬਾਈ ਨੇ ਕੀਤੀਆਂ। ਉਸ ਨੇ ਮੁਲਾਕਾਤੀਆਂ ਸਪੱਸ਼ਟ

ਕਰ ਿਦੱਤਾ ਿਕ ਉਹ ਿਹੰਦਸ
ੋ ਤਾਨ ਦੇ ਹਰੇਕ ਰਾਜੇ, ਹਰੇਕ

ਨਵਾਬ ਅੰਦਰ ਬਾਹਰ ਚੰਗੀ ਤਰਾਂ ਜਾਣਦੀ ਏ। ਇਹ

ਮੁਲਾਕਾਤ ਬੜੀ ਿਫਕੀ ਰਹੀ। ਮੇਰੇ ਸਾਥੀ ਮੇਰੀ ਮੌਜੂਦਗੀ

ਿਵਚ ਖੁੱਲ ਕੇ ਮੂਰਖਾਂ ਵਰਗੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਨਹ ਕਰ ਸਕੇ

ਸਨ। ਮ ਵੀ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਮੌਜੂਦਗੀ ਕਰਕੇ ਘੁਟਨ ਿਜਹੀ

ਮਿਹਸੂਸ ਕਰਦਾ ਿਰਹਾ। ਪਰ ਨਰਿਗਸ ਦਾ ਦੂਜਾ ਰੂਪ

ਵੇਖਣਾ ਵੀ ਿਦਲਚਸਪ ਸੀ। ਸਲੀਮ ਆਪਣੇ ਦੋਸਤਾਂ ਨਾਲ

ਦੂਜੇ ਿਦਨ ਿਫਰ ਨਰਿਗਸ ਦੇ ਘਰ ਿਗਆ। ਉਹਨਾਂ ਨੇ

ਇਸ ਬਾਰੇ ਮੈ ਨਾ ਦੱਿਸਆ। ਮੇਰਾ ਿਖਆਲ ਏ ਿਕ

ਇਸ ਮੁਲਾਕਾਤ ਦਾ ਰੰਗ ਕੁਝ ਹੋਰ ਈ ਹੋਵੇਗਾ।

ਨਰਿਗਸ ਦਾ ਇਕ ਹੋਰ ਿਦਲਚਸਪ ਅੰਦਾਜ਼ ਮ ਉਸ

ਵੇਲੇ ਵੇਿਖਆ, ਜਦ ਅਸ਼ੋਕ ਕੁਮਾਰ ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਸੀ।

ਜੱਦਨ ਬਾਈ ਕੋਈ ਿਫਲਮ ਬਣਾਉਣ ਦਾ ਿਵਚਾਰ ਬਣਾ

ਰਹੀ ਸੀ। ਉਸ ਦੀ ਇੱਛਾ ਸੀ ਿਕ ਅਸ਼ੋਕ ਕੁਮਾਰ ਉਹਦਾ

ਹੀਰੋ ਹੋਵੇ। ਅਸ਼ੋਕ ਕੁਮਾਰ ਇਕੱਲਾ ਜਾਣ ਤ ਘਬਰਾ ਦਾ

ਸੀ, ਇਸ ਲਈ ਉਹ ਮੈ ਨਾਲ ਲੈ ਿਗਆ।

ਗੱਲਬਾਤ ਦੌਰਾਨ ਕਈ ਨੁਕਤੇ ਉਭਰੇ। ਕਾਰੋਬਾਰੀ ਨੁਕਤੇ,

ਦੋਸਤਾਨਾ ਨੁਕਤੇ, ਖੁਸ਼ਾਮਦੀ ਨੁਕਤੇ। ਜੱਦਨ ਬਾਈ ਦਾ

ਅੰਦਾਜ਼ ਕਦੀ ਬਜ਼ੁਰਗਾਂ ਵਰਗਾ ਹੁਦ

ੰ ਾ, ਕਦੀ ਹਮ-ਉਮਰ

ਵਾਲਾ। ਉਹ ਕਦੀ ਪੋਿਡਊਸਰ ਬਣ ਜਾਂਦੀ, ਕਦੀ

ਨਰਿਗਸ ਦੀ ਮਾਂ। ਮੋਹਨ ਬਾਬੂ ਤ ਕਦੀ ਕਦੀ ਹਾਂ 'ਚ

ਹਾਂ ਿਮਲ ਜਾਂਦੀ।

ਲੱਖਾਂ ਰੁਪਈਆਂ ਦਾ ਿਜ਼ਕਰ ਆਇਆ। ਸਭ ਦਾ ਿਹਸਾਬ

ਗਲਾਂ 'ਤੇ ਿਗਣਾਇਆ ਿਗਆ। ਨਰਿਗਸ ਦਾ ਅੰਦਾਜ਼

ਇਹ ਸੀ ਿਕ ਵੇਖ ਅਸ਼ੋਕ, ਮ ਮੰਨਦੀ ਹਾਂ ਿਕ ਤੂੰ ਇਕ

ਹੰਿਢਆ ਹੋਇਆ ਐਕਟਰ , ਤੇਰੀ ਧਾਂਕ ਬੈਠੀ ਹੋਈ ਏ,

ਪਰ ਮ ਵੀ ਿਕਸੇ ਤਰਾਂ ਘੱਟ ਨਹ । ਤੂੰ ਮੰਨ ਜਾ ਗਾ ਿਕ

ਅਦਾਕਾਰੀ 'ਚ ਮ ਤੇਰਾ ਮੁਕਾਬਲਾ ਕਰ ਸਕਦੀ ਹਾਂ। ਉਸ

ਦੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਕੋਿਸ਼ਸ਼ਾਂ ਇਸੇ ਨੁਕਤੇ 'ਤੇ ਖੜੀਆਂ ਸਨ।

ਇਸ ਤ ਛੁਟ
ੱ ਕਦੀ ਕਦੀ ਉਸ ਦੇ ਅੰਦਰ ਔਰਤ ਵੀ

ਜਾਗ ਪਦੀ ਸੀ। ਉਸ ਵੇਲੇ ਉਹ ਅਸ਼ੋਕ ਇਹ

ਕਿਹੰਦੀ, "ਤੇਰੇ 'ਤੇ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਕੁੜੀਆਂ ਮਰਦੀਆਂ ਨੇ , ਪਰ ਮ

ਇਸ ਕੀ ਸਮਝਦੀ ਹਾਂ। ਮੇਰੇ ਵੀ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਚਾਹਣ

ਵਾਲੇ ਮੌਜੂਦ ਨੇ । ਜੇਕਰ ਯਕੀਨ ਨਹ ਤਾਂ ਿਕਸੇ ਮਰਦ

ਤ ਪੁਛ
ੱ ਲਓ। ਹੋ ਸਕਦਾ ਏ ਤੂੰ ਈ ਮੇਰੇ 'ਤੇ ਮਰਨਾ ਸ਼ੁਰੂ

ਕਰ ਦੇਵ।"

ਜੱਦਨ ਬਾਈ ਿਵਚਲਾ ਰਾਹ ਲੱਭਦੀ ਤੇ ਕਿਹੰਦੀ ਿਕ ਨਹ

ਅਸ਼ੋਕ ਤੇਰੇ ਅਤੇ ਬੇਬੀ ਦੋਹਾਂ 'ਤੇ ਦੁਨੀਆਂ ਮਰਦੀ ਏ।

ਇਸ ਲਈ ਮ ਚਾਹੁਦ
ੰ ੀ ਹਾਂ ਿਕ ਤੁਹਾ ਦੋਹਾਂ

ਇਕੱਿਠਆਂ ਪੇਸ਼ ਕਰਾਂ ਤਾਂ ਿਕ ਇਕ ਕਤਲੇਆਮ ਹੋਵੇ

ਅਤੇ ਅਸ ਸਭ ਉਸ ਦਾ ਲਾਭ ਉਠਾਈਏ।

ਕਦੀ ਉਹ ਇਕ ਹੋਰ ਅੰਦਾਜ਼ ਿਵਚ ਬੋਲਦੀ ਅਤੇ ਮੈ

ਕਿਹੰਦੀ, "ਮੰਟ,ੋ ਅਸ਼ੋਕ ਇੰਨਾ ਵੱਡਾ ਐਕਟਰ ਬਣ ਿਗਆ

ਏ, ਪਰ ਸਹੁੰ ਰੱਬ ਦੀ ਇਹ ਬਹੁਤ ਹੀ ਨੇ ਕ ਬੰਦਾ ਏ।

ਬੜਾ ਘੱਟ ਬੋਲਦਾ ਏ, ਬਹੁਤ ਈ ਸ਼ਰਮਾਕਲ ਏ। ਮ

ਿਜਹੜੀ ਿਫਲਮ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਰਹੀ ਹਾਂ, ਉਸ 'ਚ ਅਸ਼ੋਕ

ਲਈ ਖਾਸ ਤੌਰ 'ਤੇ ਕਰੈਕਟਰ ਿਲਖਵਾਇਆ ਏ। ਤੂੰ

ਸੁਣਗ
ੇ ਾ ਤਾਂ ਖੁਸ਼ ਹੋ ਜਾ ਗਾ।"

ਮ ਇਹ ਕਰੈਕਟਰ ਸੁਣੇ ਿਬਨਾ ਈ ਖੁਸ਼ ਸੀ, ਿਕ ਿਕ

ਜੱਦਨ ਬਾਈ ਦਾ ਆਪਣਾ ਕਰੈਕਟਰ ਬੜਾ ਰੌਚਕ ਸੀ

ਅਤੇ ਨਰਿਗਸ ਿਜਹੜਾ ਰੋਲ ਅਦਾ ਕਰ ਰਹੀ ਸੀ, ਉਹ

ਤਾਂ ਹੋਰ ਵੀ ਿਦਲਚਸਪ ਸੀ। ਗੱਲਾਂ ਗੱਲਾਂ ਿਵਚ

ਸੁਰਈ
ੱ ਆ ਦਾ ਿਜ਼ਕਰ ਆਇਆ ਤਾਂ ਜੱਦਨ ਬਾਈ ਨੱਕ

ਚਾੜ ਕੇ ਉਹਦੇ ਸਾਰੇ ਖਾਨਦਾਨ ਦੀਆਂ ਬੁਰਾਈਆਂ ਦੱਸਣ

ਲੱਗੀ। ਪਈ ਅਖੇ ਸੁਰਈ

ੱ ਆ ਦਾ ਗਲਾ ਖਰਾਬ ਏ,

ਬੇਸੁਰੀ ਏ। ਦੰਦ ਬੜੇ ਕੋਝੇ ਨੇ । ਓਧਰ ਸੁਰਈ

ੱ ਆ ਦੇ
ਜਾਓ ਤਾਂ ਸੁਰਈ
ੱ ਆ ਦੀ ਨਾਨੀ, ਿਜਹੜੀ ਅਸਲ 'ਚ

ਉਹਦੀ ਮਾਸੀ ਏ, ਹੁਕ

ੱ ੇ ਦੇ ਧੂੰ ਦੇ ਬੱਦਲ ਉਡਾ ਉਡਾ ਕੇ

ਦੋਹਾਂ ਮਾਵਾਂ-ਧੀਆਂ ਰੱਜ ਕੇ ਬੁਰਾ ਭਲਾ ਕਿਹੰਦੀ ਏ।

ਨਰਿਗਸ ਦਾ ਿਜ਼ਕਰ ਜਦ ਆ ਦੈ ਤਾਂ ਉਹ ਭੈੜਾ ਿਜਹਾ

ਮੂੰਹ ਬਣਾ ਕੇ ਮਰਾਸਣਾਂ ਦੇ ਅੰਦਾਜ਼ 'ਚ ਆਖਦੀ ਏ, "ਮੂੰਹ

ਵੇਖੋ ਿਜਸ ਤਰਾਂ ਗਿਲਆ ਹੋਇਆ ਪਪੀਤਾ ਹੁਦ

ੰ ਾ ਏ।"

ਮੋਹਨ ਬਾਬੂ ਦੀਆਂ ਖੂਬਸੂਰਤ ਅਤੇ ਵੱਡੀਆਂ ਵੱਡੀਆਂ

ਅੱਖਾਂ ਸਦਾ ਲਈ ਬੰਦ ਹੋ ਚੁੱਕੀਆਂ ਨੇ । ਜੱਦਨ ਬਾਈ

ਆਪਣੇ ਿਦਲ ਦੀਆਂ ਬਾਕੀ ਹਸਰਤਾਂ ਅਤੇ ਖਾਹਸ਼ਾਂ ਸਮੇਤ

ਮਣਾਂ-ਮੂੰਹ ਿਮੱਟੀ ਹੇਠਾਂ ਦਫਨ ਏ। ਉਸ ਦੀ ਬੇਬੀ

ਨਰਿਗਸ ਿਦਖਾਵੇ ਅਤੇ ਬਨਾਵਟ ਦੀ ਉਪਰਲੀ ਟੀਸੀ 'ਤੇ

ਚੜ ਕੇ ਪਤਾ ਨਹ ਹੋਰ ਉਪਰ ਵੇਖ ਰਹੀ ਏ ਜਾਂ ਉਸ

ਦੀਆਂ ਉਦਾਸ ਅੱਖਾਂ ਹੇਠਾਂ ਵੇਖ ਰਹੀਆਂ ਨੇ ।

(ਅਨੁਵਾਦ: ਓਮ ਪਕਾਸ਼ ਪਨਾਹਗੀਰ)

 ਕੁਤ
ੱ ੇ ਦੀ ਦੁਆ ਸਆਦਤ ਹਸਨ ਮੰਟੋ

“ਤੁਸ ਯਕੀਨ ਨਹ ਕਰੋਗ।ੇ ਮਗਰ ਇਹ ਵਾਿਕਆ ਜੋ

ਮ ਤੁਹਾ ਸੁਨਾਣ ਵਾਲਾ ਹਾਂ, ਿਬਲਕੁਲ ਠੀਕ ਹੈ।” ਇਹ

ਕਿਹ ਕੇ ਸ਼ੇਖ ਸਾਿਹਬ ਨੇ ਬੀੜੀ ਸੁਲਗਾਈ। ਦੋ ਿਤੰਨ

ਜ਼ੋਰ ਦੇ ਕਸ਼ ਲਾ ਕੇ ਉਸ ਸੁੱਟ ਿਦੱਤਾ ਅਤੇ ਆਪਣੀ

ਦਾਸਤਾਨ ਸੁਣਾਉਣੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀ। ਸ਼ੇਖ ਸਾਿਹਬ ਦੇ ਸੁਭਾ

ਤ ਅਸ ਵਾਿਕਫ ਸਾਂ, ਇਸ ਲਈ ਅਸ ਖ਼ਾਮੋਸ਼ੀ ਨਾਲ

ਸੁਣਦੇ ਰਹੇ। ਦਰਿਮਆਨ ਿਵੱਚ ਉਨਾਂ ਿਕਤੇ ਵੀ ਨਹ

ਟੋਿਕਆ।

ਆਪ ਨੇ ਵਾਿਕਆ ਇਵ ਿਬਆਨ ਕਰਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ:

“ਗੋਲਡੀ ਮੇਰੇ ਕੋਲ ਪੰਦਰਾਂ ਬਰਸ ਤ ਸੀ। ਿਜਵ ਿਕਰ

ਨਾਮ ਤ ਜ਼ਾਹਰ ਹੈ…..ਉਸ ਦਾ ਰੰਗ ਸੁਨਹਰੀ ਮਾਇਲ

ਭੂਸਲਾ ਸੀ। ਬਹੁਤ ਹੀ ਹਸੀਨ ਕੁਤ

ੱ ਾ ਸੀ। ਜਦ ਮ ਸਵੇਰੇ

ਉਸ ਦੇ ਨਾਲ ਬਾਗ ਦੀ ਸੈਰ ਿਨਕਲਦਾ ਤਾਂ ਲੋਕ

ਉਸ ਦੇਖਣ ਲਈ ਖੜੇ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਸਨ। ਲਾਰਸ

ਗਾਰਡਨ ਦੇ ਬਾਹਰ ਮ ਉਸ ਖੜਾ ਕਰ ਿਦੰਦਾ।

“ਗੋਲਡੀ ਖੜੇ ਰਿਹਣਾ ਇੱਥੇ। ਮ ਅਜੇਹਣ

ੁ ੇ ਆ ਦਾ ਹਾਂ।”

ਇਹ ਕਿਹ ਕੇ ਮ ਬਾਗ ਦੇ ਅੰਦਰ ਚਲਾ ਜਾਂਦਾ। ਘੁਮ

ੰ

ਿਫਰ ਕੇ ਅੱਧੇ ਘੰਟੇ ਦੇ ਬਾਅਦ ਵਾਪਸ ਆ ਦਾ ਤਾਂ

ਗੋਲਡੀ ਉਥੇ ਹੀ ਆਪਣੇ ਲੰਬੇ ਲੰਬੇ ਕੰਨ ਲਟਕਾਈ ਖੜਾ

ਹੁਦ
ੰ ਾ।

ਸਪੇਨੀਅਲ ਜ਼ਾਤ ਦੇ ਕੁਤ

ੱ ੇ ਆਮ ਤੌਰ ਤੇ ਵੱਡੇ ਵਫ਼ਾਦਾਰ

ਅਤੇ ਫ਼ਰਮਾਂਬਰਦਾਰ ਹੁਦ

ੰ ੇ ਹਨ। ਮਗਰ ਮੇਰੇ ਗੋਲਡੀ

ਿਵੱਚ ਇਹ ਿਸਫ਼ਤਾਂ ਬਹੁਤ ਨੁਮਾਇਆਂ ਸਨ। ਜਦ ਤੱਕ

ਉਹ ਆਪਣੇ ਹੱਥ ਨਾਲ ਖਾਣਾ ਨਾ ਿਦੰਦਾ ਨਹ ਖਾਂਦਾ

ਸੀ। ਦੋਸਤ ਯਾਰਾਂ ਨੇ ਮੇਰਾ ਮਨ ਤੋੜਨ ਲਈ ਲੱਖਾਂ

ਜਤਨ ਕੀਤੇ ਮਗਰ ਗੋਲਡੀ ਨੇ ਉਨਾਂ ਦੇ ਹੱਥ ਇੱਕ

ਦਾਣਾ ਤੱਕ ਨਹ ਖਾਧਾ।

ਇੱਕ ਰੋਜ਼ ਇੱਤਫਾਕ ਦੀ ਗੱਲ ਹੈ ਿਕ ਮ ਲਾਰਸ ਦੇ

ਬਾਹਰ ਉਸ ਛੱਡਕੇ ਅੰਦਰ ਿਗਆ ਤਾਂ ਇੱਕ ਦੋਸਤ

ਿਮਲ ਿਗਆ। ਘੁਮ

ੰ ਦੇ ਘੁਮ
ੰ ਦੇ ਕਾਫ਼ੀ ਦੇਰ ਹੋ ਗਈ। ਇਸ

ਦੇ ਬਾਅਦ ਉਹ ਮੈ ਆਪਣੀ ਕੋਠੀ ਲੈ ਿਗਆ। ਮੈ

ਸ਼ਤਰੰਜ ਖੇਡਣ ਦੀ ਮਰਜ਼ ਸੀ। ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਈ ਤਾਂ ਮ

ਦੁਨੀਆ ਦਾ ਸਭ ਕੁਝ ਭੁਲ

ੱ ਿਗਆ। ਕਈ ਘੰਟੇ ਗੁਜ਼ਰ

ਗਏ। ਅਚਾਨਕ ਮੈ ਗੋਲਡੀ ਦਾ ਿਖਆਲ ਆਇਆ।

ਬਾਜ਼ੀ ਛੱਡਕੇ ਲਾਰਸ ਦੇ ਗੇਟ ਦੀ ਤਰਫ਼ ਭੱਿਜਆ।

ਗੋਲਡੀ ਉਥੇ ਹੀ ਆਪਣੇ ਲੰਬੇ ਲੰਬੇ ਕੰਨ ਲਟਕਾਏ ਖੜਾ

ਸੀ। ਮੈ ਉਸ ਨੇ ਅਜੀਬ ਨਜਰਾਂ ਨਾਲ ਵੇਿਖਆ ਿਜਵ

ਕਿਹ ਿਰਹਾ ਹੈ “ਦੋਸਤ, ਤੁਸ ਅੱਜ ਅੱਛਾ ਸੁਲੂਕ ਕੀਤਾ

ਮੇਰੇ ਨਾਲ!”

ਮ ਬੇਹਦ
ੱ ਪਛਤਾਇਆ। ਇਸਲਈ ਤੁਸ ਯਕੀਨ ਕਰਨਾ

ਮ ਸ਼ਤਰੰਜ ਖੇਡਣੀ ਛੱਡ ਿਦੱਤੀ….. ਮੁਆਫ਼ ਕਰਨਾ। ਮ

ਅਸਲ ਵਾਕੇ ਦੀ ਤਰਫ਼ ਅਜੇ ਤੱਕ ਨਹ ਆਇਆ।

ਦਰਅਸਲ ਗੋਲਡੀ ਦੀ ਗੱਲ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਈ ਤਾਂ ਮ ਚਾਹੁਦ

ੰ ਾ
ਹਾਂ ਿਕ ਉਸਦੇ ਸੰਬੰਧ ਿਵੱਚ ਮੈ ਿਜੰਨੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਯਾਦ

ਹਨ ਤੁਹਾ ਸੁਣਾ ਦੇਵਾਂ…. ਮੈ ਉਸ ਨਾਲ ਬੇਹਦ

ੱ

ਮੁਹਬ
ੱ ਤ ਸੀ। ਮੇਰੇ ਮੁਜੱਰਦ ਰਿਹਣ ਦਾ ਇੱਕ ਸਬੱਬ

ਉਸਦੀ ਮੁਹਬ
ੱ ਤ ਵੀ ਸੀ ਜਦ ਮ ਿਵਆਹ ਨਾ ਕਰਨ ਦਾ

ਤਹਈਆ ਕੀਤਾ ਤਾਂ ਉਸ ਖ਼ੱਸੀ ਕਰਾ ਿਦੱਤਾ….. ਤੁਸ

ਸ਼ਾਇਦ ਕਹੋ ਿਕ ਮ ਜੁਲਮ ਕੀਤਾ, ਲੇਿਕਨ ਮ ਸਮਝਦਾ

ਹਾਂ। ਮੁਹਬ
ੱ ਤ ਿਵੱਚ ਹਰ ਚੀਜ਼ ਰਵਾ ਹੈ….. ਮ ਉਸਦੀ

ਜ਼ਾਤ ਦੇ ਿਸਵਾ ਹੋਰ ਿਕਸੇ ਵਾਬਸਤਾ ਵੇਖਣਾ ਨਹ

ਚਾਹੁਦ
ੰ ਾ ਸੀ।

ਕਈ ਵਾਰ ਮ ਸੋਿਚਆ ਜੇਕਰ ਮ ਮਰ ਿਗਆ ਤਾਂ ਇਹ

ਿਕਸੇ ਹੋਰ ਦੇ ਕੋਲ ਚਲਾ ਜਾਵੇਗਾ। ਕੁਝ

ੱ ਦੇਰ ਮੇਰੀ ਮੌਤ

ਦਾ ਅਸਰ ਇਸ ਤੇ ਰਹੇਗਾ। ਉਸ ਦੇ ਬਾਅਦ ਮੈ

ਭੁਲ
ੱ ਕੇ ਆਪਣੇ ਨਵ ਆਕਾ ਨਾਲ ਮੁਹਬ
ੱ ਤ ਕਰਨਾ ਸ਼ੁਰੂ

ਕਰ ਦੇਵੇਗਾ। ਜਦ ਮ ਇਹ ਸੋਚਦਾ ਤਾਂ ਮੈ ਬਹੁਤ ਦੁਖ

ੱ

ਹੁਦ
ੰ ਾ। ਲੇਿਕਨ ਮ ਇਹ ਤਹਈਆ ਕਰ ਿਲਆ ਸੀ ਿਕ
ਜੇਕਰ ਮੈ ਆਪਣੀ ਮੌਤ ਦੀ ਆਮਦ ਦਾ ਪੂਰਾ ਯਕੀਨ

ਹੋ ਿਗਆ ਤਾਂ ਮ ਗੋਲਡੀ ਹਲਾਕ ਕਰ ਦੇਵਾਂਗਾ।

ਅੱਖਾਂ ਬੰਦ ਕਰਕੇ ਉਸ ਗੋਲੀ ਦਾ ਿਨਸ਼ਾਨਾ ਬਣਾ

ਦੇਵਾਂਗਾ।

ਗੋਲਡੀ ਕਦੇ ਇੱਕ ਪਲ ਲਈ ਮੈਥ ਜੁਦਾ ਨਹ ਹੋਇਆ

ਸੀ। ਰਾਤ ਹਮੇਸ਼ਾ ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਸਦਾ। ਮੇਰੀ ਤਨਹਾ

ਿਜ਼ੰਦਗੀ ਿਵੱਚ ਉਹ ਇੱਕ ਰੋਸ਼ਨੀ ਸੀ। ਮੇਰੀ ਬੇਹਦ

ੱ

ਿਫੱਕੀ ਿਜ਼ੰਦਗੀ ਿਵੱਚ ਉਸਦਾ ਵਜੂਦ ਇੱਕ ਸ਼ੀਰਨੀ ਸੀ।

ਉਸ ਨਾਲ ਮੇਰੀ ਗ਼ੈਰਮਾਮੂਲੀ ਮੁਹਬ

ੱ ਤ ਵੇਖ ਕੇ ਕਈ

ਦੋਸਤ ਮਜ਼ਾਕ ਉੜਾਂਦੇ ਸਨ। “ਸ਼ੇਖ ਸਾਿਹਬ ਗੋਲਡੀ ਕੁਤ

ੱ ੀ

ਹੁਦ
ੰ ੀ ਤਾਂ ਤੁਸ ਜ਼ਰੂਰ ਉਸ ਨਾਲ ਸ਼ਾਦੀ ਕਰ ਲਈ

ਹੁਦ
ੰ ੀ।”

ਇੰਜ ਹੀ ਕਈ ਹੋਰ ਿਫ਼ਕਰੇ ਕਸੇ ਜਾਂਦੇ ਲੇਿਕਨ ਮ

ਮੁਸਕਰਾ ਿਦੰਦਾ। ਗੋਲਡੀ ਬਹੁਤ ਜ਼ਹੀਨ ਸੀ ਉਸ ਦੇ

ਸੰਬੰਧ ਿਵੱਚ ਜਦ ਕੋਈ ਗੱਲ ਹੋਈ ਹੁਦ

ੰ ੀ ਤਾਂ ਫ਼ੌਰਨ ਉਸ
ਦੇ ਕੰਨ ਖੜੇ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਸਨ। ਮੇਰੇ ਹਲਕੇ ਤ ਹਲਕੇ

ਇਸ਼ਾਰੇ ਵੀ ਉਹ ਸਮਝ ਲਦਾ ਸੀ। ਮੇਰੇ ਮੂਡ ਦੇ

ਸਾਰੇ ਉਤਾਰ ਚੜਾਓ ਉਸ ਪਤਾ ਹੁਦ

ੰ ।ੇ ਜੇਕਰ ਿਕਸੇ

ਵਜਾ ਨਾਲ ਰੰਜੀਦਾ ਹੁਦ

ੰ ਾ ਤਾਂ ਉਹ ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਚੁਹਲਾਂ

ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਿਦੰਦਾ ਮੈ ਖ਼ੁਸ਼ ਕਰਨ ਲਈ ਹਰ ਮੁਮਿਕਨ

ਕੋਿਸ਼ਸ਼ ਕਰਦਾ।

ਅਜੇ ਉਸ ਨੇ ਟੰਗ ਉਠਾ ਕੇ ਪੇਸ਼ਾਬ ਕਰਨਾ ਨਹ

ਿਸੱਿਖਆ ਸੀ ਯਾਨੀ ਅਜੇ ਿਨਆਣਾ ਸੀ ਿਕ ਉਸ ਨੇ

ਇੱਕ ਬਰਤਨ ਜੋ ਿਕ ਖ਼ਾਲੀ ਸੀ, ਥੂਥਨੀ ਵਧਾ ਕੇ

ਸੁੰਿਘਆ। ਮ ਉਸ ਿਝੜਿਕਆ ਤਾਂ ਦੁਮ ਦਬਾ ਕੇ ਉਥੇ

ਹੀ ਬੈਠ ਿਗਆ….. ਪਿਹਲਾਂ ਉਸ ਦੇ ਿਚਹਰੇ ਤੇ ਹੈਰਤ

ਿਜਹੀ ਪੈਦਾ ਹੋਈ ਸੀ ਿਕ ਹਾਂ ਇਹ ਮੈਥ ਕੀ ਹੋ ਿਗਆ।

ਦੇਰ ਤੱਕ ਗਰਦਨ ਸੁੱਟੀ ਬੈਠਾ ਿਰਹਾ, ਿਜਵ ਨਦਾਮਤ ਦੇ

ਸਮੁੰਦਰ ਿਵੱਚ ਗਰਕ ਹੋਵੇ। ਮ ਿਠਆ। ਉਠ ਕੇ ਉਸ

ਗੋਦ ਿਵੱਚ ਿਲਆ, ਿਪਆਿਰਆ ਪੁਚਕਾਿਰਆ। ਬੜੀ ਦੇਰ

ਦੇ ਬਾਅਦ ਜਾ ਕੇ ਉਸਦੀ ਦੁਮ ਿਹਲੀ…. ਮੈ ਬਹੁਤ

ਤਰਸ ਆਇਆ ਿਕ ਮ ਖ਼ਾਹ – ਮਖ਼ਾਹ ਉਸ ਡਾਂਿਟਆ

ਿਕ ਿਕ ਉਸ ਰੋਜ਼ ਰਾਤ ਗਰੀਬ ਨੇ ਖਾਣ ਮੂੰਹ

ਨਹ ਲਗਾਇਆ। ਉਹ ਬਹੁਤ ਸੰਵੇਦਨਸ਼ੀਲ ਕੁਤ

ੱ ਾ ਸੀ।

ਮ ਬਹੁਤ ਬੇਪਰਵਾਹ ਆਦਮੀ ਹਾਂ। ਮੇਰੀ ਗ਼ਫ਼ਲਤ ਨਾਲ

ਉਸ ਇੱਕ ਵਾਰ ਿਨਮੋਨੀਆ ਹੋ ਿਗਆ ਮੇਰੇ ਹੋਸ਼ ਡ

ਗਏ। ਡਾਕਟਰਾਂ ਦੇ ਕੋਲ ਭੱਿਜਆ। ਇਲਾਜ ਸ਼ੁਰੂ

ਹੋਇਆ। ਮਗਰ ਅਸਰ ਨਦਾਰਦ। ਲਗਾਤਾਰ ਸੱਤ ਰਾਤਾਂ

ਜਾਗਦਾ ਿਰਹਾ। ਉਸ ਬਹੁਤ ਤਕਲੀਫ਼ ਸੀ। ਸਾਹ ਬੜੀ

ਮੁਸ਼ਕਲ ਨਾਲ ਆ ਦਾ ਸੀ। ਜਦ ਸੀਨੇ ਿਵੱਚ ਦਰਦ

ਠਦਾ ਤਾਂ ਉਹ ਮੇਰੀ ਤਰਫ਼ ਵੇਖਦਾ ਿਜਵ ਇਹ ਕਿਹ

ਿਰਹਾ ਹੋਵੇ, “ਿਫ਼ਕਰ ਦੀ ਕੋਈ ਗੱਲ ਨਹ , ਮ ਠੀਕ ਹੋ

ਜਾਵਾਂਗਾ।”

ਕਈ ਵਾਰ ਮ ਮਿਹਸੂਸ ਕੀਤਾ ਿਕ ਿਸਰਫ ਮੇਰੇ ਆਰਾਮ

ਦੀ ਖ਼ਾਤਰ ਉਸ ਨੇ ਇਹ ਜ਼ਾਹਰ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਿਸ਼ਸ਼

ਕੀਤੀ ਹੋਵੇ ਿਕ ਉਸਦੀ ਤਕਲੀਫ ਕੁਝ
ੱ ਘੱਟ ਹੈ ਉਹ

ਅੱਖਾਂ ਮੀਚ ਲਦਾ, ਤਾਂਿਕ ਮ ਥੋੜੀ ਦੇਰ ਅੱਖ ਲਗਾ

ਲਵਾਂ। ਅਠਵ ਰੋਜ਼ ਖ਼ੁਦਾ ਖ਼ੁਦਾ ਕਰਕੇ ਉਸ ਦਾ ਬੁਖਾਰ

ਹਲਕਾ ਹੋਇਆ ਅਤੇ ਆਿਹਸਤਾ ਆਿਹਸਤਾ ਤਰ

ਿਗਆ। ਮ ਿਪਆਰ ਨਾਲ ਉਸ ਦੇ ਿਸਰ ਤੇ ਹੱਥ

ਫੇਿਰਆ ਤਾਂ ਮੈ ਇੱਕ ਥੱਕੀ ਥੱਕੀ ਿਜਹੀ ਮੁਸਕਾਣ

ਉਸਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਿਵੱਚ ਤੈਰਦੀ ਨਜ਼ਰ ਆਈ।

ਨਮੋਨੀਏ ਦੇ ਜਾਿਲਮ ਹਮਲੇ ਦੇ ਬਾਅਦ ਦੇਰ ਤੱਕ ਉਸ

ਕਮਜ਼ੋਰੀ ਰਹੀ। ਲੇਿਕਨ ਤਾਕਤਵਰ ਦਵਾਵਾਂ ਨੇ ਉਸ

ਠੀਕ ਠਾਕ ਕਰ ਿਦੱਤਾ। ਇੱਕ ਲੰਮੀ ਗ਼ੈਰ ਹਾਜ਼ਰੀ ਦੇ

ਬਾਅਦ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਮੈ ਉਸਦੇ ਨਾਲ ਵੇਿਖਆ ਤਾਂ ਤਰਾਂ

ਤਰਾਂ ਦੇ ਸਵਾਲ ਕਰਨੇ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੇ “ਆਿਸ਼ਕ ਮਾਸ਼ੂਕ ਿਕੱਥੇ

ਗਾਇਬ ਸਨ ਇਤਨੇ ਿਦਨ?”

“ਆਪਸ ਿਵੱਚ ਿਕਤੇ ਲੜਾਈ ਤਾਂ ਨਹ ਹੋ ਗਈ ਸੀ?”

“ਿਕਸੇ ਹੋਰ ਨਾਲ ਤਾਂ ਨਜ਼ਰ ਨਹ ਲੜ ਗਈ ਸੀ

ਗੋਲਡੀ ਦੀ?”

ਮ ਖ਼ਾਮੋਸ਼ ਿਰਹਾ। ਗੋਲਡੀ ਇਹ ਗੱਲਾਂ ਸੁਣਦਾ ਤਾਂ ਇੱਕ

ਨਜ਼ਰ ਮੇਰੀ ਤਰਫ਼ ਵੇਖ ਕੇ ਖ਼ਾਮੋਸ਼ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਿਕ ਭਕਣ

ਿਦਓ ਕੁਿੱ ਤਆਂ ।

ਇਹ ਕਹਾਵਤ ਮਸ਼ਹੂਰ ਹੈ। ਕੁਨਦ ਹਮਿਜਨਸ ਬਾਹਮ

ਿਜਨਸ ਪਰਵਾਜ਼। ਕਬੂਤਰ ਬਾ ਕਬੂਤਰ ਬਾਜ਼ ਬਾ ਬਾਜ਼।

ਲੇਿਕਨ ਗੋਲਡੀ ਆਪਣੇ ਹਮਿਜਨਸਾਂ ਨਾਲ ਕੋਈ

ਿਦਲਚਸਪੀ ਨਹ ਸੀ। ਉਸਦੀ ਦੁਨੀਆ ਿਸਰਫ਼ ਮੇਰੀ

ਜ਼ਾਤ ਸੀ। ਇਸ ਤ ਬਾਹਰ ਉਹ ਕਦੇ ਿਨਕਲਦਾ ਹੀ

ਨਹ ਸੀ।

ਗੋਲਡੀ ਮੇਰੇ ਕੋਲ ਨਹ ਸੀ। ਜਦ ਇੱਕ ਦੋਸਤ ਨੇ ਮੈ

ਅਖ਼ਬਾਰ ਪੜ ਕੇ ਸੁਣਾਇਆ। ਇਸ ਿਵੱਚ ਇੱਕ ਵਾਿਕਆ

ਿਲਿਖਆ ਸੀ। ਤੁਸ ਸੁਣੋ ਬਹੁਤ ਿਦਲਚਸਪ ਹੈ।

ਅਮਰੀਕਾ ਜਾਂ ਇੰਗਿਲਸਤਾਨ ਮੈ ਯਾਦ ਨਹ ਿਕੱਥੇ।

ਇੱਕ ਸ਼ਖਸ ਦੇ ਕੋਲ ਕੁਤ

ੱ ਾ ਸੀ। ਪਤਾ ਨਹ ਿਕਸ ਜ਼ਾਤ
ਦਾ। ਉਸ ਸ਼ਖਸ ਦਾ ਆਪੇਸ਼ਨ ਹੋਣਾ ਸੀ। ਉਹ

ਹਸਪਤਾਲ ਲੈ ਗਏ ਤਾਂ ਕੁਤ

ੱ ਾ ਵੀ ਨਾਲ ਹੋ ਿਲਆ।

ਸਟਰੈਚਰ ਤੇ ਪਾ ਕੇ ਉਸ ਆਪੇਸ਼ਨ ਰੁਮ ਿਵੱਚ ਲੈ

ਜਾਣ ਲੱਗੇ ਤਾਂ ਕੁਤ

ੱ ੇ ਨੇ ਅੰਦਰ ਜਾਣਾ ਚਾਿਹਆ। ਮਾਿਲਕ

ਨੇ ਉਸ ਰੋਿਕਆ ਅਤੇ ਿਕਹਾ, ਬਾਹਰ ਖੜੇ ਰਹੋ। ਮ

ਹੁਣੇ ਆ ਦਾ ਹਾਂ….. ਕੁਤ

ੱ ਾ ਹੁਕਮ ਸੁਣ ਕੇ ਬਾਹਰ ਖੜਾ

ਹੋ ਿਗਆ। ਅੰਦਰ ਮਾਿਲਕ ਦਾ ਆਪੇਸ਼ਨ ਹੋਇਆ। ਜੋ

ਨਾਕਾਮ ਸਾਬਤ ਹੋਇਆ….. ਉਸਦੀ ਲਾਸ਼ ਦੂਜੇ ਦਰਵਾਜੇ

ਤ ਬਾਹਰ ਕੱਢ ਿਦੱਤੀ ਗਈ….. ਕੁਤ

ੱ ਾ ਬਾਰਾਂ ਬਰਸ ਤੱਕ

ਉਥੇ ਹੀ ਖੜਾ ਆਪਣੇ ਮਾਿਲਕ ਦਾ ਇੰਤਜ਼ਾਰ ਕਰਦਾ

ਿਰਹਾ। ਪੇਸ਼ਾਬ, ਪਾਖ਼ਾਨੇ ਲਈ ਕੁਝ

ੱ ਥੇ ਵਲ ਹਟਦਾ…..

ਿਫਰ ਉਥੇ ਹੀ ਖੜਾ ਹੋ ਜਾਂਦਾ….. ਆਿਖਰ ਇੱਕ ਰੋਜ਼

ਮੋਟਰ ਦੀ ਲਪੇਟ ਿਵੱਚ ਆ ਿਗਆ। ਅਤੇ ਬੁਰੀ ਤਰਾਂ

ਜਖ਼ਮੀ ਹੋ ਿਗਆ। ਮਗਰ ਇਸ ਹਾਲਤ ਿਵੱਚ ਵੀ ਉਹ

ਖ਼ੁਦ ਘਸੀਟਦਾ ਹੋਇਆ ਥੇ ਪਹੁਿੰ ਚਆ, ਿਜੱਥੇ ਉਸ

ਦੇ ਮਾਿਲਕ ਨੇ ਉਸ ਇੰਤਜ਼ਾਰ ਕਰਨ ਲਈ ਿਕਹਾ ਸੀ।

ਆਖ਼ਰੀ ਸਾਹ ਉਸ ਨੇ ਉਸੇ ਜਗਾ ਿਲਆ….. ਇਹ ਵੀ

ਿਲਿਖਆ ਸੀ….. ਿਕ ਹਸਪਤਾਲ ਵਾਿਲਆਂ ਨੇ ਉਸ ਦੀ

ਲਾਸ਼ ਿਵੱਚ ਤੂੜੀ ਭਰ ਕੇ ਉਸ ਉਥੇ ਹੀ ਰੱਖ ਿਦੱਤਾ

ਿਜਵ ਉਹ ਹੁਣ ਵੀ ਆਪਣੇ ਆਕਾ ਦੇ ਇੰਤਜ਼ਾਰ ਿਵੱਚ

ਖੜਾ ਹੋਵੇ।

ਮ ਇਹ ਦਾਸਤਾਨ ਸੁਣੀ ਤਾਂ ਮੇਰੇ ਤੇ ਕੋਈ ਖ਼ਾਸ ਅਸਰ

ਨਹ ਹੋਇਆ। ਅੱਵਲ ਤਾਂ ਮੈ ਉਸਦੀ ਿਸਹਤ ਹੀ ਦਾ

ਯਕੀਨ ਨਹ ਆਇਆ, ਲੇਿਕਨ ਜਦ ਗੋਲਡੀ ਮੇਰੇ ਕੋਲ

ਆਇਆ ਅਤੇ ਮੈ ਉਸਦੀਆਂ ਿਸਫ਼ਤਾਂ ਦਾ ਇਲਮ

ਹੋਇਆ ਤਾਂ ਬਹੁਤ ਵਿਰਆਂ ਦੇ ਬਾਅਦ ਮ ਇਹ

ਦਾਸਤਾਨ ਕਈ ਦੋਸਤਾਂ ਸੁਣਾਈ। ਸੁਣਾ ਦੇ ਵ ਤ ਮੇਰੇ

ਤੇ ਇੱਕ ਤਰਲਤਾ ਤਾਰੀ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਸੀ ਅਤੇ ਮ ਸੋਚਣ

ਲੱਗਦਾ ਸੀ, “ਮੇਰੇ ਗੋਲਡੀ ਨਾਲ ਵੀ ਕੋਈ ਅਿਜਹਾ

ਕਾਰਨਾਮਾ ਵਾਬਸਤਾ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ….. ਗੋਲਡੀ

ਮਾਮੂਲੀ ਹਸਤੀ ਨਹ ਹੈ।”

ਗੋਲਡੀ ਬਹੁਤ ਸਰਲ ਅਤੇ ਗੰਭੀਰ ਸੀ। ਬਚਪਨ ਿਵੱਚ

ਉਸ ਨੇ ਥੋੜੀਆਂ ਸ਼ਰਾਰਤਾਂ ਕੀਤੀਆਂ ਮਗਰ ਜਦ ਉਸ ਨੇ

ਵੇਿਖਆ ਿਕ ਮੈ ਪਸੰਦ ਨਹ ਤਾਂ ਉਨਾਂ ਤਰਕ ਕਰ

ਿਦੱਤੀਆਂ। ਆਿਹਸਤਾ ਆਿਹਸਤਾ ਗੰਭੀਰਤਾ ਇਖ਼ਿਤਆਰ

ਕਰ ਲਈ ਜੋ ਤਾ ਦਮ-ਏ-ਮਰਗ (ਮੌਤ ਦੇ ਦਮ ਤੱਕ)

ਕਾਇਮ ਰਹੀ।

ਮ ‘ਤਾ ਦਮ-ਏ-ਮਰਗ’ ਿਕਹਾ ਹੈ ਤਾਂ ਮੇਰੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਿਵੱਚ

ਅੱਥਰੂ ਆ ਗਏ ਹਨ।

ਸ਼ੇਖ ਸਾਿਹਬ ਰੁਕ ਗਏ ਉਨਾਂ ਦੀ ਅੱਖਾਂ ਿਗੱਲੀਆਂ ਹੋ

ਗਈਆਂ ਸਨ। ਅਸ ਖ਼ਾਮੋਸ਼ ਰਹੇ ਥੋੜੇ ਅਰਸੇ ਦੇ

ਬਾਅਦ ਉਨਾਂ ਨੇ ਰੂਮਾਲ ਕੱਢ ਕੇ ਆਪਣੇ ਅੱਥਰੂ ਪੂਝ

ੰ ੇ

ਅਤੇ ਕਿਹਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ।

“ਇਹੀ ਮੇਰੀ ਿਜ਼ਆਦਤੀ ਹੈ ਿਕ ਮ ਿਜ਼ੰਦਾ ਹਾਂ….. ਲੇਿਕਨ

ਸ਼ਾਇਦ ਇਸ ਲਈ ਿਜ਼ੰਦਾ ਹਾਂ ਿਕ ਇਨਸਾਨ ਹਾਂ….. ਮਰ

ਜਾਂਦਾ ਤਾਂ ਸ਼ਾਇਦ ਗੋਲਡੀ ਦੀ ਤੌਹੀਨ ਹੁਦ
ੰ ੀ….. ਜਦ

ਉਹ ਮਿਰਆ ਤਾਂ ਰੋ ਰੋ ਕੇ ਮੇਰਾ ਬੁਰਾ ਹਾਲ ਸੀ…..

ਲੇਿਕਨ ਉਹ ਮਿਰਆ ਨਹ ਸੀ। ਮ ਉਸ ਮਰਵਾ

ਿਦੱਤਾ ਸੀ। ਇਸ ਲਈ ਨਹ ਿਕ ਮੈ ਆਪਣੀ ਮੌਤ ਦੀ

ਆਮਦ ਦਾ ਯਕੀਨ ਹੋ ਿਗਆ ਸੀ….. ਉਹ ਪਾਗਲ ਹੋ

ਿਗਆ ਸੀ। ਅਿਜਹਾ ਪਾਗਲ ਨਹ ਿਜਵ ਿਕ ਆਮ

ਪਾਗਲ ਕੁਤ
ੱ ੇ ਹੁਦ
ੰ ੇ ਹਨ। ਉਸਦੇ ਮਰਜ਼ ਦਾ ਕੁਝ
ੱ ਪਤਾ ਹੀ

ਨਹ ਚੱਲਦਾ ਸੀ। ਉਸ ਸਖ਼ਤ ਤਕਲੀਫ ਸੀ। ਜਾਂਕਨੀ

(ਿਭਅੰਕਰ ਖੌਫ਼) ਵਰਗਾ ਆਲਮ ਉਸ ਤੇ ਤਾਰੀ ਸੀ।

ਡਾਕਟਰਾਂ ਨੇ ਿਕਹਾ ਇਸ ਦਾ ਵਾਿਹਦ ਇਲਾਜ ਇਹੀ ਹੈ

ਿਕ ਇਸ ਮਰਵਾ ਿਦਓ। ਮ ਪਿਹਲਾਂ ਸੋਿਚਆ ਨਹ ।

ਲੇਿਕਨ ਉਹ ਿਜਸ ਅਜ਼ੀਅਤ ਿਵੱਚ ਿਗਰਫਤਾਰ ਸੀ, ਮੈਥ

ਵੇਖੀ ਨਹ ਜਾਂਦੀ ਸੀ। ਮ ਮੰਨ ਿਗਆ ਅਤੇ ਉਹ ਉਸ

ਇੱਕ ਕਮਰਾ ਿਵੱਚ ਲੈ ਗਏ ਿਜੱਥੇ ਬਰਕੀ ਝੱਟਕਾ ਪਹੁਚ

ੰ ਾ

ਕੇ ਹਲਾਕ ਕਰਨ ਵਾਲੀ ਮਸ਼ੀਨ ਸੀ। ਮ ਅਜੇ ਆਪਣੇ

ਤੁਛ ਿਜਹੇ ਿਦਮਾਗ਼ ਿਵੱਚ ਚੰਗੀ ਤਰਾਂ ਕੁਝ
ੱ ਸੋਚ ਵੀ

ਨਹ ਸਿਕਆ ਸੀ ਿਕ ਉਹ ਉਸਦੀ ਲਾਸ਼ ਲੈ ਆਏ…..

ਮੇਰੇ ਗੋਲਡੀ ਦੀ ਲਾਸ਼। ਜਦ ਮ ਉਸ ਆਪਣੀਆਂ

ਬਾਹਵਾਂ ਿਵੱਚ ਚੁੱਿਕਆ ਤਾਂ ਮੇਰੇ ਅੱਥਰੂ ਟਪ ਟਪ ਉਸ ਦੇ

ਸੁਨਿਹਰੇ ਵਾਲਾਂ ਤੇ ਿਡੱਗਣ ਲੱਗ,ੇ ਜੋ ਪਿਹਲਾਂ ਕਦੇ

ਗਰਦ ਆਲੂਦ ਨਹ ਹੋਏ ਸਨ….. ਟਾਂਗੇ ਿਵੱਚ ਉਸ

ਘਰ ਿਲਆਇਆ। ਦੇਰ ਤੱਕ ਉਸ ਵੇਿਖਆ ਕੀ।

ਪੰਦਰਾਂ ਸਾਲ ਦੀ ਦੋਸਤੀ ਦੀ ਲਾਸ਼ ਮੇਰੇ ਿਬਸਤਰ ਤੇ

ਪਈ ਸੀ….. ਕੁਰਬਾਨੀ ਦਾ ਮੁਜੱਸਮਾ ਟੁਟ

ੱ ਿਗਆ ਸੀ।

ਮ ਉਸ ਨਹਾਇਆ….. ਕਫ਼ਨ ਪੁਆਇਆ। ਬਹੁਤ

ਦੇਰ ਤੱਕ ਸੋਚਦਾ ਿਰਹਾ ਿਕ ਹੁਣ ਕੀ ਕਰਾਂ….. ਜ਼ਮੀਨ

ਿਵੱਚ ਦਫਨ ਕਰਾਂ ਜਾਂ ਜਲਾ ਦੇਵਾਂ। ਜ਼ਮੀਨ ਿਵੱਚ ਦਫਨ

ਕਰਦਾ ਤਾਂ ਉਸਦੀ ਮੌਤ ਦਾ ਇੱਕ ਿਨਸ਼ਾਨ ਰਿਹ ਜਾਂਦਾ।

ਇਹ ਮੈ ਪਸੰਦ ਨਹ ਸੀ। ਪਤਾ ਨਹ ਿਕ । ਇਹ ਵੀ

ਪਤਾ ਨਹ ਿਕ ਮ ਿਕ ਉਸ ਦਿਰਆ ਿਵੱਚ ਗ਼ਰਕ

ਕਰਨਾ ਚਾਿਹਆ। ਮ ਇਸ ਦੇ ਸੰਬੰਧ ਿਵੱਚ ਹੁਣ ਵੀ

ਕਈ ਵਾਰ ਸੋਿਚਆ ਹੈ। ਮਗਰ ਮੈ ਕੋਈ ਜਵਾਬ ਨਹ

ਿਮਿਲਆ….. ਖੈਰ ਮ ਇੱਕ ਨਵ ਬੋਰੀ ਿਵੱਚ ਉਸਦੀ

ਕਫ਼ਨਾਈ ਹੋਈ ਲਾਸ਼ ਪਾਈ….. ਧੋ ਧਾ ਕੇ ਵੱਟੇ ਉਸ

ਿਵੱਚ ਪਾਏ ਅਤੇ ਦਿਰਆ ਦੀ ਤਰਫ਼ ਰਵਾਨਾ ਹੋ ਿਗਆ।

ਜਦ ਬੇੜੀ ਦਿਰਆ ਦੇ ਦਰਿਮਆਨ ਪਹੁਚ

ੰ ੀ। ਅਤੇ ਮ

ਬੋਰੀ ਦੀ ਤਰਫ਼ ਵੇਿਖਆ ਤਾਂ ਗੋਲਡੀ ਨਾਲ ਪੰਦਰਾਂ ਬਰਸ

ਦੀ ਦੋਸਤੀ ਅਤੇ ਮੁਹਬ

ੱ ਤ ਇੱਕ ਬਹੁਤ ਹੀ ਤੇਜ਼ ਤਲਖੀ

ਬਣ ਕੇ ਮੇਰੇ ਹਲਕ ਿਵੱਚ ਅਟਕ ਗਈ। ਮ ਹੁਣ

ਿਜ਼ਆਦਾ ਦੇਰ ਕਰਨਾ ਮੁਨਾਿਸਬ ਨਾ ਸਮਿਝਆ। ਕੰਬਦੇ

ਹੋਏ ਹੱਥਾਂ ਨਾਲ ਬੋਰੀ ਚੁੱਕੀ ਅਤੇ ਦਿਰਆ ਿਵੱਚ ਸੁੱਟ

ਿਦੱਤੀ। ਵਗਦੇ ਹੋਏ ਪਾਣੀ ਦੀ ਚਾਦਰ ਤੇ ਕੁਝ

ੱ ਬੁਲਬੁਲੇ

ਠੇ ਅਤੇ ਹਵਾ ਿਵੱਚ ਹੱਲ ਹੋ ਗਏ।

ਬੇੜੀ ਵਾਪਸ ਸਾਹਲ ਤੇ ਆਈ। ਮ ਤਰ ਕੇ ਦੇਰ ਤੱਕ

ਉਸ ਤਰਫ਼ ਵੇਖਦਾ ਿਰਹਾ ਿਜੱਥੇ ਮ ਗੋਲਡੀ ਪਾਣੀ

ਿਵੱਚ ਗ਼ਰਕ ਕੀਤਾ ਸੀ….. ਸ਼ਾਮ ਦਾ ਧੁਦ
ੰ ਲਕਾ ਛਾਇਆ

ਹੋਇਆ ਸੀ। ਪਾਣੀ ਬੜੀ ਖ਼ਾਮੋਸ਼ੀ ਨਾਲ ਵਗ ਿਰਹਾ ਸੀ

ਿਜਵ ਉਹ ਗੋਲਡੀ ਆਪਣੀ ਗੋਦ ਿਵੱਚ ਸੁਲਾ ਿਰਹਾ

ਹੋਵੇ।”

ਇਹ ਕਿਹ ਕੇ ਸ਼ੇਖ ਸਾਿਹਬ ਖ਼ਾਮੋਸ਼ ਹੋ ਗਏ। ਕੁਝ

ਲਿਮਆਂ ਦੇ ਬਾਅਦ ਸਾਡੇ ਿਵੱਚ ਇੱਕ ਨੇ ਉਨਾਂ ਕੋਲ

ਪੁਿੱ ਛਆ। “ਲੇਿਕਨ ਸ਼ੇਖ ਸਾਿਹਬ ਤੁਸ ਤਾਂ ਖ਼ਾਸ ਵਾਿਕਆ

ਸੁਨਾਣ ਵਾਲੇ ਸੋ।”

ਸ਼ੇਖ ਸਾਿਹਬ ਚਕੇ….. “ਓਹ ਮੁਆਫ਼ ਕਿਰਓਰਨਾ। ਮ

ਆਪਣੀ ਰੌ ਿਵੱਚ ਪਤਾ ਨਹ ਿਕੱਥ ਿਕੱਥੇ ਪਹੁਚ

ੰ

ਿਗਆ….. ਵਾਿਕਆ ਇਹ ਸੀ ਿਕ….. ਮ ਹੁਣ ਅਰਜ

ਕਰਦਾ ਹਾਂ….. ਪੰਦਰਾਂ ਬਰਸ ਹੋ ਗਏ ਸਨ ਸਾਡੀ ਦੋਸਤੀ

। ਇਸ ਦੌਰਾਨ ਮ ਕਦੇ ਬੀਮਾਰ ਨਹ ਹੋਇਆ ਸੀ।

ਮੇਰੀ ਿਸਹਤ ਮਾਸ਼ਾ ਅੱਲਾ ਬਹੁਤ ਚੰਗੀ ਸੀ, ਲੇਿਕਨ ਿਜਸ

ਿਦਨ ਮ ਗੋਲਡੀ ਦੀ ਪੰਦਰਵ ਵਰੇਗਢ

ੰ ਮਨਾਈ, ਉਸ ਦੇ
ਦੂਜੇ ਿਦਨ ਮ ਹੱਡਭੰਨਣੀ ਮਿਹਸੂਸ ਕੀਤੀ। ਸ਼ਾਮ ਇਹ

ਹੱਡਭੰਨਣੀ ਤੇਜ਼ ਬੁਖਾਰ ਿਵੱਚ ਤਬਦੀਲ ਹੋ ਗਈ। ਰਾਤ

ਸਖ਼ਤ ਬੇਚੈਨ ਿਰਹਾ। ਗੋਲਡੀ ਜਾਗਦਾ ਿਰਹਾ। ਇੱਕ

ਅੱਖ ਬੰਦ ਕਰਕੇ ਦੂਜੀ ਅੱਖ ਨਾਲ ਮੈ ਵੇਖਦਾ ਿਰਹਾ।

ਪਲੰਗ ਤ ਤਰ ਕੇ ਹੇਠਾਂ ਜਾਂਦਾ। ਿਫਰ ਆਕੇ ਬੈਠ

ਜਾਂਦਾ।

ਿਜ਼ਆਦਾ ਉਮਰ ਹੋ ਜਾਣ ਦੇ ਸਬੱਬ ਉਸ ਦੀ ਿਨਗਾਹ

ਅਤੇ ਸੁਣਨ-ਸ਼ਕਤੀ ਕਮਜ਼ੋਰ ਹੋ ਗਈ ਸੀ ਲੇਿਕਨ ਜਰਾ

ਿਜੰਨੀ ਆਹਟ ਹੁਦ

ੰ ੀ ਤਾਂ ਉਹ ਚਕ ਪਦਾ ਅਤੇ ਆਪਣੀਆਂ

ਧੁਦ
ੰ ਲੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਨਾਲ ਮੇਰੀ ਤਰਫ਼ ਵੇਖਦਾ ਅਤੇ ਿਜਵ

ਇਹ ਪੁਛ
ੱ ਦਾ….. “ਇਹ ਕੀ ਹੋ ਿਗਆ ਹੈ ਤੈ ?”

ਉਸ ਹੈਰਤ ਸੀ ਿਕ ਮ ਇੰਨੀ ਦੇਰ ਤੱਕ ਪਲੰਗ ਤੇ

ਿਕ ਿਪਆ ਹਾਂ, ਲੇਿਕਨ ਉਹ ਜਲਦੀ ਹੀ ਸਾਰੀ ਗੱਲ

ਸਮਝ ਿਗਆ। ਜਦ ਮੈ ਿਬਸਤਰ ਤੇ ਿਲਟੇ ਕਈ

ਿਦਨ ਬੀਤ ਗਏ ਤਾਂ ਉਸ ਦੇ ਬੁਢੇ ਿਚਹਰੇ ਤੇ ਮਾਯੂਸੀ

ਛਾ ਗਈ। ਮ ਉਸ ਆਪਣੇ ਹੱਥਾਂ ਿਖਲਾਇਆ ਕਰਦਾ

ਸੀ। ਰੋਗ ਦੇ ਆਗਾਜ਼ ਿਵੱਚ ਤਾਂ ਮ ਉਸ ਖਾਣਾ

ਿਦੰਦਾ ਿਰਹਾ। ਜਦ ਕਮਜ਼ੋਰੀ ਵੱਧ ਗਈ ਤਾਂ ਮ ਇੱਕ

ਦੋਸਤ ਿਕਹਾ ਿਕ ਉਹ ਸਵੇਰੇ ਸ਼ਾਮ ਗੋਲਡੀ ਖਾਣਾ

ਿਖਲਾਉਣ ਆ ਜਾਇਆ ਕਰੇ। ਉਹ ਆ ਦਾ ਿਰਹਾ।

ਮਗਰ ਗੋਲਡੀ ਨੇ ਉਸ ਦੀ ਪਲੇਟ ਦੀ ਤਰਫ਼ ਮੂੰਹ ਨਹ

ਕੀਤਾ। ਮ ਬਹੁਤ ਿਕਹਾ। ਲੇਿਕਨ ਉਹ ਨਹ ਮੰਿਨਆ।

ਇੱਕ ਮੈ ਆਪਣੇ ਮਰਜ਼ ਦੀ ਤਕਲੀਫ ਸੀ ਜੋ ਦੂਰ ਹੋਣ

ਹੀ ਿਵੱਚ ਨਹ ਆ ਦਾ ਸੀ। ਦੂਜੇ ਮੈ ਗੋਲਡੀ ਦੀ

ਿਫ਼ਕਰ ਸੀ ਿਜਸ ਨੇ ਖਾਣਾ ਪੀਣਾ ਿਬਲਕੁਲ ਬੰਦ ਕਰ

ਿਦੱਤਾ ਸੀ।

ਹੁਣ ਉਸ ਨੇ ਪਲੰਗ ਤੇ ਬੈਠਣਾ ਵੀ ਛੱਡ ਿਦੱਤਾ।

ਸਾਹਮਣੇ ਦੀਵਾਰ ਦੇ ਕੋਲ ਸਾਰਾ ਿਦਨ ਅਤੇ ਸਾਰੀ ਰਾਤ

ਖ਼ਾਮੋਸ਼ ਬੈਠਾ ਆਪਣੀ ਧੁਦ

ੰ ਲੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਨਾਲ ਮੈ

ਵੇਖਦਾ ਰਿਹੰਦਾ। ਇਸ ਨਾਲ ਮੈ ਹੋਰ ਵੀ ਦੁਖ

ੱ ਹੋਇਆ।
ਉਹ ਕਦੇ ਨੰ ਗੀ ਜ਼ਮੀਨ ਤੇ ਨਹ ਬੈਠਾ ਸੀ। ਮ ਉਸ

ਬਹੁਤ ਿਕਹਾ। ਲੇਿਕਨ ਉਹ ਨਹ ਮੰਿਨਆ।

ਉਹ ਬਹੁਤ ਿਜ਼ਆਦਾ ਖ਼ਾਮੋਸ਼ ਹੋ ਿਗਆ ਸੀ। ਅਿਜਹਾ

ਲੱਗਦਾ ਸੀ ਿਕ ਉਹ ਗ਼ਮ ਅਤੇ ਦੁਖ

ੱ ਿਵੱਚ ਗਰਕ ਹੈ।

ਕਦੇ ਕਦੇ ਉਠ ਕੇ ਪਲੰਗ ਦੇ ਕੋਲ ਆ ਦਾ। ਅਜੀਬ

ਹਸਰਤ ਭਰੀਆਂ ਨਜਰਾਂ ਨਾਲ ਮੇਰੀ ਤਰਫ਼ ਵੇਖਦਾ ਅਤੇ

ਗਰਦਨ ਝੁਕ
ੱ ਾ ਕੇ ਵਾਪਸ ਦੀਵਾਰ ਦੇ ਕੋਲ ਚਲਾ ਜਾਂਦਾ।

ਇੱਕ ਰਾਤ ਲਪ ਦੀ ਰੋਸ਼ਨੀ ਿਵੱਚ ਮ ਵੇਿਖਆ, ਿਕ

ਗੋਲਡੀ ਦੀਆਂ ਧੁਦ

ੰ ਲੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਿਵੱਚ ਅੱਥਰੂ ਚਮਕ ਰਹੇ

ਹਨ। ਉਸ ਦੇ ਿਚਹਰੇ ਤ ਦੁਖ

ੱ ਅਤੇ ਦਰਦ ਬਰਸ ਿਰਹਾ

ਸੀ। ਮੈ ਬਹੁਤ ਦੁਖ

ੱ ਹੋਇਆ। ਮ ਉਸ ਹੱਥ ਦੇ

ਇਸ਼ਾਰੇ ਨਾਲ ਬੁਲਾਇਆ। ਲੰਬੇ ਲੰਬੇ ਸੁਨਿਹਰੇ ਕੰਨ

ਿਹਲਾਂਦਾ ਉਹ ਮੇਰੇ ਕੋਲ ਆਇਆ। ਮ ਬੜੇ ਿਪਆਰ

ਨਾਲ ਿਕਹਾ। “ਗੋਲਡੀ ਮ ਅੱਛਾ ਹੋ ਜਾਵਾਂਗਾ। ਤੂੰ ਦੁਆ

ਮੰਗ….. ਤੇਰੀ ਦੁਆ ਜ਼ਰੂਰ ਕਬੂਲ ਹੋਵਗੀ।”

ਇਹ ਸੁਣ ਕੇ ਉਸ ਨੇ ਬੜੀਆਂ ਉਦਾਸ ਅੱਖਾਂ ਨਾਲ ਮੈ

ਵੇਿਖਆ, ਿਫਰ ਿਸਰ ਪਰ ਉਠਾ ਕੇ ਛੱਤ ਦੀ ਤਰਫ਼

ਦੇਖਣ ਲਗਾ, ਿਜਵ ਦੁਆ ਮੰਗ ਿਰਹਾ ਹੋਵੇ….. ਕੁਝ

ੱ ਦੇਰ

ਉਹ ਇਸ ਤਰਾਂ ਖੜਾ ਿਰਹਾ। ਮੇਰੇ ਿਜਸਮ ਤੇ ਕੰਬਣੀ

ਸੀ ਤਾਰੀ ਹੋ ਗਈ। ਇੱਕ ਅਜੀਬੋ ਗਰੀਬ ਤਸਵੀਰ

ਮੇਰੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਸੀ। ਗੋਲਡੀ ਸਚਮੁੱਚ ਦੁਆ

ਮੰਗ ਿਰਹਾ ਸੀ….. ਮ ਸੱਚ ਅਰਜ ਕਰਦਾ ਹਾਂ ਉਹ

ਿਸਰ ਤ ਪੈਰਾਂ ਤੱਕ ਦੁਆ ਸੀ। ਮ ਕਿਹਣਾ ਨਹ

ਚਾਹੁਦ
ੰ ਾ। ਲੇਿਕਨ ਉਸ ਵ ਤ ਮ ਮਿਹਸੂਸ ਕੀਤਾ ਿਕ

ਉਸਦੀ ਰੂਹ ਖ਼ੁਦਾ ਦੇ ਹੁਜ਼ਰ

ੂ ਪਹੁਚ
ੰ ਕੇ ਿਗੜਗੜਾ ਰਹੀ

ਹੈ।

ਮ ਕੁਝ ਹੀ ਿਦਨਾਂ ਿਵੱਚ ਅੱਛਾ ਹੋ ਿਗਆ। ਲੇਿਕਨ

ਗੋਲਡੀ ਦੀ ਹਾਲਤ ਪਤਲੀ ਹੋ ਗਈ। ਜਦ ਤੱਕ ਮ

ਿਬਸਤਰ ਤੇ ਸੀ ਉਹ ਅੱਖਾਂ ਬੰਦ ਕੀਤੇ ਦੀਵਾਰ ਦੇ

ਨਾਲ ਖ਼ਾਮੋਸ਼ ਬੈਠਾ ਿਰਹਾ। ਮ ਿਹਲਣ ਜੁਲਣ ਦੇ ਕਾਿਬਲ

ਹੋਇਆ ਤਾਂ ਮ ਉਹ ਿਖਲਾਉਣ ਿਪਲਾਣ ਦੀ ਕੋਿਸ਼ਸ਼

ਕੀਤੀ ਮਗਰ ਬੇਸੂਦ। ਉਸ ਹੁਣ ਿਕਸੇ ਚੀਜ਼ ਿਵੱਚ

ਿਦਲਚਸਪੀ ਨਹ ਸੀ। ਦੁਆ ਮੰਗਣ ਦੇ ਬਾਅਦ ਿਜਵ

ਉਸਦੀ ਸਾਰੀ ਤਾਕਤ ਚਲੀ ਗਈ ਸੀ।

ਮ ਉਸ ਕਿਹੰਦਾ, “ਮੇਰੀ ਤਰਫ਼ ਵੇਖ ਗੋਲਡੀ….. ਮ

ਅੱਛਾ ਹੋ ਿਗਆ ਹਾਂ….. ਖ਼ੁਦਾ ਨੇ ਤੇਰੀ ਦੁਆ ਕਬੂਲ ਕਰ

ਲਈ ਹੈ,” ਲੇਿਕਨ ਉਹ ਅੱਖਾਂ ਨਾ ਖੋਲਦਾ। ਮ ਦੋ ਿਤੰਨ

ਦਫਾ ਡਾਕਟਰ ਬੁਲਾਇਆ। ਉਸ ਨੇ ਇੰਜੈਕਸ਼ਨ ਲਗਾਏ

ਪਰ ਕੁਝ
ੱ ਨਾ ਹੋਇਆ। ਇੱਕ ਿਦਨ ਮ ਡਾਕਟਰ ਲੈ ਕੇ

ਆਇਆ ਤਾਂ ਉਸ ਦਾ ਿਦਮਾਗ਼ ਚੱਲ ਚੁੱਿਕਆ ਸੀ।

ਮ ਉਠਾ ਕੇ ਉਸ ਵੱਡੇ ਡਾਕਟਰ ਦੇ ਕੋਲ ਲੈ ਿਗਆ

ਅਤੇ ਉਸ ਿਬਜਲੀ ਦੇ ਝਟਕੇ ਨਾਲ ਹਲਾਕ ਕਰਾ

ਿਦੱਤਾ।

ਮੈ ਪਤਾ ਨਹ ਬਾਬਰ ਅਤੇ ਹੁਮਾਯੂੰ ਵਾਲਾ ਿ ਸ

ੱ ਾ ਿਕੱਥੇ

ਤੱਕ ਸਹੀ ਹੈ….. ਲੇਿਕਨ ਇਹ ਵਾਿਕਆ ਅੱਖਰ ਅੱਖਰ

ਦੁਰਸ
ੁ ਤ ਹੈ।

6 ਜੂਨ 1950

(ਅਨੁਵਾਦ: ਚਰਨ ਿਗੱਲ)

ਇਸ਼ਕ ਹਕੀਕੀ ਸਆਦਤ ਹਸਨ ਮੰਟੋ

ਇਸ਼ਕ ਮੁਹਬ
ੱ ਤ ਦੇ ਬਾਰੇ ਿਵੱਚ ਅਖ਼ਲਾਕ ਦਾ ਨਜ਼ਰੀਆ

ਉਹੀ ਸੀ ਜੋ ਅਕਸਰ ਆਿਸ਼ਕਾਂ ਅਤੇ ਮੁਹਬ

ੱ ਤ ਕਰਨ

ਵਾਿਲਆਂ ਦਾ ਹੁਦ
ੰ ਾ ਹੈ। ਉਹ ਰਾਂਝੇ ਪੀਰ ਦਾ ਚੇਲਾ ਸੀ।

ਇਸ਼ਕ ਿਵੱਚ ਮਰ ਜਾਣਾ ਉਸਦੇ ਨਜ਼ਦੀਕ ਇੱਕ ਮਹਾਨ

ਅਤੇ ਸ਼ਾਨ ਦੀ ਮੌਤ ਮਰਨਾ ਸੀ।

ਅਖ਼ਲਾਕ ਤੀਹ ਸਾਲ ਦਾ ਹੋ ਿਗਆ। ਮਗਰ ਬਾਵਜੂਦ

ਕੋਿਸ਼ਸ਼ਾਂ ਦੇ ਉਸ ਿਕਸੇ ਨਾਲ ਇਸ਼ਕ ਨਹ ਹੋਇਆ

ਲੇਿਕਨ ਇੱਕ ਿਦਨ ਇੰਗਿਰਡ ਬਰਗਮੈਨ ਦੀ ਿਪਕਚਰ

“ਫ਼ੌਰ ਹੂਮ ਦ ਬਲ ਟੌਲਜ਼” ਦਾ ਮੈਟਨੀ (ਤੀਜੇ ਪਿਹਰ

ਦਾ) ਸ਼ੋ ਦੇਖਣ ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਉਸ ਨੇ ਮਿਹਸੂਸ ਕੀਤਾ ਿਕ

ਉਸ ਦਾ ਿਦਲ ਉਸ ਬੁਰਕਾਪੋਸ਼ ਕੁੜੀ ਨਾਲ ਵਾਬਸਤਾ ਹੋ

ਿਗਆ ਹੈ, ਜੋ ਉਸ ਦੇ ਨਾਲ ਵਾਲੀ ਸੀਟ ਤੇ ਬੈਠੀ ਸੀ

ਅਤੇ ਸਾਰਾ ਵਕਤ ਆਪਣੀ ਲੱਤ ਿਹਲਾਂਦੀ ਰਹੀ ਸੀ।

ਪਰਦੇ ਤੇ ਜਦ ਿਸਆਹੀ ਘੱਟ ਅਤੇ ਰੋਸ਼ਨੀ ਿਜ਼ਆਦਾ

ਹੋਈ ਤਾਂ ਅਖ਼ਲਾਕ ਨੇ ਉਸ ਕੁੜੀ ਇੱਕ ਨਜ਼ਰ

ਵੇਿਖਆ। ਉਸ ਦੇ ਮੱਥੇ ਤੇ ਮੁੜਕੇ ਦੇ ਨੰ ਨੇ ਨੰ ਨੇ ਕਤਰੇ

ਸਨ। ਨੱਕ ਦੀ ਿਫ਼ਿਨੰ ਗ ਤੇ ਕੁਝ ਬੂੰਦਾਂ ਸਨ ਜਦ

ਅਖ਼ਲਾਕ ਨੇ ਉਸਦੀ ਤਰਫ਼ ਵੇਿਖਆ ਤਾਂ ਉਸਦੀ ਲੱਤ

ਿਹਲਣੀ ਬੰਦ ਹੋ ਗਈ। ਇੱਕ ਅਦਾ ਦੇ ਨਾਲ ਉਸ ਨੇ

ਆਪਣੇ ਿਸਆਹ ਬੁਰਕੇ ਦੀ ਜਾਲੀ ਨਾਲ ਆਪਣਾ ਿਚਹਰਾ

ਢਕ ਿਲਆ। ਇਹ ਹਰਕਤ ਕੁਝ

ੱ ਅਿਜਹੀ ਸੀ ਿਕ
ਅਖ਼ਲਾਕ ਮੱਲੋਮੱਲੀ ਹਾਸੀ ਆ ਗਈ।

ਉਸ ਕੁੜੀ ਨੇ ਆਪਣੀ ਸਹੇਲੀ ਦੇ ਕੰਨ ਿਵੱਚ ਕੁਝ

ੱ

ਿਕਹਾ। ਦੋਨ ਹੌਲੀ ਹੌਲੀ ਹਸੀਆਂ। ਇਸ ਦੇ ਬਾਅਦ ਉਸ

ਕੁੜੀ ਨੇ ਨਕਾਬ ਆਪਣੇ ਿਚਹਰੇ ਤ ਹਟਾ ਿਲਆ।

ਅਖ਼ਲਾਕ ਦੀ ਤਰਫ਼ ਿਤੱਖੀਆਂ ਿਤੱਖੀਆਂ ਨਜ਼ਰਾਂ ਨਾਲ

ਵੇਿਖਆ ਅਤੇ ਲੱਤ ਿਹੱਲਾ ਕੇ ਿਫ਼ਲਮ ਦੇਖਣ ਿਵੱਚ

ਮਸ਼ਗ਼ੂਲ ਹੋ ਗਈ।

ਅਖ਼ਲਾਕ ਿਸਗਰਟ ਪੀ ਿਰਹਾ ਸੀ। ਇੰਗਿਰਡ ਬਰਗਮੈਨ

ਉਸਦੀ ਮਿਹਬੂਬ ਐਕਟਰਸ ਸੀ। “ਫ਼ੌਰ ਹੂਮ ਦ ਬਲ

ਟੌਲਜ਼” ਿਵੱਚ ਉਸ ਦੇ ਵਾਲ਼ ਕਟੇ ਹੋਏ ਸਨ। ਿਫ਼ਲਮ ਦੇ

ਆਰੰਭ ਿਵੱਚ ਜਦ ਅਖ਼ਲਾਕ ਨੇ ਉਸ ਵੇਿਖਆ ਤਾਂ ਉਹ

ਬਹੁਤ ਹੀ ਿਪਆਰੀ ਲੱਗੀ। ਲੇਿਕਨ ਨਾਲ ਵਾਲੀ ਸੀਟ

ਤੇ ਬੈਠੀ ਹੋਈ ਕੁੜੀ ਦੇਖਣ ਦੇ ਬਾਅਦ ਉਹ ਇੰਗਿਰਡ

ਬਰਗਮੈਨ ਭੁਲ
ੱ ਿਗਆ। ਇਵ ਤਾਂ ਕਰੀਬ ਕਰੀਬ

ਸਾਰੀ ਿਫ਼ਲਮ ਉਸ ਦੀਆਂ ਿਨਗਾਹਾਂ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਚਲੀ

ਮਗਰ ਉਸ ਨੇ ਬਹੁਤ ਹੀ ਘੱਟ ਵੇਖੀ।

ਸਾਰਾ ਵਕਤ ਉਹ ਕੁੜੀ ਇਸ ਦੇ ਿਦਲ ਿਦਮਾਗ਼ ਤੇ

ਛਾਈ ਰਹੀ।

ਅਖ਼ਲਾਕ ਿਸਗਰਟ ਤੇ ਿਸਗਰਟ ਪ ਦਾ ਿਰਹਾ। ਇੱਕ

ਵਾਰ ਉਸ ਨੇ ਰਾਖ ਝਾੜੀ। ਤਾਂ ਉਸਦੀ ਿਸਗਰਟ

ਗਲੀਆਂ ਿਵੱਚ ਿਨਕਲ ਕੇ ਉਸ ਕੁੜੀ ਦੀ ਗੋਦ ਿਵੱਚ

ਜਾ ਪਈ। ਕੁੜੀ ਿਫ਼ਲਮ ਦੇਖਣ ਿਵੱਚ ਮਸ਼ਗ਼ੂਲ ਸੀ ਇਸ

ਲਈ ਉਸ ਿਸਗਰਟ ਿਡੱਗਣ ਦਾ ਕੁਝ

ੱ ਪਤਾ ਨਹ

ਸੀ। ਅਖ਼ਲਾਕ ਬਹੁਤ ਘਬਰਾਇਆ। ਇਸ ਘਬਰਾਹਟ

ਿਵੱਚ ਉਸ ਨੇ ਹੱਥ ਵਧਾ ਕੇ ਿਸਗਰਟ ਉਸ ਦੇ ਬੁਰਕੇ ਤ

ਚੁੱਿਕਆ ਅਤੇ ਫ਼ਰਸ਼ ਤੇ ਸੁੱਟ ਿਦੱਤਾ। ਕੁੜੀ ਹੜਬੜਾ ਕੇ

ਉਠ ਖੜੀ ਹੋਈ। ਅਖ਼ਲਾਕ ਨੇ ਫ਼ੌਰਨ ਿਕਹਾ, “ਮੁਆਫ਼ੀ

ਚਾਹੁਦ
ੰ ਾ ਹਾਂ ਤੁਹਾਡੇ ਤੇ ਿਸਗਰਟ ਿਡੱਗ ਗਈ ਸੀ। ”

ਕੁੜੀ ਨੇ ਿਤੱਖੀਆਂ ਿਤੱਖੀਆਂ ਨਜ਼ਰਾਂ ਨਾਲ ਅਖ਼ਲਾਕ ਦੀ

ਤਰਫ਼ ਵੇਿਖਆ ਅਤੇ ਬੈਠ ਗਈ। ਬੈਠ ਕੇ ਉਸ ਨੇ

ਆਪਣੀ ਸਹੇਲੀ ਦੇ ਕੰਨ ਿਵੱਚ ਕੁਝ
ੱ ਿਕਹਾ। “ਦੋਨਾਂ ਹੌਲੇ

ਹੌਲੇ ਹਸੀਆਂ ਅਤੇ ਿਫ਼ਲਮ ਦੇਖਣ ਿਵੱਚ ਮਸ਼ਗ਼ੂਲ ਹੋ

ਗਈਆਂ। ”

ਿਫ਼ਲਮ ਦੇ ਖ਼ਾਤਮੇ ਤੇ ਜਦ ਕਾਇਦ-ਏ-ਆਜ਼ਮ ਦੀ

ਤਸਵੀਰ ਨਮੂਦਾਰ ਹੋਈ ਤਾਂ ਅਖ਼ਲਾਕ ਿਠਆ। ਖ਼ੁਦਾ

ਜਾਣੇ ਕੀ ਹੋਇਆ ਿਕ ਉਸ ਦਾ ਪੈਰ ਕੁੜੀ ਦੇ ਪੈਰ ਦੇ

ਨਾਲ ਟਕਰਾਇਆ। ਅਖ਼ਲਾਕ ਇੱਕ ਵਾਰ ਿਫਰ ਿਸਰ ਤ

ਪੈਰਾਂ ਤੱਕ ਸੁੰਨ ਹੋ ਿਗਆ। “ਮੁਆਫ਼ੀ

ਚਾਹੁਦ
ੰ ਾ ਹਾਂ ……ਪਤਾ ਨਹ ਅੱਜ ਕੀ ਹੋ ਿਗਆ ਹੈ।”

ਦੋਨ ਸਹੇਲੀਆਂ ਹੌਲੀ ਿਜਹੇ ਹੱਸੀਆਂ। ਜਦ ਭੀੜ ਦੇ

ਨਾਲ ਬਾਹਰ ਿਨਕਲੀਆਂ ਤਾਂ ਅਖ਼ਲਾਕ ਉਨਾਂ ਦੇ ਿਪੱਛੇ

ਿਪੱਛੇ ਹੋ ਿਲਆ। ਉਹ ਕੁੜੀ ਿਜਸ ਨਾਲ ਉਸ ਪਿਹਲੀ

ਨਜ਼ਰ ਦਾ ਇਸ਼ਕ ਹੋਇਆ ਸੀ ਮੁੜ ਮੁੜ ਕੇ ਵੇਖਦੀ

ਰਹੀ। ਅਖ਼ਲਾਕ ਨੇ ਇਸਦੀ ਪਰਵਾਹ ਨਹ ਕੀਤੀ। ਅਤੇ

ਉਨਾਂ ਦੇ ਿਪੱਛੇ ਿਪੱਛੇ ਚੱਲਦਾ ਿਰਹਾ। ਉਸ ਨੇ ਤਹੱਈਆ

ਕਰ ਿਲਆ ਸੀ ਿਕ ਉਹ ਉਸ ਕੁੜੀ ਦਾ ਘਰ ਵੇਖ ਕੇ

ਰਹੇਗਾ।

ਮਾਲ ਰੋਡ ਦੇ ਫੁਟਪਾਥ ਤੇ ਵਾਈ ਐਮ ਸੀ ਏ ਦੇ

ਸਾਹਮਣੇ ਉਸ ਕੁੜੀ ਨੇ ਮੁੜ ਕੇ ਅਖ਼ਲਾਕ ਦੀ ਤਰਫ਼

ਵੇਿਖਆ ਅਤੇ ਆਪਣੀ ਸਹੇਲੀ ਦਾ ਹੱਥ ਫੜ ਕੇ ਰੁਕ

ਗਈ। ਅਖ਼ਲਾਕ ਨੇ ਅੱਗੇ ਿਨਕਲਣਾ ਚਾਿਹਆ ਤਾਂ ਉਹ

ਕੁੜੀ ਇਸ ਮੁਖ਼ਾਤਬ ਹੋਈ, “ਤੁਸ ਸਾਡੇ ਿਪੱਛੇ ਿਪੱਛੇ

ਿਕ ਆ ਰਹੇ ਹੋ?”

ਅਖ਼ਲਾਕ ਨੇ ਇੱਕ ਿਛਣ ਸੋਚ ਕੇ ਜਵਾਬ ਿਦੱਤਾ, “ਤੁਸ

ਮੇਰੇ ਅੱਗੇ ਅੱਗੇ ਿਕ ਜਾ ਰਹੀਆਂ ਹੋ।”

ਕੁੜੀ ਿਖਲਖਲਾ ਕੇ ਹਸ ਪਈ। ਇਸ ਦੇ ਬਾਅਦ ਉਸ ਨੇ

ਆਪਣੀ ਸਹੇਲੀ ਕੁਝ

ੱ ਿਕਹਾ। ਿਫਰ ਦੋਨ ਚੱਲ

ਪਈਆਂ। ਬਸ ਸਟਡ ਦੇ ਕੋਲ ਉਸ ਕੁੜੀ ਨੇ ਜਦ ਮੁੜ

ਕੇ ਵੇਿਖਆ ਤਾਂ ਅਖ਼ਲਾਕ ਨੇ ਿਕਹਾ। “ਤੁਸ ਿਪੱਛੇ ਆ

ਜਾਓ। ਮ ਅੱਗੇ ਵੱਧ ਜਾਂਦਾ ਹਾਂ। ”

ਕੁੜੀ ਨੇ ਮੂੰਹ ਮੋੜ ਿਲਆ।

ਅਨਾਰਕਲੀ ਦਾ ਮੋੜ ਆਇਆ ਤਾਂ ਦੋਨਾਂ ਸਹੇਲੀਆਂ ਰੁਕ

ੱ

ਗਈਆਂ। ਅਖ਼ਲਾਕ ਕੋਲ ਲੰਘਣ ਲੱਿਗਆ ਤਾਂ ਉਸ ਕੁੜੀ

ਨੇ ਉਸ ਿਕਹਾ। “ਤੁਸ ਸਾਡੇ ਿਪੱਛੇ ਨਾ ਆਓ। ਇਹ

ਬਹੁਤ ਬੁਰੀ ਗੱਲ ਹੈ। ”

ਲਿਹਜੇ ਿਵੱਚ ਬੜੀ ਗੰਭੀਰਤਾ ਸੀ। ਅਖ਼ਲਾਕ ਨੇ “ਬਹੁਤ

ਿਬਹਤਰ” ਿਕਹਾ ਅਤੇ ਵਾਪਸ ਚੱਲ ਿਪਆ। ਉਸ ਨੇ ਮੁੜ

ਕੇ ਵੀ ਉਨਾਂ ਨਹ ਵੇਿਖਆ। ਲੇਿਕਨ ਿਦਲ ਿਵੱਚ

ਉਹ ਅਫ਼ਸੋਸ ਸੀ ਿਕ ਉਹ ਿਕ ਉਸ ਦੇ ਿਪੱਛੇ ਨਹ

ਿਗਆ। ਇੰਨੀ ਦੇਰ ਦੇ ਬਾਅਦ ਉਸ ਇੰਨੀ ਿਸ਼ੱਦਤ

ਨਾਲ ਮਿਹਸੂਸ ਹੋਇਆ ਸੀ ਿਕ ਉਸ ਿਕਸੇ ਨਾਲ

ਮੁਹਬ
ੱ ਤ ਹੋਈ ਹੈ। ਲੇਿਕਨ ਉਸ ਨੇ ਮੌਕਾ ਹੱਥ ਜਾਣ

ਿਦੱਤਾ। ਹੁਣ ਖ਼ੁਦਾ ਜਾਣੇ ਿਫਰ ਉਸ ਕੁੜੀ ਨਾਲ ਮੁਲਾਕਾਤ

ਹੋਵੇ ਜਾਂ ਨਾ ਹੋਵੇ।

ਜਦ ਵਾਈ ਐਮ ਸੀ ਦੇ ਕੋਲ ਪਹੁਿੰ ਚਆ ਤਾਂ ਰੁਕ

ੱ ਕੇ
ਉਸ ਨੇ ਅਨਾਰਕਲੀ ਦੇ ਮੋੜ ਦੀ ਤਰਫ਼ ਵੇਿਖਆ। ਮਗਰ

ਹੁਣ ਥੇ ਕੀ ਸੀ। ਉਹ ਤਾਂ ਉਸੇ ਵਕਤ ਅਨਾਰਕਲੀ ਦੀ

ਤਰਫ਼ ਚਲੀਆਂ ਗਈਆਂ ਸਨ।

ਕੁੜੀ ਦੇ ਨਕਸ਼ ਵੱਡੇ ਪਤਲੇ ਪਤਲੇ ਸਨ। ਬਰੀਕ ਨੱਕ,

ਛੋਟੀ ਿਜਹੀ ਠਡੀ, ਫੁਲ ਦੀਆਂ ਪੱਤੀਆਂ ਵਰਗੇ ਹੋਠ।

ਜਦ ਪਰਦੇ ਤੇ ਕਾਲਖ ਘੱਟ ਅਤੇ ਰੋਸ਼ਨੀ ਿਜ਼ਆਦਾ

ਹੁਦ
ੰ ੀ ਸੀ ਤਾਂ ਉਸ ਨੇ ਉਸਦੇ ਉਪਰਲੇ ਹੋਠ ਤੇ ਇੱਕ

ਿਤਲ ਵੇਿਖਆ ਸੀ ਜੋ ਬੇਹਦ

ੱ ਿਪਆਰਾ ਲੱਗਦਾ ਸੀ।

ਅਖ਼ਲਾਕ ਨੇ ਸੋਿਚਆ ਸੀ ਿਕ ਜੇਕਰ ਇਹ ਿਤਲ ਨਾ

ਹੁਦ
ੰ ਾ ਤਾਂ ਸ਼ਾਇਦ ਉਹ ਕੁੜੀ ਨਾਮੁਕੰਮਲ ਰਿਹੰਦੀ। ਇਸ

ਦਾ ਥੇ ਹੋਣਾ ਅਿਤ ਜ਼ਰੂਰੀ ਸੀ।

ਛੋਟੇ ਛੋਟੇ ਕਦਮ ਸਨ ਿਜਨਾਂ ਿਵੱਚ ਕੰਵਾਰਪਣ ਸੀ।

ਹਾਲਾਂਿਕ ਉਸ ਪਤਾ ਸੀ ਿਕ ਇੱਕ ਮਰਦ ਮੇਰੇ ਿਪੱਛੇ

ਿਪੱਛੇ ਆ ਿਰਹਾ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ ਉस ਦੇ ਇਨਾਂ ਛੋਟੇ

ਛੋਟੇ ਕਦਮਾਂ ਿਵੱਚ ਇੱਕ ਵੱਡੀ ਿਪਆਰੀ ਲੜਖੜਾਹਟ

ਿਜਹੀ ਪੈਦਾ ਹੋ ਗਈ ਸੀ। ਉਸ ਦਾ ਮੁੜ ਮੁੜ ਕੇ ਵੇਖਣਾ

ਤਾਂ ਗ਼ਜ਼ਬ ਸੀ। ਗਰਦਨ ਇੱਕ ਹਲਕਾ ਿਜਹਾ ਝੱਟਕਾ

ਦੇਕੇ ਉਹ ਿਪੱਛੇ ਅਖ਼ਲਾਕ ਦੀ ਤਰਫ਼ ਵੇਖਦੀ ਅਤੇ ਤੇਜ਼ੀ

ਨਾਲ ਮੂੰਹ ਮੋੜ ਲਦੀ।

ਦੂਜੇ ਿਦਨ ਉਹ ਇੰਗਿਰਡ ਬਰਗਮੈਨ ਦੀ ਿਫ਼ਲਮ ਿਫਰ

ਦੇਖਣ ਿਗਆ। ਸ਼ੋ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਚੁੱਕਾ ਸੀ। ਵਾਲਟ ਿਡਜ਼ਨੀ

ਦਾ ਕਾਰਟੂਨ ਚੱਲ ਿਰਹਾ ਸੀ ਿਕ ਉਹ ਅੰਦਰ ਹਾਲ

ਿਵੱਚ ਦਾਖ਼ਲ ਹੋਇਆ। ਹੱਥ ਹੱਥ ਿਵਖਾਈ ਨਹ

ਿਦੰਦਾ ਸੀ।

ਗੇਟ ਕੀਪਰ ਦੀ ਬੈਟਰੀ ਦੀ ਅੰਨੀ ਰੋਸ਼ਨੀ ਦੇ ਸਹਾਰੇ

ਇਸ ਨੇ ਟਟੋਲ ਟਟੋਲ ਕੇ ਇੱਕ ਖ਼ਾਲੀ ਸੀਟ ਦੀ ਭਾਲ

ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਉਸ ਪਰ ਬੈਠ ਿਗਆ।

ਿਡਜ਼ਨੀ ਦਾ ਕਾਰਟੂਨ ਬਹੁਤ ਮਜ਼ਾਹੀਆ ਸੀ। ਏਧਰ

ਏਧਰ ਕਈ ਤਮਾਸ਼ਾਈ ਹਸ ਰਹੇ ਸਨ। ਕਦੇ ਕਦੇ ਬਹੁਤ

ਹੀ ਕਰੀਬ ਤ ਅਖ਼ਲਾਕ ਅਿਜਹੀ ਹਾਸੀ ਸੁਣਾਈ

ਿਦੱਤੀ ਿਜਸ ਉਹ ਿਸਆਣਦਾ ਸੀ। ਮੁੜ ਕੇ ਉਸ ਨੇ

ਿਪੱਛੇ ਵੇਿਖਆ ਤਾਂ ਉਹੀ ਕੁੜੀ ਬੈਠੀ ਸੀ।

ਅਖ਼ਲਾਕ ਦਾ ਿਦਲ ਧੱਕ ਧੱਕ ਕਰਨ ਲੱਿਗਆ। ਕੁੜੀ ਦੇ

ਨਾਲ ਇੱਕ ਨੌ ਜਵਾਨ ਮੁੰਡਾ ਬੈਠਾ ਸੀ। ਸ਼ਕਲ ਸੂਰਤ ਦੇ

ਪੱਖ ਤ ਉਹ ਇਸ ਦਾ ਭਾਈ ਲੱਗਦਾ ਸੀ। ਉਸਦੀ

ਹਾਜ਼ਰੀ ਿਵੱਚ ਉਹ ਿਕਸ ਤਰਾਂ ਵਾਰ ਵਾਰ ਮੁੜ ਕੇ ਵੇਖ

ਸਕਦਾ ਸੀ।

ਇੰਟਰਵਲ ਹੋ ਿਗਆ। ਅਖ਼ਲਾਕ ਕੋਿਸ਼ਸ਼ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ

ਿਫ਼ਲਮ ਚੰਗੀ ਤਰਾਂ ਨਹ ਵੇਖ ਸਿਕਆ। ਰੋਸ਼ਨੀ ਹੋਈ

ਤਾਂ ਉਹ ਿਠਆ। ਕੁੜੀ ਦੇ ਿਚਹਰੇ ਤੇ ਨਕਾਬ ਸੀ।

ਮਗਰ ਉਸ ਮਹੀਨ ਪਰਦੇ ਦੇ ਿਪੱਛੇ ਉਸਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ

ਅਖ਼ਲਾਕ ਨਜ਼ਰ ਆਈਆਂ ਿਜਨਾਂ ਿਵੱਚ ਮੁਸਕੁਰਾਹਟ

ਦੀ ਚਮਕ ਸੀ।

ਕੁੜੀ ਦੇ ਭਰਾ ਨੇ ਿਸਗਰਟ ਕੱਢ ਕੇ ਸੁਲਗਾਈ।

ਅਖ਼ਲਾਕ ਨੇ ਆਪਣੀ ਜੇਬ ਿਵੱਚ ਹੱਥ ਪਾਇਆ ਅਤੇ

ਉਸ ਮੁਖ਼ਾਤਬ ਹੋਇਆ, “ਜਰਾ ਮਾਿਚਸ ਿਮਹਰ

ਫ਼ਰਮਾਓ।”

ਕੁੜੀ ਦੇ ਭਰਾ ਨੇ ਉਸ ਮਾਿਚਸ ਦੇ ਿਦੱਤੀ। ਅਖ਼ਲਾਕ

ਨੇ ਆਪਣੀ ਿਸਗਰਟ ਸੁਲਗਾਈ ਅਤੇ ਮਾਿਚਸ ਉਸ

ਵਾਪਸ ਦੇ ਿਦੱਤੀ, “ਧੰਨਵਾਦ ! ”

ਕੁੜੀ ਦੀ ਲੱਤ ਿਹੱਲ ਰਹੀ ਸੀ। ਅਖ਼ਲਾਕ ਆਪਣੀ ਸੀਟ

ਤੇ ਬੈਠ ਿਗਆ। ਿਫ਼ਲਮ ਦਾ ਬਕਾਇਆ ਿਹੱਸਾ ਸ਼ੁਰੂ

ਹੋਇਆ। ਇੱਕ ਦੋ ਵਾਰ ਉਸ ਨੇ ਮੁੜ ਕੇ ਕੁੜੀ ਦੀ

ਤਰਫ਼ ਵੇਿਖਆ। ਇਸ ਤ ਿਜ਼ਆਦਾ ਉਹ ਕੁਝ

ੱ ਨਹ ਕਰ

ਸਿਕਆ।

ਿਫ਼ਲਮ ਖ਼ਤਮ ਹੋਈ। ਲੋਕ ਬਾਹਰ ਿਨਕਲਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਏ।

ਕੁੜੀ ਅਤੇ ਉਸ ਦਾ ਭਾਈ ਨਾਲ ਸਨ। ਅਖ਼ਲਾਕ ਉਨਾਂ

ਤ ਹੱਟ ਕੇ ਿਪੱਛੇ ਿਪੱਛੇ ਚਲਣ ਲਗਾ।

ਸਟਡ ਦੇ ਕੋਲ ਭਰਾ ਨੇ ਆਪਣੀ ਭੈਣ ਕੁਝ

ੱ ਿਕਹਾ।

ਇੱਕ ਟਾਂਗੇ ਵਾਲੇ ਬੁਲਾਇਆ ਕੁੜੀ ਉਸ ਿਵੱਚ ਬੈਠ

ਗਈ। ਮੁੰਡਾ ਸਟਡ ਿਵੱਚ ਚਲਾ ਿਗਆ। ਕੁੜੀ ਨੇ ਨਕਾਬ

ਿਵੱਚ ਅਖ਼ਲਾਕ ਦੀ ਤਰਫ਼ ਵੇਿਖਆ। ਉਸ ਦਾ ਿਦਲ ਧੱਕ

ਧੱਕ ਕਰਨ ਲਗਾ। ਟਾਂਗਾ ਚੱਲ ਿਪਆ। ਸਟਡ ਦੇ ਬਾਹਰ

ਇਸ ਦੇ ਿਤੰਨ ਚਾਰ ਦੋਸਤ ਖੜੇ ਸਨ। ਇਹਨਾਂ ਿਵਚ

ਇੱਕ ਦੀ ਸਾਈਕਲ ਉਸ ਨੇ ਜਲਦੀ ਜਲਦੀ ਫੜੀ ਅਤੇ

ਟਾਂਗੇ ਦੇ ਿਪੱਛੇ ਰਵਾਨਾ ਹੋ ਿਗਆ।

ਇਹ ਿਪੱਛੇ ਜਾਣਾ ਬਹੁਤ ਿਦਲਚਸਪ ਿਰਹਾ। ਜ਼ੋਰ ਦੀ

ਹਵਾ ਚੱਲ ਰਹੀ ਸੀ ਕੁੜੀ ਦੇ ਿਚਹਰੇ ਤ ਨਕਾਬ ਉਠ

ਉਠ ਜਾਂਦਾ। ਿਸਆਹ ਜਾਰਜਤ ਦਾ ਪਰਦਾ ਫੜਫੜਾਕੇ

ਉਸਦੇ ਸਫੈਦ ਿਚਹਰੇ ਦੀਆਂ ਝਲਕੀਆਂ ਿਦਖਾਂਦਾ ਸੀ।

ਕੰਨਾਂ ਿਵੱਚ ਸੋਨੇ ਦੇ ਵੱਡੇ ਵੱਡੇ ਝੂਮਰ ਸਨ। ਪਤਲੇ ਪਤਲੇ

ਹੋਠਾਂ ਤੇ ਮੱਸ ਮਾਇਲ ਸੁਰਖੀ ਸੀ ……ਅਤੇ ਉਪਰਲੇ

ਹੋਠ ਤੇ ਿਤਲ ……ਉਹ ਅਿਤ ਜ਼ਰੂਰੀ ਿਤਲ।

ਬੜੇ ਜ਼ੋਰ ਦਾ ਬੁੱਲਾ ਆਇਆ ਤਾਂ ਅਖ਼ਲਾਕ ਦੇ ਿਸਰ

ਤ ਹੈਟ ਤਰ ਿਗਆ ਅਤੇ ਸੜਕ ਤੇ ਦੌੜਨ ਲਗਾ।

ਇੱਕ ਟਰੱਕ ਲੰਘ ਿਰਹਾ ਸੀ। ਉਸ ਦੇ ਵਜ਼ਨੀ ਪਹੀਏ ਦੇ

ਹੇਠਾਂ ਆਇਆ ਅਤੇ ਉਥੇ ਹੀ ਿਚੱਤ ਿਗਆ।

ਕੁੜੀ ਹਸੀ ਅਖ਼ਲਾਕ ਨੇ ਮੁਸਕਰਾ ਿਦੱਤਾ। ਗਰਦਨ ਮੋੜ

ਕੇ ਹੈਟ ਦੀ ਲਾਸ਼ ਵੇਖੀ ਜੋ ਬਹੁਤ ਿਪੱਛੇ ਰਿਹ ਗਈ ਸੀ

ਅਤੇ ਕੁੜੀ ਮੁਖ਼ਾਤਬ ਹੋ ਕੇ ਿਕਹਾ। “ਉਸ ਤਾਂ

ਸ਼ਹਾਦਤ ਦਾ ਰੁਤਬ ਿਮਲ ਿਗਆ।”

ਕੁੜੀ ਨੇ ਮੂੰਹ ਦੂਜੀ ਤਰਫ਼ ਮੋੜ ਿਲਆ।

ਅਖ਼ਲਾਕ ਥੋੜੀ ਦੇਰ ਦੇ ਬਾਅਦ ਿਫਰ ਉਸ ਮੁਖ਼ਾਤਬ

ਹੋਇਆ। “ਤੁਹਾ ਇਤਰਾਜ਼ ਹੈ ਤਾਂ ਵਾਪਸ ਚਲੇ ਜਾਂਦਾ

ਹਾਂ। ”

ਕੁੜੀ ਨੇ ਉਸ ਦੀ ਤਰਫ਼ ਵੇਿਖਆ ਮਗਰ ਕੋਈ ਜਵਾਬ

ਨਹ ਿਦੱਤਾ।

ਅਨਾਰਕਲੀ ਦੀ ਇੱਕ ਗਲੀ ਿਵੱਚ ਟਾਂਗਾ ਰੁਿਕਆ ਅਤੇ

ਉਹ ਕੁੜੀ ਤਰ ਕੇ ਅਖ਼ਲਾਕ ਦੀ ਤਰਫ਼ ਵਾਰ ਵਾਰ

ਵੇਖਦੀ ਨਕਾਬ ਉਠਾ ਕੇ ਇੱਕ ਮਕਾਨ ਿਵੱਚ ਦਾਖ਼ਲ ਹੋ

ਗਈ। ਅਖ਼ਲਾਕ ਇੱਕ ਪੈਰ ਸਾਈਕਲ ਦੇ ਪੈਡਲ ਤੇ

ਅਤੇ ਦੂਜਾ ਪੈਰ ਦੁਕਾਨ ਦੇ ਥੜੇ ਤੇ ਰੱਖੇ ਥੋੜੀ ਦੇਰ

ਖੜਾ ਿਰਹਾ। ਸਾਈਕਲ ਚਲਾਣ ਹੀ ਵਾਲਾ ਸੀ ਿਕ ਇਸ

ਮਕਾਨ ਦੀ ਪਿਹਲੀ ਮੰਿਜ਼ਲ ਤੇ ਇੱਕ ਿਖੜਕੀ ਖੁੱਲੀ।

ਕੁੜੀ ਨੇ ਝਾਕ ਕੇ ਅਖ਼ਲਾਕ ਵੇਿਖਆ। ਮਗਰ ਫ਼ੌਰਨ

ਹੀ ਸ਼ਰਮਾ ਕੇ ਿਪੱਛੇ ਹੱਟ ਗਈ। ਅਖ਼ਲਾਕ ਤਕਰੀਬਨ

ਅੱਧ ਘੰਟਾ ਥੇ ਖੜਾ ਿਰਹਾ। ਮਗਰ ਉਹ ਿਫਰ ਿਖੜਕੀ

ਿਵੱਚ ਨਮੂਦਾਰ ਨਹ ਹੋਈ।

ਅਗਲੇ ਿਦਨ ਅਖ਼ਲਾਕ ਸਵੇਰੇ ਸਵੇਰੇ ਅਨਾਰਕਲੀ ਦੀ

ਉਸ ਗਲੀ ਿਵੱਚ ਪਹੁਿੰ ਚਆ। ਪੰਦਰਾਂ ਵੀਹ ਿਮੰਟ ਤੱਕ

ਏਧਰ ਧਰ ਘੁਮ
ੰ ਦਾ ਿਰਹਾ। ਿਖੜਕੀ ਬੰਦ ਸੀ। ਮਾਯੂਸ

ਹੋ ਕੇ ਪਰਤਣ ਵਾਲਾ ਸੀ ਿਕ ਇੱਕ ਫ਼ਾਲਸੇ ਵੇਚਣ ਵਾਲਾ

ਆਵਾਜ਼ ਲਗਾ ਦਾ ਆਇਆ। ਿਖੜਕੀ ਖੁੱਲੀ, ਕੁੜੀ ਿਸਰ

ਤ ਨੰ ਗੀ ਨਮੂਦਾਰ ਹੋਈ। ਇਸ ਨੇ ਫ਼ਾਲਸੇ ਵਾਲੇ

ਆਵਾਜ਼ ਿਦੱਤੀ।
“ਭਾਈ ਫ਼ਾਲਸੇ ਵਾਲੇ, ਜਰਾ ਠਿਹਰਨਾ,” ਿਫਰ ਉਸਦੀਆਂ

ਨਜ਼ਰਾਂ ਇੱਕ ਦਮ ਅਖ਼ਲਾਕ ਤੇ ਪਈਆਂ। ਚਕ ਕੇ ਉਹ

ਿਪੱਛੇ ਹੱਟ ਗਈ। ਫ਼ਾਲਸੇ ਵਾਲੇ ਨੇ ਿਸਰ ਤ ਛਾਬੜੀ

ਉਤਾਰੀ ਅਤੇ ਬੈਠ ਿਗਆ। ਥੋੜੀ ਦੇਰ ਦੇ ਬਾਅਦ ਉਹ

ਕੁੜੀ ਿਸਰ ਤੇ ਦੁਪਟ

ੱ ਾ ਲਈ ਹੇਠਾਂ ਆਈ। ਅਖ਼ਲਾਕ

ਉਸ ਨੇ ਕਨਖੀਆਂ ਨਾਲ ਵੇਿਖਆ। ਸ਼ਰਮਾਈ ਅਤੇ

ਫ਼ਾਲਸੇ ਲਏ ਿਬਨਾਂ ਵਾਪਸ ਚੱਲੀ ਗਈ।

ਅਖ਼ਲਾਕ ਇਹ ਅਦਾ ਬਹੁਤ ਪਸੰਦ ਆਈ। ਥੋੜਾ

ਿਜਹਾ ਤਰਸ ਵੀ ਆਇਆ। ਫ਼ਾਲਸੇ ਵਾਲੇ ਨੇ ਜਦ ਉਸ

ਘੂਰ ਕੇ ਵੇਿਖਆ ਤਾਂ ਉਹ ਥ ਚੱਲ ਿਪਆ। “ਚਲੋ

ਅੱਜ ਇੰਨਾ ਹੀ ਕਾਫ਼ੀ ਹੈ।”

ਕੁਝ ਿਦਨ ਹੀ ਿਵੱਚ ਅਖ਼ਲਾਕ ਅਤੇ ਉਸ ਕੁੜੀ ਿਵੱਚ

ਇਸ਼ਾਰੇ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਏ। ਹਰ ਰੋਜ ਸਵੇਰੇ ਨ ਵਜੇ ਉਹ

ਅਨਾਰਕਲੀ ਦੀ ਇਸ ਗਲੀ ਿਵੱਚ ਪੁਜ

ੱ ਦਾ। ਿਖੜਕੀ

ਖੁਲਦੀ ਉਹ ਸਲਾਮ ਕਰਦਾ ਉਹ ਜਵਾਬ ਿਦੰਦੀ,

ਮੁਸਕਰਾ ਦੀ। ਹੱਥ ਦੇ ਇਸ਼ਾਿਰਆਂ ਨਾਲ ਕੁਝ
ੱ ਗੱਲਾਂ

ਹੁਦ
ੰ ੀਆਂ। ਇਸਦੇ ਬਾਅਦ ਉਹ ਚੱਲੀ ਜਾਂਦੀ।

ਇੱਕ ਰੋਜ ਗਲੀਆਂ ਘੁਮਾ ਕੇ ਉਸ ਨੇ ਅਖ਼ਲਾਕ

ਦੱਿਸਆ ਿਕ ਉਹ ਸ਼ਾਮ ਦੇ ਛੇ ਵਜੇ ਦੇ ਸ਼ੋ ਿਸਨੇ ਮਾ ਦੇਖਣ

ਜਾ ਰਹੀ ਹੈ। ਅਖ਼ਲਾਕ ਨੇ ਇਸ਼ਾਿਰਆਂ ਦੇ ਜ਼ਰੀਏ

ਪੁਿੱ ਛਆ। “ਿਕਸ ਿਸਨੇ ਮਾ ਹਾਊਸ ਿਵੱਚ?”

ਉਸ ਨੇ ਜਵਾਬ ਿਵੱਚ ਕੁਝ

ੱ ਇਸ਼ਾਰੇ ਕੀਤੇ। ਮਗਰ

ਅਖ਼ਲਾਕ ਨਹ ਸਮਿਝਆ। ਆਖ਼ਰ ਿਵੱਚ ਉਸ ਨੇ

ਇਸ਼ਾਿਰਆਂ ਿਵੱਚ ਿਕਹਾ। “ਕਾਗ਼ਜ਼ ਤੇ ਿਲਖ ਕੇ ਹੇਠਾਂ

ਸੁੱਟ ਦੇ। ”

ਕੁੜੀ ਿਖੜਕੀ ਕੋਲ ਹੱਟ ਗਈ। ਕੁਝ ਲਮਿਹਆਂ ਦੇ

ਬਾਅਦ ਉਸ ਨੇ ਏਧਰ ਧਰ ਵੇਖ ਕੇ ਕਾਗ਼ਜ਼ ਦੀ ਇੱਕ

ਮੜੋਰੀ ਿਜਹੀ ਹੇਠਾਂ ਸੁੱਟ ਿਦੱਤੀ। ਅਖ਼ਲਾਕ ਨੇ ਉਸ

ਖੋਿਲਆ, ਿਲਿਖਆ ਸੀ।

“ਪਲਾਜ਼ਾ ……ਪਰਵੀਣ। ”
ਸ਼ਾਮ ਪਲਾਜ਼ਾ ਿਵੱਚ ਉਸਦੀ ਮੁਲਾਕਾਤ ਪਰਵੀਣ ਨਾਲ

ਹੋਈ। ਉਸ ਦੇ ਨਾਲ ਉਸਦੀ ਸਹੇਲੀ ਸੀ। ਅਖ਼ਲਾਕ

ਉਸਦੇ ਨਾਲ ਵਾਲੀ ਸੀਟ ਤੇ ਬੈਠ ਿਗਆ। ਿਫ਼ਲਮ ਸ਼ੁਰੂ

ਹੋਈ ਤਾਂ ਪਰਵੀਣ ਨੇ ਨਕਾਬ ਉਠਾ ਿਲਆ। ਅਖ਼ਲਾਕ

ਸਾਰਾ ਵਕਤ ਉਸ ਵੇਖਦਾ ਿਰਹਾ। ਉਸ ਦਾ ਿਦਲ ਧੱਕ

ਧੱਕ ਕਰਦਾ ਸੀ। ਇੰਟਰਵਲ ਤ ਕੁਝ

ੱ ਪਿਹਲਾਂ ਉਸ ਨੇ

ਆਿਹਸਤਾ ਿਜਹੇ ਆਪਣਾ ਹੱਥ ਵਧਾਇਆ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ

ਹੱਥ ਤੇ ਰੱਖ ਿਦੱਤਾ। ਉਹ ਕੰਬ ਠੀ। ਅਖ਼ਲਾਕ ਨੇ

ਫ਼ੌਰਨ ਹੱਥ ਉਠਾ ਿਲਆ।

ਦਰਅਸਲ ਉਹ ਉਸ ਅੰਗਠ
ੂ ੀ ਦੇਣਾ ਚਾਹੁਦ
ੰ ਾ ਸੀ,

ਸਗ ਖ਼ੁਦ ਪਿਹਨਾਉਣਾ ਚਾਹੁਦ

ੰ ਾ ਸੀ ਜੋ ਉਸ ਨੇ ਉਸੇ

ਿਦਨ ਖ਼ਰੀਦੀ ਸੀ। ਇੰਟਰਵਲ ਖ਼ਤਮ ਹੋਇਆ ਤਾਂ ਉਸ

ਨੇ ਿਫਰ ਆਪਣਾ ਹੱਥ ਵਧਾਇਆ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਹੱਥ

ਤੇ ਰੱਖ ਿਦੱਤਾ। ਉਹ ਕੰਬੀ ਲੇਿਕਨ ਅਖ਼ਲਾਕ ਨੇ ਹੱਥ

ਨਹ ਹਟਾਇਆ। ਥੋੜੀ ਦੇਰ ਦੇ ਬਾਅਦ ਉਸ ਨੇ ਅੰਗਠ

ੂ ੀ
ਕੱਢੀ ਅਤੇ ਉਸਦੀ ਇੱਕ ਗਲ ਿਵੱਚ ਚੜਾ

ਿਦੱਤੀ ……ਉਹ ਿਬਲਕੁਲ ਖ਼ਾਮੋਸ਼ ਰਹੀ। ਅਖ਼ਲਾਕ ਨੇ

ਉਸਦੀ ਤਰਫ਼ ਵੇਿਖਆ। ਮਥੇ ਅਤੇ ਨੱਕ ਤੇ ਮੁੜਕੇ ਦੇ

ਨੰ ਨੇ ਨੰ ਨੇ ਕਤਰੇ ਥਰਥਰਾ ਰਹੇ ਸਨ।

ਿਫ਼ਲਮ ਖ਼ਤਮ ਹੋਈ ਤਾਂ ਅਖ਼ਲਾਕ ਅਤੇ ਪਰਵੀਣ ਦੀ

ਇਹ ਮੁਲਾਕਾਤ ਵੀ ਖ਼ਤਮ ਹੋ ਗਈ। ਬਾਹਰ ਿਨਕਲ ਕੇ

ਕੋਈ ਗੱਲ ਨਹ ਹੋ ਸਕੀ। ਦੋਨ ਸਹੇਲੀਆਂ ਟਾਂਗੇ ਿਵੱਚ

ਬੈਠੀਆਂ। ਅਖ਼ਲਾਕ ਦੋਸਤ ਿਮਲ ਗਏ। ਉਨਾਂ ਨੇ

ਉਸ ਰੋਕ ਿਲਆ ਲੇਿਕਨ ਉਹ ਬਹੁਤ ਖ਼ੁਸ਼ ਸੀ। ਇਸ

ਲਈ ਿਕ ਪਰਵੀਣ ਨੇ ਉਸ ਦਾ ਤੋਹਫ਼ਾ ਕਬੂਲ ਕਰ

ਿਲਆ ਸੀ।

ਦੂਜੇ ਿਦਨ ਮੁਕਰ

ੱ ਰ ਵਕਤ ਤੇ ਜਦ ਅਖ਼ਲਾਕ ਪਰਵੀਣ ਦੇ

ਘਰ ਦੇ ਕੋਲ ਪਹੁਿੰ ਚਆ ਤਾਂ ਿਖੜਕੀ ਖੁੱਲੀ ਸੀ।

ਅਖ਼ਲਾਕ ਨੇ ਸਲਾਮ ਕੀਤਾ। ਪਰਵੀਣ ਨੇ ਜਵਾਬ ਿਦੱਤਾ।

ਉਸ ਦੇ ਸੱਜੇ ਹੱਥ ਦੀ ਗਲ ਿਵੱਚ ਉਸਦੀ ਪਿਹਨਾਈ

ਹੋਈ ਅੰਗਠ
ੂ ੀ ਚਮਕ ਰਹੀ ਸੀ।

ਥੋੜੀ ਦੇਰ ਇਸ਼ਾਰੇ ਹੁਦ

ੰ ੇ ਰਹੇ ਇਸ ਦੇ ਬਾਅਦ ਪਰਵੀਣ

ਨੇ ਏਧਰ ਧਰ ਵੇਖ ਕੇ ਇੱਕ ਿਲਫਾਫਾ ਹੇਠਾਂ ਸੁੱਟ

ਿਦੱਤਾ। ਅਖ਼ਲਾਕ ਨੇ ਚੁੱਿਕਆ। ਖੋਿਲਆ ਤਾਂ ਇਸ ਿਵੱਚ

ਇੱਕ ਖ਼ਤ ਸੀ। ਅੰਗਠ

ੂ ੀ ਦੇ ਸ਼ੁਕਰੀਏ ਦਾ।

ਘਰ ਪਹੁਚ
ੰ ਕੇ ਅਖ਼ਲਾਕ ਨੇ ਇੱਕ ਲੰਮਾ ਜਵਾਬ

ਿਲਿਖਆ। ਆਪਣਾ ਿਦਲ ਕੱਢ ਕੇ ਕਾਗਜ਼ਾਂ ਿਵੱਚ ਰੱਖ

ਿਦੱਤਾ। ਇਸ ਖ਼ਤ ਉਸ ਨੇ ਫੁਲ
ੱ ਦਾਰ ਿਲਫਾਫੇ ਿਵੱਚ

ਬੰਦ ਕੀਤਾ। ਉਸ ਤੇ ਸਟ ਲਗਾਇਆ ਅਤੇ ਦੂਜੇ ਿਦਨ

ਸਵੇਰੇ ਨ ਵਜੇ ਪਰਵੀਣ ਿਵਖਾ ਕੇ ਹੇਠਾਂ ਲੈਟਰ

ਬਾਕਸ ਿਵੱਚ ਪਾ ਿਦੱਤਾ।

ਹੁਣ ਉਨਾਂ ਿਵੱਚ ਬਾਕਾਇਦਾ ਖ਼ਤੋ-ਿਕਤਾਬਤ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ

ਗਈ। ਹਰ ਖ਼ਤ ਇਸ਼ਕ ਮੁਹਬ

ੱ ਤ ਦਾ ਇੱਕ ਦਫਤਰ ਸੀ।

ਇੱਕ ਖ਼ਤ ਅਖ਼ਲਾਕ ਨੇ ਆਪਣੇ ਖ਼ੂਨ ਨਾਲ ਿਲਿਖਆ

ਿਜਸ ਿਵੱਚ ਉਸ ਨੇ ਕਸਮ ਖਾਈ ਿਕ ਉਹ ਹਮੇਸ਼ਾ

ਆਪਣੀ ਮੁਹਬ
ੱ ਤ ਿਵੱਚ ਸਾਬਤ ਕਦਮ ਰਹੇਗਾ। ਇਸ ਦੇ

ਜਵਾਬ ਿਵੱਚ ਖ਼ੂਨੀ ਤਹਰੀਰ ਹੀ ਆਈ। ਪਰਵੀਣ ਨੇ ਵੀ

ਹਲਫ ਚੁੱਿਕਆ ਿਕ ਉਹ ਮਰ ਜਾਵੇਗੀ ਲੇਿਕਨ ਅਖ਼ਲਾਕ

ਦੇ ਿਸਵਾ ਹੋਰ ਿਕਸੇ ਸ਼ਰੀਕ-ਏ-ਹਯਾਤ ਨਹ

ਬਣਾਏਗੀ।

ਮਹੀਨੇ ਬੀਤ ਗਏ। ਇਸ ਦੌਰਾਨ ਕਦੇ ਕਦੇ ਿਕਸੇ

ਿਸਨੇ ਮਾ ਿਵੱਚ ਦੋਨਾਂ ਦੀ ਮੁਲਾਕਾਤ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਸੀ। ਿਮਲ

ਕੇ ਬੈਠਣ ਦਾ ਮੌਕਾ ਉਨਾਂ ਨਹ ਿਮਲਦਾ ਸੀ।

ਪਰਵੀਣ ਤੇ ਘਰ ਦੀ ਤਰਫ਼ ਤ ……ਬਹੁਤ ਕਰੜੀਆਂ

ਪਾਬੰਦੀਆਂ ਆਇਦ ਸਨ। ਉਹ ਬਾਹਰ ਿਨਕਲਦੀ ਸੀ ਜਾਂ

ਤਾਂ ਆਪਣੇ ਭਾਈ ਦੇ ਨਾਲ ਜਾਂ ਆਪਣੀ ਸਹੇਲੀ ਜ਼ੁਹਰਾ

ਦੇ ਨਾਲ। ਇਨਾਂ ਦੋ ਦੇ ਇਲਾਵਾ ਉਸ ਹੋਰ ਿਕਸੇ ਦੇ

ਨਾਲ ਬਾਹਰ ਜਾਣ ਦੀ ਇਜਾਜਤ ਨਹ ਸੀ। ਅਖ਼ਲਾਕ

ਨੇ ਉਸ ਕਈ ਵਾਰ ਿਲਿਖਆ ਿਕ ਜ਼ੁਹਰਾ ਦੇ ਨਾਲ

ਉਹ ਕਦੇ ਉਸ ਬਾਰਾਂਦਰੀ ਿਵੱਚ ਜਹਾਂਗੀਰ ਦੇ ਮਕਬਰੇ

ਿਵੱਚ ਿਮਲੇ। ਮਗਰ ਉਹ ਨਹ ਮੰਨੀ। ਉਸਨੰ ਡਰ ਸੀ

ਿਕ ਕੋਈ ਵੇਖ ਲਵੇਗਾ।

ਇਸ ਅਰਸੇ ਦੌਰਾਨ ਅਖ਼ਲਾਕ ਦੇ ਮਾਿਪਆਂ ਨੇ ਉਸਦੇ

ਿਵਆਹ ਦੀ ਗੱਲਬਾਤ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰਦੀ। ਅਖ਼ਲਾਕ ਟਾਲਦਾ

ਿਰਹਾ ਜਦ ਉਨਾਂ ਨੇ ਤੰਗ ਆਕੇ ਇੱਕ ਜਗਾ ਗੱਲ ਕਰ

ਿਦੱਤੀ ਤਾਂ ਅਖ਼ਲਾਕ ਿਵਗੜ ਿਗਆ, ਬਹੁਤ ਹੰਗਾਮਾ

ਹੋਇਆ।

ਇੱਥੇ ਤੱਕ ਿਕ ਅਖ਼ਲਾਕ ਘਰ ਤ ਿਨਕਲ ਕੇ ਇੱਕ

ਰਾਤ ਇਸਲਾਮੀਆ ਕਾਲਜ ਦੀ ਗਰਾਂਊਡ ਿਵੱਚ ਸੌਣਾ

ਿਪਆ। ਏਧਰ ਪਰਵੀਣ ਰੋਦੀ ਰਹੀ। ਖਾਣੇ ਹੱਥ ਤੱਕ

ਨਹ ਲਗਾਇਆ।

ਅਖ਼ਲਾਕ ਧੁਨ ਦਾ ਬਹੁਤ ਪੱਕਾ ਸੀ। ਿਜ਼ੱਦੀ ਵੀ ਪਰਲੇ

ਦਰਜੇ ਦਾ ਸੀ। ਘਰ ਤ ਬਾਹਰ ਕਦਮ ਕੱਿਢਆ ਤਾਂ ਿਫਰ

ਧਰ ਰੁਖ ਤੱਕ ਨਹ ਕੀਤਾ। ਉਸ ਦੇ ਬਾਪ ਨੇ ਉਸ

ਬਹੁਤ ਸਮਝਾਇਆ ਮਗਰ ਉਹ ਨਹ ਮੰਿਨਆ। ਇੱਕ

ਦਫਤਰ ਿਵੱਚ ਸੌ ਰੁਪਏ ਮਹੀਨਾਵਾਰ ਤੇ ਨੌ ਕਰੀ ਕਰ

ਲਈ ਅਤੇ ਇੱਕ ਛੋਟਾ ਿਜਹਾ ਮਕਾਨ ਿਕਰਾਏ ਤੇ ਲੈ ਕੇ

ਰਿਹਣ ਲੱਿਗਆ। ਿਜਸ ਿਵੱਚ ਨਲ ਸੀ ਨਾ ਿਬਜਲੀ।

ਏਧਰ ਪਰਵੀਣ ਅਖ਼ਲਾਕ ਦੀਆਂ ਤਕਲੀਫਾਂ ਦੇ ਦੁਖ

ੱ ਿਵੱਚ

ਘੁਲ ਰਹੀ ਸੀ। ਘਰ ਿਵੱਚ ਜਦ ਅਚਾਨਕ ਉਸ ਦੇ

ਿਵਆਹ ਦੀ ਗੱਲਬਾਤ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਈ ਤਾਂ ਉਸ ਤੇ ਿਬਜਲੀ

ਿਜਹੀ ਿਡੱਗੀ। ਉਸ ਨੇ ਅਖ਼ਲਾਕ ਿਲਿਖਆ। ਉਹ

ਬਹੁਤ ਪਰੇਸ਼ਾਨ ਹੋਇਆ। ਲੇਿਕਨ ਪਰਵੀਣ ਉਸ ਨੇ

ਤਸੱਲੀ ਿਦੱਤੀ ਿਕ ਉਹ ਘਬਰਾਏ ਨਹ । ਸਾਬਤ ਕਦਮ

ਰਹੇ। ਇਸ਼ਕ ਉਨਾਂ ਦਾ ਇਮਿਤਹਾਨ ਲੈ ਿਰਹਾ ਹੈ।

ਬਾਰਾਂ ਿਦਨ ਬੀਤ ਗਏ। ਅਖ਼ਲਾਕ ਕਈ ਵਾਰ ਿਗਆ।

ਮਗਰ ਪਰਵੀਣ ਿਖੜਕੀ ਿਵੱਚ ਨਜ਼ਰ ਨਹ ਆਈ। ਉਹ

ਧੀਰਜ ਕਰਾਰ ਖੋਹ ਬੈਠਾ ਨ ਦ ਉਸਦੀ ਗਾਇਬ ਹੋ

ਗਈ। ਉਸ ਨੇ ਦਫਤਰ ਜਾਣਾ ਛੱਡ ਿਦੱਤਾ। ਿਜ਼ਆਦਾ

ਨਾਗੇ ਹੋਏ ਤਾਂ ਉਸ ਮੁਲਾਜ਼ਮਤ ਤ ਬਰਤਰਫ਼ ਕਰ

ਿਦੱਤਾ ਿਗਆ। ਉਸ ਕੁਝ
ੱ ਹੋਸ਼ ਨਹ ਸੀ। ਬਰਤਰਫ਼ੀ

ਦਾ ਨਿਟਸ ਿਮਿਲਆ ਤਾਂ ਉਹ ਿਸੱਧਾ ਪਰਵੀਣ ਦੇ ਮਕਾਨ

ਦੀ ਤਰਫ ਚੱਲ ਿਪਆ। ਪੰਦਰਾਂ ਿਦਨਾਂ ਦੇ ਲੰਮੇ ਅਰਸੇ ਦੇ

ਬਾਅਦ ਉਸ ਪਰਵੀਣ ਨਜ਼ਰ ਆਈ ਉਹ ਵੀ ਇੱਕ

ਿਛਣ ਦੇ ਲਈ। ਜਲਦੀ ਨਾਲ ਿਲਫਾਫਾ ਸੁੱਟ ਕੇ ਉਹ

ਚੱਲੀ ਗਈ।

ਖ਼ਤ ਬਹੁਤ ਲੰਮਾ ਸੀ। ਪਰਵੀਣ ਦੀ ਗ਼ੈਰ ਹਾਜ਼ਰੀ ਦਾ

ਸਬੱਬ ਇਹ ਸੀ ਿਕ ਉਸ ਦਾ ਬਾਪ ਉਹ ਨਾਲ

ਗੁਜਰਾਂਵਾਲਾ ਲੈ ਿਗਆ ਸੀ ਿਜੱਥੇ ਉਸਦੀ ਵੱਡੀ ਭੈਣ

ਰਿਹੰਦੀ ਸੀ। ਪੰਦਰਾਂ ਿਦਨ ਉਹ ਖ਼ੂਨ ਦੇ ਅੱਥਰੂ ਰਦੀ

ਰਹੀ। ਉਸ ਦਾ ਦਹੇਜ ਿਤਆਰ ਕੀਤਾ ਜਾ ਿਰਹਾ ਸੀ

ਲੇਿਕਨ ਉਸ ਮਿਹਸੂਸ ਹੁਦ

ੰ ਾ ਸੀ ਿਕ ਉਸ ਲਈ ਰੰਗ

ਿਬਰੰਗੇ ਕਫ਼ਨ ਬਣ ਰਹੇ ਹਨ। ਖ਼ਤ ਦੇ ਆਿਖਰ ਿਵੱਚ

ਿਲਿਖਆ। ਤਾਰੀਖ ਮੁਕਰ

ੱ ਰ ਹੋ ਚੁੱਕੀ ਹੈ ……ਮੇਰੀ ਮੌਤ

ਦੀ ਤਾਰੀਖ ਮੁਕਰ
ੱ ਰ ਹੋ ਚੁੱਕੀ ਹੈ। ਮ ਮਰ
ਜਾਵਾਂਗੀ ……ਮ ਜ਼ਰੂਰ ਕੁਝ
ੱ ਖਾ ਕੇ ਮਰ ਜਾਵਾਂਗੀ। ਇਸ

ਦੇ ਿਸਵਾ ਹੋਰ ਕੋਈ ਰਸਤਾ ਮੈ ਿਵਖਾਈ ਨਹ

ਿਦੰਦਾ ……ਨਹ ਨਹ ਇੱਕ ਹੋਰ ਰਸਤਾ

ਵੀ ਹੈ ……ਲੇਿਕਨ ਮ ਕੀ ਇੰਨੀ ਿਹੰਮਤ ਕਰ ਸਕਾਂਗੀ।

ਤੂੰ ਵੀ ਇੰਨੀ ਿਹੰਮਤ ਕਰ ਸਕਗਾ ……ਮ ਤੁਹਾਡੇ ਕੋਲ

ਚੱਲੀ ਆਵਾਂਗੀ ……ਮੈ ਤੁਹਾਡੇ ਕੋਲ ਆਉਣਾ ਹੀ

ਪਵੇਗਾ। ਤੁਸ ਮੇਰੇ ਲਈ ਘਰ ਵਾਰ ਛੱਿਡਆ। ਮ ਤੁਹਾਡੇ

ਲਈ ਇਹ ਘਰ ਨਹ ਛੱਡ ਸਕਦੀ, ਿਜੱਥੇ ਮੇਰੀ ਮੌਤ ਦੇ

ਸਾਮਾਨ ਹੋ ਰਹੇ ਹੋਣ ……ਲੇਿਕਨ ਮ ਪਤਨੀ ਬਣ ਕੇ

ਤੁਹਾਡੇ ਨਾਲ ਰਿਹਣਾ ਚਾਹੁਦ

ੰ ੀ ਹਾਂ। ਤੁਸ ਿਵਆਹ ਦਾ

ਬੰਦਬ
ੋ ਸਤ ਕਰ ਲਓ। ਮ ਿਸਰਫ ਿਤੰਨ ਕੱਪਿੜਆਂ ਿਵੱਚ

ਆਵਾਂਗੀ। ਜੇਵਰ ਵਗ਼ੈਰਾ ਸਭ ਉਤਾਰ ਕੇ ਇੱਥੇ ਸੁੱਟ

ਦੇਵਾਂਗੀ।

……ਜਵਾਬ ਜਲਦੀ ਿਦਓ, ਹਮੇਸ਼ਾ ਤੁਹਾਡੀ। ਪਰਵੀਣ।

ਅਖ਼ਲਾਕ ਨੇ ਕੁਝ
ੱ ਨਹ ਸੋਿਚਆ, ਫ਼ੌਰਨ ਉਸ
ਿਲਿਖਆ ਮੇਰੀ ਬਾਹਾਂ ਤੈ ਆਪਣੇ ਆਗ਼ੋਸ਼ ਿਵੱਚ ਲੈਣ

ਲਈ ਤੜਫ਼ ਰਹੀਆਂ ਹਨ। ਮ ਤੁਹਾਡੀ ਇੱਜ਼ਤ ਇਸਮਤ

ਤੇ ਕੋਈ ਹਰਫ ਨਹ ਆਉਣ ਦੇਵਾਂਗਾ। ਤੂੰ ਮੇਰੀ

ਜੀਵਨ ਸਾਥਣ ਬਣ ਕੇ ਰਹੋਗੀ। ਿਜ਼ੰਦਗੀ ਭਰ ਮ ਤੈ

ਖ਼ੁਸ਼ ਰੱਖਾਂਗਾ।

ਇੱਕ ਦੋ ਖ਼ਤ ਹੋਰ ਿਲਖੇ ਗਏ ਇਸ ਦੇ ਬਾਅਦ ਤੈਅ

ਕੀਤਾ ਿਕ ਪਰਵੀਣ ਬੁੱਧ ਸਵੇਰੇ ਸਵੇਰੇ ਘਰ ਤ

ਿਨਕਲੇਗੀ। ਅਖ਼ਲਾਕ ਟਾਂਗਾ ਲੈ ਕੇ ਗਲੀ ਦੀ ਨੁੱਕੜ

ਤੇ ਉਸ ਦਾ ਇੰਤਜ਼ਾਰ ਕਰੇ।

ਬੁੱਧ ਮੂੰਹ ਹਨੇ ਰੇ ਅਖ਼ਲਾਕ ਟਾਂਗੇ ਿਵੱਚ ਥੇ ਪਹੁਚ

ੰ

ਕੇ ਪਰਵੀਣ ਦਾ ਇੰਤਜ਼ਾਰ ਕਰਨ ਲਗਾ। ਪੰਦਰਾਂ ਵੀਹ

ਿਮੰਟ ਬੀਤ ਗਏ। ਅਖ਼ਲਾਕ ਦੀ ਬੇਚੈਨੀ ਵੱਧ ਗਈ।

ਲੇਿਕਨ ਉਹ ਆ ਗਈ। ਛੋਟੇ ਛੋਟੇ ਕਦਮ ਚੁਕਿਦਆਂ

ਉਹ ਗਲੀ ਿਵੱਚ ਨਮੂਦਾਰ ਹੋਈ। ਚਾਲ ਿਵੱਚ

ਲੜਖੜਾਹਟ ਸੀ। ਜਦ ਉਹ ਟਾਂਗੇ ਿਵੱਚ ਅਖ਼ਲਾਕ ਦੇ

ਨਾਲ ਬੈਠੀ ਤਾਂ ਿਸਰ ਤ ਪੈਰਾਂ ਤੱਕ ਕੰਬ ਰਹੀ ਸੀ।

ਅਖ਼ਲਾਕ ਖ਼ੁਦ ਵੀ ਕੰਬਣ ਲਗਾ।

ਘਰ ਪੁਜ
ੱ ੇ ਤਾਂ ਅਖ਼ਲਾਕ ਨੇ ਬੜੇ ਿਪਆਰ ਨਾਲ ਉਸ ਦੇ

ਬੁਰਕੇ ਦਾ ਨਕਾਬ ਚੁੱਿਕਆ ਅਤੇ ਿਕਹਾ “ਮੇਰੀ ਦੁਲਹਨ

ਕਦ ਤੱਕ ਮੇਰੇ ਤ ਪਰਦੇ ਕਰੇਗੀ। ”

ਪਰਵੀਣ ਨੇ ਸ਼ਰਮਾ ਕੇ ਅੱਖਾਂ ਝੁਕ

ੱ ਾ ਿਲੱਤੀਆਂ। ਉਸ ਦਾ

ਰੰਗ ਜ਼ਰਦ ਸੀ ਿਜਸਮ ਅਜੇ ਤੱਕ ਕੰਬ ਿਰਹਾ ਸੀ।

ਅਖ਼ਲਾਕ ਨੇ ਪਰਲੇ ਹੋਠ ਦੇ ਿਤਲ ਦੀ ਤਰਫ਼ ਵੇਿਖਆ

ਤਾਂ ਉਸ ਦੇ ਹੋਠਾਂ ਿਵੱਚ ਇੱਕ ਚੁੰਮਣ ਤੜਪਨ ਲੱਿਗਆ।

ਉਸ ਦੇ ਿਚਹਰੇ ਆਪਣੇ ਹੱਥਾਂ ਿਵੱਚ ਥੰਮ ਕੇ ਉਸ ਨੇ

ਿਤਲ ਵਾਲੀ ਜਗਾ ਚੁੰਿਮਆ। ਪਰਵੀਣ ਨੇ ਨਾਂਹ

ਕੀਤੀ। ਉਸ ਦੇ ਹੋਠ ਖੁੱਲੇ। ਦੰਦਾਂ ਿਵੱਚ ਗੋਸ਼ਤ ਖ਼ੋਰਾ ਸੀ।

ਮਸੂੜੇ ਡੂੰਘੇ ਨੀਲੇ ਰੰਗ ਦੇ ਸਨ। ਗਲ਼ੇ ਹੋਏ। ਸੜਾਂਦ ਦਾ

ਇੱਕ ਭਬਕਾ ਅਖ਼ਲਾਕ ਦੀ ਨੱਕ ਿਵੱਚ ਵੜ ਿਗਆ।

ਇੱਕ ਧੱਕਾ ਿਜਹਾ ਉਸ ਲੱਿਗਆ। ਇੱਕ ਹੋਰ ਭਬਕਾ

ਪਰਵੀਣ ਦੇ ਮੂੰਹ ਿਵੱਚ ਿਨਕਿਲਆ ਤਾਂ ਉਹ ਇੱਕ ਦਮ

ਿਪੱਛੇ ਹੱਟ ਿਗਆ।

ਪਰਵੀਣ ਨੇ ਿਹਆ ਿਭੱਜੀ ਆਵਾਜ ਿਵੱਚ ਿਕਹਾ, “ਿਵਆਹ

ਤ ਪਿਹਲਾਂ ਤੁਹਾ ਅਿਜਹੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਦਾ ਹੱਕ ਨਹ

ਪੁਜ
ੱ ਦਾ।”

ਇਹ ਕਿਹੰਦੇ ਹੋਏ ਉਸਦੇ ਗਲ਼ੇ ਹੋਏ ਮਸੂੜੇ ਨੁਮਾਇਆਂ

ਹੋਏ। ਅਖ਼ਲਾਕ ਦੇ ਹੋਸ਼ ਹਵਾਸ ਗਾਇਬ ਸਨ ਿਦਮਾਗ਼

ਸੁੰਨ ਹੋ ਿਗਆ। ਦੇਰ ਤੱਕ ਉਹ ਦੋਨ ਕੋਲ ਬੈਠੇ ਰਹੇ।

ਅਖ਼ਲਾਕ ਕੋਈ ਗੱਲ ਨਹ ਸੁੱਝਦੀ ਸੀ। ਪਰਵੀਣ

ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਝੁਕੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਸਨ। ਜਦ ਉਸ ਨੇ

ਗਲ ਦਾ ਨਹੁੰ ਕੱਟਣ ਲਈ ਹੋਠ ਖੋਲੇ ਤਾਂ ਿਫਰ ਉਨਾਂ

ਗਲ਼ੇ ਹੋਏ ਮਸੂਿੜਆਂ ਦੀ ਨੁਮਾਇਸ਼ ਹੋਈ। ਬਦਬੂ ਦਾ

ਇੱਕ ਭਬਕਾ ਿਨਕਿਲਆ। ਅਖ਼ਲਾਕ ਮਤਲੀ ਆਉਣ

ਲੱਗੀ। ਉਿਠਆ ਅਤੇ “ਹੁਣੇ ਆਇਆ” ਕਿਹ ਕੇ ਬਾਹਰ

ਿਨਕਲ ਿਗਆ। ਇੱਕ ਥੜੇ ਤੇ ਬੈਠ ਕੇ ਉਸ ਨੇ ਬਹੁਤ

ਦੇਰ ਸੋਿਚਆ। ਜਦ ਕੁਝ
ੱ ਸਮਝ ਿਵੱਚ ਨਹ ਆਇਆ ਤਾਂ

ਲਾਇਲਪੁਰ ਰਵਾਨਾ ਹੋ ਿਗਆ। ਿਜੱਥੇ ਉਸ ਦਾ ਇੱਕ

ਦੋਸਤ ਰਿਹੰਦਾ ਸੀ। ਅਖ਼ਲਾਕ ਨੇ ਸਾਰਾ ਵਾਪਿਰਆ

ਸੁਣਾਇਆ ਤਾਂ ਉਸ ਨੇ ਬਹੁਤ ਲਾਨ ਤਾਨ ਕੀਤੀ ਅਤੇ

ਇਸ ਿਕਹਾ। “ਫ਼ੌਰਨ ਵਾਪਸ ਜਾ। ਿਕਤੇ ਬੇਚਾਰੀ

ਖੁਦਕੁਸ਼ੀ ਨਾ ਕਰ ਲਵੇ। ”

ਅਖ਼ਲਾਕ ਰਾਤ ਵਾਪਸ ਲਾਹੌਰ ਆਇਆ। ਘਰ ਿਵੱਚ

ਦਾਖ਼ਲ ਹੋਇਆ ਤਾਂ ਪਰਵੀਣ ਮੌਜੂਦ

ਨਹ ਸੀ ……ਪਲੰਗ ਤੇ ਤਕੀਆ ਿਪਆ ਸੀ। ਇਸ

ਤੇ ਦੋ ਗੋਲ ਗੋਲ ਿਨਸ਼ਾਨ ਸਨ। ਿਗੱਲੇ !

ਇਸ ਦੇ ਬਾਅਦ ਅਖ਼ਲਾਕ ਪਰਵੀਣ ਿਕਤੇ ਨਜ਼ਰ

ਨਹ ਆਈ।

(5 ਜੂਨ 1950)

(ਅਨੁਵਾਦ: ਚਰਨ ਿਗੱਲ)

 ਸ਼ਹੀਦ-ਸਾਜ਼ ਸਆਦਤ ਹਸਨ ਮੰਟੋ

ਮ ਗੁਜਰਾਤ ਕਾਠੀਆਵਾੜ ਦਾ ਰਿਹਣ ਵਾਲਾ ਹਾਂ ਅਤੇ

ਜ਼ਾਤ ਦਾ ਬਾਣੀਆ ਹਾਂ। ਿਪਛਲੇ ਸਾਲ ਜਦ ਿਹੰਦਸ

ੁ ਤਾਨ

ਦੀ ਤਕਸੀਮ ਦਾ ਟੰਟਾ ਹੋਇਆ ਤਾਂ ਮ ਿਬਲਕੁਲ ਬੇਕਾਰ

ਸੀ। ਮੁਆਫ਼ ਕਰਨਾ ਮ ਲਫਜ ਟੰਟਾ ਇਸਤੇਮਾਲ ਕੀਤਾ।

ਮਗਰ ਇਸ ਦਾ ਕੋਈ ਹਰਜ ਨਹ । ਇਸਲਈ ਿਕ

ਉਰਦੂ ਜ਼ਬਾਨ ਿਵੱਚ ਬਾਹਰ ਦੇ ਲਫ਼ਜ਼ ਆਉਣੇ ਹੀ

ਚਾਹੀਦੇ ਨੇ । ਚਾਹੇ ਉਹ ਗੁਜਰਾਤੀ ਹੀ ਿਕ ਨਾ ਹੋਣ।

ਜੀ ਹਾਂ, ਮ ਿਬਲਕੁਲ ਬੇਕਾਰ ਸੀ। ਲੇਿਕਨ ਕੋਕੀਨ ਦਾ

ਥੋੜਾ ਿਜਹਾ ਕੰਮ-ਕਾਜ ਚੱਲ ਿਰਹਾ ਸੀ। ਿਜਸਦੇ ਨਾਲ

ਕੁਝ
ੱ ਆਮਦਨ ਦੀ ਸੂਰਤ ਹੋ ਹੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ। ਜਦ

ਬਟਵਾਰਾ ਹੋਇਆ ਅਤੇ ਇਧਰ ਦੇ ਆਦਮੀ ਉਧਰ ਅਤੇ

ਉਧਰ ਦੇ ਇਧਰ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਦੀ ਤਾਦਾਦ ਿਵੱਚ ਆਉਣ

ਜਾਣ ਲੱਗੇ ਤਾਂ ਮ ਸੋਿਚਆ ਚਲੋ ਪਾਿਕਸਤਾਨ ਚੱਲੀਏ।

ਕੋਕੀਨ ਦਾ ਨਾ ਸਹੀ ਕੋਈ ਹੋਰ ਕੰਮ-ਕਾਜ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ

ਦੇਵਾਂਗਾ। ਇਸਲਈ ਥ ਚੱਲ ਿਪਆ ਅਤੇ ਰਸਤੇ ਿਵੱਚ

ਤਰਾਂ ਤਰਾਂ ਦੇ ਛੋਟੇ ਛੋਟੇ ਧੰਦੇ ਕਰਦਾ ਪਾਿਕਸਤਾਨ ਪਹੁਚ

ੰ

ਿਗਆ।

ਮ ਤਾਂ ਚਿਲਆ ਹੀ ਇਸ ਨੀਅਤ ਨਾਲ ਸੀ ਿਕ ਕੋਈ

ਮੋਟਾ ਕੰਮ-ਕਾਜ ਕਰਾਂਗਾ। ਇਸਲਈ ਪਾਿਕਸਤਾਨ ਪੁਜ

ੱ ਦੇ

ਹੀ ਮ ਹਾਲਾਤ ਚੰਗੀ ਤਰਾਂ ਜਾਂਿਚਆ ਅਤੇ

ਅਲਾਟਮਟਾਂ ਦਾ ਿਸਲਿਸਲਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਿਦੱਤਾ। ਮਸਕਾ

ਪਾਿਲਸ਼ ਮੈ ਆ ਦਾ ਹੀ ਸੀ। ਚੀਕਣੀਆਂ ਚੋਪੜੀਆਂ

ਗੱਲਾਂ ਕੀਤੀਆਂ। ਇੱਕ ਦੋ ਆਦਮੀਆਂ ਦੇ ਨਾਲ ਯਰਾਨਾ

ਗੰਿਢਆ ਅਤੇ ਇੱਕ ਛੋਟਾ ਿਜਹਾ ਮਕਾਨ ਅਲਾਟ ਕਰਾ

ਿਲਆ। ਇਸ ਨਾਲ ਕਾਫ਼ੀ ਮੁਨਾਫਾ ਹੋਇਆ ਤਾਂ ਮ ਅੱਡ

ਅੱਡ ਸ਼ਿਹਰਾਂ ਿਵੱਚ ਿਫਰ ਕੇ ਮਕਾਨ ਅਤੇ ਦੁਕਾਨਾਂ

ਅਲਾਟ ਕਰਾਉਣ ਦਾ ਧੰਦਾ ਕਰਨ ਲੱਿਗਆ।

ਕੰਮ ਕੋਈ ਵੀ ਹੋਵੇ ਇਨਸਾਨ ਿਮਹਨਤ ਕਰਨੀ ਪਦੀ

ਹੈ। ਮੈ ਵੀ ਇਸਲਈ ਅਲਾਟਮਟਾਂ ਦੇ ਿਸਲਿਸਲੇ ਿਵੱਚ

ਕਾਫ਼ੀ ਿਮਹਨਤ ਕਰਨੀ ਪਈ। ਿਕਸੇ ਦੇ ਮਸਕਾ

ਲਗਾਇਆ। ਿਕਸੇ ਦੀ ਮੁਠੀ ਗਰਮ ਕੀਤੀ, ਿਕਸੇ

ਖਾਣੇ ਦੀ ਦਾਵਤ ਿਦੱਤੀ, ਿਕਸੇ ਨਾਚ-ਗਾਣੇ ਦੀ

ਮਿਹਫਲ। ਗੱਲ ਕੀ ਬੇਸ਼ੁਮਾਰ ਬਖੇੜੇ ਸਨ। ਿਦਨ-ਭਰ

ਖ਼ਾਕ ਛਾਣਦਾ, ਵੱਡੀਆਂ ਵੱਡੀਆਂ ਕੋਠੀਆਂ ਦੇ ਫੇਰੇ ਮਾਰਦਾ

ਅਤੇ ਸ਼ਿਹਰ ਦਾ ਚੱਪਾ ਚੱਪਾ ਵੇਖਕੇ ਅੱਛਾ ਿਜਹਾ ਮਕਾਨ

ਤਲਾਸ਼ ਕਰਦਾ ਿਜਸਦੇ ਅਲਾਟ ਕਰਾਉਣ ਨਾਲ ਿਜ਼ਆਦਾ

ਮੁਨਾਫ਼ਾ ਹੋਵੇ।

ਇਨਸਾਨ ਦੀ ਿਮਹਨਤ ਕਦੇ ਖ਼ਾਲੀ ਨਹ ਜਾਂਦੀ।

ਇਸਲਈ ਇੱਕ ਸਾਲ ਦੇ ਅੰਦਰ ਅੰਦਰ ਮ ਲੱਖਾਂ ਰੁਪਏ

ਕਮਾ ਲਏ। ਹੁਣ ਖ਼ੁਦਾ ਦਾ ਿਦੱਤਾ ਸਭ ਕੁਝ

ੱ ਸੀ। ਰਿਹਣ

ਿਬਹਤਰੀਨ ਕੋਠੀ। ਬਕ ਿਵੱਚ ਬੇ-ਅੰਦਾਜ਼ਾ ਮਾਲ

ਪਾਨੀ... ਮੁਆਫ਼ ਕਰਨਾ ਮ ਕਾਠੀਆਵਾੜ ਗੁਜਰਾਤ ਦਾ

ਰੋਜ਼ਮਰਾ ਇਸਤੇਮਾਲ ਕਰ ਿਗਆ। ਮਗਰ ਕੋਈ ਡਰ

ਨਹ । ਉਰਦੂ ਜ਼ਬਾਨ ਿਵੱਚ ਬਾਹਰ ਦੇ ਅਲਫ਼ਾਜ਼ ਵੀ

ਸ਼ਾਿਮਲ ਹੋਣ ਚਾਹੀਦੇ ਹਨ...ਜੀ ਹਾਂ, ਅੱਲਾ ਦਾ ਿਦੱਤਾ

ਸਭ ਕੁਝ
ੱ ਸੀ। ਰਿਹਣ ਿਬਹਤਰੀਨ ਕੋਠੀ,

ਨੌ ਕਰ-ਚਾਕਰ, ਪੇਕਾਰਡ ਮੋਟਰ, ਬਕ ਿਵੱਚ ਢਾਈ ਲੱਖ

ਰੁਪਏ। ਕਾਰਖਾਨੇ ਅਤੇ ਦੁਕਾਨਾਂ ਵੱਖ...ਇਹ ਸਭ ਸੀ।

ਲੇਿਕਨ ਮੇਰੇ ਿਦਲ ਦਾ ਚੈਨ ਪਤਾ ਨਹ ਿਕੱਥੇ ਡ

ਿਗਆ। ਇਵ ਤਾਂ ਕੋਕੀਨ ਦਾ ਧੰਦਾ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਵੀ ਿਦਲ

ਤੇ ਕਦੇ ਕਦੇ ਬੋਝ ਮਿਹਸੂਸ ਹੁਦ

ੰ ਾ ਸੀ ਲੇਿਕਨ ਹੁਣ ਤਾਂ

ਿਜਵ ਿਦਲ ਿਰਹਾ ਹੀ ਨਹ ਸੀ। ਜਾਂ ਿਫਰ ਇਵ ਕਹੀਏ

ਿਕ ਬੋਝ ਇੰਨਾ ਆ ਿਪਆ ਿਕ ਿਦਲ ਉਸ ਦੇ ਹੇਠਾਂ ਦਬ

ਿਗਆ। ਪਰ ਇਹ ਬੋਝ ਿਕਸ ਗੱਲ ਦਾ ਸੀ?

ਆਦਮੀ ਮ ਜ਼ਹੀਨ ਹਾਂ, ਿਦਮਾਗ਼ ਿਵੱਚ ਕੋਈ ਸਵਾਲ

ਪੈਦਾ ਹੋ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਮ ਉਸ ਦਾ ਜਵਾਬ ਖੋਜ ਹੀ ਕੱਢਦਾ

ਹਾਂ। ਠੰਡੇ ਿਦਲ (ਹਾਲਾਂਿਕ ਿਦਲ ਦਾ ਕੁਝ

ੱ ਪਤਾ ਹੀ ਨਹ
ਸੀ) ਮ ਗ਼ੌਰ ਕਰਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ ਿਕ ਇਸ ਗੜਬੜ

ਘੋਟਾਲੇ ਦੀ ਵਜਾ ਕੀ ਹੈ?

ਔਰਤ?......ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਮੇਰੀ ਆਪਣੀ ਤਾਂ ਕੋਈ ਸੀ

ਨਹ । ਜੋ ਸੀ ਉਹ ਕਾਠੀਆਵਾੜ ਗੁਜਰਾਤ ਹੀ ਿਵੱਚ

ਅੱਲਾ ਮੀਆਂ ਿਪਆਰੀ ਹੋ ਗਈ ਸੀ। ਲੇਿਕਨ

ਦੂਸਿਰਆਂ ਦੀਆਂ ਔਰਤਾਂ ਮੌਜੂਦ ਸਨ। ਿਮਸਾਲ ਦੇ ਤੌਰ

ਤੇ ਆਪਣੇ ਮਾਲੀ ਵਾਲੀ ਹੀ ਸੀ। ਆਪਣਾ ਆਪਣਾ

ਟੈਸਟ ਹੈ। ਸੱਚ ਪੁਛ

ੱ ੋ ਤਾਂ ਔਰਤ ਜਵਾਨ ਹੋਣੀ ਚਾਹੀਦੀ

ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਜ਼ਰੂਰੀ ਨਹ ਿਕ ਪੜੀ ਿਲਖੀ ਹੋਵੇ, ਡਾਂਸ

ਕਰਨਾ ਜਾਣਦੀ ਹੋਵੇ। ਆਪਾਂ ਤਾਂ ਸਾਰੀਆਂ ਜਵਾਨ

ਔਰਤਾਂ ਚੱਲਦੀਆਂ ਹਨ। (ਕਾਠੀਆਵਾੜ ਗੁਜਰਾਤ ਦਾ

ਮੁਹਾਵਰਾ ਹੈ ਿਜਸਦਾ ਉਰਦੂ ਿਵੱਚ ਹੂਬਹੂ ਬਦਲ ਮੌਜੂਦ

ਨਹ )।

ਔਰਤ ਦਾ ਤਾਂ ਸਵਾਲ ਹੀ ਉਠ ਿਗਆ ਅਤੇ ਦੌਲਤ ਦਾ

ਪੈਦਾ ਹੀ ਨਹ ਹੋ ਸਕਦਾ। ਇਸਲਈ ਿਕ ਬੰਦਾ ਿਜ਼ਆਦਾ

ਲਾਲਚੀ ਨਹ ਜੋ ਕੁਝ
ੱ ਹੈ ਉਸੇ ਤੇ ਸੰਤਸ਼
ੁ ਟ ਹੈ ਲੇਿਕਨ

ਿਫਰ ਇਹ ਿਦਲ ਵਾਲੀ ਗੱਲ ਿਕ ਪੈਦਾ ਹੋ ਗਈ ਸੀ?

ਆਦਮੀ ਜ਼ਹੀਨ ਹਾਂ, ਕੋਈ ਮਸਲਾ ਸਾਹਮਣੇ ਆ ਜਾਏ

ਤਾਂ ਇਸ ਦੀ ਤਿਹ ਤੱਕ ਪੁਜ

ੱ ਣ ਦੀ ਕੋਿਸ਼ਸ਼ ਕਰਦਾ ਹਾਂ।

ਕਾਰਖਾਨੇ ਚੱਲ ਰਹੇ ਸਨ। ਦੁਕਾਨਾਂ ਵੀ ਚੱਲ ਰਹੀਆਂ

ਸਨ। ਰੁਿਪਆ ਆਪਣੇ ਆਪ ਪੈਦਾ ਹੋ ਿਰਹਾ ਸੀ। ਮ

ਅਲਗ-ਥਲਗ ਹੋ ਕੇ ਸੋਚਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਬਹੁਤ ਦੇਰ

ਦੇ ਬਾਅਦ ਇਸ ਨਤੀਜੇ ਤੇ ਪੁਜ

ੱ ਾ ਿਕ ਿਦਲ ਦੀ

ਗੜਬੜ ਿਸਰਫ ਇਸਲਈ ਹੈ ਿਕ ਮ ਕੋਈ ਨੇ ਕ ਕੰਮ

ਨਹ ਕੀਤਾ।

ਕਾਠੀਆਵਾੜ ਗੁਜਰਾਤ ਿਵੱਚ ਤਾਂ ਵੀਹਾਂ ਨੇ ਕ ਕੰਮ ਕੀਤੇ

ਸਨ। ਿਮਸਾਲ ਦੇ ਤੌਰ ਤੇ ਜਦ ਮੇਰਾ ਦੋਸਤ ਪਾਂਡੂਰਗ

ੰ

ਮਰ ਿਗਆ ਤਾਂ ਮ ਉਸ ਦੀ ਿਵਧਵਾ ਆਪਣੇ ਘਰ

ਪਾ ਿਲਆ ਅਤੇ ਦੋ ਸਾਲ ਤੱਕ ਉਸ ਧੰਦਾ ਕਰਨ ਤ

ਰੋਕੀ ਰੱਿਖਆ। ਵਨਾਇਕ ਦੀ ਲੱਕੜੀ ਦੀ ਟੰਗ ਟੁਟ

ੱ
ਗਈ ਤਾਂ ਉਸ ਨਵ ਖ਼ਰੀਦ ਿਦੱਤੀ। ਤਕਰੀਬਨ ਚਾਲੀ

ਰੁਪਏ ਇਸ ਤੇ ਉਠ ਗਏ ਸਨ। ਜਮਨਾ ਬਾਈ

ਗਰਮੀ ਹੋ ਗਈ ਸਾਲੀ (ਮੁਆਫ਼ ਕਰਨਾ ਕੁਝ

ੱ ਪਤਾ

ਹੀ ਨਹ ਸੀ। ਮ ਉਸ ਡਾਕਟਰ ਦੇ ਕੋਲ ਲੈ ਿਗਆ।

ਛੇ ਮਹੀਨੇ ਬਰਾਬਰ ਉਸ ਦਾ ਇਲਾਜ ਕਰਾਂਦਾ

ਿਰਹਾ...ਲੇਿਕਨ ਪਾਿਕਸਤਾਨ ਆਕੇ ਮ ਕੋਈ ਨੇ ਕ ਕੰਮ

ਨਹ ਕੀਤਾ ਸੀ ਅਤੇ ਿਦਲ ਦੀ ਗੜਬੜ ਦੀ ਵਜਾ ਇਹੀ

ਸੀ। ਵਰਨਾ ਹੋਰ ਸਭ ਠੀਕ ਸੀ ਮ ਸੋਿਚਆ ਕੀ

ਕਰਾਂ?...ਖ਼ੈਰਾਤ ਦੇਣ ਦਾ ਿਖਆਲ ਆਇਆ। ਲੇਿਕਨ

ਇੱਕ ਰੋਜ ਸ਼ਿਹਰ ਿਵੱਚ ਘੁਿੰ ਮਆ ਤਾਂ ਵੇਿਖਆ ਿਕ ਕਰੀਬ

ਕਰੀਬ ਹਰ ਸ਼ਖਸ ਿਭਖਾਰੀ ਹੈ। ਕੋਈ ਭੁਖ

ੱ ਾ ਹੈ, ਕੋਈ

ਨੰ ਗਾ। ਿਕਸ-ਿਕਸ ਦਾ ਿਢੱਡ ਭਰਾਂ, ਿਕਸ ਿਕਸ ਦਾ ਅੰਗ

ਢਕਾਂ?...ਸੋਿਚਆ ਇੱਕ ਲੰਗਰ ਖਾਨਾ ਖੋਲ ਦੇਵਾਂ, ਲੇਿਕਨ

ਇੱਕ ਲੰਗਰ ਖ਼ਾਨੇ ਨਾਲ ਕੀ ਹੁਦ

ੰ ਾ ਅਤੇ ਿਫਰ ਅੰਨ ਿਕੱਥ

ਿਲਆ ਦਾ? ਬਲੈਕ ਮਾਰਕੀਟ ਚ ਖ਼ਰੀਦਣ ਦਾ ਿਖਆਲ

ਪੈਦਾ ਹੋਇਆ ਤਾਂ ਇਹ ਸਵਾਲ ਵੀ ਨਾਲ ਹੀ ਪੈਦਾ ਹੋ

ਿਗਆ ਿਕ ਇੱਕ ਤਰਫ਼ ਗੁਨਾਹ ਕਰਕੇ ਦੂਜੀ ਤਰਫ਼ ਭਲੇ

ਦੇ ਕੰਮ ਦਾ ਮਤਲਬ ਹੀ ਕੀ ਹੈ।

ਘੰਿਟਆਂ ਬੈਠ ਬੈਠ ਕੇ ਮ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਦੁਖ

ੱ ਦਰਦ ਸੁਣ।ੇ

ਸੱਚ ਪੁਛ
ੱ ੋ ਤਾਂ ਹਰ ਸ਼ਖਸ ਦੁਖੀ ਸੀ। ਉਹ ਵੀ ਜੋ

ਦੁਕਾਨਾਂ ਦੇ ਧਿੜਆਂ ਤੇ ਸਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉਹ ਵੀ ਜੋ

ਉਚੀਆਂ ਉਚੀਆਂ ਹਵੇਲੀਆਂ ਿਵੱਚ ਰਿਹੰਦੇ ਹਨ। ਪੈਦਲ

ਚਲਣ ਵਾਲੇ ਇਹ ਦੁਖ

ੱ ਸੀ ਿਕ ਇਸ ਦੇ ਕੋਲ ਕੰਮ

ਦਾ ਕੋਈ ਜੁੱਤਾ ਨਹ । ਮੋਟਰ ਿਵੱਚ ਬੈਠਣ ਵਾਲੇ ਇਹ

ਦੁਖ
ੱ ਸੀ ਿਕ ਇਸ ਦੇ ਕੋਲ ਕਾਰ ਦਾ ਨਵਾਂ ਮਾਡਲ

ਨਹ । ਹਰ ਸ਼ਖਸ ਦੀ ਿਸ਼ਕਾਇਤ ਆਪਣੀ ਆਪਣੀ ਜਗਾ

ਦਰੁਸਤ ਸੀ। ਹਰ ਸ਼ਖਸ ਦੀ ਹਾਜਤ ਆਪਣੀ ਆਪਣੀ

ਜਗਾ ਮਾਕੂਲ ਸੀ।

ਮ ਗ਼ਾਿਲਬ ਦੀ ਇੱਕ ਗ਼ਜ਼ਲ, ਅੱਲਾ ਬਖ਼ਸ਼ੇ ਸ਼ੋਲਾਪੁਰੀ

ਦੀ ਅਮੀਨਾ ਬਾਈ ਿਚਤਲੇਕਰ ਕੋਲ ਸੁਣੀ ਸੀ, ਇੱਕ

ਸ਼ੇਅਰ ਯਾਦ ਰਿਹ ਿਗਆ ਹੈ।

'ਿਕਸ ਦੀ ਹਾਜਤ-ਰਵਾ ਕਰੇ ਕੋਈ'

ਮੁਆਫ਼ ਕਰਨਾ ਇਹ ਉਸ ਦਾ ਦੂਜਾ ਿਮਸਰਾ ਹੈ ਅਤੇ ਹੋ

ਸਕਦਾ ਹੈ ਪਿਹਲਾ ਹੀ ਹੋਵੇ।

ਜੀ ਹਾਂ, ਮ ਿਕਸ ਿਕਸ ਦੀ ਹਾਜਤ ਰਵਾ ਕਰਦਾ ਜਦ ਸੌ

ਿਵੱਚ ਸੌ ਹੀ ਹਾਜਤਮੰਦ ਸਨ। ਮ ਿਫਰ ਇਹ ਵੀ

ਸੋਿਚਆ ਿਕ ਖ਼ੈਰਾਤ ਦੇਣਾ ਕੋਈ ਅੱਛਾ ਕੰਮ ਨਹ ।

ਮੁਮਿਕਨ ਹੈ ਤੁਸੀ ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਇੱਤਫਾਕ ਨਾ ਕਰੋ।

ਲੇਿਕਨ ਮ ਮੁਹਾਿਜਰਾਂ ਦੇ ਕਪਾਂ ਿਵੱਚ ਜਾ ਜਾ ਕੇ ਜਦ

ਹਾਲਾਤ ਦਾ ਚੰਗੀ ਤਰਾਂ ਜਾਇਜ਼ਾ ਿਲਆ ਤਾਂ ਮੈ ਪਤਾ

ਚੱਿਲਆ ਿਕ ਖ਼ੈਰਾਤ ਨੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਮੁਹਾਿਜਰਾਂ

ਿਬਲਕੁਲ ਹੀ ਨਾਕਾਮ ਬਣਾ ਿਦੱਤਾ ਹੈ। ਿਦਨ-ਭਰ ਹੱਥ ਤੇ

ਹੱਥ ਧਰੀ ਬੈਠੇ ਹਨ। ਤਾਸ਼ ਖੇਲ ਰਹੇ ਹਨ। ਜੁਗਾ ਹੋ

ਰਹੀ ਹੈ। (ਮੁਆਫ਼ ਕਰਨਾ ਜੁਗਾ ਦਾ ਮਤਲਬ ਹੈ ਜੁਵਾ

ਯਾਨੀ ਕੁਮਾਰ ਬਾਜ਼ੀ) ਗਾਲਾਂ ਬਕ ਰਹੇ ਹਨ ਅਤੇ ਫ਼ੋਗਟ

ਯਾਨੀ ਮੁਫ਼ਤ ਦੀਆਂ ਰੋਟੀਆਂ ਤੋੜ ਰਹੇ ਹਨ.....ਅਿਜਹੇ

ਲੋਕ ਭਲਾ ਪਾਿਕਸਤਾਨ ਮਜ਼ਬੂਤ ਬਣਾਉਣ ਿਵੱਚ ਕੀ

ਮਦਦ ਦੇ ਸਕਦੇ ਨੇ । ਇਸਲਈ ਮ ਇਸ ਨਤੀਜੇ ਤੇ

ਪੁਜ
ੱ ਾ ਿਕ ਿਭੱਖ ਦੇਣਾ ਹਰਿਗਜ਼ ਹਰਿਗਜ਼ ਨੇ ਕੀ ਦਾ ਕੰਮ

ਨਹ । ਲੇਿਕਨ ਿਫਰ ਨੇ ਕੀ ਦੇ ਕੰਮ ਲਈ ਹੋਰ ਿਕਹੜਾ

ਰਸਤਾ ਹੈ?

ਕਪਾਂ ਿਵੱਚ ਧੜਾ ਧੜ ਆਦਮੀ ਮਰ ਰਹੇ ਸਨ। ਕਦੇ

ਹੈਜ਼ਾ ਫੁਟ
ੱ ਦਾ ਸੀ ਕਦੇ ਪਲੇਗ। ਹਸਪਤਾਲਾਂ ਿਵੱਚ ਿਤਲ

ਧਰਨ ਦੀ ਜਗਾ ਨਹ ਸੀ। ਮੈ ਬਹੁਤ ਤਰਸ

ਆਇਆ। ਕਰੀਬ ਸੀ ਿਕ ਇੱਕ ਹਸਪਤਾਲ ਬਣਵਾ ਦੇਵਾਂ

ਮਗਰ ਸੋਚਣ ਤੇ ਇਰਾਦਾ ਤਰਕ ਕਰ ਿਦੱਤਾ। ਪੂਰੀ

ਸਕੀਮ ਿਤਆਰ ਕਰ ਚੁੱਿਕਆ ਸੀ। ਇਮਾਰਤ ਲਈ

ਟਡਰ ਤਲਬ ਕਰਦਾ। ਦਾਖ਼ਲੇ ਦੀਆਂ ਫੀਸਾਂ ਦਾ ਰੁਿਪਆ

ਜਮਾਂ ਹੋ ਜਾਂਦਾ। ਆਪਣੀ ਹੀ ਇੱਕ ਕੰਪਨੀ ਖੜੀ ਕਰ

ਿਦੰਦਾ ਅਤੇ ਟਡਰ ਉਸ ਦੇ ਨਾਮ ਕੱਢ ਿਦੰਦਾ। ਿਖ਼ਆਲ

ਸੀ ਇੱਕ ਲੱਖ ਰੁਪਏ ਇਮਾਰਤ ਤੇ ਲਾਵਾਂਗਾ। ਸਾਫ਼ ਹੈ

ਿਕ ਸੱਤਰ ਹਜ਼ਾਰ ਰੁਪਏ ਿਵੱਚ ਿਬਲਿਡੰਗ ਖੜੀ ਕਰ

ਿਦੰਦਾ ਅਤੇ ਪੂਰੇ ਤੀਹ ਹਜ਼ਾਰ ਰੁਪਏ ਬਚਾ ਲਦਾ। ਮਗਰ

ਇਹ ਸਾਰੀ ਸਕੀਮ ਧਰੀ ਦੀ ਧਰੀ ਰਿਹ ਗਈ। ਜਦ ਮ

ਸੋਿਚਆ ਿਕ ਜੇਕਰ ਮਰਨ ਵਾਿਲਆਂ ਬਚਾ ਿਲਆ

ਿਗਆ ਤਾਂ ਇਹ ਜੋ ਵੱਧ ਆਬਾਦੀ ਹੈ ਇਹ ਿਕਵ ਘੱਟ

ਹੋਵੇਗੀ?

ਗ਼ੌਰ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਇਹ ਸਾਰਾ ਲਫ਼ੜਾ ਹੀ ਫ਼ਾਲਤੂ

ਆਬਾਦੀ ਦਾ ਹੈ। ਲਫ਼ੜਾ ਦਾ ਮਤਲਬ ਹੈ ਝਗੜਾ, ਉਹ

ਝਗੜਾ ਿਜਸ ਿਵੱਚ ਦੰਗਾ ਫ਼ਸਾਦ ਵੀ ਹੋਵੇ। ਲੇਿਕਨ ਇਸ

ਤ ਵੀ ਇਸ ਲਫ਼ਜ਼ ਦੇ ਪੂਰੇ ਮਾਅਨੇ ਮ ਿਬਆਨ ਨਹ

ਕਰ ਸਿਕਆ।

ਜੀ ਹਾਂ ਗ਼ੌਰ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਇਹ ਸਾਰਾ ਲਫ਼ੜਾ ਹੀ

ਇਸ ਫ਼ਾਲਤੂ ਆਬਾਦੀ ਦੇ ਕਾਰਨ ਹੈ। ਹੁਣ ਲੋਕ ਵੱਧਦੇ

ਜਾਣਗੇ ਤਾਂ ਇਸ ਦਾ ਇਹ ਮਤਲਬ ਨਹ ਿਕ ਜ਼ਮੀਨਾਂ

ਵੀ ਨਾਲ ਨਾਲ ਵਧਦੀਆਂ ਜਾਣਗੀਆਂ। ਅਸਮਾਨ ਵੀ

ਨਾਲ ਨਾਲ ਫੈਲਦਾ ਜਾਵੇਗਾ। ਮ ਹ ਿਜ਼ਆਦਾ ਪੈਣਗੇ।

ਅਨਾਜ ਿਜ਼ਆਦਾ ਗੇਗਾ। ਇਸਲਈ ਮ ਇਸ ਨਤੀਜੇ ਤੇ

ਪਹੁਿੰ ਚਆ...ਿਕ ਹਸਪਤਾਲ ਬਣਾਉਣਾ ਹਰਿਗਜ਼ ਹਰਿਗਜ਼

ਨੇ ਕ ਕੰਮ ਨਹ । ਿਫਰ ਸੋਿਚਆ ਮਸਜਦ ਬਣਵਾ ਦੇਵਾਂ।

ਲੇਿਕਨ ਅੱਲਾ ਬਖ਼ਸ਼ੇ ਸ਼ੋਲਾਪੁਰੀ ਦੀ ਅਮੀਨਾ ਬਾਈ

ਿਚਤਲੇਕਰ ਦਾ ਗਾਇਆ ਹੋਇਆ ਇੱਕ ਸ਼ੇਅਰ ਯਾਦ ਆ

ਿਗਆ:

'ਨਾਮ ਮਨਜੂਰ ਹੈ ਤੋ ਫ਼ੈਜ ਕੇ ਅਸਬਾਬ ਬਨਾ'

ਉਹ ਮਨਜ਼ੂਰ ਮਨਜੂਰ ਅਤੇ ਫ਼ੈਜ਼ ਫ਼ੈਜ ਿਕਹਾ

ਕਰਦੀ ਸੀ। 'ਨਾਮ ਮਨਜ਼ੂਰ ਹੈ ਤੋ ਫ਼ੈਜ਼ ਕੇ ਅਸਬਾਬ

ਬਨਾ'। ਪੁਲ ਬਣਾ ਚਾਹੇ ਬਣਾ ਮਸਜਦ-ਓ-ਤਾਲਾਬ ਬਣਾ।

ਿਕਸੇ ਕਮਬਖ਼ਤ ਨਾਮ-ਓ-ਨਮੂਦ ਦੀ ਖਾਿਹਸ਼ ਹੈ। ਉਹ

ਜੋ ਨਾਮ ਉਛਾਲਣ ਲਈ ਪੁਲ ਬਣਾ ਦੇ ਹਨ, ਨੇ ਕੀ ਦਾ

ਕੀ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਹਨ? ਖ਼ਾਕ ਮ ਿਕਹਾ ਨਾ ਇਹ ਮਸਜਦ

ਬਣਵਾਉਣ ਦਾ ਿਖ਼ਆਲ ਿਬਲਕੁਲ ਗ਼ਲਤ ਹੈ। ਬਹੁਤ

ਸਾਰੀਆਂ ਵੱਖ ਵੱਖ ਮਸਜਦਾਂ ਦਾ ਹੋਣਾ ਵੀ ਕੌਮ ਦੇ ਹੱਕ

ਿਵੱਚ ਹਰਿਗਜ਼ ਮੁਫ਼ੀਦ ਨਹ ਹੋ ਸਕਦਾ। ਇਸਲਈ ਿਕ

ਅਵਾਮ ਬਟ ਜਾਂਦੇ ਹਨ।

ਥੱਕ-ਹਾਰ ਮ ਹੱਜ ਦੀਆਂ ਿਤਆਰੀਆਂ ਕਰ ਿਰਹਾ ਸੀ ਿਕ

ਅੱਲਾ ਮੀਆਂ ਨੇ ਮੈ ਖ਼ੁਦ ਹੀ ਇੱਕ ਰਸਤਾ ਦੱਸ ਿਦੱਤਾ।

ਸ਼ਿਹਰ ਿਵੱਚ ਇੱਕ ਜਲਸਾ ਹੋਇਆ। ਜਦ ਖ਼ਤਮ ਹੋਇਆ

ਤਾਂ ਲੋਕਾਂ ਿਵੱਚ ਬਦਹਜ਼ਮੀ ਫੈਲ ਗਈ। ਇੰਨੀ ਭਗਦੜ

ਮੱਚੀ ਿਕ ਤੀਹ ਆਦਮੀ ਹਲਾਕ ਹੋ ਗਏ। ਇਸ ਹਾਦਸੇ

ਦੀ ਖ਼ਬਰ ਦੂਜੇ ਰੋਜ ਅਖ਼ਬਾਰਾਂ ਿਵੱਚ ਛਪੀ ਤਾਂ ਪਤਾ

ਲੱਿਗਆ ਿਕ ਉਹ ਹਲਾਕ ਨਹ ਸਗ ਸ਼ਹੀਦ ਹੋਏ ਸਨ।

ਮ ਸੋਚਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ। ਸੋਚਣ ਦੇ ਇਲਾਵਾ ਮ ਕਈ

ਮੌਲਵੀਆਂ ਿਮਿਲਆ। ਪਤਾ ਲੱਿਗਆ ਿਕ ਉਹ ਲੋਕ

ਜੋ ਅਚਾਨਕ ਹਾਦਿਸਆਂ ਦਾ ਿਸ਼ਕਾਰ ਹੁਦ

ੰ ੇ ਹਨ ਉਨਾਂ

ਸ਼ਹਾਦਤ ਦਾ ਰੁਤਬਾ ਿਮਲਦਾ ਹੈ। ਯਾਨੀ ਉਹ ਰੁਤਬਾ

ਿਜਸ ਨਾਲ ਵੱਡਾ ਕੋਈ ਹੋਰ ਰੁਤਬਾ ਹੀ ਨਹ । ਮ

ਸੋਿਚਆ ਿਕ ਜੇਕਰ ਲੋਕ ਮਰਨ ਦੀ ਬਜਾਏ ਸ਼ਹੀਦ

ਹੋਇਆ ਕਰਨ ਤਾਂ ਿਕੰਨਾ ਅੱਛਾ ਹੈ। ਉਹ ਜੋ ਆਮ ਮੌਤ

ਮਰਦੇ ਹਨ। ਸਾਫ਼ ਹੈ ਿਕ ਉਨਾਂ ਦੀ ਮੌਤ ਿਬਲਕੁਲ

ਅਕਾਰਥ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਜੇਕਰ ਉਹ ਸ਼ਹੀਦ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਤਾਂ

ਕੋਈ ਗੱਲ ਬਣਦੀ।

ਮ ਇਸ ਬਰੀਕੀ ਤੇ ਹੋਰ ਗ਼ੌਰ ਕਰਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ।

ਚਾਰ ਤਰਫ਼ ਿਜਧਰ ਵੇਖੋ ਖ਼ਸਤਾ-ਹਾਲ ਇਨਸਾਨ ਸਨ।

ਿਚਹਰੇ ਜ਼ਰਦ, ਿਫ਼ਕਰ-ਓ-ਤਰੱਦਦ

ੁ ਅਤੇ ਗ਼ਮ-ਏ-ਰੋਜ਼ਗਾਰ

ਦੇ ਬੋਝ ਥਲੇ ਿਪਸੇ ਹੋਏ, ਧਸੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਅੱਖਾਂ ਬੇ-ਜਾਨ

ਚਾਲ, ਕੱਪੜੇ ਤਾਰਤਾਰ। ਰੇਲ-ਗੱਡੀ ਦੇ ਕੰਡਮ ਮਾਲ ਦੀ

ਤਰਾਂ ਜਾਂ ਤਾਂ ਿਕਸੇ ਟੁਟ

ੱ ੇ ਫੁਟ
ੱ ੇ ਝਪੜੇ ਿਵੱਚ ਪਏ ਹਨ ਜਾਂ

ਬਜ਼ਾਰਾਂ ਿਵੱਚ ਬੇ ਮਾਿਲਕ ਮਵੇਸ਼ੀਆਂ ਦੀ ਤਰਾਂ ਮੂੰਹ ਚੁੱਕ

ਬੇਮਤਲਬ ਘੁਮ
ੰ ਰਹੇ ਹਨ। ਿਕ ਜੀ ਰਹੇ ਹਨ? ਿਕਸ

ਲਈ ਜੀ ਰਹੇ ਹਨ ਅਤੇ ਕੈਸੇ ਜੀ ਰਹੇ ਹਨ? ਇਸ ਦਾ

ਕੁਝ
ੱ ਪਤਾ ਹੀ ਨਹ । ਕੋਈ ਛੂਤ ਦਾ ਰੋਗ ਫੈਲ ਜਾਵੇ।

ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਮਰ ਗਏ ਹੋਰ ਕੁਝ

ੱ ਨਹ ਤਾਂ ਭੁਖ
ੱ ਅਤੇ ਿਪਆਸ

ਨਾਲ ਹੀ ਘੁਲ ਘੁਲ ਕੇ ਮਰੇ। ਸਰਦੀਆਂ ਿਵੱਚ ਆਕੜ

ਗਏ, ਗਰਮੀਆਂ ਿਵੱਚ ਸੁੱਕ ਗਏ। ਿਕਸੇ ਦੀ ਮੌਤ ਤੇ

ਿਕਸੇ ਨੇ ਦੋ ਅੱਥਰੂ ਵਗਾ ਿਦੱਤ।ੇ ਬਹੁਿਤਆਂ ਦੀ ਮੌਤ

ਖੁਸ਼ਕ ਹੀ ਰਹੀ।

ਿਜ਼ੰਦਗੀ ਸਮਝ ਿਵੱਚ ਨਾ ਆਈ, ਠੀਕ ਹੈ। ਇਸ

ਗੌਲਣ ਦੀ ਲੋੜ ਨਹ , ਇਹ ਵੀ ਠੀਕ ਹੈ...ਉਹ ਿਕਸ

ਦਾ ਸ਼ੇਅਰ ਹੈ। ਅੱਲਾ ਬਖ਼ਸ਼ੇ ਸ਼ੋਲਾਪੁਰੀ ਦੀ ਅਮੀਨਾ

ਬਾਈ ਿਚਤਲੇਕਰ ਦੀ ਦਰਦ-ਭਰੀ ਆਵਾਜ਼ ਿਵੱਚ

ਗਾਇਆ ਕਰਦੀ ਸੀ:

ਮਰ ਕੇ ਭੀ ਚੈਨ ਨਾ ਪਾਇਆ ਤੋ ਿਕਧਰ ਜਾਏਗੇ ।

ਮੇਰਾ ਮਤਲਬ ਹੈ ਜੇਕਰ ਮਰਨ ਦੇ ਬਾਅਦ ਵੀ ਿਜ਼ੰਦਗੀ

ਨਾ ਸੁਧਰੀ ਤਾਂ ਲਾਹਨਤ ਹੈ ਸੁਸਰੀ ਤੇ।

ਮ ਸੋਿਚਆ ਿਕ ਨਾ ਇਹ ਬੇਚਾਰੇ, ਇਹ ਿਕਸਮਤ ਦੇ

ਮਾਰੇ, ਦਰਦ ਦੇ ਠੁਕਰਾਏ ਹੋਏ ਇਨਸਾਨ ਜੋ ਇਸ

ਦੁਨੀਆ ਿਵੱਚ ਹਰ ਚੰਗੀ ਚੀਜ਼ ਲਈ ਤਰਸਦੇ ਹਨ,

ਉਸ ਦੁਨੀਆ ਿਵੱਚ ਅਿਜਹਾ ਰੁਤਬਾ ਹਾਸਲ ਕਰਨ ਿਕ

ਉਹ ਜੋ ਇੱਥੇ ਉਨਾਂ ਦੀ ਤਰਫ਼ ਨਜ਼ਰ ਚੁੱਕ ਦੇਖਣਾ

ਪਸੰਦ ਨਹ ਕਰਦੇ ਥੇ ਉਨਾਂ ਵੇਖਣ ਅਤੇ ਸ਼ਕ

ਕਰਨ। ਇਸ ਦੀ ਇੱਕ ਹੀ ਸੂਰਤ ਸੀ ਿਕ ਉਹ ਆਮ

ਮੌਤ ਨਾ ਮਰਨ ਸਗ ਸ਼ਹੀਦ ਹੋਣ।

ਹੁਣ ਸਵਾਲ ਇਹ ਸੀ ਿਕ ਇਹ ਲੋਕ ਸ਼ਹੀਦ ਹੋਣ ਲਈ

ਰਾਜੀ ਹੋਣਗੇ? ਮ ਸੋਿਚਆ , ਿਕ ਨਹ । ਉਹ ਕੌਣ

ਮੁਸਲਮਾਨ ਹੈ ਿਜਸ ਿਵੱਚ ਜ਼ੌਕ-ਏ-ਸ਼ਹਾਦਤ ਨਹ ।

ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਦੀ ਵੇਖਾ ਵੇਖੀ ਤਾਂ ਿਹੰਦੂ ਅਤੇ ਿਸੱਖਾਂ ਿਵੱਚ

ਵੀ ਇਹ ਰੁਤਬਾ ਪੈਦਾ ਕਰ ਿਦੱਤਾ ਿਗਆ ਹੈ। ਲੇਿਕਨ

ਮੈ ਸਖ਼ਤ ਨਾਉਮੀਦੀ ਹੋਈ ਜਦ ਮ ਇੱਕ ਮਰੀਅਲ

ਿਜਹੇ ਆਦਮੀ ਪੁਿੱ ਛਆ। ਕੀ ਤੂੰ ਸ਼ਹੀਦ ਹੋਣਾ ਚਾਹੁਦ

ੰ ਾ

ਹ? ਤਾਂ ਉਸ ਨੇ ਜਵਾਬ ਿਦੱਤਾ ਨਹ ।

ਸਮਝ ਿਵੱਚ ਨਾ ਆਇਆ ਿਕ ਉਹ ਆਦਮੀ ਜੀ ਕੇ ਕੀ

ਕਰੇਗਾ। ਮ ਉਸ ਬਹੁਤ ਸਮਝਾਇਆ ਿਕ ਵੇਖੋ ਬੜੇ

ਮੀਆਂ ਿਜ਼ਆਦਾ ਤ ਿਜ਼ਆਦਾ ਤੂੰ ਡੇਢ ਮਹੀਨਾ ਹੋਰ ਜੀ

ਲ ਗਾ। ਚਲਣ ਦੀ ਤੇਰੇ ਿਵੱਚ ਸ਼ਕਤੀ ਨਹ । ਖੰਘਦੇ

ਖੰਘਦੇ ਗ਼ੋਤੇ ਿਵੱਚ ਜਾਂਦੇ ਹੋ ਤਾਂ ਇਵ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਿਕ

ਬਸ ਦਮ ਿਨਕਲ ਿਗਆ। ਫੁਟ

ੱ ੀ ਕੌਡੀ ਤੱਕ ਤੇਰੇ ਕੋਲ

ਨਹ । ਿਜ਼ੰਦਗੀ-ਭਰ ਤੂੰ ਸੁਖ ਨਹ ਵੇਿਖਆ। ਭਿਵੱਖ ਦਾ

ਤਾਂ ਸਵਾਲ ਹੀ ਪੈਦਾ ਨਹ ਹੁਦ

ੰ ਾ ਿਫਰ ਹੋਰ ਜੀ ਕੇ ਕੀ

ਕਰਗਾ। ਫ਼ੌਜ ਿਵੱਚ ਤੂੰ ਭਰਤੀ ਨਹ ਹੋ ਸਕਦਾ।

ਇਸਲਈ ਮਹਾਜ਼ ਤੇ ਆਪਣੇ ਵਤਨ ਦੀ ਖਾਤਰ ਲੜਦੇ

ਲੜਦੇ ਜਾਨ ਦੇਣ ਦਾ ਿਖਆਲ ਵੀ ਅਨਰਥ ਹੈ।

ਇਸਲਈ ਕੀ ਇਹ ਿਬਹਤਰ ਨਹ ਿਕ ਤੂੰ ਕੋਿਸ਼ਸ਼ ਕਰਕੇ

ਇੱਥੇ ਬਾਜ਼ਾਰ ਿਵੱਚ ਜਾਂ ਡੇਰੇ ਿਵੱਚ ਿਜੱਥੇ ਤੂੰ ਰਾਤ

ਸਦਾ ਹ, ਆਪਣੀ ਸ਼ਹਾਦਤ ਦਾ ਬੰਦਬ

ੋ ਸਤ ਕਰ ਲਵ।

ਉਸਨੇ ਪੁਿੱ ਛਆ ਇਹ ਿਕਵ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ?

ਮ ਜਵਾਬ ਿਦੱਤਾ। ਇਹ ਸਾਹਮਣੇ ਕੇਲੇ ਦਾ ਿਛਲਕਾ

ਿਪਆ ਹੈ। ਫ਼ਰਜ਼ ਕਰ ਿਲਆ ਜਾਵੇ ਿਕ ਤੂੰ ਇਸ ਤ

ਿਫਸਲ ਿਗਆ...ਸਾਫ਼ ਹੈ ਿਕ ਤੂੰ ਮਰ ਜਾ ਗਾ ਅਤੇ

ਸ਼ਹਾਦਤ ਦਾ ਰੁਤਬਾ ਪਾ ਲ ਗਾ। ਪਰ ਇਹ ਗੱਲ ਉਸ

ਦੀ ਸਮਝ ਿਵੱਚ ਨਾ ਆਈ ਕਿਹਣ ਲਗਾ ਮ ਿਕ ਅੱਖ

ਵੇਖੇ ਕੇਲੇ ਦੇ ਿਛਲਕੇ ਤੇ ਪੈਰ ਧਰਾਂਗਾ...ਕੀ ਮੈ

ਆਪਣੀ ਜਾਨ ਿਪਆਰੀ ਨਹ ...ਅੱਲਾ ਅੱਲਾ ਕੀ ਜਾਨ

ਸੀ। ਹੱਡੀਆਂ ਦਾ ਢਾਂਚਾ। ਝੁਰੜੀਆਂ ਦੀ ਗਠੜੀ!

ਮੈ ਬਹੁਤ ਅਫ਼ਸੋਸ ਹੋਇਆ ਅਤੇ ਇਸ ਵਕਤ ਹੋਰ ਵੀ

ਿਜ਼ਆਦਾ ਹੋਇਆ। ਜਦ ਮ ਸੁਿਣਆ ਿਕ ਉਹ ਕਮਬਖਤ

ਜੋ ਬੜੀ ਸੌਖ ਨਾਲ ਸ਼ਹਾਦਤ ਦਾ ਰੁਤਬਾ ਇਖ਼ਿਤਆਰ

ਕਰ ਸਕਦਾ ਸੀ। ਖ਼ੈਰਾਤੀ ਹਸਪਤਾਲ ਿਵੱਚ ਲੋਹੇ ਦੀ

ਚਾਰਪਾਈ ਤੇ ਖੰਘਦਾ ਖੰਗਾਰਦਾ ਮਰ ਿਗਆ।

ਇੱਕ ਬੁੜੀ ਸੀ ਮੂੰਹ ਿਵੱਚ ਦੰਦ ਨਾ ਿਢੱਡ ਿਵੱਚ ਆਂਤ।

ਆਿਖ਼ਰੀ ਸਾਹ ਲੈ ਰਹੀ ਸੀ। ਮੈ ਬਹੁਤ ਤਰਸ

ਆਇਆ। ਸਾਰੀ ਉਮਰ ਗਰੀਬ ਦੀ ਮੁਫਿਲਸੀ ਅਤੇ ਰੰਜੋ

ਗ਼ਮ ਿਵੱਚ ਬੀਤੀ ਸੀ। ਮ ਉਸ ਉਠਾ ਕੇ ਰੇਲ ਦੇ ਪਾਟੇ

ਤੇ ਲੈ ਿਗਆ। ਮੁਆਫ਼ ਕਰਨਾ। ਸਾਡੇ ਇੱਥੇ ਪਟੜੀ

ਪਾਟਾ ਕਿਹੰਦੇ ਹਨ। ਲੇਿਕਨ ਜਨਾਬ ਿਜ ਹੀ ਉਸ

ਟੇਨ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਸੁਣੀ ਉਹ ਹੋਸ਼ ਿਵੱਚ ਆ ਗਈ ਅਤੇ

ਫੂਕ ਭਰੇ ਿਖਡੌਣੇ ਦੀ ਤਰਾਂ ਉਠ ਕੇ ਭੱਜ ਗਈ।

ਮੇਰਾ ਿਦਲ ਟੁਟ

ੱ ਿਗਆ। ਲੇਿਕਨ ਿਫਰ ਵੀ ਮ ਿਹੰਮਤ

ਨਾ ਹਾਰੀ। ਬਾਣੀਏ ਦਾ ਪੁਤ

ੱ ਰ ਆਪਣੀ ਧੁਨ ਦਾ ਪੱਕਾ

ਹੁਦ
ੰ ਾ ਹੈ। ਨੇ ਕੀ ਦਾ ਜੋ ਸਾਫ਼ ਅਤੇ ਿਸੱਧਾ ਰਸਤਾ ਮੈ

ਨਜ਼ਰ ਆਇਆ ਸੀ, ਮ ਉਸ ਆਪਣੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਤ

ਓਝਲ ਨਾ ਹੋਣ ਿਦੱਤਾ।

ਮੁਗ਼ਲਾਂ ਦੇ ਵ ਤ ਦਾ ਇੱਕ ਿਵਸ਼ਾਲ ਅਹਾਤਾ ਖ਼ਾਲੀ

ਿਪਆ ਸੀ। ਇਸ ਿਵੱਚ ਇੱਕ ਪਾਸੇ ਛੋਟੇ ਛੋਟੇ ਕਮਰੇ

ਸਨ। ਬਹੁਤ ਹੀ ਖ਼ਸਤਾ ਹਾਲਤ ਿਵੱਚ। ਮੇਰੀਆਂ

ਤਜਰਬਾਕਾਰ ਅੱਖਾਂ ਨੇ ਅੰਦਾਜ਼ਾ ਲਗਾ ਿਲਆ ਿਕ ਪਿਹਲੇ

ਹੀ ਭਾਰੀ ਮਹ ਿਵੱਚ ਸਭ ਦੀਆਂ ਛੱਤਾਂ ਢਿਹ

ਜਾਣਗੀਆਂ। ਇਸਲਈ ਮ ਇਸ ਅਹਾਤੇ ਸਾਢੇ ਦਸ

ਹਜ਼ਾਰ ਰੁਪਏ ਿਵੱਚ ਖ਼ਰੀਦ ਿਲਆ ਅਤੇ ਇਸ ਿਵੱਚ ਇੱਕ

ਹਜ਼ਾਰ ਮੰਦ-ੇ ਹਾਲ ਆਦਮੀ ਬਸਾ ਿਦੱਤ।ੇ ਦੋ ਮਹੀਨੇ ਦਾ

ਿਕਰਾਇਆ ਵਸੂਲ ਕੀਤਾ, ਇੱਕ ਰੁਿਪਆ ਮਹੀਨਾਵਾਰ ਦੇ

ਿਹਸਾਬ ਨਾਲ। ਤੀਸਰੇ ਮਹੀਨੇ ਿਜਵ ਕਿ◌ ਮੇਰਾ ਅੰਦਾਜ਼ਾ

ਸੀ, ਪਿਹਲੇ ਹੀ ਵੱਡੇ ਮ ਹ ਿਵੱਚ ਸਭ ਕਮਿਰਆਂ ਦੀਆਂ

ਛੱਤਾਂ ਹੇਠਾਂ ਆ ਿਗਰੀਆਂ ਅਤੇ ਸੱਤ ਸੌ ਆਦਮੀ ਿਜਨਾਂ

ਿਵੱਚ ਬੱਚੇ ਬੁਢੇ ਸਾਰੇ ਸ਼ਾਿਮਲ ਸਨ...ਸ਼ਹੀਦ ਹੋ ਗਏ।

ਉਹ ਜੋ ਮੇਰੇ ਿਦਲ ਤੇ ਬੋਝ ਿਜਹਾ ਸੀ ਿਕਸੇ ਹੱਦ ਤੱਕ

ਹਲਕਾ ਹੋ ਿਗਆ। ਆਬਾਦੀ ਿਵੱਚ ਸੱਤ ਸੌ ਆਦਮੀ ਘੱਟ

ਵੀ ਹੋ ਗਏ। ਲੇਿਕਨ ਉਨਾਂ ਸ਼ਹਾਦਤ ਦਾ ਰੁਤਬਾ ਵੀ

ਿਮਲ ਿਗਆ... ਧਰ ਦਾ ਪੱਖ ਭਾਰੀ ਹੀ ਿਰਹਾ।

ਉਦ ਤ ਮ ਇਹੀ ਕੰਮ ਕਰ ਿਰਹਾ ਹਾਂ। ਹਰ ਰੋਜ

ਆਪਣੀ ਸਮਰਥਾ ਮੁਤਾਬਕ ਦੋ ਿਤੰਨ ਆਦਮੀਆਂ

ਸ਼ਹਾਦਤ ਦਾ ਜਾਮ ਿਪਆਲ ਿਦੰਦਾ ਹਾਂ। ਿਜਵ ਕਿ◌ ਮ

ਅਰਜ ਕਰ ਚੁੱਿਕਆ ਹਾਂ, ਕੰਮ ਕੋਈ ਵੀ ਹੋਵੇ ਇਨਸਾਨ

ਿਮਹਨਤ ਕਰਨੀ ਹੀ ਪਦੀ ਹੈ। ਅੱਲਾ ਬਖ਼ਸ਼ੇ

ਸ਼ੋਲਾਪੁਰੀ ਦੀ ਅਮੀਨਾ ਬਾਈ ਿਚਤਲੇਕਰ ਇੱਕ ਸ਼ੇਅਰ

ਗਾਇਆ ਕਰਦੀ ਸੀ। ਲੇਿਕਨ ਮੁਆਫ਼ ਕਰਨਾ ਉਹ

ਸ਼ੇਅਰ ਇੱਥੇ ਠੀਕ ਨਹ ਬੈਠਦਾ। ਕੁਝ

ੱ ਵੀ ਹੋਵੇ, ਕਿਹਣਾ

ਇਹ ਹੈ ਿਕ ਮੈ ਕਾਫ਼ੀ ਿਮਹਨਤ ਕਰਨੀ ਪਦੀ ਹੈ।

ਿਮਸਾਲ ਦੇ ਤੌਰ ਤੇ ਇੱਕ ਆਦਮੀ ਿਜਸਦਾ ਵਜੂਦ

ਛਕੜੇ ਦੇ ਪੰਜਵ ਪਹੀਏ ਦੀ ਤਰਾਂ ਬੇਮਾਅਨਾ ਅਤੇ ਬੇਕਾਰ

ਸੀ। ਸ਼ਹਾਦਤ ਦਾ ਜਾਮ ਿਪਲਾਣ ਲਈ ਮੈ ਪੂਰੇ ਦਸ

ਿਦਨ ਜਗਾ ਜਗਾ ਕੇਲੇ ਦੇ ਿਛਲਕੇ ਸੁੱਟਣੇ ਪਏ। ਲੇਿਕਨ

ਮੌਤ ਦੀ ਤਰਾਂ ਿਜੱਥੇ ਤੱਕ ਮ ਸਮਝਦਾ ਹਾਂ ਸ਼ਹਾਦਤ ਦਾ

ਵੀ ਇੱਕ ਿਦਨ ਮੁਕਰ

ੱ ਰ ਹੈ। ਦਸਵ ਰੋਜ ਜਾ ਕੇ ਉਹ

ਪਥਰੀਲੇ ਫ਼ਰਸ਼ ਤੇ ਕੇਲੇ ਦੇ ਿਛਲਕੇ ਤ ਿਫਸਿਲਆ

ਅਤੇ ਸ਼ਹੀਦ ਹੋਇਆ।

ਅੱਜਕੱਲ ਮ ਇੱਕ ਬਹੁਤ ਵੱਡੀ ਇਮਾਰਤ ਬਣਵਾ ਿਰਹਾ

ਹਾਂ। ਠੇਕਾ ਮੇਰੀ ਹੀ ਕੰਪਨੀ ਦੇ ਕੋਲ ਹੈ। ਦੋ ਲੱਖ ਦਾ

ਹੈ। ਇਸ ਿਵੱਚ ਪਛੱਤਰ ਹਜ਼ਾਰ ਤਾਂ ਮ ਸਾਫ਼ ਆਪਣੀ

ਜੇਬ ਿਵੱਚ ਪਾ ਲਵਾਂਗਾ। ਬੀਮਾ ਵੀ ਕਰਾ ਿਲਆ ਹੈ।

ਮੇਰਾ ਅੰਦਾਜ਼ਾ ਹੈ ਿਕ ਜਦ ਤੀਜੀ ਮੰਿਜ਼ਲ ਖੜੀ ਕੀਤੀ

ਜਾਵੇਗੀ ਤਾਂ ਸਾਰੀ ਿਬਲਿਡੰਗ ਧੜੰਮ ਿਡੱਗ ਪਵੇਗੀ।

ਿਕ ਿਕ ਮਸਾਲਾ ਹੀ ਮ ਅਿਜਹਾ ਲਗਵਾਇਆ ਹੈ। ਇਸ

ਵ ਤ ਿਤੰਨ ਸੌ ਮਜ਼ਦੂਰ ਕੰਮ ਤੇ ਲੱਗੇ ਹੋਣਗੇ। ਖ਼ੁਦਾ ਦੇ

ਘਰ ਤ ਮੈ ਪੂਰੀ ਪੂਰੀ ਉਮੀਦ ਹੈ ਿਕ ਇਹ ਸਭ ਦੇ

ਸਭ ਸ਼ਹੀਦ ਹੋ ਜਾਣਗੇ। ਲੇਿਕਨ ਜੇਕਰ ਕੋਈ ਬੱਚ

ਿਗਆ ਤਾਂ ਇਸ ਦਾ ਇਹ ਮਤਲਬ ਹੋਵੇਗਾ ਿਕ ਉਹ

ਪਰਲੇ ਦਰਜੇ ਦਾ ਗੁਨਾਹਗਾਰ ਹੈ, ਿਜਸਦੀ ਸ਼ਹਾਦਤ

ਅੱਲਾ-ਤਾਲਾ ਮਨਜ਼ੂਰ ਨਹ ਸੀ।

(ਅਨੁਵਾਦ: ਚਰਨ ਿਗੱਲ)

 ਖੁਦਾ ਕੀ ਕਸਮ ਸਆਦਤ ਹਸਨ ਮੰਟੋ

ਉਧਰ ਮੁਸਲਮਾਨ ਅਤੇ ਇੱਧਰ ਿਹੰਦੂ ਅਜੇ ਤੱਕ ਆ-ਜਾ

ਰਹੇ ਸਨ। ਕਪਾਂ ਦੇ ਕਪ ਭਰੇ ਪਏ ਸਨ ਿਜਨਾਂ ਿਵਚ

ਕਹਾਵਤ ਅਨੁਸਾਰ ਿਤਲ ਧਰਨ ਲਈ ਸੱਚ-ਮੁੱਚ ਕੋਈ ਥਾਂ

ਨਹੀ ਸੀ। ਇਸ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਉਹ ਉਨਾਂ ਿਵਚ ਥੁੰਨੇ ਜਾ

ਰਹੇ ਸਨ, ਲੋੜ ਦਾ ਅਨਾਜ ਹੈ ਨੀ, ਿਸਹਤ ਦੀ

ਸਾਂਭ-ਸੰਭਾਲ ਦਾ ਕੋਈ ਪਬੰਧ ਨੀ, ਿਬਮਾਰੀਆਂ ਫੈਲ

ਰਹੀਆਂ ਨੇ , ਇਹਦੀ ਹੋਸ਼ ਿਕਸ ਸੀ, ਹਫੜਾ ਦਫੜੀ

ਤਾਂ ਮੱਚੀ ਹੋਈ ਸੀ।

ਸੰਨ ਅਠਤਾਲੀ ਚੜ ਚੁੱਿਕਆ ਸੀ ਤੇ ਸ਼ਾਇਦ ਮਾਰਚ ਦਾ

ਮਹੀਨਾ। ਇਧਰ ਅਤੇ ਉਧਰ ਦੋਨ ਪਾਸੇ ਰਜ਼ਾਕਾਰਾਂ ਰਾਹ

ਉਧਾਲੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਤੀਵੀਆਂ ਅਤੇ ਬੱਿਚਆਂ ਲੈ ਜਾਣ

ਦਾ ਉਮਦਾ ਕੰਮ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਚੁੱਿਕਆ ਸੀ। ਸਕੜੇ ਮਰਦ,

ਔਰਤਾਂ, ਮੁੰਡੇ ਅਤੇ ਕੁੜੀਆਂ ਇਸ ਨੇ ਕ ਕੰਮ ਿਵਚ ਿਹੱਸਾ

ਲੈ ਰਹੇ ਸਨ। ਮ ਜਦ ਉਨਾਂ ਵਧ-ਚੜ ਕੇ ਇਸ

ਕਾਰਜ ਿਵਚ ਜੁਟੇ ਦੇਖਦਾ ਤਾਂ ਮੈ ਹੈਰਾਨੀ ਭਰੀ ਖੁਸ਼ੀ

ਹੁਦ
ੰ ੀ। ਇਸ ਵਾਸਤੇ ਿਕ ਇਨਸਾਨ ਆਪ, ਇਨਸਾਨੀ

ਬੁਰਾਈਆਂ ਦੇ ਆਸਾਰ ਿਮਟਾਉਣ ਦੀ ਕੋਿਸ਼ਸ਼ ਿਵਚ

ਰੁਿਝਆ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਜੋ ਇੱਜ਼ਤਾਂ ਲੁਟ

ੱ ੀਆਂ ਜਾ ਚੁੱਕੀਆਂ

ਸਨ, ਉਨਾਂ ਹੋਰ ਲੁਟ

ੱ -ਖਸੁੱਟ ਤ ਬਚਾਉਣਾ ਚਾਹੁਦ
ੰ ਾ

ਸੀ। ਿਕਸ ਵਾਸਤੇ? ਇਸ ਵਾਸਤੇ ਿਕ ਉਹਦਾ ਦਾਮਨ ਹੋਰ

ਧੱਿਬਆਂ ਅਤੇ ਦਾਗ਼ਾਂ ਨਾਲ ਲਥਪਥ ਨਾ ਹੋ ਜਾਵੇ, ਇਸ

ਵਾਸਤੇ ਿਕ ਉਹ ਛੇਤੀ-ਛੇਤੀ ਲਹੂ ਨਾਲ ਿਲਬੜੀਆਂ

ਗਲੀਆਂ ਚੱਟ ਲਵੇ, ਇਸ ਵਾਸਤੇ ਿਕ ਉਹ

ਇਨਸਾਨੀਅਤ ਦਾ ਸੂਈ-ਧਾਗਾ ਲੈ ਕੇ ਇੱਜ਼ਤਾਂ ਦੇ ਪਾਟੇ

ਹੋਏ ਦਾਮਨ ਰਫੂ ਕਰ ਦੇਵੇ। ਕੁਝ ਸਮਝ ਿਵਚ ਨਹ ਸੀ

ਆ ਦਾ, ਪਰ ਉਨਾਂ ਰਜ਼ਾਕਾਰਾਂ ਦਾ ਸੰਘਰਸ਼ ਿਫਰ ਵੀ

ਤਾਰੀਫਯੋਗ ਜਾਪਦਾ ਸੀ।

ਉਨਾਂ ਸਕੜੇ ਔਕੜਾਂ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਨਾ ਪਦਾ ਸੀ;

ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਬਖੇੜੇ ਸਨ, ਜੋ ਉਨਾਂ ਝੱਲਣੇ ਪਦੇ ਸਨ,

ਿਕ ਿਕ ਿਜਨਾਂ ਨੇ ਔਰਤਾਂ ਅਤੇ ਲੜਕੀਆਂ ਚੁੱਕੀਆਂ ਸਨ,

ਉਹ ਇਕ ਥਾਂ ਨਹ ਸੀ ਠਿਹਰਦੇ। ਅੱਜ ਇਥੇ, ਕੱਲ

ਉਥੇ। ਹੁਣ ਇਸ ਮੁਹਲ

ੱ ੇ ਿਵਚ, ਿਫਰ ਉਸ ਮੁਹਲ
ੱ ੇ ਿਵਚ

ਅਤੇ ਿਫਰ ਲਾਗੇ ਰਿਹਣ ਵਾਲੇ ਲੋਕ ਵੀ ਉਨਾਂ ਦੀ ਮੱਦਦ

ਨਹ ਸਨ ਕਰਦੇ।

ਅਜੀਬ-ਅਜੀਬ ਕਹਾਣੀਆਂ ਵੀ ਸੁਣਨ ਿਵਚ ਆ ਦੀਆਂ

ਸਨ।

ਇਕ ਿਲਆਜ਼ਾਂ ਅਫਸਰ ਨੇ ਮੈ ਦੱਿਸਆ ਿਕ

ਸਹਾਰਨਪੁਰ ਿਵਚ ਦੋ ਕੁੜੀਆਂ ਨੇ ਪਾਿਕਸਤਾਨ ਿਵਚ

ਆਪਣੇ ਮਾਿਪਆਂ ਕੋਲ ਜਾਣ ਤ ਇਨਕਾਰ ਕਰ ਿਦੱਤਾ।

ਦੂਜੇ ਨੇ ਗੱਲ ਸੁਣਾਈ ਿਕ ਜਦ ਜਲੰਧਰ ਿਵਚ ਇਕ

ਕੁੜੀ ਜ਼ਬਰਦਸਤੀ ਕੱਿਢਆ ਿਗਆ ਤਾਂ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰੀ

ਬੈਠੇ ਬੰਦੇ ਦੇ ਸਾਰੇ ਖ਼ਾਨਦਾਨ ਨੇ ਉਹ ਇ ਿਵਦਾ

ਕੀਤਾ ਿਜਵ ਉਹ ਉਨਾਂ ਦੀ ਬਹੂ ਹੋਵੇ ਤੇ ਿਕਸੇ

ਦੂਰ-ਦੁਰਾਡੇ ਸਫਰ 'ਤੇ ਜਾ ਰਹੀ ਹੋਵੇ; ਕਈ ਕੁੜੀਆਂ ਨੇ

ਮਾਿਪਆਂ ਦੇ ਡਰ ਕਰਕੇ ਰਾਹ ਿਵਚ ਹੀ ਖੁਦਕੁਸ਼ੀ ਕਰ

ਲਈ। ਕਈ ਸਦਮੇ ਨਾਲ ਪਾਗਲ ਹੋ ਗਈਆਂ। ਕੁਝ

ਅਿਜਹੀਆਂ ਵੀ ਸਨ ਿਜਨਾਂ ਸ਼ਰਾਬ ਪੀਣ ਦੀ ਆਦਤ

ਪੈ ਗਈ। ਉਨਾਂ ਿਤਹਾ ਲਗਦੀ ਤਾਂ ਪਾਣੀ ਦੀ ਬਜਾਏ

ਸ਼ਰਾਬ ਮੰਗਦੀਆਂ ਅਤੇ ਨੰ ਗੀਆਂ ਗਾਲਾਂ ਬਕਦੀਆਂ।

ਮ ਉਨਾਂ ਬਰਾਮਦ ਕੀਤੀਆਂ ਕੁੜੀਆਂ ਅਤੇ ਤੀਵੀਆਂ ਬਾਰੇ

ਸੋਚਦਾ ਤਾਂ ਮੇਰੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਸਾਹਮਣੇ ਕੇਵਲ ਫੁਲ

ੱ ੇ ਹੋਏ

ਿਢੱਡ ਉਭਰਨ ਲੱਗਦੇ। ਇਨਾਂ ਿਢੱਡਾਂ ਦਾ ਕੀ ਹੋਊ?

ਇਨਾਂ ਿਵਚ ਜੋ ਕੁਝ ਭਿਰਆ ਹੋਇਆ, ਉਹਦਾ ਮਾਿਲਕ

ਕੌਣ ਹੈ, ਪਾਿਕਸਤਾਨ ਜਾਂ ਿਹੰਦਸ

ੁ ਤਾਨ?

...ਅਤੇ ਉਹ ਨ ਮਹੀਿਨਆਂ ਦਾ ਭਾਰ ਢੋਣਾ...ਇਸ ਦੀ

ਉਜਰਤ ਪਾਿਕਸਤਾਨ ਅਦਾ ਕਰੂ ਜਾਂ ਿਹੰਦਸ

ੁ ਤਾਨ? ਕੀ

ਇਹ ਸਭ ਕੁਝ ਜ਼ਾਿਲਮ ਿਫਤਰਤ ਦੇ ਵਹੀ ਖਾਤੇ ਿਵਚ

ਦਰਜ ਹੋਵੇਗਾ? ਕੀ ਵਹੀ ਖਾਤੇ ਦਾ ਕੋਈ ਸਫਾ ਖਾਲੀ

ਰਿਹ ਿਰਹਾ ਹੈ?

ਬਰਾਮਦ ਹੋਈਆਂ ਤੀਵੀਆਂ ਆ ਰਹੀਆਂ ਸਨ-ਬਰਾਮਦ

ਹੋਈਆਂ ਤੀਵੀਆਂ ਜਾ ਰਹੀਆਂ ਸਨ।

ਮ ਸੋਚਦਾ ਿਕ ਇਨਾਂ ਤੀਵੀਆਂ 'ਉਧਾਲੀਆਂ' ਿਕ

ਿਕਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ-ਇਨਾਂ ਉਧਾਿਲਆ ਕਦ ਿਗਆ ਹੈ?

ਉਧਾਲਾ ਤਾਂ ਬੜਾ ਰੁਮਾਂਿਟਕ ਅਮਲ ਹੈ ਿਜਸ ਿਵਚ ਮਰਦ

ਅਤੇ ਔਰਤ ਦੋਵ ਸ਼ਰੀਕ ਹੁਦ

ੰ ੇ ਨੇ । ਉਧਾਲਾ ਤਾਂ ਅਿਜਹੀ

ਖਾਈ ਹੈ ਿਜਸ ਟੱਪਣ ਤ ਪਿਹਲਾਂ ਦੋਵਾਂ ਰੂਹਾਂ ਦੇ ਸਾਰੇ

ਤਾਰ ਛਣਛਣਾ ਉਠਦੇ ਨੇ , ਪਰ ਇਹ ਿਕਹੋ ਿਜਹਾ

ਉਧਾਲਾ ਹੈ ਿਕ ਿਕਸੇ ਿਨਹੱਥੀ ਫੜ ਕੇ ਕੋਠੜੀ ਿਵਚ

ਕੈਦ ਕਰ ਿਲਆ। ਉਹ ਜ਼ਮਾਨਾ ਹੀ ਅਿਜਹਾ ਸੀ ਿਕ

ਦਰਸ਼ਨ, ਦਲੀਲ ਅਤੇ ਫਲਸਫ਼ਾ ਸਭਾ ਬੇਕਾਰ ਚੀਜ਼ਾਂ

ਸਨ। ਉਨ ਿਦਨ ਿਜਸ ਤਰਾਂ ਲੋਕ ਗਰਮੀਆਂ ਿਵਚ ਵੀ

ਦਰਵਾਜ਼ੇ ਅਤੇ ਿਖੜਕੀਆਂ ਬੰਦ ਕਰਕੇ ਸਦੇ ਸਨ, ਉਸੇ

ਤਰਾਂ ਮ ਆਪਣੇ ਿਦਲ ਤੇ ਿਦਮਾਗ਼ ਦੀਆਂ ਸਭ

ਿਖੜਕੀਆਂ ਅਤੇ ਦਰਵਾਜ਼ੇ ਬੰਦ ਕਰ ਲਏ ਸਨ, ਹਾਲਾਂਿਕ

ਉਨਾਂ ਖੁੱਲਾ ਰੱਖਣ ਦੀ ਿਜ਼ਆਦਾ ਜ਼ਰੂਰਤ ਉਸੇ ਵੇਲੇ

ਸੀ; ਪਰ ਮ ਕੀ ਕਰਦਾ, ਮੈ ਕੁਝ ਸੁੱਝਦਾ ਹੀ ਨਹ

ਸੀ।

ਬਰਾਮਦ ਹੋਈਆਂ ਔਰਤਾਂ ਆ ਰਹੀਆਂ ਸਨ-ਬਰਾਮਦ

ਹੋਈਆਂ ਔਰਤਾਂ ਜਾ ਰਹੀਆਂ ਸਨ।

ਇਹ ਦਰਾਮਦ ਅਤੇ ਬਰਾਮਦ ਜਾਰੀ ਸੀ, ਸਮੁੱਚੇ ਵਪਾਰਕ

ਲੱਛਣਾਂ ਨਾਲ। ਪੱਤਰਕਾਰ, ਕਹਾਣੀਕਾਰ ਅਤੇ ਕਵੀ

ਆਪਣੀਆਂ ਕਲਮਾਂ ਚੁੱਕੀ ਿਸ਼ਕਾਰ ਿਵਚ ਰੁਝ

ੱ ੇ ਹੋਏ ਸਨ।

ਖ਼ਬਰਾਂ, ਕਹਾਣੀਆਂ ਅਤੇ ਨਜ਼ਮਾਂ ਦਾ ਹੜ ਸੀ ਿਕ ਹੱਦਾਂ

ਬੰਨੇ ਟੱਪਦਾ ਚਿਲਆ ਜਾ ਿਰਹਾ ਸੀ। ਕਲਮਾਂ ਦੇ ਕਦਮ

ਉਖੜ ਉਖੜ ਜਾਂਦ,ੇ ਉਹ ਐਨੇ ਜਕੜੇ ਹੋਏ ਸਨ ਿਕ ਸਭ

ਭਮੱਤਰ ਗਏ।

ਇਕ ਿਲਆਜ਼ਾ ਅਫਸਰ ਮੈ ਿਮਿਲਆ ਅਤੇ ਕਿਹਣ

ਲੱਗਾ, 'ਤੁਸ ਗੁਮ

ੰ ਸੁੰਮ ਿਕ ਰਿਹੰਦੇ ਓ?'
ਮ ਕੋਈ ਜਵਾਬ ਨਾ ਿਦੱਤਾ।

ਉਹਨੇ ਮੈ ਇਕ ਦਾਸਤਾਨ ਸੁਣਾਈ: ਉਧਾਲੀਆਂ ਹੋਈਆਂ

ਔਰਤਾਂ ਦੀ ਖੋਜ ਿਵਚ ਅਸ ਮਾਰੇ-ਮਾਰੇ ਿਫਰਦੇ ਆਂ।

ਇਕ ਸ਼ਿਹਰ ਦੂਜੇ ਸ਼ਿਹਰ, ਇਕ ਿਪੰਡ ਤ ਦੂਜੇ ਿਪੰਡ,

ਿਫਰ ਤੀਜੇ ਿਪੰਡ, ਿਫਰ ਚੌਥੇ। ਗਲੀ-ਗਲੀ, ਮੁਹਲ

ੱ ੇ-ਮੁਹਲ
ੱ ੇ,

ਕੂਚੇ-ਕੂਚੇ। ਬੜੀਆਂ ਮੁਸ਼ਕਲਾਂ ਨਾਲ ਉਹ ਮੋਤੀ ਹੱਥ

ਆ ਦੈ ਿਜਸ ਅਸ ਭਾਲਦੇ ਹੁਨ

ੰ ੇ ਆਂ।

ਤੂੰ ਨਹ ਜਾਣਦਾ, ਸਾ ਿਕੰਨੀਆਂ ਿਦੱਕਤਾਂ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ

ਕਰਨਾ ਪਦੈ...ਖੈਰ, ਮ ਤੈ ਇਕ ਗੱਲ ਦੱਸਣ ਲੱਗਾ

ਸੀ-ਅਸ ਬਾਰਡਰ ਦੇ ਉਸ ਪਾਰ ਸਕੜੇ ਫੇਰੇ ਮਾਰ ਚੁੱਕੇ

ਆਂ। ਅਜੀਬ ਬਾਤ ਹੈ ਿਕ ਮ ਹਰ ਫੇਰੇ ਿਵਚ ਇਕ ਬੁੱਢੀ

ਦੇਿਖਆ। ਇਕ ਮੁਸਲਮਾਨ ਬੁੱਢੀ ...ਅਧੇੜ ਉਮਰ

ਦੀ ਮੁਸਲਮਾਨ ਬੁੱਢੀ...।

ਪਿਹਲੀ ਵੇਰਾਂ ਮ ਉਹ ਜਲੰਧਰ ਦੀਆਂ ਬਸਤੀਆਂ 'ਚ

ਦੇਿਖਆ। ਬੁਰਾ ਹਾਲ, ਿਹੱਿਲਆ ਹੋਇਆ ਿਦਮਾਗ,

ਵੀਰਾਨ-ਵੀਰਾਨ ਅੱਖਾਂ, ਗਰਦ ਨਾਲ ਅੱਟੇ ਹੋਏ ਵਾਲ,

ਪਾਟੇ ਪੁਰਾਣੇ ਕੱਪੜੇ, ਨਾ ਤਨ ਦਾ ਹੋਸ਼ ਨਾ ਮਨ ਦਾ; ਪਰ

ਉਹਦੀਆਂ ਿਨਗਾਹਾਂ ਤ ਸਾਫ਼ ਜ਼ਾਿਹਰ ਸੀ ਿਕ ਉਹ ਿਕਸੇ

ਲੱਭ ਰਹੀ ਐ।

ਮੈ 'ਸ' ਭੈਣ ਨੇ ਦੱਿਸਆ ਿਕ ਉਹ ਔਰਤ ਸਦਮੇ ਦੀ

ਮਾਰੀ ਪਾਗਲ ਹੋ ਗਈ ਹੈ...ਪਿਟਆਲੇ ਦੀ ਰਿਹਣ ਵਾਲੀ

ਐ..ਆਪਣੀ ਇਕਲੌਤੀ ਧੀ ਤ ਿਵਛੜ ਗਈ ਹੈ...ਅਸੀ

ਬੜੇ ਯਤਨ ਕੀਤੇ। ਉਹਦੀ ਲੜਕੀ ਲੱਭਣ ਦੇ, ਪਰ

ਅਸਫਲ ਰਹੇ...ਲੱਗਦੈ, ਹੱਿਲਆਂ 'ਚ ਮਾਰੀ ਗਈ, ਪਰ

ਬੁੱਢੀ ਨਹ ਮੰਨਦੀ।

ਦੂਜੀ ਵੇਰਾਂ ਮ ਉਸ ਪਾਗਲ ਬੁੱਢੀ ਸਹਾਰਨਪੁਰ ਦੇ

ਲਾਰੀਆਂ ਦੇ ਅੱਡੇ ਉਤੇ ਦੇਿਖਆ। ਉਸ ਦੀ ਹਾਲਤ

ਪਿਹਲਾਂ ਤ ਵੀ ਭੈੜੀ ਅਤੇ ਖਸਤਾ ਸੀ। ਉਹਿਦਆਂ ਬੁੱਲਾਂ

ਉਤੇ ਪੇਪੜੀਆਂ ਜੰਮੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਸਨ। ਵਾਲ ਸਾਧਾਂ

ਦੀਆਂ ਜਟਾਂ ਵਰਗੇ ਹੋ ਗਏ ਸਨ।

ਮ ਉਹਦੇ ਨਾਲ ਗੱਲ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਿਸ਼ਸ਼ ਕੀਤੀ ਅਤੇ

ਚਾਿਹਆ ਿਕ ਉਹ ਆਪਣਾ ਭਰਮ ਛੱਡੇ ਅਤੇ ਲੱਭਣਾ ਬੰਦ

ਕਰੇ। ਮ ਇਸ ਗਰਜ਼ ਨਾਲ ਬੜਾ ਪੱਥਰ ਿਦਲ ਬਣ ਕੇ

ਉਹ ਿਕਹਾ: 'ਮਾਈ ਤੇਰੀ ਲੜਕੀ ਕਤਲ ਕਰ ਿਦੱਤੀ

ਗਈ ਸੀ...।'

ਪਗਲੀ ਨੇ ਮੇਰੀ ਵੱਲ ਦੇਿਖਆ- ਕਤਲ ...?

ਨਹ ...ਉਹਦੇ ਲਿਹਜ਼ੇ ਿਵਚ ਫੌਲਾਦੀ ਯਕੀਨ ਪੈਦਾ ਹੋ

ਿਗਆ; ਉਹ ਕੋਈ ਕਤਲ ਨਹ ਕਰ ਸਕਦਾ...ਮੇਰੀ

ਬੇਟੀ ਕੋਈ ਕਤਲ ਨਹ ਕਰ ਸਕਦਾ...ਅਤੇ ਉਹ

ਚਲੀ ਗਈ। ਭਰਮ ਪਏ ਿਚੱਤ ਨਾਲ, ਆਪਣੀ ਧੀ ਦੀ

ਤਲਾਸ਼ ਿਵਚ। ਮ ਸੋਿਚਆ: 'ਿਨਰੰਤਰ ਅਤੇ ਵਿਹਮੀ

ਭਾਲ਼..।'

ਪਰ ਪਗਲੀ ਿਕ ਇੰਨਾ ਯਕੀਨ ਸੀ ਿਕ ਉਹਦੀ

ਬੇਟੀ ਉਤੇ ਕੋਈ ਿਕਰਪਾਨ ਨਹ ਉਠ ਸਕਦੀ। ਕੋਈ

ਤੇਜ਼ ਧਾਰ ਵਾਲਾ ਜਾਂ ਖੁੰਢਾ ਛੁਰਾ ਉਹਦੀ ਗਰਦਨ ਵੱਲ

ਨਹ ਵਧ ਸਕਦਾ? ਮਮਤਾ ਿਬਆਨ ਪਰੇ ਯਕੀਨ ਹੁਦ
ੰ ੀ

ਹੈ, ਤਾਂ ਕੀ ਉਹ ਆਪਣੀ ਮਮਤਾ ਢੂੰਡ ਰਹੀ ਸੀ?

ਤੀਜੇ ਫੇਰੇ ਸਮ ਮ ਉਹ ਿਫਰ ਦੇਿਖਆ। ਹੁਣ ਉਹ

ਿਬਲਕੁਲ ਚੀਥਿੜਆਂ ਿਵਚ ਸੀ, ਕਰੀਬ-ਕਰੀਬ ਨੰ ਗੀ।

ਮ ਉਹ ਕੱਪੜੇ ਿਦੱਤ,ੇ ਪਰ ਉਹਨੇ ਕਬੂਲ ਨਾ ਕੀਤੇ। ਮ

ਉਹ ਆਿਖਆ, 'ਮਾਈ, ਮ ਸੱਚ ਕਿਹਨਾਂ, ਤੇਰੀ ਲੜਕੀ

ਪਿਟਆਲੇ ਿਵਚ ਹੀ ਕਤਲ ਕਰ ਿਦੱਤੀ ਗਈ ਸੀ।'

ਉਹਨੇ ਿਫਰ ਉਸੇ ਫੌਲਾਦੀ ਯਕੀਨ ਨਾਲ ਿਕਹਾ, 'ਤੂੰ ਝੂਠ

ਬੋਲਦ।'

ਮ ਆਪਣੀ ਗੱਲ ਮਨਵਾਉਣ ਦੀ ਖ਼ਾਿਤਰ ਿਕਹਾ, 'ਨਹ ,

ਮ ਸੱਚ ਕਿਹਨਾਂ..ਬਥੇਰੀ ਖ਼ਾਕ ਛਾਣ ਲਈ ਤ...ਬਥੇਰਾ

ਰੋ-ਿਪੱਟ ਿਲਆ...ਚੱਲ ਮੇਰੇ ਨਾਲ, ਮ ਤੈ ਪਾਿਕਸਤਾਨ

ਲੈ ਚਲੂੰਗਾ।'

ਉਹਨੇ ਿਜਵ ਮੇਰੀ ਗੱਲ ਨਾ ਸੁਣੀ ਹੋਵੇ ਅਤੇ ਬੁੜਬੜਾਉਣ

ਲੱਗੀ। ਬੁੜਬੜਾ ਿਦਆਂ ਉਹ ਇਕਦਮ ਚਕੀ। ਹੁਣ

ਉਹਦੇ ਲਿਹਜ਼ੇ ਿਵਚ ਫੌਲਾਦ ਤ ਵੀ ਠਸ ਯਕੀਨ ਸੀ,

'ਨਹ , ਮੇਰੀ ਬੇਟੀ ਕੋਈ ਕਤਲ ਨਹ ਕਰ ਸਕਦਾ...।'

ਮ ਪੁਿੱ ਛਆ, 'ਿਕ ਕਤਲ ਨਹ ਕਰ ਸਕਦਾ...?'

ਬੁੱਢੀ ਨੇ ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਿਕਹਾ, 'ਉਹ ਖੂਬਸੂਰਤ ਐ, ਐਨੀ

ਸੋਹਣੀ ਿਕ ਉਹ ਕੋਈ ਕਤਲ ਨਹ ਕਰ

ਸਕਦਾ...ਉਹ ਕੋਈ ਚਪੇੜ ਤੱਕ ਨਹ ਮਾਰ ਸਕਦਾ...!'

ਮ ਸੋਚਣ ਲੱਿਗਆ, ਕੀ ਸੱਚ ਮੁੱਚ ਉਹ ਐਨੀ ਸੋਹਣੀ

ਸੀ ਿਕ...ਹਰ ਮਾਂ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ 'ਚ ਉਹਦੀ ਔਲਾਦ

ਚੰਦ-ੇ ਆਫ਼ਤਾਬ, ਚੰਦ-ੇ ਮਾਹਤਾਬ ਹੁਦ

ੰ ੀ ਐ...ਮਗਰ ਇਸ

ਤੂਫਾਨ ਿਵਚ, ਉਹ ਿਕਹੜੀ ਖੂਬਸੂਰਤੀ ਹੈ ਜੋ ਇਨਸਾਨ

ਦੇ ਖੁਰਦਰੇ ਹੱਥ ਬਚੀ ਐ...ਿਫਰ ਵੀ ਹੋ ਸਕਦੈ, ਉਹ

ਕੁੜੀ ਸੱਚਮੁੱਚ ਖੂਬਸੂਰਤ ਹੋਵੇ...ਪਰ ਫਰਾਰ ਦੇ ਲੱਖਾਂ

ਰਾਹ ਨੇ ...ਦੁਖ
ੱ ਐਸਾ ਚੌਕ ਹੈ ਜੋ ਆਪਣੇ ਇਰਦਿਗਰਦ

ਲੱਖਾਂ, ਸਗ ਕਰੋੜਾਂ ਸੜਕਾਂ ਦਾ ਜਾਲ ਬੁਣ ਿਦੰਦ.ੈ ..।'

ਬਾਰਡਰ ਦੇ ਉਸ ਪਾਰ ਕਈ ਫੇਰੇ ਲੱਗੇ ਅਤੇ ਹਰ ਵਾਰ

ਮ ਉਸ ਪਗਲੀ ਦੇਿਖਆਹੁਣ ਉਹ ਹੱਡੀਆਂ ਦਾ ਢਾਂਚਾ

ਰਿਹ ਗਈ ਸੀ; ਿਨਗਾਹ ਘਟ ਗਈ ਸੀ। ਟੋਹ-ਟੋਹ

ਚਲਦੀ ਸੀ; ਉਹਦੀ ਭਾਲ ਜਾਰੀ ਸੀ। ਬੜੀ ਿਸ਼ੱਦਤ

ਨਾਲ। ਉਹਦਾ ਯਕੀਨ ਉਸੇ ਤਰਾਂ ਪੱਕਾ ਸੀ ਿਕ ਉਹਦੀ

ਧੀ ਿਜ ਦੀ ਐ, ਇਸ ਵਾਸਤੇ ਿਕ ਉਹ ਕੋਈ ਮਾਰ

ਨਹ ਸਕਦਾ।

'ਸ' ਭੈਣ ਨੇ ਮੈ ਿਕਹਾ ਿਕ ਇਸ ਔਰਤ ਨਾਲ

ਮਗਜ਼ਖਪਾਈ ਫਜ਼ੂਲ ਐ...ਇਸ ਦਾ ਿਦਮਾਗ ਿਹੱਲ

ਚੁੱਿਕਐ...ਿਬਹਤਰ ਇਹੀ ਐ ਿਕ ਤੂੰ ਇਹ ਪਾਿਕਸਤਾਨ

ਲੈ ਜਾ ਅਤੇ ਪਾਗਲਖਾਨੇ ਦਾਿਖਲ ਕਰਾ ਦੇ...

ਮ ਮੁਨਾਿਸਬ ਨਾ ਸਮਿਝਆ। ਮ ਉਹਦੀ ਵਿਹਮੀ ਭਾਲ

ਜੋ ਉਸ ਦੀ ਿਜ਼ੰਦਗੀ ਦਾ ਹਕੀਕੀ ਸਹਾਰਾ ਸੀ, ਉਸ ਤ

ਖੋਹਣਾ ਨਹ ਸੀ ਚਾਹੁਦ
ੰ ਾ। ਮ ਉਸ ਿਵਸ਼ਾਲ ਅਤੇ

ਲੰਬੇ ਚੌੜੇ ਪਾਗਲਖ਼ਾਨੇ 'ਚ ਿਜਸ ਿਵਚ ਉਹ ਮੀਲਾਂ ਦਾ

ਫਾਸਲਾ ਤੈਅ ਕਰਕੇ ਆਪਣੇ ਪੈਰਾਂ ਦੇ ਛਾਿਲਆਂ ਦੀ ਤੇਹ

ਬੁਝਾ ਸਕਦੀ ਸੀ, ਉਠਾ ਕੇ ਿਨੱਕੀ ਿਜਹੀ ਚਾਰਦੀਵਾਰੀ

ਿਵਚ ਕੈਦ ਕਰਾਉਣਾ ਨਹ ਚਾਹੁਦ

ੰ ਾ ਸੀ।

ਆਖਰੀ ਵਾਰ ਮ ਉਹ ਅੰਿਮਤਸਰ ਿਵਚ ਦੇਿਖਆ।

ਉਹਦੀ ਹਾਰੀ ਹੋਈ ਦੇਹ ਦਾ ਇਹ ਹਾਲ ਸੀ ਿਕ ਮੇਰੀਆਂ

ਅੱਖਾਂ ਿਵਚ ਹੰਝੂ ਆ ਗਏ ਅਤੇ ਮ ਫੈਸਲਾ ਕਰ ਿਲਆ

ਿਕ ਉਹ ਪਾਿਕਸਤਾਨ ਲੈ ਜਾ ਗਾ ਅਤੇ ਪਾਗਲਖਾਨੇ

ਦਾਖ਼ਲ ਕਰਾ ਦ ਗਾ।

ਉਹ ਫਰੀਦ ਦੇ ਚੌਕ ਿਵਚ ਖੜੀ ਆਪਣੀਆਂ ਨੀਮ

ਅੰਨੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਨਾਲ ਇਧਰ-ਉਧਰ ਦੇਖ ਰਹੀ ਸੀ।

ਮ 'ਸ' ਭੈਣ ਨਾਲ ਇਕ ਦੁਕਾਨ 'ਤੇ ਬੈਠਾ ਿਕਸੇ ਉਧਾਲੀ

ਹੋਈ ਲੜਕੀ ਬਾਬਤ ਗੱਲ ਕਰ ਿਰਹਾ ਸੀ, ਿਜਸ ਬਾਰੇ

ਸਾ ਇਤਲਾਹ ਿਮਲੀ ਸੀ ਿਕ ਉਹ ਸਾਬਣ ਬਾਜ਼ਾਰ

ਿਵਚ ਿਕਸੇ ਿਹੰਦੂ ਬਾਣੀਏ ਦੇ ਘਰ ਬੈਠੀ ਹੈ। ਗੱਲਬਾਤ

ਮੁੱਕੀ ਤਾਂ ਮ ਉਿਠਆ ਿਕ ਉਸ ਪਗਲੀ ਝੂਠ-ਸੱਚ

ਕਿਹ ਕੇ ਉਹ ਪਾਿਕਸਤਾਨ ਜਾਣ ਲਈ ਰਾਜ਼ੀ ਕਰਾਂ ਿਕ

ਇਕ ਜੋੜਾ ਉਧਰ ਲੰਿਘਆ।

ਤੀਵ ਨੇ ਘੁਡ
ੰ ਕੱਿਢਆ ਹੋਇਆ ਸੀ, ਛੋਟਾ ਿਜਹਾ ਘੁਡ
ੰ ।

ਉਹਦੇ ਨਾਲ ਕੋਈ ਿਸੱਖ ਗੱਭਰੂ ਸੀ। ਬੜਾ ਛੈਲ-ਬਾਂਕਾ,

ਬੜਾ ਨਰੋਆ, ਿਤੱਖੇ ਨੈ ਣ ਨਕਸ਼ਾਂ ਵਾਲਾ।

ਜਦ ਉਹ ਦੋਵ ਉਸ ਪਗਲੀ ਦੇ ਕੋਲ ਦੀ ਲੰਘੇ ਤਾਂ

ਗੱਭਰੂ ਇਕਦਮ ਠਠੰਬਰ ਿਗਆ। ਉਹਨੇ ਦੋ ਹੱਥ ਿਪੱਛੇ

ਹਟ ਕੇ ਤੀਵ ਦਾ ਹੱਥ ਫਿੜਆ, ਕੁਝ ਇੰਨੇ ਅਚਾਨਕ

ਢੰਗ ਨਾਲ ਿਕ ਤੀਵ ਨੇ ਆਪਣਾ ਛੋਟਾ ਿਜਹਾ ਘੁਡ

ੰ

ਚੁੱਿਕਆ-ਲੱਠੇ ਦੀ ਧੋਤੀ ਹੋਈ ਿਚੱਟੀ ਚਾਦਰ ਦੇ ਘੇਰੇ 'ਚ

ਮੈ ਕੁੜੀ ਦਾ ਅਿਜਹਾ ਗੁਲਾਬੀ ਿਚਹਰਾ ਿਦਖਾਈ ਿਦੱਤਾ

ਿਜਸ ਦਾ ਹੁਸਨ ਿਬਆਨ ਨਹ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ।

ਮ ਉਨਾਂ ਦੇ ਐਨ ਕੋਲ ਖੜਾ ਸੀ।

ਿਸੱਖ ਗੱਭਰੂ ਨੇ ਉਸ ਰੂਪ ਦੀ ਰਾਣੀ ਉਸ ਪਗਲੀ

ਵੱਲ ਇਸ਼ਾਰਾ ਕਰਿਦਆਂ ਹੌਲੀ ਿਜਹੇ ਆਿਖਆ, 'ਤੇਰੀ

ਮਾਂ...।'
ਗੁਲਾਬੀ ਿਚਹਰੇ ਵਾਲੀ ਕੁੜੀ ਨੇ ਇਕ ਪਲ ਲਈ

ਦੇਿਖਆ ਅਤੇ ਘੁਡ

ੰ ਛੱਡ ਿਦੱਤਾ ਅਤੇ ਿਫਰ ਿਸੱਖ ਗੱਭਰੂ

ਦੀ ਬਾਂਹ ਫੜ ਕੇ ਮਲਕੜੇ ਆਿਖਆ, 'ਚਲੋ!' ਤੇ ਉਹ ਦੋਵ

ਸੜਕ ਤ ਰਤਾ ਪਰਾਂ ਹਟ ਕੇ ਫੁਰਤੀ ਨਾਲ ਅਗਾਂਹ

ਿਨਕਲ ਗਏ। ਪਗਲੀ ਚੀਕੀ, 'ਭਾਗ ਭਰੀ...ਭਾਗ ਭਰੀ!'

ਉਹ ਬੜੀ ਬੇਚੈਨ ਸੀ।

ਮ ਹੋਰ ਲਾਗੇ ਹੋ ਪੁਿੱ ਛਆ, 'ਕੀ ਗੱਲ ਐ ਮਾਈ?'

ਉਹ ਕੰਬ ਰਹੀ ਸੀ, 'ਮ ਉਹ ਦੇਿਖਐ...ਮ ਉਹ

ਦੇਿਖਐ..!'

ਮ ਪੁਿੱ ਛਆ, 'ਕੀਹ ?'

ਉਹਦੇ ਮੱਥੇ ਹੇਠਾਂ ਦੋ ਖੁੱਡਾਂ 'ਚ ਉਹਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਦੇ

ਬੇਨੂਰ ਡੇਲੇ ਘੁਮ

ੰ ਰਹੇ ਸਨ, 'ਆਪਣੀ ਧੀ ...ਆਪਣੀ

ਭਾਗ ਭਰੀ ...!'

ਮ ਿਕਹਾ, 'ਉਹ ਮਰ ਖਪ ਚੁੱਕੀ ਹੈ ਮਾਈ!'

ਉਹਨੇ ਚੀਕਿਦਆਂ ਆਿਖਆ, 'ਤੂੰ ਝੂਠ ਬੋਲਦ!'

ਇਕ ਵੇਰਾਂ ਮ ਉਹ ਪੂਰਾ ਯਕੀਨ ਿਦਵਾਉਣ ਖ਼ਾਿਤਰ

ਿਕਹਾ, 'ਮ ਖੁਦਾ ਦੀ ਕਸਮ ਖਾ ਕੇ ਕਿਹਨਾਂ, ਉਹ ਮਰ

ਚੁੱਕੀ ਹੈ...!'

ਇਹ ਸੁਣਿਦਆਂ ਹੀ ਪਗਲੀ ਚੌਕ 'ਚ ਢੇਰੀ ਹੋ ਗਈ।

(ਅਨੁਵਾਦ: ਮੋਹਨ ਭੰਡਾਰੀ)

ਮੇਰਾ ਿਵਆਹ ਸਆਦਤ ਹਸਨ ਮੰਟੋ

ਮੇਰੀ ਿਦਲੀ ਖਾਹਸ਼ ਸੀ ਿਕ ਮੁਕਲਾਵੇ ਦੀ ਨੌ ਬਤ ਹੀ ਨਾ

ਆਵੇ। ਮ ਬਹੁਤ ਡਿਰਆ ਹੋਇਆ ਸਾਂ, ਲਗਦਾ ਸੀ ਮੇਰੇ

ਕੋਲ ਘਰ-ਬਾਰ ਨਹ ਚਲਾਇਆ ਜਾਣਾ, ਤੇ ਇਕ ਸ਼ਰੀਫ਼

ਲੜਕੀ ਦੀ ਸਾਰੀ ਉਮਰ ਬਗੈਰ ਿਕਸੇ ਕਸੂਰ ਦੇ, ਅਜ਼ਾਬ

ਿਵਚ ਬੀਤੇਗੀ... ਪਰ ਿਦਨ ਮੁਕਰਰ ਹੋ ਚੁੱਕਾ ਸੀ, ਜੋ

ਮੇਰੇ ਲਈ ਿਕਆਮਤ ਦਾ ਿਦਨ ਸੀ। ਮੁਕਲਾਵੇ ਿਵਚ ਜਦ

ਦਸ ਿਦਨ ਬਾਕੀ ਰਿਹ ਗਏ, ਮ ਚਕ ਕੇ ਪਤੀ ਰੁਪਏ

ਮਹੀਨੇ 'ਤੇ ਇਕ ਫਲੈਟ ਿਕਰਾਏ 'ਤੇ ਲੈ ਿਲਆ।

ਹਫ਼ਤਾਵਾਰ 'ਮੁਸੱਵਰ' ਤ ਚਾਲੀ ਰੁਪਏ ਮਹੀਨੇ ਦੇ ਿਮਲਦੇ

ਸਨ ਜੋ ਪਤੀ ਰੁਪਏ ਕਰਾਏ ਦੇ ਦੇ ਕੇ, ਹਰ ਮਹੀਨੇ ਮੈ

ਪੰਜ ਰੁਪਏ ਬਚਦੇ ਸਨ, ਿਜਹਦੇ ਨਾਲ ਮ ਆਪਣਾ ਤੇ

ਆਪਣੀ ਬੀਵੀ ਦਾ ਪੇਟ ਪਾਲਦਾ ਸੀ।

ਿਪਛਲੇ ਿਦਨਾਂ ਿਵਚ ਮ ਇਕ ਿਫਲਮੀ ਕਹਾਣੀ ਿਲਖੀ ਸੀ,

ਿਜਹਦੀ ਿਫਲਮ ਬਣ ਕੇ ਚੱਲ ਚੁੱਕੀ ਸੀ, ਤੇ ਮ ਕੰਪਨੀ

ਕੋਲ ਕਹਾਣੀ ਦੇ, ਤੇ ਕਈ ਮਹੀਿਨਆਂ ਦੀ ਤਨਖਾਹ ਦੇ

ਅਠਾਰਾਂ ਸੌ ਰੁਪਈਏ ਲੈਣੇ ਸਨ, ਪਰ ਕੰਪਨੀ ਦੇ ਮਾਲਕ

ਨੇ ਇਕ ਵੀ ਪੈਸਾ ਦੇਣ ਤ ਨਾਂਹ ਕਰ ਿਦੱਤੀ। ਮ ਹਾਰ

ਕੇ ਬਾਬੂ ਰਾਉ ਪਟੇਲ ਕੋਲ ਿਗਆ ਿਕ ਜੇ ਮੈ ਕੰਪਨੀ

ਨੇ ਪੈਸੇ ਨਾ ਿਦੱਤੇ ਤਾਂ ਮ ਭੁਖ

ੱ ਹੜਤਾਲ ਕਰ ਿਦਆਂਗਾ।

ਆਖਰ ਮ ਜਰਿਨਲਸਟ ਸਾਂ। ਪੈਸ ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਸੀ।

ਪਟੇਲ ਨੇ ਫੋਨ ਉਤੇ ਕੰਪਨੀ ਦੇ ਮਾਲਕ ਇਹ ਦੱਿਸਆ

ਤਾਂ ਉਨਾਂ ਮੈ ਬੁਲਾ ਕੇ ਅੱਧੀ ਰਕਮ ਉਤੇ ਸਮਝੌਤਾ ਕਰ

ਲੈਣ ਲਈ ਿਕਹਾ। ਨ ਸੌ ਰੁਪਏ ਦਾ ਚਕ ਦੇ ਿਦੱਤਾ, ਪਰ

ਤਾਰੀਖ ਆਉਣ 'ਤੇ ਚਕ ਨੇ ਕੈਸ਼ ਿਕਥ ਹੋਣਾ ਸੀ!

ਅਖੀਰ ਪੰਜ ਸੌ ਰੁਪਏ ਨਕਦ ਦੇ ਕੇ ਉਨਾਂ ਗੱਲ

ਮੁਕਾਈ।

ਇਹੀ ਪੰਜ ਸੌ ਰੁਪਏ ਬੋਝੇ ਿਵਚ ਪਾ ਕੇ, ਮ ਦੁਲਹਨ

ਲਈ ਕੁਝ ਸਾੜੀਆਂ ਖਰੀਦੀਆਂ, ਤੇ ਘਰ ਲਈ ਕੁਝ ਮੰਜੇ

ਕੁਰਸੀਆਂ ਿਕਸ਼ਤਾਂ ਉਤੇ ਲਈਆਂ। ਇਹ ਕਰਿਦਆਂ ਤੱਕ

ਬੋਝੇ ਿਵਚ ਇਕ ਚੁਆਨੀ ਰਿਹ ਗਈ, ਿਜਹਦੇ ਨਾਲ ਮ

ਇਕ ਡੱਬੀ ਿਸਗਰਟਾਂ ਦੀ ਖਰੀਦੀ ਤੇ ਇਕ ਮਾਚਸ।

ਨਾਈ ਕੋਲ ਹਜਾਮਤ ਮ ਉਧਾਰ ਕਰਵਾ ਲਈ, ਤੇ ਉਹਦੇ

ਹੀ ਗੁਸਲਖਾਨੇ ਿਵਚ ਗਰਮ ਪਾਣੀ ਨਾਲ ਉਧਾਰ 'ਤੇ

ਗੁਸਲ ਕਰ ਿਲਆ। ਹੁਣ ਬਰਾਤ ਦਾ ਸਵਾਲ ਸੀ। ਬਾਬੂ

ਰਾਉ ਪਟੇਲ ਫੋਨ ਕੀਤਾ ਿਜਹਨੇ ਪੱਤਰਕਾਰਾਂ ਦੀ ਅਤੇ

ਿਫਲਮੀ ਅਦਾਕਾਰ ਪਦਮਾ ਵਾਲਦਾ ਦੀ ਮਦਦ ਲਈ

ਭੇਜ ਿਦੱਤਾ।

ਬਰਾਤ ਿਵਚ ਦੁਲਹਾ ਬਣ ਕੇ ਜਾਣ ਵੇਲੇ ਤੱਕ ਮੇਰੀ

ਿਸਗਰਟਾਂ ਦੀ ਡੱਬੀ ਵੀ ਖਤਮ ਹੋ ਚੁੱਕੀ ਸੀ, ਬੋਝੇ ਿਵਚ

ਿਸਰਫ਼ ਮਾਚਸ ਰਿਹ ਗਈ ਸੀ, ਉਹ ਵੀ ਅੱਧੀ।

ਸਹੁਿਰਆਂ ਦੇ ਘਰ ਸਾਰੀ ਬਰਾਤ ਨੇ ਰੋਟੀ ਖਾਧੀ, ਤੇ ਜਦ

ਦੁਲਹਨ ਲੈ ਕੇ ਘਰ ਆਇਆ, ਅੰਗ ਅੰਗ ਥਕਾਵਟ

ਨਾਲ ਦੁਖਦਾ ਿਪਆ ਸੀ... ਉਤ ਦੋਸਤਾਂ ਿਮੱਤਰਾਂ ਦੇ ਿਵਦਾ

ਹੋਣ ਲੱਿਗਆਂ, ਮੇਰੇ ਮਸਖਰੇ ਦੋਸਤ ਿਮਰਜ਼ਾ ਮੁਸ਼ੱਰਫ਼ ਨੇ

ਮੇਰੇ ਕੰਨ ਿਵਚ ਿਕਹਾ- "ਮੁੰਨੇ! ਵੇਖ ! ਸਾਡੀ ਨੱਕ ਨਾ

ਕੱਟੀ ਜਾਏ...।"

ਦੂਸਰੀ ਸਵੇਰ ਮ ਮਿਹਸੂਸ ਕੀਤਾ ਿਕ ਮੇਰੇ ਵਜੂਦ ਦਾ

ਇਕ ਚੌਥਾਈ ਿਹੱਸਾ ਸ਼ੌਹਰ ਬਣ ਚੁੱਕਾ ਹੈ... ਤੇ ਇਸ

ਅਿਹਸਾਸ ਨਾਲ ਮੈ ਬੜਾ ਇਤਮੀਨਾਨ ਹਾਸਲ ਹੋਇਆ।

ਬਾਹਰ ਛੱਜੇ ਿਵਚ ਮੈ ਰੱਸੀ ਟੰਗੀ ਹੋਈ ਨਜ਼ਰ ਆਉਣ

ਲੱਗੀ ਿਜਥੇ ਿਨੱਕੇ ਪੋਤੜੇ ਟੰਗੇ ਹੋਏ ਸਨ।

 ਮ ਕਹਾਣੀਕਾਰ ਨਹ , ਜੇਬਕਤਰਾ ਹਾਂ !

ਮੇਰੀ ਿਜ਼ੰਦਗੀ ਿਵਚ ਿਤੰਨ ਵੱਡੀਆਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਵਾਪਰੀਆਂ

ਹਨ-ਪਿਹਲੀ ਮੇਰੇ ਜਨਮ ਦੀ, ਦੂਜੀ ਮੇਰੀ ਸ਼ਾਦੀ ਦੀ ਅਤੇ

ਤੀਜੀ ਮੇਰੇ ਕਹਾਣੀਕਾਰ ਬਣ ਜਾਣ ਦੀ। ਲੇਖਕ ਵਜ

ਰਾਜਨੀਤੀ ਿਵਚ ਮੇਰੀ ਕੋਈ ਿਦਲਚਸਪੀ ਨਹ ਹੈ।

ਲੀਡਰਾਂ ਅਤੇ ਦਵਾਈਆਂ ਵੇਚਣ ਵਾਿਲਆਂ ਮ ਇਕ

ਹੀ ਨਜ਼ਰ ਨਾਲ ਦੇਖਦਾ ਹਾਂ। ਲੀਡਰੀ ਅਤੇ ਦਵਾਈਆਂ

ਵੇਚਣਾ ਦੋਵ ਧੰਦੇ ਹਨ। ਰਾਜਨੀਤੀ ਿਵਚ ਮੈ ਓਨੀ ਹੀ

ਿਦਲਚਸਪੀ ਹੈ, ਿਜੰਨੀ ਗਾਂਧੀ ਜੀ ਿਸਨਮੇ ਨਾਲ ਸੀ।

ਗਾਂਧੀ ਜੀ ਿਸਨਮਾ ਨਹ ਸਨ ਦੇਖਦੇ ਅਤੇ ਮ ਅਖਬਾਰ

ਨਹ ਪੜਦਾ। ਦਰਅਸਲ ਅਸ ਦੋਵ ਗਲਤੀ ਕਰਦੇ ਹਾਂ।

ਗਾਂਧੀ ਜੀ ਿਫਲਮਾਂ ਜਰੂਰ ਦੇਖਣੀਆਂ ਚਾਹੀਦੀਆਂ

ਸਨ ਅਤੇ ਮੈ ਅਖਬਾਰ ਜਰੂਰ ਪੜਨੇ ਚਾਹੀਦੇ ਹਨ।

ਮੈ ਪੁਿੱ ਛਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਿਕ ਮ ਕਹਾਣੀ ਿਕਵ ਿਲਖਦਾ

ਹਾਂ। ਇਸ ਦੇ ਜਵਾਬ ਿਵਚ ਮ ਕਹਾਂਗਾ ਿਕ ਆਪਣੇ

ਕਮਰੇ ਿਵਚ ਸੋਫੇ ‘ਤੇ ਬੈਠ ਜਾਂਦਾ ਹਾਂ, ਕਾਗਜ਼-ਕਲਮ

ਲਦਾ ਹਾਂ ਅਤੇ ‘ਿਬਸਿਮੱਲਾ’ ਕਿਹ ਕੇ ਕਹਾਣੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ

ਿਦੰਦਾ ਹਾਂ। ਮੇਰੀਆਂ ਿਤੰਨੇ ਧੀਆਂ ਰੌਲਾ ਪਾ ਰਹੀਆਂ

ਹੁਦ
ੰ ੀਆਂ ਹਨ। ਮ ਉਨਾਂ ਨਾਲ ਗੱਲਾਂ ਵੀ ਕਰਦਾ ਹਾਂ।

ਉਨਾਂ ਦੇ ਲੜਾਈ-ਝਗੜੇ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਵੀ ਕਰਦਾ ਹਾਂ।

ਕੋਈ ਿਮਲਣ ਵਾਲਾ ਆ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਉਸ ਦੀ ਖਾਿਤਰਦਾਰੀ

ਵੀ ਕਰਦਾ ਹਾਂ, ਪਰ ਕਹਾਣੀ ਵੀ ਿਲਖਦਾ ਰਿਹੰਦਾ ਹਾਂ।

ਸੱਚ ਪੁਛ
ੱ ੋ ਤਾਂ ਮ ਉਵ ਹੀ ਕਹਾਣੀ ਿਲਖਦਾ ਹਾਂ ਿਜਵ

ਖਾਣਾ ਖਾਂਦਾ ਹਾਂ, ਨਹਾ ਦਾ ਹਾਂ, ਿਸਗਰਟ ਪ ਦਾ ਹਾਂ

ਅਤੇ ਝੱਖ ਮਾਰਦਾ ਹਾਂ। ਜੇ ਇਹ ਪੁਿੱ ਛਆ ਜਾਵੇ ਿਕ ਮ

ਕਹਾਣੀ ਿਕ ਿਲਖਦਾ ਹਾਂ, ਤਾਂ ਕਹਾਂਗਾ ਿਕ ਸ਼ਰਾਬ ਪੀਣ

ਵਾਂਗ ਹੀ ਕਹਾਣੀ ਿਲਖਣ ਦੀ ਵੀ ਆਦਤ ਪੈ ਗਈ ਹੈ।

ਮ ਕਹਾਣੀ ਨਾ ਿਲਖਾਂ ਤਾਂ ਮੈ ਏਦਾਂ ਮਿਹਸੂਸ ਹੁਦ

ੰ ਾ ਹੈ
ਿਕ ਮ ਕੱਪੜੇ ਨਹ ਪਿਹਨੇ ਜਾਂ ਗੁਸਲਖਾਨੇ ਨਹ ਿਗਆ

ਜਾਂ ਸ਼ਰਾਬ ਨਹ ਪੀਤੀ। ਦਰਅਸਲ ਮ ਕਹਾਣੀ ਨਹ

ਿਲਖਦਾ ਬਲਿਕ ਕਹਾਣੀ ਮੈ ਿਲਖਦੀ ਹੈ। ਮ ਬਹੁਤ

ਘੱਟ ਪਿੜਆ-ਿਲਿਖਆ ਆਦਮੀ ਹਾਂ। ਜ ਤਾਂ ਮ ਦੋ

ਦਰਜਨ ਿਕਤਾਬਾਂ ਿਲਖੀਆਂ ਹਨ ਿਜਨਾਂ ਉਤੇ ਆਏ ਿਦਨ

ਮੁਕਦਮੇ ਚੱਲਦੇ ਰਿਹੰਦੇ ਹਨ।

ਜਦ ਕਲਮ ਮੇਰੇ ਹੱਥ ਿਵਚ ਨਾ ਹੋਵੇ, ਤਾਂ ਮ ਿਸਰਫ

ਸਆਦਤ ਹਸਨ ਹੁਦ

ੰ ਾ ਹਾਂ। ਕਹਾਣੀ ਮੇਰੇ ਿਦਮਾਗ ਿਵਚ

ਨਹ , ਮੇਰੀ ਜੇਬ ਿਵਚ ਹੁਦ

ੰ ੀ ਹੈ, ਿਜਸ ਦੀ ਮੈ ਕੋਈ

ਖਬਰ ਨਹ ਹੁਦ
ੰ ੀ। ਮ ਆਪਣੇ ਿਦਮਾਗ ‘ਤੇ ਜ਼ੋਰ ਿਦੰਦਾ

ਹਾਂ ਿਕ ਕੋਈ ਕਹਾਣੀ ਿਨਕਲ ਆਵੇ। ਕਹਾਣੀ ਿਲਖਣ

ਦੀ ਬਹੁਤ ਕੋਿਸ਼ਸ਼ ਕਰਦਾ ਹਾਂ ਪਰ ਕਹਾਣੀ ਿਦਮਾਗ ਤ

ਬਾਹਰ ਨਹ ਿਨਕਲਦੀ। ਆਖਰ ਥੱਕ-ਹਾਰ ਕੇ ਬਾਂਝ

ਔਰਤ ਦੀ ਤਰਾਂ ਲੇਟ ਜਾਂਦਾ ਹਾਂ। ਅਣਿਲਖੀ ਕਹਾਣੀ ਦੀ

ਕੀਮਤ ਪਿਹਲਾਂ ਹੀ ਵਸੂਲ ਚੁਕਾਂ ਹਾਂ, ਇਸ ਕਰਕੇ

ਝੁਜ
ੰ ਲਾਹਟ ਿਜਹੀ ਹੁਦ
ੰ ੀ ਹੈ।

ਪਾਸਾ ਬਦਲਦਾ ਹਾਂ। ਉਠ ਕੇ ਆਪਣੀਆਂ ਿਚੜੀਆਂ

ਦਾਣੇ ਪਾ ਦਾ ਹਾਂ। ਬੱਚੀਆਂ ਝੂਲੇ ਿਵਚ ਝੂਟੇ ਿਦੰਦਾ

ਹਾਂ। ਘਰ ਦਾ ਕੂੜਾ-ਕਰਕਟ ਸਾਫ ਕਰਦਾ ਹਾਂ। ਘਰ

ਿਵਚ ਇੱਧਰ-ਉਧਰ ਿਖਲਰੀਆਂ ਪਈਆਂ ਛੋਟੀਆਂ ਛੋਟੀਆਂ

ਜੁੱਤੀਆਂ ਚੁੱਕ ਕੇ ਇਕ ਜਗਾ ਰਖਦਾ ਹਾਂ। ਪਰ!

ਕੰਮਬਖਤ ਕਹਾਣੀ ਜੋ ਮੇਰੀ ਜੇਬ ਿਵਚ ਪਈ ਹੁਦ

ੰ ੀ ਹੈ,

ਮੇਰੇ ਿਦਮਾਗ ਿਵਚ ਨਹ ਆ ਦੀ। ਮ ਿਖਝਦਾ ਰਿਹੰਦਾ

ਹਾਂ। ਜਦ ਬਹੁਤ ਹੀ ਪੇਸ਼ਾਨੀ ਹੁਦ

ੰ ੀ ਹੈ ਤਾਂ ਗੁਸਲਖਾਨੇ

ਿਵਚ ਚਲਾ ਜਾਂਦਾ ਹਾਂ, ਪਰ ਉਥ ਵੀ ਕੁਝ ਨਹ

ਿਮਲਦਾ। ਸੁਿਣਆ ਹੈ, ਹਰ ਵੱਡਾ ਆਦਮੀ ਗੁਸਲਖਾਨੇ

ਿਵਚ ਹੀ ਸੋਚਦਾ ਹੈ।

ਮੈ ਆਪਣੇ ਤਜਰਬੇ ਤ ਪਤਾ ਲੱਿਗਆ ਿਕ ਮ ਵੱਡਾ

ਆਦਮੀ ਨਹ ਹਾਂ, ਪਰ ਹੈਰਾਨੀ ਹੈ ਿਕ ਫੇਰ ਵੀ ਮ

ਿਹੰਦਸ
ੁ ਤਾਨ ਅਤੇ ਪਾਿਕਸਤਾਨ ਦਾ ਬਹੁਤ ਵੱਡਾ
ਕਹਾਣੀਕਾਰ ਹਾਂ। ਇਸ ਸਬੰਧੀ ਮ ਇਹ ਹੀ ਕਿਹ ਸਕਦਾ

ਹਾਂ ਿਕ ਜਾਂ ਤਾਂ ਮੇਰੇ ਆਲੋਚਕਾਂ ਖੁਸ਼ਫਿਹਮੀ ਹੈ ਜਾਂ

ਫੇਰ ਮ ਉਨਾਂ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਿਵਚ ਘੱਟਾ ਪਾ ਿਰਹਾ ਹਾਂ।

ਅਿਜਹੇ ਮੌਿਕਆਂ ‘ਤੇ ਜਦ ਕਹਾਣੀ ਨਹ ਿਲਖੀ ਜਾਂਦੀ ਤਾਂ

ਹੁਦ
ੰ ਾ ਇਹ ਹੈ ਿਕ ਮੇਰੀ ਬੀਵੀ ਮੈ ਕਿਹੰਦੀ ਹੈ, ‘ਤੁਸ

ਸੋਚੋ ਨਾ, ਕਲਮ ਫੜੋ ਅਤੇ ਿਲਖਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦੇਵੋ।’ ਮ

ਉਸ ਦੇ ਕਿਹਣ ‘ਤੇ ਿਲਖਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਿਦੰਦਾ ਹਾਂ। ਉਸ

ਸਮ ਿਦਮਾਗ ਿਬਲਕੁਲ
ੱ ਖਾਲੀ ਹੁਦ
ੰ ਾ ਹੈ ਅਤੇ ਜੇਬ ਭਰੀ

ਹੋਈ ਹੁਦ
ੰ ੀ ਹੈ। ਉਦ ਆਪ ਹੀ ਕੋਈ ਕਹਾਣੀ ਛਲ ਕੇ

ਬਾਹਰ ਆ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਉਸ ਨੁਕਤੇ ਤ ਮ ਆਪਣੇ ਆਪ

ਕਹਾਣੀਕਾਰ ਨਹ , ਬਲਿਕ ਜੇਬਕਤਰਾ ਸਮਝਦਾ ਹਾਂ

ਜੋ ਆਪਣੀ ਜੇਬ ਖੁਦ ਕੱਟਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਹਵਾਲੇ

ਕਰ ਿਦੰਦਾ ਹੈ।

ਮ ਰੇਡੀਉ ਵਾਸਤੇ ਿਜਹੜੇ ਨਾਟਕ ਿਲਖੇ, ਉਹ ਰੋਟੀ ਦੇ

ਉਸ ਮਸਲੇ ਦੀ ਪੈਦਾਵਾਰ ਹਨ ਜੋ ਹਰ ਲੇਖਕ ਦੇ

ਸਾਹਮਣੇ ਉਸ ਵੇਲੇ ਤੱਕ ਰਿਹੰਦਾ ਹੈ, ਜਦ ਤੱਕ ਉਹ

ਪੂਰੀ ਤਰਾਂ ਮਾਨਿਸਕ ਪੱਖ ਅਪਾਹਜ ਨਾ ਹੋ ਜਾਵੇ। ਮ

ਭੁਖ
ੱ ਾ ਸੀ, ਇਸ ਕਰਕੇ ਮ ਇਹ ਨਾਟਕ ਿਲਖੇ, ਦਾਦ

ਇਸ ਗੱਲ ਦੀ ਚਾਹੁਦ
ੰ ਾ ਹਾਂ ਿਕ ਮੇਰੇ ਿਦਮਾਗ ਨੇ ਮੇਰੇ

ਿਢੱਡ ਿਵਚ ਵੜ ਕੇ ਅਿਜਹੇ ਹਾਸ-ਨਾਟਕ ਿਲਖੇ ਹਨ ਜੋ

ਦੂਿਜਆਂ ਹਸਾ ਦੇ ਹਨ ਪਰ ਮੇਰੇ ਬੁੱਲਾਂ ‘ਤੇ ਹਲਕੀ

ਿਜਹੀ ਮੁਸਕਰਾਹਟ ਵੀ ਪੈਦਾ ਨਹ ਕਰ ਸਕੇ। ਰੋਟੀ ਅਤੇ

ਕਲਾ ਦਾ ਿਰਸ਼ਤਾ ਕੁਝ ਅਜੀਬ ਿਜਹਾ ਲਗਦਾ ਹੈ, ਪਰ

ਕੀ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇ! ਖੁਦਾਬੰਦਤਾਲਾ ਇਹ ਹੀ ਮਨਜ਼ੂਰ ਹੈ।

ਇਹ ਗਲਤ ਹੈ ਿਕ ਖੁਦਾ ਆਪਣੇ ਆਪ ਹਰ ਚੀਜ਼

ਤ ਿਨਰਲੇਪ ਰੱਖਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉਸ ਿਕਸੇ ਚੀਜ਼ ਦੀ

ਭੁਖ
ੱ ਨਹ । ਦਰਅਸਲ ਉਸ ਭਗਤ ਚਾਹੀਦੇ ਹਨ

ਅਤੇ ਭਗਤ ਬੜੀ ਨਰਮ ਤੇ ਨਾਜ਼ੁਕ ਰੋਟੀ ਹਨ, ਜਾਂ ਇ

ਕਹੋ ਿਕ ਚੋਪੜੀ ਹੋਈ ਰੋਟੀ ਹਨ ਿਜਸ ਨਾਲ ਭਗਵਾਨ

ਆਪਣਾ ਪੇਟ ਭਰਦਾ ਹੈ।

ਸਆਦਤ ਹਸਨ ਮੰਟੋ ਿਕ ਿਕ ਭਗਵਾਨ ਿਜੱਡਾ

ਕਹਾਣੀਕਾਰ ਤੇ ਕਵੀ ਨਹ ਹੈ। ਉਸ ਰੋਟੀ ਦੀ

ਖਾਿਤਰ ਿਲਖਣਾ ਪਦਾ ਹੈ। ਮ ਜਾਣਦਾ ਹਾਂ ਿਕ ਮੇਰੀ

ਸ਼ਖਸੀਅਤ ਬਹੁਤ ਵੱਡੀ ਹੈ ਅਤੇ ਉਰਦੂ ਸਾਿਹਤ ਿਵਚ

ਮੇਰਾ ਬਹੁਤ ਵੱਡਾ ਨਾਮ ਹੈ। ਜੇਕਰ ਇਹ ਖੁਸ਼ਫਿਹਮੀ ਨਾ

ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਿਜ਼ੰਦਗੀ ਹੋਰ ਵੀ ਮੁਸ਼ਿਕਲ ਬਣ ਜਾਵੇ। ਪਰ

ਮੇਰੇ ਵਾਸਤੇ ਇਹ ਇਕ ਕੌੜੀ ਸੱਚਾਈ ਹੈ ਿਕ ਆਪਣੇ

ਦੇਸ਼ ਿਵਚ, ਿਜਸ ਪਾਿਕਸਤਾਨ ਕਿਹੰਦੇ ਹਨ, ਮ

ਆਪਣਾ ਸਹੀ ਮੁਕਾਮ ਢੂੰਡ ਨਹ ਸਿਕਆ। ਇਹ ਹੀ

ਕਾਰਨ ਹੈ ਿਕ ਮੇਰੀ ਰੂਹ ਬੇਚੈਨ ਰਿਹੰਦੀ ਹੈ। ਮ ਕਦੇ

ਪਾਗਲਖਾਨੇ ਅਤੇ ਕਦੇ ਹਸਪਤਾਲ ਿਵਚ ਰਿਹੰਦਾ ਹਾਂ।

ਮੈ ਪੁਿੱ ਛਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਿਕ ਮ ਸ਼ਰਾਬ ਤ ਖਿਹੜਾ ਛੁਡਾ

ਿਕ ਨਹ ਲਦਾ। ਮ ਆਪਣੀ ਿਜ਼ੰਦਗੀ ਦਾ

ਿਤੰਨ-ਚੌਥਾਈ ਿਹੱਸਾ ਤੰਗਦਸਤੀਆਂ ਦੀ ਭੇਟ ਚੜਾ ਚੁਕਾ

ਹਾਂ। ਹੁਣ ਤਾਂ ਇਹ ਹਾਲਾਤ ਹੈ ਿਕ

ਤੰਗਦਸਤੀਆਂ/ਪਰਹੇਜ਼ ਸ਼ਬਦ ਹੀ ਮੇਰੇ ਲਈ ਿਡਕਸ਼ਨਰੀ

ਿਵਚ ਗਾਇਬ ਹੋ ਿਗਆ ਹੈ। ਮ ਸਮਝਦਾ ਹਾਂ ਿਕ

ਿਜ਼ੰਦਗੀ ਅਗਰ ਤੰਗੀਆਂ ਨਾਲ ਗੁਜ਼ਾਰੀ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਇਕ

ਕੈਦ ਹੈ ਅਤੇ ਜੇ ਉਹ ਮਜਬੂਰੀ ਭਰੀਆਂ ਤੰਗੀਆਂ ਿਵਚ

ਲੰਘਾਈ ਜਾਵੇ, ਤਾਂ ਵੀ ਕੈਦ ਹੈ। ਿਕਸੇ ਨਾ ਿਕਸੇ ਤਰਾਂ

ਸਾ ਇਸ ਜ਼ੁਰਾਬ ਦੇ ਧਾਗੇ ਦਾ ਇਕ ਿਸਰਾ ਫੜ ਕੇ

ਉਧੇੜਦੇ ਜਾਣਾ ਹੈ ਅਤੇ ਬਸ!

(ਅਨੁਵਾਦ: ਕੇਹਰ ਸ਼ਰੀਫ)

ਿਮਲਾਵਟ ਸਆਦਤ ਹਸਨ ਮੰਟੋ

ਅੰਿਮਤਸਰ ਿਵੱਚ ਅਲੀ ਮੁਹਮ

ੰ ਦ ਦੀ ਮੁਿਨਆਰੀ ਦੀ

ਦੁਕਾਨ ਸੀ। ਬੇਸ਼ਕ ਛੋਟੀ ਸੀ, ਪਰ ਉਸ ਿਵੱਚ ਹਰ

ਪਕਾਰ ਦਾ ਸੌਦਾ ਸੀ। ਉਸ ਨੇ ਉਸ ਇਸ ਤਰੀਕੇ

ਨਾਲ ਰਿਖਆ ਹੋਇਆ ਸੀ ਿਕ ਉਹ ਉਪਰ ਤੀਕਰ ਭਰੀ

ਹੋਈ ਮਿਹਸੂਸ ਨਹ ਸੀ ਹੁਦ

ੰ ੀ।

ਅੰਿਮਤਸਰ ਿਵੱਚ ਦੂਸਰੇ ਦੁਕਾਨਦਾਰ ਬਲੈਕ ਕਰਦੇ ਸਨ।

ਪਰੰਤੂ ਅਲੀ ਮੁਹਮ

ੰ ਦ ਠੀਕ ਭਾਅ ਨਾਲ ਸੌਦਾ ਵੇਿਚਆ

ਕਰਦਾ ਸੀ। ਇਹੋ ਕਾਰਨ ਸੀ ਿਕ ਲੋਕ ਦੂਰ ਦੂਰ ਤ

ਉਸ ਕੋਲ ਆਇਆ ਕਰਦੇ ਸਨ। ਅਤੇ ਆਪਣੀ ਲੋੜ

ਅਨੁਸਾਰ ਚੀਜ਼ਾਂ ਖਰੀਿਦਆ ਕਰਦੇ ਸਨ।

ਉਹ ਧਾਰਮਕ ਰੁਚੀਆਂ ਦਾ ਬੰਦਾ ਸੀ। ਅਿਧੱਕ ਮੁਨਾਫ਼ਾ

ਲੈਣਾ ਉਸ ਲਈ ਪਾਪ ਸੀ। ਇਕੱਲੀ ਜਾਨ ਸੀ, ਉਸ

ਲਈ ਉਿਚਤ ਲਾਭ ਹੀ ਕਾਫ਼ੀ ਸੀ। ਉਹ ਸਾਰਾ ਿਦਨ

ਦੁਕਾਨ ਉਪਰ ਬੈਠਾ ਰਿਹੰਦਾ। ਗਾਹਕਾਂ ਦੀ ਭੀੜ ਲੱਗੀ

ਰਿਹੰਦੀ। ਉਸ ਕਦੇ ਕਦੇ ਦੁਖ

ੱ ਵੀ ਹੁਦ
ੰ ਾ ਜਦ ਉਹ

ਿਕਸੇ ਗਾਹਕ ਸਨਲਾਈਟ ਦੀ ਇੱਕ ਿਟੱਕੀ ਨਾ ਦੇ

ਸਕਦਾ ਜਾਂ ਕੈਲੀਫੋਰਨੀਯਨ ਤੇਲ ਦੀ ਬੋਤਲ, ਿਕ ਿਕ

ਇਹ ਵਸਤੂਆਂ ਉਸ ਘਟ ਿਗਣਤੀ ਿਵੱਚ ਿਮਲਦੀਆਂ

ਸਨ।

ਬਲੈਕ ਨਾ ਕਰਦਾ ਹੋਇਆ ਵੀ ਉਹ ਪਸੰਨ ਸੀ। ਉਸ ਨੇ

ਦੋ ਹਜ਼ਾਰ ਰੁਪਏ ਬਚਾ ਕੇ ਰੱਖੇ ਹੋਏ ਸਨ। ਜਵਾਨ ਸੀ

ਇੱਕ ਿਦਨ ਦੁਕਾਨ ਪਰ ਬੈਠੇ ਬੈਠੇ ਉਸ ਨੇ ਸੋਿਚਆ

ਿਕ ਹੁਣ ਸ਼ਾਦੀ ਕਰ ਲੈਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ-ਬੁਰੇ ਬੁਰੇ

ਿਖਆਲ ਿਦਮਾਗ਼ ਿਵੱਚ ਆ ਦੇ ਸਨ। ਸ਼ਾਦੀ ਕਰ ਲਵਾਂ

ਤਾਂ ਿਜ਼ੰਦਗੀ ਿਵੱਚ ਸਵਾਦ ਆ ਜਾਵੇਗਾ। ਬਾਲ-ਬੱਚੇ

ਹੋਣਗੇ ਤਾਂ ਉਨਾਂ ਦੇ ਪਾਲਣ-ਪੋਸਣ ਲਈ ਮ ਹੋਰ

ਿਜ਼ਆਦਾ ਕਮਾਉਣ ਦੀ ਕੋਿਸ਼ਸ਼ ਕਰਾਂਗਾ। ਉਸ ਦੇ

ਮਾਂ-ਬਾਪ ਗੁਜ਼ਿਰਆਂ ਬਹੁਤ ਸਮਾਂ ਲੰਘ ਚੁੱਿਕਆ ਸੀ।

ਉਸ ਦਾ ਭਾਈ ਭੈਣ ਕੋਈ ਨਹ ਸੀ। ਉਹ ਿਬਲਕੁਲ

ਇਕੱਲਾ ਸੀ। ਸ਼ੁਰੂ ਸ਼ੁਰੂ ਿਵੱਚ ਜਦ ਿਕ ਉਹ ਦਸ ਸਾਲ

ਦਾ ਸੀ, ਉਸਨੇ ਅਖ਼ਬਾਰ ਵੇਚਣੇ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਿਦੱਤ।ੇ ਉਸ

ਤ ਿਪਛ ਖੋਮਚਾ ਲਾਇਆ, ਕੁਲਫੀਆਂ ਵੇਚੀਆਂ। ਜਦ

ਉਸ ਦੇ ਕੋਲ ਇੱਕ ਹਜ਼ਾਰ ਰੁਿਪਆ ਹੋ ਿਗਆ ਤਾਂ ਉਸ

ਨੇ ਇਕ ਛੋਟੀ ਿਜਹੀ ਦੁਕਾਨ ਿਕਰਾਏ ਪਰ ਲੈ ਲਈ

ਅਤੇ ਮਿਨਆਰੀ ਦਾ ਸਾਮਾਨ ਖਰੀਦ ਕੇ ਬੈਠ ਿਗਆ।

ਆਦਮੀ ਈਮਾਨਦਾਰ ਸੀ। ਉਸ ਦੀ ਦੁਕਾਨ ਥੋੜੇ ਹੀ

ਸਮ ਿਵੱਚ ਚਲ ਪਈ। ਿਜਥ ਤੀਕਰ ਆਮਦਨੀ ਦਾ

ਸੰਬੰਧ ਸੀ ਉਹ ਉਸ ਤ ਬੇਿਫ਼ਕਰ ਸੀ। ਪਰੰਤੂ ਉਹ

ਚਾਹੁਦ
ੰ ਾ ਸੀ ਿਕ ਉਹ ਆਪਣਾ ਘਰ-ਘਾਟ ਬਣਾਵੇ। ਉਸ

ਦੀ ਵਹੁਟੀ ਹੋਵੇ, ਬੱਚੇ ਹੋਣ ਅਤੇ ਉਨਾਂ ਲਈ ਵਧ ਤ ਵਧ

ਕਮਾਉਣ ਦੀ ਕੋਿਸ਼ਸ਼ ਕਰੇ। ਇਸੇ ਲਈ ਉਸ ਦੀ ਿਜ਼ੰਦਗੀ

ਮਕਾਨਕੀ ਿਜਹਾ ਰੂਪ ਧਾਰਨ ਕਰ ਗਈ ਸੀ। ਸਵੇਰੇ

ਉਹ ਦੁਕਾਨ ਖੋਲਦਾ, ਗਾਹਕ ਆ ਦੇ, ਉਨਾਂ ਸੌਦਾ

ਿਦੰਦਾ, ਸ਼ਾਮ ਹੱਟੀ ਵਧਾ ਦਾ ਅਤੇ ਇੱਕ ਛੋਟੀ ਿਜਹੀ

ਕੋਠੜੀ ਿਵੱਚ ਜੋ ਉਸ ਨੇ ਸ਼ਰੀਫਪੁਰੇ ਿਵੱਚ ਲਈ ਹੋਈ

ਸੀ, ਸ ਜਾਂਦਾ। ਗੰਜੇ ਦਾ ਢਾਬਾ ਸੀ। ਉਸ ਿਵੱਚ ਉਹ

ਰੋਟੀ ਖਾਇਆ ਕਰਦਾ ਸੀ, ਉਹ ਵੀ ਿਸਰਫ਼ ਇਕੋ ਵਾਰੀ।

ਸਵੇਰੇ ਹਾਜ਼ਰੀ ਉਹ ਜੈਮਲ ਿਸੰਘ ਦੇ ਕਟੜੇ ਿਵੱਚ ਸ਼ਾਝੇ

ਹਲਵਾਈ ਦੀ ਦੁਕਾਨ ਉਪਰ ਕਰਦਾ। ਿਫਰ ਉਹ ਹੱਟੀ

ਖੋਲਦਾ ਅਤੇ ਤਰਕਾਲਾਂ ਤੀਕਰ ਉਹ ਆਪਣੀ ਗੱਦੀ

ਪਰ ਬੈਠਾ ਰਿਹੰਦਾ। ਉਸ ਿਵੱਚ ਿਵਆਹ ਦੀ ਇੱਛਾ

ਅੰਗੜਾਈਆਂ ਲੈ ਰਹੀ ਸੀ, ਪਰੰਤੂ ਸਵਾਲ ਇਹ ਸੀ ਿਕ

ਇਸ ਮਾਮਲੇ ਿਵੱਚ ਉਸ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਕੌਣ ਕਰੇ।

ਅੰਿਮਤਸਰ ਿਵੱਚ ਉਸ ਦਾ ਯਾਰ-ਿਮੱਤਰ ਵੀ ਨਹ ਸੀ, ਜੋ

ਉਸ ਲਈ ਯਤਨ ਕਰਦਾ।

ਉਹ ਬਹੁਤ ਪਰੇਸ਼ਾਨ ਸੀ। ਸ਼ਰੀਫਪੁਰੇ ਦੀ ਕੋਠੜੀ ਿਵੱਚ

ਰਾਤ ਸੌਣ ਵੇਲੇ ਉਹ ਿਕੰਨੀ ਵਾਰ ਰੋਇਆ ਿਕ ਉਸ

ਦੇ ਮਾਂ-ਿਪਉ ਇੰਨੀ ਛੇਤੀ ਮਰ ਗਏ। ਉਨਾਂ ਹੋਰ ਕੁਝ

ਨਹ ਤਾਂ ਇਸ ਕੰਮ ਲਈ ਜ਼ਰੂਰ ਿਜ ਦਾ ਰਿਹਣਾ

ਚਾਹੀਦਾ ਸੀ ਿਕ ਉਹ ਉਸ ਦੇ ਿਵਆਹ ਦਾ ਇੰਤਜ਼ਾਮ

ਕਰ ਜਾਂਦ।ੇ

ਉਸ ਦੀ ਸਮਝ ਿਵੱਚ ਨਹ ਆ ਦਾ ਸੀ ਿਕ ਉਹ

ਿਵਆਹ ਿਕਵ ਕਰਾਵੇ। ਉਹ ਬਹੁਤ ਦੇਰ ਤੀਕਰ ਸੋਚਦਾ

ਿਰਹਾ। ਉਸ ਹੱਟੀ ਿਵਚ ਉਸ ਦੇ ਕੋਲ ਿਤੰਨ ਹਜ਼ਾਰ

ਰੁਪਏ ਜਮਾਂ ਹੋ ਗਏ ਸੀ। ਉਸ ਨੇ ਇਕ ਛੋਟੇ ਿਜਹੇ ਘਰ

ਜੋ ਅੱਛਾ ਖਾਸਾ ਸੀ ਿਕਰਾਏ ਉਪਰ ਲੈ ਿਲਆ, ਪਰੰਤੂ

ਰਿਹੰਦਾ ਉਹ ਸ਼ਰੀਫ਼ਪੁਰੇ ਿਵੱਚ ਹੀ ਸੀ।

ਇਕ ਿਦਨ ਉਸ ਨੇ ਇਕ ਅਖ਼ਬਾਰ ਿਵੱਚ ਇੱਕ

ਇਸ਼ਿਤਹਾਰ ਵੇਿਖਆ ਿਜਸ ਿਵੱਚ ਇਹ ਿਲਿਖਆ ਹੋਇਆ

ਸੀ ਿਕ ਿਵਆਹ ਕਰਵਾਉਣ ਦੇ ਚਾਹਵਾਨ ਸਾਡੇ ਨਾਲ

ਗੱਲਬਾਤ ਕਰਨ। ਬੀ. ਏ. ਪਾਸ, ਲੇਡੀ ਡਾਕਟਰ, ਹਰ

ਿਕਸਮ ਦੇ ਿਰਸ਼ਤੇ ਸੰਭਵ ਹਨ, ਿਚੱਠੀ-ਪੱਤਰ ਕਰੋ ਜਾਂ

ਆਪ ਆ ਕੇ ਿਮਲੋ।

ਐਤਵਾਰ ਉਹ ਦੁਕਾਨ ਨਹ ਖੋਲਦਾ ਸੀ। ਉਸ ਿਦਨ

ਉਹ ਉਸ ਿਸਰਨਾਮੇ ਉਪਰ ਿਗਆ ਅਤੇ ਉਸ ਦੀ

ਮੁਲਾਕਾਤ ਇੱਕ ਦਾੜੀ ਵਾਲੇ ਬਜ਼ੁਰਗ ਨਾਲ ਹੋਈ। ਅਲੀ

ਮੁਹਮ
ੰ ਦ ਨੇ ਆਪਣੀ ਗੱਲ ਕਹੀ। ਦਾੜੀ ਵਾਲੇ ਬਜ਼ੁਰਗ

ਨੇ ਮੇਜ਼ ਦੀ ਦਰਾਜ ਖੋਲ ਕੇ ਬੀਹ ਜਾਂ ਪੱਚੀ ਤਸਵੀਰਾਂ

ਕੱਢੀਆਂ ਅਤੇ ਉਸ ਇੱਕ ਇੱਕ ਕਰ ਕੇ ਿਵਖਾਈ ਿਕ

ਉਹ ਉਨਾਂ ਿਵਚ ਕੋਈ ਪਸੰਦ ਕਰ ਲਵੇ। ਇਕ ਮੁਿਟਆਰ

ਦੀ ਤਸਵੀਰ ਅਲੀ ਮੁਹਮ

ੰ ਦ ਪਸੰਦ ਆ ਗਈ। ਛੋਟੀ

ਉਮਰ ਦੀ ਹੋਰ ਸੁਹਣੀ ਸੀ। ਉਸ ਨੇ ਿਵਆਹ ਕਰਵਾਉਣ

ਵਾਲੇ ਏਜੰਟ ਆਿਖਆ: ''ਜਨਾਬ! ਇਹ ਕੁੜੀ ਮੈ

ਬਹੁਤ ਪਸੰਦ ਹੈ।''

ਏਜੰਟ ਮੁਸਕਰਾਇਆ,''ਤੂੰ ਇੱਕ ਹੀਰਾ ਚੁਣ ਿਲਆ ਹੈ।''

ਅਲੀ ਮੁਹਮ
ੰ ਦ ਇਸ ਤਰਾਂ ਲਿਗਆ ਿਕ ਉਹ ਲੜਕੀ

ਉਸ ਦੀ ਬਗਲ ਿਵੱਚ ਹੈ। ਉਸ ਨੇ ਿਗੜਿਗੜਾਨਾ ਸ਼ੁਰੂ

ਕਰ ਿਦੱਤਾ,''ਬਸ ਜਨਾਬ। ਹੁਣ ਤੁਸ ਂ ਗੱਲਬਾਤ ਪੱਕੀ ਕਰ

ਲਓ।'' ਏਜੰਟ ਸੰਜੀਦਾ ਹੋ ਿਗਆ,''ਦੇਖੋ ਬੇਟਾ। ਇਹ ਕੁੜੀ

ਜੋ ਤੂੰ ਚੁਣੀ ਹੈ, ਸੁੰਦਰ ਹੋਣ ਤ ਿਸਵਾਇ ਇਕ ਬਹੁਤ ਵਡੇ

ਖਾਨਦਾਨ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧ ਰੱਖਦੀ ਹੈ, ਪਰੰਤੂ ਮ ਤੇਰੇ ਕੋਲ

ਿਜ਼ਆਦਾ ਫ਼ੀਸ ਨਹ ਲਵਾਂਗਾ।''

''ਆਪ ਦੀ ਿਮਹਰਬਾਨੀ। ਮ ਮੁਹਤਾਜ ਮੁੰਡਾ ਹਾਂ। ਜੋ ਤੁਸ

ਮੇਰਾ ਇਹ ਕੰਮ ਕਰ ਿਦਓ ਤਾਂ ਆਪ ਸਾਰੀ ਉਮਰ

ਆਪਣਾ ਬਾਪ ਸਮਝਾਂਗਾ।''

ਏਜੰਟ ਦੇ ਮੁੱਛਾਂ ਭਰੇ ਬੁੱਲਾਂ ਪਰ ਫੇਰ ਮੁਸਕਰਾਹਟ ਆ

ਗਈ।,''ਿਜ ਦੇ ਰਹੋ, ਮ ਤੇਰੇ ਕੋਲ ਿਸਰਫ਼ ਿਤੰਨ ਸੌ ਰੁਪਏ

ਫ਼ੀਸ ਦੇ ਲਵਾਂਗਾ।''

ਅਲੀ ਮੁਹਮ
ੰ ਦ ਨੇ ਬੜੇ ਸ਼ਰਧਾ ਪੂਰਵਕ ਢੰਗ ਨਾਲ

ਿਕਹਾ ;'ਜਨਾਬ ਦਾ ਬਹੁਤ ਬਹੁਤ ਸ਼ੁਕਰੀਆ,ਮੈ ਮਨਜ਼ੂਰ

ਹੈ।''

ਇਹ ਕਿਹ ਕੇ ਉਸ ਨੇ ਜੇਬ 'ਚ ਿਤੰਨ ਨਟ ਸੌ ਸੌ ਰੁਪਏ

ਦੇ ਕੱਢੇ ਅਤੇ ਉਸ ਬੁੱਢੇ ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਿਦੱਤ।ੇ

ਿਮਤੀ ਵੀ ਨੀਯਤ ਕੀਤੀ ਗਈ, ਿਨਕਾਹ ਹੋਇਆ, ਿਵਦਾ

ਵੀ ਹੋ ਗਈ। ਅਲੀ ਮੁਹਮ

ੰ ਦ ਨੇ ਜੋ ਛੋਟਾ ਿਜਹਾ ਮਕਾਨ

ਿਕਰਾਏ ਪਰ ਲੈ ਿਲਆ, ਹੁਣ ਸਿਜਆ ਹੋਇਆ ਸੀ।ਉਹ

ਬੜੇ ਚਾਅ ਨਾਲ ਉਸ ਿਵੱਚ ਆਪਣੀ ਨਵ-ਿਵਆਹੀ

ਵਹੁਟੀ ਲੈ ਕੇ ਆਇਆ।
ਪਿਹਲੀ ਰਾਤ ਦਾ ਹਾਲ ਪਤਾ ਨਹ ਿਕ ਉਸ ਦਾ ਿਦਲ

ਿਕਸ ਪਕਾਰ ਦਾ ਸੀ, ਪਰੰਤੂ ਜਦ ਉਸ ਨੇ ਨਵ-ਿਵਆਹੀ

ਵਹੁਟੀ ਦਾ ਘੁਡ
ੰ ਆਪਣੇ ਕੰਬਦੇ ਹੋਏ ਹੱਥਾਂ ਨਾਲ

ਉਠਾਇਆ ਤਾਂ ਉਸ ਚੱਕਰ ਿਜਹਾ ਆ ਿਗਆ।

ਬਹੁਤ ਹੀ ਭੱਦੀ ਿਜਹੀ ਇਸਤਰੀ ਸੀ। ਇਹ ਗੱਲ ਪਤੱਖ

ਹੈ ਿਕ ਉਸ ਿਬਰਧ ਆਦਮੀ ਨੇ ਉਸ ਦੇ ਨਾਲ ਧੋਖਾ

ਕੀਤਾ ਸੀ। ਅਲੀ ਮੁਹਮ

ੰ ਦ ਲੜਖੜਾ ਦਾ ਕਮਰੇ ਚ

ਬਾਹਰ ਿਨਕਲ ਿਗਆ ਅਤੇ ਸ਼ਰੀਫਪੁਰੇ ਜਾ ਕੇ ਆਪਣੀ

ਕੋਠੜੀ ਿਵੱਚ ਦੇਰ ਤੀਕਰ ਸੋਚਦਾ ਿਰਹਾ। ਜਾ ਕੇਆਪਣੀ

ਕੋਠੜੀ ਿਵੱਚ ਦੇਰ ਤੀਕਰ ਸੋਚਦਾ ਿਰਹਾ। ਇਹ ਹੋਇਆ

ਕੀ ਹੈ, ਉਸ ਦੀ ਸਮਝ ਿਵੱਚ ਕੁਝ ਵੀ ਨਾ ਆਇਆ।

ਉਸ ਨੇ ਆਪਣੀ ਦੁਕਾਨ ਖੋਲੀ,ਦੋ ਹਜ਼ਾਰ ਰੁਪਏ ਉਹ

ਉਸੇ ਰਾਤ ਆਪਣੀ ਵਹੁਟੀ ਦਾ ਮੁੱਲ ਦੇ ਚੁੱਿਕਆ ਸੀ

ਅਤੇ ਿਤੰਨ ਸੌ ਰੁਪਏ ਉਸ ਬੁੱਢੇ ਏਜੰਟ ਜਾ ਚੁੱਕੇ ਸਨ।

ਹੁਣ ਉਸ ਦੇ ਕੋਲ ਕੇਵਲ ਸੱਤ ਸੌ ਰੁਪਏ ਸਨ। ਉਹ

ਇਤਨਾ ਦੁਖੀ ਹੋ ਿਗਆ ਸੀ ਿਕ ਉਸ ਨੇ ਸੋਿਚਆ ਿਕ

ਉਹ ਸ਼ਿਹਰ ਹੀ ਛੱਡ ਦੇਵੇ। ਉਹ ਸਾਰੀ ਰਾਤ ਜਾਗਦਾ

ਿਰਹਾ ਅਤੇ ਸੋਚਦਾ ਿਰਹਾ। ਇਹ ਹੋਇਆ ਕੀ ਹੈ? ਉਸ

ਦੀ ਸਮਝ ਿਵੱਚ ਕੁਝ ਵੀ ਨਾ ਆਇਆ। ਅਖ਼ੀਰ ਉਸ

ਨੇ ਫੈਸਲਾ ਕਰ ਹੀ ਿਲਆ।

ਸਵੇਰੇ ਦਸ ਬਜੇ ਉਸ ਨੇ ਆਪਣੀ ਦੁਕਾਨ ਇੱਕ ਆਦਮੀ

ਪੰਜ ਹਜ਼ਾਰ ਰੁਪਏ ਿਵੱਚ ਅਰਥਾਤ ਐਵ ਦੋ ਭਾਅ

ਿਵੱਚ ਵੇਚ ਿਦੱਤੀ ਅਤੇ ਿਟਕਟ ਲੈ ਕੇ ਲਾਹੌਰ ਚਿਲਆ

ਿਗਆ। ਲਾਹੌਰ ਜਾਂਦੇ ਹੋਏ ਗਲੀ ਿਵੱਚ ਿਕਸੇ ਜੇਬ ਕਤਰੇ

ਨੇ ਬੜੀ ਸਫ਼ਾਈ ਨਾਲ ਉਸ ਦੇ ਸਾਰੇ ਰੁਪਏ ਕੱਢ ਲਏ।

ਉਹ ਬਹੁਤ ਪਰੇਸ਼ਾਨ ਹੋਇਆ, ਪਰੰਤੂ ਉਸ ਨੇ ਸੋਿਚਆ

ਸ਼ਾਇਦ ਖ਼ੁਦਾ ਇਹੋ ਮਨਜ਼ੂਰ ਸੀ।

ਲਾਹੌਰ ਪਹੁਿੰ ਚਆ ਤਾਂ ਉਸ ਦੀ ਦੂਸਰੀ ਜੇਬ ਿਵੱਚ ਜੇ

ਕਤਰੀ ਨਹ ਗਈ ਸੀ। ਿਸਰਫ਼ ਦਸ ਰੁਪਏ ਿਗਆਰਾਂ

ਆਨੇ ਸੀ। ਇਸ ਨਾਲ ਉਸ ਨੇ ਕੁਝ ਿਦਨ ਗੁਜ਼ਾਰਾ

ਕੀਤਾ ਪਰੰਤੂ ਿਪਛ ਭੁਿੱ ਖਆਂ ਮਰਨ ਤੀਕਰ ਦੀ ਨੌ ਬਤ ਆ

ਗਈ।

ਇਸ ਿਵਚਕਾਰ ਉਸ ਨੇ ਿਕਤੇ ਨਾ ਿਕਤੇ ਨੌ ਕਰੀ ਕਰ

ਲੈਣ ਦੀ ਕੋਿਸ਼ਸ਼ ਕੀਤੀ, ਪਰੰਤੂ ਅਸਫ਼ਲ ਿਰਹਾ। ਉਹ

ਇੰਨਾ ਿਨਰਾਸ਼ ਹੋ ਿਗਆ ਿਕ ਉਸ ਨੇ ਆਤਮ-ਹੱਿਤਆ

ਦਾ ਇਰਾਦਾ ਧਾਰ ਿਲਆ, ਪਰੰਤੂ ਉਸ ਿਵੱਚ ਇਤਨੀ

ਿਹੰਮਤ ਨਹ ਸੀ। ਿਫਰ ਵੀ ਉਹ ਇੱਕ ਰਾਤ ਰੇਲ ਦੀ

ਪਟੜੀ ਉਪਰ ਲੇਟ ਿਗਆ। ਗੱਡੀ ਆ ਰਹੀ ਸੀ। ਪਰੰਤੂ

ਕਾਂਟਾ ਬਦਿਲਆ ਅਤੇ ਉਹ ਦੂਸਰੀ ਲਾਈਨ ਪਰ ਚਲੀ

ਗਈ। ਿਕ ਿਕ ਉਸ ਨੇ ਉਧਰ ਹੀ ਜਾਣਾ ਸੀ।

ਉਸ ਨੇ ਸੋਿਚਆ ਿਕ ਮੌਤ ਵੀ ਧੋਖਾ ਦੇ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਇਸ

ਲਈ ਉਸ ਨੇ ਆਤਮ-ਹੱਿਤਆ ਦਾ ਿਵਚਾਰ ਛੱਡ ਿਦੱਤਾ ਤੇ

ਹਲਦੀ ਅਤੇ ਿਮਰਚਾਂ ਪੀਸਨੇ ਵਾਲੀ ਇੱਕ ਚੱਕੀ ਪਰ

ਬੀਹ ਰੁਪਏ ਮਹੀਨੇ ਪਰ ਨੌ ਕਰੀ ਕਰ ਲਈ।

ਉਥੇ ਉਸ ਪਿਹਲੇ ਹੀ ਿਦਨ ਮਿਹਸੂਸ ਹੋ ਿਗਆ ਿਕ

ਦੁਨੀਆਂ ਧੋਖਾ ਹੀ ਧੋਖਾ ਹੈ। ਹਲਦੀ ਿਵੱਚ ਪੀਲੀ ਿਮੱਟੀ

ਦੀ ਿਮਲਾਵਟ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ ਅਤੇ ਿਮਰਚਾਂ ਿਵੱਚ ਲਾਲ

ਇੱਟਾਂ ਦੀ। ਦੋ ਸਾਲ ਤੀਕਰ ਉਸ ਚੱਕੀ ਉਪਰ ਕੰਮ

ਕਰਦਾ ਿਰਹਾ। ਉਸ ਦਾ ਮਾਲਕ ਘੱਟ ਤ ਘੱਟ ਸੱਤ ਸੌ

ਰੁਿਪਆ ਕਮਾ ਦਾ ਸੀ। ਉਸ ਦੇ ਦਰਿਮਆਨ ਅਲੀ

ਮੁਹਮ
ੰ ਦ ਨੇ ਪੰਜ ਸੌ ਰੁਪਏ ਕਮਾ ਕੇ ਰੱਖ ਲਏ। ਇੱਕ

ਿਦਨ ਉਸ ਨੇ ਸੋਿਚਆ ਿਕ ਜਦ ਸਾਰੀ ਦੁਨੀਆਂ ਿਵੱਚ

ਧੋਖਾ ਹੀ ਧੋਖਾ ਹੈ ਤਾਂ ਉਹ ਵੀ ਿਕ ਨਾ ਧੋਖਾ ਦੇ।

ਇਸ ਲਈ ਉਸ ਨੇ ਇੱਕ ਅਲੱਗ ਚੱਕੀ ਖੜੀ ਕਰ ਿਦੱਤੀ

ਅਤੇ ਉਸ ਨੇ ਹਲਦੀ ਅਤੇ ਿਮਰਚਾਂ ਿਵੱਚ ਿਮਲਾਵਟ ਦਾ

ਕੰਮ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਿਦੱਤਾ। ਉਸ ਦੀ ਆਮਦਨੀ ਕਾਫ਼ੀ ਚੰਗੀ

ਸੀ। ਉਸ ਸ਼ਾਦੀ ਦਾ ਕਈ ਬਾਰ ਿਖ਼ਆਲ ਆਇਆ

ਪਰੰਤੂ ਜਦ ਉਸ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਉਸ ਪਿਹਲੀ

ਰਾਤ ਦਾ ਨਕਸ਼ਾ ਆਇਆ ਤਾਂ ਉਹ ਕੰਬ ਿਜਹਾ ਿਗਆ।

ਅਲੀ ਮੁਹਮ
ੰ ਦ ਖ਼ੁਸ਼ ਸੀ। ਉਸ ਨੇ ਧੋਖਾ-ਧੜੀ ਪੂਰੀ ਤਰਾਂ
ਿਸੱਖ ਲਈ ਸੀ। ਉਸ ਹੁਣ ਇਸ ਦੇ ਸਾਰੇ ਗੁਰ

ਮਾਲੂਮ ਹੋ ਗਏ ਸੀ। ਇੱਕ ਮਣ ਲਾਲ ਿਮਰਚ ਿਵੱਚ

ਿਕੰਨੀਆਂ ਇੱਟਾਂ ਪੀਸਣੀਆਂ ਚਾਹੀਦੀਆਂ ਹਨ, ਹਲਦੀ

ਿਵੱਚ ਿਕੰਨੀ ਪੀਲੀ ਿਮੱਟੀ ਪਾਉਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ ਅਤੇ

ਿਫਰ ਤੋਲ ਦਾ ਿਹਸਾਬ, ਇਹ ਉਸ ਹੁਣ ਚੰਗੀ ਤਰਾਂ

ਪਤਾ ਸੀ।

ਪਰੰਤੂ ਇਕ ਿਦਨ ਉਸ ਦੀ ਢੱਕੀ ਉਪਰ ਛਾਪਾ ਿਪਆ।

ਹਲਦੀ ਅਤੇ ਿਮਰਚਾਂ ਦੇ ਨਮੂਨੇ ਬੋਤਲਾਂ ਿਵੱਚ ਪਾ ਕੇ

ਮੂੰਹ ਬੰਦ ਕੀਤੇ ਗਏ ਅਤੇ ਜਦ ਕੈਮੀਕਲ ਐਗਜ਼ਾਿਮਨਰ

ਦੀ ਿਰਪੋਰਟ ਆਈ ਿਕ ਉਸ ਿਵੱਚ ਿਮਲਾਵਟ ਹੈ ਤਾਂ

ਉਸ ਿਗਫਤਾਰ ਕਰ ਿਲਆ ਿਗਆ।

ਉਸ ਦਾ ਲਾਹੌਰ ਿਵੱਚ ਕੌਣ ਸੀ ਜੋ ਉਸ ਦੀ ਜ਼ਮਾਨਤ

ਿਦੰਦਾ। ਕਈ ਿਦਨ ਹਵਾਲਾਤ ਿਵੱਚ ਬੰਦ ਿਰਹਾ। ਆਖ਼ਰ

ਮੁਕਦ
ੱ ਮਾ ਅਦਾਲਤ ਿਵੱਚ ਪੇਸ਼ ਹੋਇਆ ਅਤੇ ਉਸ

ਿਤੰਨ ਸੌ ਰੁਪਏ ਜੁਰਮਾਨਾ ਅਤੇ ਇਕ ਮਹੀਨੇ ਦੀ ਸਖ਼ਤ

ਸਜ਼ਾ ਹੋਈ। ਜੁਰਮਾਨਾ ਉਸ ਨੇ ਅਦਾ ਕਰ ਿਦੱਤਾ, ਪਰੰਤੂ

ਇੱਕ ਮਹੀਨੇ ਦੀ ਕਰੜੀ ਸਜ਼ਾ ਉਸ ਭੁਗਤਣੀ ਹੀ

ਪਈ। ਇਹ ਇੱਕ ਮਹੀਨਾ ਉਸ ਦੀ ਿਜ਼ੰਦਗੀ ਿਵੱਚ ਕਾਫ਼ੀ

ਕਰੜਾ ਅਤੇ ਕਠਨ ਸੀ। ਇਸ ਦਰਿਮਆਨ ਅਕਸਰ ਉਹ

ਸੋਿਚਆ ਕਰਦਾ ਸੀ ਿਕ ਉਸ ਨੇ ਬੇਈਮਾਨੀ ਿਕ ਕੀਤੀ

ਜਦ ਉਸ ਨੇ ਆਪਣੀ ਿਜ਼ੰਦਗੀ ਦਾ ਇਹ ਅਸੂਲ

ਬਣਾਇਆ ਸੀ ਿਕ ਉਹ ਕਦੇ ਵੀ ਧੋਖਾ-ਧੜੀ ਨਹ

ਕਰੇਗਾ।

ਿਫਰ ਉਹ ਸੋਚਦਾ ਿਕ ਉਸ ਆਪਣੀ ਿਜ਼ੰਦਗੀ ਖ਼ਤਮ

ਕਰ ਲੈਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ ਿਕ ਉਹ ਇਧਰ ਦਾ

ਿਰਹਾ ਨਾ ਉਧਰ ਦਾ ਿਕ ਿਕ ਉਸ ਦਾ ਚਿਰੱਤਰ ਠੀਕ

ਨਹ । ਚੰਗਾ ਇਹੀ ਹੈ ਿਕ ਉਹ ਮਰ ਜਾਏ ਤਾਂ ਿਕ ਿਫਰ

ਉਹ ਕੋਈ ਬੁਿਰਆਈ ਨਾ ਕਰ ਸਕੇ।

ਜਦ ਉਹ ਜੇਲ ਤ ਬਾਹਰ ਿਨਕਿਲਆ ਤਾਂ ਉਹ ਮਜ਼ਬੂਤ

ਇਰਾਦਾ ਕਰ ਚੁੱਿਕਆ ਸੀ ਿਕ ਉਹ ਆਤਮ-ਹੱਿਤਆ

ਕਰੇਗਾ ਤਾਂ ਿਕ ਸਾਰਾ ਝੰਜਟ ਹੀ ਖ਼ਤਮ ਹੋਵੇ। ਇਸ ਲਈ

ਉਸ ਨੇ ਸੱਤ ਿਦਨ ਮਜ਼ਦੂਰੀ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਦੋ, ਿਤੰਨ ਰੁਪਏ

ਆਪਣਾ ਪੇਟ ਕੱਟ ਕੱਟ ਕੇ ਜਮਾਂ ਕੀਤੇ। ਇਸ ਤ ਿਪਛ

ਉਸ ਨੇ ਸੋਿਚਆ, ਿਕਸ ਪਕਾਰ ਦਾ ਜ਼ਿਹਰ ਕਾਰਆਮਦ

ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਉਸ ਨੇ ਕੇਵਲ ਇਕੋ ਜ਼ਿਹਰ ਦਾ ਨਾਮ

ਸੁਿਣਆ ਸੀ ਜੋ ਬੜਾ ਖ਼ਤਰਨਾਕ ਹੁਦ

ੰ ਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉਹ ਕੀ

ਸੰਖੀਆ। ਪਰੰਤੂ ਉਹ ਸੰਖੀਆਂ ਿਕਥ ਿਮਲਦਾ?

ਉਸ ਨੇ ਬਹੁਤ ਕੋਿਸ਼ਸ਼ ਕੀਤੀ, ਆਖ਼ਰ ਉਸ ਇੱਕ

ਦੁਕਾਨ ਤ ਸੰਖੀਆਂ ਿਮਲ ਿਗਆ। ਉਸ ਨੇ ਸ਼ਾਮ ਦੀ

ਨਮਾਜ਼ ਪੜੀ ਅਤੇ ਪਮਾਤਮਾ ਤ ਆਪਣੇ ਗੁਨਾਹਾਂ ਦੀ

ਿਖਮਾ ਮੰਗੀ ਿਕ ਉਹ ਹਲਦੀ ਅਤੇ ਿਮਰਚਾਂ ਿਵੱਚ

ਿਮਲਾਵਟ ਕਰਦਾ ਿਰਹਾ। ਿਫਰ ਰਾਤ ਉਸ ਨੇ ਸੰਖੀਆ

ਖਾਇਆ ਅਤੇ ਫੁਟ-ਪਾਥ ਉਪਰ ਸ ਿਗਆ।

ਉਸ ਨੇ ਸੁਿਣਆ ਸੀ ਿਕ ਸੰਖੀਆ ਖਾਣ ਵਾਲੇ ਦੇ ਮੂੰਹ ਤ

ਝੱਗ ਿਨਕਲਦੀ ਹੈ, ਸਰੀਰ ਆਕੜ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਬੜੀ

ਹੀ ਤਕਲੀਫ਼ ਹੁਦ
ੰ ੀ ਹੈ। ਪਰੰਤੂ ਉਸ ਕੁਝ ਵੀ ਨਾ

ਹੋਇਆ। ਸਾਰੀ ਰਾਤ ਉਹ ਆਪਣੀ ਮੌਤ ਦਾ ਇੰਤਜ਼ਾਰ

ਕਰਦਾ ਿਰਹਾ ਪਰੰਤੂ ਉਹ ਨਾ ਆਈ।

ਸਵੇਰੇ ਉਠ ਕੇ ਉਹ ਉਸੇ ਦੁਕਾਨਦਾਰ ਦੇ ਕੋਲ ਿਗਆ

ਿਜਸ ਤ ਉਸ ਨੇ ਸੰਖੀਆ ਖਰੀਿਦਆ ਸੀ ਅਤੇ ਉਸ ਤ

ਪੁਿੱ ਛਆ-''ਭਾਈ ਸਾਿਹਬ। ਇਹ ਤੂੰ ਮੈ ਕੈਸਾ ਸੰਖੀਆ

ਿਦੱਤਾ ਿਕ ਮ ਹੁਣ ਤੀਕਰ ਨਹ ਮਿਰਆ?''

ਦੁਕਾਨਦਾਰ ਨੇ ਆਹ ਭਰ ਕੇ ਬੜੇ ਦੁਖ

ੱ ਭਰੇ ਲਿਹਜੇ

ਿਵੱਚ ਿਕਹਾ,'ਕੀ ਕਹਾਂ ਮੇਰੇ ਭਾਈ,ਅੱਜ ਕਲ ਹਰ ਚੀਜ਼

ਨਕਲੀ ਹੁਦ
ੰ ੀ ਹੈ-ਹਾਂ ਉਸ ਿਵੱਚ ਿਮਲਾਵਟ ਹੁਦ
ੰ ੀ ਹੈ।'

(ਅਨੁਵਾਦ: ਪੋ. ਗੁਰਮੇਲ ਿਸੰਘ)

ਸ਼ਾਹ ਦੌਲੇ ਦਾ ਚੂਹਾ ਸਆਦਤ ਹਸਨ ਮੰਟੋ

ਸਲੀਮਾ ਦਾ ਜਦ ਿਵਆਹ ਹੋਇਆ ਸੀ, ਉਹ ਇੱਕੀ ਸਾਲ

ਦੀ ਸੀ। ਪੰਜ ਸਾਲ ਬੀਤ ਗਏ ਸਨ, ਪਰ ਉਸਦੇ ਕੋਈ

ਬਾਲ-ਬੱਚਾ ਨਹ ਸੀ ਹੋਇਆ। ਉਸਦੀ ਮਾਂ ਤੇ ਸੱਸ

ਇਸ ਗੱਲ ਦੀ ਬੜੀ ਿਚੰਤਾ ਲੱਗੀ। ਮਾਂ ਕੁਝ ਵਧੇਰੇ ਹੀ

ਪੇਸ਼ਾਨ ਸੀ ਿਕ ਿਕ ਉਹ ਸੋਚਦੀ ਸੀ ਿਕ ਸਲੀਮਾ ਦਾ

ਪਤੀ ਨਜ਼ੀਬ ਿਕਤੇ ਦੂਜਾ ਿਵਆਹ ਹੀ ਨਾ ਕਰਵਾ ਲਏ।

ਕਈ ਡਾਕਟਰਾਂ ਿਦਖਾਇਆ ਿਗਆ, ਪਰ ਕੋਈ ਗੱਲ

ਨਹ ਬਣੀ।

ਸਲੀਮਾ ਵੀ ਿਫਕਰ ਲੱਗਾ ਹੋਇਆ ਸੀ—ਿਵਆਹ ਤ

ਬਾਅਦ ਬੜੀਆਂ ਘੱਟ ਕੁੜੀਆਂ ਅਿਜਹੀਆਂ ਹੁਦ

ੰ ੀਆਂ ਨੇ ,

ਿਜਹਨਾਂ ਸੰਤਾਨ ਦੀ ਇੱਛਾ ਨਹ ਹੁਦ

ੰ ੀ। ਉਸਨੇ

ਆਪਣੀ ਮਾਂ ਨਾਲ ਏਸ ਿਵਸ਼ੇ 'ਤੇ ਗੱਲ ਤੋਰੀ, ਉਸਦੀਆਂ

ਹਦਾਇਤਾਂ ਤੇ ਪੂਰਾ-ਪੂਰਾ ਅਮਲ ਕੀਤਾ, ਪਰ ਿਸੱਟਾ ਕੁਝ

ਵੀ ਨਾ ਿਨਕਿਲਆ।

ਇਕ ਿਦਨ ਉਸਦੀ ਇਕ ਸਹੇਲੀ, ਿਜਸ ਸਾਰੇ ਬਾਂਝ

ਆਖਦੇ ਹੁਦ
ੰ ੇ ਸਨ, ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਘਰ ਆਈ। ਉਸਦੀ
ਕੁਛ
ੱ ੜ ਇਕ ਗੋਲ-ਮਟੋਲ ਿਜਹਾ ਮੁੰਡਾ ਦੇਖ ਕੇ ਸਲੀਮਾ

ਹੈਰਾਨ ਹੀ ਰਿਹ ਗਈ। ਉਸਨੇ ਅਿਤ ਹੈਰਾਨੀ ਨਾਲ

ਪੁਿੱ ਛਆ, "ਫਾਤਮ, ਤੇਰੇ ਅਿਹ ਮੁੰਡਾ ਿਕੰਜ ਜੰਮ

ਿਪਆ ਨ ?''

ਫਾਤਮਾ ਉਸ ਨਾਲ ਪੰਜ ਸਾਲ ਵੱਡੀ ਸੀ। ਉਸਨੇ ਰਤਾ

ਮੁਸਕਰਾ ਕੇ ਿਕਹਾ, ''ਸਭ ਸ਼ਾਹਦੌਲੇ ਸਾਹਬ ਦੀ

ਿਮਹਰਬਾਨੀ ਏ। ਮੈ ਿਕਸੇ ਔਰਤ ਨੇ ਦੱਿਸਆ ਸੀ ਿਕ

ਜੇ ਤੂੰ ਔਲਾਦ ਚਾਹੁਦ

ੰ ੀ ਤਾਂ ਗੁਜਰਾਤ ਜਾ ਕੇ ਸ਼ਾਹਦੌਲੇ

ਸਾਹਬ ਦੇ ਮਜ਼ਾਰ 'ਤੇ ਿਮੰਨਤ ਕਰ, ਤੇ ਕਹੁ ਿਕ ਜੋ ਮੇਰਾ

ਪਿਹਲਾ ਬੱਚਾ ਹੋਏਗਾ, ਮ ਉਸ ਚੜਾਵੇ ਦੇ ਤੌਰ 'ਤੇ

ਤੁਹਾਡੀ ਖਾਨਗਾਹ 'ਤੇ ਚੜਾਅ ਜਾਵਾਂਗੀ।''

ਉਸਨੇ ਸਲੀਮਾ ਇਹ ਵੀ ਦੱਿਸਆ ਸੀ ਿਕ ਜਦ

ਸ਼ਾਹਦੌਲੇ ਸਾਹਬ ਦੇ ਮਜ਼ਾਰ ਤੇ ਅਿਜਹੀ ਿਮੰਨਤ ਮੰਗੀ

ਜਾਏ ਤਾਂ ਪਿਹਲਾ ਬੱਚਾ ਅਿਜਹਾ ਪੈਦਾ ਹੁਦ

ੰ ਾ ਏ, ਿਜਸਦਾ

ਿਸਰ ਬੜਾ ਹੀ ਛੋਟਾ ਹੁਦ

ੰ ਾ ਏ। ਫਾਤਮਾ ਦੀ ਇਹ ਗੱਲ
ਸਲੀਮਾ ਬਹੁਤੀ ਚੰਗੀ ਨਹ ਸੀ ਲੱਗੀ ਤੇ ਜਦ

ਉਸਨੇ ਆਪਣੇ ਪਤੀ ਦੱਿਸਆ ਿਕ ਇੰਜ ਪਿਹਲਾ ਬੱਚਾ

ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਖਾਨਗਾਹ ਿਵਚ ਛੱਡ ਕੇ ਆਉਣਾ ਪਦਾ ਏ

ਤਾਂ ਉਸ ਵੀ ਬੜਾ ਦੁਖ

ੱ ਹੋਇਆ ਸੀ।

ਉਸਨੇ ਸੋਿਚਆ ਸੀ, ਅਿਜਹੀ ਿਕਹੜੀ ਮਾਂ ਹੁਦ

ੰ ੀ ਹੋਏਗੀ

ਿਜਹੜੀ ਹਮੇਸ਼ਾ ਵਾਸਤੇ ਆਪਣੇ ਬੱਚੇ ਤ ਵੱਖ ਹੋ ਸਕਦੀ

ਹੋਏ? ਉਸਦਾ ਿਸਰ ਭਾਵ ਿਕੰਨਾ ਹੀ ਛੋਟਾ, ਨੱਕ ਚਪਟੀ

ਜਾਂ ਅੱਖਾਂ ਭਗੀਆਂ ਹੋਣ, ਪਰ ਮਾਂ ਉਸ ਰੂੜੀ ਦੇ ਢੇਰ

ਤੇ ਨਹ ਸੁੱਟ ਸਕਦੀ। ਭਾਵ ਕੁਝ ਵੀ ਸਹੀ, ਉਸ

ਸੰਤਾਨ ਚਾਹੀਦੀ ਸੀ, ਸੋ ਉਸਨੇ ਆਪਣੇ ਨਾਲ ਵੱਡੀ

ਉਮਰ ਦੀ ਆਪਣੀ ਸਹੇਲੀ ਦੀ ਗੱਲ ਮੰਨ ਲਈ। ਉਹ

ਗੁਜਰਾਤ ਦੀ ਰਿਹਣ ਵਾਲੀ ਸੀ, ਿਜੱਥੇ ਸ਼ਾਹਦੌਲੇ ਦਾ

ਮਜ਼ਾਰ ਸੀ। ਸਲੀਮਾ ਨੇ ਆਪਣੇ ਪਤੀ ਿਕਹਾ, ''ਫਾਤਮਾ

ਮਜਬੂਰ ਕਰ ਰਹੀ ਏ ਿਕ ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਚਲ...ਤੁਸ

ਇਜਾਜ਼ਤ ਿਦਓ ਤਾਂ ਹੋ ਆਵਾਂ?'' ਉਸਦੇ ਪਤੀ ਭਲਾ

ਕੀ ਇਤਰਾਜ਼ ਹੋ ਸਕਦਾ ਸੀ! ਉਸ ਿਕਹਾ, '' ਹੋ-ਆ! ਪਰ

ਛੇਤੀ ਮੁੜ ਆਵ ।''

ਉਹ ਫਾਤਮਾ ਨਾਲ ਗੁਜਰਾਤ ਚਲੀ ਗਈ।

ਸ਼ਹਦੌਲੇ ਦਾ ਮਜ਼ਾਰ ਿਜਵ ਿਕ ਉਸਨੇ ਸੋਿਚਆ ਸੀ, ਕੋਈ

ਕੀਮਤੀ ਪੱਥਰ ਦੀ ਇਮਾਰਤ ਨਹ ਸੀ। ਖਾਸੀ ਖੁੱਲੀ

ਜਗਾਹ ਸੀ, ਜੋ ਸਲੀਮਾ ਬੜੀ ਪਸੰਦ ਆਈ ਸੀ। ਪਰ

ਜਦ ਭੀੜ ਿਵਚ ਇਕ ਪਾਸੇ ਉਸਨੇ ਸ਼ਾਹਦੌਲੇ ਦੇ ਚੂਹੇ

ਦੇਖੇ, ਿਜਹਨਾਂ ਦੇ ਨੱਕ ਵਗ ਰਹੇ ਸਨ ਤੇ ਿਸਰ ਬੜੇ ਹੀ

ਛੋਟੇ ਸਨ ਤਾਂ ਉਹ ਸਿਹਮ ਗਈ।

ਉਸਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਇਕ ਜਵਾਨ ਕੁੜੀ ਖਲੋਤੀ ਸੀ; ਭਰਪੂਰ

ਜਵਾਨ। ਪਰ ਉਹ ਅਿਜਹੀਆਂ ਹਰਕਤਾਂ ਕਰ ਰਹੀ ਸੀ

ਿਕ ਗੰਭੀਰ ਤ ਗੰਭੀਰ ਬੰਦੇ ਵੀ ਹਾਸਾ ਆ ਜਾਂਦਾ

ਸੀ। ਉਸ ਦੇਖ ਕੇ ਇਕ ਵਾਰੀ ਤਾਂ ਸਲੀਮਾ ਵੀ ਹੱਸ

ਪਈ, ਪਰ ਫੇਰ ਉਸਦਾ ਰੋਣ ਿਨਕਲ ਿਗਆ। ਉਸ

ਸੋਿਚਆ, ਇਸ ਕੁੜੀ ਦਾ ਕੀ ਬਣੇਗਾ। ਇੱਥ ਦੇ ਮਾਲਕ

ਉਸ ਵੇਚ ਦੇਣਗੇ, ਤੇ 'ਉਹ' ਬਾਂਦਰੀ ਵਾਂਗ ਇਸ

ਥਾਂ-ਥਾਂ ਨਚਾ ਦੇ ਿਫਰਨਗੇ। ਇਹ ਿਵਚਾਰੀ ਉਹਨਾਂ ਦੀ

ਰੋਜੀ-ਰੋਟੀ ਦਾ ਸਾਧਨ ਬਣ ਕੇ ਰਿਹ ਜਾਏਗੀ।

ਉਸਦਾ ਿਸਰ ਬੜਾ ਹੀ ਛੋਟਾ ਸੀ। ਉਸਨੇ ਸੋਿਚਆ, ਿਸਰ

ਛੋਟਾ ਹੋਏ ਤਾਂ ਬੱਚੇ ਦੀ ਿਕਸਮਤ ਤਾਂ ਛੋਟੀ ਨਹ ਹੁਦ

ੰ ੀ।

ਿਕਸਮਤ ਤਾਂ ਪਾਗਲਾਂ ਦੀ ਵੀ ਹੁਦ

ੰ ੀ ਏ।

ਸ਼ਾਹਦੌਲੇ ਦੀ ਇਸ ਚੂਹੀ ਦਾ ਸਰੀਰ ਗੁਦ

ੰ ਵਾਂ ਸੀ, ਸਾਰੇ

ਅੰਗ ਹਰ ਪੱਖ ਤ ਠੀਕ-ਠਾਕ ਸਨ, ਪਰ ਜਾਪਦਾ

ਸੀ...ਉਸਦੀ ਚੇਤਨ-ਸ਼ਕਤੀ ਜਾਣ ਬੁੱਝ ਕੇ ਖਤਮ ਕਰ

ਿਦੱਤੀ ਗਈ ਏ। ਉਹ ਇੰਜ ਤੁਰਦੀ, ਿਫਰਦੀ ਤੇ ਹੱਸਦੀ

ਿਜਵ ਚਾਬੀ ਭਰ ਕੇ ਛੱਡੀ ਹੋਈ ਹੋਏ। ਸਲੀਮਾ

ਲੱਿਗਆ ਿਜਵ ਉਸ ਕੁੜੀ ਿਸਰਫ ਏਸੇ ਮੰਤਵ ਵਾਸਤੇ

ਬਣਾਇਆ ਿਗਆ ਏ।

ਪਰ ਇਹਨਾਂ ਸਾਰੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ, ਉਸਨੇ

ਆਪਣੀ ਸਹੇਲੀ ਫਾਤਮਾ ਦੇ ਕਿਹਣ 'ਤੇ ਸ਼ਹਦੌਲੇ ਸਾਹਬ

ਦੇ ਮਜਾਰ 'ਤੇ ਿਮੰਨਤ ਮੰਗ ਹੀ ਲਈ ਿਕ ਉਹ ਆਪਣਾ

ਪਿਹਲਾ ਬੱਚਾ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਖਾਨਗਾਹ ਦੀ ਭਟ ਕਰ

ਦਏਗੀ।

+++

ਡਾਕਟਰੀ ਇਲਾਜ਼ ਵੀ ਸਲੀਮਾ ਨੇ ਜਾਰੀ ਰੱਿਖਆ। ਦੋ

ਸਾਲ ਬਾਅਦ ਬੱਚੇ ਦੀ ਪੈਦਾਇਸ਼ ਦੇ ਆਸਾਰ ਸਪਸ਼ਟ ਹੋ

ਗਏ। ਸਲੀਮਾ ਬੜੀ ਖੁਸ਼ ਸੀ। ਠੀਕ ਸਮ 'ਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੇ

ਘਰ ਇਕ ਮੁੰਡਾ ਜੰਿਮਆਂ, ਿਜਹੜਾ ਬੜਾ ਹੀ

ਸੋਹਣਾ-ਸੁੱਨਖਾ ਸੀ। ਗਰਭ ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਿਕ ਿਕ ਚੰਦ

ਗਿਹਣ ਲੱਿਗਆ ਸੀ, ਇਸ ਲਈ ਬੱਚੇ ਦੀ ਸੱਜੀ ਗੱਲ

ਤੇ ਇਕ ਕਾਲਾ ਧੱਬਾ ਿਜਹਾ ਵੀ ਸੀ, ਪਰ ਉਹ ਬੁਰਾ

ਨਹ ਸੀ ਲੱਗਦਾ।

ਫਾਤਮਾ ਆਈ ਤੇ ਉਸਨੇ ਿਕਹਾ ਿਕ 'ਤੁਰਤ

ੰ ਬੱਚੇ

ਸ਼ਾਹਦੌਲੇ ਸਾਹਬ ਦੀ ਨਜ਼ਰ ਕਰ ਆਉਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ।'

ਭਾਵ ਸਲੀਮਾ ਆਪ ਿਮੰਨਤ ਮੰਗ ਕੇ ਆਈ ਸੀ, ਪਰ

ਹੁਣ ਟਾਲ-ਮਟੋਲ ਕਰਨ ਲੱਗ ਪਈ। ਉਸਦੀ ਮਮਤਾ

ਮੰਨਦੀ ਹੀ ਨਹ ਸੀ ਪਈ ਿਕ ਉਹ ਆਪਣੀਆਂ ਅੱਖਾਂ

ਦੇ ਤਾਰੇ ਥੇ ਸੁੱਟ ਆਵੇ।

ਉਸ ਦੱਿਸਆ ਿਗਆ ਸੀ, ਸ਼ਾਹਦੌਲੇ ਹੁਰਾਂ ਤ ਿਜਹੜਾ

ਸੰਤਾਨ ਮੰਗਦਾ ਹੈ, ਉਸਦੇ ਪਿਹਲੇ ਬੱਚੇ ਦਾ ਿਸਰ ਬੜਾ

ਛੋਟਾ ਹੁਦ
ੰ ਾ ਹੈ...ਪਰ ਉਸਦੇ ਆਪਣੇ ਪੁਤ
ੱ ਰ ਦਾ ਿਸਰ ਤਾਂ

ਕਾਫੀ ਵੱਡਾ ਸੀ। ਫਾਤਮਾ ਨੇ ਿਕਹਾ, ''ਇਹ ਕੋਈ ਅਿਜਹੀ

ਗੱਲ ਨਹ ਿਜਸ ਤੂੰ ਬਹਾਨਾ ਬਣਾ ਸਕ। ਤੇਰਾ ਬੱਚਾ

ਸ਼ਾਹਦੌਲੇ ਸਾਹਬ ਦੀ ਇਮਾਨਤ ਏ, ਏਸ ਉਪਰ ਤੇਰਾ

ਕੋਈ ਹੱਕ ਨਹ । ਜੇ ਤੂੰ ਆਪਣੇ ਵਾਅਦੇ ਤ ਮੁੱਕਰ ਗਈ

ਤਾਂ ਚੇਤੇ ਰੱਖ ਤੇਰੇ ਤੇ ਅਿਜਹੇ ਕਿਹਰ ਟੁਟ

ੱ ਣਗੇ ਿਕ ਤੂੰ

ਸਾਰੀ ਿਜ਼ੰਦਗੀ ਯਾਦ ਕਰਗੀ।''

ਦੁਖੀ ਿਦਲ ਨਾਲ ਸਲੀਮਾ ਆਪਣਾ ਿਪਆਰਾ ਪੁਤ

ੱ ਰ,

ਿਜਸਦੀ ਸੱਜੀ ਗੱਲ ਤੇ ਕਾਲਾ ਵੱਡਾ ਿਤਲ ਸੀ, ਗੁਜਰਾਤ

ਜਾ ਕੇ ਸ਼ਾਹਦੌਲੇ ਸਾਹਬ ਦੇ ਮਜ਼ਾਰ ਦੇ ਸੇਵਕਾਂ ਸਪ

ਦੇਣਾ ਿਪਆ।

ਉਹ ਏਨਾ ਰੋਈ, ਏਨੀ ਦੁਖੀ ਹੋਈ ਿਕ ਬੀਮਾਰ ਪੈ ਗਈ।

ਇਕ ਸਾਲ ਤਕ ਿਜ਼ੰਦਗੀ ਤੇ ਮੌਤ ਦੇ ਿਵਚਕਾਰ ਜੂਝਦੀ

ਰਹੀ। ਉਹ ਆਪਣੇ ਬੱਚੇ ਦੀ ਯਾਦ ਭੁਲ

ੱ ਹੀ ਨਹ

ਸੀ ਸਕੀ। ਖਾਸ ਕਰਕੇ ਉਸਦੀ ਸੱਜੀ ਗੱਲ ਦਾ ਕਾਲਾ

ਦਾਗ਼ ਉਸ ਵਾਰੀ-ਵਾਰੀ ਯਾਦ ਆ ਦਾ ਸੀ, ਿਜਸ

ਉਹ ਅਕਸਰ ਚੁੰਮ ਲਦੀ ਹੁਦ

ੰ ੀ ਸੀ। ਦਾਗ਼ ਸੀ ਵੀ ਬੜਾ

ਿਪਆਰਾ ਚੰਨ ਦੇ ਦਾਗ਼ ਵਰਗਾ! ਿਛਣ-ਪਲ ਖਾਤਰ ਵੀ

ਉਹ ਆਪਣੇ ਬੱਚੇ ਦੀ ਯਾਦ ਨਹ ਸੀ ਭੁਲ

ੱ ਸਕੀ।

ਅਜੀਬ-ਅਜੀਬ ਸੁਪਨੇ ਆ ਦੇ...ਸ਼ਾਹਦੌਲਾ ਚੂਹੇ ਰੂਪ

ਿਵਚ ਪੇਸ਼ਾਨ ਿਜਹਾ ਪਰਗਟ ਹੁਦ

ੰ ਾ ਤੇ ਉਸਦੇ ਮਾਸ

ਆਪਣੇ ਿਤੱਖੇ ਦੰਦਾਂ ਨਾਲ ਕੁਤ

ੱ ਰਣ ਲੱਗ ਪਦਾ। ਉਹ

ਚੀਕਾਂ ਮਾਰਦੀ ਉਠ ਬਿਹੰਦੀ ਤੇ ਪਤੀ ਕਿਹੰਦੀ, ''ਮੈ

ਬਚਾਅ ਲਓ, ਦੇਖੋ ਚੂਹਾ ਮੇਰਾ ਮਾਸ ਖਾ ਿਰਹੈ।''

ਕਦੀ-ਕਦੀ ਉਸਦਾ ਬੈਚੇਨ ਿਦਮਾਗ਼ ਇੰਜ ਸੋਚਣ ਲੱਗ

ਪਦਾ ਿਕ ਉਸਦਾ ਬੱਚਾ ਚੂਿਹਆਂ ਦੀ ਖੁੱਡ ਿਵਚ ਵਿੜਆ

ਜਾ ਿਰਹਾ ਏ। ਉਹ ਉਸ ਪੂਛ ਫੜ ਕੇ ਬਾਹਰ ਵੱਲ

ਿਖੱਚ ਰਹੀ ਏ, ਪਰ ਖੁੱਡ ਅੰਦਰਲੇ ਚੂਹੇ ਨੇ ਉਸਦਾ ਮੂੰਹ

ਫੜ ਿਲਆ ਏ, ਸੋ ਉਹ ਉਸ ਬਾਹਰ ਨਹ ਕੱਢ

ਸਕਦੀ।

ਕਦੇ ਉਸਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਸਾਹਮਣੇ ਉਹ ਭਰਪੂਰ ਜਵਾਨ

ਕੁੜੀ ਖੇਡਾ ਪਾਉਣ ਲੱਗ ਪਦੀ, ਿਜਸ ਉਸਨੇ ਸ਼ਾਹਦੌਲੇ

ਦੇ ਮਜ਼ਾਰ ਤੇ ਦੇਿਖਆ ਸੀ। ਸਲੀਮਾ ਹੱਸ ਪਦੀ ਤੇ ਫੇਰ

ਝੱਟ ਹੀ ਰੋਣ ਲੱਗ ਪਦੀ। ਉਹ ਏਨਾ ਰਦੀ, ਏਨੀਆਂ

ਚੀਕਾਂ ਮਾਰਦੀ ਿਕ ਉਸਦੇ ਪਤੀ ਦੀ ਸਮਝ ਿਵਚ ਨਾ

ਆ ਦਾ ਿਕ ਉਸ ਚੁੱਪ ਿਕੰਜ ਕਰਾਇਆ ਜਾਏ।

ਉਸ ਜਗਾਹ-ਜਗਾਹ ਚੂਹੇ ਹੀ ਨਜ਼ਰ ਆਉਣ ਲੱਗ ਪਏ

ਸਨ—ਿਬਸਤਰੇ ਉਪਰ ਚੂਹ,ੇ ਰਸੋਈ-ਗੁਸਲਖਾਨੇ ਿਵਚ

ਚੂਹ,ੇ ਸੋਿਫਆਂ-ਕੁਰਸੀਆਂ ਤੇ ਚੂਹ,ੇ ਿਹੱਕ ਦੇ ਅੰਦਰ ਚੂਹੇ

ਤੇ ਨੱਕ ਤੇ ਕੰਨਾਂ ਿਵਚ ਚੂਹ!ੇ ਕਦੀ-ਕਦੀ ਉਸ ਇੰਜ ਵੀ

ਮਿਹਸੂਸ ਹੁਦ
ੰ ਾ ਸੀ, ਿਜਵ ਉਹ ਆਪ ਵੀ ਇਕ ਚੂਹੀ ਏ।

ਉਸਦਾ ਨੱਕ ਵਗ ਿਰਹਾ ਏ। ਉਹ ਸ਼ਾਹਦੌਲੇ ਦੇ ਮਜ਼ਾਰ

ਦੀ ਭੀੜ ਿਵਚਕਾਰ, ਆਪਣਾ ਛੋਟਾ ਿਜਹਾ ਿਸਰ, ਆਪਣੇ

ਕਮਜ਼ੋਰ ਮੋਿਢਆਂ ਉਪਰ ਚੁੱਕੀ, ਅਿਜਹੀਆਂ ਹਰਕਤਾਂ ਕਰ

ਰਹੀ ਏ ਿਕ ਦੇਖਣ ਵਾਿਲਆਂ ਿਵਚ ਹਾਸੜ ਮੱਚੀ ਹੋਈ

ਏ। ਉਸਦੀ ਹਾਲਤ ਬੜੀ ਤਰਸ ਯੋਗ ਹੋ ਗਈ ਸੀ।

ਪੂਰੀ ਸਿਰਸ਼ਟੀ ਿਵਚ ਉਸ ਿਸਰਫ ਕਾਲੇ ਧੱਬੇ ਹੀ

ਨਜ਼ਰ ਆ ਦੇ ਸਨ।

ਬੁਖਾਰ ਜ਼ਰਾ ਘਿਟਆ ਤਾਂ ਤਬੀਅਤ ਵੀ ਕੁਝ ਸੰਭਲੀ।

ਨਜ਼ੀਬ ਰਤਾ ਹੌਸਲਾ ਹੋਇਆ। ਉਸ ਸਲੀਮਾ ਦੀ

ਿਬਮਾਰੀ ਦਾ ਕਾਰਨ ਤਾਂ ਪਤਾ ਹੀ ਸੀ, ਪਰ ਉਹ ਬੜੇ

ਗੰਭੀਰ ਸੁਭਾਅ ਦਾ ਆਦਮੀ ਸੀ। ਉਸ ਆਪਣੀ

ਪਿਹਲੀ ਸੰਤਾਨ ਦੇ ਚਲੇ ਜਾਣ ਦਾ ਦੁਖ

ੱ ਨਹ ਸੀ। ਜੋ

ਵੀ ਕੀਤਾ ਿਗਆ ਸੀ, ਉਹ ਉਸ ਿਬਲਕੁਲ ਠੀਕ

ਮੰਨਦਾ ਸੀ। ਉਹ ਤਾਂ ਇਹ ਵੀ ਸੋਚਦਾ ਸੀ ਿਕ ਉਹਨਾਂ

ਦੇ ਘਰ ਿਜਹੜਾ ਪੁਤ
ੱ ਰ ਹੋਇਆ ਸੀ ਿਸਰਫ ਸ਼ਾਹਦੌਲੇ ਦੀ

ਇਮਾਨਤ ਸੀ।

ਜਦ ਸਲੀਮਾ ਦਾ ਬੁਖਾਰ ਉਤਰ ਿਗਆ ਤੇ ਉਹਦੇ

ਿਦਲ-ਿਦਮਾਗ਼ ਿਵਚ ਮਚਲਦਾ ਤੁਫ਼ਾਨ ਰਤਾ ਮੱਠਾ ਪੈ

ਿਗਆ ਤਾਂ ਨਜ਼ੀਬ ਨੇ ਉਸ ਆਿਖਆ, ''ਮੇਰੀ ਜਾਨ,

ਉਸ ਬੱਚੇ ਭੁਲ
ੱ ਜਾਓ। ਉਹ ਤਾਂ ਹੈ ਹੀ ਸਦਕੇ (ਮੰਗ

ਕੇ ਲਈ ਹੋਈ ਚੀਜ਼) ਦਾ ਸੀ।''

'ਮ ਨਹ ਮੰਨਦੀ, ''ਸਲੀਮਾ ਨੇ ਦੁਖ

ੱ ਪਰੁਚ
ੱ ੀ ਆਵਾਜ਼

ਿਵਚ ਿਕਹਾ, ''ਸਾਰੀ ਉਮਰ ਮ ਆਪਣੀ ਮਮਤਾ

ਲਾਹਨਤਾਂ ਪਾਂਦੀ ਰਵਾਂਗੀ ਿਕ ਮ ਏਡਾ ਵੱਡਾ ਗੁਨਾਹ

ਿਕੰਜ ਕਰ ਬੈਠੀ?...ਆਪਣੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਦਾ ਤਾਰਾ ਪੁਤ

ੱ ਰ

ਮਜਾਰ ਦੇ ਨੌ ਕਰਾਂ ਦੇ ਹਵਾਲੇ ਕਰ ਆਈ।...ਉਹ ਮਾਂ ਤਾਂ

ਨਹ ਬਣ ਸਕਦੇ।''

ਇਕ ਿਦਨ ਅਚਾਨਕ ਉਹ ਗਾਇਬ ਹੋ ਗਈ—ਿਸੱਧੀ

ਗੁਜਰਾਤ ਜਾ ਪਹੁਚ
ੰ ੀ ਤੇ ਸੱਤ ਅੱਠ ਿਦਨ ਥੇ ਹੀ ਰਹੀ।

ਆਪਣੇ ਬੱਚੇ ਬਾਰੇ ਕਈ ਲੋਕਾਂ ਤ ਪੁਛ

ੱ -ਿਗੱਛ ਕੀਤੀ, ਪਰ

ਉਸਦਾ ਕੋਈ ਪਤਾ-ਥਹੁ ਨਾ ਲੱਿਗਆ। ਿਨਰਾਸ਼ ਹੋ ਕੇ

ਵਾਪਸ ਮੁੜ ਆਈ ਤੇ ਆਪਣੇ ਪਤੀ ਕਿਹਣ ਲੱਗੀ,

''ਹੁਣ ਮ ਉਸ ਕਦੇ ਯਾਦ ਨਹ ਕਰਾਂਗੀ।''

ਯਾਦ ਤਾਂ ਉਹ ਕਰਦੀ ਰਹੀ ਪਰ ਅੰਦਰੇ-ਅੰਦਰ। ਉਸਦੇ

ਬੱਚੇ ਦੀ ਸੱਜੀ ਗੱਲ ਦਾ ਦਾਗ਼ ਉਸਦੇ ਿਦਲ ਦਾ ਦਾਗ਼

ਬਣ ਕੇ ਰਿਹ ਿਗਆ ਸੀ।

+++

ਇਕ ਸਾਲ ਬਾਅਦ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਘਰ ਇਕ ਕੁੜੀ ਹੋਈ,

ਿਜਸਦੀ ਸ਼ਕਲ-ਸੂਰਤ ਉਸਦੇ ਜੇਠੇ ਪੁਤ

ੱ ਰ ਨਾਲ ਬੜੀ

ਿਮਲਦੀ ਸੀ...ਪਰ ਉਸਦੀ ਗੱਲ ਤੇ ਕਾਲਾ ਿਨਸ਼ਾਨ

ਨਹ ਸੀ। ਉਸਦਾ ਨਾਂ ਉਸਨੇ ਮੁਜੀਬਾ ਰੱਖ ਿਦੱਤਾ,

ਿਕ ਿਕ ਆਪਣੇ ਪੁਤ
ੱ ਰ ਦਾ ਨਾਂ ਉਸਨੇ ਮੁਜੀਬ ਸੋਿਚਆ
ਹੋਇਆ ਸੀ। ਜਦ ਉਹ ਦੋ ਮਹੀਿਨਆਂ ਦੀ ਹੋ ਗਈ ਤਾਂ

ਉਸਨੇ ਉਸ ਗੋਦੀ ਿਵਚ ਚੁੱਕ ਕੇ ਸੁਰਮੇਦਾਨੀ ਿਵਚ

ਥੋੜਾ ਿਜਹਾ ਸੁਰਮਾ ਕੱਿਢਆ ਤੇ ਉਸਦੀ ਸੱਜੀ ਗੱਲ ਤੇ

ਇਕ ਵੱਡਾ ਸਾਰਾ ਿਟੱਕਾ ਲਾ ਿਦੱਤਾ...ਤੇ ਫੇਰ ਮੁਜੀਬ

ਯਾਦ ਕਰਕੇ ਰੋਣ ਲੱਗ ਪਈ। ਇਸ ਤ ਪਿਹਲਾਂ ਿਕ ਹੰਝੂ

ਗੱਲਾਂ ਤ ਿਤਲਕ ਕੇ ਹੇਠ ਿਡੱਗ ਪੈਣ, ਉਸਨੇ ਉਹਨਾਂ

ਆਪਣੇ ਦੁਪ
ੱ ਟੇ ਦੇ ਲੜ ਿਵਚ ਸਮੇਟ ਿਲਆ...ਤੇ ਫੇਰ ਉਹ

ਹੱਸਣ ਲੱਗ ਪਈ, ਿਜਵ ਆਪਣੇ ਦੁਖ

ੱ ਭੁਲ
ੱ ਜਾਣ ਦੀ

ਕੋਿਸ਼ਸ਼ ਕਰ ਰਹੀ ਹੋਏ।

ਇਸ ਤ ਬਾਅਦ ਉਸਨੇ ਦੋ ਮੁੰਡੇ ਹੋਰ ਜੰਮੇ ਸਨ...ਤੇ

ਉਸਦਾ ਪਤੀ ਬੜਾ ਹੀ ਖੁਸ਼ ਸੀ।

ਇਕ ਵਾਰੀ ਫੇਰ ਸਲੀਮਾ ਆਪਣੀ ਿਕਸੇ ਸਹੇਲੀ ਦੇ

ਿਵਆਹ ਿਵਚ ਗੁਜਰਾਤ ਜਾਣਾ ਿਪਆ। ਐਤਕ ਫੇਰ

ਉਸਨੇ ਆਪਣੇ ਮੁਜੀਬ ਬਾਰੇ ਖਾਸੀ ਪੁਛ

ੱ -ਪੜਤਾਲ ਕੀਤੀ

ਤੇ ਜਦ ਉਸਦੀ ਕੋਈ ਗ-ਸੁੱਘ ਨਾ ਿਮਲੀ ਤਾਂ ਉਸਨੇ

ਸੋਿਚਆ ਿਕ ਉਹ ਮਰ-ਮੁੱਕ ਿਗਆ ਹੋਏਗਾ...ਤੇ ਫੇਰ ਜੁਮੇ

ਵਾਲੇ ਿਦਨ ਉਸਨੇ ਉਸਦੇ ਨਿਮੱਤ ਅੰਿਤਮ ਸੰਸਕਾਰ ਪੂਰੇ

ਕਰਵਾ ਿਦੱਤੇ ਸਨ।

ਆਂਢੀ-ਗੁਆਢ
ਂ ੀ ਹੈਰਾਨ ਸਨ ਿਕ ਇਹ ਸਾਰਾ ਝੰਜਟ ਿਕਸ

ਖਾਤਰ ਕੀਤਾ ਜਾ ਿਰਹਾ ਹੈ! ਿਕਸੇ ਿਕਸੇ ਨੇ ਪੁਛ

ੱ ਵੀ

ਿਲਆ ਸੀ, ਪਰ ਸਲੀਮਾ ਨੇ ਿਕਸੇ ਵੀ ਅਸਲ ਗੱਲ

ਨਹ ਸੀ ਦੱਸੀ।

ਸ਼ਾਮ ਉਹ ਆਪਣੀ ਦਸ ਸਾਲਾ ਕੁੜੀ ਮੁਜੀਬਾ

ਬਾਹ ਫੜ ਦੇ ਕਮਰੇ ਅੰਦਰ ਲੈ ਗਈ। ਸੁਰਮੇ ਨਾਲ

ਉਸਦੀ ਸੱਜੀ ਗੱਲ ਤੇ ਵੱਡਾ ਸਾਰਾ ਿਟੱਕਾ ਲਾਇਆ ਤੇ

ਬੜੀ ਦੇਰ ਤਕ ਉਸ ਚੁੰਮਦੀ ਰਹੀ।

ਉਹ ਮੁਜੀਬਾ ਹੀ ਆਪਣਾ ਗਵਾਿਚਆ ਹੋਇਆ ਪੁਤ

ੱ ਰ

ਸਮਝਣ ਲੱਗ ਪਈ ਸੀ ਤੇ ਉਸ ਬਾਰੇ ਉਸਨੇ ਹੁਣ

ਸੋਚਣਾ ਵੀ ਛੱਡ ਿਦੱਤਾ ਸੀ। ਉਸਦੀਆਂ ਅੰਤਮ ਰਸਮਾਂ

ਕਰ ਆਉਣ ਤ ਬਾਅਦ ਉਸਦੇ ਮਨ ਦਾ ਭਾਰ ਖਾਸਾ

ਹੌਲਾ ਹੋ ਿਗਆ ਸੀ। ਉਸਨੇ ਆਪਣੇ ਿਦਲ ਦੀ ਦੁਨੀਆਂ

ਿਵਚ ਉਸ ਦੀ ਕਬਰ ਬਣਾਅ ਲਈ ਸੀ, ਿਜਸ ਤੇ ਉਹ

ਆਪਣੀ ਕਲਪਣਾ ਦੀ ਦੁਨੀਆਂ ਿਵਚ ਿਵਚਰਦੀ ਹੋਈ

ਸ਼ਰਧਾ ਦੇ ਫੁਲ
ੱ ਚੜਾ ਿਦੰਦੀ ਹੁਦ
ੰ ੀ ਸੀ।

ਉਸਦੇ ਿਤੰਨੇ ਬੱਚੇ ਸਕੂਲ ਜਾਣ ਲੱਗ ਪਏ ਸਨ। ਉਹ

ਸਵੇਰ ਸਾਰ ਉਠ ਕੇ ਉਹਨਾਂ ਵਾਸਤੇ ਨਾਸ਼ਤਾ ਿਤਆਰ

ਕਰਦੀ, ਉਹਨਾਂ ਨੁਹਾ ਦੀ ਤੇ ਿਤਆਰ ਕਰਕੇ ਸਕੂਲ

ਭੇਜ ਿਦੰਦੀ। ਜਦ ਉਹ ਚਲੇ ਜਾਂਦ,ੇ ਉਹ ਿਬੰਦ ਦਾ ਿਬੰਦ

ਆਪਣੇ ਮੁਜੀਬ ਵੀ ਯਾਦ ਕਰ ਲਦੀ। ਹਾਲਾਂਿਕ ਉਹ

ਆਪਣੇ ਹੱਥ ਉਸਦੀਆਂ ਅੰਤਮ ਰਸਮਾਂ ਕਰਵਾ ਆਈ ਸੀ

ਤੇ ਉਸਦੇ ਿਦਲ ਦਾ ਬੋਝ ਵੀ ਹਲਕਾ ਹੋ ਿਗਆ ਸੀ, ਪਰ

ਕਦੀ-ਕਦੀ ਉਸ ਇੰਜ ਮਿਹਸੂਸ ਹੋਣ ਲੱਗ ਪਦਾ ਸੀ

ਿਜਵ ਮੁਜੀਬ ਦੀ ਸੱਜੀ ਗੱਲ ਦਾ ਦਾਗ਼ ਉਸਦੇ ਿਦਲ

ਿਦਮਾਗ਼ ਤੇ ਦਗ਼ ਿਰਹਾ ਹੈ।

ਇਕ ਿਦਨ ਉਸਦੇ ਿਤੰਨੇ ਬੱਚੇ ਨੱਠੇ-ਨੱਠੇ ਆਏ ਤੇ ਕਿਹਣ

ਲੱਗ,ੇ ''ਅੰਮੀ, ਅਸ ਤਮਾਸ਼ਾ ਦੇਖਣਾ ।''

ਉਸਨੇ ਬੜੇ ਿਪਆਰ ਨਾਲ ਪੁਿੱ ਛਆ, ''ਕੇਹਾ ਤਮਾਸ਼ਾ

ਬੱਿਚਓ?''

ਉਸਦੀ ਕੁੜੀ ਨੇ ਿਕਹਾ, ''ਅੰਮੀ ਜਾਨ, ਇਕ ਭਾਈ

ਏ...ਬੜਾ ਈ ਵਧੀਆ ਤਮਾਸ਼ਾ ਿਦਖਾਂਦਾ ਏ।''

ਸਲੀਮਾ ਨੇ ਿਕਹਾ, ''ਜਾਓ ਉਸ ਬੁਲਾਅ ਿਲਆਓ।

ਅੰਦਰ ਨਾ ਵਾਿੜਓ, ਬਾਰ ਮੂਹਰੇ ਈ ਤਮਾਸ਼ਾ ਕਰਵਾ

ਿਲਓ।''

ਬੱਚੇ ਨੱਠ ਗਏ। ਉਸ ਆਦਮੀ ਸੱਦ ਿਲਆਏ ਤੇ

ਤਮਾਸ਼ਾ ਦੇਖਦੇ ਰਹੇ। ਜਦ ਤਮਾਸ਼ਾ ਖਤਮ ਹੋ ਿਗਆ ਤਾਂ

ਮਜੀਬਾ ਆਪਣੀ ਮਾਂ ਕੋਲ ਪੈਸੇ ਲੈਣ ਆਈ। ਮਾਂ ਨੇ

ਆਪਣੇ ਪਰਸ ਿਵਚ ਚਵਾਨੀ ਕੱਢੀ ਤੇ ਬਾਹਰ ਵਰਾਂਡੇ

ਿਵਚ ਆ ਗਈ। ਦਰਵਾਜ਼ੇ ਕੋਲ ਪਹੁਚ

ੰ ੀ ਤਾਂ ਸਾਹਮਣੇ

ਸ਼ਾਹਦੌਲੇ ਦਾ ਇਕ ਚੂਹਾ ਖੜਾ, ਅਜੀਬ-ਅਜੀਬ ਢੰਗ

ਨਾਲ ਿਸਰ ਿਹਲਾ ਦਾ ਨਜ਼ਰ ਆਇਆ, ਸਲੀਮਾ ਦਾ

ਹਾਸਾ ਿਨਕਲ ਿਗਆ।

ਦਸ ਬਾਰਾਂ ਬੱਚੇ ਉਸ ਘੇਰੀ ਖੜੇ ਸਨ। ਐਨੀ

ਚੀਕਾ-ਰੌਲੀ ਪਈ ਹੋਈ ਸੀ ਿਕ ਕੰਨ ਪਈ ਆਵਾਜ਼

ਸੁਣਾਈ ਨਹ ਸੀ ਦੇ ਰਹੀ। ਸਲੀਮਾ ਨੇ ਅੱਗੇ ਵਧ ਕੇ

ਜਦ ਚਵਾਨੀ ਉਸ ਸ਼ਾਹਦੌਲੇ ਦੇ ਚੂਹੇ ਫੜਾਉਣੀ ਚਾਹੀ

ਤਾਂ ਉਸਦਾ ਹੱਥ ਆਪ-ਮੁਹਾਰੇ ਹੀ ਿਪਛਾਂਹ ਵੱਲ ਿਖੱਿਚਆ

ਿਗਆ—ਿਜਵ ਿਬਜਲੀ ਦਾ ਕਰੰਟ ਲੱਗ ਿਗਆ ਹੋਏ।

ਉਸ ਚੂਹੇ ਦੀ ਸੱਜੀ ਗੱਲ ਤੇ ਕਾਲਾ ਦਾਗ਼ ਸੀ।

ਸਲੀਮਾ ਨੇ ਗਹੁ ਨਾਲ ਤੱਿਕਆ—ਉਸਦਾ ਨੱਕ ਵਗ

ਿਰਹਾ ਸੀ। ਉਦ ਹੀ ਕੋਲ ਖੜੀ ਮੁਜੀਬਾ ਨੇ ਆਪਣੀ ਮਾਂ

ਪੁਿੱ ਛਆ, ''ਇਹ ਚੂਹਾ ਅੰਮੀ ਜਾਨ, ਇਸਦੀ ਸ਼ਕਲ

ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਿਕ ਿਮਲਦੀ ਏ? ਕੀ ਮ ਵੀ ਚੂਹੀ ਆਂ?''

ਸਲੀਮਾ ਨੇ ਉਸ ਸ਼ਾਹਦੌਲੇ ਦੇ ਚੂਹੇ ਦੀ ਬਾਂਹ ਫੜ ਲਈ

ਤੇ ਉਸ ਕਮਰੇ ਅੰਦਰ ਲੈ ਆਈ। ਬੂਹੇ ਭੀੜ ਕੇ ਉਸ

ਚੁੰਿਮਆਂ, ਬਲਾਵਾਂ ਲਈਆਂ—ਿਕ ਿਕ ਉਹ ਉਸਦਾ ਮੁਜੀਬ

ਸੀ। ਪਰ ਉਹ ਅਿਜਹੀਆਂ ਅਜੀਬ-ਅਜੀਬ ਹਰਕਤਾਂ ਕਰ

ਿਰਹਾ ਸੀ ਿਕ ਦੁਖੀ-ਿਦਲ ਮਾਂ ਨੇ ਬੜੀ ਮੁਸ਼ਿਕਲ ਨਾਲ

ਆਪਣਾ ਹਾਸਾ ਰੋਿਕਆ ਹੋਇਆ ਸੀ।

ਉਸ ਿਕਹਾ, ''ਪੁਤ
ੱ ਰ ਮ ਤੇਰੀ ਮਾਂ-ਆਂ।''

ਸ਼ਾਹਦੌਲੇ ਦਾ ਚੂਹਾ ਚੀ- ਚੀ ਹੱਿਸਆ। ਆਪਣੀ

ਵਗਦੀ ਨੱਕ ਕਮੀਜ਼ ਦੇ ਕਫ ਨਾਲ ਪੂਝ

ੰ ਿਦਆਂ

ਹੋਇਆਂ ਉਸਨੇ ਆਪਣੀ ਮਾਂ ਮੂਹਰੇ ਹੱਥ ਅੱਡ ਲਏ, ''ਇਕ

ਪੈਸਾ!'' ਮਾਂ ਨੇ ਆਪਣਾ ਪਰਸ ਖੋਹਿਲਆ...ਪਰ ਉਸਦੀਆਂ

ਅੱਖਾਂ ਆਪਣੇ ਹੰਝਆ

ੂ ਂ ਦੀ ਨਦੀ ਦਾ ਬੰਨ ਪਿਹਲਾਂ ਹੀ

ਖੋਲ ਚੁੱਕੀਆਂ ਸਨ। ਉਸਨੇ ਸੌ ਰੁਪਏ ਦਾ ਨਟ ਕੱਿਢਆ

ਤੇ ਬਾਹਰ ਜਾ ਕੇ ਉਸ ਆਦਮੀ ਦੇਣਾ ਚਾਿਹਆ,

ਿਜਹੜਾ ਮੁਜੀਬ ਦਾ ਤਮਾਸ਼ਾ ਿਦਖਾ ਦਾ ਿਫਰਦਾ ਸੀ...ਪਰ

ਉਸਨੇ ਸਾਫ ਇਨਕਾਰ ਕਰ ਿਦੱਤਾ ਿਕ ਉਹ ਏਨੀ ਘੱਟ

ਕੀਮਤ ਿਵਚ ਆਪਣੀ ਰੋਜ਼ੀ-ਰੋਟੀ ਦੇ ਸਾਧਨ ਨਹ

ਵੇਚੇਗਾ। ਅਖੀਰ ਸਲੀਮਾ ਨੇ ਉਸ ਪੰਜ ਸੌ ਰੁਪਏ ਿਵਚ

ਰਾਜੀ ਕਰ ਿਲਆ। ਰਕਮ ਤਾਰ ਕੇ ਜਦ ਉਹ ਵਾਪਸ

ਅੰਦਰ ਆਈ ਤਾਂ ਮੁਜੀਬ ਗਾਇਬ ਸੀ। ਮੁਜੀਬਾ ਨੇ

ਦੱਿਸਆ ਿਕ ਉਹ ਿਪੱਛਲੇ ਦਰਵਾਜ਼ੇ ਿਵਚ ਿਨਕਲ ਕੇ

ਨੱਠ ਿਗਆ ਸੀ।

ਸਲੀਮਾ ਦੀ ਕੁਖ
ੱ ਕੂਕਦੀ-ਕੁਰਲਾ ਦੀ ਰਿਹ ਗਈ ਿਕ

ਮੁਜੀਬ, ਮੇਰੇ ਬੱਚੇ ਵਾਪਸ ਮੁੜ ਆ—ਪਰ ਉਹ ਅਿਜਹਾ

ਿਗਆ ਿਕ ਮੁੜ ਕਦੀ ਵਾਪਸ ਨਹ ਆਇਆ।

(ਅਨੁਵਾਦ: ਮਿਹੰਦਰ ਬੇਦੀ, ਜੈਤ)ੋ

ਿਮੰਨੀ ਕਹਾਣੀਆਂ ਸਆਦਤ ਹਸਨ ਮੰਟੋ

1. ਬੇਖ਼ਬਰੀ ਦਾ ਫਾਇਦਾ

ਘੋੜਾ ਦੱਿਬਆਂ ਿਪਸਤੌਲ ਿਵੱਚ ਝੁਝ

ੰ ਲਾ ਕੇ ਗੋਲ਼ੀ ਬਾਹਰ

ਿਨੱਕਲ਼ੀ। ਿਖੜਕੀ ਿਵੱਚ ਬਾਹਰ ਿਨੱਕਲਣ ਵਾਲ਼ਾ ਆਦਮੀ

ਥੇ ਹੀ ਦੂਹਰਾ ਹੋ ਿਗਆ।

ਘੋੜਾ ਥੋੜੀ ਦੇਰ ਬਾਅਦ ਿਫਰ ਦੱਿਬਆ – ਦੂਜੀ ਗੋਲ਼ੀ

ਮਚਲਦੀ ਹੋਈ ਬਾਹਰ ਿਨੱਕਲ਼ੀ।

ਸੜਕ ਤੇ ਮਸ਼ਕੀ ਦੀ ਮਸ਼ਕ ਫਟੀ, ਉਹ ਮੂਧੇ ਮੂੰਹ

ਿਡੱਿਗਆ ਅਤੇ ਉਹਦਾ ਖੂਨ ਮਸ਼ਕ ਦੇ ਪਾਣੀ ਿਵੱਚ ਘੁਲ਼

ਕੇ ਵਿਹਣ ਲੱਗਾ।

ਘੋੜਾ ਤੀਜੀ ਵਾਰ ਦੱਿਬਆ – ਿਨਸ਼ਾਨਾ ਖੁੰਝ ਿਗਆ,

ਗੋਲ਼ੀ ਕੰਧ ਿਵੱਚ ਦਫਫ਼ਨ ਹੋ ਗਈ।

ਚੌਥੀ ਗੋਲ਼ੀ ਇੱਕ ਬੁੱਢੀ ਦੀ ਿਪੱਠ ਿਵੱਚ ਲੱਗੀ, ਉਹ

ਚੀਕ ਵੀ ਨਾ ਸਕੀ ਅਤੇ ਥੇ ਹੀ ਢੇਰ ਹੋ ਗਈ।

ਪੰਜਵ ਅਤੇ ਛੇਵ ਗੋਲ਼ੀ ਬੇਕਾਰ ਗਈ, ਨਾ ਕੋਈ

ਮਿਰਆ, ਨਾ ਜਖ਼ਮੀ ਹੋਇਆ।

ਗੋਲ਼ੀਆਂ ਚਲਾਉਣ ਵਾਲ਼ਾ ਹੈਰਾਨ ਹੋ ਿਗਆ।

ਅਚਾਨਕ ਸੜਕ ਤੇ ਇੱਕ ਛੋਟਾ ਿਜਹਾ ਬੱਚਾ ਦੌੜਦਾ

ਹੋਇਆ ਿਦਖਾਈ ਿਦੱਤਾ। ਗੋਲ਼ੀਆਂ ਚਲਾਉਣ ਵਾਲ਼ੇ ਨੇ

ਿਪਸਤੌਲ ਦਾ ਮੂੰਹ ਉਸ ਵੱਲ ਕੀਤਾ।

ਉਸਦੇ ਸਾਥੀ ਨੇ ਿਕਹਾ – "ਇਹ ਕੀ ਕਰਦ?"

ਗੋਲ਼ੀਆਂ ਚਲਾਉਣ ਵਾਲ਼ੇ ਨੇ ਪੁਿੱ ਛਆ, "ਿਕ ?"

"ਗੋਲ਼ੀਆਂ ਤਾਂ ਖਤਮ ਹੋ ਚੁੱਕੀਆਂ ਨੇ ।"

"ਤੂੰ ਚੁੱਪ ਰਿਹ, ਿਨੱਕੇ ਿਜਹੇ ਬੱਚੇ ਕੀ ਪਤਾ?"

2. ਹਲਾਲ ਅਤੇ ਝਟਕਾ

"ਮ ਉਹਦੇ ਗਲ਼ੇ 'ਤੇ ਚਾਕੂ ਰੱਿਖਆ, ਹੌਲ਼ੀ-ਹੌਲ਼ੀ ਫੇਿਰਆ

ਤੇ ਉਹ ਹਲਾਲ ਕਰ ਿਦੱਤਾ।"

"ਇਹ ਤੂੰ ਕੀ ਕੀਤਾ?"

"ਿਕ ?"
"ਉਹ ਹਲਾਲ ਿਕ ਕੀਤਾ?"

"ਸੁਆਦ ਆ ਦਾ ਹੈ, ਇਸ ਤਰਾਂ ਕਰਨ 'ਚ"

"ਮਜ਼ਾ ਆ ਦਾ ਹੈ ਦੇ ਬੱਿਚਆ… ਤੈ ਝਟਕਾਉਣਾ

ਚਾਹੀਦਾ ਸੀ… ਇਸ ਤਰਾਂ।"

ਅਤੇ ਹਲਾਲ ਕਰਨ ਵਾਲ਼ੇ ਦੀ ਗਰਦਨ ਝਟਕਾ ਿਦੱਤੀ

ਗਈ।

3. ਕਰਾਮਾਤ

ਲੁਿੱ ਟਆ ਹੋਇਆ ਮਾਲ ਬਰਾਮਦ ਕਰਨ ਲਈ ਪੁਲੀਸ ਨੇ

ਛਾਪੇ ਮਾਰਨੇ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਿਦੱਤ।ੇ

ਲੋਕ ਡਰ ਦੇ ਮਾਰੇ ਹਨੇ ਰਾ ਹੋਣ ’ਤੇ ਲੁਿੱ ਟਆ ਹੋਇਆ

ਮਾਲ ਬਾਹਰ ਸੁੱਟਣ ਲੱਗ।ੇ

ਕੁਝ ਅਿਜਹੇ ਵੀ ਸਨ, ਿਜਨਾਂ ਨੇ ਆਪਣਾ ਸਾਮਾਨ ਵੀ

ਆਸੇ-ਪਾਸੇ ਕਰ ਿਦੱਤਾ ਤਾਂ ਿਕ ਕਾ ਨੀ ਿਖੱਚ-ਧੂਹ ਤ

ਬਚੇ ਰਿਹਣ।

ਇੱਕ ਆਦਮੀ ਬੜੀ ਿਦੱਕਤ ਪੇਸ਼ ਆਈ। ਉਸ ਕੋਲ

ਸ਼ੱਕਰ ਦੀਆਂ ਦੋ ਬੋਰੀਆਂ ਸਨ, ਿਜਹੜੀਆਂ ਉਸ ਨੇ

ਪੰਸਾਰੀ ਦੀ ਦੁਕਾਨ ਤ ਲੁਟ

ੱ ੀਆਂ ਸਨ।

ਇੱਕ ਬੋਰੀ ਤਾਂ ਉਹ ਰਾਤ ਦੇ ਹਨੇ ਰੇ ’ਚ ਨੇ ੜਲੇ ਖੂਹ

ਿਵੱਚ ਸੁੱਟ ਆਇਆ ਪਰ ਜਦ ਉਹ ਦੂਜੀ ਚੁੱਕ ਕੇ ਸੁੱਟਣ

ਲੱਗਾ ਤਾਂ ਨਾਲ ਹੀ ਆਪ ਵੀ ਖੂਹ ਿਵੱਚ ਜਾ ਿਪਆ।

ਰੌਲਾ ਸੁਣ ਕੇ ਲੋਕ ਇਕੱਠੇ ਹੋ ਗਏ। ਖੂਹ ਿਵੱਚ ਰੱਸੇ

ਸੁੱਟੇ ਗਏ। ਦੋ ਨੌ ਜਵਾਨ ਥੱਲੇ ਉਤਰੇ ਅਤੇ ਉਸ ਆਦਮੀ

ਬਾਹਰ ਕੱਢ ਿਲਆ ਪਰ ਕੁਝ ਘੰਿਟਆਂ ਬਾਅਦ ਉਹ

ਮਰ ਿਗਆ।

ਦੂਜੇ ਿਦਨ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਵਰਤ ਲਈ ਜਦ ਉਸ ਖੂਹ ਿਵੱਚ

ਪਾਣੀ ਕੱਿਢਆ ਤਾਂ ਉਹ ਿਮੱਠਾ ਸੀ। ਉਸੇ ਰਾਤ ਤ ਉਸ

ਆਦਮੀ ਦੀ ਕਬਰ ’ਤੇ ਦੀਵੇ ਜਗ ਰਹੇ ਹਨ।

ਅਨੁਵਾਦ: ਿਬਕਰਮਜੀਤ ਨੂਰ

4. ਜੈਲੀ

ਸਵੇਰੇ ਛੇ ਵਜੇ ਪਟਰੋਲ ਪੰਪ ਕੋਲ ਹੱਥ ਗੱਡੀ ਿਵਚ

ਬਰਫ਼ ਵੇਚਣ ਵਾਲੇ ਦੇ ਛੁਰਾ ਖੋਭ ਿਦੱਤਾ ਿਗਆ।

ਸੱਤ ਵਜੇ ਤੱਕ ਉਸਦੀ ਲਾਸ਼ ਲੁਕ

ੱ ਿਵਛੀ ਸੜਕ ਤੇ

ਪਈ ਰਹੀ, ਅਤੇ ਉਸ 'ਤੇ ਬਰਫ਼ ਪਾਣੀ ਬਣ-ਬਣ

ਿਗਰਦੀ ਰਹੀ।

ਸਵਾ ਸੱਤ ਵਜੇ ਪੁਿਲਸ ਲਾਸ਼ ਚੁੱਕ ਕੇ ਲੈ ਗਈ

ਬਰਫ਼ ਅਤੇ ਖੂਨ ਥੀ ਸੜਕ ਤੇ ਪਏ ਰਹੇ।

ਫੇਰ ਟਾਂਗਾ ਕੋਲ ਲੰਿਘਆ

ਬੱਚੇ ਨੇ ਸੜਕ ਤੇ ਤਾਜ਼ੇ ਖੂਨ ਦੇ ਜੰਮੇ ਹੋਏ ਚਮਕੀਲੇ

ਲੋਥੜੇ ਦੇਿਖਆ, ਉਸਦੇ ਮੂੰਹ ਿਵਚ ਪਾਣੀ ਭਰ

ਆਇਆ।
ਆਪਣੀ ਮਾਂ ਦੀ ਬਾਂਹ ਿਖੱਚਕੇ ਬੱਚੇ ਨੇ ਆਪਣੀ ਗਲੀ

ਨਾਲ ਧਰ

ਇਸ਼ਾਰਾ ਕੀਤਾ - "ਦੇਖੋ ਮੰਮੀ, ਜੈਲੀ....।"

5. ਦਾਵਤੇ-ਅਮਲ

ਅੱਗ ਲੱਗੀ ਤਾਂ ਸਾਰਾ ਮੁੱਹਲਾ ਜਲ ਿਗਆ

ਿਸਰਫ ਇਕ ਦੁਕਾਨ ਬਚ ਗਈ,

ਿਜਸਦੇ ਮੱਥੇ ਤੇ ਇਹ ਬੋਰਡ ਲਟਿਕਆ ਹੋਇਆ ਸੀ-

"ਐਥੇ ਇਮਾਰਤ ਸਾਜ਼ੀ ਦਾ ਸਾਰਾ ਸਮਾਨ ਿਮਲਦਾ ਹੈ।"

6. ਪਠਾਨੀਸਤਾਨ

"ਖੂੰ , ਇਕਦਮ ਜਲਦੀ ਬੋਲੋ, ਤੂੰ ਕੌਣ ?"

"ਮ....ਮ...।"
"ਖੂੰ, ਸ਼ੈਤਾਨ ਦਾ ਬੱਚਾ, ਜਲਦੀ ਬੋਲੋ.... ਿਹੰਦੂ ਏ ਯਾਂ

ਮੁਸਲਮਾਨ?"

"ਮੁਸਲਮਾਨ ।"

"ਖੂੰ, ਤੇਰਾ ਰਸੂਲ ਕੌਣ ਏ?"

"ਮੁਹਮ
ੰ ਦ ਖਾਨ ।"

"ਠੀਕ ਏ... ਜਾਓ।"

7. ਖ਼ਬਰਦਾਰ

ਦੰਗਈ, ਮਾਿਲਕ ਮਕਾਨ

ਬੜੀ ਮੁਸ਼ਿਕਲ ਨਾਲ ਘਸੀਟ ਕੇ ਬਾਹਰ ਲੈ ਆਏ।

ਕਪੜੇ ਝਾੜ ਕੇ ਉਹ ਠ ਖੜਾ ਹੋਇਆ,

ਅਤੇ ਦੰਗਈਆਂ ਕਿਹਣ ਲੱਗਾ -

"ਤੁਸ ਮੈ ਮਾਰ ਸੁੱਟ,ੋ ਲੇਿਕਨ ਖ਼ਬਰਦਾਰ,

ਜੇ ਮੇਰੇ ਰੁਪਏ-ਪੈਸੇ ਹੱਥ ਲਾਇਆ...।"

8. ਹਮੇਸ਼ਾ ਦੀ ਛੁਟ
ੱ ੀ

"ਫੜ ਲਓ... ਫੜ ਲਓ... ਵੇਿਖਓ ਜਾਵੇ ਨਾ।"

ਿਸ਼ਕਾਰ ਥੋੜੀ ਿਜਹੀ ਦੂਰ ਦੌੜਣ ਤ ਬਾਅਦ ਫਿੜਆ

ਿਗਆ।

ਜਦ ਭਾਲਾ ਉਸਦੇ ਆਰਪਾਰ ਹੋਣ ਲਈ ਅੱਗੇ ਵਿਧਆ

ਤਾਂ

ਉਸਨੇ ਕੰਬਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਿਵਚ ਿਗੜਿਗੜਾ ਕੇ ਿਕਹਾ -

"ਮੈ ਨਾ ਮਾਰੋ... ਮ ਛੁਟ

ੱ ੀਆਂ ਿਵਚ ਆਪਣੇ ਘਰ ਜਾ

ਿਰਹਾ ਹਾਂ।"

9. ਸਾਅਤੇ ਸ਼ੀਰ

ਨਵ ਿਦੱਲੀ, ਜਨਵਰੀ 31 (ਏ.ਪੀ.) ਨਰਸੰਹਾਰ ਹੋਇਆ,

ਿਕ ਮਹਾਤਮਾ ਗਾਂਧੀ ਦੀ ਮੌਤ ਤੇ ਬੇਰਹਮੀ ਨਾਲ

ਪਗਟਾਵੇ ਲਈ
ਅਿਮਤਸਰ, ਗਵਾਲੀਅਰ ਅਤੇ ਬੰਬਈ ਿਵਚ ਕਈ ਥਾਵਾਂ

ਤੇ,

ਲੋਕਾਂ ਿਵਚ ਸ਼ੀਰ (ਮੁਸਲਮਾਨੀ ਖੀਰ) ਵੰਡੀ ਗਈ।

10. ਹੈਵਾਨੀਅਤ

ਬੜੀ ਮੁਸ਼ਿਕਲ ਨਾਲ ਮੀਆਂ-ਬੀਵੀ ਘਰ ਦਾ ਥੋੜਾ ਿਜਹਾ

ਸਮਾਨ ਬਚਾਉਣ ਿਵਚ ਕਾਮਯਾਬ ਹੋ ਗਏ।

ਇਕ ਜਵਾਨ ਲੜਕੀ ਸੀ, ਉਸ ਦਾ ਪਤਾ ਨਾ ਚੱਿਲਆ।

ਇਕ ਛੋਟੀ ਿਜਹੀ ਬੱਚੀ ਸੀ, ਉਸ ਮਾਂ ਨੇ ਆਪਣੀ

ਛਾਤੀ ਨਾਲ ਿਚਪਕਾ ਕੇ ਰੱਿਖਆ।

ਇਕ ਬੂਰੀ ਮੱਝ ਸੀ, ਉਸ ਬਦਮਾਸ਼ ਹੱਕ ਕੇ ਲੈ ਗਏ।

ਇਕ ਗਊ ਸੀ, ਉਹ ਬਚ ਗਈ ਪਰ ਉਸਦਾ ਵੱਛਾ ਨੀ

ਿਮਿਲਆ

ਮੀਆਂ-ਬੀਵੀ, ਉਸਦੀ ਛੋਟੀ ਲੜਕੀ ਅਤੇ ਗਊ ਇਕ

ਜਗਾ ਲੁਕੇ ਹੋਏ ਸਨ।

ਸਖ਼ਤ ਹਨੇ ਰੀ ਰਾਤ ਸੀ, ਬੱਚੀ ਨੇ ਡਰ ਕੇ ਰੋਣਾ ਸ਼ੁਰੂ

ਕਰ ਿਦੱਤਾ ਤਾਂ ਇੰਝ ਲੱਗ ਿਰਹਾ ਸੀ ਿਕ ਕੋਈ ਖ਼ਾਮੋਸ਼

ਵਾਤਾਵਰਣ ਿਵਚ ਢੋਲ ਵਜਾ ਿਰਹਾ ਹੋਵੇ।

ਮਾਂ ਨੇ ਘਬਰਾ ਕੇ ਬੱਚੀ ਦੇ ਮੂੰਹ ਤੇ ਹੱਥ ਰੱਖ ਿਦੱਤਾ,

ਿਕ ਦੁਸ਼ਮਣ ਸੁਣ ਨਾ ਲੈਣ, ਆਵਾਜ਼ ਦਬ ਗਈ -

ਬਾਪ ਨੇ ਜ਼ਰੂਰੀ ਸਮਝਦੇ ਹੋਏ ਬੱਚੀ ਦੇ ਮੂੰਹ ਪਰ ਮੋਟੀ

ਚਾਦਰ ਪਾ ਿਦੱਤੀ।

ਥੋੜੀ ਦੂਰ ਜਾਣ ਦੇ ਬਾਅਦ ਦੂਰ ਿਕਸੇ ਵੱਛੇ ਦੀ ਆਵਾਜ਼

ਆਈ, ਗਊ ਦੇ ਕੰਨ ਖੜੇ ਹੋ ਗਏ -

ਉਹ ਠੀ ਤੇ ਪਾਗਲਾਂ ਦੀ ਤਰਾਂ ਦੌੜਦੀ ਹੋਈ ਰ ਗਣ

ਲੱਗੀ,ਉਸ ਚੁੱਪ ਕਰਾਉਣ ਦੀ ਬਹੁਤ ਕੋਿਸ਼ਸ਼ ਕੀਤੀ

ਗਈ, ਪਰ ਬੇਕਾਰ।

ਰੌਲਾ ਸੁਣ ਕੇ ਦੁਸ਼ਮਣ ਕਰੀਬ ਆ ਗਏ, ਮਸ਼ਾਲਾਂ ਦੀ

ਰੌਸ਼ਨੀ ਿਦਖਣ ਲੱਗੀ।

ਬੀਵੀ ਨੇ ਆਪਣੇ ਮੀਆਂ ਬੜੇ ਗੁਸ
ੱ ੇ ਨਾਲ ਿਕਹਾ : "ਤੂੰ

ਿਕ ਇਸ ਹੈਵਾਨ ਆਪਣੇ ਨਾਲ ਲੈ ਆਇਆ ਸੀ ।

11. ਪੂਰਵ ਪਬੰਧ

ਪਿਹਲੀ ਵਾਰਦਾਤ ਨਾਕੇ ਦੇ ਹੋਟਲ ਦੇ ਨੇ ੜੇ ਹੋਈ।

ਫ਼ੌਰਨ ਹੀ ਥੇ ਇਕ ਿਸਪਾਹੀ ਦਾ ਪਿਹਰਾ ਲਗਾ ਿਦੱਤਾ

ਿਗਆ।

ਦੂਜੀ ਵਾਰਦਾਤ, ਦੂਜੇ ਹੀ ਿਦਨ ਸ਼ਾਮ ਸਟੋਰ ਸਾਹਮਣੇ

ਹੋਈ।

ਿਸਪਾਹੀ ਪਿਹਲੀ ਜਗਾ ਤ ਹਟਾ ਕੇ ਦੂਜੀ ਵਾਰਦਾਤ

ਦੇ ਮੁਕਾਮ ਪਰ ਿਨਯੁਕਤ ਕਰ ਿਦੱਤਾ ਿਗਆ।

ਤੀਸਰਾ ਕੇਸ ਰਾਤ ਦੇ ਬਾਰਾਂ ਵਜੇ ਲਾਂਡਰੀ ਨੇ ੜੇ ਹੋਇਆ।

ਜਦ ਇੰਸਪੈਕਟਰ ਨੇ ਿਸਪਾਹੀ ਇਸ ਨਵ ਜਗਾ ਤੇ

ਪਿਹਰਾ ਦੇਣ ਦਾ ਹੁਕਮ ਿਦੱਤਾ ਤਾਂ ਉਸ ਨੇ ਕੁਝ ਦੇਰ

ਗ਼ੌਰ ਕਰਨ ਦੇ ਬਾਅਦ ਿਕਹਾ -

"ਮੈ ਉਥੇ ਖੜਾ ਕਰੋ ਿਜਥੇ ਨਵ ਵਾਰਦਾਤ ਹੋਣ ਵਾਲੀ

ਹੈ।"

12. ਘਾਟੇ ਦਾ ਸੌਦਾ

ਦੋ ਦੋਸਤਾਂ ਨੇ ਿਮਲਕੇ ਦਸ-ਵੀਹ ਲੜਕੀਆਂ ਿਵਚ ਇਕ

ਲੜਕੀ ਚੁਣੀ

ਅਤੇ ਿਬਆਲੀ ਰੁਪਏ ਦੇ ਕੇ ਉਸਨੰ ਖ਼ਰੀਦ ਿਲਆ।

ਰਾਤ ਗੁਜ਼ਾਰ ਕੇ ਇਕ ਦੋਸਤ ਨੇ ਉਸ ਲੜਕੀ

ਪੁਿੱ ਛਆ, "ਤੇਰਾ ਨਾਂ ਕੀ ਐ ?"

ਲੜਕੀ ਨੇ ਆਪਣਾ ਨਾਂ ਦੱਿਸਆ ਤਾਂ ਉਹ ਚਕ ਿਠਆ,

"ਸਾ ਤਾਂ ਿਕਹਾ ਿਗਆ ਸੀ ਿਕ ਤੂੰ ਦੂਜੇ ਧਰਮ ਦੀ

.."

ਲੜਕੀ ਨੇ ਜਵਾਬ ਿਦੱਤਾ - "ਉਸਨੇ ਝੂਠ ਬੋਿਲਆ ਸੀ।"

ਇਹ ਸੁਣ ਕੇ ਉਹ ਦੌਿੜਆ ਦੌਿੜਆ ਆਪਣੇ ਦੋਸਤ ਕੋਲ

ਿਗਆ ਅਤੇ ਕਿਹਣ ਲੱਗਾ -

"ਉਸ ਹਰਾਮਜ਼ਾਦੇ ਨੇ ਸਾਡੇ ਨਾਲ ਧੋਖਾ ਕੀਤਾ ਹੈ, ਸਾਡੇ

ਹੀ ਧਰਮ ਦੀ ਲੜਕੀ ਫੜਾ ਿਦੱਤੀ..

ਚਲੋ ਵਾਿਪਸ ਕਰ ਆਈਏ...!"

13. ਯੋਗ ਕਾਰਵਾਈ

ਜਦ ਹਮਲਾ ਹੋਇਆ ਤਾਂ ਮੁਹਲ

ੱ ੇ ਿਵਚ ਘੱਟ ਿਗਣਤੀ ਦੇ

ਕੁਝ ਲੋਕ ਤਾਂ ਕਤਲ ਹੋ ਗਏ,

ਜੋ ਬਾਕੀ ਬਚੇ ਜਾਨ ਬਚਾਕੇ ਭੱਜ ਗਏ। ਇਕ ਆਦਮੀ

ਅਤੇ ਉਸਦੀ ਪਤਨੀ ਿਕਸੇ ਵਸ ਆਪਣੇ ਘਰ ਦੇ

ਤਿਹਖਾਨੇ ਿਵਚ ਲੁਕ ਗਏ,

ਦੋ ਿਦਨ ਅਤੇ ਦੋ ਰਾਤ ਛੁਪ ਕੇ ਰਿਹਣ ਿਪਛ ਪਤੀ

ਪਤਨੀ ਨੇ ਹਮਲਾਵਰਾ ਦੇ ਆਉਣ ਦੀ ਆਸ ਿਵਚ

ਗੁਜ਼ਾਰ ਿਦੱਤੇ ਪਰ ਕੋਈ ਨਾ ਆਇਆ।

ਦੋ ਿਦਨ ਹੋਰ ਕੱਢ ਿਦੱਤ,ੇ ਮੌਤ ਦਾ ਡਰ ਘਟਣ ਲੱਗਾ,

ਭੁਖ
ੱ ਤੇ ਿਪਆਸ ਨੇ ਿਜਆਦਾ ਤੰਗ ਕਰਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ

ਿਦੱਤਾ।

ਚਾਰ ਿਦਨ ਹੋਰ ਬੀਤ ਗਏ, ਪਤੀ ਪਤਨੀ ਿਜੰਦਗੀ

ਅਤੇ ਮੌਤ ਨਾਲ ਕੋਈ ਿਪਆਰ ਨਾ ਿਰਹਾ, ਦੋਵ ਪਨਾਹ

ਦੀ ਜਗਾ ਤ ਬਾਹਰ ਿਨੱਕਲ ਆਏ।

ਪਤੀ ਨੇ ਹਲੀਮੀ ਨਾਲ ਆਵਾਜ਼ ਿਦੰਿਦਆਂ ਲੋਕਾਂ ਵੱਲ

ਸੰਬੋਿਧਤ ਹੁਿੰ ਦਆਂ ਿਕਹਾ - "ਅਸ ਦੋਵ ਆਪਣਾ ਆਪ

ਤੁਹਾਡੇ ਸਪੁਰਦ ਕਰਦੇ ਹਾਂ.. ਸਾ ਮਾਰ ਿਦਓ।"

ਿਜਨਾਂ ਸੰਬੋਿਧਤ ਕੀਤਾ ਸੀ ਉਹ ਸੋਚ ਪੈ ਗਏ -

"ਸਾਡੇ ਧਰਮ ਿਵਚ ਤਾਂ ਜੀਵ-ਹੱਿਤਆ ਪਾਪ ਹੈ।"

ਉਨਾਂ ਆਪਸ ਿਵਚ ਸਲਾਹ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਪਤੀ-ਪਤਨੀ

ਯੋਗ ਕਾਰਵਾਈ ਲਈ ਦੂਜੇ ਮੁਹਲ

ੱ ੇ ਦੇ ਆਦਮੀਆਂ ਦੇ

ਹਵਾਲੇ ਕਰ ਿਦੱਤਾ।
14. ਿਨਮਰਤਾ

ਚੱਲਦੀ ਗੱਡੀ ਰੋਕ ਿਲੱਤੀ ਗਈ, ਿਜਹੜੇ ਦੂਜੇ ਧਰਮ ਦੇ

ਸਨ,

ਉਨਾਂ ਕੱਢ ਕੇ ਤਲਵਾਰਾਂ ਅਤੇ ਗੋਲੀਆਂ ਨਾਲ ਹਲਾਕ

ਕਰ ਿਦੱਤਾ ਿਗਆ।

ਇਸਤ ਿਵਹਲੇ ਹੋ ਕੇ ਗੱਡੀ ਦੇ ਬਾਕੀ ਮੁਸਾਿਫਰਾਂ ਦੀ

ਕੜਾਹ, ਦੁਧ
ੱ ਅਤੇ ਫਲਾਂ ਨਾਲ ਖਾਿਤਰ ਕੀਤੀ ਗਈ।

ਗੱਡੀ ਚੱਲਣ ਤ ਪਿਹਲਾਂ, ਖਾਿਤਰ ਵਾਲੇ ਪਬੰਧਕਾਂ ਨੇ

ਮੁਸਾਿਫਰਾਂ ਨਾਲ ਸੰਬੋਧਤ ਹੁਿੰ ਦਆਂ ਿਕਹਾ,

"ਭਰਾਵੋ, ਅਤੇ ਭੈਣ,ੋ ਸਾ ਗੱਡੀ ਦੀ ਆਮਦ ਦੀ ਸੂਚਨਾ

ਬਹੁਤ ਦੇਰ ਨਾਲ ਿਮਲੀ,

ਇਹੀ ਵਜਾ ਹੈ ਿਕ ਅਸ ਿਜਸ ਤਰਾਂ ਚਾਹੁਦ

ੰ ੇ ਸਾਂ, ਉਸ

ਤਰਾਂ ਤੁਹਾਡੀ ਸੇਵਾ ਨਾ ਕਰ ਸਕੇ...।"

15. ਸੇਵਾ

ਉਸਦੀ ਖੁਦਕੁਸ਼ੀ ਤੇ

ਉਸਦੇ ਇਕ ਦੋਸਤ ਨੇ ਿਕਹਾ -

"ਬਹੁਤ ਹੀ ਬੇਵਕੂਫ ਸੀ ਜੀ...

ਮ ਲੱਖ ਸਮਝਾਇਆ ਿਕ

ਦੇਖੋ ਜੇਕਰ ਤੇਰੇ ਕੇਸ ਕੱਟ ਿਦੱਤੇ ਗਏ ਹਨ

ਅਤੇ ਦਾੜੀ ਮੁੰਨ ਿਦੱਤੀ ਗਈ ਹੈ

ਤਾਂ ਇਸਦਾ ਇਹ ਮਤਲਬ ਨਹ

ਿਕ ਤੇਰਾ ਧਰਮ ਖ਼ਤਮ ਹੋ ਿਗਆ..

ਰੋਜ ਦਹ ਇਸਤੇਮਾਲ ਕਰੋ..

ਵਾਿਹਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ ਚਾਿਹਆ

ਤਾਂ ਇਕ ਹੀ ਸਾਲ ਿਵਚ ਉਦਾਂ ਦੇ ਹੋ ਜਾਓਗੇ....।"

16. ਿਨਗਰਾਨੀ ਿਵਚ

"ਕ" ਆਪਣੇ ਦੋਸਤ "ਖ" ਆਪਣਾ ਹਮਧਰਮ ਜਾਿਹਰ

ਕਰਕੇ

ਉਸ ਸੁਰਿੱ ਖਅਤ ਸਥਾਨ ਤੇ ਪਹੁਚਾਉਣ ਦੇ ਲਈ

ਿਮਲਟਰੀ ਦੇ ਇਕ ਦਸਤੇ ਨਾਲ ਰਵਾਨਾ ਹੋਇਆ।

ਰਸਤੇ ਿਵਚ "ਖ" ਨੇ ਿਜਸਦਾ ਧਰਮ ਕਾਰਣਵਸ ਬਦਲ

ਿਗਆ ਸੀ,

ਿਮਲਟਰੀ ਵਾਿਲਆਂ ਨੇ ਪੁਿੱ ਛਆ, "ਿਕ ਜਨਾਬ,

ਆਸਪਾਸ ਕੋਈ ਵਾਰਦਾਤ ਤਾਂ ਨਹ ਹੋਈ?"

ਜਵਾਬ ਿਮਿਲਆ, "ਕੋਈ ਖਾਸ ਨਹ .. ਫਲਾਨੇ ਮੁਹਲ

ੱ ੇ

ਿਵਚ ਸ਼ਾਇਦ ਇਕ ਕੁਤ

ੱ ਾ ਮਾਿਰਆ ਿਗਆ।"

ਸਿਹਮ ਕੇ "ਕ" ਨੇ ਪੁਿੱ ਛਆ, "ਕੋਈ ਹੋਰ ਖ਼ਬਰ?"

ਜਵਾਬ ਿਮਿਲਆ, "ਖਾਸ ਨਹ .. ਨਿਹਰ ਿਵਚ ਿਤੰਨ

ਕੁਿੱ ਤਆਂ ਦੀਆਂ ਲਾਸ਼ਾ ਿਮਲੀਆਂ ਹਨ।"

"ਕ" ਨੇ "ਖ" ਦੀ ਖ਼ਾਿਤਰ ਿਮਲਟਰੀ ਵਾਿਲਆਂ ਿਕਹਾ,

"ਿਮਲਟਰੀ ਕੁਝ ਇੰਤਜ਼ਾਮ ਨਹ ਕਰਦੀ?"

ਜਵਾਬ ਿਮਿਲਆ, "ਿਕ ਨਹ , ਸਭ ਕੰਮ ਉਸਦੀ

ਿਨਗਰਾਨੀ ਿਵਚ ਹੁਦ

ੰ ਾ ਹੈ...।"

17. ਿਦੜਤਾ

"ਮ ਿਸੱਖ

ਬਨਣ ਦੇ ਲਈ

ਹਰਿਗਜ਼

ਿਤਆਰ ਨਹ ..

ਮੇਰਾ

ਉਸਤਰਾ

ਵਾਪਸ ਕਰ ਿਦਓ

ਮੈ ...।"
18. ਜੁੱਤਾ

ਹਜ਼ੂਮ ਨੇ ਪਾਸਾ ਮੋਿੜਆ, ਅਤੇ ਸਰ ਗੰਗਾ ਰਾਮ ਦੇ ਬੁੱਤ

ਤੇ ਟੁਟ
ੱ ਿਪਆ।

ਲਾਠੀਆਂ ਵਰਸਾਈਆਂ ਗਈਆਂ,

ਇੱਟਾਂ ਅਤੇ ਪੱਥਰ ਸੁੱਟੇ ਗਏ,

ਇੱਕ ਨੇ ਮੂੰਹ ਤੇ ਤਾਰਕੋਲ ਮਲ ਿਦੱਤਾ,

ਦੂਜੇ ਨੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਪੁਰਾਣੇ ਜੁੱਤੇ ਜਮਾਂ ਕੀਤੇ

ਅਤੇ ਉਨਾਂ ਦਾ ਹਾਰ ਬਣਾ ਕੇ ਬੁੱਤ ਦੇ ਗਲੇ ਿਵਚ

ਪਾਉਣ ਲਈ ਅੱਗੇ ਵਿਧਆ

ਿਕ ਪੁਿਲਸ ਆ ਗਈ ਅਤੇ ਗੋਲੀਆਂ ਚੱਲਣੀਆਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ

ਗਈਆਂ

ਜੁੱਤੀਆਂ ਦਾ ਹਾਰ ਪਿਹਣਾਉਣ ਵਾਲਾ ਜਖ਼ਮੀ ਹੋ ਿਗਆ,

ਸੋ ਮਲਮ ਪੱਟੀ ਦੇ ਲਈ ਉਸ

ਸਰ ਗੰਗਾ ਰਾਮ ਹਸਪਤਾਲ ਿਵਚ ਭੇਜ ਿਦੱਤਾ ਿਗਆ।

19. ਿਰਆਇਤ

"ਮੇਰੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਸਾਹਮਣੇ

ਮੇਰੀ ਜਵਾਨ ਬੇਟੀ

ਨਾ ਮਾਰੋ.... "

"ਚਲੋ, ਇਸਦੀ ਮੰਨ ਲਵੋ..

ਕਪੜੇ ਉਤਾਰ ਕੇ

ਹੱਕ ਿਦਓ ਇੱਕ ਪਾਸੇ ...।"

20. ਸੌਰੀ

ਛੁਰੀ

ਪੇਟ ਚੀਰਦੀ ਹੋਈ

ਨੇ ਫ਼ੇ ਦੇ ਥੱਲੇ ਤੱਕ ਚਲੀ ਗਈ

ਨਾਜ਼ੁਕ ਸ਼ੈਅ ਕਟ ਗਈ।

ਛੁਰੀ ਮਾਰਨ ਵਾਲੇ ਦੇ

ਮੂੰਹ ਤ

ਅਚਾਨਕ

ਆਇਤ ਿਨੱਕਲੀ,

"ਚ..ਚ..ਚ.. ਿਮਸਟੇਕ ਹੋ ਿਗਆ।"

21. ਸਲਾਹ

"ਕੌਣ ਹੋ ਤੁਸ ?"

"ਤੁਸ ਕੌਣ ਹੋ?"

"ਹਰ-ਹਰ ਮਹਾਂਦਵ
ੇ .. ਹਰ-ਹਰ ਮਹਾਂਦਵ
ੇ ।"

"ਹਰ-ਹਰ ਮਹਾਂਦਵ
ੇ ।"

"ਸਬੂਤ ਕੀ ਹੈ?"

"ਸਬੂਤ... ਮੇਰਾ ਨਾਂ ਧਰਮ ਚੰਦ ਹੈ?"

"ਇਹ ਕੋਈ ਸਬੂਤ ਨਹ ।"

"ਚਾਰ ਵੇਦਾਂ ਿਵਚ ਕੋਈ ਗੱਲ ਮੈ ਪੁਛ

ੱ ਲਵੋ।"
"ਅਸ ਵੇਦਾਂ ਨਹ ਜਾਣਦੇ.. ਸਬੂਤ ਿਦਓ"

"ਕੀ?"

"ਪਜਾਮਾ ਿਢੱਲਾ ਕਰੋ?"

ਪਜਾਮਾ ਿਢੱਲਾ ਹੋਇਆ.. ਤਾਂ ਸ਼ੋਰ ਮਚ ਿਗਆ, "ਮਾਰ

ਿਦਓ.. ਮਾਰ ਿਦਓ"

"ਠਿਹਰੋ, ਠਿਹਰੋ.. ਮ ਤੁਹਾਡਾ ਭਰਾ ਹਾਂ.. ਰੱਬ ਦੀ ਸਹੁ,ੰ

ਤੁਹਾਡਾ ਭਰਾ ਹਾਂ।"

"ਤਾਂ ਇਹ ਕੀ ਿਸਲਿਸਲਾ ਹੈ?"

"ਿਜਸ ਇਲਾਕੇ ਤ ਆ ਿਰਹਾ ਹਾਂ, ਉਹ ਸਾਡੇ ਦੁਸ਼ਮਣਾਂ

ਦਾ ਹੈ,

ਇਸ ਲਈ ਮਜਬੂਰਨ ਮੈ ਅਿਜਹਾ ਕਰਨਾ ਿਪਆ,

ਿਸਰਫ ਆਪਣੀ ਜਾਨ ਬਚਾਉਣ ਲਈ..

ਇਕ ਇਹੋ ਗ਼ਲਤੀ ਹੋ ਗਈ,ਬਾਕੀ ਮ ਿਬਲਕੁਲ ਠੀਕ

ਹਾਂ..।"

"ਉਡਾ ਿਦਓ ਗ਼ਲਤੀ "

ਗ਼ਲਤੀ ਉਡਾ ਿਦੱਤੀ ਗਈ, ਧਰਮਚੰਦ ਵੀ ਨਾਲ ਹੀ ਡ

ਿਗਆ।

22. ਸਫ਼ਾਈ ਪਸੰਦ

ਗੱਡੀ ਰੁਕੀ ਹੋਈ ਸੀ।

ਿਤੰਨ ਬੰਦਕ
ੂ ਚੀ ਇਕ ਡੱਬੇ ਕੋਲ ਆਏ।

ਿਖੜਕੀਆਂ ਿਵਚ ਅੰਦਰ ਝਾਕ ਕੇ ਉਨਾਂ ਮੁਸਾਫਰਾਂ ਕੋਲ

ਪੁਿੱ ਛਆ -

"ਿਕ ਜਨਾਬ, ਕੋਈ ਮੁਰਗਾ ਹੈ?"

ਇਕ ਮੁਸਾਫਰ ਕੁਝ ਕਿਹੰਦਾ ਕਿਹੰਦਾ ਰੁਕ ਿਗਆ।

ਬਾਕੀਆਂ ਨੇ ਜਵਾਬ ਿਦੱਤਾ, "ਜੀ ਨਹ ।"

ਥੋੜੀ ਦੇਰ ਬਾਅਦ ਚਾਰ ਭਾਿਲਆਂ ਨਾਲ ਲੈਸ ਿਵਅਕਤੀ

ਆਏ,

ਿਖੜਕੀਆਂ ਿਵਚ ਅੰਦਰ ਝਾਕ ਕੇ ਉਨਾਂ ਮੁਸਾਫਰਾਂ

ਪੁਿੱ ਛਆ -

"ਿਕ ਜਨਾਬ ਕੋਈ ਮੁਰਗਾ - ਵੁਰਗਾ ਹੈ?"

ਉਸ ਮੁਸਾਫਰ ਨੇ ਜੋ ਪਿਹਲਾਂ ਕੁਝ ਕਿਹੰਦਾ-ਕਿਹੰਦਾ ਰੁਕ

ਿਗਆ ਸੀ,

ਜਵਾਬ ਿਦੱਤਾ, "ਜੀ ਪਤਾ ਨਹ .. ਤੁਸ ਅੰਦਰ ਆਕੇ ਪੇਟੀ

ਿਵਚ ਵੇਖ ਲਵੋ।"

ਭਾਿਲਆਂ ਵਾਲੇ ਅੰਦਰ ਦਾਖਲ ਹੋਏ, ਪੇਟੀ ਤੋੜੀ ਗਈ ਤਾਂ

ਉਸ ਿਵਚ ਇਕ ਮੁਰਗਾ ਿਨੱਕਲ ਆਇਆ।

ਇਕ ਭਾਲੇ ਵਾਲੇ ਨੇ ਿਕਹਾ - "ਕਰ ਿਦਓ ਹਲਾਲ।"

ਦੂਜੇ ਨੇ ਿਕਹਾ - "ਨਹ ਇਥੇ ਨਹ ... ਡੱਬਾ ਖਰਾਬ ਹੋ

ਜਾਊ.. ਬਾਹਰ ਲੈ ਚੱਲੋ।

23. ਸਦਕੇ ਉਸਦੇ

ਮੁਜਰਾ ਖ਼ਤਮ ਹੋਇਆ।

ਤਮਾਸ਼ਬੀਨ ਿਵਦਾ ਹੋ ਗਏ।

ਉਸਤਾਦ ਜੀ ਨੇ ਿਕਹਾ-

"ਸਭ ਕੁਝ ਲੁਟਵਾ ਕੇ

ਐਥੇ ਆਏ ਸੀ,

ਲੇਿਕਨ ਅੱਲਾ ਮੀਆਂ ਨੇ

ਕੁਝ ਿਦਨਾਂ ਿਵਚ ਹੀ

ਵਾਰੇ-ਿਨਆਰੇ ਕਰ ਿਦੱਤ।ੇ "

24. ਸਮਾਜਵਾਦ

ਉਹ ਆਪਣੇ ਘਰ ਦਾ ਤਮਾਮ ਜ਼ਰੂਰੀ ਸਮਾਨ

ਇਕ ਟਰੱਕ ਿਵਚ ਲੱਦ ਕੇ

ਦੂਜੇ ਸ਼ਿਹਰ ਜਾ ਿਰਹਾ ਸੀ

ਿਕ ਰਸਤੇ ਿਵਚ

ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਉਸ ਰੋਕ ਿਲਆ।

ਟਰੱਕ ਦੇ ਮਾਲ-ਸਮਾਨ ਪਰ ਲਾਲਚੀਆਂ ਨੇ ਨਜ਼ਰਾਂ

ਗੱਡਿਦਆਂ ਿਕਹਾ -

"ਦੇਖੋ ਯਾਰ, ਿਕਸ ਮਜ਼ੇ ਨਾਲ ਐਨਾ ਮਾਲ ਇੱਕਲਾ ਹੀ

ਉਡਾ ਕੇ ਲੈ ਜਾ ਿਰਹਾ ਹੈ"

ਸਮਾਨ ਦੇ ਮਾਲਕ ਨੇ ਮੁਸਕੁਰਾ ਕੇ ਿਕਹਾ - "ਜਨਾਬ,

ਇਹ ਮੇਰਾ ਆਪਣਾ ਹੈ"

ਦੋ-ਿਤੰਨ ਆਦਮੀ ਹੱਸੇ - "ਅਸ ਸਭ ਜਾਣਦੇ ਹਾਂ"

ਇੱਕ ਆਦਮੀ ਚੀਿਕਆ- "ਲੁਟ

ੱ ਲਓ.. ਇਹ ਅਮੀਰ

ਆਦਮੀ ਹੈ.. ਟਰੱਕ ਲੈ ਕੇ ਚੋਰੀਆਂ ਕਰਦੈ।"

25. ਉਲਾਮਾ

"ਦੇਖ ਯਾਰ,

ਤੂੰ ਬਲੈਕ ਮਾਰਕੀਟ

ਦਾ ਮੁੱਲ ਵੀ ਿਲਆ
ਅਤੇ ਅਿਜਹਾ ਰੱਦੀ

ਪੈਟਲ
ੋ ਿਦੱਤਾ

ਿਕ

ਇਕ ਦੁਕਾਨ

ਵੀ ਨਾ ਜਲੀ।"

26. ਆਰਾਮ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ

"ਮਿਰਆ ਨਹ .. ਦੋਖੋ, ਅਜੇ ਜਾਨ ਬਾਕੀ ਹੈ।"

"ਰਿਹਣ ਦੇ ਯਾਰ.. ਮ ਥੱਕ ਿਗਆ ਹਾਂ।"

27. ਿਕਸਮਤ

"ਕੁਝ ਨੀ ਦੋਸਤ..

ਐਨੀ ਿਮਹਨਤ
ਕਰਨ ਤੇ ਵੀ ਿਸਰਫ

ਇੱਕ ਡੱਬਾ ਹੱਥ

ਲੱਿਗਆ ਸੀ, ਪਰ ਉਸ

ਿਵਚ ਵੀ ਸਾਲਾ ਸੂਅਰ

ਦਾ ਗੋਸ਼ਤ ਿਨੱਕਿਲਆ.. ।"

28. ਅੱਖਾਂ ਤੇ ਚਰਬੀ

"ਸਾਡੀ ਕੌਮ ਦੇ ਲੋਕ ਵੀ ਕੈਸੇ ਨੇ ..

ਪੰਜਾਹ ਸੂਅਰ ਐਨੀਆਂ ਮੁਸ਼ਕਲਾਂ ਦੇ ਬਾਅਦ

ਤਲਾਸ਼ ਕਰਕੇ ਇਸ ਮਸਿਜਦ ਿਵਚ ਕੱਟੇ ਸਨ...

ਉਧਰ ਮੰਦਰਾਂ ਿਵਚ ਧੜਾ-ਧੜ

ਗਊ ਦਾ ਗੋਸ਼ਤ ਿਵਕ ਿਰਹਾ ਹੈ...

ਲੇਿਕਨ ਐਥੇ ਸੂਅਰ ਦਾ ਮਾਸ ਖਰੀਦਣ

ਦੇ ਲਈ ਕੋਈ ਆ ਦਾ ਹੀ ਨਹ ...।"
ਟੋਭਾ ਟੇਕ ਿਸੰਘ ਸਆਦਤ ਹਸਨ ਮੰਟੋ

ਬਟਵਾਰੇ ਦੇ ਦੋ-ਿਤੰਨ ਵਿਰਆਂ ਿਪਛ ਪਾਿਕਸਤਾਨ ਅਤੇ

ਿਹੰਦਸ
ੁ ਤਾਨ ਦੀਆਂ ਹਕੂਮਤ ਿਖ਼ਆਲ ਆਇਆ ਿਕ

ਇਖਲਾਕੀ ਕੈਦੀਆਂ ਦੀ ਤਰਾਂ ਪਾਗਲਾਂ ਦਾ ਵੀ ਤਬਾਦਲਾ

ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦੈ, ਯਾਨੀ ਜੋ ਮੁਸਲਮਾਨ ਪਾਗਲ ਿਹੰਦਸ

ੁ ਤਾਨ

ਦੇ ਪਾਗਲਖਾਿਨਆਂ ਿਵਚ ਨੇ , ਉਨਾਂ ਪਾਿਕਸਤਾਨ ਭੇਜ

ਿਦੱਤਾ ਜਾਵੇ ਤੇ ਜੋ ਿਹੰਦੂ ਅਤੇ ਿਸੱਖ ਪਾਿਕਸਤਾਨ ਦੇ

ਪਾਗਲਖਾਿਨਆਂ ਿਵਚ ਨੇ , ਉਨਾਂ ਿਹੰਦਸ

ੁ ਤਾਨ ਦੇ

ਹਵਾਲੇ ਕਰ ਿਦੱਤਾ ਜਾਵੇ।

ਪਤਾ ਨਹ , ਇਹ ਗੱਲ ਵਾਜਬ ਸੀ ਜਾਂ ਗੈਰ-ਵਾਜਬ, ਚਲੋ

ਿਫਰ ਵੀ ਬੁੱਧੀਮਾਨਾਂ ਦੇ ਫੈਸਲੇ ਮੁਤਾਿਬਕ ਇਧਰ-ਉਧਰ

ਚੀ ਪੱਧਰ ਦੀਆਂ ਕਾਨਫਰੰਸਾਂ ਹੋਈਆਂ ਅਤੇ ਅੰਤ

ਪਾਗਲਾਂ ਦੇ ਤਬਾਦਲੇ ਲਈ ਇਕ ਿਦਨ ਿਨਸ਼ਿਚਤ ਹੋ

ਿਗਆ।
ਚੰਗੀ ਤਰਾਂ ਛਾਣਬੀਣ ਕੀਤੀ ਗਈ – ਉਹ ਮੁਸਲਮਾਨ

ਪਾਗਲ, ਿਜਨਾਂ ਦੇ ਸਬੰਧੀ ਿਹੰਦਸ

ੁ ਤਾਨ ਿਵਚ ਹੀ ਸਨ,

ਉਥੇ ਹੀ ਰਿਹਣ ਿਦੱਤੇ ਗਏ, ਬਾਕੀ ਿਜਹੜੇ ਬਚੇ, ਉਨਾਂ

ਸਰਹੱਦ ਤੇ ਭੇਜ ਿਦੱਤਾ ਿਗਆ।

ਪਾਿਕਸਤਾਨ ਤ ਲਗਭਗ ਤਮਾਮ ਿਹੰਦੂ ਿਸੱਖ ਜਾ ਚੁੱਕੇ

ਸਨ, ਇਸ ਵਾਸਤੇ ਿਕਸੇ ਰੱਖਣ ਰਖਾਉਣ ਦਾ ਸਵਾਲ

ਹੀ ਪੈਦਾ ਨਹ ਹੋਇਆ, ਿਜੰਨੇ ਿਹੰਦ,ੂ ਿਸੱਖ ਪਾਗਲ ਸਨ,

ਸਾਰੇ ਦੇ ਸਾਰੇ ਬਾਰਡਰ ਤੇ ਪੁਚਾ ਿਦੱਤੇ ਗਏ।

ਉਧਰ ਦਾ ਪਤਾ ਨਹ ਪਰੰਤੂ ਇਧਰ ਲਾਹੌਰ ਦੇ

ਪਾਗਲਖਾਨੇ , ਜਦ ਇਸ ਤਬਾਦਲੇ ਦੀ ਖਬਰ ਪੁਜ

ੱ ੀ ਤਾਂ

ਬੜੀ ਿਦਲਚਸਪ ਚਰਚਾ ਹੋਣ ਲੱਗੀ।

ਇੱਕ ਮੁਸਲਮਾਨ ਪਾਗਲ ਜੋ ਬਾਰਾਂ ਵਿਰਆਂ ਤ ਹਰ ਰੋਜ਼,

ਬਕਾਇਦਾ ਦੇ ਨਾਲ ਿਜ਼ਮ ਦਾਰ ਪੜਦਾ ਸੀ, ਉਸਨੇ ਜਦ

ਆਪਣੇ ਇੱਕ ਿਮੱਤਰ ਪੁਿੱ ਛਆ, "ਮੌਲਵੀ ਸਾਬ, ਇਹ

ਪਾਿਕਸਤਾਨ ਕੀ ਹੁਦ
ੰ ਾ ਹੈ?" ਤਾਂ ਉਹਨੇ ਬੜੇ ਸੋਚ ਿਵਚਾਰ
ਿਪਛ ਜਵਾਬ ਿਦੱਤਾ, "ਿਹੰਦਸ
ੁ ਤਾਨ ਿਵਚ ਇਕ ਐਸੀ ਥਾਂ

ਿਜੱਥੇ ਉਸਤਰੇ ਬਣਦੇ ਨੇ " ਇਹ ਜਵਾਬ ਸੁਣਕੇ ਉਸਦਾ

ਿਮੱਤਰ ਸੰਤਸ਼
ੁ ਟ ਹੋ ਿਗਆ।

ਇਸੇ ਤਰਾਂ ਇੱਕ ਿਸੱਖ ਪਾਗਲ ਨੇ ਇਕ ਦੂਜੇ ਿਸੱਖ

ਪਾਗਲ ਤ ਪੁਿੱ ਛਆ, "ਸਰਦਾਰ ਜੀ, ਸਾ ਿਹੰਦਸ

ੁ ਤਾਨ

ਿਕ ਭੇਿਜਆ ਜਾ ਿਰਹੈ ਸਾ ਤਾਂ ਉਥ ਦੀ ਬੋਲੀ ਨੀ

ਆ ਦੀ" ਦੂਜਾ ਮੁਸਕਰਾਇਆ ਮੈ ਤਾਂ ਿਹੰਦਸ

ੋ ਤੋੜ ਦੀ

ਬੋਲੀ ਆ ਦੀ ਐ, ਿਹੰਦਸ
ੁ ਤਾਨੀ ਬੜੇ ਸ਼ੈਤਾਨ ਆਕੜ

ਆਕੜ ਿਫਰਤੇ ਹੈ"।

ਇਕ ਿਦਨ ਨਹਾ ਿਦਆਂ-ਨਹਾ ਿਦਆਂ ਇੱਕ ਮੁਸਲਮਾਨ

ਪਾਗਲ ਨੇ ਪਾਿਕਸਤਾਨ ਿਜ਼ੰਦਾਬਾਦ ਦਾ ਨਾਅਰਾ ਇੰਨੇ

ਜ਼ੋਰ ਨਾਲ ਬੁਲੰਦ ਕੀਤਾ ਿਕ ਫਰਸ਼ ਤੇ ਿਤਲਕ ਕੇ

ਿਡੱਿਗਆ ਅਤੇ ਬੇਹਸ਼

ੋ ਹੋ ਿਗਆ ਕਈ ਪਾਗਲ ਐਸੇ ਵੀ

ਸੀਗੇ ਜੋ ਪਾਗਲ ਨਹ ਸਨ, ਉਨਾਂ ਿਵਚ ਬਹੁਤੀ ਿਗਣਤੀ

ਅਿਜਹੇ ਕਾਤਲਾਂ ਦੀ ਸੀ ਿਜਨਾਂ ਦੇ ਿਰਸ਼ਤੇਦਾਰਾਂ ਨੇ

ਅਫ਼ਸਰਾਂ ਕੁਝ ਦੇ ਿਦਵਾ ਕੇ ਪਾਗਲਖਾਨੇ ਿਭਜਵਾ

ਿਦੱਤਾ ਸੀ ਿਕ ਉਹ ਫਾਂਸੀ ਦੇ ਫੰਧੇ ਤ ਬਚ ਜਾਣ ਇਹ

ਪਾਗਲ ਕੁਝ-ਕੁਝ ਸਮਝਦੇ ਸਨ ਿਕ ਿਹੰਦਸ

ੁ ਤਾਨ ਿਕ

ਵੰਿਡਆ ਿਗਆ ਹੈ ਅਤੇ ਪਾਿਕਸਤਾਨ ਕੀ ਹੈ, ਪੰਤੂ ਸਹੀ

ਹਾਦਿਸਆਂ ਤ ਇਹ ਵੀ ਬੇਖ਼ਬਰ ਸਨ, ਅਖ਼ਬਾਰਾਂ ਤ

ਉਨਾਂ ਕੁਝ ਪਤਾ ਨਹ ਸੀ ਲੱਗਦਾ ਤੇ ਪਿਹਰੇਦਾਰ

ਿਸਪਾਹੀ ਅਨਪੜ ਤੇ ਮੂਰਖ ਸਨ, ਿਜਨਾਂ ਦੀ ਗੱਲਬਾਤ ਤ

ਵੀ ਉਹ ਿਕਸੇ ਨਤੀਜੇ ਤੇ ਨਹ ਪਹੁਚ

ੰ ਸਕਦੇ ਸਨ

।ਉਨਾਂ ਕੇਵਲ ਏਨਾ ਪਤਾ ਸੀ ਿਕ ਇੱਕ ਆਦਮੀ

ਮੁਹਮ
ੰ ਦ ਅਲੀ ਿਜਨਾਹ ਹੈ ਿਜਸ ਕਾਇਦੇ-ਆਜ਼ਮ

ਕਿਹੰਦੇ ਨੇ ,ਉਹਨੇ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਵਾਸਤੇ ਇੱਕ ਵੱਖਰਾ ਮੁਲਕ

ਬਣਾਇਆ ਹੈ, ਿਜਸਦਾ ਨਾਂ ਪਾਿਕਸਤਾਨ ਹੈ, ਇਹ ਿਕੱਥੇ

ਹੈ, ਇਸਦੀ ਭੂਗਿੋ ਲਕ-ਸਿਥਤੀ ਕੀ ਹੈ, ਇਸਦੇ ਬਾਰੇ ਉਹ

ਕੁਝ ਨਹ ਜਾਣਦੇ ਸਨ, ਇਹੀ ਵਜਾ ਹੈ ਿਕ ਉਹ ਸਭ

ਪਾਗਲ ਿਜਨਾਂ ਦਾ ਿਦਮਾਗ ਪੂਰੀ ਤਰਾਂ ਨਹ ਸੀ

ਿਹੱਿਲਆ, ਇਸ ਭੰਬਲਭੂਸੇ ਿਵਚ ਪਏ ਹੋਏ ਸਨ ਿਕ ਉਹ

ਪਾਿਕਸਤਾਨ ਿਵਚ ਨੇ ਜਾਂ ਿਹੰਦਸ

ੁ ਤਾਨ ਿਵਚ, ਜੇ

ਿਹੰਦਸ
ੁ ਤਾਨ ਿਵਚ ਨੇ ਤਾਂ ਪਾਿਕਸਤਾਨ ਿਕੱਥੇ ਐ, ਜੇ

ਪਾਿਕਸਤਾਨ ਿਵਚ ਨੇ ਤਾਂ ਇਹ ਿਕਵ ਹੋ ਸਕਦੈ ਿਕ ਉਹ

ਕੁਝ ਅਰਸਾ ਪਿਹਲਾਂ ਇਥੇ ਹੀ ਰਿਹੰਦੇ ਹੋਏ ਿਹੰਦਸ

ੁ ਤਾਨ

ਿਵਚ ਸਨ।

ਇਕ ਪਾਗਲ ਤਾਂ ਿਹੰਦਸ

ੁ ਤਾਨ ਅਤੇ ਪਾਿਕਸਤਾਨ,

ਪਾਿਕਸਤਾਨ ਅਤੇ ਿਹੰਦਸ

ੁ ਤਾਨ ਦੇ ਚੱਕਰ ਿਵਚ ਕੁਝ

ਅਿਜਹਾ ਫਿਸਆ ਿਕ ਹੋਰ ਿਜ਼ਆਦਾ ਪਾਗਲ ਹੋ ਿਗਆ

ਝਾੜੂ ਿਦੰਿਦਆਂ-ਿਦੰਿਦਆਂ ਉਹ ਇਕ ਿਦਨ ਰੁਖ

ੱ ਤੇ ਚੜ

ਿਗਆ ਅਤੇ ਟਿਹਣੇ ਤੇ ਬੈਠ ਕੇ ਦੋ ਘੰਟੇ ਲਗਾਤਾਰ

ਤਕਰੀਰ ਕਰਦਾ ਿਰਹਾ, ਜੋ ਪਾਿਕਸਤਾਨ ਅਤੇ ਿਹੰਦਸ

ੁ ਤਾਨ

ਦੇ ਨਾਜ਼ੁਕ ਮਸਲੇ ਤੇ ਸੀ ਿਸਪਾਹੀਆਂ ਨੇ ਜਦ ਉਹ

ਹੇਠਾਂ ਉਤਰਨ ਲਈ ਿਕਹਾ ਤਾਂ ਉਹ ਹੋਰ ਤੇ ਚੜ

ਿਗਆ ਜਦ ਉਹ ਡਰਾਇਆ-ਧਮਕਾਇਆ ਿਗਆ ਤਾਂ

ਉਹਨੇ ਿਕਹਾ, "ਮ ਨਾ ਿਹੰਦਸ
ੁ ਤਾਨ ਿਵਚ ਰਿਹਣਾ ਚਾਹੁਦ
ੰ ਾ

ਹਾਂ ਨਾ ਪਾਿਕਸਤਾਨ ਿਵਚ, ਮ ਇਸ ਰੁਖ

ੱ ਤੇ ਹੀ

ਰਹੂਗ
ੰ ਾ" ਬੜੀ ਦੇਰ ਿਪਛ ਜਦੋ ਉਹਦਾ ਦੌਰਾ ਠੰਡਾ

ਹੋਇਆ ਤਾਂ ਉਹ ਥੱਲੇ ਉਤਿਰਆ ਅਤੇ ਆਪਣੇ-ਿਹੰਦੂ ਿਸੱਖ

ਿਮੱਤਰਾਂ ਦੇ ਗਲ ਿਮਲ-ਿਮਲ ਕੇ ਰੋਣ ਲੱਿਗਆ– ਇਸ

ਿਖ਼ਆਲ ਨਾਲ ਉਹਦਾ ਿਦਲ ਭਰ ਆਇਆ ਸੀ ਿਕ ਉਹ

ਉਸ ਛੱਡ ਕੇ ਿਹੰਦਸ
ੁ ਤਾਨ ਚਲੇ ਜਾਣਗੇ।

ਇਕ ਐਮ[ਐਸ[ ਸੀ[ ਪਾਸ ਰੇਡੀਓ ਇੰਜੀਨੀਅਰ, ਜੋ

ਮੁਸਲਮਾਨ ਸੀ ਅਤੇ ਦੂਜੇ ਪਾਗਲਾਂ ਤ ਿਬਲਕੁਲ

ਅਲੱਗ-ਥਲੱਗ ਬਾਗ ਦੀ ਇੱਕ ਖਾਸ ਪਗਡੰਡੀ ਤੇ

ਸਾਰਾ ਿਦਨ ਚੁੱਪਚਾਪ ਟਿਹਲਦਾ ਰਿਹੰਦਾ ਸੀ, ਇਹ

ਤਬਦੀਲੀ ਪਗਟ ਹੋਈ ਿਕ ਉਹਨੇ ਆਪਣੇ ਸਾਰੇ ਕੱਪੜੇ

ਉਤਾਰ ਕੇ ਦਫੇਦਾਰ ਦੇ ਹਵਾਲੇ ਕਰ ਿਦੱਤੇ ਅਤੇ

ਨੰ ਗ-ਧੜੰਗਾ ਹੋ ਕੇ ਸਾਰੇ ਬਾਗ ਿਵਚ ਤੁਰਨਾ-ਿਫਰਨਾ ਸ਼ੁਰੂ

ਕਰ ਿਦੱਤਾ।
ਚਿਨਓਟ ਦੇ ਇਕ ਮੁਸਲਮਾਨ ਨੇ , ਜੋ ਮੁਸਿਲਮ ਲੀਗ

ਦਾ ਸਰਗਰਮ ਮਬਰ ਰਿਹ ਚੁੱਿਕਆ ਸੀ ਅਤੇ ਿਦਨ 'ਚ

ਪੰਦਰਾਂ-ਸੋਲਾਂ ਵੇਰਾਂ ਨਹਾਇਆ ਕਰਦਾ ਸੀ, ਇਕਦਮ ਇਹ

ਆਦਤ ਛੱਡ ਿਦੱਤੀ, ਉਹਦਾ ਨਾਂ ਮੁਹਮ

ੰ ਦ ਅਲੀ ਸੀ ਸੋ

ਉਹਨੇ ਇੱਕ ਿਦਨ ਆਪਣੇ ਜੰਗਲੇ ਿਵਚ ਐਲਾਨ ਕਰ

ਿਦੱਤਾ ਿਕ ਕਾਇਦੇ-ਆਜ਼ਮ ਮੁਹਮ

ੰ ਦ ਅਲੀ ਿਜਨਾਹ ਹੈ,

ਉਸ ਦੀ ਦੇਖਾ-ਦੇਖੀ ਇੱਕ ਿਸੱਖ ਪਾਗਲ ਮਾਸਟਰ ਤਾਰਾ

ਿਸੰਘ ਬਣ ਿਗਆ ਇਸ ਤ ਪਿਹਲਾਂ ਿਕ ਖੂਨ-ਖਰਾਬਾ ਹੋ

ਜਾਵੇ, ਦੋਹਾਂ ਖ਼ਤਰਨਾਕ ਪਾਗਲ ਕਰਾਰ ਦੇ ਕੇ

ਅਲੱਗ-ਥਲੱਗ ਬੰਦ ਕਰ ਿਦੱਤਾ ਿਗਆ।

ਲਾਹੌਰ ਦਾ ਇੱਕ ਨੌ ਜਵਾਨ ਿਹੰਦੂ ਵਕੀਲ ਮੁਹਬ

ੱ ਤ ਿਵਚ

ਅਸਫਲ ਹੋ ਕੇ ਪਾਗਲ ਹੋ ਿਗਆ ਸੀ, ਜਦ ਉਹਨੇ

ਸੁਿਣਆ ਿਕ ਅੰਿਮਤਸਰ ਿਹੰਦਸ

ੁ ਤਾਨ ਿਵਚ ਚਿਲਆ

ਿਗਆ ਹੈ ਤਾਂ ਉਹ ਬਹੁਤ ਦੁਖ

ੱ ਹੋਇਆ ਅੰਿਮਤਸਰ ਦੀ

ਇੱਕ ਿਹੰਦੂ ਕੁੜੀ ਨਾਲ ਉਹ ਮੁਹਬ

ੱ ਤ ਸੀ, ਿਜਸਨੇ
ਉਹ ਠੁਕਰਾ ਿਦੱਤਾ ਪਰ ਦੀਵਾਨਗੀ ਦੀ ਹਾਲਤ ਿਵਚ

ਵੀ ਉਹ ਕੁੜੀ ਨਹ ਸੀ ਭੁਿੱ ਲਆ ਉਹ ਉਨਾਂ ਸਾਰੇ

ਿਹੰਦੂ ਅਤੇ ਮੁਸਲਮਾਨ ਲੀਡਰਾਂ ਗਾਲਾਂ ਦੇਣ ਲੱਗ

ਿਪਆ ਿਜਨਾਂ ਨੇ ਿਮਲ-ਿਮਲਾ ਕੇ ਿਹੰਦਸ

ੁ ਤਾਨ ਦੇ ਦੋ

ਟੁਕੜੇ ਕਰ ਿਦੱਤੇ ਨੇ ਅਤੇ ਉਹਦੀ ਮਿਹਬੂਬਾ ਿਹੰਦਸ

ੁ ਤਾਨੀ

ਬਣ ਗਈ ਹੈ ਅਤੇ ਉਹ ਪਾਿਕਸਤਾਨੀ ਜਦ ਤਬਾਦਲੇ ਦੀ

ਗੱਲ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਈ ਤਾਂ ਉਸ ਵਕੀਲ ਕਈ ਪਾਗਲਾਂ ਨੇ

ਸਮਝਾਇਆ ਿਕ ਉਹ ਿਦਲ ਥੋੜਾ ਨਾ ਕਰੇ, ਉਹ

ਿਹੰਦਸ
ੁ ਤਾਨ ਭੇਜ ਿਦੱਤਾ ਜਾਵੇਗਾ ਉਸੇ ਿਹੰਦਸ
ੁ ਤਾਨ ਿਵਚ

ਿਜੱਥੇ ਉਹਦੀ ਮਿਹਬੂਬਾ ਰਿਹੰਦੀ ਹੈ – ਪਰ ਉਹ ਲਾਹੌਰ

ਛੱਡਣਾ ਨਹ ਚਾਹੁਦ
ੰ ਾ ਸੀ, ਉਸਦਾ ਿਖ਼ਆਲ ਸੀ ਿਕ

ਅੰਿਮਤਸਰ ਿਵਚ ਉਸਦੀ ਪੈਕਿਟਸ ਨਹ ਚੱਲੇਗੀ।

ਯੂਰਪੀਅਨ ਵਾਰਡ ਿਵਚ ਦੋ ਗਲੋ ਇੰਡੀਅਨ ਪਾਗਲ

ਸਨ ਉਨਾਂ ਜਦ ਪਤਾ ਲੱਿਗਆ ਿਕ ਿਹੰਦਸ

ੁ ਤਾਨ

ਆਜ਼ਾਦ ਕਰਕੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਚਲੇ ਗਏ ਨੇ ਤਾਂ ਉਨਾਂ

ਬੜਾ ਸਦਮਾ ਲੱਿਗਆ ਉਹ ਲੁਕ-ਲੁਕ ਕੇ ਘੰਿਟਆਂ ਬੱਧੀ

ਇਸ ਅਿਹਮ ਮਸਲੇ ਤੇ ਗੱਲਬਾਤ ਕਰਦੇ ਰਿਹੰਦੇ ਿਕ

ਪਾਗਲਖਾਨੇ ਿਵਚ ਹੁਣ ਉਨਾਂ ਦੀ ਹੈਸੀਅਤ ਿਕਸ ਿਕਸਮ

ਦੀ ਹੋਵੇਗੀ ਯੂਰਪੀਅਨ ਵਾਰਡ ਰਹੇਗਾ ਜਾਂ ਉਡਾ ਿਦੱਤਾ

ਜਾਵੇਗਾ ਬੇਕਫਾਸਟ ਿਮਿਲਆ ਕਰੇਗਾ ਜਾਂ ਨਹ ,ਕੀ ਉਨਾਂ

ਡਬਲ ਰੋਟੀ ਤਾਂ ਨਹ ਛੱਡਣੀ ਪਵੇਗੀ।

ਇੱਕ ਿਸੱਖ ਸੀ, ਿਜਸ ਪਾਗਲਖਾਨੇ ਿਵਚ ਦਾਖਲ

ਹੋਇਆ ਪੰਦਰਾਂ ਵਰੇ ਹੋ ਚੁੱਕੇ ਸਨ ਹਰ ਵੇਲੇ ਉਹਦੇ ਮੂੰਹ

ਇਹ ਅਜੀਬ ਲਫ਼ਜ ਸੁਣਾਈ ਿਦੰਦੇ ਸਨ, "ਔਪੜ ਿਦ ਗੜ

ਗੜ ਅਨੈ ਕਸ ਦੀ ਬੇਿਧਆਨਾ ਿਦ ਮੂੰਗ ਿਕ ਦਾਲ ਆਫ

ਦੀ ਲਾਲਟੈਨ" ਉਹ ਨਾ ਿਦਨ 'ਚ ਸਦਾ ਸੀ ਨਾ ਰਾਤ

ਪਿਹਰੇਦਾਰਾਂ ਦਾ ਇਹ ਕਿਹਣਾ ਸੀ ਿਕ ਪੰਦਰਾਂ ਵਿਰਆਂ

ਦੇ ਲੰਬੇ ਅਰਸੇ ਿਵਚ ਉਹ ਇਕ ਪਲ ਵੀ ਨਹ ਸੁੱਤਾ ਸੀ,

ਉਹ ਲੇਟਦਾ ਵੀ ਨਹ ਸੀ ਬਲਿਕ ਕਦੇ-ਕਦੇ ਕੰਧ ਨਾਲ

ਟੇਕ ਲਾ ਲਦਾ ਸੀ, ਚੱਤੋ ਪਿਹਰ ਖੜਾ ਰਿਹਣ ਕਰਕੇ

ਉਸਦੇ ਪੈਰ ਸੁੱਜ ਗਏ ਸਨ ਅਤੇ ਿਪੰਜਣੀਆਂ ਵੀ ਫੁਲ
ੱ

ਗਈਆਂ ਸਨ, ਮਗਰ ਸਰੀਰਕ ਤਕਲੀਫ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ

ਉਹ ਲੰਮਾ ਪੈ ਕੇ ਆਰਾਮ ਨਹ ਕਰਦਾ।

ਿਹੰਦਸ
ੁ ਤਾਨ, ਪਾਿਕਸਤਾਨ ਅਤੇ ਪਾਗਲਾਂ ਦੇ ਤਬਾਦਲੇ ਬਾਰੇ

ਜਦ ਕਦੇ ਗੱਲਬਾਤ ਹੁਦ

ੰ ੀ ਸੀ ਤਾਂ ਉਹ ਿਧਆਨ ਨਾਲ

ਸੁਣਦਾ ਸੀ ਕੋਈ ਉਹ ਪੁਛ

ੱ ਦਾ ਿਕ ਉਸਦਾ ਕੀ ਿਖ਼ਆਲ

ਹੈ ਤਾਂ ਉਹ ਬੜੀ ਗੰਭੀਰਤਾ ਨਾਲ ਜਵਾਬ ਿਦੰਦਾ, "ਔਪੜ

ਦੀ ਗੜ-ਗੜ ਿਦ ਅਨੈ ਕਸ ਿਕ ਬੇਿਧਆਨਾ ਿਕ ਮੂੰਗ ਦੀ

ਦਾਲ ਆਫ ਪਾਿਕਸਤਾਨ ਗਵਰਨਮਟ" ਪਰੰਤੂ ਬਾਅਦ

ਿਵਚ 'ਆਫ਼ ਦੀ ਪਾਿਕਸਤਾਨ' ਦੀ ਥਾਂ 'ਆਫ਼ ਦੀ ਟੋਭਾ

ਟੇਕ ਿਸੰਘ ਗਵਰਨਮਟ' ਨੇ ਲੈ ਲਈ ਅਤੇ ਉਹਨੇ ਦੂਜੇ

ਪਾਗਲਾਂ ਤ ਪੁਛ
ੱ ਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਿਦੱਤਾ ਿਕ ਟੋਭਾ ਟੇਕ ਿਸੰਘ

ਿਕੱਥੇ ਹੈ, ਿਜੱਥੇ ਦਾ ਉਹ ਰਿਹਣ ਵਾਲਾ ਹੈ ਿਕਸੇ ਵੀ

ਪਤਾ ਨਹ ਸੀ ਿਕ ਟੋਭਾ ਟੇਕ ਿਸੰਘ ਪਾਿਕਸਤਾਨ ਿਵਚ

ਹੈ ਜਾਂ ਿਹੰਦਸ
ੁ ਤਾਨ ਿਵਚ ਜੋ ਦੱਸਣ ਦੀ ਕੋਿਸ਼ਸ਼ ਕਰਦੇ
ਸਨ ਉਹ ਆਪ ਇਸ ਉਲਝਣ ਿਵਚ ਫਸ ਜਾਂਦੇ ਸਨ ਿਕ

ਿਸਆਲਕੋਟ ਪਿਹਲਾਂ ਿਹੰਦਸ

ੁ ਤਾਨ ਿਵਚ ਹੁਦ
ੰ ਾ ਸੀ, ਪਰ

ਹੁਣ ਸੁਿਣਐ ਿਕ ਪਾਿਕਸਤਾਨ ਿਵਚ ਹੈ ਕੀ ਪਤਾ ਹੈ ਿਕ

ਲਾਹੌਰ ਜੋ ਅੱਜ ਪਾਿਕਸਤਾਨ ਿਵਚ ਹੈ, ਕੱਲ ਿਹੰਦਸ

ੁ ਤਾਨ

ਿਵਚ ਚਿਲਆ ਜਾਵੇ ਜਾਂ ਸਾਰਾ ਿਹੰਦਸ

ੁ ਤਾਨ ਹੀ

ਪਾਿਕਸਤਾਨ ਬਣ ਜਾਵੇ ਅਤੇ ਇਹ ਵੀ ਕੌਣ ਛਾਤੀ ਤੇ

ਹੱਥ ਰੱਖ ਕੇ ਕਿਹ ਸਕਦਾ ਹੈ ਿਕ ਿਹੰਦਸ

ੁ ਤਾਨ ਅਤੇ

ਪਾਿਕਸਤਾਨ ਦੋਨ ਿਕਸੇ ਿਦਨ ਿਸਰੇ ਤ ਗਾਇਬ ਹੋ ਜਾਣ।

ਇਸ ਿਸੱਖ ਪਾਗਲ ਦੇ ਕੇਸ ਿਛਦਰੇ ਹੋ ਕੇ ਬਹੁਤ ਘੱਟ

ਰਿਹ ਗਏ ਸਨ, ਿਕ ਿਕ ਉਹ ਨਹਾ ਦਾ ਕਦੇ ਕਦਾ

ਸੀ, ਇਸ ਲਈ ਦਾੜੀ ਅਤੇ ਵਾਲ ਆਪਸ ਿਵਚ ਜੰਮ

ਗਏ ਸਨ ਿਜਸਦੇ ਕਾਰਨ ਉਹਦੀ ਸ਼ਕਲ ਬੜੀ ਿਭਆਨਕ

ਹੋ ਗਈ ਸੀ ਪਰ ਆਦਮੀ ਿਨਡਰ ਸੀ ਪੰਦਰਾਂ ਵਿਰਆਂ

ਿਵਚ ਉਹਨੇ ਕਦੇ ਵੀ ਿਕਸੇ ਨਾਲ ਝਗੜਾ-ਫਸਾਦ ਨਹ

ਕੀਤਾ ਸੀ ਪਾਗਲਖਾਨੇ ਦੇ ਜੋ ਪੁਰਾਣੇ ਨੌ ਕਰ ਸਨ, ਉਹ

ਉਹਦੇ ਬਾਰੇ ਏਨਾ ਕੁ ਜਾਣਦੇ ਸਨ ਿਕ ਟੋਭਾ ਟੇਕ ਿਸੰਘ

ਿਵਚ ਉਹਦੀ ਕਾਫ਼ੀ ਜ਼ਮੀਨ ਸੀ ਚੰਗਾ ਖਾਂਦਾ ਪ ਦਾ

ਿਜ਼ਮ ਦਾਰ ਸੀ ਿਕ ਅਚਾਨਕ ਿਦਮਾਗ ਿਹਲ ਿਗਆ,

ਉਹਦੇ ਿਰਸ਼ਤੇਦਾਰ ਉਹ ਲੋਹੇ ਦੇ ਮੋਟ-ੇ ਮੋਟੇ ਸੰਗਲਾਂ

ਨਾਲ ਬੰਨ ਕੇ ਿਲਆਏ ਅਤੇ ਪਾਗਲਖਾਨੇ ਦਾਖਲ ਕਰਾ

ਗਏ।

ਮਹੀਨੇ 'ਚ ਇੱਕ ਵੇਰਾਂ ਮੁਲਾਕਾਤ ਲਈ ਉਹ ਲੋਕ

ਆ ਦੇ ਸਨ ਅਤੇ ਉਸਦੀ ਸੁੱਖ-ਸਾਂਦ ਦਾ ਪਤਾ ਕਰਕੇ

ਚਲੇ ਜਾਂਦੇ ਸਨ, ਬੜੀ ਦੇਰ ਤੱਕ ਇਹ ਿਸਲਿਸਲਾ ਜਾਰੀ

ਿਰਹਾ ਪਰ ਜਦ ਪਾਿਕਸਤਾਨ, ਿਹੰਦਸ

ੁ ਤਾਨ ਦੀ ਗੜਬੜ

ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਈ ਤਾਂ ਉਨਾਂ ਦਾ ਆਉਣਾ-ਜਾਣਾ ਬੰਦ ਹੋ ਿਗਆ।

ਉਹਦਾ ਨਾਂ ਿਬਸ਼ਨ ਿਸੰਘ ਸੀ ਪਰ ਸਾਰੇ ਜਣੇ ਉਸ

ਟੋਭਾ ਟੇਕ ਿਸੰਘ ਕਿਹੰਦੇ ਸਨ ਉਹ ਇਹ ਕਤਈ

ਮਾਲੂਮ ਨਹ ਸੀ ਿਦਨ ਿਕਹੜਾ ਹੈ, ਮਹੀਨਾ ਿਕਹੜਾ ਹੈ

ਜਾਂ ਿਕੰਨੇ ਸਾਲ ਬੀਤ ਚੁੱਕੇ ਨੇ ਪਰੰਤੂ ਹਰ ਮਹੀਨੇ ਜਦ

ਉਸਦੇ ਸਕੇ-ਸਬੰਧੀ ਉਸ ਿਮਲਣ ਵਾਸਤੇ ਆਉਣ ਵਾਲੇ

ਹੁਦ
ੰ ੇ ਤਾਂ ਉਹ ਆਪਣੇ ਆਪ ਪਤਾ ਲੱਗ ਜਾਂਦਾ ਇਸ

ਲਈ ਉਹ ਦਫੇਦਾਰ ਕਿਹੰਦਾ ਿਕ ਉਹਦੀ ਮੁਲਾਕਾਤ

ਆ ਰਹੀ ਹੈ ਉਸ ਿਦਨ ਉਹ ਮਲ-ਮਲ ਕੇ

ਨਹਾ ਦਾ,ਬਦਨ ਤੇ ਖ਼ੂਬ ਤੇਲ ਸਾਬਣ ਘਸਾਇਆ ਜਾਂਦਾ

ਅਤੇ ਵਾਲਾਂ 'ਚ ਤੇਲ ਲਾ ਕੇ ਕੰਘਾ ਕਰਦਾ, ਆਪਣੇ ਉਹ

ਕੱਪੜੇ ਜੋ ਉਹ ਕਦ ਵਰਤਦਾ ਨਹ ਸੀ, ਕੱਢਵਾ ਕੇ

ਪਾ ਦਾ ਅਤੇ ਇ ਬਣ-ਫੱਬ ਕੇ ਿਮਲਣ ਵਾਿਲਆਂ ਕੋਲ

ਜਾਂਦਾ ਉਹ ਉਸ ਕੁਝ ਪੁਛ

ੱ ਦੇ ਤਾਂ ਉਹ ਚੁੱਪ ਰਿਹੰਦਾ ਜਾਂ

ਕਦ-ਕਦਾ "ਔਪੜ ਿਦ ਗੜ ਗੜ ਿਦ ਅਨੈ ਕਸ ਿਦ

ਬੇਿਧਆਨਾ ਿਦ ਮੂੰਗ ਦੀ ਦਾਲ ਆਫ਼ ਦੀ ਲਾਲਟੈਨ"

ਕਿਹ ਿਦੰਦਾ।

ਉਹਦੀ ਇੱਕ ਕੁੜੀ ਸੀ ਜੋ ਹਰ ਮਹੀਨੇ ਇੱਕ ਗਲੀ

ਵਧਦੀ-ਵਧਦੀ ਪੰਦਰਾਂ ਵਿਰਆਂ 'ਚ ਮੁਿਟਆਰ ਹੋ ਗਈ

ਸੀ ਿਬਸ਼ਨ ਿਸੰਘ ਉਹ ਪਛਾਣਦਾ ਹੀ ਨਹ ਸੀ ਉਹ

ਬੱਚੀ ਸੀ, ਉਦ ਵੀ ਆਪਣੇ ਆਪ ਦੇਖ ਕੇ ਰਦੀ ਸੀ,

ਮੁਿਟਆਰ ਹੋਈ ਤਦ ਵੀ ਉਹਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਚ ਹੰਝੂ

ਵਿਹੰਦੇ ਸਨ।

ਪਾਿਕਸਤਾਨ ਅਤੇ ਿਹੰਦਸ

ੁ ਤਾਨ ਦਾ ਿਕੱਸਾ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਇਆ ਤਾਂ

ਉਹਨੇ ਦੂਜੇ ਪਾਗਲਾਂ ਤ ਪੁਛ

ੱ ਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਿਦੱਤਾ ਿਕ

ਟੋਭਾ ਟੇਕ ਿਸੰਘ ਿਕੱਥੇ ਹੈ ਜਦ ਉਹ ਤਸੱਲੀਬਖਸ਼

ਜਵਾਬ ਨਾ ਿਮਿਲਆ, ਉਹਦੀ ਟੋਹ ਿਦਨ ਪਤੀ ਿਦਨ

ਵੱਧਦੀ ਗਈ ਹੁਣ ਉਸਦੀ ਲੜਕੀ ਮੁਲਾਕਾਤ ਵੀ

ਨਹ ਆ ਦੀ ਸੀ, ਪਿਹਲਾਂ ਤਾਂ ਉਹ ਆਪਣੇ ਆਪ

ਪਤਾ ਲੱਗ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ਿਕ ਿਮਲਣ ਵਾਲੇ ਆ ਰਹੇ ਨੇ ਪਰ

ਹੁਣ ਿਜਵ ਉਹਦੇ ਿਦਲ ਦੀ ਅਵਾਜ਼ ਵੀ ਬੰਦ ਹੋ ਗਈ

ਸੀ ਜੋ ਉਹ ਉਨਾਂ ਦੇ ਆਉਣ-ਜਾਣ ਦੀ ਖ਼ਬਰ ਦੇ

ਿਦਆ ਕਰਦੀ ਸੀ- ਉਹਦੀ ਬੜੀ ਇੱਛਾ ਸੀ ਿਕ ਉਹ

ਲੋਕ ਆਉਣ ਜੋ ਉਸ ਨਾਲ ਹਮਦਰਦੀ ਪਗਟ ਕਰਦੇ

ਸਨ ਅਤੇ ਉਹਦੇ ਵਾਸਤੇ ਫਲ, ਿਮਠਾਈਆਂ ਅਤੇ ਕੱਪੜੇ

ਿਲਆ ਦੇ ਸਨ ਉਹ ਆਉਣ ਤਾਂ ਉਹ ਉਨਾਂ ਤ ਪੁਛ
ੱ ੇ ਿਕ

ਟੋਭਾ ਟੇਕ ਿਸੰਘ ਿਕੱਥੇ ਹੈ ਉਹ ਉਹ ਪੱਕੇ ਤੌਰ ਤੇ ਦੱਸ

ਦੇਣਗੇ ਿਕ ਟੋਭਾ ਟੇਕ ਿਸੰਘ ਪਾਿਕਸਤਾਨ ਿਵਚ ਹੈ ਜਾਂ

ਿਹੰਦਸ
ੁ ਤਾਨ ਿਵਚ ਉਹਦਾ ਿਖ਼ਆਲ ਸੀ ਿਕ ਟੋਭਾ ਟੇਕ

ਿਸੰਘ ਤ ਹੀ ਆ ਦੇ ਨੇ , ਿਜੱਥੇ ਉਹਦੀਆਂ ਜ਼ਮੀਨਾਂ ਨੇ ।

ਪਾਗਲਖਾਨੇ ਿਵਚ ਇੱਕ ਪਾਗਲ ਅਿਜਹਾ ਵੀ ਸੀ ਜੋ

ਆਪਣੇ ਆਪ ਖ਼ੁਦਾ ਕਿਹੰਦਾ ਸੀ ਿਬਸ਼ਨ ਿਸੰਘ ਨੇ

ਉਸ ਤ ਜਦ ਇਕ ਿਦਨ ਪੁਿੱ ਛਆ ਿਕ ਟੋਭਾ ਟੇਕ ਿਸੰਘ

ਪਾਿਕਸਤਾਨ ਿਵਚ ਹੈ ਜਾਂ ਿਹੰਦਸ

ੁ ਤਾਨ ਿਵਚ ਤਾਂ ਉਹਨੇ

ਆਪਣੀ ਆਦਤ ਅਨੁਸਾਰ ਠਹਾਕਾ ਮਾਿਰਆ ਅਤੇ ਿਕਹਾ,

"ਉਹ ਨਾ ਪਾਿਕਸਤਾਨ ਿਵਚ ਹੈ ਨਾ ਿਹੰਦਸ

ੁ ਤਾਨ ਿਵਚ,

ਿਕ ਿਕ ਅਸ ਅਜੇ ਤੱਕ ਹੁਕਮ ਹੀ ਨਹ ਿਦੱਤਾ"।

ਿਬਸ਼ਨ ਿਸੰਘ ਨੇ ਉਸ ਖ਼ੁਦਾ ਕਈ ਵਾਰੀ ਬੜੀ

ਿਮੰਨਤ ਅਤੇ ਆਜਜ਼ੀ ਨਾਲ ਿਕਹਾ ਿਕ ਉਹ ਹੁਕਮ ਦੇ

ਦੇਵੇ ਤਾਂ ਿਕ ਝੰਜਟ ਮੁੱਕੇ, ਪਰ ਖ਼ੁਦਾ ਬਹੁਤ ਰੁਿਝਆ

ਹੋਇਆ ਸੀ ਿਕ ਿਕ ਉਹਨੇ ਹੋਰ ਬਥੇਰੇ ਹੁਕਮ ਦੇਣੇ

ਸਨ।

ਇੱਕ ਿਦਨ ਦੁਖੀ ਹੋ ਕੇ ਿਬਸ਼ਨ ਿਸੰਘ ਖ਼ੁਦਾ ਟੁਟ

ੱ ਕੇ

ਿਪਆ, "ਔਪੜ ਿਦ ਗੜ ਗੜ ਿਦ ਅਨੈ ਕਸ ਿਦ

ਬੇਿਧਆਨਾ ਿਦ ਮੂੰਗ ਦੀ ਦਾਲ ਆਫ਼ ਵਾਿਹਗੁਰੂ ਜੀ ਦਾ

ਖਾਲਸਾ ਡ ਵਾਿਹਗੁਰੂ ਜੀ ਦੀ ਫਤਿਹ" ਇਸਦਾ ਸ਼ਾਇਦ

ਮਤਲਬ ਸੀ ਿਕ ਤੂੰ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਦਾ ਖੁਦਾ ਹੈ, ਿਸੱਖਾਂ ਦਾ

ਖ਼ੁਦਾ ਹੁਦ
ੰ ਾ ਤਾਂ ਜ਼ਰੂਰ ਮੇਰੀ ਸੁਣਦਾ।

ਤਬਾਦਲੇ ਤ ਕੁਝ ਿਦਨ ਪਿਹਲਾਂ ਟੋਭਾ ਟੇਕ ਿਸੰਘ ਦਾ

ਇਕ ਮੁਸਲਮਾਨ ਜੋ ਿਬਸ਼ਨ ਿਸੰਘ ਦਾ ਿਮੱਤਰ ਸੀ,

ਮੁਲਾਕਾਤ ਲਈ ਆਇਆ, ਮੁਸਲਮਾਨ ਿਮੱਤਰ ਪਿਹਲਾਂ

ਕਦੇ ਨਹ ਆਇਆ ਸੀ ਜਦ ਿਬਸ਼ਨ ਿਸੰਘ ਨੇ ਉਹ

ਦੇਿਖਆ ਤਾਂ ਇਕ ਪਾਸੇ ਹੱਟ ਿਗਆ, ਿਫਰ ਵਾਪਸ ਜਾਣ

ਲੱਗਾ ਪਰ ਿਸਪਾਹੀਆਂ ਨੇ ਉਹ ਰੋਿਕਆ, "ਇਹ ਤੈ

ਿਮਲਣ ਆਇਐ, ਤੇਰਾ ਿਮੱਤਰ ਫਜ਼ਲਦੀਨ ਐ"।

ਿਬਸ਼ਨ ਿਸੰਘ ਨੇ ਫਜ਼ਲਦੀਨ ਇੱਕ ਨਜ਼ਰ ਦੇਿਖਆ

ਅਤੇ ਕੁਝ ਬੁੜਬੁੜਾਉਣ ਲੱਗਾ ਫਜ਼ਲਦੀਨ ਨੇ ਅੱਗੇ ਵੱਧ

ਕੇ ਉਹਦੇ ਮੋਢੇ ਪਰ ਹੱਥ ਰੱਿਖਆ, "ਮ ਕਈ ਿਦਨਾਂ ਤ

ਸੋਚ ਿਰਹਾ ਸੀ ਿਕ ਤੈ ਿਮਲਾਂ ਪਰ ਿਵਹਲ ਹੀ ਨਾ

ਿਮਲੀ, ਤੇਰੇ ਸਭ ਆਦਮੀ ਖੈਰੀਅਤ ਨਾਲ ਿਹੰਦਸ

ੁ ਤਾਨ

ਚਲੇ ਗਏ ਸਨ ਮੈਥ ਿਜੰਨੀ ਮਦਦ ਹੋ ਸਕੀ, ਮ ਕੀਤੀ,

ਤੇਰੀ ਧੀ ਰੂਪ ਕੌਰ[" ਉਹ ਬੋਲਿਦਆਂ ਬੋਲਿਦਆਂ ਰੁਕ

ਿਗਆ।

ਿਬਸ਼ਨ ਿਸੰਘ ਕੁਝ ਯਾਦ ਕਰਨ ਲੱਿਗਆ, "ਧੀ ਰੂਪ ਕੌਰ"

ਫਜ਼ਲਦੀਨ ਨੇ ਰੁਕ ਕੇ ਿਕਹਾ, "ਹਾਂ, ਉਹ, ਉਹ ਵੀ ਠੀਕ

ਠਾਕ ਐ, ਉਨਾਂ ਨਾਲ ਹੀ ਚਲੀ ਗਈ ਸੀ।"

ਿਬਸ਼ਨ ਿਸੰਘ ਚੁੱਪ ਿਰਹਾ

ਫਜ਼ਲਦੀਨ ਨੇ ਿਫਰ ਕਿਹਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ, "ਉਨਾਂ ਨੇ ਮੈ

ਿਕਹਾ ਸੀ ਿਕ ਤੇਰੀ ਖ਼ੈਰ ਖੈਰੀਅਤ ਪੁਛ

ੱ ਦਾ ਰਹਾਂ। ਹੁਣ ਮ

ਸੁਿਣਆ ਤੂੰ ਿਹੰਦਸ

ੁ ਤਾਨ ਜਾ ਿਰਹ। ਭਾਈ ਬਲਵੀਰ ਿਸੰਘ
ਅਤੇ ਭਾਈ ਵਧਾਵਾ ਿਸੰਘ ਮੇਰਾ ਸਲਾਮ ਕਿਹਣਾ ਅਤੇ

ਭੈਣ ਅੰਿਮਤ ਕੌਰ ਵੀ। ਭਾਈ ਬਲਵੀਰ ਿਸੰਘ

ਕਿਹਣਾ ਿਕ ਫਜ਼ਲਦੀਨ ਰਾਜ਼ੀ ਖੁਸ਼ੀ ਐ। ਦੋ ਬੂਰੀਆਂ

ਮੈਸਾਂ ਜੋ ਉਹ ਛੱਡ ਗਏ ਸੀ, ਉਨਾਂ 'ਚ ਇੱਕ ਨੇ ਕੱਟਾ

ਿਦੱਤਾ, ਦੂਜੀ ਦੇ ਕੱਟੀ ਹੋਈ ਸੀ ਪਰ ਉਹ ਛੇਿਦਨਾਂ ਦੀ

ਹੋ ਕੇ ਮਰ ਗਈ। ਹੋਰ, ਮੇਰੇ ਲਾਇਕ ਜੋ ਿਖਦਮਤ ਹੋਵੇ,

ਕਹ ਮ ਹਰ ਵਕਤ ਿਤਆਰ ਆਂ ਔਰ ਆਹ ਤੇਰੇ ਲਈ

ਥੋੜੇ ਿਜਹੇ ਮਰੂਡ

ੰ ੇ ਿਲਆਇਆਂ"।

ਿਬਸ਼ਨ ਨੇ ਮਰੂਿੰ ਡਆਂ ਦੀ ਪੋਟਲੀ ਲੈ ਕੇ ਕੋਲ ਖੜੇ

ਿਸਪਾਹੀ ਦੇ ਹਵਾਲੇ ਕਰ ਿਦੱਤੀ ਤੇ ਫਜ਼ਲਦੀਨ

ਪੁਿੱ ਛਆ, "ਟੋਭਾ ਟੇਕ ਿਸੰਘ ਿਕੱਥੇ ਐ?"

ਫਜ਼ਲਦੀਨ ਨੇ ਥੋੜਾ ਹੈਰਾਨ ਹੁਿੰ ਦਆ ਿਕਹਾ, "ਿਕੱਥੇ ਐ?"

"ਓਥੇ ਈ ਐ, ਿਜੱਥੇ ਸੀ"

ਿਬਸ਼ਨ ਿਸੰਘ ਨੇ ਫੇਰ ਪੁਿੱ ਛਆ, "ਪਾਿਕਸਤਾਨ ਿਵਚ ਹੈ

ਜਾਂ ਿਹੰਦਸ
ੁ ਤਾਨ ਿਵਚ? ਿਹੰਦਸ
ੁ ਤਾਨ ਿਵਚ, ਨਹ ! ਨਹ !!
ਪਾਿਕਸਤਾਨ ਿਵਚ…[" ਫਜ਼ਲਦੀਨ ਬਦਲ ਿਜਹਾ ਿਗਆ

ਿਬਸ਼ਨ ਿਸੰਘ ਬੁੜਬੁੜਾ ਦਾ ਹੋਇਆ ਚਲਾ ਿਗਆ,

"ਔਪੜ ਿਦ ਗੜ ਗੜ ਿਦ ਅਨੈ ਕਸ ਦੇ ਬੇਿਧਆਨਾ ਿਦ

ਮੂੰਗ ਦੀ ਦਾਲ ਆਫ਼ ਦੀ ਪਾਿਕਸਤਾਨ ਡ ਿਹੰਦਸ

ੁ ਤਾਨ

ਆਫ਼ ਦੀ ਦੁਰ ਿਫੱਟੇ ਮੂੰਹ…["

ਤਬਾਦਲੇ ਦੀਆਂ ਿਤਆਰੀਆਂ ਮੁਕੰਮਲ ਹੋ ਚੁੱਕੀਆਂ ਸਨ,

ਇਧਰ ਉਧਰ ਅਤੇ ਉਧਰ ਇਧਰ ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਪਾਗਲਾਂ

ਦੀਆਂ ਸੂਚੀਆਂ ਪੁਜ

ੱ ਚੁੱਕੀਆਂ ਸਨ ਅਤੇ ਤਬਾਦਲੇ ਦਾ

ਿਦਨ ਵੀ ਿਨਸ਼ਿਚਤ ਹੋ ਿਗਆ।

ਕੜਾਕੇ ਦੀ ਠੰਡ ਸੀ ਜਦ ਲਾਹੌਰ ਦੇ ਪਾਗਲਖਾਨੇ 'ਚ

ਿਹੰਦੂ ਿਸੱਖ ਪਾਗਲਾਂ ਨਾਲ ਭਰੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਲਾਰੀਆਂ

ਪੁਿਲਸ ਦੀ ਸੁਰਿੱ ਖਆ ਿਵਚ ਰਵਾਨਾ ਹੋਈਆਂ, ਸਬੰਿਧਤ

ਅਫ਼ਸਰ ਵੀ ਨਾਲ ਸਨ ਵਾਹਗਾ ਦੇ ਬਾਰਡਰ ਤੇ ਦੋਨਾਂ

ਪਾਸੇ ਸੁਪਰਡਟ ਇਕ-ਦੂਜੇ ਿਮਲੇ ਅਤੇ ਮੁੱਢਲੀ

ਕਾਰਵਾਈ ਮੁੱਕਣ ਿਪੱਛ ਤਬਾਦਲਾ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਿਗਆ, ਜੋ

ਰਾਤ ਭਰ ਜਾਰੀ ਿਰਹਾ।

ਪਾਗਲਾਂ ਲਾਰੀਆਂ 'ਚ ਕੱਢਣਾ ਅਤੇ ਦੂਜੇ ਅਫਸਰਾਂ ਦੇ

ਹਵਾਲੇ ਕਰਨਾ ਬੜਾ ਔਖਾ ਕੰਮ ਸੀ ਕਈ ਤਾਂ ਬਾਹਰ

ਿਨਕਲਦੇ ਹੀ ਨਹ ਸੀ, ਜੋ ਿਨਕਲਣ ਲਈ ਰਜ਼ਾਮੰਦ

ਹੁਦ
ੰ ੇ ਸਨ, ਉਨਾਂ ਸੰਭਾਲਣਾ ਮੁਸ਼ਿਕਲ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਸੀ

ਿਕ ਿਕ ਉਹ ਇਧਰ-ਉਧਰ ਭੱਜ ਠਦੇ ਸਨ, ਜੋ ਨੰ ਗੇ

ਸਨ, ਉਨਾਂ ਕੱਪੜੇ ਪੁਆਏ ਜਾਂਦੇ ਤਾਂ ਉਹ ਉਨਾਂ ਪਾੜ

ਕੇ ਆਪਣੇ ਬਦਨ ਤ ਲਾਹ ਸੁੱਟਦੇ-ਕੋਈ ਗਾਲਾਂ ਕੱਢ

ਿਰਹਾ ਹੈ…[ ਕੋਈ ਗਾ ਿਰਹਾ ਹੈ… ਕੁਝ ਆਪਸ ਿਵਚ

ਝਗੜ ਰਹੇ ਨੇ , ਿਵਲਕ ਰਹੇ ਨੇ -ਕੰਨ ਪਈ ਆਵਾਜ਼

ਸੁਣਾਈ ਨਹ ਿਦੰਦੀ ਸੀ- ਪਾਗਲ ਔਰਤਾਂ ਦਾ ਸ਼ੋਰ

ਸ਼ਰਾਬਾ ਅਲੱਗ ਸੀ ਅਤੇ ਠੰਡ ਏਨੀ ਸਖ਼ਤ ਸੀ ਿਕ ਦੰਦ

ਵੱਜ ਰਹੇ ਸਨ।

ਪਾਗਲਾਂ ਦੀ ਬਹੁ-ਿਗਣਤੀ ਇਸ ਬਟਵਾਰੇ ਦੇ ਹੱਕ ਿਵਚ

ਨਹ ਸੀ, ਇਸ ਵਾਸਤੇ ਿਕ ਉਨਾਂ ਦੀ ਸਮਝ ਿਵਚ ਨਹ

ਆ ਿਰਹਾ ਸੀ ਿਕ ਉਨਾਂ ਆਪਣੀ ਜਗਾ ਤ ਪੁਟ
ੱ ਕੇ

ਿਕੱਥੇ ਸੁੱਿਟਆ ਜਾ ਿਰਹਾ ਹੈ, ਉਹ ਥੋੜੇ ਿਜਹੇ ਜੋ ਕੁਝ

ਸੋਚ ਸਮਝ ਸਕਦੇ ਸਨ, "ਪਾਿਕਸਤਾਨ ਿਜ਼ੰਦਾਬਾਦ ਅਤੇ

ਪਾਿਕਸਤਾਨ ਮੁਰਦਾਬਾਦ" ਦੇ ਨਾਅਰੇ ਲਾ ਰਹੇ ਸਨ, ਦੋ

ਿਤੰਨ ਵਾਰ ਫਸਾਦ ਹੁਦ

ੰ ਾ-ਹੁਦ
ੰ ਾ ਬਿਚਆ, ਿਕ ਿਕ ਕਈ

ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਅਤੇ ਿਸੱਖਾਂ ਇਹ ਨਾਅਰੇ ਸੁਣ ਕੇ ਤੈਸ਼

ਆ ਿਗਆ ਸੀ।

ਜਦ ਿਬਸ਼ਨ ਿਸੰਘ ਦੀ ਵਾਰੀ ਆਈ ਅਤੇ ਵਾਹਗਾ ਦੇ

ਉਸ ਪਾਰ ਸਬੰਿਧਤ ਅਫਸਰ ਉਹਦਾ ਨਾਂ ਰਿਜਸਟਰ

ਿਵਚ ਦਰਜ ਕਰਨ ਲੱਗਾ ਤਾਂ ਉਸਨੇ ਪੁਿੱ ਛਆ, "ਟੋਭਾ ਟੇਕ

ਿਸੰਘ ਿਕੱਥੇ ਐ? ਪਾਿਕਸਤਾਨ ਿਵਚ ਜਾਂ ਿਹੰਦਸ

ੁ ਤਾਨ

ਿਵਚ?"

ਸਬੰਧਤ ਅਫਸਰ ਹੱਿਸਆ, "ਪਾਿਕਸਤਾਨ ਿਵਚ"

ਇਹ ਸੁਣ ਕੇ ਿਬਸ਼ਨ ਿਸੰਘ ਛਲ ਕੇ ਇਕ ਪਾਸੇ

ਹਿਟਆ ਅਤੇ ਦੌੜ ਕੇ ਆਪਣੇ ਬਾਕੀ ਸਾਥੀਆਂ ਦੇ ਕੋਲ

ਪੁਜ
ੱ ਿਗਆ।

ਪਾਿਕਸਤਾਨੀ ਿਸਪਾਹੀਆਂ ਨੇ ਉਸ ਫੜ ਿਲਆ ਅਤੇ

ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਿਲਜਾਣ ਲੱਗੇ ਪਰ ਉਹਨੇ ਜਾਣ ਤ ਇਨਕਾਰ

ਕਰ ਿਦੱਤਾ, "ਟੋਭਾ ਟੇਕ ਿਸੰਘ ਇਥੇ ਐ" ਅਤੇ ਜ਼ੋਰ-ਜ਼ੋਰ

ਨਾਲ ਿਚਲਾਉਣ ਲੱਿਗਆ, "ਔਪੜ ਿਦ ਗੜ-ਗੜ ਿਦ

ਅਨੈ ਕਸ ਿਦ ਬੇਿਧਆਨਾ ਿਦ ਮੂੰਗ ਦੀ ਦਾਲ ਆਫ਼ ਦੀ

ਟੋਭਾ ਟੇਕ ਿਸੰਘ ਡ ਪਾਿਕਸਤਾਨ"

ਉਹ ਬਹੁਤ ਸਮਝਾਇਆ ਿਗਆ ਿਕ ਦੇਖੋ, ਹੁਣ ਟੋਭਾ

ਟੇਕ ਿਸੰਘ ਿਹੰਦਸ

ੁ ਤਾਨ ਿਵਚ ਚਿਲਆ ਿਗਆ ਹੈ, ਜੇ

ਨਹ ਿਗਆ ਤਾਂ ਬਹੁਤ ਜਲਦੀ ਭੇਜ ਿਦੱਤਾ ਜਾਵੇਗਾ, ਪਰ

ਉਹ ਨਾ ਮੰਿਨਆ ਜਦ ਉਹ ਜਬਰਦਸਤੀ ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ

ਿਲਜਾਣ ਦੀ ਕੋਿਸ਼ਸ਼ ਕੀਤੀ ਗਈ ਤਾਂ ਉਹ ਿਵਚਕਾਰ

ਇਕ ਥਾਂ ਇਸ ਢੰਗ ਨਾਲ ਆਪਣੀਆਂ ਸੁੱਜੀਆਂ ਹੋਈਆਂ

ਟੰਗਾਂ ਤੇ ਖੜਾ ਹੋ ਿਗਆ ਿਜਵ ਉਹ ਹੁਣ ਕੋਈ

ਤਾਕਤ ਨਹ ਿਹਲਾ ਸਕੇਗੀ। ਆਦਮੀ ਿਨਡਰ ਸੀ,ਇਸ

ਲਈ ਉਹਦੇ ਨਾਲ ਕੋਈ ਿਜ਼ਆਦਾ ਜ਼ਬਰਦਸਤੀ ਨਾ

ਕੀਤੀ ਗਈ, ਉਹ ਥੇ ਈ ਖੜਾ ਰਿਹਣ ਿਦੱਤਾ ਿਗਆ

ਅਤੇ ਤਬਾਦਲੇ ਦਾ ਬਾਕੀ ਕੰਮ ਹੁਦ

ੰ ਾ ਿਰਹਾ।

ਸੂਰਜ ਿਨਕਲਣ ਤ ਪਿਹਲਾਂ ਚੁੱਪ ਚੁਪੀਤੇ ਿਬਸ਼ਨ ਿਸੰਘ

ਦੇ ਹਲਕ ਿਵਚ ਇੱਕ ਅਸਮਾਨ ਚੀਰਦੀ ਚੀਕ

ਿਨਕਲੀ।

ਇਧਰ-ਉਧਰ ਕਈ ਅਫਸਰ ਭੱਜੇ ਆਏ ਅਤੇ ਉਨਾਂ ਨੇ

ਦੇਿਖਆ ਿਕ ਉਹ ਆਦਮੀ ਜੋ ਪੰਦਰਾਂ ਵਿਰਆਂ ਤੱਕ ਿਦਨ

ਰਾਤ ਆਪਣੀਆਂ ਟੰਗਾਂ ਤੇ ਖੜਾ ਿਰਹਾ ਸੀ, ਮੂਧੇ ਮੂੰਹ

ਿਪਆ ਸੀ।

ਉਧਰ ਕੰਿਡਆਲੀਆਂ ਤਾਰਾਂ ਦੇ ਿਪੱਛੇ ਿਹੰਦਸ

ੁ ਤਾਨ ਸੀ,

ਇਧਰ ਇਹੋ ਿਜਹੀਆਂ ਤਾਰਾਂ ਦੇ ਿਪੱਛੇ ਪਾਿਕਸਤਾਨ,

ਿਵਚਕਾਰ ਜ਼ਮੀਨ ਦੇ ਉਸ ਟੁਕੜੇ ਤੇ ਿਜਸਦਾ ਕੋਈ ਨਾਂ

ਨਹ ਸੀ ਟੋਭਾ ਟੇਕ ਿਸੰਘ ਿਪਆ ਸੀ।

ਦੀਵਾਲੀ ਦੇ ਦੀਵੇ ਸਆਦਤ ਹਸਨ ਮੰਟੋ

ਛੱਤ ਦੇ ਬਨੇ ਰੇ 'ਤੇ ਦੀਵਾਲੀ ਦੇ ਦੀਵੇ ਹਫਦੇ ਹੋਏ

ਬੱਿਚਆਂ ਵਾਂਗ ਧੜਕ ਰਹੇ ਸਨ । ਮੁੰਨੀ ਦੌੜਦੀ ਹੋਈ

ਆਈ । ਆਪਣੀ ਿਨੱਕੀ ਿਜਹੀ ਘੱਗਰੀ ਦੋਵਾਂ ਹੱਥਾਂ

ਨਾਲ ਤੇ ਚੁੱਕਦੇ ਹੋਏ ਛੱਤ ਹੇਠਾਂ ਗਲੀ 'ਚ ਮੋਰੀ ਦੇ

ਕੋਲ ਖਲੋ ਗਈ । ਉਹਦੀਆਂ ਰਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ 'ਚ ਬਨੇ ਰੇ

'ਤੇ ਫੈਲੇ ਹੋਏ ਦੀਿਵਆਂ ਨੇ ਕਈ ਚਮਕੀਲੇ ਨਗੀਨੇ ਜੜ

ਿਦੱਤੇ ਸਨ, ਉਹਦਾ ਿਨੱਕਾ ਿਜਹਾ ਸੀਨਾ ਦੀਵੇ ਦੀ ਲੋਅ

ਵਾਂਗ ਕੰਿਬਆ । ਮੁਸਕਰਾ ਕੇ ਉਹਨੇ ਆਪਣੀ ਮੁੱਠੀ

ਖੋਲੀ । ਪਸੀਨੇ ਨਾਲ ਿਭੱਜੇ ਪੈਸੇ ਵੇਖੇ ਤੇ ਬਾਜ਼ਾਰ 'ਚ

ਦੀਵੇ ਲੈਣ ਲਈ ਦੌੜ ਗਈ ।

ਛੱਤ ਦੇ ਬਨੇ ਰੇ 'ਤੇ ਸ਼ਾਮ ਦੀ ਸੁੱਕੀ ਹਵਾ 'ਚ ਦੀਵਾਲੀ ਦੇ

ਦੀਵੇ ਫੜਫੜਾਂਦੇ ਰਹੇ ।

ਸੁਿਰੰਦਰ ਧੜਕਦੇ ਿਦਲ ਪਿਹਲੂ 'ਚ ਲੁਕੋਈ ਚੋਰਾਂ

ਵਾਂਗ ਗਲੀ 'ਚ ਦਾਖਲ ਹੋਇਆ ਤੇ ਮੁੰਡੇਰ ਦੇ ਹੇਠਾਂ

ਬੇਕਰਾਰੀ ਨਾਲ ਟਿਹਲਣ ਲੱਗਾ । ਉਹਨੇ ਦੀਿਵਆਂ

ਦੀਆਂ ਕਤਾਰਾਂ ਵੱਲ ਵੇਿਖਆ । ਉਹ ਹਵਾ 'ਚ ਉਛਲਦੇ

ਹੋਏ ਸ਼ੋਅਲੇ ਆਪਣੀਆਂ ਰਗਾਂ 'ਚ ਦੌੜਦੇ ਹੋਏ ਲਹੂ 'ਚ

ਨੱਚਦੇ ਹੋਏ ਕਤਰੇ ਜਾਪੇ । ਚਾਣਚੱਕ ਸਾਹਮਣੇ ਵਾਲੀ

ਬਾਰੀ ਖੁੱਲੀ, ਸੁਿਰੰਦਰ ਿਸਰ ਤ ਪੈਰਾਂ ਤੱਕ ਿਦਸ਼ਟੀ ਬਣ

ਿਗਆ । ਬਾਰੀ ਦੇ ਡੰਡੇ ਦਾ ਸਹਾਰਾ ਲੈ ਕੇ ਉਸ

ਮੁਿਟਆਰ ਨੇ ਝੁਕ ਕੇ ਗਲੀ 'ਚ ਵੇਿਖਆ ਤੇ ਝਟਪਟ

ਉਹਦਾ ਿਚਹਰਾ ਤਮਤਮਾ ਉਿਠਆ ।

ਕੁਝ ਇਸ਼ਾਰੇ ਹੋਏ । ਬਾਰੀ ਚੂੜੀਆਂ ਦੀ ਖੜਖੜਾਹਟ

ਨਾਲ ਬੰਦ ਹੋਈ ਤੇ ਸੁਿਰੰਦਰ ਉਥ ਨਸ਼ੀਲੀ ਹਾਲਤ 'ਚ

ਚਲ ਿਪਆ ।

ਛੱਤ ਦੀ ਬਨੇ ਰੇ 'ਤੇ ਦੀਵਾਲੀ ਦੇ ਦੀਵੇ ਨਵ-ਿਵਆਹੁਤਾ ਦੀ

ਸਾੜੀ 'ਚ ਟੰਗੇ ਹੋਏ ਤਾਰੇ ਵਾਂਗ ਚਮਕਦੇ ਰਹੇ । ਉਸੇ

ਵੇਲੇ ਸਰਜੂ ਘੁਿਮਆਰ ਸੋਟੀ ਟੇਕਦਾ ਹੋਇਆ ਆਇਆ

ਤੇ ਸਾਹ ਲੈਣ ਲਈ ਰੁਕ ਿਗਆ । ਲਗਭਗ ਉਹਦੀ

ਛਾਤੀ ਸੜਕ ਕੁਟ
ੱ ਣ ਵਾਲੇ ਇੰਜਣ ਵਾਂਗ ਫੜਕ ਰਹੀ ਸੀ

। ਗਲੇ ਦੀਆਂ ਰਗਾਂ ਸਾਹ ਦੇ ਦੌਰੇ ਕਾਰਨ ਧਾਕਣੀ

ਵਾਂਗ ਫੁਲ
ੱ ਰਹੀਆਂ ਸਨ । ਕਦੇ ਸੁੰਗੜ ਜਾਂਦੀਆਂ ਸਨ ।

ਉਹਨੇ ਧੌਣ ਚੁੱਕ ਕੇ ਜਗਮਗ-ਜਗਮਗ ਕਰਦੇ ਦੀਿਵਆਂ

ਵੱਲ ਧੁਦ
ੰ ਲੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਨਾਲ ਵੇਿਖਆ ਤੇ ਉਹ ਜਾਿਪਆ

ਿਕ ਦੂਰ[ ਬਹੁਤ ਦੂਰ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਬੱਚੇ ਕਤਾਰ ਬੰਨੀ

ਖੇਡ-ਕੁਦ
ੱ 'ਚ ਮਗਨ ਹਨ । ਸਰਜੂ ਘੁਿਮਆਰ ਦੀ ਸੋਟੀ

ਜਾਣ ਭਾਰੀ ਹੋ ਗਈ । ਬਲਗਮ ਥੁੱਕ ਕੇ ਉਹ ਿਫਰ

ਕੀੜੀ ਦੀ ਚਾਲ ਚੱਲਣ ਲੱਗ ਿਪਆ ।

ਛੱਤ ਦੇ ਬਨੇ ਰੇ 'ਤੇ ਦੀਵਾਲੀ ਦੇ ਦੀਵੇ ਜਗਮਗਾ ਦੇ ਰਹੇ

ਿਫਰ ਇਕ ਮਜ਼ਦੂਰ ਆਇਆ । ਪਾਟੇ ਹੋਏ ਿਗਰੇਬਾਨ

'ਚ ਉਹਦੀ ਛਾਤੀ ਦੇ ਵਾਲ ਟੁਟ

ੱ ੀਆਂ ਫੁਟ
ੱ ੀਆਂ ਆਲਣੇ

ਦੀਆਂ ਤੀਲੀਆਂ ਵਾਂਗ ਿਵਖਰ ਰਹੇ ਸਨ । ਦੀਿਵਆਂ ਦੀ

ਕਤਾਰ ਵੱਲ ਉਹਨੇ ਿਸਰ ਚੁੱਕ ਕੇ ਤੱਿਕਆ ਅਤੇ ਉਹ

ਅਿਜਹਾ ਅਨੁਭਵ ਹੋਇਆ ਿਜਵ ਅਕਾਸ਼ ਦੇ ਧੁਦ
ੰ ਲੇ ਮੱਥੇ

'ਤੇ ਪਸੀਨੇ ਦੀਆਂ ਮੋਟੀਆਂ-ਮੋਟੀਆਂ ਬੂੰਦਾਂ ਚਮਕ ਰਹੀਆਂ

ਹਨ । ਿਫਰ ਉਹ ਆਪਣੇ ਘਰ ਦੇ ਹਨੇ ਰੇ ਦਾ ਿਖਆਲ

ਆਇਆ ਤੇ ਉਹ ਉਨਾਂ ਧੜਕਦੇ ਹੋਏ ਸ਼ੋਅਿਲਆਂ ਦੇ

ਚਾਨਣ ਕਨੱਖੀਆਂ ਨਾਲ ਵੇਖਦਾ ਹੋਇਆ ਅੱਗੇ ਵੱਲ

ਿਗਆ ।

ਛੱਤ ਦੇ ਬਨੇ ਰੇ 'ਤੇ ਦੀਵਾਲੀ ਦੇ ਦੀਵੇ ਅੱਖਾਂ ਝਪਕਦੇ ਰਹੇ

ਨਵ ਤੇ ਚਮਕੀਲੇ ਬੂਟਾਂ ਦੀ ਚਰਚਰਾਹਟ ਨਾਲ ਇਕ

ਆਦਮੀ ਆਇਆ ਤੇ ਕੰਧ ਦੇ ਨੇ ੜੇ ਿਸਗਰਟ ਸੁਲਗਾਣ

ਲਈ ਠਿਹਰ ਿਗਆ । ਉਹਦਾ ਿਚਹਰਾ ਅਸ਼ਰਫੀ 'ਤੇ

ਲੱਗੀ ਹੋਈ ਮੋਹਰ ਵਾਂਗ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਤ ਖਾਲੀ ਸੀ ।

ਕਾਲਰ ਚੜੀ ਧੌਣ ਚੁੱਕ ਕੇ ਉਹਨੇ ਦੀਿਵਆਂ ਵੱਲ

ਵੇਿਖਆ ਤੇ ਉਹ ਜਾਿਪਆ ਿਕ ਿਜਵ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ

ਕੁਠਾਲੀਆਂ 'ਚ ਸੋਨਾ ਪੰਘਰ ਿਰਹਾ ਹੈ । ਉਹਦੇ

ਚਰਚਰਾਂਦੇ ਹੋਏ ਚਮਕੀਲੇ ਜੁੱਿਤਆਂ 'ਤੇ ਨੱਚ ਦੇ ਹੋਏ

ਸ਼ੋਅਿਲਆਂ ਦਾ ਪਤੀਿਬੰਬ ਪੈ ਿਰਹਾ ਸੀ । ਉਹ ਉਨਾਂ

ਨਾਲ ਖੇਡਦਾ ਅੱਗੇ ਵਧ ਿਗਆ ।

ਜੋ ਕੁਝ ਉਨਾਂ ਵੇਿਖਆ, ਜੋ ਕੁਝ ਉਨਾਂ ਸੁਿਣਆ । ਿਕਸੇ

ਮਤਲਬ ਨਹ ਸੀ ਦੱਿਸਆ । ਹਵਾ ਦਾ ਇਕ ਤੇਜ਼

ਬੁੱਲਾ ਆਇਆ ਤੇ ਸਾਰੇ ਦੀਵੇ ਇਕ-ਇਕ ਕਰਕੇ ਬੁਝ

ਗਏ ।

(ਅਨੁਵਾਦ: ਸੁਰਜੀਤ)

ਡਾਕਟਰ ਸ਼ਰੋਡਕਰ ਸਆਦਤ ਹਸਨ ਮੰਟੋ

ਬੰਬਈ ਿਵਚ ਡਾਕਟਰ ਸ਼ਰੋਡਕਰ ਦਾ ਬਹੁਤ ਨਾਂ ਸੀ,

ਇਸ ਲਈ ਿਕ ਉਹ ਔਰਤਾਂ ਦੀਆਂ ਬੀਮਾਰੀਆਂ ਦਾ

ਵਧੀਆ ਡਾਕਟਰ ਸੀ। ਉਸ ਦੇ ਹੱਥ ਿਵਚ ਸ਼ਫ਼ਾ ਸੀ।

ਉਸ ਦਾ ਕਲੀਿਨਕ ਬਹੁਤ ਵੱਡਾ ਸੀ, ਇਕ ਬਹੁਤ ਵੱਡੀ

ਇਮਾਰਤ ਦੀਆਂ ਦੋ ਮੰਜ਼ਲਾਂ ਿਵਚ, ਿਜਸ ਿਵਚ ਕਈ

ਕਮਰੇ ਸਨ। ਿਨਚਲੀ ਮੰਜ਼ਲ ਦੇ ਕਮਰੇ ਮੱਧ ਤਬਕੇ ਲਈ

ਅਤੇ ਿਨਚਲੇ ਤਬਕੇ ਦੀਆਂ ਔਰਤਾਂ ਲਈ ਰਾਖਵ ਸਨ,

ਉਪਰਲੀ ਮੰਜ਼ਲ ਦੇ ਕਮਰੇ ਅਮੀਰ ਔਰਤਾਂ ਲਈ ਸਨ।

ਇਕ ਿਲਬਾਰਟਰੀ ਸੀ ਤੇ ਉਸ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਕੰਪਾ ਡਰ

ਦਾ ਕਮਰਾ। ਐਕਸਰੇ ਦਾ ਕਮਰਾ ਵੱਖਰਾ ਸੀ। ਉਸ ਦੀ

ਮਹੀਨੇ ਦੀ ਆਮਦਨ ਢਾਈ-ਿਤੰਨ ਹਜ਼ਾਰ ਦੇ ਲਗਭਗ

ਹੋਵੇਗੀ।

ਮਰੀਜ਼ ਔਰਤਾਂ ਦੇ ਖਾਣੇ ਦਾ ਪਬੰਧ ਬਹੁਤ ਚੰਗਾ ਸੀ, ਜੋ

ਉਸਨੇ ਇਕ ਪਾਰਸੀ ਔਰਤ ਦੇ ਹਵਾਲੇ ਕਰ ਰੱਿਖਆ ਸੀ,

ਜੋ ਉਸ ਦੇ ਇਕ ਦੋਸਤ ਦੀ ਬੀਵੀ ਸੀ।

ਡਾਕਟਰ ਸ਼ਰੋਡਕਰ ਦਾ ਇਹ ਛੋਟਾ ਿਜਹਾ ਹਸਪਤਾਲ,

ਮੈਟਰਿਨਟੀ ਹੋਮ ਵੀ ਸੀ। ਬੰਬਈ ਦੀ ਆਬਾਦੀ, ਤੁਸ

ਆਪ ਹੀ ਅੰਦਾਜ਼ਾ ਲਾ ਲਵੋ, ਿਕੰਨੀ ਹੋਵੇਗੀ। ਉਥੇ

ਬੇਸ਼ੁਮਾਰ ਸਰਕਾਰੀ ਹਸਪਤਾਲ ਤੇ ਮੈਟਰਿਨਟੀ ਹੋਮ ਹਨ,

ਪਰ ਇਸ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਵੀ ਡਾਕਟਰ ਸ਼ਰੋਡਕਰ ਦਾ

ਕਲੀਿਨਕ ਭਿਰਆ ਰਿਹੰਦਾ। ਕਈ ਵਾਰ ਤਾਂ ਉਸ ਕਈ

ਕੇਸਾਂ ਮਾਯੂਸ ਕਰਨਾ ਪਦਾ, ਇਸ ਲਈ ਿਕ ਕੋਈ

ਬਡ ਖ਼ਾਲੀ ਨਹ ਸੀ ਹੁਦ
ੰ ਾ।

ਉਸ ਤੇ ਲੋਕਾਂ ਿਵਸ਼ਵਾਸ ਸੀ। ਇਹੋ ਕਾਰਨ ਸੀ ਿਕ

ਉਹ ਆਪਣੀਆਂ ਪਤਨੀਆਂ ਅਤੇ ਜਵਾਨ ਬੇਟੀਆਂ ਉਸ ਦੇ

ਹਸਪਤਾਲ ਛੱਡ ਜਾਂਦੇ ਿਜਥੇ ਉਨਾਂ ਦਾ ਬੜੇ ਿਧਆਨ

ਨਾਲ ਇਲਾਜ ਹੁਦ

ੰ ਾ ਸੀ।

ਡਾਕਟਰ ਸ਼ਰੋਡਕਰ ਦੇ ਹਸਪਤਾਲ ਿਵਚ ਦਸ ਬਾਰਾਂ

ਨਰਸਾਂ ਸਨ। ਉਹ ਸਾਰੀਆਂ ਹੀ ਬੜੀਆਂ ਿਮਹਨਤੀ ਤੇ

ਿਮਠਬੋਲੜੀਆਂ ਸਨ। ਮਰੀਜ਼ ਔਰਤਾਂ ਦੀ ਚੰਗੀ ਤਰਾਂ

ਦੇਖ ਭਾਲ ਕਰਦੀਆਂ। ਇਹਨਾਂ ਨਰਸਾਂ ਦੀ ਚੋਣ ਡਾਕਟਰ

ਸ਼ਰੋਡਕਰ ਨੇ ਬੜੀ ਛਾਣ-ਬੀਣ ਿਪਛ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਉਹ

ਬੁਰੀ ਤੇ ਭੱਦੀ ਸ਼ਕਲ ਦੀ ਕੋਈ ਨਰਸ ਆਪਣੇ

ਹਸਪਤਾਲ ਿਵਚ ਨਹ ਸੀ ਰੱਖਣੀ ਚਾਹੁਦ
ੰ ਾ।

ਇਕ ਵਾਰ ਜਦ ਚਾਰ ਨਰਸਾਂ ਨੇ ਇਕੱਠੀਆਂ ਨੇ ਿਵਆਹ

ਕਰਨ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਕੀਤਾ ਤਾਂ ਡਾਕਟਰ ਸ਼ਰੋਡਕਰ ਬਹੁਤ

ਪਰੇਸ਼ਾਨ ਹੋਇਆ। ਜਦ ਉਹ ਚਾਰੇ ਚਲੀਆਂ ਗਈਆਂ ਤਾਂ

ਉਸਨੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਅਖ਼ਬਾਰਾਂ ਿਵਚ ਇਸ਼ਿਤਹਾਰ ਿਦੱਤੇ ਿਕ

ਉਸ ਨਰਸਾਂ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ। ਕਈ ਆਈਆਂ। ਉਸਨੇ

ਉਨਾਂ ਇੰਟਰਿਵਊ ਕੀਤਾ ਪਰ ਉਸ ਉਨਾਂ ਿਵਚ

ਿਕਸੇ ਦੀ ਵੀ ਸ਼ਕਲ ਚੰਗੀ ਨਾ ਲੱਗੀ। ਿਕਸੇ ਦਾ ਿਚਹਰਾ

ਟੇਢਾ-ਮੇਢਾ, ਿਕਸੇ ਦਾ ਕੱਦ ਮਧਰਾ, ਿਕਸੇ ਦਾ ਰੰਗ ਬਹੁਤ

ਹੀ ਕਾਲਾ, ਿਕਸੇ ਦੀ ਨੱਕ ਬਹੁਤ ਲੰਮੀ। ਪਰ ਉਹ ਵੀ

ਆਪਣੀ ਹੱਠ ਦਾ ਪੱਕਾ ਸੀ। ਉਸ ਨੇ ਹੋਰ ਅਖ਼ਬਾਰਾਂ

ਿਵਚ ਇਸ਼ਿਤਹਾਰ ਿਦੱਤੇ ਤੇ ਆਖ਼ਰ ਉਸ ਨੇ ਚਾਰ

ਖ਼ੂਬਸੂਰਤ ਤੇ ਚੰਗੇ ਸੁਭਾਅ ਦੀਆਂ ਨਰਸਾਂ ਚੁਣ ਹੀ

ਲਈਆਂ।

ਹੁਣ ਉਹ ਖ਼ੁਸ਼ ਸੀ। ਉਸ ਨੇ ਫੇਰ ਿਦਲ ਲਾ ਕੇ ਕੰਮ

ਕਰਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਿਦੱਤਾ। ਮਰੀਜ਼ ਔਰਤਾਂ ਵੀ ਖ਼ੁਸ਼ ਹੋ

ਗਈਆਂ, ਇਸ ਲਈ ਿਕ ਚਾਰ ਨਰਸਾਂ ਦੇ ਜਾਣ ਕਰਕੇ

ਉਨਾਂ ਦੀ ਸੇਵਾ ਚੰਗੀ ਤਰਾਂ ਨਹ ਸੀ ਹੋ ਰਹੀ। ਉਹ

ਨਵੀਆਂ ਨਰਸਾਂ ਵੀ ਖ਼ੁਸ਼ ਹਨ ਿਕ ਿਕ ਡਾਕਟਰ

ਸ਼ਰੋਡਕਰ ਉਨਾਂ ਨਾਲ ਬੜੀ ਸੁਿਹਰਦਤਾ ਨਾਲ ਪੇਸ਼

ਆ ਦਾ ਸੀ। ਉਨਾਂ ਸਮ ਿਸਰ ਤਨਖਾਹ ਿਮਲਦੀ ਸੀ।

ਦੁਪਿਹਰ ਦਾ ਖਾਣਾ ਵੀ ਉਨਾਂ ਹਸਪਤਾਲ ਹੀ ਿਮਲਦਾ

ਸੀ। ਵਰਦੀ ਵੀ ਹਸਪਤਾਲ ਦੇ ਿਜ਼ੰਮੇ ਸੀ।

ਡਾਕਟਰ ਸ਼ਰੋਡਕਰ ਦੀ ਆਮਦਨੀ ਿਕ ਿਕ ਬਹੁਤ ਸੀ,

ਇਸ ਲਈ ਉਹ ਇਨਾਂ ਛੋਟੇ ਛੋਟੇ ਖਰਿਚਆਂ ਤ

ਘਬਰਾ ਦਾ ਨਹ ਸੀ। ਸ਼ੁਰੂ ਸ਼ੁਰੂ ਿਵਚ ਜਦ ਉਸਨੇ

ਸਰਕਾਰੀ ਹਸਪਤਾਲ ਦੀ ਨੌ ਕਰੀ ਛੱਡ ਕੇ ਆਪਣਾ

ਹਸਪਤਾਲ ਬਣਾਇਆ ਤਾਂ ਉਸਨੇ ਥੋੜੀ ਬਹੁਤੀ ਕਜੂੰਸੀ

ਕੀਤੀ ਸੀ ਪਰ ਛੇਤੀ ਹੀ ਉਸਨੇ ਖੁੱਲ ਕੇ ਖ਼ਰਚ ਕਰਨਾ

ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਿਦੱਤਾ।
ਉਸਦਾ ਇਰਾਦਾ ਸੀ ਿਕ ਿਵਆਹ ਕਰ ਲਵੇ ਪਰ ਉਸ

ਹਸਪਤਾਲ ਇਕ ਪਲ ਦਾ ਵੀ ਿਵਹਲ ਨਹ ਸੀ ਿਮਲਦਾ।

ਿਦਨ ਰਾਤ ਉਸ ਉਥੇ ਹੀ ਰਿਹਣਾ ਪਦਾ। ਉਪਰਲੀ

ਮੰਜ਼ਲ 'ਤੇ ਉਸਨੇ ਇਕ ਛੋਟਾ ਿਜਹਾ ਕਮਰਾ ਆਪਣੇ ਲਈ

ਰੱਖ ਿਲਆ ਸੀ, ਿਜਸ ਿਵਚ ਉਹ ਰਾਤ ਕੁਝ ਘੰਟੇ ਸ

ਜਾਂਦਾ ਪਰ ਅਕਸਰ ਉਸ ਜਗਾ ਿਲਆ ਜਾਂਦਾ, ਜਦ

ਿਕਸੇ ਮਰੀਜ਼ ਔਰਤ ਉਸਨੇ ਹੀ ਦੇਖਣਾ ਹੁਦ

ੰ ਾ ਸੀ।

ਸਾਰੀਆਂ ਨਰਸਾਂ ਉਸ ਨਾਲ ਹਮਦਰਦੀ ਸੀ ਿਕ ਉਸ

ਨੇ ਆਪਣੀ ਨ ਦ, ਆਪਣਾ ਆਰਾਮ ਹਰਾਮ ਕਰ ਰੱਿਖਆ

ਹੈ। ਉਹ ਅਕਸਰ ਉਸ ਕਿਹੰਦੀਆਂ, "ਡਾਕਟਰ ਸਾਿਹਬ,

ਤੁਸ ਕੋਈ ਆਪਣਾ ਅਿਸਸਟਟ ਿਕ ਨਹ ਰੱਖ ਲਦੇ?"

ਡਾਕਟਰ ਸ਼ਰੋਡਕਰ ਜਵਾਬ ਿਦੰਦਾ, "ਜਦ ਕੋਈ ਯੋਗ

ਿਮਲੂਗਾ ਤਾਂ ਰੱਖ ਲਵਾਂਗਾ।"

ਉਹ ਕਿਹੰਦੀਆਂ, "ਤੁਸ ਤਾਂ ਆਪਣੇ ਵਰਗਾ ਚਾਹੁਦ

ੰ ੇ ਹੋ।

ਭਲਾ ਉਹ ਿਕਥੇ ਿਮਲੇਗਾ?"

"ਿਮਲ ਜਾਵੇਗਾ!"

ਨਰਸਾਂ ਇਹ ਸੁਣ ਕੇ ਚੁੱਪ ਹੋ ਜਾਂਦੀਆਂ ਤੇ ਿਕਤੇ ਲੁਕ

ਿਛਪ ਕੇ ਆਪਸ ਿਵਚ ਗੱਲਾਂ ਕਰਦੀਆਂ,

"ਡਾਕਟਰ ਸ਼ਰੋਡਕਰ ਆਪਣੀ ਿਸਹਤ ਖ਼ਰਾਬ ਕਰ ਰਹੇ

ਹਨ। ਿਕਸੇ ਿਦਨ ਿਕਤੇ ਕੁਲੈਪਸ ਨਾ ਹੋ ਜਾਣ।"

"ਹਾਂ, ਉਨਾਂ ਦੀ ਿਸਹਤ ਬਹੁਤ ਿਗਰ ਗਈ ਹੈ… ਵਜ਼ਨ

ਵੀ ਘਟ ਿਗਆ ਹੈ।"

"ਖਾਂਦੇ ਪ ਦੇ ਵੀ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਹਨ।"

"ਹਰ ਵੇਲੇ ਤਾਂ ਕੰਮ ਿਵਚ ਲੱਗੇ ਰਿਹੰਦੇ ਹਨ।"

"ਹੁਣ ਉਨਾਂ ਕੌਣ ਸਮਝਾਵੇ!"

ਲਗਭਗ ਹਰ ਰੋਜ਼ ਉਹ ਇਸ ਤਰਾਂ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ

ਕਰਦੀਆਂ। ਉਨਾਂ ਡਾਕਟਰ ਨਾਲ ਇਸ ਲਈ ਵੀ

ਹਮਦਰਦੀ ਸੀ ਿਕ ਉਹ ਬਹੁਤ ਸ਼ਰੀਫ਼ ਇਨਸਾਨ ਸਨ।

ਉਨਾਂ ਦੇ ਹਸਪਤਾਲ ਿਵਚ ਸਕੜੇ ਖ਼ੂਬਸੂਰਤ ਤੇ ਜਵਾਨ

ਔਰਤਾਂ ਇਲਾਜ ਕਰਾਉਣ ਆ ਦੀਆਂ ਸਨ ਪਰ ਉਨਾਂ ਨੇ

ਕਦੇ ਉਨਾਂ ਬੁਰੀਆਂ ਨਜ਼ਰਾਂ ਨਾਲ ਨਹ ਸੀ ਦੇਿਖਆ।

ਉਹ ਬਸ ਆਪਣੇ ਕੰਮ ਿਵਚ ਰੁਝੇ ਰਿਹੰਦ।ੇ

ਅਸਲ ਿਵਚ ਉਨਾਂ ਆਪਣੇ ਪੇਸ਼ੇ ਨਾਲ ਇਕ ਿਕਸਮ

ਦਾ ਇਸ਼ਕ ਸੀ। ਉਹ ਇਸ ਤਰਾਂ ਇਲਾਜ ਕਰਦੇ ਸੀ

ਿਜਸ ਤਰਾਂ ਕੋਈ ਅਸੀਸ ਤੇ ਿਪਆਰ ਦਾ ਹੱਥ ਿਕਸੇ ਦੇ

ਿਸਰ 'ਤੇ ਫੇਰ।ੇ ਜਦ ਉਹ ਸਰਕਾਰੀ ਹਸਪਤਾਲ ਿਵਚ

ਨੌ ਕਰ ਸੀ ਤਾਂ ਉਸ ਦੇ ਅਪਰੇਸ਼ਨ ਕਰਨ ਦੇ ਅਮਲ

ਅਨੁਸਾਰ ਇਹ ਮਸ਼ਹੂਰ ਸੀ ਿਕ ਉਹ ਨਸ਼ਤਰ ਨਹ

ਚਲਾ ਦਾ, ਬੁਰਸ਼ ਨਾਲ ਤਸਵੀਰਾਂ ਬਣਾ ਦਾ ਹੈ ਤੇ ਇਹ

ਗੱਲ ਠੀਕ ਹੈ ਿਕ ਉਸ ਦੇ ਕੀਤੇ ਨੱਬੇ ਪਤੀਸ਼ਤ

ਅਪਰੇਸ਼ਨ ਸਫ਼ਲ ਰਿਹੰਦੇ ਸਨ। ਉਸ ਇਸ ਕਲਾ

ਿਵਚ ਪੂਰੀ ਮੁਹਾਰਤ ਸੀ। ਇਸ ਤ ਿਬਨਾਂ ਆਤਮ

ਿਵਸ਼ਵਾਸ ਵੀ ਸੀ ਜੋ ਉਸ ਦੀ ਸਫ਼ਲਤਾ ਦਾ ਸਭ ਤ ਵੱਡਾ

ਰਾਜ਼ ਸੀ।

ਇਕ ਿਦਨ ਉਹ ਇਕ ਔਰਤ ਦਾ ਕੇਸ, ਿਜਸ ਔਲਾਦ

ਨਹ ਹੁਦ
ੰ ੀ ਸੀ, ਬੜੇ ਿਧਆਨ ਨਾਲ ਦੇਖ ਕੇ ਬਾਹਰ

ਆਇਆ ਤਾਂ ਆਪਣੇ ਦਫ਼ਤਰ ਿਵਚ ਿਗਆ ਤਾਂ ਉਸ ਨੇ

ਦੇਿਖਆ ਿਕ ਇਕ ਬੜੀ ਸੁਹਣੀ ਕੁੜੀ ਬੈਠੀ ਹੈ। ਡਾਕਟਰ

ਸ਼ਰੋਡਕਰ ਇਕ ਦਮ ਹੈਰਾਨ ਰਿਹ ਿਗਆ। ਉਸ ਨੇ ਇਸ

ਤਰਾਂ ਦੇ ਹੁਸਨ ਦਾ ਅਿਜਹਾ ਅਨਖਾ ਨਮੂਨਾ ਪਿਹਲਾਂ

ਕਦੇ ਨਹ ਸੀ ਦੇਿਖਆ।

ਉਹ ਅੰਦਰ ਿਗਆ, ਕੁੜੀ ਨੇ ਕੁਰਸੀ ਤ ਉਠਣਾ

ਚਾਿਹਆ। ਡਾਕਟਰ ਨੇ ਉਸ ਿਕਹਾ, "ਬੈਠ, ਬੈਠ!" ਤੇ

ਇਹ ਕਿਹ ਕੇ ਉਹ ਆਪਣੀ ਘੁਮ

ੰ ਣ ਵਾਲੀ ਕੁਰਸੀ 'ਤੇ

ਬੈਠ ਿਗਆ। ਫੇਰ ਪੇਪਰ ਵੇਟ ਫੜ ਉਸ ਦੇ ਅੰਦਰਲੇ

ਹਵਾ ਦੇ ਬੁਲਬੁਿਲਆਂ ਦੇਖਿਦਆਂ ਉਸ ਕੁੜੀ

ਕਿਹਣ ਲੱਿਗਆ,

"ਦੱਸ ਤੂੰ ਿਕਵ ਆਈ ?"

ਕੁੜੀ ਨੇ ਅੱਖਾਂ ਝੁਕਾਅ ਕੇ ਿਕਹਾ, "ਇਕ ਪਾਈਵੇਟ…

ਬਹੁਤ ਹੀ ਪਾਈਵੇਟ ਗੱਲ ਹੈ ਿਜਹੜੀ ਮ ਤੁਹਾਡੇ ਨਾਲ

ਕਰਨਾ ਚਾਹੁਦ
ੰ ੀ ਹਾਂ।"

ਡਾਕਟਰ ਸ਼ਰੋਡਕਰ ਨੇ ਉਸ ਵੱਲ ਦੇਿਖਆ। ਉਸ ਦੀਆਂ

ਝੁਕੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਅੱਖਾਂ ਵੀ ਬਹੁਤ ਹੀ ਖ਼ੂਬਸੂਰਤ ਿਦਖਾਈ

ਦੇ ਰਹੀਆਂ ਸਨ। ਡਾਕਟਰ ਨੇ ਉਸ ਪੁਿੱ ਛਆ,

"ਪਾਈਵੇਟ ਗੱਲ ਤੂੰ ਕਰ ਲ … ਪਿਹਲਾਂ ਆਪਣਾ ਨਾਂ

ਦੱਸ।"

ਕੁੜੀ ਨੇ ਜਵਾਬ ਿਦੱਤਾ, "ਮ… ਮ ਆਪਣਾ ਨਾਂ ਦੱਸਣਾ

ਨਹ ਚਾਹੁਦ
ੰ ੀ।"

ਡਾਕਟਰ ਦੀ ਿਦਲਚਸਪੀ ਇਸ ਜਵਾਬ ਨਾਲ ਵਧ ਗਈ,

"ਿਕਥੇ ਰਿਹੰਦੀ ?"

"ਸ਼ੋਲਾਪੁਰ ਿਵਚ… ਅੱਜ ਹੀ ਇਥੇ ਪਹੁਚ

ੰ ੀ ਹਾਂ।"

ਡਾਕਟਰ ਨੇ ਪੇਪਰਵੇਟ ਮੇਜ਼ 'ਤੇ ਰੱਖ ਿਦੱਤਾ, "ਏਨੀ ਦੂਰ

ਇਥੇ ਆਉਣ ਦਾ ਕਾਰਨ ਕੀ ਹੈ?"

ਕੁੜੀ ਨੇ ਜਵਾਬ ਿਦੱਤਾ, "ਮ ਿਕਹਾ ਹੈ ਨਾ ਿਕ ਮ ਤੁਹਾਡੇ

ਨਾਲ ਪਾਈਵੇਟ ਗੱਲ ਕਰਨੀ ਹੈ।"

ਏਨੇ ਿਵਚ ਇਕ ਨਰਸ ਅੰਦਰ ਆਈ। ਕੁੜੀ ਘਬਰਾਅ

ਗਈ। ਡਾਕਟਰ ਨੇ ਉਸ ਨਰਸ ਨਾਲ ਕਈ ਗੱਲਾਂ

ਕੀਤੀਆਂ, ਉਹ ਜੋ ਕੁਝ ਪੁਛ

ੱ ਣ ਆਈ ਸੀ, ਡਾਕਟਰ ਨੇ

ਦੱਸ ਿਦੱਤਾ। ਫੇਰ ਉਸਨੇ ਨਰਸ ਿਕਹਾ, "ਹੁਣ ਤੂੰ ਜਾਹ!

ਹਾਂ, ਿਕਸੇ ਨੌ ਕਰ ਕਿਹ ਦੇ ਿਕ ਉਹ ਕਮਰੇ ਦੇ ਬਾਹਰ

ਖੜਾ ਰਹੇ ਤੇ ਿਕਸੇ ਅੰਦਰ ਨਾ ਆਉਣ ਦੇਵੇ।"

ਨਰਸ 'ਜੀ ਅੱਛਾ' ਕਿਹ ਕੇ ਚਲੀ ਗਈ। ਡਾਕਟਰ ਨੇ

ਦਰਵਾਜ਼ਾ ਬੰਦ ਕਰ ਿਦੱਤਾ ਤੇ ਆਪਣੀ ਕੁਰਸੀ 'ਤੇ ਬੈਠ

ਕੇ ਉਸ ਹੁਸੀਨ ਕੁੜੀ ਕਿਹਣ ਲੱਗਾ, "ਹੁਣ ਤੂੰ ਆਪਣੀ

ਪਾਈਵੇਟ ਗੱਲ ਦੱਸ ਸਕਦੀ ।"

ਸ਼ੋਲਾਪੁਰ ਦੀ ਕੁੜੀ ਬਹੁਤ ਘਬਰਾਹਟ ਤੇ ਉਲਝਨ ਿਜਹੀ

ਮਿਹਸੂਸ ਕਰ ਰਹੀ ਸੀ। ਉਸ ਦੇ ਬੁੱਲਾਂ 'ਤੇ ਸ਼ਬਦ

ਆ ਦੇ, ਪਰ ਫੇਰ ਵਾਪਸ ਚਲੇ ਜਾਂਦ।ੇ ਆਖ਼ਰ ਉਸ ਨੇ

ਿਹੰਮਤ ਤ ਕੰਮ ਿਲਆ ਤੇ ਰੁਕ ਰੁਕ ਕੇ ਕੇਵਲ ਏਨਾ

ਿਕਹਾ, "ਮੇਰੇ ਤ… ਮੇਰੇ ਤ ਇਕ ਗ਼ਲਤੀ ਹੋ ਗਈ ਹੈ…

ਮੈ ਬਹੁਤ ਘਬਰਾਹਟ ਹੋ ਰਹੀ ਹੈ।"

ਡਾਕਟਰ ਸ਼ਰੋਡਕਰ ਸਮਝ ਿਗਆ, ਪਰ ਫੇਰ ਵੀ ਉਸਨੇ

ਉਸ ਕੁੜੀ ਿਕਹਾ, "ਗ਼ਲਤੀਆਂ ਇਨਸਾਨ ਤ ਹੋ ਹੀ

ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ… ਤੇਰੇ ਕੋਲ ਿਕਹੜੀ ਗ਼ਲਤੀ ਹੋਈ ਹੈ?"

ਕੁੜੀ ਨੇ ਥੋੜਾ ਠਿਹਰ ਕੇ ਜਵਾਬ ਿਦੱਤਾ, "ਉਹੀ… ਜੋ

ਬੇਸਮਝ ਜਵਾਨ ਕੁੜੀਆਂ ਤ ਹੋਇਆ ਕਰਦੀ ਹੈ।"

ਡਾਕਟਰ ਨੇ ਿਕਹਾ, "ਮ ਸਮਝ ਿਗਆ… ਪਰ ਹੁਣ ਤੂੰ ਕੀ

ਚਾਹੁਦ
ੰ ੀ ?"

ਕੁੜੀ ਝਟ ਆਪਣੇ ਮਤਲਬ ਵੱਲ ਆ ਗਈ, "ਮ ਚਾਹੁਦ

ੰ ੀ

ਹਾਂ ਿਕ ਇਹ ਡੇਗ ਿਦੱਤਾ ਜਾਵੇ… ਿਸਰਫ਼ ਇਕ ਮਹੀਨਾ

ਹੋਇਆ ਹੈ।"

ਡਾਕਟਰ ਸ਼ਰੋਡਕਰ ਨੇ ਕੁਝ ਿਚਰ ਸੋਿਚਆ ਤੇ ਉਹ ਬੜੀ

ਸੰਜੀਦਗੀ ਨਾਲ ਕਿਹਣ ਲੱਿਗਆ,

"ਇਹ ਜੁਰਮ ਹੈ… ਤੈ ਨਹ ਪਤਾ?"

ਕੁੜੀ ਦੀਆਂ ਭੂਰੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਿਵਚ ਮੋਟੇ ਮੋਟੇ ਅੱਥਰੂਆ

ਗਏ, "ਤਾਂ ਮ ਜ਼ਿਹਰ ਖਾ ਲਵਾਂਗੀ।"

ਇਹ ਕਿਹ ਕੇ ਉਸਨੇ ਜ਼ਾਰੋ ਜ਼ਾਰ ਰੋਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਿਦੱਤਾ।

ਡਾਕਟਰ ਉਸ 'ਤੇ ਬੜਾ ਤਰਸ ਆਇਆ। ਉਹ

ਆਪਣੀ ਜਵਾਨੀ ਦੀ ਪਿਹਲੀ ਗ਼ਲਤੀ ਕਰ ਬੈਠੀ ਸੀ।

ਪਤਾ ਨਹ ਉਹ ਿਕਹੜੇ ਪਲ ਸਨ ਿਕ ਉਸਨੇ ਆਪਣੀ

ਇੱਜ਼ਤ ਿਕਸੇ ਮਰਦ ਦੇ ਹਵਾਲੇ ਕਰ ਿਦੱਤੀ ਤੇ ਹੁਣ

ਪਛਤਾਅ ਰਹੀ ਹੈ ਤੇ ਏਨੀ ਪਰੇਸ਼ਾਨ ਹੋ ਰਹੀ ਹੈ।

ਡਾਕਟਰ ਕੋਲ ਇਸ ਤ ਪਿਹਲਾਂ ਇਸ ਤਰਾਂ ਦੇ ਕਈ ਕੇਸ

ਆ ਚੁੱਕੇ ਸਨ ਪਰ ਉਸ ਨੇ ਇਹ ਕਿਹ ਕੇ ਸਾਫ਼

ਇਨਕਾਰ ਕਰ ਿਦੱਤਾ ਸੀ ਿਕ ਉਹ ਜੀਵ ਹੱਿਤਆ ਨਹ

ਕਰ ਸਕਦਾ, ਇਹ ਬੜਾ ਵੱਡਾ ਗੁਨਾਹ ਤੇ ਜੁਰਮ ਹੈ।

ਪਰ ਸ਼ੋਲਾਪੁਰ ਦੀ ਉਸ ਕੁੜੀ ਨੇ ਉਸ 'ਤੇ ਕੁਝ ਅਿਜਹਾ

ਜਾਦੂ ਕੀਤਾ ਿਕ ਉਹ ਉਸ ਦੇ ਲਈ ਇਹ ਜੁਰਮ ਕਰਨ

ਲਈ ਵੀ ਿਤਆਰ ਹੋ ਿਗਆ। ਉਸਨੇ ਉਸ ਲਈ ਇਕ

ਅੱਡ ਕਮਰਾ ਰਾਖਵਾਂ ਕਰ ਿਦੱਤਾ। ਿਕਸੇ ਨਰਸ ਉਸ

ਅੰਦਰ ਜਾਣ ਦੀ ਆਿਗਆ ਨਹ ਸੀ, ਇਸ ਲਈ ਿਕ

ਉਸ ਕੁੜੀ ਦੇ ਰਾਜ਼ ਪਤਾ ਨਹ ਸੀ ਲੱਗਣ ਦੇਣਾ

ਚਾਹੁਦ
ੰ ਾ।

ਗਰਭਪਾਤ ਬਹੁਤ ਹੀ ਤਕਲੀਫ਼ ਦੇਣ ਵਾਲੀ ਿਬਮਾਰੀ ਹੈ।

ਜਦ ਉਸਨੇ ਦਵਾਈਆਂ ਦੇ ਕੇ ਇਹ ਕੰਮ ਕਰ ਿਦੱਤਾ ਤਾਂ

ਸ਼ੋਲਾਪੁਰ ਦੀ ਉਹ ਮਰਾਠੀ ਕੁੜੀ ਿਜਸ ਨੇ ਹੁਣ ਆਪਣਾ

ਨਾਂ ਵੀ ਦੱਸ ਿਦੱਤਾ ਸੀ, ਬੇਹਸ਼

ੋ ਹੋ ਗਈ ਸੀ। ਜਦ ਉਹ

ਹੋਸ਼ ਿਵਚ ਆਈ ਤਾਂ ਉਹ ਏਨੀ ਕਮਜ਼ੋਰ ਹੋ ਗਈ ਸੀ

ਿਕ ਹੱਥ ਿਵਚ ਗਲਾਸ ਫੜ ਕੇ ਪਾਣੀ ਵੀ ਨਹ ਸੀ ਪੀ

ਸਕਦੀ।

ਉਹ ਚਾਹੁਦ
ੰ ੀ ਸੀ ਿਕ ਉਹ ਛੇਤੀ ਹੀ ਘਰ ਚਲੀ ਜਾਵੇ

ਪਰ ਡਾਕਟਰ ਉਸ ਿਕਵ ਜਾਣ ਿਦੰਦਾ ਜਦ ਿਕ ਉਹ

ਤੁਰਨ ਿਫਰਨ ਜੋਗੀ ਤਾਂ ਹੈ ਹੀ ਨਹ ਸੀ। ਉਸ ਨੇ ਿਮਸ

ਲਿਲਤਾ ਖਟਮੇਕਰ ਿਕਹਾ, "ਤੈ ਘੱਟੋ ਘੱਟ ਦੋ ਮਹੀਨੇ

ਆਰਾਮ ਕਰਨ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ। ਮ ਤੇਰੇ ਿਪਤਾ ਜੀ ਿਲਖ

ਿਦਆਂਗਾ ਿਕ ਤੂੰ ਿਜਸ ਸਹੇਲੀ ਕੋਲ ਆਈ ਸੀ ਉਥੇ ਆ

ਕੇ ਅਚਾਨਕ ਹੀ ਿਬਮਾਰ ਹੋ ਗਈ ਤੇ ਹੁਣ ਮੇਰੇ

ਹਸਪਤਾਲ ਿਵਚ ਦਾਖ਼ਲ ਹੈ! ਖੇਚਲ ਦੀ ਕੋਈ ਗੱਲ

ਨਹ ।"

ਲਿਲਤਾ ਮੰਨ ਗਈ।

ਉਹ ਦੋ ਮਹੀਨੇ ਡਾਕਟਰ ਸ਼ਰੋਡਕਰ ਕੋਲ ਇਲਾਜ

ਕਰਵਾ ਦੀ ਰਹੀ। ਜਦ ਛੁਟ

ੱ ੀ ਦਾ ਵੇਲਾ ਆਇਆ ਤਾਂ

ਉਸਨੇ ਮਿਹਸੂਸ ਕੀਤਾ ਿਕ ਉਹੀ ਗੜਬੜ ਫੇਰ ਹੋ ਗਈ

ਹੈ। ਉਸ ਨੇ ਡਾਕਟਰ ਸ਼ਰੋਡਕਰ ਇਸ ਬਾਰੇ ਦਿਸਆ।

ਡਾਕਟਰ ਮੁਸਕਰਾਇਆ, "ਿਫ਼ਕਰ ਨਾ ਕਰ… ਮ ਤੇਰੇ ਨਾਲ

ਅੱਜ ਹੀ ਿਵਆਹ ਕਰ ਲਦਾ ਹਾਂ।"

(ਅਨਵਾਦ: ਪਰਦੁਮਨ ਿਸੰਘ ਬੇਦੀ)

ਡਾਕਟਰ ਸ਼ਰੋਡਕਰ ਸਆਦਤ ਹਸਨ ਮੰਟੋ

ਬੰਬਈ ਿਵਚ ਡਾਕਟਰ ਸ਼ਰੋਡਕਰ ਦਾ ਬਹੁਤ ਨਾਂ ਸੀ,

ਇਸ ਲਈ ਿਕ ਉਹ ਔਰਤਾਂ ਦੀਆਂ ਬੀਮਾਰੀਆਂ ਦਾ

ਵਧੀਆ ਡਾਕਟਰ ਸੀ। ਉਸ ਦੇ ਹੱਥ ਿਵਚ ਸ਼ਫ਼ਾ ਸੀ।

ਉਸ ਦਾ ਕਲੀਿਨਕ ਬਹੁਤ ਵੱਡਾ ਸੀ, ਇਕ ਬਹੁਤ ਵੱਡੀ

ਇਮਾਰਤ ਦੀਆਂ ਦੋ ਮੰਜ਼ਲਾਂ ਿਵਚ, ਿਜਸ ਿਵਚ ਕਈ

ਕਮਰੇ ਸਨ। ਿਨਚਲੀ ਮੰਜ਼ਲ ਦੇ ਕਮਰੇ ਮੱਧ ਤਬਕੇ ਲਈ

ਅਤੇ ਿਨਚਲੇ ਤਬਕੇ ਦੀਆਂ ਔਰਤਾਂ ਲਈ ਰਾਖਵ ਸਨ,

ਉਪਰਲੀ ਮੰਜ਼ਲ ਦੇ ਕਮਰੇ ਅਮੀਰ ਔਰਤਾਂ ਲਈ ਸਨ।

ਇਕ ਿਲਬਾਰਟਰੀ ਸੀ ਤੇ ਉਸ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਕੰਪਾ ਡਰ

ਦਾ ਕਮਰਾ। ਐਕਸਰੇ ਦਾ ਕਮਰਾ ਵੱਖਰਾ ਸੀ। ਉਸ ਦੀ

ਮਹੀਨੇ ਦੀ ਆਮਦਨ ਢਾਈ-ਿਤੰਨ ਹਜ਼ਾਰ ਦੇ ਲਗਭਗ

ਹੋਵੇਗੀ।

ਮਰੀਜ਼ ਔਰਤਾਂ ਦੇ ਖਾਣੇ ਦਾ ਪਬੰਧ ਬਹੁਤ ਚੰਗਾ ਸੀ, ਜੋ

ਉਸਨੇ ਇਕ ਪਾਰਸੀ ਔਰਤ ਦੇ ਹਵਾਲੇ ਕਰ ਰੱਿਖਆ ਸੀ,

ਜੋ ਉਸ ਦੇ ਇਕ ਦੋਸਤ ਦੀ ਬੀਵੀ ਸੀ।

ਡਾਕਟਰ ਸ਼ਰੋਡਕਰ ਦਾ ਇਹ ਛੋਟਾ ਿਜਹਾ ਹਸਪਤਾਲ,

ਮੈਟਰਿਨਟੀ ਹੋਮ ਵੀ ਸੀ। ਬੰਬਈ ਦੀ ਆਬਾਦੀ, ਤੁਸ

ਆਪ ਹੀ ਅੰਦਾਜ਼ਾ ਲਾ ਲਵੋ, ਿਕੰਨੀ ਹੋਵੇਗੀ। ਉਥੇ

ਬੇਸ਼ੁਮਾਰ ਸਰਕਾਰੀ ਹਸਪਤਾਲ ਤੇ ਮੈਟਰਿਨਟੀ ਹੋਮ ਹਨ,

ਪਰ ਇਸ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਵੀ ਡਾਕਟਰ ਸ਼ਰੋਡਕਰ ਦਾ

ਕਲੀਿਨਕ ਭਿਰਆ ਰਿਹੰਦਾ। ਕਈ ਵਾਰ ਤਾਂ ਉਸ ਕਈ

ਕੇਸਾਂ ਮਾਯੂਸ ਕਰਨਾ ਪਦਾ, ਇਸ ਲਈ ਿਕ ਕੋਈ

ਬਡ ਖ਼ਾਲੀ ਨਹ ਸੀ ਹੁਦ
ੰ ਾ।

ਉਸ ਤੇ ਲੋਕਾਂ ਿਵਸ਼ਵਾਸ ਸੀ। ਇਹੋ ਕਾਰਨ ਸੀ ਿਕ

ਉਹ ਆਪਣੀਆਂ ਪਤਨੀਆਂ ਅਤੇ ਜਵਾਨ ਬੇਟੀਆਂ ਉਸ ਦੇ

ਹਸਪਤਾਲ ਛੱਡ ਜਾਂਦੇ ਿਜਥੇ ਉਨਾਂ ਦਾ ਬੜੇ ਿਧਆਨ

ਨਾਲ ਇਲਾਜ ਹੁਦ

ੰ ਾ ਸੀ।

ਡਾਕਟਰ ਸ਼ਰੋਡਕਰ ਦੇ ਹਸਪਤਾਲ ਿਵਚ ਦਸ ਬਾਰਾਂ

ਨਰਸਾਂ ਸਨ। ਉਹ ਸਾਰੀਆਂ ਹੀ ਬੜੀਆਂ ਿਮਹਨਤੀ ਤੇ

ਿਮਠਬੋਲੜੀਆਂ ਸਨ। ਮਰੀਜ਼ ਔਰਤਾਂ ਦੀ ਚੰਗੀ ਤਰਾਂ

ਦੇਖ ਭਾਲ ਕਰਦੀਆਂ। ਇਹਨਾਂ ਨਰਸਾਂ ਦੀ ਚੋਣ ਡਾਕਟਰ

ਸ਼ਰੋਡਕਰ ਨੇ ਬੜੀ ਛਾਣ-ਬੀਣ ਿਪਛ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਉਹ

ਬੁਰੀ ਤੇ ਭੱਦੀ ਸ਼ਕਲ ਦੀ ਕੋਈ ਨਰਸ ਆਪਣੇ

ਹਸਪਤਾਲ ਿਵਚ ਨਹ ਸੀ ਰੱਖਣੀ ਚਾਹੁਦ

ੰ ਾ।

ਇਕ ਵਾਰ ਜਦ ਚਾਰ ਨਰਸਾਂ ਨੇ ਇਕੱਠੀਆਂ ਨੇ ਿਵਆਹ

ਕਰਨ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਕੀਤਾ ਤਾਂ ਡਾਕਟਰ ਸ਼ਰੋਡਕਰ ਬਹੁਤ

ਪਰੇਸ਼ਾਨ ਹੋਇਆ। ਜਦ ਉਹ ਚਾਰੇ ਚਲੀਆਂ ਗਈਆਂ ਤਾਂ

ਉਸਨੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਅਖ਼ਬਾਰਾਂ ਿਵਚ ਇਸ਼ਿਤਹਾਰ ਿਦੱਤੇ ਿਕ

ਉਸ ਨਰਸਾਂ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ। ਕਈ ਆਈਆਂ। ਉਸਨੇ

ਉਨਾਂ ਇੰਟਰਿਵਊ ਕੀਤਾ ਪਰ ਉਸ ਉਨਾਂ ਿਵਚ

ਿਕਸੇ ਦੀ ਵੀ ਸ਼ਕਲ ਚੰਗੀ ਨਾ ਲੱਗੀ। ਿਕਸੇ ਦਾ ਿਚਹਰਾ

ਟੇਢਾ-ਮੇਢਾ, ਿਕਸੇ ਦਾ ਕੱਦ ਮਧਰਾ, ਿਕਸੇ ਦਾ ਰੰਗ ਬਹੁਤ

ਹੀ ਕਾਲਾ, ਿਕਸੇ ਦੀ ਨੱਕ ਬਹੁਤ ਲੰਮੀ। ਪਰ ਉਹ ਵੀ

ਆਪਣੀ ਹੱਠ ਦਾ ਪੱਕਾ ਸੀ। ਉਸ ਨੇ ਹੋਰ ਅਖ਼ਬਾਰਾਂ

ਿਵਚ ਇਸ਼ਿਤਹਾਰ ਿਦੱਤੇ ਤੇ ਆਖ਼ਰ ਉਸ ਨੇ ਚਾਰ

ਖ਼ੂਬਸੂਰਤ ਤੇ ਚੰਗੇ ਸੁਭਾਅ ਦੀਆਂ ਨਰਸਾਂ ਚੁਣ ਹੀ

ਲਈਆਂ।

ਹੁਣ ਉਹ ਖ਼ੁਸ਼ ਸੀ। ਉਸ ਨੇ ਫੇਰ ਿਦਲ ਲਾ ਕੇ ਕੰਮ

ਕਰਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਿਦੱਤਾ। ਮਰੀਜ਼ ਔਰਤਾਂ ਵੀ ਖ਼ੁਸ਼ ਹੋ

ਗਈਆਂ, ਇਸ ਲਈ ਿਕ ਚਾਰ ਨਰਸਾਂ ਦੇ ਜਾਣ ਕਰਕੇ

ਉਨਾਂ ਦੀ ਸੇਵਾ ਚੰਗੀ ਤਰਾਂ ਨਹ ਸੀ ਹੋ ਰਹੀ। ਉਹ

ਨਵੀਆਂ ਨਰਸਾਂ ਵੀ ਖ਼ੁਸ਼ ਹਨ ਿਕ ਿਕ ਡਾਕਟਰ

ਸ਼ਰੋਡਕਰ ਉਨਾਂ ਨਾਲ ਬੜੀ ਸੁਿਹਰਦਤਾ ਨਾਲ ਪੇਸ਼

ਆ ਦਾ ਸੀ। ਉਨਾਂ ਸਮ ਿਸਰ ਤਨਖਾਹ ਿਮਲਦੀ ਸੀ।

ਦੁਪਿਹਰ ਦਾ ਖਾਣਾ ਵੀ ਉਨਾਂ ਹਸਪਤਾਲ ਹੀ ਿਮਲਦਾ

ਸੀ। ਵਰਦੀ ਵੀ ਹਸਪਤਾਲ ਦੇ ਿਜ਼ੰਮੇ ਸੀ।

ਡਾਕਟਰ ਸ਼ਰੋਡਕਰ ਦੀ ਆਮਦਨੀ ਿਕ ਿਕ ਬਹੁਤ ਸੀ,

ਇਸ ਲਈ ਉਹ ਇਨਾਂ ਛੋਟੇ ਛੋਟੇ ਖਰਿਚਆਂ ਤ

ਘਬਰਾ ਦਾ ਨਹ ਸੀ। ਸ਼ੁਰੂ ਸ਼ੁਰੂ ਿਵਚ ਜਦ ਉਸਨੇ

ਸਰਕਾਰੀ ਹਸਪਤਾਲ ਦੀ ਨੌ ਕਰੀ ਛੱਡ ਕੇ ਆਪਣਾ

ਹਸਪਤਾਲ ਬਣਾਇਆ ਤਾਂ ਉਸਨੇ ਥੋੜੀ ਬਹੁਤੀ ਕਜੂੰਸੀ

ਕੀਤੀ ਸੀ ਪਰ ਛੇਤੀ ਹੀ ਉਸਨੇ ਖੁੱਲ ਕੇ ਖ਼ਰਚ ਕਰਨਾ

ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਿਦੱਤਾ।

ਉਸਦਾ ਇਰਾਦਾ ਸੀ ਿਕ ਿਵਆਹ ਕਰ ਲਵੇ ਪਰ ਉਸ

ਹਸਪਤਾਲ ਇਕ ਪਲ ਦਾ ਵੀ ਿਵਹਲ ਨਹ ਸੀ ਿਮਲਦਾ।

ਿਦਨ ਰਾਤ ਉਸ ਉਥੇ ਹੀ ਰਿਹਣਾ ਪਦਾ। ਉਪਰਲੀ

ਮੰਜ਼ਲ 'ਤੇ ਉਸਨੇ ਇਕ ਛੋਟਾ ਿਜਹਾ ਕਮਰਾ ਆਪਣੇ ਲਈ

ਰੱਖ ਿਲਆ ਸੀ, ਿਜਸ ਿਵਚ ਉਹ ਰਾਤ ਕੁਝ ਘੰਟੇ ਸ

ਜਾਂਦਾ ਪਰ ਅਕਸਰ ਉਸ ਜਗਾ ਿਲਆ ਜਾਂਦਾ, ਜਦ

ਿਕਸੇ ਮਰੀਜ਼ ਔਰਤ ਉਸਨੇ ਹੀ ਦੇਖਣਾ ਹੁਦ

ੰ ਾ ਸੀ।

ਸਾਰੀਆਂ ਨਰਸਾਂ ਉਸ ਨਾਲ ਹਮਦਰਦੀ ਸੀ ਿਕ ਉਸ

ਨੇ ਆਪਣੀ ਨ ਦ, ਆਪਣਾ ਆਰਾਮ ਹਰਾਮ ਕਰ ਰੱਿਖਆ

ਹੈ। ਉਹ ਅਕਸਰ ਉਸ ਕਿਹੰਦੀਆਂ, "ਡਾਕਟਰ ਸਾਿਹਬ,

ਤੁਸ ਕੋਈ ਆਪਣਾ ਅਿਸਸਟਟ ਿਕ ਨਹ ਰੱਖ ਲਦੇ?"

ਡਾਕਟਰ ਸ਼ਰੋਡਕਰ ਜਵਾਬ ਿਦੰਦਾ, "ਜਦ ਕੋਈ ਯੋਗ

ਿਮਲੂਗਾ ਤਾਂ ਰੱਖ ਲਵਾਂਗਾ।"

ਉਹ ਕਿਹੰਦੀਆਂ, "ਤੁਸ ਤਾਂ ਆਪਣੇ ਵਰਗਾ ਚਾਹੁਦ

ੰ ੇ ਹੋ।

ਭਲਾ ਉਹ ਿਕਥੇ ਿਮਲੇਗਾ?"

"ਿਮਲ ਜਾਵੇਗਾ!"

ਨਰਸਾਂ ਇਹ ਸੁਣ ਕੇ ਚੁੱਪ ਹੋ ਜਾਂਦੀਆਂ ਤੇ ਿਕਤੇ ਲੁਕ

ਿਛਪ ਕੇ ਆਪਸ ਿਵਚ ਗੱਲਾਂ ਕਰਦੀਆਂ,

"ਡਾਕਟਰ ਸ਼ਰੋਡਕਰ ਆਪਣੀ ਿਸਹਤ ਖ਼ਰਾਬ ਕਰ ਰਹੇ

ਹਨ। ਿਕਸੇ ਿਦਨ ਿਕਤੇ ਕੁਲੈਪਸ ਨਾ ਹੋ ਜਾਣ।"

"ਹਾਂ, ਉਨਾਂ ਦੀ ਿਸਹਤ ਬਹੁਤ ਿਗਰ ਗਈ ਹੈ… ਵਜ਼ਨ

ਵੀ ਘਟ ਿਗਆ ਹੈ।"

"ਖਾਂਦੇ ਪ ਦੇ ਵੀ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਹਨ।"

"ਹਰ ਵੇਲੇ ਤਾਂ ਕੰਮ ਿਵਚ ਲੱਗੇ ਰਿਹੰਦੇ ਹਨ।"

"ਹੁਣ ਉਨਾਂ ਕੌਣ ਸਮਝਾਵੇ!"

ਲਗਭਗ ਹਰ ਰੋਜ਼ ਉਹ ਇਸ ਤਰਾਂ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ

ਕਰਦੀਆਂ। ਉਨਾਂ ਡਾਕਟਰ ਨਾਲ ਇਸ ਲਈ ਵੀ

ਹਮਦਰਦੀ ਸੀ ਿਕ ਉਹ ਬਹੁਤ ਸ਼ਰੀਫ਼ ਇਨਸਾਨ ਸਨ।

ਉਨਾਂ ਦੇ ਹਸਪਤਾਲ ਿਵਚ ਸਕੜੇ ਖ਼ੂਬਸੂਰਤ ਤੇ ਜਵਾਨ

ਔਰਤਾਂ ਇਲਾਜ ਕਰਾਉਣ ਆ ਦੀਆਂ ਸਨ ਪਰ ਉਨਾਂ ਨੇ

ਕਦੇ ਉਨਾਂ ਬੁਰੀਆਂ ਨਜ਼ਰਾਂ ਨਾਲ ਨਹ ਸੀ ਦੇਿਖਆ।

ਉਹ ਬਸ ਆਪਣੇ ਕੰਮ ਿਵਚ ਰੁਝੇ ਰਿਹੰਦ।ੇ

ਅਸਲ ਿਵਚ ਉਨਾਂ ਆਪਣੇ ਪੇਸ਼ੇ ਨਾਲ ਇਕ ਿਕਸਮ

ਦਾ ਇਸ਼ਕ ਸੀ। ਉਹ ਇਸ ਤਰਾਂ ਇਲਾਜ ਕਰਦੇ ਸੀ

ਿਜਸ ਤਰਾਂ ਕੋਈ ਅਸੀਸ ਤੇ ਿਪਆਰ ਦਾ ਹੱਥ ਿਕਸੇ ਦੇ

ਿਸਰ 'ਤੇ ਫੇਰ।ੇ ਜਦ ਉਹ ਸਰਕਾਰੀ ਹਸਪਤਾਲ ਿਵਚ

ਨੌ ਕਰ ਸੀ ਤਾਂ ਉਸ ਦੇ ਅਪਰੇਸ਼ਨ ਕਰਨ ਦੇ ਅਮਲ

ਅਨੁਸਾਰ ਇਹ ਮਸ਼ਹੂਰ ਸੀ ਿਕ ਉਹ ਨਸ਼ਤਰ ਨਹ

ਚਲਾ ਦਾ, ਬੁਰਸ਼ ਨਾਲ ਤਸਵੀਰਾਂ ਬਣਾ ਦਾ ਹੈ ਤੇ ਇਹ

ਗੱਲ ਠੀਕ ਹੈ ਿਕ ਉਸ ਦੇ ਕੀਤੇ ਨੱਬੇ ਪਤੀਸ਼ਤ

ਅਪਰੇਸ਼ਨ ਸਫ਼ਲ ਰਿਹੰਦੇ ਸਨ। ਉਸ ਇਸ ਕਲਾ

ਿਵਚ ਪੂਰੀ ਮੁਹਾਰਤ ਸੀ। ਇਸ ਤ ਿਬਨਾਂ ਆਤਮ

ਿਵਸ਼ਵਾਸ ਵੀ ਸੀ ਜੋ ਉਸ ਦੀ ਸਫ਼ਲਤਾ ਦਾ ਸਭ ਤ ਵੱਡਾ

ਰਾਜ਼ ਸੀ।

ਇਕ ਿਦਨ ਉਹ ਇਕ ਔਰਤ ਦਾ ਕੇਸ, ਿਜਸ ਔਲਾਦ

ਨਹ ਹੁਦ
ੰ ੀ ਸੀ, ਬੜੇ ਿਧਆਨ ਨਾਲ ਦੇਖ ਕੇ ਬਾਹਰ

ਆਇਆ ਤਾਂ ਆਪਣੇ ਦਫ਼ਤਰ ਿਵਚ ਿਗਆ ਤਾਂ ਉਸ ਨੇ

ਦੇਿਖਆ ਿਕ ਇਕ ਬੜੀ ਸੁਹਣੀ ਕੁੜੀ ਬੈਠੀ ਹੈ। ਡਾਕਟਰ

ਸ਼ਰੋਡਕਰ ਇਕ ਦਮ ਹੈਰਾਨ ਰਿਹ ਿਗਆ। ਉਸ ਨੇ ਇਸ

ਤਰਾਂ ਦੇ ਹੁਸਨ ਦਾ ਅਿਜਹਾ ਅਨਖਾ ਨਮੂਨਾ ਪਿਹਲਾਂ

ਕਦੇ ਨਹ ਸੀ ਦੇਿਖਆ।

ਉਹ ਅੰਦਰ ਿਗਆ, ਕੁੜੀ ਨੇ ਕੁਰਸੀ ਤ ਉਠਣਾ

ਚਾਿਹਆ। ਡਾਕਟਰ ਨੇ ਉਸ ਿਕਹਾ, "ਬੈਠ, ਬੈਠ!" ਤੇ

ਇਹ ਕਿਹ ਕੇ ਉਹ ਆਪਣੀ ਘੁਮ

ੰ ਣ ਵਾਲੀ ਕੁਰਸੀ 'ਤੇ

ਬੈਠ ਿਗਆ। ਫੇਰ ਪੇਪਰ ਵੇਟ ਫੜ ਉਸ ਦੇ ਅੰਦਰਲੇ

ਹਵਾ ਦੇ ਬੁਲਬੁਿਲਆਂ ਦੇਖਿਦਆਂ ਉਸ ਕੁੜੀ

ਕਿਹਣ ਲੱਿਗਆ,

"ਦੱਸ ਤੂੰ ਿਕਵ ਆਈ ?"

ਕੁੜੀ ਨੇ ਅੱਖਾਂ ਝੁਕਾਅ ਕੇ ਿਕਹਾ, "ਇਕ ਪਾਈਵੇਟ…

ਬਹੁਤ ਹੀ ਪਾਈਵੇਟ ਗੱਲ ਹੈ ਿਜਹੜੀ ਮ ਤੁਹਾਡੇ ਨਾਲ

ਕਰਨਾ ਚਾਹੁਦ
ੰ ੀ ਹਾਂ।"

ਡਾਕਟਰ ਸ਼ਰੋਡਕਰ ਨੇ ਉਸ ਵੱਲ ਦੇਿਖਆ। ਉਸ ਦੀਆਂ

ਝੁਕੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਅੱਖਾਂ ਵੀ ਬਹੁਤ ਹੀ ਖ਼ੂਬਸੂਰਤ ਿਦਖਾਈ

ਦੇ ਰਹੀਆਂ ਸਨ। ਡਾਕਟਰ ਨੇ ਉਸ ਪੁਿੱ ਛਆ,

"ਪਾਈਵੇਟ ਗੱਲ ਤੂੰ ਕਰ ਲ … ਪਿਹਲਾਂ ਆਪਣਾ ਨਾਂ

ਦੱਸ।"

ਕੁੜੀ ਨੇ ਜਵਾਬ ਿਦੱਤਾ, "ਮ… ਮ ਆਪਣਾ ਨਾਂ ਦੱਸਣਾ

ਨਹ ਚਾਹੁਦ
ੰ ੀ।"

ਡਾਕਟਰ ਦੀ ਿਦਲਚਸਪੀ ਇਸ ਜਵਾਬ ਨਾਲ ਵਧ ਗਈ,

"ਿਕਥੇ ਰਿਹੰਦੀ ?"

"ਸ਼ੋਲਾਪੁਰ ਿਵਚ… ਅੱਜ ਹੀ ਇਥੇ ਪਹੁਚ

ੰ ੀ ਹਾਂ।"
ਡਾਕਟਰ ਨੇ ਪੇਪਰਵੇਟ ਮੇਜ਼ 'ਤੇ ਰੱਖ ਿਦੱਤਾ, "ਏਨੀ ਦੂਰ

ਇਥੇ ਆਉਣ ਦਾ ਕਾਰਨ ਕੀ ਹੈ?"

ਕੁੜੀ ਨੇ ਜਵਾਬ ਿਦੱਤਾ, "ਮ ਿਕਹਾ ਹੈ ਨਾ ਿਕ ਮ ਤੁਹਾਡੇ

ਨਾਲ ਪਾਈਵੇਟ ਗੱਲ ਕਰਨੀ ਹੈ।"

ਏਨੇ ਿਵਚ ਇਕ ਨਰਸ ਅੰਦਰ ਆਈ। ਕੁੜੀ ਘਬਰਾਅ

ਗਈ। ਡਾਕਟਰ ਨੇ ਉਸ ਨਰਸ ਨਾਲ ਕਈ ਗੱਲਾਂ

ਕੀਤੀਆਂ, ਉਹ ਜੋ ਕੁਝ ਪੁਛ

ੱ ਣ ਆਈ ਸੀ, ਡਾਕਟਰ ਨੇ

ਦੱਸ ਿਦੱਤਾ। ਫੇਰ ਉਸਨੇ ਨਰਸ ਿਕਹਾ, "ਹੁਣ ਤੂੰ ਜਾਹ!

ਹਾਂ, ਿਕਸੇ ਨੌ ਕਰ ਕਿਹ ਦੇ ਿਕ ਉਹ ਕਮਰੇ ਦੇ ਬਾਹਰ

ਖੜਾ ਰਹੇ ਤੇ ਿਕਸੇ ਅੰਦਰ ਨਾ ਆਉਣ ਦੇਵੇ।"

ਨਰਸ 'ਜੀ ਅੱਛਾ' ਕਿਹ ਕੇ ਚਲੀ ਗਈ। ਡਾਕਟਰ ਨੇ

ਦਰਵਾਜ਼ਾ ਬੰਦ ਕਰ ਿਦੱਤਾ ਤੇ ਆਪਣੀ ਕੁਰਸੀ 'ਤੇ ਬੈਠ

ਕੇ ਉਸ ਹੁਸੀਨ ਕੁੜੀ ਕਿਹਣ ਲੱਗਾ, "ਹੁਣ ਤੂੰ ਆਪਣੀ

ਪਾਈਵੇਟ ਗੱਲ ਦੱਸ ਸਕਦੀ ।"

ਸ਼ੋਲਾਪੁਰ ਦੀ ਕੁੜੀ ਬਹੁਤ ਘਬਰਾਹਟ ਤੇ ਉਲਝਨ ਿਜਹੀ

ਮਿਹਸੂਸ ਕਰ ਰਹੀ ਸੀ। ਉਸ ਦੇ ਬੁੱਲਾਂ 'ਤੇ ਸ਼ਬਦ

ਆ ਦੇ, ਪਰ ਫੇਰ ਵਾਪਸ ਚਲੇ ਜਾਂਦ।ੇ ਆਖ਼ਰ ਉਸ ਨੇ

ਿਹੰਮਤ ਤ ਕੰਮ ਿਲਆ ਤੇ ਰੁਕ ਰੁਕ ਕੇ ਕੇਵਲ ਏਨਾ

ਿਕਹਾ, "ਮੇਰੇ ਤ… ਮੇਰੇ ਤ ਇਕ ਗ਼ਲਤੀ ਹੋ ਗਈ ਹੈ…

ਮੈ ਬਹੁਤ ਘਬਰਾਹਟ ਹੋ ਰਹੀ ਹੈ।"

ਡਾਕਟਰ ਸ਼ਰੋਡਕਰ ਸਮਝ ਿਗਆ, ਪਰ ਫੇਰ ਵੀ ਉਸਨੇ

ਉਸ ਕੁੜੀ ਿਕਹਾ, "ਗ਼ਲਤੀਆਂ ਇਨਸਾਨ ਤ ਹੋ ਹੀ

ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ… ਤੇਰੇ ਕੋਲ ਿਕਹੜੀ ਗ਼ਲਤੀ ਹੋਈ ਹੈ?"

ਕੁੜੀ ਨੇ ਥੋੜਾ ਠਿਹਰ ਕੇ ਜਵਾਬ ਿਦੱਤਾ, "ਉਹੀ… ਜੋ

ਬੇਸਮਝ ਜਵਾਨ ਕੁੜੀਆਂ ਤ ਹੋਇਆ ਕਰਦੀ ਹੈ।"

ਡਾਕਟਰ ਨੇ ਿਕਹਾ, "ਮ ਸਮਝ ਿਗਆ… ਪਰ ਹੁਣ ਤੂੰ ਕੀ

ਚਾਹੁਦ
ੰ ੀ ?"

ਕੁੜੀ ਝਟ ਆਪਣੇ ਮਤਲਬ ਵੱਲ ਆ ਗਈ, "ਮ ਚਾਹੁਦ

ੰ ੀ

ਹਾਂ ਿਕ ਇਹ ਡੇਗ ਿਦੱਤਾ ਜਾਵੇ… ਿਸਰਫ਼ ਇਕ ਮਹੀਨਾ

ਹੋਇਆ ਹੈ।"
ਡਾਕਟਰ ਸ਼ਰੋਡਕਰ ਨੇ ਕੁਝ ਿਚਰ ਸੋਿਚਆ ਤੇ ਉਹ ਬੜੀ

ਸੰਜੀਦਗੀ ਨਾਲ ਕਿਹਣ ਲੱਿਗਆ,

"ਇਹ ਜੁਰਮ ਹੈ… ਤੈ ਨਹ ਪਤਾ?"

ਕੁੜੀ ਦੀਆਂ ਭੂਰੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਿਵਚ ਮੋਟੇ ਮੋਟੇ ਅੱਥਰੂਆ

ਗਏ, "ਤਾਂ ਮ ਜ਼ਿਹਰ ਖਾ ਲਵਾਂਗੀ।"

ਇਹ ਕਿਹ ਕੇ ਉਸਨੇ ਜ਼ਾਰੋ ਜ਼ਾਰ ਰੋਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਿਦੱਤਾ।

ਡਾਕਟਰ ਉਸ 'ਤੇ ਬੜਾ ਤਰਸ ਆਇਆ। ਉਹ

ਆਪਣੀ ਜਵਾਨੀ ਦੀ ਪਿਹਲੀ ਗ਼ਲਤੀ ਕਰ ਬੈਠੀ ਸੀ।

ਪਤਾ ਨਹ ਉਹ ਿਕਹੜੇ ਪਲ ਸਨ ਿਕ ਉਸਨੇ ਆਪਣੀ

ਇੱਜ਼ਤ ਿਕਸੇ ਮਰਦ ਦੇ ਹਵਾਲੇ ਕਰ ਿਦੱਤੀ ਤੇ ਹੁਣ

ਪਛਤਾਅ ਰਹੀ ਹੈ ਤੇ ਏਨੀ ਪਰੇਸ਼ਾਨ ਹੋ ਰਹੀ ਹੈ।

ਡਾਕਟਰ ਕੋਲ ਇਸ ਤ ਪਿਹਲਾਂ ਇਸ ਤਰਾਂ ਦੇ ਕਈ ਕੇਸ

ਆ ਚੁੱਕੇ ਸਨ ਪਰ ਉਸ ਨੇ ਇਹ ਕਿਹ ਕੇ ਸਾਫ਼

ਇਨਕਾਰ ਕਰ ਿਦੱਤਾ ਸੀ ਿਕ ਉਹ ਜੀਵ ਹੱਿਤਆ ਨਹ

ਕਰ ਸਕਦਾ, ਇਹ ਬੜਾ ਵੱਡਾ ਗੁਨਾਹ ਤੇ ਜੁਰਮ ਹੈ।

ਪਰ ਸ਼ੋਲਾਪੁਰ ਦੀ ਉਸ ਕੁੜੀ ਨੇ ਉਸ 'ਤੇ ਕੁਝ ਅਿਜਹਾ

ਜਾਦੂ ਕੀਤਾ ਿਕ ਉਹ ਉਸ ਦੇ ਲਈ ਇਹ ਜੁਰਮ ਕਰਨ

ਲਈ ਵੀ ਿਤਆਰ ਹੋ ਿਗਆ। ਉਸਨੇ ਉਸ ਲਈ ਇਕ

ਅੱਡ ਕਮਰਾ ਰਾਖਵਾਂ ਕਰ ਿਦੱਤਾ। ਿਕਸੇ ਨਰਸ ਉਸ

ਅੰਦਰ ਜਾਣ ਦੀ ਆਿਗਆ ਨਹ ਸੀ, ਇਸ ਲਈ ਿਕ

ਉਸ ਕੁੜੀ ਦੇ ਰਾਜ਼ ਪਤਾ ਨਹ ਸੀ ਲੱਗਣ ਦੇਣਾ

ਚਾਹੁਦ
ੰ ਾ।

ਗਰਭਪਾਤ ਬਹੁਤ ਹੀ ਤਕਲੀਫ਼ ਦੇਣ ਵਾਲੀ ਿਬਮਾਰੀ ਹੈ।

ਜਦ ਉਸਨੇ ਦਵਾਈਆਂ ਦੇ ਕੇ ਇਹ ਕੰਮ ਕਰ ਿਦੱਤਾ ਤਾਂ

ਸ਼ੋਲਾਪੁਰ ਦੀ ਉਹ ਮਰਾਠੀ ਕੁੜੀ ਿਜਸ ਨੇ ਹੁਣ ਆਪਣਾ

ਨਾਂ ਵੀ ਦੱਸ ਿਦੱਤਾ ਸੀ, ਬੇਹਸ਼

ੋ ਹੋ ਗਈ ਸੀ। ਜਦ ਉਹ

ਹੋਸ਼ ਿਵਚ ਆਈ ਤਾਂ ਉਹ ਏਨੀ ਕਮਜ਼ੋਰ ਹੋ ਗਈ ਸੀ

ਿਕ ਹੱਥ ਿਵਚ ਗਲਾਸ ਫੜ ਕੇ ਪਾਣੀ ਵੀ ਨਹ ਸੀ ਪੀ

ਸਕਦੀ।

ਉਹ ਚਾਹੁਦ
ੰ ੀ ਸੀ ਿਕ ਉਹ ਛੇਤੀ ਹੀ ਘਰ ਚਲੀ ਜਾਵੇ
ਪਰ ਡਾਕਟਰ ਉਸ ਿਕਵ ਜਾਣ ਿਦੰਦਾ ਜਦ ਿਕ ਉਹ

ਤੁਰਨ ਿਫਰਨ ਜੋਗੀ ਤਾਂ ਹੈ ਹੀ ਨਹ ਸੀ। ਉਸ ਨੇ ਿਮਸ

ਲਿਲਤਾ ਖਟਮੇਕਰ ਿਕਹਾ, "ਤੈ ਘੱਟੋ ਘੱਟ ਦੋ ਮਹੀਨੇ

ਆਰਾਮ ਕਰਨ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ। ਮ ਤੇਰੇ ਿਪਤਾ ਜੀ ਿਲਖ

ਿਦਆਂਗਾ ਿਕ ਤੂੰ ਿਜਸ ਸਹੇਲੀ ਕੋਲ ਆਈ ਸੀ ਉਥੇ ਆ

ਕੇ ਅਚਾਨਕ ਹੀ ਿਬਮਾਰ ਹੋ ਗਈ ਤੇ ਹੁਣ ਮੇਰੇ

ਹਸਪਤਾਲ ਿਵਚ ਦਾਖ਼ਲ ਹੈ! ਖੇਚਲ ਦੀ ਕੋਈ ਗੱਲ

ਨਹ ।"

ਲਿਲਤਾ ਮੰਨ ਗਈ।

ਉਹ ਦੋ ਮਹੀਨੇ ਡਾਕਟਰ ਸ਼ਰੋਡਕਰ ਕੋਲ ਇਲਾਜ

ਕਰਵਾ ਦੀ ਰਹੀ। ਜਦ ਛੁਟ

ੱ ੀ ਦਾ ਵੇਲਾ ਆਇਆ ਤਾਂ

ਉਸਨੇ ਮਿਹਸੂਸ ਕੀਤਾ ਿਕ ਉਹੀ ਗੜਬੜ ਫੇਰ ਹੋ ਗਈ

ਹੈ। ਉਸ ਨੇ ਡਾਕਟਰ ਸ਼ਰੋਡਕਰ ਇਸ ਬਾਰੇ ਦਿਸਆ।

ਡਾਕਟਰ ਮੁਸਕਰਾਇਆ, "ਿਫ਼ਕਰ ਨਾ ਕਰ… ਮ ਤੇਰੇ ਨਾਲ

ਅੱਜ ਹੀ ਿਵਆਹ ਕਰ ਲਦਾ ਹਾਂ।"

(ਅਨਵਾਦ: ਪਰਦੁਮਨ ਿਸੰਘ ਬੇਦੀ)

ਤਰੱਕੀਪਸੰਦ ਸਆਦਤ ਹਸਨ ਮੰਟੋ

ਜੋਿਗੰਦਰ ਿਸੰਘ ਦੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਜਦ ਲੋਕਿਪਅ ਹੋਣ

ਲੱਗੀਆਂ ਤਾਂ ਉਹਦੇ ਮਨ ਿਵਚ ਇਹ ਇੱਛਾ ਪੈਦਾ ਹੋਈ

ਿਕ ਉਹ ਉਘੇ ਸਾਿਹਤਕਾਰਾਂ ਅਤੇ ਸ਼ਾਇਰਾਂ ਆਪਣੇ

ਘਰ ਬੁਲਾਏ ਅਤੇ ਉਨਾਂ ਦੀ ਦਾਅਵਤ ਕਰੇ। ਉਹਦਾ

ਿਖਆਲ ਸੀ ਿਕ ਉਹਦੀ ਸ਼ੁਹਰਤ ਤੇ ਲੋਕਿਪਅਤਾ ਹੋਰ ਵੀ

ਵਧੇਰੇ ਹੋ ਜਾਵੇਗੀ। ਜੋਿਗੰਦਰ ਿਸੰਘ ਆਪਣੀ ਰਚਨਾ

ਬਾਰੇ ਬੜੀ ਖੁਸ਼ਫਿਹਮੀ ਸੀ। ਮਸ਼ਹੂਰ ਸਾਿਹਤਕਾਰਾਂ ਤੇ

ਸ਼ਾਇਰਾਂ ਆਪਣੇ ਘਰ ਬੁਲਾ ਕੇ ਅਤੇ ਉਨਾਂ ਦੀ

ਆਉਭਗਤ ਕਰਕੇ ਜਦ ਉਹ ਆਪਣੀ ਪਤਨੀ ਅੰਿਮਤ

ਕੌਰ ਕੋਲ ਬਿਹੰਦਾ ਤਾਂ ਕੁਝ ਿਚਰ ਲਈ ਿਬਲਕੁਲ ਹੀ

ਭੁਲ
ੱ ਜਾਂਦਾ ਿਕ ਉਹਦਾ ਕੰਮ ਡਾਕਖਾਨੇ ਿਵਚ ਿਚੱਠੀਆਂ
ਦੀ ਦੇਖਭਾਲ ਕਰਨਾ ਹੈ। ਆਪਣੀ ਿਤੰਨ ਗਜ਼ ਦੀ

ਪਿਟਆਲਾ ਫੈਸ਼ਨ ਦੀ ਰੰਗੀ ਹੋਈ ਪਗੜੀ ਲਾਹ ਕੇ ਜਦ

ਉਹ ਇਕ ਪਾਸੇ ਧਰ ਿਦੰਦਾ ਤਾਂ ਉਹ ਮਿਹਸੂਸ ਹੁਦ

ੰ ਾ

ਿਕ ਉਹਦੇ ਲੰਮੇ-ਲੰਮੇ ਕਾਲੇ ਕੇਸਾਂ ਹੇਠ ਿਜਹੜਾ ਛੋਟਾ

ਿਜਹਾ ਿਸਰ ਛੁਿਪਆ ਹੋਇਆ ਹੈ ਉਹਦੇ ਿਵਚ ਅੱਗ-ੇ ਵਧੂ

ਸਾਿਹਤ ਕੁਟ
ੱ ਕੁਟ
ੱ ਕੇ ਭਿਰਆ ਿਪਆ ਹੈ। ਇਸ ਅਿਹਸਾਸ

ਨਾਲ ਉਹਦੇ ਿਦਲ ਤੇ ਿਦਮਾਗ ਿਵਚ ਹ ਦੀ ਇਕ

ਅਜੀਬ ਿਜਹੇ ਮਹੱਤਵ ਵਾਲੀ ਭਾਵਨਾ ਪੈਦਾ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਤੇ

ਉਹ ਇਹ ਸਮਝਦਾ ਿਕ ਦੁਨੀਆਂ ਿਵਚ ਿਜੰਨੇ

ਕਹਾਣੀਕਾਰ ਤੇ ਨਾਵਲਕਾਰ ਹਨ, ਸਾਰੇ ਦੇ ਸਾਰੇ ਉਹਦੇ

ਨਾਲ ਬੜੇ ਹੀ ਿਮੱਠੇ ਿਜਹੇ ਿਰਸ਼ਤੇ ਿਵਚ ਬੱਧੇ ਹੋਏ ਹਨ।

ਅੰਿਮਤ ਕੌਰ ਦੀ ਸਮਝ ਿਵਚ ਇਹ ਗੱਲ ਨਹ ਸੀ

ਆ ਦੀ ਿਕ ਉਹਦਾ ਪਤੀ ਲੋਕਾਂ ਸੱਦਾ ਭੇਜਣ ਵੇਲੇ

ਹਰ ਵਾਰ ਇਹ ਿਕ ਆਖਦਾ ਹੈ:

‘ਅੰਿਮਤ, ਇਹ ਿਜਹੜੇ ਅੱਜ ਚਾਹ ‘ਤੇ ਆ ਰਹੇ ਨੇ ,

ਿਹੰਦਸ
ੁ ਤਾਨ ਦੇ ਵੱਡੇ ਸ਼ਾਇਰ ਹਨ… ਸਮਝ ਗਈ, ਨਾ?

ਵੇਖ , ਇਨਾਂ ਦੀ ਆਉਭਗਤ ਤੇ ਖਾਤਰਦਾਰੀ ਿਵਚ ਕੋਈ

ਕਸਰ ਨਾ ਰਿਹ ਜਾਵੇ।’

ਆਉਣ ਵਾਲਾ ਕਦੇ ਿਹੰਦਸ

ੁ ਤਾਨ ਦਾ ਵੱਡਾ ਸ਼ਾਇਰ ਹੁਦ
ੰ ਾ

ਜਾਂ ਬੜਾ ਵੱਡਾ ਕਹਾਣੀਕਾਰ। ਇਸ ਤ ਘੱਟ ਦਰਜੇ ਵਾਲੇ

ਆਦਮੀ ਤਾਂ ਉਹ ਕਦੇ ਬੁਲਾ ਦਾ ਹੀ ਨਹ

ਸੀ-ਦਾਅਵਤ ਵੇਲੇ ਉਚੀਆਂ ਉਚੀਆਂ ਸੁਰਾਂ ਿਵਚ ਗੱਲਾਂ

ਹੁਦ
ੰ ੀਆਂ, ਿਜਹਦਾ ਮਤਲਬ ਉਹ ਅੱਜ ਤੱਕ ਨਹ ਸਮਝ

ਸਕੀ ਸੀ। ਗੱਲਾਂਬਾਤਾਂ ਦੇ ਦੌਰਾਨ ‘ਤਰੱਕੀਪਸੰਦ’ ਦਾ

ਿਜ਼ਕਰ ਆਮ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਹੁਦ

ੰ ਾ ਸੀ। ਇਸ ‘ਤਰੱਕੀਪਸੰਦੀ’

ਦਾ ਮਤਲਬ ਅੰਿਮਤ ਕੌਰ ਮਲੂਮ ਨਹ ਸੀ। ਇਕ

ਵਾਰ ਜੋਿਗੰਦਰ ਿਸੰਘ ਇਕ ਬੜੇ ਵੱਡੇ ਕਹਾਣੀਕਾਰ

ਚਾਹ ਿਪਲਾ ਕੇ ਿਵਹਲਾ ਹੋ ਅੰਦਰ ਰਸੋਈ ਿਵਚ ਆ ਕੇ

ਬੈਠਾ ਤਾਂ ਅੰਿਮਤ ਨੇ ਪੁਿੱ ਛਆ, “ਇਹ ਮੋਈ ‘ਤਰੱਕੀਪਸੰਦੀ’

ਕੀ ਏ?”
ਜੋਿਗੰਦਰ ਿਸੰਘ ਨੇ ਪਗੜੀ ਸਣੇ ਆਪਣੇ ਿਸਰ ਸਿਹਜੇ

ਿਜਹੇ ਿਹਲਾਇਆ ਤੇ ਿਕਹਾ, “ਤਰੱਕੀਪਸੰਦੀ? ਇਹਦਾ

ਮਤਲਬ ਤੂੰ ਤੁਰਤ

ੰ ਹੀ ਨਹ ਸਮਝ ਸਕਣ ਲੱਗੀ।

‘ਤਰੱਕੀਪਸੰਦ’ ਉਹ ਆਖਦੇ ਹਨ ਜੋ ਤਰੱਕੀ ਪਸੰਦ

ਕਰੇ। ਇਹ ਸ਼ਬਦ ਫਾਰਸੀ ਦਾ ਹੈ ਤੇ ਅੰਗਜ਼

ੇ ੀ ਿਵਚ

‘ਤਰੱਕੀਪਸੰਦ’ ‘ਪੋਗਿੈ ਸਵ’ ਕਿਹੰਦੇ ਹਨ। ਉਹ

ਕਹਾਣੀਕਾਰ ਜੋ ਕਹਾਣੀਆਂ ਿਵਚ ਤਰੱਕੀ ਚਾਹੁਦ

ੰ ੇ ਹਨ,

ਉਨਾਂ ਤਰੱਕੀਪਸੰਦ ਜਾਂ ਅਗੇਵਧੂ ਕਹਾਣੀਕਾਰ ਸੱਦਦੇ

ਹਨ। ਇਸ ਵੇਲੇ ਿਹੰਦਸ

ੋ ਤਾਨ ਿਵਚ ਿਸਰਫ ਿਤੰਨ-ਚਾਰ

ਤਰੱਕੀਪਸੰਦ ਕਹਾਣੀਕਾਰ ਹਨ ਿਜਨਾਂ ਿਵਚ ਮੇਰਾ ਨਾਂ ਵੀ

ਸ਼ਾਿਮਲ ਹੈ।”

ਜੋਿਗੰਦਰ ਿਸੰਘ ਦੀ ਆਦਤ ਸੀ ਿਕ ਉਹ ਅੰਗਜ਼

ੇ ੀ

ਸ਼ਬਦਾਂਨਾਲ ਆਪਣੇ ਿਵਚਾਰ ਪਗਟ ਕੀਤਾ ਕਰਦਾ ਸੀ।

ਉਹਦੀ ਇਹੀ ਆਦਤ ਹੁਣ ਪੱਕ ਕੇ ਉਹਦਾ ਸੁਭਾਅ ਬਣ

ਗਈ ਸੀ। ਇਸ ਲਈ ਉਹ ਿਬਨਾਂ ਝਕੇ ਇਕ ਅਿਜਹੀ

ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਭਾਸ਼ਾ ਿਵਚ ਸੋਚਦਾ ਸੀ ਿਜਹੜੀ ਕੁਝ ਉਘੇ

ਅੰਗਜ਼
ੇ ੀ ਨਾਵਲਕਾਰਾਂ ਦੇ ਚੰਗੇ ਚੰਗੇ ਚੁਸਤ ਿਫਕਿਰਆਂ

‘ਤੇ ਆਧਾਰਤ ਸੀ। ਆਮ ਗੱਲਬਾਤ ਿਵਚ ਉਹ 50%

ਅੰਗਜ਼
ੇ ੀ ਸ਼ਬਦਾਂ ਅਤੇ ਅੰਗਜ਼
ੇ ੀ ਿਕਤਾਬਾਂ ‘ਚ ਚੁਣੇ ਵਾਕਾਂ

ਦੀ ਵਰਤ ਕਰਦਾ ਸੀ। ‘ਅਫਲਾਤੂਨ’ ਉਹ ਸਦਾ

‘ਪਲੇਟ’ੋ ਕਿਹੰਦਾ ਸੀ। ਇਵ ਹੀ ‘ਅਰਸਤੂ’

‘ਅਰਾਸਟੋਿਟਲ’। ਡਾ. ਿਸਗਮੰਡ ਫਰਾਇਡ, ਸ਼ੋਪਨ

ੇ ਹਾਵਰ ਤੇ

ਨੀਤਸ਼ੇ ਦੀ ਚਰਚਾ ਉਹ ਆਪਣੀ ਹਰ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ

ਗੱਲਬਾਤ ਿਵਚ ਕੀਤਾ ਕਰਦਾ ਸੀ ਅਤੇ ਪਤਨੀ ਨਾਲ

ਗੱਲ ਕਰਨ ਵੇਲੇ ਉਹ ਇਸ ਗੱਲ ਦਾ ਖਾਸ ਿਧਆਨ

ਰੱਖਦਾ ਸੀ ਿਕ ਗੱਲਬਾਤ ਿਵਚ ਅੰਗਜ਼

ੇ ੀ ਸ਼ਬਦ ਅਤੇ

ਇਹ ਫਲਾਸਫੀ ਦਾਖਲ ਨਾ ਹੋਣ। ਜੋਿਗੰਦਰ ਿਸੰਘ ਤ

ਜਦ ਉਹਦੀ ਪਤਨੀ ਨੇ ਤਰੱਕੀਪਸੰਦੀ ਦਾ ਮਤਲਬ

ਸਮਿਝਆ ਤਾਂ ਉਹ ਬੜੀ ਿਨਰਾਸ਼ਾ ਹੋਈ ਿਕ ਿਕ

ਉਹਦਾ ਿਖ਼ਆਲ ਸੀ ਿਕ ਤਰੱਕੀਪਸੰਦੀ ਕੋਈ ਬੜੀ ਵੱਡੀ

ਚੀਜ਼ ਹੋਵੇਗੀ ਿਜਸ ਬਾਰੇ ਵੱਡੇ-ਵੱਡੇ ਸ਼ਾਇਰ ਤੇ

ਕਹਾਣੀਕਾਰ ਉਹਦੇ ਪਤੀ ਨਾਲ ਿਮਲ ਕੇ ਬਿਹਸ ਕਰਦੇ

ਰਿਹੰਦੇ ਹਨ ਪਰ ਜਦ ਉਹਨੇ ਇਹ ਸੋਿਚਆ ਿਕ

ਿਹੰਦਸ
ੋ ਤਾਨ ਿਵਚ ਿਸਰਫ ਿਤੰਨ-ਚਾਰ ਤਰੱਕੀਪਸੰਦ

ਕਹਾਣੀਕਾਰ ਹੀ ਹਨ ਤਾਂ ਉਹਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਿਵਚ ਚਮਕ

ਪੈਦਾ ਹੋ ਗਈ।

ਇਹ ਚਮਕ ਵੇਖ ਕੇ ਜੋਿਗੰਦਰ ਿਸੰਘ ਦੇ ਮੁੱਛਾਂ-ਭਰੇ ਬੁਲ,

ਇਕ ਦੱਬੀ-ਦੱਬੀ ਿਜਹੀ ਮੁਸਕਰਾਹਟ ਿਵਚ, ਕੰਬੇ, “ਅੰਿਮਤ,

ਤੈ ਇਹ ਸੁਣ ਕੇ ਖੁਸ਼ੀ ਹੋਵੇਗੀ ਿਕ ਿਹੰਦਸ

ੋ ਤਾਨ ਦਾ

ਇਕ ਬਹੁਤ ਵੱਡਾ ਆਦਮੀ ਮੈ ਿਮਲਣ ਦਾ ਚਾਹਵਾਨ

ਹੈ। ਉਹਨੇ ਮੇਰੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਪੜੀਆਂ ਹਨ ਤੇ ਬਹੁਤ

ਪਸੰਦ ਕੀਤੀਆਂ ਹਨ।”

ਅੰਿਮਤ ਕੌਰ ਨੇ ਪੁਿੱ ਛਆ, “ਇਹ ਵੱਡਾ ਆਦਮੀ ਕੋਈ

ਅਸਲ ਹੀ ਵੱਡਾ ਆਦਮੀ ਹੈ ਜਾਂ ਤੁਹਾਡੇ ਵਾਂਗ ਿਸਰਫ

ਕਹਾਣੀਆਂ ਿਲਖਣ ਵਾਲਾ ਹੈ?”

ਜੋਿਗੰਦਰ ਿਸੰਘ ਨੇ ਜੇਬ ਿਵਚ ਇਕ ਿਲਫਾਫਾ ਕਿਢਆ

ਅਤੇ ਦੂਜੇ ਪੁਠੇ ਹੱਥ ਨਾਲ ਥਪਥਪਾਂਿਦਆਂ ਆਿਖਆ,

“ਕਹਾਣੀਕਾਰ ਤਾਂ ਹੈ ਹੀ ਪਰ ਉਹਦੀ ਸਭ ਤ ਵੱਡੀ ਖੂਬੀ

ਜੋ ਉਹਦੀ ਅਿਮੱਟ ਪਿਸੱਧੀ ਦੇ ਿਪੱਛੇ ਮੌਜੂਦ ਹੈ, ਕੁਝ ਹੋਰ

ਈ ਏ।”

“ਿਕਹੜੀ ਖੂਬੀ ਏ?”

“ਉਹ ਇਕ ਅਵਾਰਾਗਰਦ ਹੈ।”

“ਅਵਾਰਾਗਰਦ?”

“ਹਾਂ, ਉਹ ਇਕ ਅਵਾਰਾਗਰਦ ਹੈ ਜੀਹਨੇ ਅਵਾਰਾਗਰਦੀ

ਆਪਣੇ ਜੀਵਨ ਦਾ ਮਨਰਥ ਬਣਾ ਿਲਆ ਹੈ। ਉਹ

ਸਦਾ ਘੁਮ
ੰ ਦਾ ਰਿਹੰਦਾ ਹੈ, ਕਦੇ ਕਸ਼ਮੀਰ ਦੀਆਂ ਠੰਡੀਆਂ

ਘਾਟੀਆਂ ਿਵਚ ਹੁਦ

ੰ ਾ ਹੈ ਤੇ ਕਦੇ ਮੁਲਤਾਨ ਦੇ ਤਪਦੇ

ਮੈਦਾਨਾਂ ਿਵਚ, ਕਦੇ ਲੰਕਾ ਿਵਚ ਤੇ ਕਦੇ ਿਤੱਬਤ ਿਵਚ।”

ਅੰਿਮਤ ਕੌਰ ਦੀ ਿਦਲਚਸਪੀ ਵਧ ਗਈ, “ਪਰ ਉਹ

ਕਰਦਾ ਕੀ ਏ?”
“ਉਹ ਗੀਤ ਇਕੱਠੇ ਕਰਦਾ ਏ, ਿਹੰਦਸ
ੋ ਤਾਨ ਦੇ ਹਰ ਸੂਬੇ

ਦੇ ਗੀਤ-ਪੰਜਾਬੀ, ਗੁਜਰਾਤੀ, ਮਰਾਠੀ, ਿਪਸ਼ੌਰੀ, ਕਸ਼ਮੀਰੀ,

ਮਾਰਵਾੜੀ, ਿਹੰਦਸ
ੋ ਤਾਨ ਿਵਚ ਿਜੰਨੀਆਂ ਵੀ ਬੋਲੀਆਂ

ਬੋਲੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ, ਉਨਾਂ ਦੇ ਿਜੰਨੇ ਵੀ ਗੀਤ ਉਹ

ਿਮਲਦੇ ਹਨ, ਉਹ ਇਕੱਠੇ ਕਰ ਲਦਾ ਹੈ।”

“ਏਨੇ ਗੀਤ ਇਕੱਠੇ ਕਰਕੇ ਉਹ ਕੀ ਕਰੇਗਾ?”

“ਿਕਤਾਬਾਂ ਛਾਪਦਾ ਹੈ, ਲੇਖ ਿਲਖਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਜੁ ਦੂਜੇ ਵੀ

ਇਹ ਗੀਤ ਪੜ ਸਕਣ। ਕਈ ਅੰਗਜ਼

ੇ ੀ ਰਸਾਿਲਆਂ ਿਵਚ

ਉਹਦੇ ਲੇਖ ਛਪ ਚੁੱਕੇ ਹਨ। ਗੀਤ ਇਕੱਠੇ ਕਰਨਾ ਤੇ

ਸਲੀਕੇ ਨਾਲ ਉਨਾਂ ਪੇਸ਼ ਕਰਨਾ ਕੋਈ ਮਾਮੂਲੀ ਕੰਮ

ਨਹ । ਉਹ ਬਹੁਤ ਵੱਡਾ ਆਦਮੀ ਹੈ, ਸਮਝੀ, ਬਹੁਤ ਵੱਡਾ

ਆਦਮੀ! ਤੇ ਵੇਖ, ਉਹਨੇ ਮੈ , ਿਕਹੋ ਿਜਹਾ ਖਤ

ਿਲਿਖਐ।”

ਇਹ ਕਿਹ ਕੇ, ਜੋਿਗੰਦਰ ਿਸੰਘ ਨੇ ਆਪਣੀ ਪਤਨੀ

ਉਹ ਪੱਤਰ ਪੜ ਕੇ ਸੁਣਾਇਆ ਿਜਹੜਾ ਹਰਦਰ ਨਾਥ

ਿਤਪਾਠੀ ਨੇ ਆਪਣੇ ਿਪੰਡ ਉਹ ਭੇਿਜਆ ਸੀ। ਉਸ

ਪੱਤਰ ਿਵਚ ਹਰਦਰ ਨਾਥ ਿਤਪਾਠੀ ਨੇ ਬੜੀ ਿਮੱਠੀ

ਬੋਲੀ ਿਵਚ ਜੋਿਗੰਦਰ ਿਸੰਘ ਦੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਦੀ

ਪਸ਼ੰਸਾ ਕੀਤੀ ਤੇ ਿਕਹਾ ਸੀ ਿਕ ਤੁਸ ਿਹੰਦਸ

ੋ ਤਾਨ ਦੇ

ਤਰੱਕੀਪਸੰਦ ਕਹਾਣੀਕਾਰ ਹੋ।

ਇਹ ਵਾਕ ਜੋਿਗੰਦਰ ਿਸੰਘ ਨੇ ਪੜ ਕੇ ਿਕਹਾ, “ਲੈ ਵੇਖ,

ਿਤਪਾਠੀ ਸਾਿਹਬ ਵੀ ਿਲਖਦੇ ਨੇ ਿਕ ਮ ਤਰੱਕੀਪਸੰਦ

ਹਾਂ।”

ਜੋਿਗੰਦਰ ਿਸੰਘ ਨੇ ਪੂਰਾ ਪੱਤਰ ਪੜਨ ਿਪਛ ਇਕ ਦੋ

ਿਛਣ ਆਪਣੀ ਪਤਨੀ ਵਲ ਤੱਿਕਆ ਤੇ ਉਹਦਾ ਅਸਰ

ਜਾਣਨ ਲਈ ਿਕਹਾ, “ਿਕ ?”

ਅੰਿਮਤ ਕੌਰ ਪਤੀ ਦੀ ਿਤੱਖੀ ਨਜ਼ਰ ਕਾਰਨ ਕੁਝ ਝਪ

ਿਜਹੀ ਗਈ ਤੇ ਮੁਸਕਰਾ ਕੇ ਕਿਹਣ ਲੱਗੀ, “ਮ ਕੀ ਜਾਣਾਂ!

ਵੱਡੇ ਆਦਮੀਆਂ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਵੱਡੇ ਆਦਮੀ ਹੀ ਸਮਝ

ਸਕਦੇ ਨੇ ।”
ਜੋਿਗੰਦਰ ਿਸੰਘ ਨੇ ਆਪਣੀ ਪਤਨੀ ਦੀ ਏਸ ਅਦਾ ‘ਤੇ

ਗਹੁ ਨਹ ਕੀਤਾ। ਉਹ ਅਸਲ ਿਵਚ ਹਰਦਰ ਨਾਥ

ਿਤਪਾਠੀ ਆਪਣੇ ਘਰ ਬੁਲਾਉਣ ਤੇ ਉਹ ਕੁਝ ਿਦਨ

ਠਿਹਰਾਉਣ ਬਾਰੇ ਸੋਚ ਿਰਹਾ ਸੀ, “ਅੰਿਮਤ ਮ ਕਿਹੰਦਾ

ਹਾਂ, ਿਤਪਾਠੀ ਸਾਿਹਬ ਦਾਅਵਤ ਦੇ ਹੀ ਿਦੱਤੀ ਜਾਵੇ।

ਕੀ ਿਖਆਲ ਹੈ ਤੇਰਾ… ਪਰ ਮ ਸੋਚਦਾ ਇਹ ਹਾਂ ਿਕ ਕੀ

ਜਾਣਾਂ, ਉਹ ਿਕਤੇ ਇਨਕਾਰ ਹੀ ਨਾ ਕਰ ਦਏ। ਬਹੁਤ

ਵੱਡਾ ਆਦਮੀ ਹੈ। ਹੋ ਸਕਦੈ ਉਹ ਸਾਡੀ ਏਸ ਦਾਅਵਤ

ਖੁਸ਼ਾਮਦ ਸਮਝੇ।”

ਅਿਜਹੇ ਮੌਿਕਆਂ ‘ਤੇ ਉਹ ਪਤਨੀ ਆਪਣੇ ਨਾਲ

ਸ਼ਾਿਮਲ ਕਰ ਿਲਆ ਕਰਦਾ ਸੀ ਤਾਂ ਜੁ ਦਾਅਵਤ ਦਾ

ਭਾਰ ਦੋ ਬੰਿਦਆਂ ਿਵਚ ਵੰਿਡਆ ਜਾਵੇ। ਇਸੇ ਲਈ ਜਦ

ਉਹਨੇ ‘ਸਾਡੀ’ ਆਿਖਆ ਤਾਂ ਅੰਿਮਤ ਕੌਰ ਨੇ , ਿਜਹੜੀ

ਆਪਣੇ ਪਤੀ ਵਾਂਗ ਬਹੁਤ ਭੋਲੀ ਸੀ, ਹਰਦਰ ਨਾਥ

ਿਤਪਾਠੀ ਿਵਚ ਿਦਲਚਸਪੀ ਲੈਣੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਿਦੱਤੀ। ਭਾਵ

ਉਹਦਾ ਨਾਂ ਹੀ ਉਹਦੇ ਲਈ ਸਮਝ ਬਾਹਰ ਸੀ ਅਤੇ

ਇਹ ਗੱਲ ਵੀ ਉਹਦੀ ਸਮਝ ਤ ਬਾਹਰ ਸੀ ਿਕ ਇਕ

ਅਵਾਰਾਗਰਦ, ਗੀਤ ਇਕੱਠੇ ਕਰ ਕੇ, ਿਕਵ ਬਹੁਤ ਵੱਡਾ

ਆਦਮੀ ਬਣ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਜਦ ਉਹ ਇਹ ਦੱਿਸਆ

ਿਗਆ ਸੀ ਿਕ ਿਤਪਾਠੀ ਗੀਤ ਇਕੱਠੇ ਕਰਦਾ ਹੈ ਤਾਂ

ਉਹ ਆਪਣੇ ਪਤੀ ਦੀ ਇਕ ਗੱਲ ਯਾਦ ਆ ਗਈ ਿਕ

ਵਲਾਇਤ ਿਵਚ ਲੋਕ ਿਤਤਲੀਆਂ ਫੜਨ ਦਾ ਕੰਮ ਕਰਦੇ

ਹਨ ਤੇ ਇਸ ਤਰਾਂ ਕਾਫੀ ਪੈਸਾ ਕਮਾ ਲਦੇ ਹਨ। ਇਸੇ

ਲਈ ਉਹਦਾ ਇਹ ਿਖਆਲ ਸੀ ਿਕ ਸ਼ਾਇਦ ਿਤਪਾਠੀ ਨੇ

ਗੀਤ ਇਕੱਠੇ ਕਰਨ ਦਾ ਕੰਮ ਵਲਾਇਤ ਦੇ ਿਕਸੇ

ਆਦਮੀ ਤ ਿਸੱਿਖਆ ਹੋਵੇਗਾ।

ਜੋਿਗੰਦਰ ਿਸੰਘ ਨੇ ਆਪਣਾ ਸ਼ੱਕ ਪਗਟਾਇਆ, “ਹੋ

ਸਕਦੈ ਉਹ ਸਾਡੀ ਏਸ ਦਾਅਵਤ ਖੁਸ਼ਾਮਦ ਸਮਝ

ਲਏ।”

“ਇਹਦੇ ‘ਚ ਖੁਸ਼ਾਮਦ ਦੀ ਿਕਹੜੀ ਗੱਲ ਹੈ? ਹੋਰ ਵੀ ਤਾਂ

ਕਈ ਵੱਡੇ ਆਦਮੀ ਸਾਡੇ ਘਰ ਆ ਦੇ ਨੇ । ਤੁਸ ਉਨਾਂ

ਿਚੱਠੀ ਪਾ ਿਦਓ। ਮੇਰਾ ਿਖਆਲ ਹੈ ਿਕ ਉਹ ਤੁਹਾਡੀ

ਦਾਅਵਤ ਜ਼ਰੂਰ ਕਬੂਲ ਕਰ ਲੈਣਗੇ। ਨਾਲੇ ਉਨਾਂ ਵੀ

ਤਾਂ ਤੁਹਾ ਿਮਲਣ ਦਾ ਬਹੁਤ ਚਾਅ ਹੈ। ਹਾਂ, ਇਹ ਤਾਂ

ਦੱਸੋ ਕੀ ਉਨਾਂ ਦੇ ਬਾਲ-ਬੱਚੇ ਹਨ?”

“ਬਾਲ-ਬੱਚੇ!” ਜੋਿਗੰਦਰ ਿਸੰਘ ਉਿਠਆ। ਿਚੱਠੀ ਦਾ

ਮਜ਼ਮੂਨ ਅੰਗਜ਼
ੇ ੀ ਭਾਸ਼ਾ ਿਵਚ ਸੋਚਿਦਆਂ ਬੋਿਲਆ,

“ਹੋਣਗੇ, ਜ਼ਰੂਰ ਹੋਣਗੇ। ਹਾਂ ਹਨ। ਮ ਉਨਾਂ ਦੇ ਇਕ

ਲੇਖ ਿਵਚ ਪਿੜਆ ਸੀ, ਉਨਾਂ ਦੀ ਪਤਨੀ ਵੀ ਹੈ ਤੇ

ਇਕ ਬੱਚੀ ਵੀ।”

ਇਹ ਕਿਹ ਕੇ ਉਹ ਉਿਠਆ, ਿਚੱਠੀ ਦਾ ਮਜ਼ਮੂਨ ਉਹਦੇ

ਿਦਮਾਗ ਿਵਚ ਪੂਰਾ ਹੋ ਚੁੱਿਕਆ ਸੀ। ਦੂਜੇ ਕਮਰੇ ਿਵਚ

ਜਾ ਕੇ ਉਹਨੇ ਛੋਟੇ ਸਾਈਜ਼ ਦਾ ਉਹ ਪੈਡ ਕਿਢਆ ਿਜਸ

ਉਤੇ ਉਹ ਖਾਸ-ਖਾਸ ਆਦਮੀਆਂ ਿਚੱਠੀਆਂ ਿਲਿਖਆ

ਕਰਦਾ ਸੀ ਅਤੇ ਹਰਦਰ ਨਾਥ ਿਤਪਾਠੀ ਦੇ ਨਾਂ ਉਰਦੂ

ਿਵਚ ਦਾਅਵਤਨਾਮਾ ਿਲਿਖਆ। ਇਹ ਉਸ ਮਜ਼ਮੂਨ ਦਾ

ਅਨੁਵਾਦ ਸੀ ਿਜਹੜਾ ਉਹਨੇ ਆਪਣੀ ਪਤਨੀ ਨਾਲ ਗੱਲ

ਕਰਨ ਵੇਲੇ ਅੰਗਜ਼

ੇ ੀ ਿਵਚ ਸੋਿਚਆ ਸੀ।

ਤੀਜੇ ਿਦਨ ਹਰਦਰ ਨਾਥ ਿਤਪਾਠੀ ਦਾ ਉਤਰ ਆ

ਿਗਆ। ਜੋਿਗੰਦਰ ਿਸੰਘ ਨੇ ਧੜਕਦੇ ਿਦਲ ਨਾਲ ਲਫਾਫਾ

ਖੋਿਲਆ। ਜਦ ਪਿੜਆ ਿਕ ਉਹਦੀ ਦਾਅਵਤ ਮਨਜ਼ੂਰ

ਕਰ ਲਈ ਗਈ ਹੈ, ਉਹਦਾ ਿਦਲ ਹੋਰ ਵੀ ਤੇਜ਼ ਧੜਕਣ

ਲੱਗਾ। ਪਤਨੀ ਅੰਿਮਤ ਕੌਰ ਧੁਪ

ੱ ੇ ਆਪਣੇ ਛੋਟੇ ਬੱਚੇ ਦੇ

ਕੇਸਾਂ ਿਵਚ ਦਹ ਪਾ ਕੇ ਮਲ ਰਹੀ ਸੀ ਿਕ ਉਹ ਲਫ਼ਾਫ਼ਾ

ਫੜੀ ਉਹਦੇ ਕੋਲ ਆਇਆ।

“ਉਨਾਂ ਨੇ ਸਾਡੀ ਦਾਅਵਤ ਕਬੂਲ ਕਰ ਲਈ ਹੈ। ਿਲਖਦੇ

ਨੇ ਿਕ ਉਹ ਲਾਹੌਰ ਵੈਸੇ ਵੀ ਿਕਸੇ ਜ਼ਰੂਰੀ ਕੰਮ ਆ ਰਹੇ

ਸਨ। ਆਪਣੀ ਨਵ ਿਕਤਾਬ ਛਪਵਾਉਣਾ ਚਾਹੁਦ

ੰ ੇ ਸਨ।

ਤੇ ਹਾਂ, ਉਨਾਂ ਨੇ ਤੈ ਪਣਾਮ ਿਲਿਖਆ ਏ।”

ਅੰਿਮਤ ਕੌਰ ਇਸ ਿਖਆਲ ਤ ਬਹੁਤ ਖੁਸ਼ੀ ਹੋਈ ਿਕ

ਏਡੇ ਵੱਡੇ ਆਦਮੀ ਨੇ ਿਜਸ ਦਾ ਕੰਮ ਗੀਤ ਇਕੱਠੇ

ਕਰਨਾ ਹੈ, ਉਹ ‘ਪਣਾਮ’ ਭੇਿਜਆ ਹੈ। ਉਹਨੇ ਮਨ ਹੀ

ਮਨ ਿਵਚ ਵਾਿਹਗੁਰੂ ਦਾ ਧੰਨਵਾਦ ਕੀਤਾ ਿਕ ਉਹਦਾ

ਿਵਆਹ ਅਿਜਹੇ ਆਦਮੀ ਨਾਲ ਹੋਇਆ ਹੈ ਿਜਸ

ਿਹੰਦਸ
ੋ ਤਾਨ ਦਾ ਹਰ ਵੱਡਾ ਆਦਮੀ ਜਾਣਦਾ ਹੈ। ਿਸਆਲ

ਦੀ ਰੁਤ
ੱ ਸੀ, ਦਸੰਬਰ ਦੇ ਪਿਹਲੇ ਿਦਨ ਸਨ। ਜੋਿਗੰਦਰ

ਿਸੰਘ ਸਵੇਰੇ ਸਤ ਵਜੇ ਜਾਿਗਆ ਪਰ ਦੇਰ ਤਕ ਿਬਸਤਰੇ

ਿਵਚ ਹੀ ਅੱਖਾਂ ਖੋਹਲ ਲੰਮਾ ਿਪਆ ਿਰਹਾ- ਉਹਦੀ

ਪਤਨੀ ਅੰਿਮਤ ਕੌਰ ਤੇ ਉਹਦਾ ਬੱਚਾ-ਦੋਵ ਰਜਾਈ ਿਵਚ

ਿਲਪਟੇ ਲਾਗਲੇ ਮੰਜੇ ਉਤੇ ਪਏ ਸਨ। ਜੋਿਗੰਦਰ ਿਸੰਘ

ਸੋਚਣ ਲੱਿਗਆ, ‘ਿਤਪਾਠੀ ਸਾਹਬ ਿਮਲ ਕੇ ਕੇਡੀ

ਖੁਸ਼ੀ ਹੋਵੇਗੀ। ਖੁਦ ਿਤਪਾਠੀ ਸਾਹਬ ਵੀ ਉਹ ਿਮਲ ਕੇ

ਬਹੁਤ ਪਸੰਨ ਹੋਣਗੇ ਿਕ ਜੁ ਉਹ ਿਹੰਦਸ

ੋ ਤਾਨ ਦਾ

ਨੌ ਜਵਾਨ ਕਹਾਣੀਕਾਰ ਅਤੇ ਤਰੱਕੀਪਸੰਦ ਲੇਖਕ ਹੈ,

ਿਤਪਾਠੀ ਸਾਿਹਬ ਨਾਲ ਉਹ ਹਰ ਿਵਸ਼ੇ ਉਤੇ ਗੱਲਬਾਤ

ਕਰੇਗਾ, ਗੀਤਾਂ ‘ਤੇ, ਪਡੂ ਬੋਲੀਆਂ ‘ਤੇ, ਕਹਾਣੀਆਂ ‘ਤੇ

ਅਤੇ ਤਾਜ਼ਾ ਜੰਗੀ ਹਾਲਾਤ ‘ਤੇ। ਉਹ ਉਨਾਂ ਦੱਸੇਗਾ

ਿਕ ਇਕ ਕਲਰਕ ਹੁਿੰ ਦਆਂ ਵੀ ਉਹ ਿਕਵ ਵਧੀਆ

ਕਹਾਣੀਕਾਰ ਬਣ ਸਿਕਆ। ਕੀ ਇਹ ਅਜੀਬ ਗੱਲ ਨਹ

ਿਕ ਡਾਕਖਾਨੇ ਿਵਚ ਿਚੱਠੀਆਂ ਦੀ ਦੇਖਭਾਲ ਕਰਨ ਵਾਲਾ

ਬੰਦਾ ਕਲਾਕਾਰ ਹੋਵੇ। ਜੋਿਗੰਦਰ ਿਸੰਘ ਇਸ ਗੱਲ ਦਾ

ਬੜਾ ਮਾਣ ਸੀ ਿਕ ਡਾਕਖਾਨੇ ਿਵਚ ਮਜ਼ਦੂਰਾਂ

ਵਾਂਗ-ਛੇ-ਸਤ ਘੰਟੇ ਕੰਮ ਕਰਨ ਿਪੱਛ ਵੀ ਉਹ ਏਨਾ

ਵਕਤ ਕੱਢ ਲਦਾ ਹੈ ਿਕ ਇਕ ਮਾਸਕ ਰਸਾਲਾ ਸੰਪਾਦਤ

ਕਰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਦੋ-ਿਤੰਨ ਰਸਾਿਲਆਂ ਲਈ ਹਰ ਹਫਤੇ

ਿਜਹੜੇ ਲੰਬੇ ਲੰਬੇ ਪੱਤਰ ਿਲਖੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ, ਉਹ ਵੱਖਰੇ।

ਦੇਰ ਤਕ ਿਬਸਤਰੇ ਿਵਚ ਿਪਆ ਉਹ ਹਰਦਰ ਨਾਥ

ਿਤਪਾਠੀ ਨਾਲ ਆਪਣੀ ਪਿਹਲੀ ਮੁਲਾਕਾਤ ਲਈ ਮਨ

ਿਵਚ ਿਤਆਰੀਆਂ ਕਰਦਾ ਿਰਹਾ।

ਜੋਿਗੰਦਰ ਿਸੰਘ ਨੇ ਹਰਦਰ ਨਾਥ ਿਤਪਾਠੀ ਦੀਆਂ

ਕਹਾਣੀਆਂ ਤੇ ਲੇਖ ਪੜੇ ਹੋਏ ਸਨ, ਉਹਦੀ ਫੋਟੋ ਵੇਖ ਕੇ

ਉਹ ਆਮ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਇਹ ਮਿਹਸੂਸ ਕਰਦਾ ਸੀ ਿਕ

ਉਹਨੇ ਉਸ ਬੰਦੇ ਚੰਗੀ ਤਰਾਂ ਜਾਣ ਿਲਆ ਹੈ। ਪਰ

ਹਰਦਰ ਨਾਥ ਿਤਪਾਠੀ ਦੇ ਮਾਮਲੇ ਿਵਚ ਉਹ ਆਪਣੇ

ਤੇ ਭਰੋਸਾ ਨਹ ਸੀ। ਉਹ ਆਖਦਾ ਸੀ ਿਕ ਹਰਦਰ

ਨਾਥ ਿਤਪਾਠੀ ਉਹਦੇ ਲਈ ਿਬਲਕੁਲ ਅਜਨਬੀ

ਹੈ-ਜੋਿਗੰਦਰ ਿਸੰਘ ਦੇ ਕਹਾਣੀਕਾਰ ਿਦਮਾਗ ਿਵਚ ਕਈ

ਵਾਰ ਹਰਦਰ ਨਾਥ ਿਤਪਾਠੀ ਇਕ ਅਿਜਹੇ ਆਦਮੀ ਦੇ

ਰੂਪ ਿਵਚ ਸਾਹਮਣੇ ਆ ਦਾ ਜੀਹਨੇ ਕੱਪਿੜਆਂ ਦੀ ਥਾਂ

ਆਪਣੇ ਿਪੰਡੇ ਉਤੇ ਕਾਗਜ਼ ਲਪੇਟੇ ਹੋਏ ਹੋਣ, ਤੇ ਜਦ

ਉਹ ਕਾਗਜ਼ਾਂ ਬਾਰੇ ਸੋਚਦਾ ਤਾਂ ਉਹ ਅਨਾਰਕਲੀ ਦੀ

ਉਹ ਕੰਧ ਯਾਦ ਆ ਜਾਂਦੀ, ਿਜਸ ਉਤੇ ਿਸਨਮੇ ਦੇ

ਇਸ਼ਿਤਹਾਰ ਏਡੀ ਵੱਡੀ ਿਗਣਤੀ ਿਵਚ ਇਕ ਦੂਜੇ ‘ਤੇ

ਿਚਪਕੇ ਹੋਏ ਸਨ ਿਕ ਕੰਧ ਉਪਰ ਇਕ ਹੋਰ ਕੰਧ ਬਣ

ਗਈ ਸੀ। ਿਬਸਤਰੇ ਿਵਚ ਿਪਆ ਉਹ ਦੇਰ ਤਕ ਸੋਚਦਾ

ਿਰਹਾ ਿਕ ਜੇ ਹਰਦਰ ਨਾਥ ਿਤਪਾਠੀ ਅਿਜਹਾ ਹੀ

ਆਦਮੀ ਹੋਇਆ ਤਾਂ ਉਹ ਸਮਝ ਸਕਣਾ ਬੜਾ ਹੀ

ਮੁਸ਼ਕਲ ਹੋਵੇਗਾ। ਪਰ ਫੇਰ ਉਹ ਆਪਣੀ ਿਸਆਣਪ

ਦਾ ਿਖਆਲ ਆਇਆ, ਤੇ ਉਹਦੀਆਂ ਮੁਸ਼ਕਲਾਂ ਆਸਾਨ

ਹੋ ਗਈਆਂ ਤੇ ਉਹ ਉਠ ਕੇ ਉਸ ਦੇ ਸਵਾਗਤ ਦੀਆਂ

ਿਤਆਰੀਆਂ ਿਵਚ ਰੁਝ ਿਗਆ। ਿਤਪਾਠੀ ਨੇ ਿਲਿਖਆ

ਸੀ ਿਕ ਉਹ ਆਪ ਜੋਿਗੰਦਰ ਿਸੰਘ ਦੇ ਘਰ ਪਹੁਚ

ੰ

ਜਾਏਗਾ ਿਕ ਜੁ ਉਹ ਫੈਸਲਾ ਨਹ ਕਰ ਸਿਕਆ ਿਕ

ਉਹ ਲਾਰੀ ਰਾਹ ਆਏਗਾ ਜਾਂ ਟਰੇਨ ਰਾਹ । ਫੇਰ ਵੀ

ਇਹ ਗੱਲ ਤਾਂ ਪੱਕੀ ਸੀ ਿਕ ਜੋਿਗੰਦਰ ਿਸੰਘ ਸੋਮਵਾਰ

, ਡਾਕਖਾਿਨਓ ਛੁਟ
ੱ ੀ ਲੈ ਕੇ ਸਾਰਾ ਿਦਨ ਆਪਣੇ

ਮਿਹਮਾਨ ਉਡੀਕੇਗਾ। ਨਹਾ-ਧੋ ਤੇ ਕੱਪੜੇ ਬਦਲ ਕੇ

ਜੋਿਗੰਦਰ ਿਸੰਘ ਦੇਰ ਤਕ ਰਸੋਈ ਿਵਚ ਆਪਣੀ ਪਤਨੀ

ਕੋਲ ਬੈਠਾ ਿਰਹਾ। ਦੋਹਾਂ ਨੇ ਹੀ ਇਹ ਸੋਚ ਕੇ ਚਾਹ ਦੇਰ

ਨਾਲ ਪੀਤੀ ਿਕ ਸ਼ਾਇਦ ਿਤਪਾਠੀ ਆ ਜਾਵੇ। ਪਰ ਜਦ

ਿਤਪਾਠੀ ਦੇਰ ਤਕ ਨਾ ਆਇਆ ਤਾਂ ਉਨਾਂ ਨੇ ਕੇਕ,

ਆਿਦ, ਸੰਭਾਲ ਕੇ ਅਲਮਾਰੀ ਿਵਚ ਰਖ ਿਦੱਤੇ ਤੇ ਕਾਲੀ

ਚਾਹ ਪੀ ਕੇ ਮਿਹਮਾਨ ਉਡੀਕਣ ਲੱਗ।ੇ ਜਦ

ਜੋਿਗੰਦਰ ਿਸੰਘ ਰਸੋਈ ‘ਚ ਉਠ ਕੇ ਕਮਰੇ ਿਵਚ

ਆਇਆ ਤੇ ਸ਼ੀਸ਼ੇ ਸਾਹਮਣੇ ਖੜੋ ਕੇ ਉਹਨੇ ਦਾੜੀ ਦੇ

ਵਾਲਾਂ ਿਵਚ ਲੋਹੇ ਦੇ ਛੋਟੇ ਛੋਟੇ ਕਿਲਪ ਲਾਉਣੇ ਆਰੰਭੇ

ਤਾਂ ਜੁ ਵਾਲ ਜੰਮ ਜਾਣ ਤਾਂ ਬੂਹਾ ਖੜਿਕਆ। ਹੁਣ ਖੁਲੀ

ਦਾੜੀ ਨਾਲ, ਓਸੇ ਹਾਲ ਿਵਚ ਉਹਨੇ ਿਡਊੜੀ ਦਾ

ਦਰਵਾਜ਼ਾ ਖੋਿਲਆ। ਿਜਵ ਿਕ ਉਹ ਮਲੂਮ ਸੀ, ਸਭ ਤ

ਪਿਹਲਾਂ ਉਹਦੀ ਨਜ਼ਰ ਹਰਦਰ ਨਾਥ ਿਤਪਾਠੀ ਦੀ ਕਾਲੀ

ਸੰਘਣੀ ਦਾੜੀ ‘ਤੇ ਪਈ ਿਜਹੜੀ ਉਹਦੀ ਆਪਣੀ ਦਾੜੀ

ਨਾਲ ਵੀਹ ਗੁਣਾਂ ਵੱਡੀ ਸੀ, ਸਗ ਇਸ ਤ ਵੀ ਕੁਝ

ਵਧੇਰ।ੇ

ਿਤਪਾਠੀ ਦੇ ਬੁਲਾਂ ਉਤੇ ਿਜਹੜੇ ਵੱਡੀਆਂ ਵੱਡੀਆਂ ਮੁੱਛਾਂ

ਿਵਚ ਲੁਕੇ ਹੋਏ ਸਨ, ਮੁਸਕਰਾਹਟ ਪਗਟ ਹੋਈ। ਉਹਦੀ

ਅੱਖ ਿਜਹੜੀ ਰਤਾ ਕੁ ਟੇਢੀ ਸੀ ਥੋੜੀ ਹੋਰ ਟੇਢੀ ਹੋ

ਗਈ। ਉਹਨੇ ਆਪਣੀਆਂ ਲੰਮੀਆਂ ਲੰਮੀਆਂ ਿਲਟਾਂ

ਇਕ ਪਾਸੇ ਕਰ ਕੇ ਆਪਣਾ ਹੱਥ, ਜੋ ਿਕਸੇ ਿਕਸਾਨ ਦਾ

ਹੱਥ ਜਾਪਦਾ ਸੀ, ਜੋਿਗੰਦਰ ਿਸੰਘ ਵੱਲ ਵਧਾਇਆ।

ਜੋਿਗੰਦਰ ਿਸੰਘ ਨੇ ਿਤਪਾਠੀ ਦੇ ਹੱਥ ਦੀ ਮਜ਼ਬੂਤ ਪਕੜ

ਮਿਹਸੂਸ ਕੀਤੀ ਤੇ ਉਹ ਿਤਪਾਠੀ ਦਾ ਚਮੜੇ ਦਾ ਥੈਲਾ

ਿਦੱਿਸਆ ਿਜਹੜਾ ਿਕਸੇ ਗਰਭਵਤੀ ਤੀਵ ਦੇ ਿਢੱਡ ਵਾਂਗ

ਫੁਿੱ ਲਆ ਹੋਇਆ ਸੀ ਤਾਂ ਉਹ ਬੜਾ ਪਭਾਿਵਤ ਹੋਇਆ ਤੇ

ਕੇਵਲ ਇਹ ਹੀ ਆਖ ਸਿਕਆ, “ਿਤਪਾਠੀ ਜੀ, ਤੁਹਾ

ਿਮਲ ਕੇ ਡਾਢੀ ਪਸੰਨਤਾ ਹੋਈ।” ਿਤਪਾਠੀ ਆਇਆਂ

ਪੰਦਰਾਂ ਿਦਨ ਹੋ ਗਏ ਸਨ-ਉਹਦੇ ਪਧਾਰਨ ਦੇ ਤੀਜੇ ਹੀ

ਿਦਨ ਉਹਦੀ ਪਤਨੀ ਤੇ ਬੱਚੀ ਵੀ ਆ ਗਏ। ਦੋਵ

ਿਤਪਾਠੀ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਿਪੰਡ ਆਏ ਸਨ ਪਰ ਦੋ ਿਦਨ

ਲਈ ਆਪਣੇ ਿਕਸੇ ਦੂਰ ਦੇ ਿਰਸ਼ਤੇਦਾਰ ਕੋਲ ਠਿਹਰ

ਗਏ ਸਨ ਪਰ ਿਤਪਾਠੀ ਨੇ ਉਨਾਂ ਦਾ ਉਸ ਿਰਸ਼ਤੇਦਾਰ

ਕੋਲ ਬਹੁਤਾ ਿਚਰ ਰੁਕਣਾ ਠੀਕ ਨਹ ਸੀ ਸਮਿਝਆ,

ਇਸ ਲਈ ਉਹਨੇ ਪਤਨੀ ਤੇ ਬੱਚੀ ਆਪਣੇ ਹੀ ਕੋਲ

ਸੱਦ ਭੇਿਜਆ ਸੀ।

ਿਤਪਾਠੀ ਆਪਣੇ ਨਾਲ ਛੁਟ ਏਸ ਫੁਲ

ੱ ੇ ਹੋਏ ਥੈਲੇ ਦੇ ਕੁਝ

ਵੀ ਨਹ ਸੀ ਿਲਆਇਆ। ਿਸਆਲ ਦੀ ਰੁਤ

ੱ ਸੀ, ਇਸ

ਲਈ ਦੋਵ ਕਹਾਣੀਕਾਰ ਇਕੋ ਿਬਸਤਰੇ ਿਵਚ ਸਦੇ।

ਿਤਪਾਠੀ ਦੀ ਪਤਨੀ ਆਪਣੇ ਨਾਲ ਕੇਵਲ ਇਕ ਕੰਬਲ

ਹੀ ਿਲਆਈ ਸੀ ਿਜਹੜਾ ਮਾਂ ਤੇ ਧੀ ਲਈ ਵੀ ਕਾਫੀ

ਨਹ ਸੀ। ਪਿਹਲੇ ਚਾਰ ਿਦਨ ਬੜੀਆਂ ਿਦਲਚਸਪ ਗੱਲਾਂ

ਕਰਿਦਆਂ ਬੀਤ ਗਏ। ਿਤਪਾਠੀ ਤ ਆਪਣੀ ਕਹਾਣੀਆਂ

ਦੀ ਪਸੰਸਾ ਸੁਣ ਕੇ ਜੋਿਗੰਦਰ ਿਸੰਘ ਬੜਾ ਖੁਸ਼ ਹੋਇਆ।

ਉਹਨੇ ਆਪਣੀ ਇਕ ਕਹਾਣੀ ਿਜਹੜੀ ਅਜੇ ਛਪੀ ਨਹ

ਸੀ, ਸੁਣਾਈ ਿਜਸ ਦੀ ਿਤਪਾਠੀ ਨੇ ਰੱਜ ਕੇ ਪਸੰਸਾ

ਕੀਤੀ। ਦੋ ਅਧੂਰੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਵੀ ਸੁਣਾਈਆਂ। ਇਨਾਂ

ਬਾਰੇ ਵੀ ਿਤਪਾਠੀ ਨੇ ਚੰਗੀ ਰਾਏ ਪਗਟਾਈ।

ਤਰੱਕੀਪਸੰਦ ਸਾਿਹਤ ਬਾਰੇ ਚਰਚਾ ਵੀ ਹੁਦ
ੰ ੀ ਰਹੀ। ਦੂਜੇ

ਕਹਾਣੀਕਾਰਾਂ ਦੀ ਕਲਾ ਦੇ ਦੋਸ਼ ਕਢੇ ਗਏ, ਨਵ ਤੇ

ਪੁਰਾਣੀ ਸ਼ਾਇਰੀ ਦਾ ਮੁਕਾਬਲਾ ਕੀਤਾ ਿਗਆ। ਗੱਲ ਕੀ,

ਇਹ ਚਾਰ ਿਦਨ ਬੜੇ ਚੰਗੇ ਬੀਤੇ ਅਤੇ ਜੋਿਗੰਦਰ ਿਸੰਘ

ਹਰ ਪੱਖ ਿਤਪਾਠੀ ਦੀ ਸ਼ਖਸੀਅਤ ਤ ਬਹੁਤ ਪਭਾਿਵਤ

ਹੋਇਆ। ਿਤਪਾਠੀ ਦਾ ਬੋਲਣ-ਚਾਲਣ ਦਾ ਢੰਗ, ਿਜਸ

ਿਵਚ ਇਕੋ-ਵੇਲੇ ਬਚਪਨਾ ਤੇ ਬਜ਼ੁਰਗੀ ਸ਼ਾਿਮਲ ਸਨ,

ਉਸ ਬੜਾ ਚੰਗਾ ਲਿਗਆ। ਿਤਪਾਠੀ ਦੀ ਲੰਮੀ ਦਾੜੀ

ਉਹਦੇ ਿਵਚਾਰਾਂ ਉਤੇ ਛਾ ਗਈ। ਿਤਪਾਠੀ ਦੀਆਂ

ਕਾਲੀਆਂ ਕਾਲੀਆਂ ਿਲਟਾਂ ਿਜਨਾਂ ਿਵਚ ਪਡੂ ਗੀਤਾਂ ਦੀ

ਰਵਾਨੀ ਸੀ, ਹਰ ਵੇਲੇ ਉਹਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਰਿਹਣ ਲੱਗੀਆਂ।

ਡਾਕਖਾਨੇ ‘ਚ ਿਚੱਠੀਆਂ ਦੀ ਦੇਖਭਾਲ ਦੌਰਾਨ ਵੀ

ਿਤਪਾਠੀ ਦੀਆਂ ਇਹ ਿਲਟਾਂ ਜੋਿਗੰਦਰ ਿਸੰਘ ਨਹ

ਸਨ ਭੁਲ
ੱ ੀਆਂ। ਚਹੁਆ
ੰ ਂ ਿਦਨਾਂ ਿਵਚ ਿਤਪਾਠੀ ਨੇ

ਜੋਿਗੰਦਰ ਿਸੰਘ ਮੋਹ ਿਲਆ। ਉਹ ਉਸ ਦਾ ਪਸ਼ੰਸਕ

ਹੋ ਿਗਆ। ਉਹਦੀ ਟੇਢੀ ਅੱਖ ਵੀ ਉਹ ਸੋਹਣੀ ਲੱਗਣ

ਲਗੀ, ਸਗ ਉਹਨੇ ਸੋਿਚਆ, “ਜੇ ਉਨਾਂ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ

ਿਵਚ ਟੇਢਾਪਨ ਨਾ ਹੁਦ

ੰ ਾ ਤਾਂ ਉਨਾਂ ਦੇ ਿਚਹਰੇ ‘ਤੇ ਇਹ

ਬਜ਼ੁਰਗੀ ਕਦੇ ਵੀ ਪਗਟਨਹ ਸੀ ਹੋਣੀ।”

ਿਤਪਾਠੀ ਦੇ ਵੱਡੇ ਵੱਡੇ ਬੁੱਲ ਜਦ ਉਹਦੀਆਂ ਸੰਘਣੀਆਂ

ਮੁੱਛਾਂ ਦੇ ਿਪੱਛੇ ਿਹਲਦੇ ਤਾਂ ਜੋਿਗੰਦਰ ਿਸੰਘ ਮਿਹਸੂਸ

ਹੁਦ
ੰ ਾ ਿਜਵ ਝਾੜੀਆਂ ਿਵਚ ਪੰਖੇਰੂ ਬੋਲ ਰਹੇ ਹੋਣ।

ਿਤਪਾਠੀ ਸਿਹਜੇ ਸਿਹਜੇ ਸੋਚਦਾ ਸੀ। ਬੋਲਿਦਆਂ ਜਦ

ਉਹ ਆਪਣੀ ਦਾੜੀ ਉਤੇ ਹੱਥ ਫੇਰਦਾ ਤਾਂ ਜੋਿਗੰਦਰ

ਿਸੰਘ ਦੇ ਿਦਲ ਬੜਾ ਸੁਖ ਿਮਲਦਾ-ਉਹ ਸਮਝਦਾ ਿਕ

ਉਹਦੇ ਿਦਲ ਉਤੇ ਿਪਆਰ ਨਾਲ ਹੱਥ ਫੇਿਰਆ ਜਾ ਿਰਹਾ

ਹੈ। ਚਾਰ ਿਦਨ ਜੋਿਗੰਦਰ ਿਸੰਘ ਅਿਜਹੀ ਹੀ ਿਫ਼ਜ਼ਾ

ਿਵਚ ਜੀਿਵਆ-ਏਸ ਿਫਜ਼ਾ ਜੇ ਉਹ ਆਪਣੀ ਿਕਸੇ

ਕਹਾਣੀ ਿਵਚ ਿਬਆਨ ਕਰਨਾ ਚਾਹੁਦ

ੰ ਾ ਤਾਂ ਨਹ ਸੀ

ਕਰ ਸਕਦਾ। ਪੰਜਵ ਿਦਨ ਿਤਪਾਠੀ ਨੇ ਚਾਣਚਕ ਆਪਣਾ

ਚਮੜੇ ਦਾ ਥੈਲਾ ਖੋਿਲਆ, ਢੇਰ ਸਾਰੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ

ਕਢੀਆਂ ਅਤੇ ਜੋਿਗੰਦਰ ਿਸੰਘ ਸੁਣਾਉਣੀਆਂ ਅਰੰਭ

ਿਦੱਤੀਆਂ। ਿਤਪਾਠੀ ਿਨਰੰਤਰ ਦਸ ਿਦਨ ਆਪਣੀਆਂ

ਕਹਾਣੀਆਂ ਸੁਣਾ ਦਾ ਿਰਹਾ। ਏਸ ਦੌਰਾਨ ਉਹਨੇ

ਜੋਿਗੰਦਰ ਿਸੰਘ ਕਈ ਿਕਤਾਬਾਂ ਸੁਣਾ ਿਦੱਤੀਆਂ।

ਜੋਿਗੰਦਰ ਿਸੰਘ ਤੰਗ ਪੈ ਿਗਆ। ਉਹ ਕਹਾਣੀਆਂ

ਨਫਰਤ ਕਰਨ ਲੱਿਗਆ। ਿਤਪਾਠੀ ਦਾ ਚਮੜੇ ਦਾ ਥੈਲਾ

ਿਜਸ ਦਾ ਿਢੱਡ ਬਾਣੀਏ ਦੀ ਤਦ ਵਾਂਗ ਫੁਿੱ ਲਆ ਹੋਇਆ

ਸੀ, ਉਹਦੇ ਲਈ ਇਕ ਸੰਤਾਪ ਬਣ ਿਗਆ। ਰੋਜ਼ ਸ਼ਾਮ

ਡਾਕਖਾਨੇ ਤ ਮੁੜਿਦਆਂ ਉਹ ਇਹ ਭੈ ਖਾਂਦਾ ਰਿਹੰਦਾ

ਿਕ ਘਰ ਕਦਮ ਰਖਿਦਆਂ ਹੀ ਉਹ ਿਤਪਾਠੀ ਦਾ

ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਨਾ ਪਏਗਾ। ਏਧਰ ਓਧਰ ਦੀਆਂ ਇਕ-ਦੋ

ਗੱਲਾਂ ਹੋਣਗੀਆਂ, ਫੇਰ ਉਹੋ ਚਮੜੇ ਦਾ ਥੈਲਾ ਖੁਲੇਗਾ ਤੇ

ਉਹ ਇਕ ਜਾਂ ਦੋ ਲੰਮੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਸੁਣਨੀਆਂ

ਪੈਣਗੀਆਂ।
ਜੋਿਗੰਦਰ ਿਸੰਘ ਤਰੱਕੀਪਸੰਦ ਕਹਾਣੀਕਾਰ ਸੀ। ਜੇ

ਤਰੱਕੀਪਸੰਦੀ ਉਹਦੇ ਅੰਦਰ ਨਾ ਹੁਦ

ੰ ੀ ਤਾਂ ਉਹਨੇ

ਿਤਪਾਠੀ ਸਾਫ ਆਖ ਦੇਣਾ ਸੀ, ‘ਬਸ ਬਸ ਿਤਪਾਠੀ

ਸਾਿਹਬ, ਬਸ ਬਸ਼… ਹੁਣ ਮੇਰੇ ਿਵਚ ਤੁਹਾਡੀਆਂ

ਕਹਾਣੀਆਂ ਸੁਣਨ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ ਨਹ ਰਹੀ।” ਪਰ ਉਹ

ਸੋਚਦਾ, “ਨਹ ਨਹ , ਮ ਤਰੱਕੀਪਸੰਦ ਹਾਂ, ਮੈ ਇਸ

ਤਰਾਂ ਨਹ ਸੋਚਣਾ ਚਾਹੀਦਾ। ਅਸਲ ਿਵਚ ਇਹ ਤਾਂ

ਮੇਰੀ ਆਪਣੀ ਕਮਜ਼ੋਰੀ ਹੈ ਿਕ ਉਨਾਂ ਦੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ

ਹੁਣ ਮੈ ਚੰਗੀਆਂ ਨਹ ਲਗਦੀਆਂ। ਇਨਾਂ ਿਵਚ ਕੋਈ

ਨਾ ਕੋਈ ਖੂਬੀ ਜ਼ਰੂਰ ਹੋਵੇਗੀ। ਇਸ ਲਈ ਿਕ ਉਨਾਂ

ਦੀਆਂ ਪਿਹਲੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਮੈ ਖੂਬੀਆਂ ਨਾਲ

ਭਰੀਆਂ ਿਦਸਦੀਆਂ ਸਨ, ਮ…ਮ ਹੁਣ ਪਖਪਾਤੀ ਹੋ

ਿਗਆ ਹਾਂ।”

ਇਕ ਹਫਤੇ ਤ ਵਧੇਰੇ ਸਮ ਤੱਕ ਜੋਿਗੰਦਰ ਿਸੰਘ ਦੇ

ਤਰੱਕੀਪਸੰਦ ਿਦਮਾਗ ਿਵਚ ਇਹ ਿਖੱਚੋਤਾਣ ਜਾਰੀ

ਰਹੀ-ਉਹ ਸੋਚ ਸੋਚ ਕੇ ਉਸ ਹੱਦ ‘ਤੇ ਪੁਜ ਿਗਆ ਿਜਥੇ

ਸੋਚ-ਿਵਚਾਰ ਹੋ ਹੀ ਨਹ ਸਕਦੀ। ਉਹਦੇ ਮਨ ਿਵਚ

ਭਾਂਤ ਭਾਂਤ ਦੇ ਿਵਚਾਰ ਉਪਜਦੇ। ਉਹ ਠੀਕ ਤਰਾਂ ਉਨਾਂ

ਦੀ ਪਰਖ ਪੜਤਾਲ ਨਾ ਕਰ ਸਕਦਾ। ਉਹਦੀ ਮਾਨਿਸਕ

ਹਫੜਾ-ਦਫੜੀ ਸਿਹਜੇ ਸਿਹਜੇ ਵਧਦੀ ਗਈ ਤੇ ਉਹ ਇੰਜ

ਮਿਹਸੂਸ ਕਰਨ ਲੱਿਗਆ ਿਜਵ ਇਕ ਬਹੁਤ ਵੱਡਾ ਮਕਾਨ

ਹੋਵੇ ਿਜਸ ਿਵਚ ਬੇਅੰਤ ਬਾਰੀਆਂ ਹੋਣ, ਉਸ ਮਕਾਨ

ਿਵਚ ਉਹ ਇਕੱਲਾ ਹੈ ਅਤੇ ਹਨੇ ਰੀ ਆ ਗਈ ਹੈ। ਕਦੇ

ਇਸ ਬਾਰੀ ਦੇ ਤਖ਼ਤੇ ਵੱਜਦੇ ਹਨ ਕਦੇ ਉਸ ਬਾਰੀ ਦੇ ਤੇ

ਉਹ ਸਮਝ ਨਹ ਆ ਰਹੀ ਿਕ ਉਹ ਏਨੀਆਂ ਬਾਰੀਆਂ

ਇਕੋ ਵੇਲੇ ਿਕਵ ਬੰਦ ਕਰੇ। ਹੁਣ ਿਤਪਾਠੀ ਆਏ

ਵੀਹ ਿਦਨ ਹੋ ਗਏ ਸਨ ਤੇ ਜੋਿਗੰਦਰ ਿਸੰਘ ਬੇਚੈਨ

ਰਿਹਣ ਲਿਗਆ ਸੀ।

ਿਤਪਾਠੀ ਸ਼ਾਮ ਉਹ ਨਵ ਕਹਾਣੀ ਸੁਣਾ ਦਾ ਤਾਂ

ਉਹ ਇੰਜ ਮਿਹਸੂਸ ਹੁਦ

ੰ ਾ ਿਜਵ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ
ਮੱਖੀਆਂ ਉਹਦੇ ਕੰਨਾਂ ਕੋਲ ਿਭਣਿਭਣ ਕਰ ਰਹੀਆਂ ਹੋਣ,

ਫੇਰ ਉਹ ਿਕਸੇ ਹੋਰ ਹੀ ਸੋਚ ਿਵਚ ਡੁੱਬ ਜਾਂਦਾ। ਇਕ

ਿਦਨ ਿਤਪਾਠੀ ਨੇ ਉਹ ਆਪਣੀ ਇਕ ਹੋਰ ਤਾਜ਼ਾ

ਕਹਾਣੀ ਸੁਣਾਈ। ਇਸ ਿਵਚ ਿਕਸੇ ਤੀਵ ਤੇ ਮਰਦ ਦੇ

ਿਜਨਸੀ ਸੰਬੰਧਾਂ ਦਾ ਿਜ਼ਕਰ ਸੀ-ਉਹਦੇ ਿਦਲ ਧੱਕਾ

ਿਜਹਾ ਵਿਜਆ।

ਪੂਰੇ ਇੱਕੀ ਿਦਨ ਮ ਆਪਣੀ ਪਤਨੀ ਕੋਲ ਸੌਣ ਦੀ ਥਾਂ

ਇਕ ਲਮਡਫੇਲ ਨਾਲ ਇਕੋ ਰਜ਼ਾਈ ਿਵਚ ਸੌਦਾ ਿਰਹਾ

ਹਾਂ। ਇਸ ਅਿਹਸਾਸ ਨੇ ਜੋਿਗੰਦਰ ਿਸੰਘ ਦੇ ਿਦਲ ਤੇ

ਿਦਮਾਗ ਿਵਚ ਇਕ ਿਛਣ ਲਈ ਇਨਕਲਾਬ ਲੈ ਆਂਦਾ।

ਇਹ ਿਕਸ ਤਰਾਂ ਦਾ ਬੰਦਾ ਹੈ, ਜੋਕ ਵਾਂਗੂੰ ਚੰਬੜ ਿਗਆ

ਹੈ…. ਿਹੱਲਣ ਦਾ ਨਾਂ ਹੀ ਨਹ ਲਦਾ… ਤੇ… ਤੇ ਉਹਦੀ

ਪਤਨੀ, ਉਹਦੀ ਬੱਚੀ, ਸਾਰਾ ਪਿਰਵਾਰ ਹੀ ਆਣ

ਪਧਾਿਰਆ। ਇਹ ਲੋਕ ਤਾਂ ਸੋਚਦੇ ਤਕ ਨਹ ਿਕ ਮੇਰਾ

ਗ਼ਰੀਬ ਦਾ ਕਚੂਮਰ ਿਨਕਲ ਜਾਏਗਾ। ਡਾਕਖਾਨੇ ਦਾ

ਮੁਲਾਜ਼ਮ, ਪੰਜਾਹ ਰੁਪਏ ਮਾਿਸਕ ਤਨਖਾਹ, ਅੰਤ ਕਦ

ਤਕ ਇਨਾਂ ਖੁਆਦ
ਂ ਾ ਿਪਆਂਦਾ ਰਹਾਂਗਾ ਅਤੇ ਫੇਰ

ਕਹਾਣੀਆਂ ਨੇ ਿਕ ਮੁੱਕਣ ਿਵਚ ਹੀ ਨਹ ਆ ਦੀਆਂ…

ਇਨਸਾਨ ਹਾਂ, ਕੋਈ ਲੋਹੇ ਦਾ ਟਰੰਕ ਤਾਂ ਨਹ ਿਕ ਹਰ

ਰੋਜ਼ ਉਹਦੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਸੁਣਦਾ ਰਹਾਂ ਅਤੇ… ਅਤੇ

ਕੇਡਾ ਜ਼ੁਲਮ ਹੈ ਿਕ ਮ ਪਤਨੀ ਦੇ ਨੇ ੜੇ ਤਕ ਨਹ ਜਾ

ਸਿਕਆ। ਸਰਦੀਆਂ ਦੀਆਂ ਰਾਤਾਂ ਿਵਅਰਥ ਹੀ ਜਾ

ਰਹੀਆਂ ਨੇ । ਇੱਕੀ ਿਦਨਾਂ ਿਪੱਛ ਉਹ ਿਤਪਾਠੀ ਇਕ

ਨਵ ਰੌਸ਼ਨੀ ‘ਚ ਵੇਖਣ ਲੱਗਾ।

ਹੁਣ ਜੋਿਗੰਦਰ ਿਸੰਘ ਿਤਪਾਠੀ ਦੀ ਹਰ ਗੱਲ

ਦੋਸ਼ਪੂਰਨ ਿਦਸਣ ਲੱਗੀ। ਉਹਦੀ ਟੇਢੀ ਅੱਖ, ਿਜਸ ਿਵਚ

ਉਹ ਪਿਹਲਾਂ ਖੂਬਸੂਰਤੀ ਨਜ਼ਰ ਆ ਦੀ ਸੀ, ਹੁਣ ਬੱਸ

ਇਕ ਟੇਢੀ ਅੱਖ ਹੀ ਸੀ। ਉਹਦੀਆਂ ਕਾਲੀਆਂ ਿਲਟਾਂ ਵੀ

ਹੁਣ ਜੋਿਗੰਦਰ ਿਸੰਘ ਪਿਹਲਾਂ ਵਾਂਗ ਕੂਲੀਆਂ ਨਹ

ਸਨ ਿਦਸਦੀਆਂ ਤੇ ਉਹਦੀ ਦਾੜੀ ਵੇਖ ਕੇ ਸੋਚਦਾ ਸੀ

ਿਕ ਏਡੀ ਲੰਬੀ ਦਾੜੀ ਰੱਖਣਾ ਵੱਡੀ ਮੂਰਖਤਾ ਹੈ। ਜਦ

ਿਤਪਾਠੀ ਿਟਿਕਆਂ ਪੰਝੀ ਿਦਨ ਹੋ ਗਏ ਤਾਂ ਉਹਦੀ

ਮਾਨਿਸਕਤਾ ਿਵਚ ਅਜੀਬ ਿਜਹੀ ਤਬਦੀਲੀ ਆਈ

ਜਾਪੀ। ਉਹ ਆਪਣੇ ਆਪ ਅਜਨਬੀ ਸਮਝਣ

ਲਿਗਆ। ਉਹ ਇਸ ਤਰਾਂ ਅਨੁਭਵ ਹੋਣ ਲਿਗਆ ਿਕ

ਉਹ ਕਦੇ ਿਕਸੇ ਜੋਿਗੰਦਰ ਿਸੰਘ ਜਾਣਦਾ ਸੀ ਪਰ

ਉਹ ਉਹ ਨਹ ਜਾਣਦਾ, ਆਪਣੀ ਪਤਨੀ ਬਾਰੇ ਉਹ

ਸੋਚਦਾ, “ਜਦ ਿਤਪਾਠੀ ਤੁਰ ਜਾਏਗਾ ਤਾਂ ਸਭ ਠੀਕ ਹੋ

ਜਾਏਗਾ। ਮੇਰਾ ਨਵ ਿਸਰੇ ਤ ਿਵਆਹ ਹੋਵੇਗਾ। ਮ ਮੁੜ

ਆਪਣੀ ਪਤਨੀ ਕੋਲ ਸ ਸਕਾਂਗਾ ਅਤੇ…।” ਇਹਦੇ ਅੱਗ

ਜਦ ਉਹ ਸੋਚਦਾ ਤਾਂ ਉਹਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਿਵਚ ਅੱਥਰੂ ਆ

ਜਾਂਦੇ ਤੇ ਸੰਘ ਿਵਚ ਕੋਈ ਕੌੜੀ ਿਜਹੀ ਚੀਜ਼ ਫਸ ਜਾਂਦੀ।

ਉਹਦਾ ਿਚਤ ਕਰਦਾ ਿਕ ਭੱਿਜਆ ਭੱਿਜਆ ਅੰਦਰ ਜਾਏ

ਤੇ ਅੰਿਮਤ ਕੌਰ , ਿਜਹੜੀ ਕਦੇ ਉਹਦੀ ਪਤਨੀ ਹੁਦ

ੰ ੀ

ਸੀ, ਗਲ ਨਾਲ ਲਾ ਲਵੇ ਤੇ ਰੋਣ ਲਗ ਪਏ-ਪਰ ਅਿਜਹਾ

ਕਰਨ ਦੀ ਉਸ ਿਵਚ ਿਹੰਮਤ ਨਹ ਸੀ ਿਕ ਜੁ ਉਹ

ਤਰੱਕੀਪਸੰਦ ਕਹਾਣੀਕਾਰ ਸੀ। ਕਦੇ ਕਦੇ ਜੋਿਗੰਦਰ ਿਸੰਘ

ਦੇ ਿਦਲ ਿਵਚ ਇਹ ਿਖ਼ਆਲ ਦੁਧ

ੱ ਦੇ ਉਛਾਲ ਵਾਂਗ

ਉਠਦਾ ਿਕ ‘ਤਰੱਕੀਪਸੰਦ’ ਦੀ ਰਜ਼ਾਈ ਿਜਹੜੀ ਉਹਨੇ

ਪਿਹਨੀ ਹੋਈ ਹੈ, ਲਾਹ ਕੇ ਸੁੱਟ ਦੇਵੇ ਅਤੇ ਚੀਕ ਚੀਕ

ਕੇ ਆਖੇ, “ਿਤਪਾਠੀ, ਤਰੱਕੀਪਸੰਦੀ ਦੀ ਐਸੀ ਦੀ ਤੈਸੀ…

ਤੂੰ ਤੇ ਤੇਰੇ ਇਕੱਠੇ ਕੀਤੇ ਹੋਏ ਗੀਤ ਬਕਵਾਸ ਨੇ , ਮੈ

ਮੇਰੀ ਪਤਨੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ…ਤੇਰੀਆਂ ਇਛਾਵਾਂ ਤਾਂ ਸਾਰੀਆਂ

ਦੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਗੀਤਾਂ ਿਵਚ ਜਜ਼ਬ ਹੋ ਚੁਕੀਆਂ ਨੇ । ਮ

ਅਜੇ ਜੁਆਨ ਹਾਂ, ਮੇਰੀ ਹਾਲਤ ‘ਤੇ ਤਰਸ ਖਾ। ਜ਼ਰਾ

ਸੋਚ ਤਾਂ ਸਹੀ, ਮ ਿਜਹੜਾ ਆਪਣੀ ਪਤਨੀ ਤ ਿਬਨਾਂ

ਇਕ ਿਮੰਟ ਵੀ ਨਹ ਸਾਂ ਸੌ ਸਕਦਾ, ਪੰਝੀ ਿਦਨਾਂ ਤ ਤੇਰੇ

ਨਾਲ ਇਕੋ ਰਜ਼ਾਈ ਿਵਚ ਸ ਿਰਹਾ ਹਾਂ। ਕੀ ਇਹ ਜ਼ੁਲਮ

ਨਹ ?”

ਿਤਪਾਠੀ ਉਹਦੇ ਮਨ ਦੀ ਹਾਲਤ ਤ ਬੇਖਬਰ ਰੋਜ਼ ਸ਼ਾਮ

ਤਾਜ਼ਾ ਕਹਾਣੀਆਂ ਸੁਣਾ ਦਾ ਅਤੇ ਉਹਦੇ ਿਬਸਤਰੇ ਿਵਚ

ਸ ਜਾਂਦਾ। ਇਕ ਮਹੀਨਾ ਬੀਤ ਿਗਆ ਤਾਂ ਜੋਿਗੰਦਰ

ਿਸੰਘ ਦੇ ਸਬਰ ਦਾ ਬੰਨ ਟੁਟ

ੱ ਿਗਆ। ਮੌਕਾ ਪਾ ਕੇ,

ਉਹ ਗੁਸਲਖਾਨੇ ਿਵਚ ਆਪਣੀ ਪਤਨੀ

ਿਮਿਲਆ-ਧੜਕਦੇ ਿਦਲ ਨਾਲ, ਇਸ ਗਲ ਭੈਭੀਤ ਿਕ

ਿਕਤੇ ਿਤਪਾਠੀ ਦੀ ਪਤਨੀ ਨਾ ਆ ਜਾਏ, ਉਹਨੇ ਜਲਦੀ

ਨਾਲ ਅੰਿਮਤ ਇੰਜ ਚੁੰਿਮਆ ਿਜਵ ਡਾਕਖਾਨੇ ਦੀਆਂ

ਿਚੱਠੀਆਂ ਉਤੇ ਮੋਹਰ ਲਾਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਆਿਖਆ,

ਅੱਜ ਰਾਤ ਜਾਗਦੀ ਰਹ । ਮ ਿਤਪਾਠੀ ਇਹ ਕਿਹ

ਕੇ ਬਾਹਰ ਚਿਲਆ ਜਾਵਾਂਗਾ ਿਕ ਰਾਤ ਦੋ ਢਾਈ ਵਜੇ

ਪਰਤਾਂਗਾ। ਪਰ ਮ ਛੇਤੀ ਆ ਜਾਵਾਂਗਾ, ਬਾਰਾਂ ਵਜੇ…

ਪੂਰੇ ਬਾਰਾਂ ਵਜੇ। ਮ ਮਲਕੜੇ ਿਜਹੇ ਬੂਹਾ ਖੜਕਾਵਾਂਗਾ।

ਤੂੰ ਮਲਕੜੇ ਿਜਹੇ ਖੋਲ ਦੇਵ ਤੇ ਫੇਰ ਅਸ … ਿਡਉੜੀ

ਿਬਲਕੁਲ ਇਕ ਪਾਸੇ ਕਰਕੇ ਹੈ। ਪਰ ਸਾਵਧਾਨੀ ਵਜ

ਉਹ ਬੂਹਾ ਿਜਹੜਾ ਗੁਸਲਖਾਨੇ ਵੱਲ ਖੁਲਦਾ ਹੈ, ਬੰਦ

ਕਰ ਦੇ ।

ਪਤਨੀ ਚੰਗੀ ਤਰਾਂ ਸਮਝਾ ਕੇ, ਉਹ ਿਤਪਾਠੀ

ਿਮਿਲਆ ਤੇ ਉਹ ਦੱਸ ਕੇ ਬਾਹਰ ਚਿਲਆ ਿਗਆ।

ਬਾਰਾਂ ਵਜਣ ਿਵਚ ਚਾਰ ਘੰਟੇ ਰਿਹੰਦੇ ਸਨ ਿਜਨਾਂ ਿਵਚ

ਦੋ ਉਹਨੇ ਆਪਣੀ ਸਾਈਕਲ ਉਤੇ ਇਧਰ-ਉਧਰ ਘੁਮ

ੰ ਣ

ਿਵਚ ਿਬਤਾਏ। ਉਹ ਠੰਢ ਦੀ ਿਤਖ ਦਾ ਉਕਾ ਹੀ

ਅਿਹਸਾਸ ਨਾ ਹੋਇਆ ਿਕ ਜੁ ਪਤਨੀ ਿਮਲਣ ਦਾ

ਿਖਆਲ ਕਾਫੀ ਗਰਮ ਸੀ। ਦੋ ਘੰਟੇ ਸਾਈਕਲ ਤੇ

ਘੁਮ
ੰ ਣ ਿਪੱਛ ਉਹ ਆਪਣੇ ਮਕਾਨ ਦੇ ਲਾਗੇ ਮੈਦਾਨ ਿਵਚ

ਬਿਹ ਿਗਆ ਤੇ ਮਿਹਸੂਸ ਕਰਨ ਲੱਿਗਆ ਿਕ ਉਹ

ਰੁਮਾਂਿਚਤ ਹੋ ਿਗਆ ਹੈ। ਜਦ ਉਹ ਠੰਢੀ ਰਾਤ ਦੀ

ਧੁਿੰ ਦਆਲੀ ਚੁਪ ਦਾ ਿਖਆਲ ਆਇਆ ਤਾਂ ਇਹ ਉਹ

ਇਕ ਜਾਣੀ-ਪਿਹਚਾਣੀ ਚੀਜ਼ ਿਦਸੀ। ਉਪਰ, ਿਠਠਰੇ ਹੋਏ

ਅਸਮਾਨ ਉਤੇ ਤਾਰੇ ਚਮਕ ਰਹੇ ਸਨ ਿਜਵ ਪਾਣੀ ਦੇ

ਮੋਟੇ ਮੋਟੇ ਤੁਪਕੇ ਜੰਮ ਕੇ ਮੋਤੀ ਬਣ ਗਏ ਹੋਣ। ਕਦੇ

ਕਦੇ ਰੇਲਵੇ ਇੰਜਣ ਦੀ ਚੀਕ ਚੁੱਪ ਤੋੜ ਿਦੰਦੀ ਅਤੇ

ਜੋਿਗੰਦਰ ਿਸੰਘ ਦਾ ਕਹਾਣੀਕਾਰ ਿਦਮਾਗ ਸੋਚਦਾ ਿਕ

ਇਹ ਚੁੱਪ ਬਰਫ ਦਾ ਵੱਡਾ ਸਾਰਾ ਡਲਾ ਹੈ ਅਤੇ ਸੀਟੀ

ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਉਹ ਚੀਕ ਹੈ ਿਜਹੜੀ ਉਹਦੀ ਛਾਤੀ ਿਵਚ

ਧਸ ਗਈ ਹੈ। ਕਾਫ਼ੀ ਿਚਰ ਤਕ ਜੋਿਗੰਦਰ ਿਸੰਘ ਇਕ

ਨਵ ਿਕਸਮ ਦੇ ਰੁਮਾਂਸ ਆਪਣੇ ਿਦਲ ਤੇ ਿਦਮਾਗ

ਿਵਚ ਫੈਲਾ ਦਾ ਿਰਹਾ ਅਤੇ ਰਾਤ ਦੀਆਂ ਅੰਿਧਆਰੀਆਂ

ਖੂਬਸੂਰਤੀਆਂ ਿਗਣਦਾ ਿਰਹਾ। ਉਸ ਨੇ ਚਾਣਚਕ ਚਕ

ਕੇ ਘੜੀ ਦੇਖੀ-ਬਾਰਾਂ ਵੱਜਣ ਿਵਚ ਦੋ ਿਮੰਟ ਰਿਹੰਦੇ ਸਨ।

ਉਿਠਆ ਅਤੇ ਘਰ ਪਹੁਚ

ੰ ਕੇ ਦਰਵਾਜ਼ਾ ਮਲਕੜੇ ਿਜਹੇ

ਖੜਕਾਇਆ। ਪੰਜ ਸਿਕੰਟ ਬੀਤ ਗਏ, ਦਰਵਾਜ਼ਾ ਨਾ

ਖੁਿਲਆ। ਉਹਨੇ ਮੁੜ ਦਸਤਕ ਿਦੱਤੀ। ਦਰਵਾਜ਼ਾ

ਖੁਿਲਆ। ਜੋਿਗੰਦਰ ਿਸੰਘ ਨੇ ਹੌਲੀ ਿਜਹੀ ਿਕਹਾ,

“ਅੰਿਮਤ…।” ਤੇ ਜਦ ਨਜ਼ਰਾਂ ਚੁੱਕ ਕੇ ਤੱਿਕਆ ਤਾਂ ਉਥੇ

ਅੰਿਮਤ ਕੌਰ ਦੀ ਥਾਂ ਿਤਪਾਠੀ ਖਲੋਤਾ ਸੀ। ਹਨੇ ਰੇ ਿਵਚ

ਜੋਿਗੰਦਰ ਿਸੰਘ ਇੰਜ ਲੱਿਗਆ ਿਜਵ ਿਤਪਾਠੀ ਦੀ

ਦਾੜੀ ਏਡੀ ਲੰਮੀ ਹੋ ਗਈ ਸੀ ਿਕ ਜ਼ਮੀਨ ਛੂਹ

ਰਹੀ ਸੀ। ਉਹ ਿਤਪਾਠੀ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਸੁਣਾਈ ਿਦੱਤੀ,

“ਆ ਿਗਆ ਜੋਿਗੰਦਰ ਿਸੰਘ… ਇਹ ਵੀ ਚੰਗਾ ਈ

ਹੋਇਆ! ਮ ਹੁਣ-ੇ ਹੁਣੇ ਇਕ ਕਹਾਣੀ ਮੁਕਾਈ ਹੈ, ਆ

ਤੈ ਸੁਣਾਵਾਂ।

ਟੀਟਵਾਲ ਦਾ ਕੁਤ
ੱ ਾ ਸਆਦਤ ਹਸਨ ਮੰਟੋ

ਕਈ ਿਦਨਾਂ ਤ ਦੋਹਾਂ ਦੇਸ਼ਾਂ ਦੀਆਂ ਫੌਜਾਂ ਆਪਣੇ-ਆਪਣੇ

ਮੋਰਿਚਆਂ ਿਵਚ ਡਟੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਸਨ। ਿਦਨ ਿਵਚ

ਓਧਰ ਅਤੇ ਇਧਰ ਦਸ ਬਾਰਾਂ ਫ਼ਾਇਰ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਸਨ

ਿਜਨਾਂ ਨਾਲ ਕੋਈ ਮਨੁੱਖੀ ਚੀਕ ਬੁਲੰਦ ਨਹ ਸੀ ਹੁਦ

ੰ ੀ।

ਮੌਸਮ ਬੜਾ ਸੁਹਾਵਣਾ ਸੀ। ਪੰਛੀ ਚਿਹਕ ਰਹੇ ਸਨ।

ਫੁਲ
ੱ ਉਸੇ ਤਰਾਂ ਿਖੜ ਰਹੇ ਸਨ।

ਸਤੰਬਰ ਦਾ ਅੰਤ ਅਕਤੂਬਰ ਦੇ ਅਰੰਭ ਨਾਲ ਬੜੇ

ਗੁਲਾਬੀ ਅੰਦਾਜ਼ 'ਚ ਗਲੇ ਿਮਲ ਿਰਹਾ ਸੀ। ਇਸ ਤਰਾਂ

ਜਾਪਦਾ ਸੀ ਿਜਵ ਸਰਦੀ ਅਤੇ ਗਰਮੀ ਦੇ ਮੌਸਮ ਿਵਚ

ਸੁਲਾਹ ਸਫਾਈ ਹੋ ਰਹੀ ਹੈ।

ਪਹਾੜੀ ਮੋਰਿਚਆਂ 'ਚ ਦੋਹਾਂ ਪਾਿਸਆਂ ਦੇ ਿਸਪਾਹੀ ਕਈ

ਿਦਨਾਂ ਤ ਬੜੀ ਕੋਫ਼ਤ ਮਿਹਸੂਸ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ ਿਕ ਕੋਈ

ਿਨਰਣਾਇਕ ਗੱਲ ਹਦ ਿਵਚ ਿਕ ਨਹ ਆ ਦੀ?

ਿਸਪਾਹੀ ਪੱਥਰੀਲੀ ਜ਼ਮੀਨ ਉਤੇ ਪੁਠ

ੱ ੇ ਿਸੱਧੇ ਲੇਟੇ ਰਿਹੰਦੇ

ਸਨ ਅਤੇ ਜਦ ਹੁਕਮ ਿਮਲਦਾ ਸੀ ਇਕ ਦੋ ਫ਼ਾਇਰ ਕਰ

ਿਦੰਦੇ ਸਨ। ਗੋਲੀਆਂ ਪੂਰੀ ਰਫ਼ਤਾਰ ਨਾਲ ਆ ਦੀਆਂ

ਸਨ ਅਤੇ ਪੱਥਰਾਂ ਦੀ ਢਾਲ ਨਾਲ ਟਕਰਾ ਦੀਆਂ ਸਨ।

ਦੋਵ ਪਹਾੜੀਆਂ, ਿਜਨਾਂ ਉਤੇ ਮੋਰਚੇ ਸਨ ਇਕੋ ਿਜੰਨੀਆਂ

ਉਚੀਆਂ ਸਨ। ਿਵਚਕਾਰ ਇਕ ਹਰੀ ਭਰੀ ਘਾਟੀ ਸੀ

ਿਜਸ ਦੀ ਛਾਤੀ ਉਤੇ ਇਕ ਨਾਲਾ ਮੋਟੇ ਸੱਪ ਵਾਗ ਟੁਰਦਾ

ਸੀ।

ਹਵਾਈ ਜਹਾਜਾਂ ਦਾ ਕੋਈ ਖ਼ਤਰਾ ਨਹ ਸੀ। ਤੋਪਾਂ ਦੋਹਾਂ

ਕੋਲ ਨਹ ਸਨ। ਇਸ ਲਈ ਦੁਵੱਲੀ ਿਨਡਰਤਾ ਨਾਲ

ਅੱਗ ਬਾਲੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ। ਰਾਤ ਿਬਲਕੁਲ ਚੁੱਪ-ਚਾਂ

ਹੁਦ
ੰ ੀ ਸੀ, ਇਸ ਲਈ ਦੋਹਾਂ ਮੋਰਿਚਆਂ ਦੇ ਿਸਪਾਹੀਆਂ

ਇਕ ਦੂਜੇ ਦੀ ਗੱਲ 'ਤੇ ਹੱਸਣ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਵੀ ਸੁਣ

ਪਦੀ ਸੀ। ਕਦੀ ਕੋਈ ਿਸਪਾਹੀ ਰ ਿਵਚ ਆ ਕੇ

ਗਾਉਣ ਲੱਗਦਾ ਸੀ ਤਾਂ ਉਸਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਰਾਤ ਦੀ

ਖ਼ਾਮੋਸ਼ੀ ਜਗਾ ਿਦੰਦੀ ਸੀ।

ਚਾਹ ਦਾ ਦੌਰ ਖ਼ਤਮ ਹੋ ਚੁੱਕਾ ਸੀ। ਪੱਥਰ ਦੇ ਚੁੱਲੇ ਿਵਚ

ਕੋਲੇ ਬੁਝ ਚੁੱਕੇ ਸਨ। ਸਭ ਕੰਬਲ ਤਾਣ ਕੇ ਸ ਰਹੇ ਸਨ

ਪਰ ਕੁਝ
ੱ ਇਸ ਤਰਾਂ ਿਕ ਮਾੜੇ ਿਜਹੇ ਇਸ਼ਾਰੇ ਨਾਲ ਉਠ

ਕੇ ਲੜਨ ਮਰਨ ਲਈ ਿਤਆਰ ਹੋ ਸਕਦੇ ਸਨ।

ਜਮਾਂਦਾਰ ਹਰਨਾਮ ਿਸੰਘ ਆਪ ਪਿਹਰੇ 'ਤੇ ਸੀ। ਉਸ ਦੀ

ਘੜੀ ਿਵਚ ਦੋ ਵੱਜੇ ਤਾਂ ਉਹਨੇ ਗੰਡਾ ਿਸੰਘ

ਜਗਾਇਆ ਤੇ ਪਿਹਰੇ 'ਤੇ ਲਾ ਿਦੱਤਾ। ਉਹਦਾ ਜੀਅ

ਚਾਹੁਦ
ੰ ਾ ਸੀ ਿਕ ਸੌ ਜਾਏ ਪਰ ਜਦ ਲੇਿਟਆ ਤਾਂ ਅੱਖਾਂ
ਚ ਨ ਦਰ ਇੰਨੀ ਦੂਰ ਸੀ ਿਜੰਨੇ ਅਸਮਾਨ ਦੇ ਤਾਰੇ।

ਜਮਾਂਦਾਰ ਿਸੱਧਾ ਲੇਿਟਆ ਤਾਿਰਆਂ ਵੱਲ ਵੇਖਦਾ ਿਰਹਾ...

ਅਤੇ ਗੌਣ ਲੱਗਾ....

ਜੁੱਤੀ ਲੈਣੀ ਆ ਿਸਤਾਿਰਆਂ ਵਾਲੀ

ਿਸਤਾਿਰਆਂ ਵਾਲੀ ਵੇ

ਹਰਨਾਮ ਿਸੰਘ ਹੋ ਯਾਰਾ,

ਭਾਵ ਤੇਰੀ ਮਿਹੰ ਿਵਕ ਜਾਏ।

ਅਤੇ ਹਰਨਾਮ ਿਸੰਘ ਅਸਮਾਨ ਿਵਚ ਹਰ ਪਾਸੇ

ਿਸਤਾਿਰਆਂ ਵਾਲੀਆਂ ਜੁੱਤੀਆਂ ਨਜ਼ਰ ਆਈਆਂ।

ਜੁੱਤੀ ਲੈ ਿਦ ਿਸਤਾਿਰਆਂ ਵਾਲੀ

ਨੀ ਹਰਨਾਮ ਕੁਰ,ੇ ਹੋ ਨਾਰੇ,

ਭਾਵ ਮੇਰੀ ਮਿਹੰ ਿਵਕ ਜਾਏ।

ਇਹ ਗਾ ਕੇ ਉਹ ਹੱਿਸਆ। ਿਫਰ ਇਹ ਸੋਚ ਕੇ ਿਕ

ਨ ਦਰ ਨਹ ਆਉਣੀ ਉਹਨੇ ਉਠ ਕੇ ਸਾਿਰਆਂ ਜਗਾ

ਿਦੱਤਾ। ਨਾਰ ਦੇ ਿਜ਼ਕਰ ਨੇ ਉਹਦੇ ਿਦਮਾਗ ਿਵਚ

ਹਲਚਲ ਮਚਾ ਿਦੱਤੀ ਸੀ। ਉਹ ਚਾਹੁਦ
ੰ ਾ ਸੀ ਿਕ ਊਟ

ਪਆਂਗ ਗੱਲਾਂ ਹੋਣ ਿਜਨਾਂ ਨਾਲ ਇਸ ਬੋਲੀ ਦੀ

ਹਰਨਾਮ ਕੌਰੀ ਸਿਥਤੀ ਪੈਦਾ ਹੋ ਜਾਵੇ। ਖ਼ੈਰ ਗੱਲਾਂ ਸ਼ੁਰੂ

ਹੋਈਆਂ ਪਰ ਬੇਸਵਾਦੀਆਂ। ਬੰਤਾ ਿਸੰਘ, ਜੋ ਇਨਾਂ ਚ

ਸਭ ਤ ਘੱਟ ਉਮਰ ਦਾ ਸੀ ਅਤੇ ਉਸਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਬੜੀ

ਸੁਰੀਲੀ ਸੀ, ਇਕ ਪਾਸੇ ਹਟ ਕੇ ਬਿਹ ਿਗਆ। ਬਾਕੀ

ਜਣੇ ਗੱਲਾਂ ਕਰਦੇ ਰਹੇ। ਕੁਝ

ੱ ਿਚਰ ਿਪਛ ਬੰਤਾ ਿਸੰਘ ਨੇ

ਇਕਦਮ ਪੁਰਸੋਜ਼ ਆਵਾਜ਼ 'ਚ ਹੀਰ ਗਾਉਣੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ

ਿਦੱਤੀ...

ਹੀਰ ਆਿਖਆ ਜੋਗੀਆ ਝੂਠ ਬੋਲ....

ਬੰਤਾ ਿਸੰਘ ਨੇ ਿਜਸ ਤਰਾਂ ਇਕਦਮ ਗੌਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ

ਸੀ, ਉਸੇ ਤਰਾਂ ਇਕ ਦਮ ਚੁੱਪ ਹੋ ਿਗਆ। ਜਮਾਂਦਾਰ

ਹਰਨਾਮ ਿਸੰਘ ਨੇ ਿਕਸੇ ਅਣਿਦਸਦੀ ਸ਼ੈਅ ਮੋਟੀ

ਸਾਰੀ ਗਾਲ ਕੱਢੀ ਤੇ ਲੇਟ ਿਗਆ। ਅਚਾਨਕ ਰਾਤ ਦੇ

ਅਖੀਰਲੇ ਪਿਹਰ ਦੇ ਇਸ ਉਦਾਸ ਵਾਤਾਵਰਣ ਿਵਚ ਕੁਤ

ੱ ੇ
ਦੇ ਭਕਣ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਗੂਜ
ੰ ੀ। ਸਭ ਚੌਕੰਨੇ ਹੋ ਗਏ।

ਆਵਾਜ਼ ਨੇ ਿੜ ਆਈ ਸੀ। ਹਰਨਾਮ ਿਸੰਘ ਨੇ ਬਿਹ ਕੇ

ਆਿਖਆ, ''ਇਹ ਿਕਥ ਆ ਿਗਆ ਭਕੂ?''

ਕੁਤ
ੱ ਾ ਿਫਰ ਭਿਕਆ। ਹੁਣ ਉਸ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਹੋਰ ਵੀ

ਨੇ ਿੜ ਆਈ ਸੀ। ਕੁਝ
ੱ ਪਲਾਂ ਿਪਛ ਝਾੜੀਆਂ 'ਚ ਖੜਕਾ

ਹੋਇਆ। ਬੰਤਾ ਿਸੰਘ ਉਿਠਆ ਅਤੇ ਝਾੜੀਆਂ ਵੱਲ

ਵਿਧਆ। ਜਦ ਮੁੜ ਕੇ ਆਇਆ ਤਾਂ ਉਹਦੇ ਨਾਲ ਇਕ

ਅਵਾਰਾ ਿਜਹਾ ਕੁਤ

ੱ ਾ ਸੀ ਿਜਸਦੀ ਪੂਛ ਿਹੱਲ ਰਹੀ ਸੀ।

ਉਹ ਮੁਸਕਰਾਇਆ, ''ਜਮਾਂਦਾਰ ਸਾਿਹਬ! ਮ 'ਹੂ ਕਮਜ਼

ਇਧਰ' ਬੋਿਲਆ ਤਾਂ ਕਿਹਣ ਲੱਗਾ, ਮ ਹਾਂ

ਚਪੜਝੁਣਝੁਣ।''

ਸਾਰੇ ਹੱਸਣ ਲੱਗ।ੇ ਜਮਾਂਦਾਰ ਹਰਨਾਮ ਿਸੰਘ ਨੇ ਕੁਤ

ੱ ੇ

ਪੁਚਕਾਿਰਆ ''ਇਧਰ ਆ ਓਏ ਚਪੜਝੁਣਝੁਣ।''

ਕੁਤ
ੱ ਾ ਪੂਛ ਿਹਲਾਂਦਾ ਹੋਇਆ ਹਰਨਾਮ ਿਸੰਘ ਦੇ ਕੋਲ ਆ

ਿਗਆ ਅਤੇ ਇਹ ਸਮਝ ਕੇ ਿਕ ਸ਼ਾਇਦ ਕੋਈ ਖਾਣ

ਵਾਲੀ ਸ਼ੈਅ ਸੁੱਟੀ ਹੈ, ਜ਼ਮੀਨ ਦੇ ਪੱਥਰ ਸੁੰਘਣ ਲੱਗਾ।

ਜਮਾਂਦਾਰ ਹਰਨਾਮ ਿਸੰਘ ਨੇ ਥੈਲਾ ਖੋਲ ਕੇ ਇਕ

ਿਬਸਕੁਟ ਕੱਿਢਆ ਅਤੇ ਕੁਤ

ੱ ੇ ਵੱਲ ਸੁੱਿਟਆ। ਕੁਤ
ੱ ੇ ਨੇ

ਉਹ ਸੁੰਘ ਕੇ ਮੂੰਹ ਖੋਿਲਆ ਪਰ ਹਰਨਾਮ ਿਸੰਘ ਨੇ

ਛੇਤੀ ਨਾਲ ਉਹ ਚੁੱਕ ਿਲਆ ''ਠਿਹਰ, ਿਕਧਰੇ

ਪਾਿਕਸਤਾਨੀ ਤਾਂ ਨਹ !''

ਸਭ ਜਣੇ ਹੱਸ ਪਏ। ਸਰਦਾਰ ਬੰਤਾ ਿਸੰਘ ਨੇ ਅੱਗੇ ਹੋ

ਕੇ ਕੁਤ
ੱ ੇ ਦੀ ਿਪੱਠ ਉਤੇ ਹੱਥ ਫੇਿਰਆ ਅਤੇ ਜਮਾਂਦਾਰ

ਹਰਨਾਮ ਿਸੰਘ ਿਕਹਾ, ''ਨਹ ਜਮਾਂਦਾਰ, ਚਪੜਝੁਣਝੁਣ

ਿਹੰਦਸ
ੋ ਤਾਨੀ ਹੈ।''

ਜਮਾਂਦਾਰ ਹਰਨਾਮ ਿਸੰਘ ਨੇ ਹੱਸ ਕੇ ਕੁਤ

ੱ ੇ ਸੰਬੋਧਨ

ਕਰ ਕੇ ਿਕਹਾ, ''ਿਨਸ਼ਾਨੀ ਿਦਖਾ ਓਏ?'' ਕੁਤ

ੱ ਾ ਪੂਛਲ

ਿਹਲਾਉਣ ਲੱਗਾ।

ਹਰਨਾਮ ਿਸੰਘ ਜ਼ਰਾ ਖੁੱਲ ਕੇ ਹੱਿਸਆ। ''ਇਹ ਕੋਈ

ਿਨਸ਼ਾਨੀ ਨਹ , ਪੂਛਲ ਤਾਂ ਸਾਰੇ ਕੁਤ

ੱ ੇ ਿਹਲਾ ਦੇ ਨੇ ।''
ਬੰਤਾ ਿਸੰਘ ਨੇ ਕੁਤ
ੱ ੇ ਦੀ ਕੰਬਦੀ ਹੋਈ ਪੂਛਲ ਫੜ ਲਈ।

''ਸ਼ਰਨਾਰਥੀ ਹੈ ਿਵਚਾਰਾ!''

ਜਮਾਂਦਾਰ ਹਰਨਾਮ ਿਸੰਘ ਨੇ ਿਬਸਕੁਟ ਸੁੱਿਟਆ ਜੋ ਕੁਤ

ੱ ੇ

ਨੇ ਝੱਟ ਬੋਚ ਿਲਆ। ਇਕ ਜੁਆਨ ਨੇ ਆਪਣੇ ਬੂਟ ਦੀ

ਅੱਡੀ ਨਾਲ ਜ਼ਮੀਨ ਖੁਰਚਿਦਆਂ ਿਕਹਾ, ''ਹੁਣ ਕੁਿੱ ਤਆਂ

ਵੀ ਜਾਂ ਿਹੰਦਸ
ੋ ਤਾਨੀ ਹੋਣਾ ਪਵੇਗਾ ਜਾਂ ਪਾਿਕਸਤਾਨੀ!''

ਜਮਾਂਦਾਰ ਨੇ ਥੈਲੇ 'ਚ ਇਕ ਹੋਰ ਿਬਸਕੁਟ ਕੱਢ ਕੇ

ਸੁੱਿਟਆ, ''ਪਾਿਕਸਤਾਨੀਆਂ ਵਾਂਗ ਕੁਤ

ੱ ੇ ਵੀ ਗੋਲੀ ਨਾਲ

ਉਡਾ ਿਦੱਤੇ ਜਾਣਗੇ।''

ਇਕ ਨੇ ਜ਼ੋਰ ਨਾਲ ਨਾਅਰਾ ਮਾਿਰਆ, ''ਿਹੰਦਸ

ੋ ਤਾਨ

ਿਜ਼ੰਦਾਬਾਦ।''

ਕੁਤ
ੱ ਾ ਜੋ ਿਬਸਕੁਟ ਚੁੱਕਣ ਲਈ ਅੱਗੇ ਵਿਧਆ ਸੀ ਡਰ

ਕੇ ਿਪੱਛੇ ਹਟ ਿਗਆ। ਉਹਦੀ ਪੂਛਲ ਲੱਤਾਂ ਿਵਚ ਵੜ

ਗਈ। ਹਰਨਾਮ ਿਸੰਘ ਹੱਿਸਆ, ''ਆਪਣੇ ਨਾਅਿਰਆਂ ਤ

ਿਕ ਡਰਦਾ ਹ ਚਪੜਝੁਣਝੁਣ... ਖਾ.... ਲੈ ਇਕ ਹੋਰ

ਲੈ।' ਉਹਨੇ ਇਕ ਿਬਸਕੁਟ ਉਹ ਹੋਰ ਿਦੱਤਾ।

ਗੱਲਾਂ-ਗੱਲਾਂ ਿਵਚ ਸਵੇਰ ਹੋ ਗਈ। ਵੇਖਿਦਆਂ-ਵੇਖਿਦਆਂ

ਸੂਰਜ ਦੀਆਂ ਿਕਰਨਾਂ ਉਸ ਪਹਾੜੀ ਇਲਾਕੇ ਿਵਚ ਫੈਲ

ਗਈਆਂ ਿਜਸ ਦਾ ਨਾਂ ਟੀਟਵਾਲ ਸੀ।

ਇਸ ਇਲਾਕੇ ਿਵਚ ਕਾਫੀ ਿਚਰ ਤ ਲੜਾਈ ਹੋ ਰਹੀ

ਸੀ। ਇਕ-ਇਕ ਪਹਾੜੀ ਲਈ ਦਰਜਨਾਂ ਜਵਾਨਾਂ ਦੀਆਂ

ਜਾਨਾਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਸਨ ਪਰ ਿਫਰ ਵੀ ਕਬਜ਼ਾ ਬੇਯਕੀਨੀ

ਹੁਦ
ੰ ਾ ਸੀ। ਅੱਜ ਇਹ ਪਹਾੜੀ ਉਨਾਂ ਕੋਲ ਹੈ ਕੱਲ

ਦੁਸ਼ਮਣ ਕੋਲ, ਪਰਸ ਿਫਰ ਉਨਾਂ ਦੇ ਕਬਜ਼ੇ ਿਵਚ। ਇਸ

ਤ ਦੂਜੇ ਿਦਨ ਉਹ ਿਫਰ ਦੂਿਜਆਂ ਕੋਲ ਚਲੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ।

ਹਰਨਾਮ ਿਸੰਘ ਨੇ ਦੂਰਬੀਨ ਲਾ ਕੇ ਆਲੇ-ਦੁਆਲੇ ਦਾ

ਜਾਇਜ਼ਾ ਿਲਆ। ਸਾਮਣੇ ਪਹਾੜੀ 'ਚ ਧੂਆ

ੰ ਂ ਿਨਕਲ ਿਰਹਾ

ਸੀ। ਇਸ ਦਾ ਮਤਲਬ ਸੀ ਚਾਹ ਆਿਦ ਿਤਆਰ ਹੋ

ਰਹੀ ਸੀ। ਇੱਧਰ ਵੀ ਨਾਸ਼ਤੇ ਦੀ ਿਫ਼ਕਰ ਹੋ ਰਹੀ ਸੀ।

ਅੱਗ ਬਾਲੀ ਜਾ ਰਹੀ ਸੀ। ਉਧਰ ਵਾਿਲਆਂ ਵੀ

ਇਧਰ ਦਾ ਧੂਆ
ੰ ਂ ਿਦਸਦਾ ਹੋਵੇਗਾ।

ਨਾਸ਼ਤੇ ਵੇਲੇ ਸਾਿਰਆਂ ਜੁਆਨਾਂ ਦੇ ਥੋੜਾ-ਥੋੜਾ ਕੁਤ

ੱ ੇ

ਿਦੱਤਾ, ਜੋ ਉਹਨੈ ਿਢੱਡ ਭਰ ਕੇ ਖਾਧਾ। ਸਾਰੇ ਉਸ ਿਵਚ

ਿਦਲਚਸਪੀ ਲੈ ਰਹੇ ਸਨ। ਹਰ ਕੋਈ ਉਹ

'ਚਪੜਝੁਣਝੁਣ' ਦੇ ਨਾਂਅ ਨਾਲ ਬੁਲਾ ਦਾ ਅਤੇ ਿਪਆਰ

ਕਰਦਾ।

ਸ਼ਾਮ ਵੇਲੇ ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਪਾਿਕਸਤਾਨੀ ਮੋਰਚੇ ਿਵਚ ਸੂਬੇਦਾਰ

ਿਹੰਮਤ ਖਾਂ ਆਪਣੀਆਂ ਵੱਡੀਆਂ-ਵੱਡੀਆਂ ਮੁੱਛਾਂ ਿਜਨਾਂ

ਨਾਲ ਕਈ ਕਹਾਣੀਆਂ ਜੁੜੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਸਨ, ਮਰੋੜੇ ਦੇ

ਕੇ ਟੀਟਵਾਲ ਦੇ ਨਕਸ਼ੇ ਦੀ ਬੜੇ ਿਧਆਨ ਨਾਲ ਸਟੱਡੀ

ਕਰ ਿਰਹਾ ਸੀ। ਉਸ ਦੇ ਕੋਲ ਵਾਇਰਲੈਸ ਓਪਰੇਟਰ

ਬੈਠਾ ਸੀ, ਉਹ ਸੂਬੇਦਾਰ ਲਈ ਪਲਟੂਨ ਕਮਾਂਡਰ ਤ

ਹਦਾਇਤ ਪਾਪਤ ਕਰ ਿਰਹਾ ਸੀ। ਕੁਝ ਦੂਰ ਇਕ ਪੱਥਰ

ਨਾਲ ਢੋਹ ਲਾਈ ਆਪਣੀ ਬੰਦਕ

ੂ ਫੜੀ ਬਸ਼ੀਰ ਹੌਲੀ

ਹੌਲੀ ਗਾ ਿਰਹਾ ਸੀ :
ਚੰਨ ਿਕੱਥੇ ਗਵਾਈ ਆਈ ਰਾਤ ਵੇ

ਚੰਨ ਿਕੱਥੇ....

ਬਸ਼ੀਰੇ ਨੇ ਮਸਤੀ 'ਚ ਆ ਕੇ ਆਵਾਜ਼ ਜ਼ਰਾ ਉਚੀ ਕੀਤੀ

ਤਾਂ ਸੂਬੇਦਾਰ ਿਹੰਮਤ ਖਾਂ ਕੜਕ ਕੇ ਬੋਿਲਆ... ''ਓਏ ਿਕਥੇ

ਿਰਹਾ ਸਾਰੀ ਰਾਤ?''

ਬਸ਼ੀਰ ਨੇ ਸੁਆਲੀਆ ਨਜ਼ਰਾਂ ਨਾਲ ਿਹੰਮਤ ਖਾਂ

ਵੇਖਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ ਜੋ ਬਸ਼ੀਰ ਦੀ ਬਜਾਏ ਿਕਸੇ ਹੋਰ

ਸੰਬੋਧਨ ਕਰ ਿਰਹਾ ਸੀ। ''ਦੱਸ ਓਏ!'' ਬਸ਼ੀਰ ਨੇ

ਵੇਿਖਆ ਕੁਝ
ੱ ਦੂਰ ਆਵਾਰਾ ਕੁਤ
ੱ ਾ ਬੈਠਾ ਸੀ ਜੋ ਕੁਝ
ੱ

ਿਦਨ ਹੋਏ ਉਨਾਂ ਦੇ ਮੋਰਚੇ 'ਚ ਿਬਨਾਂ ਬੁਲਾਏ ਪਰਾਹੁਣੇ

ਵਾਂਗ ਆਇਆ ਸੀ ਅਤੇ ਉਥੇ ਹੀ ਿਟਕ ਿਗਆ ਸੀ।

ਬਸ਼ੀਰ ਹੱਿਸਆ ਅਤੇ ਕੁਤ

ੱ ੇ ਮੁਖਾਤਬ ਹੋ ਕੇ ਬੋਿਲਆ

''ਚੰਨ ਿਕੱਥੇ ਗਵਾਈ ਆਈ ਰਾਤ ਵੇ..''

ਕੁਤ
ੱ ੇ ਨੇ ਜ਼ੋਰ ਨਾਲ ਪੂਛ ਿਹਲਾਈ।

ਸੂਬੇਦਾਰ ਿਹੰਮਤ ਖਾਂ ਨੇ ਇਕ ਰੋੜਾ ਚੁੱਕ ਕੇ ਕੁਤ

ੱ ੇ ਵੱਲ
ਸੁੱਿਟਆ, ''ਸਾਲੇ ਪੂਛਲ ਿਹਲਾਉਣ ਤ ਿਸਵਾ ਹੋਰ ਕੁਝ
ੱ

ਨਹ ਆ ਦਾ।''

ਬਸ਼ੀਰ ਨੇ ਇਕਦਮ ਕੁਤ

ੱ ੇ ਵੱਲ ਿਧਆਨ ਨਾਲ ਵੇਿਖਆ,

''ਇਸ ਦੀ ਧੌਣ ਿਵਚ ਕੀ ਹੈ?'' ਇਹ ਕਿਹ ਕੇ ਉਹ

ਉਿਠਆ ਪਰ ਉਸਤ ਪਿਹਲਾਂ ਹੀ ਇਕ ਹੋਰ ਜੁਆਨ ਨੇ

ਕੁਤ
ੱ ੇ ਫੜ ਕੇ ਉਸ ਦੀ ਗਰਦਨ ਨਾਲ ਬੱਧੀ ਹੋਈ

ਰੱਸੀ ਲਾਹੀ। ਉਸ ਿਵਚ ਗੱਤੇ ਦਾ ਇਕ ਟੁਕੜਾ ਪਰੋਇਆ

ਹੋਇਆ ਸੀ। ਸੂਬੇਦਾਰ ਨੇ ਇਹ ਟੁਕੜਾ ਿਲਆ ਅਤੇ

ਆਪਣੇ ਜੁਆਨਾਂ ਪੁਿੱ ਛਆ, ''ਲੰਡੇ ਹਨ-ਤੁਹਾਡੇ 'ਚ ਕੋਈ

ਜਾਣਦਾ ਹੈ ਪੜਨਾ?''

ਬਸ਼ੀਰ ਨੇ ਅੱਗੇ ਹੋ ਕੇ ਗੱਤੇ ਦਾ ਟੁਕੜਾ ਿਲਆ, ''ਹਾਂ ਕੁਝ

ੱ

ਕੁਝ
ੱ ਪੜ ਲਦਾ ਹਾਂ।'' ਅਤੇ ਉਹਨੇ ਬੜੀ ਮੁਸ਼ਕਲ ਨਾਲ

ਅੱਖਰ ਜੋੜ ਜੋੜ ਕੇ ਇਹ ਪਿੜਆ, ''ਚਪ.. ਚਪੜ...

ਝਣ... ਝਣ... ਚਪੜ... ਝੁਣਝਣ.. ਇਹ ਕੀ ਹੋਇਆ?''

ਸੂਬੇਦਾਰ ਿਹੰਮਤ ਖਾਂ ਨੇ ਆਪਣੀਆਂ ਇਿਤਹਾਸਕ ਮੁੱਛਾਂ

ਜ਼ਬਰਦਸਤ ਮਰੋੜਾ ਿਦੱਤਾ, ''ਕੋਡ ਵਰਡ ਹੋਣਾ ਏ ਕੋਈ।''

ਿਫਰ ਉਹਨੇ ਬਸ਼ੀਰ ਤ ਪੁਿੱ ਛਆ, ''ਕੁਝ

ੱ ਹੋਰ ਿਲਿਖਆ ਏ

ਬਸ਼ੀਰੇ?'' ਬਸ਼ੀਰ ਨੇ ਜੋ ਅੱਖਰ ਪਛਾਨਣ ਿਵਚ ਰੁਿੱ ਝਆ

ਸੀ, ਜਵਾਬ ਿਦੱਤਾ, ''ਜੀ ਹਾਂ.. ਇਹ.. ਿਹੰਦ ...

ਿਹੰਦ...ਿਹੰਦਸ
ੋ ਤਾਨੀ... ਇਹ ਿਹੰਦਸ
ੋ ਤਾਨੀ ਕੁਤ
ੱ ਾ ਹੈ।''

ਸੂਬੇਦਾਰ ਿਹੰਮਤ ਖਾਂ ਨੇ ਸੋਚਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ, ''ਮਤਲਬ ਕੀ

ਹੋਇਆ ਇਸਦਾ? ਕੀ ਪਿੜਆ ਤੂੰ ਚਪੜ??''

ਬਸ਼ੀਰ ਨੇ ਿਕਹਾ, ''ਚਪੜ ਝੁਣਝੁਣ!''

ਇਕ ਜੁਆਨ ਨੇ ਬੜੀ ਬੁੱਧੀਮੱਤਾ ਦੇ ਅੰਦਾਜ਼ 'ਚ ਿਕਹਾ,

'ਜੋ ਵੀ ਗੱਲ ਹੈ ਇਸੇ ਿਵਚ ਹੈ।'

ਸੂਬੇਦਾਰ ਇਹ ਗੱਲ ਠੀਕ ਜਾਪੀ, ''ਹਾਂ ਕੁਝ

ੱ ਅਿਜਹਾ

ਹੀ ਜਾਪਦਾ ਏ।'' ਬਸ਼ੀਰ ਨੇ ਗੱਤੇ ਉਤੇ ਿਲਖੇ ਪੂਰੇ ਵਾਕ

ਪਿੜਆ, ''ਚਪੜ ਝੁਣ-ਝੁਣ ਇਹ ਿਹੰਦਸ

ੋ ਤਾਨੀ ਕੁਤ
ੱ ਾ

ਹੈ।'

ਸੂਬੇਦਾਰ ਿਹੰਮਤ ਖਾਂ ਨੇ ਵਾਇਰਲਸ ਸੈਟ ਿਲਆ ਅਤੇ

ਕੰਨਾਂ 'ਤੇ ਹੈਡ ਫੋਨ ਰੱਖ ਕੇ ਪਲਟੂਨ ਦੇ ਕਮਾਂਡਰ ਨਾਲ

ਆਪ ਇਸ ਕੁਤ
ੱ ੇ ਦੇ ਬਾਰੇ ਗੱਲ ਕੀਤੀ। ਉਹ ਿਕਵ

ਆਇਆ ਸੀ, ਿਕਸ ਤਰਾਂ ਉਨਾਂ ਕੋਲ ਕਈ ਿਦਨ ਿਰਹਾ।

ਿਫਰ ਅਚਾਨਕ ਗ਼ਾਇਬ ਹੋ ਿਗਆ ਅਤੇ ਸਾਰੀ ਰਾਤ

ਗ਼ਾਇਬ ਿਰਹਾ। ਹੁਣ ਆਇਆ ਹੈ ਤਾਂ ਉਸ ਦੇ ਗਲ

ਿਵਚ ਰੱਸੀ ਨਜ਼ਰ ਆਈ ਿਜਸ ਿਵਚ ਗੱਤੇ ਦਾ ਇਕ

ਟੁਕੜਾ ਸੀ। ਉਸ ਉਤੇ ਜੋ ਵਾਕ ਿਲਿਖਆ ਹੋਇਆ ਸੀ

ਉਹ ਉਸਨੇ ਿਤੰਨ ਚਾਰ ਵਾਰੀ ਦੋਹਰਾ ਕੇ ਪਲਟਨ

ਕਮਾਂਡਰ ਸੁਣਾਇਆ ਪਰ ਕੋਈ ਨਤੀਜਾ ਨਾ

ਿਨਕਿਲਆ।

ਬਸ਼ੀਰ ਕੁਤ
ੱ ੇ ਕੋਲ ਬਿਹ ਕੇ ਉਹ ਕਦੀ ਪੁਚਕਾਰ ਕੇ,

ਕਦੀ ਡਰਾ ਕੇ ਪੁਛ

ੱ ਦਾ ਿਰਹਾ ਿਕ ਉਹ ਰਾਤ ਿਕੱਥੇ

ਗ਼ਾਿਹਬ ਹੋ ਿਗਆ ਸੀ। ਪਰ ਕੋਈ ਮੁਨਾਸਬ ਜਵਾਬ ਨਾ

ਿਮਿਲਆ। ਉਹ ਜੋ ਵੀ ਪਸ਼ਨ ਕਰਦਾ ਉਸਦੇ ਉਤਰ ਿਵਚ

ਕੁਤ
ੱ ਾ ਆਪਣੀ ਪੂਛਲ ਿਹਲਾ ਿਦੰਦਾ। ਅਖੀਰ ਗੁਸ
ੱ ੇ ਨਾਲ
ਬਸ਼ੀਰ ਨੇ ਕੁਤ
ੱ ੇ ਹਲੂਣਾ ਿਦੱਤਾ। ਕੁਤ
ੱ ਾ ਚੰਊ ਚੰਊ

ਕਰਨ ਲੱਗਾ।

ਵਾਇਰਲੈਸ ਤ ਫ਼ਾਰਗ ਹੋ ਕੇ ਸੂਬੇਦਾਰ ਿਹੰਮਤ ਖਾਂ ਨੇ

ਕੁਝ
ੱ ਿਚਰ ਨਕਸ਼ੇ ਦੀ ਸਟੱਡੀ ਕੀਤੀ ਿਫਰ ਉਿਠਆ ਅਤੇ

ਿਸਗਰਟ ਦੀ ਡੱਬੀ ਦਾ ਢੱਕਣ ਖੋਲ ਕੇ ਬਸ਼ੀਰ ਿਦੱਤਾ

''ਬਸ਼ੀਰ ਿਲਖ ਇਸ ਉਤੇ ਗੁਰਮੁਖੀ ਿਵਚ... ਕੀਿੜਆਂ

ਮਕੌਿੜਆਂ ਿਵਚ...''

ਬਸ਼ੀਰ ਨੇ ਿਸਗਰਟ ਦੀ ਡੱਬੀ ਦਾ ਗੱਤਾ ਿਲਆ ਅਤੇ

ਪੁਿੱ ਛਆ, ''ਕੀ ਿਲਖਾਂ ਸੂਬੇਦਾਰ ਸਾਿਹਬ?'' ਸੂਬੇਦਾਰ ਨੇ

ਮੁੱਛਾਂ ਮਰੋੜੇ ਦੇ ਕੇ ਸੋਚਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ, ''ਿਲਖ ਦੇ...

ਬਸ ਿਲਖ ਦੇ!'' ਇਹ ਕਿਹ ਕੇ ਉਹਨੇ ਜੇਬ 'ਚ ਪੈਨਿਸਲ

ਕੱਢ ਕੇ ਬਸ਼ੀਰ ਿਦੱਤੀ, ''ਕੀ ਿਲਖਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਏ?''

ਬਸ਼ੀਰ ਪੈਨਸ਼ਨ ਦੇ ਮੂੰਹ ਬੁੱਲ ਲਾ ਕੇ ਸੋਚਣ ਲੱਗਾ।

ਿਫਰ ਇਕਦਮ ਬੋਿਲਆ ''ਸਪੜ ਸੁਣ ਸੁਣ''... '' ਠੀਕ

ਹੈ-ਚਪੜ ਝੁਣ ਝੁਣ ਦਾ ਜਵਾਬ ਸਪੜ ਸੁਣ ਸੁਣ ਹੀ ਹੋ

ਸਕਦਾ ਹੈ... ਕੀ ਯਾਦ ਰੱਖਣਗੇ ਆਪਣੀ ਮਾਂ ਦੇ

ਿਸਖੜੇ।''

ਬਸ਼ੀਰ ਨੇ ਪੈਨਿਸਲ ਿਸਗਰਟ ਦੀ ਡੱਬੇ 'ਤੇ ਰੱਖੀ-''ਸਪੜ

ਸੁਣ ਸੁਣ?''

''ਹਾਂ ਹਾਂ ਿਲਖ-ਸਪ-ਸੱਪੜ-ਸੁਣ ਸੁਣ'' ਇਹ ਕਿਹ ਕੇ

ਸੂਬੇਦਾਰ ਨੇ ਜ਼ੋਰ ਦਾ ਠਹਾਕਾ ਮਾਿਰਆ -''ਅਤੇ ਅੱਗੇ

ਿਲਖ... ਇਹ ਪਾਿਕਸਤਾਨੀ ਕੁਤ

ੱ ਾ ਹੈ।''

ਸੂਬੇਦਾਰ ਨੇ ਗੱਤਾ ਬਸ਼ੀਰ ਕੋਲ ਿਲਆ, ਪੈਨਿਸਲ ਨਾਲ

ਉਸ ਿਵਚ ਮੋਰੀ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਰੱਸੀ ਿਵਚ ਪਰੋ ਕੇ ਕੁਤ

ੱ ੇ

ਵੱਲ ਵਿਧਆ- ''ਲੈ ਜਾ, ਇਹ ਆਪਣੀ ਔਲਾਦ ਦੇ ਕੋਲ।''

ਇਹ ਸੁਣ ਕੇ ਸਾਰੇ ਜਵਾਨ ਹੱਸ ਪਏ। ਸੂਬੇਦਾਰ ਨੇ ਕੁਤ

ੱ ੇ

ਦੀ ਗਰਦਨ ਿਵਚ ਰੱਸੀ ਬੰਨ ਿਦੱਤੀ। ਇਸ ਤ ਮਗਰ

ਸੂਬੇਦਾਰ ਨੇ ਉਹ ਕੁਝ
ੱ ਖਾਣ ਲਈ ਿਦੱਤਾ ਅਤੇ ਿਫਰ

ਉਪਦੇਸ਼ਕ ਨੇ ਅੰਦਾਜ਼ ਿਵਚ ਿਕਹਾ, ''ਵੇਖ ਦੋਸਤ ਗੱਦਾਰੀ

ਨਾ ਕਰ ... ਯਾਦ ਰੱਖ ... ਗੱਦਾਰੀ ਦੀ ਸਜ਼ਾ ਮੌਤ ਹੁਦ

ੰ ੀ
ਹੈ।''

ਕੁਤ
ੱ ਾ ਪੂਛਲ ਿਹਲਾਂਦਾ ਿਰਹਾ। ਜਦ ਉਹ ਚੰਗੀ ਤਰਾਂ ਖਾ

ਚੁੱਿਕਆ ਤਾਂ ਸੂਬੇਦਾਰ ਿਹੰਮਤ ਖਾਂ ਨੇ ਰੱਸੀ ਤ ਫੜ ਕੇ

ਉਸਦਾ ਮੂੰਹ ਪਹਾੜੀ ਦੀ ਇਕੋ ਇਕ ਡੰਡੀ ਵੱਲ ਫੇਿਰਆ

ਅਤੇ ਿਕਹਾ,

''ਜਾ, ਸਾਡਾ ਖ਼ਤ ਦੁਸ਼ਮਨਾਂ ਤੱਕ ਪਹੁਚ

ੰ ਾ ਦੇ-ਪਰ ਵੇਖ

ਵਾਪਸ ਆ ਜਾ -ਇਹ ਤੇਰੇ ਅਫ਼ਸਰ ਦਾ ਹੁਕਮ ਏ,

ਸਮਿਝਆ?''

ਕੁਤ
ੱ ੇ ਨੇ ਆਪਣੀ ਪੂਛਲ ਿਹਲਾਈ ਅਤੇ ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਡੰਡੀ

'ਤੇ ਤੁਰ ਿਪਆ ਜੋ ਵਲ ਖਾਂਦੀ ਪਹਾੜੀ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ

ਘਾਟੀ ਵੱਲ ਜਾਂਦੀ ਸੀ। ਸੂਬੇਦਾਰ ਿਹੰਮਤ ਖ਼ਾਂ ਨੇ ਆਪਣੀ

ਬੰਦਕ
ੂ ਚੁੱਕੀ ਅਤੇ ਹਵਾ ਿਵਚ ਇਕ ਫਾਇਰ ਕੀਤਾ।

ਫ਼ਾਇਰ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਅਤੇ ਉਸ ਦੀ ਗੂਜ

ੰ ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ

ਭਾਰਤੀਆਂ ਦੇ ਮੋਰਚੇ 'ਚ ਸੁਣੀ ਗਈ। ਇਸ ਦਾ ਮਤਲਬ

ਉਨਾਂ ਦੀ ਸਮਝ 'ਚ ਨਾ ਆਇਆ। ਜਮਾਂਦਾਰ ਹਰਨਾਮ

ਿਸੰਘ ਪਤਾ ਨਹ ਿਕਸ ਗੱਲ ਿਚੜਿਚੜਾ ਹੋਇਆ ਬੈਠਾ

ਸੀ। ਇਹ ਆਵਾਜ਼ ਸੁਣ ਕੇ ਹੋਰ ਵੀ ਿਚੜਿਚੜਾ ਹੋ

ਿਗਆ। ਉਹਨੇ ਫਾਇਰ ਦਾ ਹੁਕਮ ਦੇ ਿਦੱਤਾ। ਅੱਧੇ ਘੰਟੇ

ਤੱਕ ਦੋਹਾਂ ਮੋਰਿਚਆਂ 'ਚ ਗੋਲੀਆਂ ਚਲਦੀਆਂ ਰਹੀਆਂ।

ਜਦ ਇਸ ਸ਼ੁਗਲ ਤ ਉਕਤਾ ਿਗਆ ਤਾਂ ਜਮਾਂਦਾਰ

ਹਰਨਾਮ ਿਸੰਘ ਨੇ ਫ਼ਾਇਰ ਬੰਦ ਕਰਾ ਿਦੱਤਾ। ਅਤੇ ਦਾੜੀ

'ਚ ਕੰਘਾ ਕਰਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਿਦੱਤਾ ਅਤੇ ਜਾਲੀ ਿਵਚ

ਸਾਰੇ ਵਾਲ ਬੜੇ ਸਲੀਕੇ ਨਾਲ ਜਮਾਏ ਅਤੇ ਬੰਤਾ ਿਸੰਘ

ਤ ਪੁਿੱ ਛਆ, ''ਓਏ ਬੰਤਾ ਿਸੰਹਾਂ! ਚਪੜ ਝੁਣ ਝੁਣ ਿਕੱਥੇ

ਿਗਆ,''

ਬੰਤਾ ਿਸੰਘ ਨੇ ਿਕਹਾ, ''ਕੁਤ

ੱ ੇ ਿਘਓ ਹਜ਼ਮ ਨਹ

ਹੋਇਆ।''

ਬੰਤਾ ਿਸੰਘ ਇਸ ਮੁਹਾਵਰੇ ਦਾ ਅਰਥ ਨਾ ਸਮਿਝਆ,

''ਅਸ ਤੇ ਉਹ ਿਘਓ ਦੀ ਕੋਈ ਚੀਜ਼ ਨਹ ਖੁਆਈ

ਸੀ।''
ਇਹ ਸੁਣ ਕੇ ਜਮਾਂਦਾਰ ਹਰਨਾਮ ਿਸੰਘ ਜ਼ੋਰ ਨਾਲ

ਹੱਿਸਆ, ''ਓਏ ਅਨਪੜਾ! ਤੇਰੇ ਨਾਲ ਗੱਲ ਕਰਨਾ

ਪਚਾਨਵ ਦਾ ਘਾਟਾ ਏ!''

ਇੰਨੇ ਿਵਚ ਉਹ ਿਸਪਾਹੀ, ਜੋ ਪਿਹਰੇ 'ਤੇ ਖਲੋਤਾ ਸੀ

ਅਤੇ ਦੂਰਬੀਨ ਲਾ ਕੇ ਇੱਧਰ ਓਧਰ ਵੇਖ ਿਰਹਾ ਸੀ।

ਇਕਦਮ ਬੋਿਲਆ, ''ਓਹ-ਓਹ ਆ ਿਰਹਾ ਹੈ!''

ਜਮਾਂਦਾਰ ਹਰਨਾਮ ਿਸੰਘ ਨੇ ਪੁਿੱ ਛਆ, ''ਕੌਣ?''

ਪਿਹਰੇ ਦੇ ਿਸਪਾਹੀ ਨੇ ਿਕਹਾ, ''ਕੀ ਨਾ ਸੀ ਉਹਦਾ? ...

ਚਪੜ ਝੁਣ ਝੁਣ।''

''ਚਪੜ ਝੁਣ ਝੁਣ?'' ਇਹ ਕਿਹ ਕੇ ਹਰਨਾਮ ਿਸੰਘ

ਉਿਠਆ, ''ਕੀ ਕਰ ਿਰਹਾ ਏ?''

ਪਿਹਰੇ ਦੇ ਿਸਪਾਹੀ ਨੇ ਿਕਹਾ, ''ਆ ਿਰਹਾ ਏ।''

ਜਮਾਂਦਾਰ ਹਰਨਾਮ ਿਸੰਘ ਨੇ ਉਹਦੇ ਹੱਥ ਦੂਰਬੀਨ ਲੈ

ਲਈ ਅਤੇ ਵੇਖਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ। ਇੱਧਰ ਹੀ ਆ ਿਰਹਾ

ਏ-ਰੱਸੀ ਬੱਧੀ ਹੋਈ ਏ ਗਲ ਿਵਚ... ਪਰ... ਇਹ ਤਾਂ

ਉਧਰ ਆ ਿਰਹਾ ਹੈ ਦੁਸ਼ਮਣ ਦੇ ਮੋਰਚੇ ਤ।'' ਇਹ ਕਿਹ

ਕੇ ਉਹਨੇ ਕੁਤ
ੱ ੇ ਦੀ ਮਾਂ ਬਹੁਤ ਵੱਡੀ ਗਾਲ ਕੱਢੀ।

ਉਹਨੇ ਬੰਦਕ
ੂ ਚੁੱਕੀ ਅਤੇ ਿਨਸ਼ਾਨਾ ਬੰਨ ਕੇ ਫਾਇਰ

ਕੀਤਾ। ਿਨਸ਼ਾਨਾ ਉਕ ਿਗਆ। ਗੋਲੀ ਕੁਤ

ੱ ੇ ਦੇ ਕੁਝ
ੱ ਿਵੱਥ

'ਤੇ ਇਕ ਪੱਥਰ 'ਤੇ ਲੱਗੀ। ਕੁਤ

ੱ ਾ ਸਿਹਮ ਕੇ ਰੁਕ ਿਗਆ।

ਦੂਜੇ ਮੋਰਚੇ 'ਚ ਸੂਬੇਦਾਰ ਿਹੰਮਤ ਖਾਂ ਨੇ ਦੂਰਬੀਨ ਲਾ ਕੇ

ਵੇਿਖਆ ਿਕ ਕੁਤ
ੱ ਾ ਪਗਡੰਡੀ 'ਤੇ ਖਲੋਤਾ ਹੈ। ਇਕ ਹੋਰ

ਫ਼ਾਇਰ ਹੋਇਆ ਤਾਂ ਉਹ ਦੁਮ

ੰ ਦਬਾ ਕੇ ਉਲਟੇ ਪਾਸੇ

ਵੱਲ ਭੱਿਜਆ। ਸੂਬੇਦਾਰ ਿਹੰਮਤ ਖ਼ਾਂ ਦੇ ਮੋਰਚੇ ਵੱਲ।

ਉਹਨੇ ਉਚੀ ਸਾਰੀ ਿਕਹਾ, ''ਬਹਾਦਰ ਡਿਰਆ ਨਹ

ਕਰਦੇ.. ਚਲ ਵਾਪਸ'' ਅਤੇ ਉਹਨੇ ਡਰਾਉਣ ਲਈ ਇਕ

ਫ਼ਾਇਰ ਕੀਤਾ । ਕੁਤ

ੱ ਾ ਰੁਕ ਿਗਆ। ਉਧਰ ਜਮਾਂਦਾਰ

ਹਰਨਾਮ ਿਸੰਘ ਨੇ ਬੰਦਕ

ੂ ਚਲਾਈ। ਗੋਲੀ ਕੁਤ
ੱ ੇ ਦੇ ਕੰਨ

ਕੋਲ ਲੰਘ ਗਈ। ਉਹਨੇ ਟੱਪ ਕੇ ਜ਼ੋਰ ਨਾਲ ਦੋਵ ਕੰਨ

ਿਛਣਕੇ। ਉਧਰ ਸੂਬੇਦਾਰ ਿਹੰਮਤ ਖਾਂ ਨੇ ਦੂਜਾ ਫ਼ਾਇਰ

ਕੀਤਾ ਜੋ ਉਹਦੇ ਅਗਲੇ ਪੰਿਜਆਂ ਦੇ ਕੋਲ ਪੱਥਰਾਂ ਿਵਚ

ਲੱਗਾ । ਬੁਖਲਾ ਕੇ ਉਹ ਕਦੀ ਇੱਧਰ ਭੱਿਜਆ ਕਦੀ

ਓਧਰ। ਉਸ ਦੀ ਇਸ ਬੁਖਲਾਹਟ 'ਚ ਿਹੰਮਤ ਖਾਂ ਅਤੇ

ਹਰਨਾਮ ਿਸੰਘ ਦੋਵ ਬੜੇ ਖੁਸ਼ ਹੋਏ ਅਤੇ ਚੀ ਚੀ

ਹਸਦੇ ਰਹੇ। ਕੁਤ

ੱ ੇ ਨੇ ਜਮਾਦਾਰ ਹਰਨਾਮ ਿਸੰਘ ਦੇ ਮੋਰਚੇ

ਵੱਲ ਭੱਜਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ। ਉਹ ਨੇ ਇਹ ਵੇਖ ਕੇ ਬੜੇ

ਤਾਅ 'ਚ ਆ ਕੇ ਇਕ ਮੋਟੀ ਸਾਰੀ ਗਾਲ ਕੱਢੀ ਅਤੇ

ਿਨਸ਼ਾਨਾ ਬੰਨ ਕੇ ਫਾਇਰ ਕੀਤਾ। ਗੋਲੀ ਕੁਤ

ੱ ੇ ਦੀ ਲੱਤ

ਿਵਚ ਵੱਜੀ। ਚੀਕ ਮਾਰ ਕੇ ਉਹਨੇ ਆਪਣਾ ਰੁਖ

ਬਦਿਲਆ । ਲੰਗਾਂਦਾ ਲੰਗਾਂਦਾ ਉਹ ਸੂਬੇਦਾਰ ਿਹੰਮਤ ਖਾਂ

ਦੇ ਮੋਰਚੇ ਵੱਲ ਭੱਜਣ ਲੱਗਾ ਤਾਂ ਉਧਰ ਵੀ ਫਾਇਰ

ਹੋਇਆ, ਪਰ ਉਹ ਡਰਾਉਣ ਲਈ ਕੀਤਾ ਿਗਆ ਸੀ ।

ਿਹੰਮਤ ਖਾਂ ਫ਼ਾਇਰ ਕਰ ਕੇ ਉਚੀ ਸਾਰੀ

ਬੋਿਲਆ,''ਬਹਾਦਰ ਪਰਵਾਹ ਨਹ ਕਰਦੇ ਜ਼ਖਮਾਂ ਦੀ...

ਖੇਡ ਜਾ ਆਪਣੀ ਜਾਨ 'ਤੇ ਜਾਹ.. ਜਾ''

ਕੁਤ
ੱ ਾ ਫਾਇਰ ਤ ਘਬਰਾ ਕੇ ਮੁਿੜਆ। ਇਕ ਲੱਤ ਉਹਦੀ

ਉਕਾ ਹੀ ਬੇਕਾਰ ਹੋ ਗਈ ਸੀ। ਿਤੰਨ ਲੱਤਾਂ ਦੀ ਮਦਦ

ਨਾਲ ਉਹਨੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਕੁਝ

ੱ ਕਦਮ ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ

ਵੱਲ ਘਸੀਿਟਆ ਿਕ ਜਮਾਂਦਾਰ ਹਰਨਾਮ ਿਸੰਘ ਨੇ

ਿਨਸ਼ਾਨਾ ਬੰਨ ਕੇ ਗੋਲੀ ਚਲਾਈ ਿਜਸ ਨਾਲ ਉਹ ਉਥੇ

ਹੀ ਢੇਰੀ ਹੋ ਿਗਆ।

ਸੂਬੇਦਾਰ ਿਹੰਮਤ ਖਾਂ ਨੇ ਦੁਖ

ੱ ਨਾਲ ਿਕਹਾ, ''ਚ,ਚ..

ਸ਼ਹੀਦ ਹੋ ਿਗਆ ਿਵਚਾਰਾ।''

ਜਮਾਂਦਾਰ ਹਰਨਾਮ ਿਸੰਘ ਨੇ ਬੰਦਕ

ੂ ਦੀ ਗਰਮ ਗਰਮ

ਨਾਲੀ ਆਪਣੇ ਹੱਥ 'ਚ ਲਈ ਅਤੇ ਿਕਹਾ, ''ਉਹੀ ਮੌਤ

ਮੋਇਆ ਜੋ ਕੁਤ
ੱ ੇ ਦੀ ਹੁਦ
ੰ ੀ ਹੈ।''

ਸਿਹਯੋਗ ਸਆਦਤ ਹਸਨ ਮੰਟੋ

ਚਾਲੀ ਪੰਜਾਹ ਡਾਂਗਬਾਜ਼ ਆਦਮੀਆਂ ਦਾ ਇਕ ਜੱਥਾ

ਲੁਟ
ੱ ਮਾਰ ਲਈ ਇਕ ਮਕਾਨ ਵੱਲ ਵਧ ਿਰਹਾ ਸੀ।
ਅਚਾਨਕ ਉਸ ਭੀੜ ਚੀਰਦਾ ਇਕ ਦੁਬਲਾ-ਪਤਲਾ

ਅਧੇੜ ਉਮਰ ਦਾ ਆਦਮੀ ਬਾਹਰ ਿਨਕਿਲਆ। ਿਪੱਛੇ

ਪਾਸਾ ਵੱਟ ਕੇ ਉਹ ਬਲਵਾਈਆਂ ਲੀਡਰਾਨਾ ਢੰਗ

ਨਾਲ਼ ਆਖਣ ਲੱਗਾ, 'ਭਾਈਓ, ਇਸ ਮਕਾਨ ਿਵਚ ਬੜੀ

ਦੌਲਤ ਐ, ਬੇਸ਼ੁਮਾਰ ਕੀਮਤੀ ਸਮਾਨ ਐ। ਆਓ ਆਪਾਂ

ਸਾਰੇ ਰਲ਼ ਕੇ ਇਸ ਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰੀਏ ਅਤੇ ਭਾਗਾਂ ਨਾਲ਼

ਹੱਥ ਲੱਗੇ ਇਸ ਮਾਲ ਆਪਸ ਿਵਚ ਵੰਡ ਲਈਏ ।'

ਹਵਾ ਿਵਚ ਡਾਂਗਾਂ ਲਿਹਰਾਈਆਂ, ਕਈ ਮੁੱਕੇ ਵੱਟੇ ਗਏ

ਅਤੇ ਚੀ ਆਵਾਜ਼ ਨਾਲ਼ ਨਾਿਰਆਂ ਦਾ ਇਕ ਫੁਹਾਰਾ

ਿਜਹਾ ਫੁਟ
ੱ ਿਨਕਿਲਆ। ਚਾਲੀ ਪੰਜਾਹ ਡਾਂਗਾਂ ਵਾਲੇ

ਆਦਮੀਆਂ ਦਾ ਜਥਾ, ਦੁਬਲੇ-ਪਤਲੇ ਆਦਮੀ ਦੀ

ਅਗਵਾਈ ਿਵਚ, ਉਸ ਮਕਾਨ ਵੱਲ ਤੇਜੀ ਨਾਲ਼ ਵਧਣ

ਲੱਿਗਆ, ਿਜਸ ਿਵਚ ਬਹੁਤ ਸਾਰਾ ਧਨ ਅਤੇ ਬੇਸ਼ੁਮਾਰ

ਕੀਮਤੀ ਸਮਾਨ ਸੀ।

ਮਕਾਨ ਦੇ ਮੁੱਖ ਦਰਵਾਜੇ ਕੋਲ਼ ਰੁਕ ਕੇ ਦੁਬਲਾ-ਪਤਲਾ

ਆਦਮੀ ਿਫਰ ਲੁਟਿੇ ਰਆਂ ਕਿਹਣ ਲੱਗਾ "ਭਾਈਓ ਇਸ

ਮਕਾਨ ਿਵਚ ਿਜੰਨਾ ਵੀ ਸਮਾਨ ਐ, ਸਭ ਤੁਹਾਡੈ। ਦੇਖੋ,

ਖੋਹਾ-ਖਾਹੀ ਨਹ ਕਰਨੀ, ਆਪਸ ਿਵਚ ਲੜਨਾ ਨਹ

ਆਓ !"

ਇਕ ਜਣਾ ਚੀਿਕਆ 'ਦਰਵਾਜੇ ਿਜੰਦਰਾ ਏ!'

'ਤੋੜ ਿਦਓ। ਤੋੜ ਿਦਓ !' ਹਵਾ ਿਵਚ ਕਈ ਡਾਂਗਾਂ

ਲਿਹਰਾਈਆਂ, ਕਈ ਮੁੱਕੇ ਵੱਟੇ ਗਏ ਅਤੇ ਚੀ ਅਵਾਜ਼

ਵਾਲੇ ਨਾਿਰਆਂ ਦਾ ਇਕ ਫੁਹਾਰਾ ਿਜਹਾ ਫੁਟ

ੱ ਿਨਕਿਲਆ।

ਦੁਬਲੇ-ਪਤਲੇ ਆਦਮੀ ਨੇ ਹੱਥ ਦੇ ਇਸ਼ਾਰੇ ਨਾਲ਼

ਦਰਵਾਜਾ ਤੋੜਨ ਵਾਿਲ਼ਆਂ ਰੋਿਕਆ ਅਤੇ ਮੁਸਕਰਾ ਕੇ

ਿਕਹਾ 'ਭਾਈਓ ਠਿਹਰੋ। ਮ ਇਹ ਕੁੰਜੀ ਨਾਲ਼ ਖੋਲਦਾਂ!'

ਇਹ ਕਿਹ ਕੇ ਉਹਨੇ ਜੇਬ ਿਵਚ ਕੁੰਜੀਆਂ ਦਾ ਗੁਛ

ੱ ਾ

ਕੱਿਢਆ ਅਤੇ ਇਕ ਕੁੰਜੀ ਚੁਣ ਕੇ ਿਜੰਦਰੇ ਿਵਚ ਪਾਈ

ਅਤੇ ਉਹ ਖੋਲ ਿਦੱਤਾ। ਟਾਹਲੀ ਦਾ ਭਾਰੀ ਦਰਵਾਜਾ

ਚ ਕਰਦਾ ਖੁੱਿਲਆ ਤਾਂ ਭੀੜ ਪਾਗਲਾਂ ਵਾਂਗ ਅੱਗੇ ਜਾਣ

ਲਈ ਵਧੀ।

ਦੁਬਲੇ-ਪਤਲੇ ਆਦਮੀ ਨੇ ਅਪਣੇ ਕੁੜਤੇ ਦੀ ਬਾਂਹ ਨਾਲ਼

ਮੱਥੇ ਦਾ ਪਸੀਨਾ ਪੂਝ

ੰ ਿਦਆਂ ਿਕਹਾ 'ਭਾਈਓ ਧੀਰਜ

ਨਾਲ਼। ਜੋ ਕੁਝ ਇਸ ਮਕਾਨ ਿਵਚ ਹੈ, ਸੱਭ ਤੁਹਾਡੈ। ਫੇਰ

ਇਸ ਹਫੜਾ ਦਫੜੀ ਦੀ ਕੀ ਲੋੜ ਐ ?'

ਤਦੇ ਭੀੜ ਿਵਚ ਜ਼ਬਤ ਪੈਦਾ ਹੋ ਿਗਆ। ਧਾੜਵੀ ਇਕ

ਇਕ ਕਰਕੇ ਮਕਾਨ ਦੇ ਅੰਦਰ ਵੜਨ ਲੱਗ,ੇ ਪਰ ਿਜ

ਹੀ ਚੀਜਾਂ ਦੀ ਲੁਟ
ੱ ਮਾਰ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਈ, ਫੇਰ ਆਪਾ ਧਾਪੀ

ਪੈ ਗਈ। ਬੜੀ ਬੇਰਿਹਮੀ ਨਾਲ਼ ਧਾੜਵੀ ਕੀਮਤੀ ਚੀਜ਼ਾਂ

ਲੁਟ
ੱ ਣ ਲੱਗ ਪਏ।

ਦੁਬਲੇ-ਪਤਲੇ ਆਦਮੀ ਨੇ ਜਦ ਇਹ ਿਦਸ਼ ਦੇਿਖਆ ਤਾਂ

ਬੜੀ ਦੁਖ
ੱ ਭਰੀ ਆਵਾਜ਼ ਨਾਲ਼ ਲੁਟਿੇ ਰਆਂ ਆਿਖਆ

'ਭਾਈਓ, ਹੌਲੀ ਹੌਲੀ, ਆਪਸ ਿਵਚ ਲੜਨ ਝਗੜਨ ਦੀ

ਕੋਈ ਲੋੜ ਨੀ।ਸਿਹਯੋਗ ਨਾਲ਼ ਕੰਮ ਲਓ। ਜੇ ਿਕਸੇ ਦੇ

ਹੱਥ ਬਹੁਤੀ ਕੀਮਤੀ ਚੀਜ਼ ਲੱਗ ਗਈ ਐ ਤਾਂ ਈਰਖਾ

ਨਾ ਕਰੋ। ਏਨਾ ਬੜਾ ਮਕਾਨ ਐ, ਆਪਣੇ ਵਾਸਤੇ ਕੋਈ

ਹੋਰ ਚੀਜ਼ ਲੱਭ ਲਓ। ਪਰ ਵਿਹਸ਼ੀ ਨਾ ਬਣੋ। ਮਾਰ

ਧਾੜ ਕਰੋਗੇ ਤਾਂ ਚੀਜ਼ਾਂ ਟੁਟ

ੱ ਜਾਣਗੀਆਂ। ਇਸ ਿਵਚ

ਨੁਕਸਾਨ ਤੁਹਾਡਾ ਹੀ ਐ।'

ਲੁਟਿੇ ਰਆਂ ਿਵਚ ਇਕ ਵਾਰ ਿਫਰ ਸੰਜਮ ਪੈਦਾ ਹੋ ਿਗਆ

ਅਤੇ ਭਿਰਆ ਹੋਇਆ ਮਕਾਨ ਹੌਲੀ ਹੌਲੀ ਖਾਲੀ ਹੋਣ

ਲੱਿਗਆ। ਦੁਬਲਾ-ਪਤਲਾ ਆਦਮੀ ਸਮ ਸਮ ਹਦਾਇਤਾਂ

ਿਦੰਦਾ ਿਰਹਾ 'ਦੇਖੋ ਵੀਰੋ, ਇਹ ਰੇਡੀਓ ਐ। ਰਤਾ ਿਧਆਨ

ਨਾਲ਼ ਚੁੱਕੋ , ਅਿਜਹਾ ਨਾ ਹੋਵੇ ਿਕ ਟੁਟ

ੱ ਜਾਵੇ।

ਇਹਦੀਆਂ ਤਾਰਾਂ ਵੀ ਨਾਲ਼ ਈ ਲੈ ਜੋ।'

'ਤਿਹ ਕਰ ਲਓ ਭਾਈ ਇਹ ਤਿਹ ਕਰ ਲਓ।ਅਖਰੋਟ

ਦੀ ਲੱਕੜ ਦੀ ਤਪਾਈ ਐ, ਹਾਥੀ ਦੰਦ ਦੀ ਪੱਚੀਕਾਰੀ

ਐ, ਬੜੀ ਨਾਜ਼ੁਕ ਚੀਜ਼ ਐ।'

'ਹਾਂ ਹੁਣ ਠੀਕ ਐ।'

'ਨਹ ਨਹ ਏਥੇ ਨੀ ਪੀਣੀ।ਚੜ ਜੂਗੀ।ਇਹ ਘਰ ਲੈ

ਜੋ।'

'ਠਿਹਰੋ ਠਿਹਰੋ, ਮੈ ਮੇਨ ਸਿਵਚ ਬੰਦ ਕਰ ਲੈਣ ਿਦਓ।

ਿਕਤੇ ਕਰੰਟ ਨਾਲ਼ ਧੱਕਾ ਨਾ ਲੱਗ ਜਾਵੇ।'

ਏਨੇ ਇਕ ਖੂੰਜੇ 'ਚ ਰੌਲਾ ਪੈਣ ਦੀ ਆਵਾਜ਼

ਆਈ।ਚਾਰ ਲੁਟ
ੱ ਰ
ੇ ੇ ਇਕ ਕੱਪੜੇ ਦੇ ਥਾਨ ਿਖੱਚ ਧੂਹ

ਰਹੇ ਸਨ।

ਦੁਬਲਾ-ਪਤਲਾ ਆਦਮੀ ਤੇਜੀ ਨਾਲ਼ ਉਹਨਾਂ ਵਲ

ਵਿਧਆ ਅਤੇ ਲਾਹਨਤ ਪਾਉਣ ਦੇ ਲਿਹਜ਼ੇ 'ਚ ਉਨਾਂ

ਕਿਹਣ ਲੱਿਗਆ 'ਤੁਸ ਿਕੰਨੇ ਬੇਸਮਝ ਹੋ।ਲੀਰ ਲੀਰ ਹੋ

ਜੂ ਗੀ , ਏਨੇ ਕੀਮਤੀ ਕੱਪੜੇ ਦੀ। ਘਰ 'ਚ ਸਭ ਚੀਜ਼ਾਂ

ਹੈਗੀਆਂ, ਗਜ਼ ਵੀ ਹੋਊ।ਲੱਭੋ ਅਤੇ ਿਮਣ ਕੇ ਕੱਪੜਾ

ਆਪਸ ਿਵਚ ਵੰਡ ਲਓ।

ਅਚਾਨਕ ਇਕ ਕੁਤ
ੱ ੇ ਦੇ ਭਕਣ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਆਈ ਭ ।

ਭ । ਭ ।ਅਤੇ ਅੱਖ ਝਮਕਿਦਆਂ ਬਹੁਤ ਬੜਾ ਗੱਦੀ

ਕੁਤ
ੱ ਾ, ਇੱਕੋ ਛਾਲ਼ ਨਾਲ਼ ਅੰਦਰ ਆਇਆ ਅਤੇ
ਝਪਟਿਦਆਂ ਹੀ ਉਹਨੇ ਦੋ ਿਤੰਨ ਲੁਟਿੇ ਰਆਂ ਝੰਜੋੜ

ਿਦੱਤਾ।

ਦੁਬਲਾ-ਪਤਲਾ ਆਦਮੀ ਚੀਿਕਆ 'ਟਾਇਗਰ। ਟਾਇਗਰ।'

ਟਾਇਗਰ ਿਜਸਦੇ ਮੂੰਹ 'ਚ ਇਕ ਲੁਟਰ

ੇ ੇ ਦਾ ਪਾਿਟਆ

ਹੋਇਆ ਗਲ਼ਾਮਾ ਸੀ, ਪੂਛ ਿਹਲਾ ਦਾ ਹੋਇਆ,

ਦੁਬਲੇ-ਪਤਲੇ ਆਦਮੀ ਵੱਲ ਨੀਵ ਪਾਈ ਕਦਮ ਉਠਾਉਣ

ਲੱਿਗਆ।

ਟਾਈਗਰ ਦੇ ਆ ਿਦਆਂ ਹੀ ਸਭ ਲੁਟਰ

ੇ ੇ ਭੱਜ ਗਏ,

ਕੇਵਲ ਇਕ ਲੁਟਰ
ੇ ਾ ਬਾਕੀ ਰਿਹ ਿਗਆ, ਿਜਸਦੇ ਗਲ਼ਾਮੇ

ਦਾ ਟੁਕੜਾ ਟਾਈਗਰ ਦੇ ਮੂੰਹ ਿਵਚ ਸੀ। ਉਹਨੇ

ਦੁਬਲੇ-ਪਤਲੇ ਆਦਮੀ ਵੱਲ ਦੇਿਖਆ ਅਤੇ ਪੁਿੱ ਛਆ 'ਕੌਣ

ਤੂ?ੰ ' ਦੁਬਲਾ-ਪਤਲਾ ਆਦਮੀ ਮੁਸਕਾਇਆ 'ਇਸ ਘਰ

ਦਾ ਮਾਲਕ। ਦੇਖ ਦੇਖ, ਤੇਰੇ ਹੱਥ 'ਚ ਕੰਚ ਦਾ

ਮਰਤਬਾਨ ਿਡੱਗ ਿਰਹੈ।'

ਠੰਡਾ ਗੋਸ਼ਤ ਸਆਦਤ ਹਸਨ ਮੰਟੋ

ਈਸ਼ਰ ਿਸੰਘ ਦੇ ਹੋਟਲ ਦੇ ਕਮਰੇ ਿਵਚ ਵੜਿਦਆਂ ਸਾਰ

ਈ ਕੁਲਵੰਤ ਕੌਰ ਪਲੰਘ ਤ ਉਠੀ। ਿਤੱਖੀ ਤੱਕਣੀ ਨਾਲ

ਉਹ ਘੂਿਰਆ ਤੇ ਬੂਹੇ ਦੀ ਿਚਟਕਣੀ ਲਾ ਿਦੱਤੀ। ਰਾਤ

ਦੇ ਬਾਰਾਂ ਵੱਜ ਗਏ ਸੀ। ਸ਼ਿਹਰ ਦਾ ਆਲ ਦੁਆਲਾ

ਿਕਸੇ ਅਵੱਲੀ ਿਜਹੀ ਚੁੱਪ ਿਵਚ ਡੁੱਬਾ ਹੋਇਆ ਸੀ।

ਕੁਲਵੰਤ ਕੌਰ ਪਲੰਘ ਤੇ ਚਕੜੀ ਮਾਰ ਕੇ ਬੈਠ ਗਈ।

ਈਸ਼ਰ ਿਸੰਘ ਖ਼ੌਰੇ ਆਪਣੇ ਿਖ਼ਆਲਾਂ ਦੀਆਂ ਗੰਢਾਂ ਖੋਲਣ

ਿਵਚ ਰੁਝ
ੱ ਾ ਹੋਇਆ ਸੀ, ਹੱਥ ਿਕਰਪਾਣ ਫੜੀ ਇਕ

ਨੁਕਰੇ ਲੱਗ ਕੇ ਖਲੋਤਾ ਸੀ। ਝੱਟ-ਪਲ ਇੰਜ ਈ ਚੁੱਪ ਚਾਂ

ਿਵਚ ਲੰਘ ਿਗਆ। ਕੁਲਵੰਤ ਕੌਰ ਅਪਣਾ ਆਸਨ

ਪਸੰਦ ਨਾ ਆਇਆ ਤੇ ਉਹ ਪਲੰਘ ਤ ਲੱਤਾਂ ਿਲਮਕਾ ਕੇ

ਿਹਲਾਉਣ ਲੱਗ ਪਈ। ਈਸ਼ਰ ਿਸੰਘ ਿਫਰ ਵੀ ਕੁਝ

ੱ ਨਾ

ਬੋਿਲਆ।

ਕੁਲਵੰਤ ਕੌਰ ਚੰਗੇ ਹੱਡਾਂ ਪੈਰਾਂ ਵਾਲ਼ੀ ਭਰਵ ਜ਼ਨਾਨੀ

ਸੀ। ਚੌੜਾ ਥੱਲਾ, ਥਲ ਥਲ ਕਰਦੇ ਗੋਸ਼ਤ ਦਾ ਭਿਰਆ

ਕੁਝ
ੱ ਵਾਹਵਾ ਈ ਉਭਿਰਆ ਹੋਇਆ ਸੀਨਾ, ਤੇਜ਼ ਅੱਖਾਂ,

ਉਤਲੇ ਬੁੱਲਾਂ ਦੇ ਉਤੇ ਵਾਲਾਂ ਦਾ ਸੁਰਮਈ ਗ਼ੁਬਾਰ, ਠਡੀ

ਦੀ ਬਣਤ ਤ ਪਤਾ ਲਗਦਾ ਸੀ ਪਈ ਬੜੀ ਧੜੱਲੇ ਵਾਲ਼ੀ

ਜ਼ਨਾਨੀ ਏ।

ਈਸ਼ਰ ਿਸੰਘ ਿਸਰ ਿਨਵਾ ਇਕ ਨੁਕਰੇ ਚੁੱਪ-ਚਾਪ

ਖਲੋਤਾ ਸੀ, ਿਸਰ ਤੇ ਕੱਸ ਕੇ ਬੰਨੀ ਪੱਗ ਿਢੱਲੀ ਹੋ ਰਹੀ

ਸੀ, ਿਜਸ ਹਥ ਿਵਚ ਿ ਪਾਣ ਫੜੀ ਸੀ ਉਹ ਹੌਲੀ ਹੌਲੀ

ਕੰਬ ਿਰਹਾ ਸੀ। ਪਰ ਉਹਦੇ ਕੱਦ-ਕਾਠ ਤ ਜਾਪਦਾ ਸੀ

ਪਈ ਉਹ ਕੁਲਵੰਤ ਕੌਰ ਵਰਗੀ ਜ਼ਨਾਨੀ ਲਈ ਚੰਗਾ ਤੇ

ਵਧੀਆ ਜਣਾ ਸੀ।

ਕੁਝ
ੱ ਵੇਲ਼ਾ ਹੋਰ ਚੁੱਪ-ਚਾਂ ਿਵਚ ਲੰਿਘਆ ਤੇ ਕੁਲਵੰਤ ਕੌਰ

ਤਭਕ ਪਈ। ਪਰ ਤੇਜ਼ ਤੱਕਣੀ ਨਾਲ ਤੱਕਿਦਆਂ ਏਨਾ ਈ

ਆਖ ਸਕੀ ''ਈਸ਼ਰ ਿਸਆਂ!''

ਈਸ਼ਰ ਿਸੰਘ ਨੇ ਧੌਣ ਚੁਕ ਕੇ ਕੁਲਵੰਤ ਕੌਰ ਵੱਲ

ਵੇਿਖਆ, ਪਰ ਉਹਦੀਆਂ ਨਜ਼ਰਾਂ ਦੀਆਂ ਗੋਲੀਆਂ ਜਰ

ਨਾ ਸਿਕਆ ਤੇ ਮੂੰਹ ਭੁਆਂ ਿਲਆ।

ਕੁਲਵੰਤ ਕੌਰ ਚੀਕੀ: ''ਈਸ਼ਰ ਿਸਆਂ!'' ਪਰ ਿਫਰ

ਅੱਚਣ-ਚੇਤੀ ਵਾਜ ਘੁਟ

ੱ ਲਈ ਤੇ ਪਲੰਘ ਤ ਉਠ ਕੇ

ਉਹਦੇ ਵੱਲ ਜਾਂਿਦਆਂ ਬੋਲੀ: ''ਿਕੱਥੇ ਿਰਹ ਤੂੰ ਏਨੇ ਿਦਨ?''

ਈਸ਼ਰ ਿਸੰਘ ਨੇ ਸੁੱਕੇ ਬੁਲਾਂ ਤੇ ਜੀਭ ਫੇਰੀ: ''ਮੈ ਨਹ

ਪਤਾ।''

ਕੁਲਵੰਤ ਕੌਰ ਕਾਵੜ ਚੜ ਗਈ: ''ਇਹ ਵੀ ਮਾਂ ਯਾ

ਜਵਾਬ ਏ?''

ਈਸ਼ਰ ਿਸੰਘ ਨੇ ਿ ਪਾਣ ਇਕ ਪਾਸੇ ਸੁਟ ਿਦੱਤੀ ਤੇ

ਪਲੰਘ ਤੇ ਲੰਮਾਂ ਪੇ ਿਗਆ। ਇੰਜ ਜਾਪਦਾ ਸੀ ਿਜਵ

ਕਈ ਿਦਨਾਂ ਦਾ ਬੀਮਾਰ ਹੋਵੇ। ਕੁਲਵੰਤ ਕੌਰ ਨੇ ਪਲੰਘ

ਵੱਲ ਵੇਿਖਆ ਿਜਹੜਾ ਹੁਣ ਈਸ਼ਰ ਿਸੰਘ ਦੇ ਜੁੱਸੇ ਨਾਲ

ਭਿਰਆ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਉਹਦਾ ਿਦਲ ਪੋਲਾ ਪੈ ਿਗਆ।

ਉਹਦੇ ਮੱਥੇ ਤੇ ਹਥ ਰੱਖ ਕੇ ਉਹਨੇ ਬੜੇ ਮੋਹ ਨਾਲ

ਪੁਿੱ ਛਆ: ''ਜਾਨੀ ਕੀ ਹੋਇਆ ਏ ਤੈ ?''

ਈਸ਼ਰ ਿਸੰਘ ਛੱਤ ਵੱਲ ਘੂਰ ਿਰਹਾ ਸੀ। ਉਧਰ ਨਜ਼ਰਾਂ

ਫੇਰ ਕੇ ਉਹਨੇ ਕੁਲਵੰਤ ਕੌਰ ਦੇ ਜਾਣੇ-ਪਛਾਣੇ ਮੁਹਾਂਦਰੇ

ਫਰੋਲਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ: ''ਕੁਲਵੰਤ!''

ਵਾਜ ਿਵਚ ਪੀੜ ਸੀ। ਕੁਲਵੰਤ ਕੌਰ ਸਾਰੀ ਦੀ ਸਾਰੀ

ਆਪਣੇ ਉਤਲੇ ਬੁੱਲਾਂ ਿਵਚ ਆ ਗਈ ''ਹਾਂ ਜਾਨੀ!'' ਆਖ

ਕੇ ਉਹ ਬੁੱਲਾਂ ਦੰਦਾਂ ਨਾਲ ਿਚੱਥਣ ਲੱਗ ਪਈ।

ਈਸ਼ਰ ਿਸੰਘ ਨੇ ਪੱਗ ਲਾਹ ਿਦੱਤੀ। ਕੁਲਵੰਤ ਸਹਾਰਾ

ਦੇਣ ਵਾਲੀ ਤੱਕਣੀ ਨਾਲ ਤੱਿਕਆ। ਉਹਦੇ ਮਾਸ ਭਰੇ

ਚੁੱਤੜਾਂ ਤੇ ਜ਼ੋਰ ਦਾ ਧੱਫਾ ਮਾਿਰਆ ਤੇ ਿਸਰ ਝਟਕਾ

ਕੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਆਿਖਆ : ''ਇਹ ਕੁੜੀ ਦਾ ਿਦਮਾਗ਼

ਈ ਖ਼ਰਾਬ ਏ।''

ਝਟਕਾ ਦੇਣ ਨਾਲ ਉਹਦੇ ਕੇਸ ਖੁਲ ਗਏ। ਕੁਲਵੰਤ ਕੌਰ

ਗਲਾਂ ਨਾਲ ਉਨਾਂ ਿਵਚ ਕੰਘੀ ਕਰਨ ਲੱਗੀ। ਇੰਜ

ਕਰਿਦਆਂ ਉਹਨੇ ਬੜੇ ਮੋਹ ਨਾਲ ਪੁਿੱ ਛਆ: ''ਈਸ਼ਰ

ਿਸਆਂ ਿਕੱਥੇ ਿਰਹ ਤੂੰ ਏਨੇ ਿਦਨ?''

''ਬੁਰੇ ਦੀ ਮਾਂ ਦੇ ਘਰ'' ਈਸ਼ਰ ਿਸੰਘ ਨੇ ਕੁਲਵੰਤ

ਘੂਰੀ ਵੱਟੀ ਤੇ ਅੱਚਨ-ਚੇਤੀ ਦੋਹਾਂ ਹੱਥਾਂ ਨਾਲ ਉਹਦੇ ਭਰੇ

ਭਰੇ ਸੀਨੇ ਮਚੋੜਨ ਲੱਗਾ : ''ਸਹ ਵਾਿਹਗੁਰੂ ਦੀ!

ਬੜੀ ਭਰਵ ਜ਼ਨਾਨੀ ਤੂ।ੰ ''

ਕੁਲਵੰਤ ਕੌਰ ਨੇ ਬੜੀ ਮੜਕ ਨਾਲ ਈਸ਼ਰ ਿਸੰਘ ਦੇ

ਹਥ ਝਟਕ ਿਦੱਤੇ ਤੇ ਪੁਿੱ ਛਆ:'' ਤੈ ਮੇਰੀ ਸਹ! ਦੱਸ

ਿਕੱਥੇ ਿਰਹ । ਸ਼ਿਹਰ ਿਗਆ ਸੀ?''

ਈਸ਼ਰ ਿਸੰਘ ਨ ਇਕੋ ਲਪੇਟ ਿਵਚ ਆਪਣੇ ਵਾਲ਼ਾਂ ਦਾ

ਜੂੜਾ ਬਣਾ ਿਦਆਂ ਜਵਾਬ ਿਦੱਤਾ:

''ਨਹ ।''

ਕੁਲਵੰਤ ਕੌਰ ਿਚੜ ਗਈ: ''ਨਹ ਤੂੰ ਜ਼ਰੂਰ ਸ਼ਿਹਰ ਈ

ਿਗਆ ਸੀ । ਤੇ ਤੂੰ ਬੜਾ ਪੈਸਾ ਲੁਿੱ ਟਆ ਏ ਿਜਹੜਾ ਹੁਣ

ਮੈਥ ਲੁਕੋ ਿਰਹਾ ।''

''ਉਹ ਆਪਣੇ ਿਪਓ ਦਾ ਨਹ ਿਜਹੜਾ ਤੇਰੇ ਨਾਲ ਝੂਠ

ਬੋਲੇ।''

ਕੁਲਵੰਤ ਕੌਰ ਝੱਟ ਇਕ ਲਈ ਚੁੱਪ ਹੋ ਗਈ, ਪਰ ਿਫਰ

ਭਖ਼ ਪਈ ''ਪਰ ਮੈ ਸਮਝ ਨਹ ਆ ਦੀ ਉਸ ਰਾਤ

ਤੈ ਹੋਇਆ ਕੀ ਸੀ । ਚੰਗਾ ਭਲਾ ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਲੰਮਾ

ਿਪਆ ਸੀ, ਮੈ ਉਹ ਸਾਰੇ ਗਿਹਣੇ ਪਵਾਏ ਹੋਏ ਸਨ

ਿਜਹੜੇ ਸ਼ਿਹਰ ਲੁਟ

ੱ ਕੇ ਿਲਆਇਆ ਸੀ। ਮੇਰੀਆਂ

ਭਪੀਆਂ ਲੈ ਿਰਹਾ ਸੀ, ਰੱਬ ਜਾਣੇ ਇਕਵਾਰੀ ਤੈ ਕੀ ਹੋ

ਿਗਆ, ਉਿਠਆ ਤੇ ਕੱਪੜੇ ਪਾ ਕੇ ਬਾਹਰ ਿਨਕਲ

ਿਗਆ।''

ਈਸ਼ਰ ਿਸੰਘ ਦਾ ਰੰਗ ਪੀਲ਼ਾ ਫਟਕ ਹੋ ਿਗਆ। ਕੁਲਵੰਤ

ਕੌਰ ਨੇ ਇਹ ਬਦਲੀ ਵੇਖਿਦਆਂ ਈ ਆਿਖਆ: ''ਵੇਿਖਆ,

ਿਕਵ ਰੰਗ ਪੀਲ਼ਾ ਪੇ ਿਗਆ । ਈਸ਼ਰ ਿਸਆਂ, ਸਹ

ਵਾਿਹਗੁਰੂ ਦੀ, ਜ਼ਰੂਰ ਦਾਲ ਿਵਚ ਕੁਝ

ੱ ਕਾਲ਼ਾ ਏ।''

''ਤੇਰੀ ਜਾਨ ਦੀ ਸਹ , ਕੁਝ

ੱ ਵੀ ਨਹ ।''

ਈਸ਼ਰ ਿਸੰਘ ਦੀ ਵਾਜ ਬੇ-ਜਾਨ ਸੀ, ਕੁਲਵੰਤ ਕੌਰ ਦਾ

ਸ਼ੁਬਾ ਹੋਰ ਪੱਕਾ ਹੋ ਿਗਆ। ਉਤਲਾ ਬੁੱਲ ਿਚੱਥ ਕੇ

ਉਹਨੇ ਇਕ ਇਕ ਿਫ਼ਕਰੇ ਤੇ ਜ਼ੋਰ ਿਦੰਿਦਆਂ ਆਿਖਆ:

''ਈਸ਼ਰ ਿਸਆਂ! ਕੀ ਗੱਲ ਐ, ਤੂੰ ਉਹ ਨਹ ਿਜਹੜਾ

ਅੱਜ ਤ ਅਠ ਿਦਹਾੜੇ ਪਿਹਲਾਂ ਸੀ?''

ਈਸ਼ਰ ਿਸੰਘ ਤਭਕ ਕੇ ਉਿਠਆ ਿਜਵ ਉਹਦੇ ਤੇ ਿਕਸੇ

ਨੇ ਧਾੜਾ ਮਾਰ ਿਦੱਤਾ ਹੋਵੇ। ਕੁਲਵੰਤ ਕੌਰ ਆਪਣੀਆਂ

ਤਗਿੜਆਂ ਬਾਹਾਂ ਿਵਚ ਨੱਪ ਕੇ ਉਹਨੇ ਮਧੋਲਣਾ ਸ਼ੁਰੂ

ਕਰ ਿਦੱਤਾ: ''ਜਾਨੀ ਮ ਉਹੋ ਈ ਆਂ । ਘੁਟ

ੱ ਘੁਟ
ੱ ਪਾ

ਜੱਫੀਆਂ, ਤੇਰੀ ਿਨਕਲੇ ਹੱਡਾਂ ਦੀ ਗਰਮੀ।''

ਕੁਲਵੰਤ ਕੌਰ ਨੇ ਅੱਗ ਉਹ ਡੱਿਕਆ ਤੇ ਨਾ, ਪਰ

ਿਸ਼ਕਾਇਤ ਕਰਦੀ ਰਹੀ: ''ਤੈ ਉਸ ਰਾਤ ਹੋ ਕੀ ਿਗਆ

ਸੀ?''

''ਬੁਰੇ ਦੀ ਮਾਂ ਦਾ ਉਹ ਹੋ ਿਗਆ ਸੀ।''

''ਦੱਸਗਾ ਨਹ ?''

''ਕੋਈ ਗੱਲ ਹੋਵੇ ਤੇ ਦਸਾਂ।''

''ਮੈ ਆਪਣੇ ਹੱਥ ਸਾੜ ਜੇ ਝੂਠ ਬੋਲ।''

ਈਸ਼ਰ ਿਸੰਘ ਨੇ ਆਪਣੀਆਂ ਬਾਹਾਂ ਉਹਦੀ ਧੌਣ ਦੁਆਲੇ

ਪਾ ਲਈਆਂ ਤੇ ਬੁੱਲ ਉਹਦੇ ਬੁੱਲਾਂ ਤੇ ਗੱਡ ਿਦੱਤ।ੇ ਮੁੱਛਾਂ

ਦੇ ਵਾਲ਼ ਕੁਲਵੰਤ ਕੌਰ ਦੀਆਂ ਨਾਸਾਂ ਿਵਚ ਚੁਭੇ ਤੇ

ਉਹ ਿਛੱਕ ਆ ਗਈ। ਦੋਵ ਹੱਸ ਪਏ।

ਈਸ਼ਰ ਿਸੰਘ ਨੇ ਅਪਣੀ ਸਦਰੀ ਲਾਹ ਿਦੱਤੀ ਤੇ ਕੁਲਵੰਤ

ਕੌਰ ਸ਼ਿਹਵਾਨੀ ਨਜ਼ਰਾਂ ਨਾਲ ਵੇਖ ਕੇ ਆਿਖਆ:

''ਚੱਲ ਆਜਾ ਤਾਸ਼ ਦੀ ਇਕ ਬਾਜ਼ੀ ਹੋ ਜਾਵੇ!''

ਕੁਲਵੰਤ ਕੌਰ ਦੇ ਉਤਲੇ ਬੁੱਲਾਂ ਤੇ ਮੁੜਕੇ ਦੇ ਿਨੱਕੇ ਿਨੱਕੇ

ਤੁਬਕੇ ਿਨਕਲ ਆਏ। ਬੜੀ ਮੜਕ ਨਾਲ ਉਹਨੇ ਡੇਲੇ

ਘੁਮਾ ਕੇ ਆਿਖਆ : ''ਚੱਲ, ਦਫ਼ਾ ਹੋ।''

ਈਸ਼ਰ ਿਸੰਘ ਨੇ ਉਹਦੇ ਭਰੇ ਹੋਏ ਚੁੱਤੜਾਂ ਤੇ ਭਰਵ

ਚੂੰਢੀ ਵੱਢੀ ਤੇ ਕੁਲਵੰਤ ਕੌਰ ਤੜਫ਼ ਕੇ ਪਾਸੇ ਹੋ ਗਈ।

''ਨਾ ਕਰ ਈਸ਼ਰ ਿਸਆਂ ਮੈ ਪੀੜ ਹੁਦ

ੰ ੀ ਏ।''

ਈਸ਼ਰ ਿਸੰਘ ਨੇ ਅਗਾਂਹ ਵਧ ਕੇ ਕੁਲਵੰਤ ਕੌਰ ਦਾ

ਉਤਲਾ ਬੁੱਲ ਦੰਦਾਂ ਹੇਠ ਿਲਆ ਤੇ ਿਚੱਥਣ ਲੱਗ ਿਪਆ।

ਕੁਲਵੰਤ ਕੌਰ ਕਾ ਈ ਪੰਘਰ ਗਈ। ਈਸ਼ਰ ਿਸੰਘ ਨੇ

ਅਪਣਾ ਕੁਰਤਾ ਲਾਹ ਕੇ ਸੁੱਟ ਿਦੱਤਾ ਤੇ ਆਿਖਆ : ''ਲੈ

ਿਫਰ ਹੋ ਜਾਵੇ ਤੁਰਪ ਚਾਲ।''

ਕੁਲਵੰਤ ਕੌਰ ਦਾ ਉਤਲਾ ਬੁੱਲ ਕੰਬਣ ਲੱਗਾ। ਈਸ਼ਰ

ਿਸੰਘ ਨੇ ਦੋਹਾਂ ਹੱਥਾਂ ਨਾਲ ਕੁਲਵੰਤ ਕੌਰ ਦੇ ਝੱਗੇ ਦਾ

ਘੇਰਾ ਫਿੜਆ ਤੇ ਿਜਵ ਬੱਕਰੇ ਦੀ ਖੱਲ ਲਾਹੀ ਦੀ ਏ,

ਇੰਜ ਉਹ ਲਾਹ ਕੇ ਇਕ ਪਾਸੇ ਰੱਖ ਿਦੱਤਾ। ਿਫਰ

ਉਹਨੇ ਘੂਰ ਕੇ ਉਹਦੇ ਨੰ ਗੇ ਿਪੰਡੇ ਵੇਿਖਆ ਤੇ ਬਾਂਹ

ਤੇ ਕੱਸ ਕੇ ਚੂੰਢੀ ਵਢਦੀਆਂ ਆਿਖਆ: ''ਕੁਲਵੰਤ! ਸਹ

ਵਾਿਹਗੁਰੂ ਦੀ, ਬੜੀ ਕਰਾਰੀ ਜ਼ਨਾਨੀ ਤੂ।ੰ ''

ਕੁਲਵੰਤ ਕੌਰ ਅਪਣੀ ਬਾਂਹ ਤੇ ਬਣੇ ਲਾਲ ਿਨਸ਼ਾਨ

ਵੇਖਣ ਲੱਗੀ: ''ਬੜਾ ਜ਼ਾਲਮ ਤੂੰ ਈਸ਼ਰ ਿਸਆਂ!''

ਈਸ਼ਰ ਿਸੰਘ ਆਪਣੀਆਂ ਸੰਘਣੀਆਂ ਕਾਲੀਆਂ ਮੁੱਛਾਂ

ਿਵਚ ਮੁਸਕਾਇਆ: ''ਹੋਣ ਦੇ ਿਫਰ ਅੱਜ ਜ਼ੁਲਮ!'' ਇਹ

ਆਖ ਕੇ ਉਹਨੇ ਲੋੜਾ ਈ ਪਾ ਿਦੱਤਾ। ਕੁਲਵੰਤ ਕੌਰ ਦਾ

ਉਤਲਾ ਬੁੱਲ ਦੰਦਾਂ ਿਵੱਚ ਲੈ ਕੇ ਿਚਥੀਆ। ਕੰਨ ਤੇ ਦੰਦੀ

ਵੱਢੀ। ਉਭਰੇ ਹੋਏ ਸੀਨੇ ਮਧੋਿਲਆ। ਭਰੇ ਹੋਏ ਚੁੱਤੜਾਂ

ਤੇ ਤਾੜ ਤਾੜ ਚਪੇੜਾਂ ਮਾਰੀਆਂ। ਗੱਲਾਂ ਤੇ ਮੂੰਹ ਭਰ ਭਰ

ਚੁੰਮੀਆਂ ਲਈਆਂ। ਚੂਸ ਚੂਸ ਕੇ ਉਹਦੀ ਸਾਰੀ ਛਾਤੀ

ਥੁੱਕ ਨਾਲ ਲਬੇੜ ਿਦੱਤੀ।

ਕੁਲਵੰਤ ਕੌਰ ਅੱਗ ਦੇ ਭਾਂਬੜ ਤੇ ਚੜੀ ਹਾਂਡੀ ਵਾਂਗ

ਉਬਲਣ ਲੱਗ ਪਈ। ਪਰ ਈਸ਼ਰ ਿਸੰਘ ਇਹ ਸਾਰਾ ਕੁਝ

ੱ

ਕਰਣ ਮਗਰ ਵੀ ਆਪਣੇ ਅੰਦਰ ਗਰਮੀ ਨਾ ਿਲਆ

ਸਿਕਆ।

ਿਜੰਨੇ ਗੁਰ ਤੇ ਦਾਅ ਉਹ ਚੇਤੇ ਸਨ, ਸਾਰੇ ਉਹਨੇ ਢੈਣ

ਵਾਲੇ ਪਿਹਲਵਾਨ ਵਾਂਗੂੰ ਵਰਤ ਲਏ ਪਰ ਕੋਈ ਵੀ ਦਾਅ

ਨਾ ਚੱਿਲਆ। ਕੁਲਵੰਤ ਕੌਰ ਨੇ ਿਜਹਦੇ ਿਪੰਡੇ ਦੀਆਂ

ਸਾਰੀਆਂ ਤਾਰਾਂ ਆਪਣੇ ਆਪ ਵੱਜਣ ਲੱਗ ਪਈਆਂ ਸੀ,

ਵਾਧੂ ਦੀ ਛੇੜ ਛਾੜ ਤ ਤੰਗ ਆ ਕੇ ਆਿਖਆ: ''ਈਸ਼ਰ

ਿਸਆਂ, ਬੜਾ ਫਟ ਿਲਆ ਏ, ਹੁਣ ਪੱਤਾ ਸੁਟ!''

ਇਹ ਸੁਣਿਦਆਂ ਈ ਈਸ਼ਰ ਿਸੰਘ ਦੇ ਹੱਥ ਿਜਵ ਤਾਸ਼

ਦੀ ਸਾਰੀ ਗੱਡੀ ਿਤਲਕ ਗਈ। ਹਫ਼ਦਾ ਹੋਇਆ ਉਹ

ਕੁਲਵੰਤ ਕੌਰ ਦੇ ਪਾਸੇ ਤੇ ਨਾਲ ਲੰਮਾਂ ਪੈ ਿਗਆ ਤੇ

ਉਹਦੇ ਮੱਥੇ ਤੇ ਠੰਢੇ ਮੁੜਕੇ ਦੇ ਲੇਪ ਹੋਣ ਲੱਗ।ੇ ਕੁਲਵੰਤ

ਕੌਰ ਨੇ ਉਹ ਗਰਮਾਉਣ ਦਾ ਬੜਾ ਵਾਹ ਲਾਇਆ।

ਪਰ ਕੋਈ ਗੱਲ ਨਾ ਬਣੀ। ਹੁਣ ਤੀਕਰ ਸਾਰਾ ਕੁਝ

ੱ ਮੂੰਹ

ਬੋਲੇ ਿਬਨਾਂ ਈ ਹੁਦ

ੰ ਾ ਿਰਹਾ ਸੀ। ਪਰ ਜਦ ਕੁਲਵੰਤ ਕੌਰ

ਦੇ ਉਡੀਕਣਹਾਰੇ ਅੰਗਾਂ ਬੜੀ ਨਾ-ਉਮੀਦੀ ਹੋਈ ਤੇ

ਉਹ ਕਾਵੜ ਕੇ ਪਲੰਘ ਤ ਹੇਠਾਂ ਤਰ ਗਈ। ਸਾਹਮਣੇ

ਿਕੱਲੀ ਤੇ ਚਾਦਰ ਟੰਗੀ ਸੀ, ਉਹ ਲਾਹ ਕੇ ਉਹਨੇ

ਛੇਤੀ ਛੇਤੀ ਤੇ ਿਲਆ ਤੇ ਨਾਸਾਂ ਫੁਲਾ ਕੇ ਆਫਰੀ ਹੋਈ

ਬੋਲੀ: ''ਈਸ਼ਰ ਿਸਆਂ! ਉਹ ਕੌਣ ਹਰਾਮ ਦੀ ਜਣੀ

ਿਜਹਦੇ ਕੋਲ਼ ਤੂੰ ਏਨੇ ਿਦਨ ਰਿਹ ਕੇ ਆਇਆ ਤੇ

ਿਜਹਨੇ ਤੈ ਿਨਚੋੜ ਿਲਆ ਏ।''

ਈਸ਼ਰ ਿਸੰਘ ਪਲੰਘ ਤੇ ਿਪਆ ਹਫ਼ਦਾ ਿਰਹਾ ਤੇ ਕੁਝ
ੱ ਨਾ

ਬੋਿਲਆ।

ਕੁਲਵੰਤ ਕੌਰ ਗ਼ੁਸ

ੱ ੇ ਨਾਲ ਉਬਲਣ ਲੱਗ ਪਈ: ''ਮ

ਪੁਛ
ੱ ਨੀ ਆਂ ਕੌਣ ਏ ਉਹ ਚੁਡੂ । ਕੌਣ ਏ ਉਹ

ਅਿਲਫ਼ਤੀ । ਕੌਣ ਏ ਉਹ ਚੋਰ। ਦੱਸ।''

ਈਸ਼ਰ ਿਸੰਘ ਨੇ ਥੱਕੇ ਲਿਹਜੇ ਿਵਚ ਜਵਾਬ ਿਦੱਤਾ ''ਕੋਈ

ਵੀ ਨਹ ਕੁਲਵੰਤ ਕੌਰ,ੇ ਕੋਈ ਵੀ ਨਹ ।''

ਕੁਲਵੰਤ ਕੌਰ ਨੇ ਆਪਣੇ ਭਾਰੇ ਚੁੱਤੜਾਂ ਤੇ ਹਥ ਰੱਖ ਕੇ

ਬੋਲ ਮਾਿਰਆ: ''ਈਸ਼ਰ ਿਸਆਂ, ਮ ਅੱਜ ਸੱਚ ਝੂਠ

ਿਨਤਾਰ ਕੇ ਰਹਾਂਗੀ । ਵਾਿਹਗੁਰੂ ਜੀ ਦੀ ਸਹ । ਕੀ

ਇਹਦੇ ਿਪੱਛੇ ਕੋਈ ਜ਼ਨਾਨੀ ਨਹ ਏ?''

ਈਸ਼ਰ ਿਸੰਘ ਕੁਝ

ੱ ਬੋਲਣ ਈ ਲੱਗਾ ਸੀ ਪਰ ਕੁਲਵੰਤ

ਕੌਰ ਨੇ ਬੋਲਣ ਨਾ ਿਦੱਤਾ: ''ਸਹ ਚੁੱਕਣ ਤ ਪਿਹਲਾਂ ਸੋਚ

ਲਵ ਇਕ ਵਾਰੀ ਪਈ ਮ ਵੀ ਸਰਦਾਰ ਿਨਹਾਲ ਿਸੰਘ

ਦੀ ਧੀ ਆਂ । ਡੱਕਰੇ ਕਰ ਦੇਵਾਂਗੀ ਜੇ ਤੂੰ ਝੂਠ ਬੋਿਲਆ

ਤੇ । ਲੈ ਹੁਣ ਚੁਕ ਵਾਿਹਗੁਰੂ ਜੀ ਦੀ ਸਹ । ਿਕ ਇਹਦੇ

ਿਪੱਛੇ ਕੋਈ ਜ਼ਨਾਨੀ ਨਹ ਏ?''

ਈਸ਼ਰ ਿਸੰਘ ਨੇ ਬੜੇ ਿਹਰਖ ਨਾਲ ਹਾਂ ਿਵਚ ਿਸਰ

ਮਾਿਰਆ। ਕੁਲਵੰਤ ਕੌਰ ਹਥੀ ਈ ਉਖੜ ਗਈ। ਨੱਸ

ਕੇ ਨੁੱਕਰ ਿਵਚ ਪਈ ਿ ਪਾਨ ਚੱਕੀ, ਿਮਆਨ ਕੇਲੇ

ਦੇ ਿਛੱਲੜ ਵਾਂਗੂੰ ਲਾਹ ਕੇ ਪਾਸੇ ਸੁੱਿਟਆ ਤੇ ਈਸ਼ਰ

ਿਸੰਘ ਤੇ ਵਾਰ ਕਰ ਿਦੱਤਾ।

ਵੇਖਿਦਆਂ ਈ ਵੇਖਿਦਆਂ ਲਹੂ ਦੇ ਫ਼ਵਾਰੇ ਛੁਟ

ੱ ਪਏ।

ਕੁਲਵੰਤ ਕੌਰ ਦਾ ਇੰਜ ਵੀ ਿਦਲ ਨਾ ਠਿਰਆ ਤੇ ਉਹਨੇ

ਵਿਹਸ਼ੀ ਿਬੱਲੀਆਂ ਵਾਂਗੂੰ ਈਸ਼ਰ ਿਸੰਘ ਦੇ ਕੇਸ ਪੱਟਣੇ

ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਿਦੱਤ।ੇ ਨਾਲੋ ਨਾਲ ਉਹ ਅਪਣੀ ਅਣ-ਪਛਾਤੀ

ਸਕਣ ਮੋਟੀਆਂ ਮੋਟੀਆਂ ਗਾਹਲਾਂ ਵੀ ਕੱਢਦੀ ਰਹੀ।

ਈਸ਼ਰ ਿਸੰਘ ਨੇ ਕੁਝ

ੱ ਿਚਰ ਮਗਰ ਬੜੀ ਔਖ ਨਾਲ

ਤਰਲਾ ਪਾਇਆ: ''ਜਾਣ ਦੇ ਹੁਣ ਕੁਲਵੰਤ ਕੌਰ!ੇ ਜਾਣ

ਦੇ।'' ਵਾਜ ਿਵਚ ਲੋੜੇ ਦੀ ਪੀੜ ਸੀ। ਕੁਲਵੰਤ ਕੌਰ

ਿਪਛਾਂਹ ਹੱਟ ਗਈ।

ਲਹੂ ਈਸ਼ਰ ਿਸੰਘ ਦੇ ਗਲ਼ ਤ ਉਡ ਉਡ ਉਹਦੀਆਂ

ਮੁੱਛਾਂ ਤੇ ਿਡੱਗ ਿਰਹਾ ਸੀ। ਉਹਨੇ ਆਪਣੇ ਕੰਬਦੇ ਬੁੱਲ

ਖੋਲੇ ਤੇ ਕੁਲਵੰਤ ਕੌਰ ਵੱਲ ਸ਼ੁਕਰੀਏ ਤੇ ਿਗਲੇ ਵਾਲੀ

ਤੱਕਣੀ ਤੱਕੀ : ''ਮੇਰੀ ਜਾਨ! ਤੂੰ ਬੜੀ ਕਾਹਲ਼ ਕੀਤੀ ।

ਪਰ ਜੋ ਹੋਇਆ ਚੰਗਾ ਹੋਇਆ।''

ਕੁਲਵੰਤ ਕੌਰ ਦਾ ਜੁੱਸਾ ਫੜਿਕਆ:''ਪਰ ਉਹ ਹੈ ਕੌਣ?

ਤੇਰੀ ਮਾਂ!''

ਲਹੂ ਈਸ਼ਰ ਿਸੰਘ ਦੀ ਜੀਭ ਤੀਕਰ ਅੱਪੜ ਿਗਆ। ਜਦ

ਉਹਨੇ ਉਹਦਾ ਸਵਾਦ ਚੱਿਖਆ ਤੇ ਉਹਦੇ ਿਪੰਡੇ ਿਵਚ

ਝੁਰਝੁਰੀ ਿਜਹੀ ਦੌੜ ਗਈ।

''ਤੇ ਮ । ਤੈ ਮ । ਭੈਣ ਯਾ ਛੇ ਬੰਿਦਆਂ ਕਤਲ ਕੀਤਾ

ਏ । ਇਸ ਿ ਪਾਨ ਨਾਲ।''

ਕੁਲਵੰਤ ਕੌਰ ਦੇ ਿਦਮਾਗ਼ ਿਵੱਚ ਿਸਰਫ਼ ਦੂਜੀ ਜ਼ਨਾਨੀ

ਸੀ: ''ਮ ਪੁਛ

ੱ ਨੀ ਆਂ, ਕੌਣ ਏ ਉਹ ਹਰਾਮ ਦੀ ਜਣੀ?''
ਈਸ਼ਰ ਿਸੰਘ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਅੱਗੇ ਹਨੇ ਰਾ ਆ ਿਰਹਾ ਸੀ।

ਇਕ ਮਾੜੀ ਿਜਹੀ ਚਮਕ ਉਨਾਂ ਿਵਚ ਆਈ ਤੇ ਉਹਨੇ

ਕੁਲਵੰਤ ਕੌਰ ਆਿਖਆ: ''ਗਾਹਲ਼ ਨਾ ਕੱਢ ਉਸ

ਭੜਵੀ ।''

ਕੁਲਵੰਤ ਚੀਕੀ: ''ਮ ਪੁਛ

ੱ ਨੀ ਆਂ, ਉਹ ਹੈ ਕੌਣ?''

ਈਸ਼ਰ ਿਸੰਘ ਰੋਣ ਹਾਕਾ ਹੋ ਿਗਆ: ''ਦੱਸਨਾਂ।'' ਇਹ

ਕਿਹ ਕੇ ਉਹਨੇ ਆਪਣੇ ਗਲ਼ ਤੇ ਹਥ ਫੇਿਰਆ ਤੇ ਉਹਦੇ

ਤੇ ਅਪਣਾ ਿਜ ਦਾ ਲਹੂ ਵੇਖ ਕੇ ਮੁਸਕਾਇਆ : ''ਬੰਦਾ

ਮਾਂ ਯਾ ਵੀ ਇਕ ਤਰੀ ਸ਼ੈ ਆ।''

ਕੁਲਵੰਤ ਕੌਰ ਉਹਦਾ ਜਵਾਬ ਉਡੀਕ ਰਹੀ ਸੀ: ''ਈਸ਼ਰ

ਿਸਆਂ ਤੂੰ ਮਤਲਬ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰ!''

ਈਸ਼ਰ ਿਸੰਘ ਦੀ ਮੁਸਕਾਨ ਉਹਦੀਆਂ ਲਹੂ ਭਰੀਆਂ

ਮੁੱਛਾਂ ਿਵਚ ਹੋਰ ਿਖਲਰ ਗਈ । ''ਮਤਲਬ ਦੀ ਗੱਲ ਈ

ਕਰ ਿਰਹਾਂ । ਗਲ਼ ਚੀਿਰਆ ਏ ਮਾਂ ਯਾ ਮੇਰਾ । ਹੁਣ

ਹੌਲ਼ੀ ਹੌਲ਼ੀ ਈ ਦੱਸਾਂਗਾ ਸਾਰੀ ਗੱਲ।''

ਤੇ ਜਦ ਉਹ ਗੱਲ ਦੱਸਣ ਲੱਗਾ ਤੇ ਉਹਦੇ ਮੱਥੇ ਤੇ ਠੰਢੇ

ਮੁੜਕੇ ਦੇ ਲੇਪ ਹੋਣ ਲੱਗ:ੇ ''ਕੁਲਵੰਤ! ਮੇਰੀ ਜਾਨ । ਮ

ਤੈ ਦਸ ਨਹ ਸਕਦਾ, ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਕੀ ਬੀਤੀ । ਬੰਦਾ

ਕੁੜੀ ਯਾ ਵੀ ਇਕ ਤਰੀ ਸ਼ੈ ਆ । ਸ਼ਿਹਰ ਿਵਚ ਲੁਟ

ੱ

ਮਚੀ ਤੇ ਸਾਿਰਆਂ ਵਾਂਗੂੰ ਮ ਵੀ ਿਵੱਚ ਰਲ਼ ਿਗਆ ।

ਗਿਹਣੇ ਤੇ ਰੁਪਈਆ ਪੈਸਾ ਜੋ ਵੀ ਹਥ ਲੱਗਾ ਉਹ ਮ

ਤੈ ਦੇ ਿਦੱਤਾ । ਪਰ ਇਕ ਗੱਲ ਤੈਥ ਲੁਕਾ ਲਈ।''

ਈਸ਼ਰ ਿਸੰਘ ਨੇ ਫੱਟ ਿਵਚ ਪੀੜ ਮਿਹਸੂਸ ਕੀਤੀ ਤੇ

ਹਾਏ ਹਾਏ ਕਰਣ ਲੱਗਾ। ਕੁਲਵੰਤ ਕੌਰ ਨੇ ਉਹਦੇ ਵੱਲ

ਕੋਈ ਿਧਆਨ ਨਾ ਿਦੱਤਾ ਤੇ ਬੜੀ ਬੇ-ਰਿਹਮੀ ਨਾਲ

ਪੁਿੱ ਛਆ : ''ਿਕਹੜੀ ਗੱਲ?''

ਈਸ਼ਰ ਿਸੰਘ ਨੇ ਮੁੱਛਾਂ ਤੇ ਜੰਮਦੇ ਲਹੂ ਫੂਕ ਮਾਰ ਕੇ

ਉਡਾ ਿਦਆਂ ਆਿਖਆ: ''ਿਜਸ ਮਕਾਨ ਤੇ । ਮ ਧਾੜਾ

ਮਾਿਰਆ ਸੀ । ਉਹਦੇ ਿਵਚ ਸੱਤ । ਉਹਦੇ ਿਵਚ ਸੱਤ

ਜੀ ਸਨ । ਛੇ ਮ । ਕਤਲ ਕਰ ਿਦੱਤੇ । ਇਸੇ ਿ ਪਾਨ

ਨਾਲ ਿਜਹਦੇ ਨਾਲ ਤੂੰ ਮੈ । ਛੱਡ ਇਹ । ਸੁਣ ।

ਇਕ ਕੁੜੀ ਸੀ । ਅੱਤ ਸੋਹਣੀ । ਉਹ ਚੁੱਕ ਕੇ ਮ

ਨਾਲ਼ ਲੈ ਆਇਆ।''

ਕੁਲਵੰਤ ਕੌਰ ਚੁੱਪ ਕਰ ਕੇ ਸੁਣਦੀ ਰਹੀ। ਈਸ਼ਰ ਿਸੰਘ

ਨੇ ਇਕ ਵਾਰੀ ਿਫਰ ਫੂਕ ਮਾਰ ਕੇ ਮੁੱਛਾਂ ਤ ਲਹੂ

ਉਡਾਇਆ : ''ਕੁਲਵੰਤ ਜਾਨੀ, ਕੀ ਦੱਸਾਂ ਮ ਤੈ ਉਹ

ਿਕੰਨੀ ਸੋਹਣੀ ਸੀ । ਮ ਉਹ ਵੀ ਮਾਰ ਿਦੰਦਾ, ਪਰ ਮ

ਆਿਖਆ:''ਨਹ ਈਸ਼ਰ ਿਸਆਂ, ਕੁਲਵੰਤ ਕੌਰ ਦਾ ਸਵਾਦ

ਤੇ ਤੂੰ ਰੋਜ਼ ਈ ਲੈਨਾਂ , ਇਹ ਮੇਵਾ ਵੀ ਚੱਖ ਕੇ ਵੇਖ।''

ਕੁਲਵੰਤ ਕੌਰ ਨੇ ਬੱਸ ਏਨਾ ਈ ਆਿਖਆ ''ਹੂ।ੰ ''

ਤੇ ਮ ਉਹ ਮੋਢੇ ਤੇ ਸੁੱਟ ਕੇ ਤੁਰ ਿਪਆ । ਰਾਹ ਿਵਚ

। ਕੀ ਕਿਹ ਿਰਹਾ ਸੀ ਮ । ਹਾਂ ਰਾਹ ਿਵਚ । ਨਿਹਰ

ਦੀ ਡੰਡੀ ਕੋਲ, ਥੋਹਰ ਦੀਆਂ ਝਾੜੀਆਂ ਹੇਠਾਂ ਮ ਉਹ

ਲੰਮਾ ਪਾ ਿਦੱਤਾ । ਪਿਹਲੇ ਸੋਿਚਆ ਫਟਾਂ, ਿਫਰ ਿਖ਼ਆਲ

ਆਇਆ ਪਈ ਨਹ । ਇਹ ਕਿਹੰਿਦਆਂ ਕਿਹੰਿਦਆਂ

ਈਸ਼ਰ ਿਸੰਘ ਦੀ ਜੀਭ ਸੁੱਕ ਗਈ।

ਕੁਲਵੰਤ ਕੌਰ ਨੇ ਥੁੱਕ ਿਨਗਲ਼ਿਦਆਂ ਅਪਣਾ ਸੰਘ ਤਰ

ਕੀਤਾ ਤੇ ਪੁਿੱ ਛਆ : ''ਿਫਰ ਕੀ ਹੋਇਆ?''

ਈਸ਼ਰ ਿਸੰਘ ਦੇ ਸੰਘ ਿਵਚ ਬੜੇ ਔਖੇ ਇਹ ਲਫ਼ਜ਼

ਿਨਕਲੇ:''ਮ । ਪੱਤਾ ਸੁੱਿਟਆ ।ਪਰ..ਪਰ''

ਉਹਦੀ ਵਾਜ ਡੁੱਬ ਗਈ।

ਕੁਲਵੰਤ ਕੌਰ ਨੇ ਉਹ ਹਲੂਿਣਆ:''ਿਫਰ ਕੀ ਹੋਇਆ?''

ਈਸ਼ਰ ਿਸੰਘ ਨੇ ਬੰਦ ਹੁਦ

ੰ ੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਖੋਲੀਆਂ ਤੇ

ਕੁਲਵੰਤ ਕੌਰ ਦੇ ਿਪੰਡੇ ਵੇਿਖਆ ਿਜਹਦੀ ਬੋਟੀ ਬੋਟੀ

ਿਥਰਕ ਰਹੀ ਸੀ । ''ਉਹ । ਉਹ ਮਰੀ ਹੋਈ ਸੀ । ਲੋਥ

ਸੀ ਿਬਲਕੁਲ ਠੰਡਾ ਗੋਸ਼ਤ । ਜਾਨੀ ਮੈ ਅਪਣਾ ਹੱਥ

ਦੇ।''

ਕੁਲਵੰਤ ਕੌਰ ਨੇ ਅਪਣਾ ਹਥ ਈਸ਼ਰ ਿਸੰਘ ਦੇ ਹਥ ਤੇ

ਰਿਖਆ ਿਜਹੜਾ ਬਰਫ਼ ਨਾਲ ਵੀ ਵੱਧ ਠੰਡਾ ਸੀ।

ਸ਼ਰੀਫ਼ਨ ਸਆਦਤ ਹਸਨ ਮੰਟੋ
ਜਦ ਕਾਿਸਮ ਨੇ ਆਪਣੇ ਘਰ ਦਾ ਦਰਵਾਜ਼ਾ ਖੋਿਲਆ ਤਾਂ
ਉਸ ਿਸਰਫ਼ ਗੋਲੀ ਦੇ ਸਾੜ ਦਾ ਅਿਹਸਾਸ ਸੀ ਜੋ
ਉਸ ਦੀ ਸੱਜੀ ਿਪੰਜਣੀ ਿਵਚ ਖੁਭ ਗਈ ਸੀ, ਪਰ ਅੰਦਰ
ਜਾ ਜਦ ਉਸ ਆਪਣੀ ਬੀਵੀ ਦੀ ਲੋਥ ਦੇਖੀ ਤਾਂ ਉਸ
ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਿਵਚ ਖੂਨ ਉਤਰ ਆਇਆ। ਸ਼ਾਇਦ ਉਹ
ਲੱਕੜਾਂ ਪਾੜਨ ਵਾਲਾ ਗੰਡਾਸਾ ਚੁੱਕ ਬਾਹਰ ਿਨਕਲ
ਕਤਲੇਆਮ ਦਾ ਬਾਜ਼ਾਰ ਗਰਮ ਕਰ ਿਦੰਦਾ, ਪਰ ਉਸ
ਆਪਣੀ ਬੇਟੀ ਸ਼ਰੀਫ਼ਨ ਦਾ ਿਖ਼ਆਲ ਆ ਿਗਆ।
"ਸ਼ਰੀਫ਼ਨ… ਸ਼ਰੀਫ਼ਨ…!" ਉਸ ਚੀ ਚੀ ਵਾਜਾਂ

ਮਾਰਨੀਆਂ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਿਦੱਤੀਆਂ।

ਸਾਹਮਣੇ ਵਰਾਂਡੇ ਦੇ ਦੋਵ ਦਰਵਾਜ਼ੇ ਬੰਦ ਸਨ। ਕਾਿਸਮ ਨੇ

ਸੋਿਚਆ, ਸ਼ਾਇਦ ਉਹ ਡਰ ਦੇ ਮਾਰੇ ਅੰਦਰ ਲੁਕ ਗਈ

ਹੈ, ਉਹ ਓਧਰ ਵਿਧਆ ਤੇ ਦਰਵਾਜ਼ੇ ਨਾਲ ਮੂੰਹ ਲਾ ਉਸ

ਨੇ ਿਕਹਾ,

"ਸ਼ਰੀਫ਼ਨ, ਸ਼ਰੀਫ਼ਨ… ਮ ਹਾਂ, ਤੇਰਾ ਬਾਪ।" ਪਰ ਅੰਦਰ

ਕੋਈ ਜਵਾਬ ਨਾ ਆਇਆ।

ਕਾਿਸਮ ਨੇ ਦੋਹਾਂ ਹੱਥਾਂ ਨਾਲ ਦਰਵਾਜ਼ੇ ਧੱਕਾ ਿਦੱਤਾ ਜੋ

ਇਕਦਮ ਖੁੱਿਲਆ ਅਤੇ ਉਹ ਮੂਧੇ ਮੂੰਹ ਿਡੱਗ ਿਪਆ,

ਸੰਭਲ ਕੇ ਜਦ ਉਸ ਉਠਣਾ ਚਾਿਹਆ ਤਾਂ ਉਸ

ਮਿਹਸੂਸ ਹੋਇਆ ਿਕ ਉਸ ਿਕਸੇ…।

ਕਾਿਸਮ ਚੀਕ ਕੇ ਉਠ ਬੈਠਾ।

ਇਕ ਗਜ਼ ਦੇ ਫ਼ਾਸਲੇ ਉਤੇ ਿਕਸੇ ਜਵਾਨ ਕੁੜੀ ਦੀ ਲਾਸ਼

ਪਈ ਸੀ, ਨੰ ਗੀ, ਿਬਲਕੁਲ ਨੰ ਗੀ, ਗੋਰਾ ਗੋਰਾ ਿਜਸਮ,

ਛੱਤ ਵੱਲ ਠੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਛੋਟੀਆਂ ਛੋਟੀਆਂ

ਛਾਤੀਆਂ…।

ਇਕਦਮ ਕਾਿਸਮ ਦਾ ਸਾਰਾ ਵਜੂਦ ਿਹੱਲ ਿਗਆ, ਉਸ

ਦੀਆਂ ਗਿਹਰਾਈਆਂ ਿਵਚ ਇਕ ਅਸਮਾਨਾਂ ਚੀਰਨ

ਵਾਲੀ ਚੀਕ ਉਠੀ ਪਰ ਉਸ ਦੇ ਬੁੱਲ ਇਸ ਤਰਾਂ ਜ਼ੋਰ

ਨਾਲ ਿਚਪਕੇ ਸਨ ਿਕ ਬਾਹਰ ਨਾ ਿਨਕਲ ਸਕੀ। ਉਸ

ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਆਪੇ ਮੀਟੀਆਂ ਗਈਆਂ ਸਨ, ਿਫਰ ਵੀ

ਉਸ ਨੇ ਦੋਵ ਹੱਥ ਆਪਣਾ ਿਚਹਰਾ ਢਕ ਿਲਆ। ਮਰੀ

ਿਜਹੀ ਆਵਾਜ਼ ਉਸ ਦੇ ਮੂੰਹ ਿਨਕਲੀ,

"ਸ਼ਰੀਫ਼ਨ…।" ਅਤੇ ਉਸ ਅੱਖਾਂ ਬੰਦ ਕਰੀ ਏਧਰ ਧਰ

ਹੱਥ ਮਾਰ ਕੱਪੜੇ ਚੁੱਕ ਸ਼ਰੀਫ਼ਨ ਦੀ ਲਾਸ਼ ਉਤੇ ਿਸੱਟ

ਿਦੱਤ,ੇ ਅਤੇ ਇਹ ਦੇਖੇ ਿਬਨਾਂ ਬਾਹਰ ਿਨਕਲ ਿਗਆ ਿਕ

ਕਪੜੇ ਲਾਸ਼ ਉਤੇ ਪਏ ਵੀ ਹਨ ਜਾਂ ਨਹ …?

ਬਾਹਰ ਆ ਉਸ ਆਪਣੀ ਬੀਵੀ ਦੀ ਲਾਸ਼ ਵੀ ਦੇਖੀ,

 ਝ ਭਾਵ, ਉਸ ਨਜ਼ਰ ਹੀ ਨਾ ਆਈ ਹੋਵੇ, ਇਸ

ਲਈ ਿਕ ਉਸ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਸ਼ਰੀਫ਼ਨ ਦੀ ਨੰ ਗੀ ਲਾਸ਼

ਨਾਲ ਭਰੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਸਨ। ਉਸ ਖੂੰਜੇ ਿਪਆ ਲੱਕੜਾਂ

ਪਾੜਣ ਵਾਲਾ ਗੰਡਾਸਾ ਚੁਿਕਆ ਅਤੇ ਘਰ ਬਾਹਰ

ਿਨਕਲ ਿਗਆ।

ਕਾਿਸਮ ਦੀ ਸੱਜੀ ਿਪੰਜਣੀ ਿਵਚ ਗੋਲੀ ਖੁਭੀ ਹੋਈ ਸੀ,

ਿਜਸ ਦਾ ਅਿਹਸਾਸ ਘਰ ਅੰਦਰ ਵੜਿਦਆਂ ਹੀ ਉਸ ਦੇ

ਿਦਲੋ-ਿਦਮਾਗ਼ ਿਵਚ ਉਡ ਿਗਆ ਸੀ ਿਕ ਿਕ ਉਸ ਦੀ

ਵਫ਼ਾਦਾਰ ਿਪਆਰੀ ਬੀਵੀ ਹਲਾਕ ਹੋ ਚੁੱਕੀ ਸੀ। ਹੁਣ

ਇਹ ਸਦਮਾ ਵੀ ਉਸ ਦੇ ਿਜ਼ਹਨ ਦੇ ਿਕਸੇ ਕੋਨੇ ਿਵਚ

ਮੌਜੂਦ ਨਹ ਸੀ, ਵਾਰ ਵਾਰ ਉਸ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਸਾਹਮਣੇ

ਇਕੋ ਤਸਵੀਰ ਆ ਦੀ, ਸ਼ਰੀਫ਼ਨ ਦੀ, ਨੰ ਗੀ ਸ਼ਰੀਫ਼ਨ

ਦੀ ਅਤੇ ਉਹ ਨੇ ਜ਼ੇ ਦੀ ਨਕ ਬਣ ਬਣ ਉਸ ਦੀਆਂ

ਅੱਖਾਂ ਚੀਰਦੀ ਹੋਈ ਉਸ ਦੀ ਰੂਹ ਪਾੜ ਗਈ।

ਗੰਡਾਸਾ ਹੱਥ ਿਵਚ ਲਈ ਕਾਿਸਮ ਸੁੰਨਸਾਨ ਬਾਜ਼ਾਰਾਂ

ਿਵਚ ਉਬਲਦੇ ਲਾਵੇ ਵਾਂਗ ਵਿਹੰਦਾ ਜਾ ਿਰਹਾ ਸੀ।

ਚਕ ਕੋਲ ਉਸ ਦੀ ਮੁੱਠਭੇੜ ਇਕ ਿਸੱਖ ਨਾਲ ਹੋ ਗਈ

– ਿਸੱਖ ਤਕੜਾ ਜੁਆਨ ਸੀ, ਪਰ ਕਾਿਸਮ ਨੇ ਕੁਝ

ਅਿਜਹੇ ਢੰਗ ਨਾਲ ਹਮਲਾ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਤਕੜਾ ਹੱਥ

ਮਾਿਰਆ ਿਕ ਿਸੱਖ ਡਾਢੇ ਝੱਖੜ ਿਵਚ ਉਖੜੇ ਦਰਖ਼ਤ

ਵਾਂਗ ਜ਼ਮੀਨ ਉਤੇ ਿਡਗ ਿਗਆ।

ਕਾਿਸਮ ਦੀਆਂ ਰਗਾਂ ਿਵਚ ਖੂਨ ਹੋਰ ਵਧੇਰੇ ਭਖ ਿਗਆ

ਅਤੇ ਵੱਜਣ ਲੱਗਾ ਤੜ-ਤੜ-ਤੜ-ਤੜ, ਿਜਵ ਜੋਸ਼ ਖਾਂਦੇ

ਤੇਲ ਉਤੇ ਪਾਣੀ ਦਾ ਹਲਕਾ ਿਜਹਾ ਛੱਟਾ ਪੈ ਿਗਆ ਹੋਵੇ।

ਦੂਰ ਸੜਕ ਦੇ ਉਸ ਪਾਰ, ਉਸ ਕੁਝ ਆਦਮੀ ਨਜ਼ਰ

ਆਏ। ਤੀਰ ਵਾਂਗ ਉਹ ਉਨਾਂ ਵੱਲ ਵਿਧਆ। ਉਸ

ਦੇਖ ਉਨਾਂ ਲੋਕਾਂ 'ਹਰ-ਹਰ ਮਹਾਂਦਵ

ੇ ' ਦੇ ਨਾਰੇ ਲਾਏ।

ਕਾਿਸਮ ਨੇ ਜਵਾਬ ਿਵਚ ਨਾਰਾ ਲਾਉਣ ਦੀ ਥਾਂ ਉਨਾਂ

ਮਾਂ-ਭੈਣ ਦੀਆਂ ਮੋਟੀਆਂ ਮੋਟੀਆਂ ਗਾਲਾਂ ਕੱਢੀਆਂ ਅਤੇ

ਗੰਡਾਸਾ ਚੁੱਕੀ ਉਨਾਂ ਲੋਕਾਂ ਿਵਚ ਘੁਸ ਿਗਆ।

ਿਮੰਟੋ ਿਮੰਟੀ ਿਤੰਨ ਲਾਸ਼ਾਂ ਸੜਕ ਉਤੇ ਤੜਫ਼ ਰਹੀਆਂ ਸਨ,

ਜੋ ਬਚੇ ਉਹ ਭੱਜ ਗਏ, ਪਰ ਕਾਿਸਮ ਦਾ ਗੰਡਾਸਾ ਦੇਰ

ਤਕ ਹਵਾ ਿਵਚ ਚੱਲਦਾ ਿਰਹਾ। ਅਸਲ ਿਵਚ ਉਸ ਦੀਆਂ

ਅੱਖਾਂ ਬੰਦ ਸਨ, ਗੰਡਾਸਾ ਘੁਮ

ੰ ਾ ਦਾ-ਘੁਮ
ੰ ਾ ਦਾ ਉਹ ਇਕ

ਲੋਥ ਨਾਲ ਟਕਰਾਇਆ ਤੇ ਿਡੱਗ ਿਪਆ। ਉਸ ਨੇ

ਸੋਿਚਆ ਸ਼ਾਇਦ ਉਸ ਡੇਗ ਿਲਆ ਿਗਆ ਹੈ, ਿਫਰ

ਉਸ ਨੇ ਗਾਲਾਂ ਕੱਢ ਚੀਖਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਿਦੱਤਾ, "ਮਾਰ ਦੇ

ਮੈ , ਮਾਰ ਦੇ ਮੈ …।"

ਜਦ ਕੋਈ ਹੱਥ ਉਸ ਦੀ ਧੌਣ ਉਤੇ ਮਿਹਸੂਸ ਨਾ ਹੋਇਆ

ਅਤੇ ਕੋਈ ਜ਼ਰਬ ਉਸ ਦੇ ਸਰੀਰ ਉਤੇ ਨਾ ਪਈ ਤਾਂ

ਉਸ ਆਪਣੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਖੋਲ ਿਦੱਤੀਆਂ। ਉਸ ਦੇਿਖਆ ਿਕ

ਸੜਕ ਉਤੇ ਿਤੰਨ ਲਾਸ਼ਾਂ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਆਪਣੇ ਤ

ਇਲਾਵਾ ਹੋਰ ਕੋਈ ਵੀ ਉਥੇ ਨਹ ਸੀ।

ਇਕ ਪਲ ਲਈ ਕਾਿਸਮ ਮਾਯੂਸੀ ਹੋਈ, ਸ਼ਾਇਦ ਉਹ

ਮਰ ਜਾਣਾ ਚਾਹੁਦ
ੰ ਾ ਸੀ, ਪਰ ਇਕਦਮ ਸ਼ਰੀਫ਼ਨ, ਨੰ ਗੀ
ਸ਼ਰੀਫ਼ਨ ਦੀ ਤਸਵੀਰ ਉਸ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਿਵਚ ਿਪਘਲੇ

ਹੋਏ ਸ਼ੀਸ਼ੇ ਵਾਂਗ ਉਤਰ ਗਈ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਵਜੂਦ

ਬਾਰੂਦ ਦਾ ਬਲਦਾ ਹੋਇਆ ਪਲੀਤਾ ਬਣਾਅ ਗਈ। ਉਹ

ਫੌਰਨ ਉਿਠਆ, ਗੰਡਾਸਾ ਹੱਥ ਿਵਚ ਿਲਆ ਅਤੇ ਖੌਲਦੇ

ਲਾਵੇ ਵਾਂਗ ਸੜਕ ਉਤੇ ਵਿਹਣ ਲੱਗਾ।

ਿਜੰਨੇ ਬਾਜ਼ਾਰ ਕਾਿਸਮ ਨੇ ਤੈਅ ਕੀਤੇ, ਸਭ ਦੇ ਸਭ

ਖਾਲੀ ਸਨ।

ਇਕ ਗਲੀ ਿਵਚ ਉਹ ਵਿੜਆ, ਪਰ ਉਸ ਿਵਚ ਸਭ

ਮੁਸਲਮਾਨ ਸਨ। ਉਸ ਬਹੁਤ ਕੋਫ਼ਤ ਹੋਈ, ਉਸ

ਆਪਣੇ ਲਾਵੇ ਦਾ ਰੁਖ

ੱ ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਫੇਰ ਿਲਆ।

ਇਕ ਬਾਜ਼ਾਰ ਿਵਚ ਪਹੁਚ

ੰ ਉਸ ਗੰਡਾਸਾ ਉਚਾ ਕੀਤਾ,

ਹਵਾ ਿਵਚ ਲਿਹਰਾਇਆ ਅਤੇ ਮਾਂ-ਭੈਣ ਦੀਆਂ ਗਾਲਾਂ

ਕੱਢਣੀਆਂ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਿਦੱਤੀਆਂ, ਝੱਟ ਉਸ ਬਹੁਤ ਹੀ

ਤਕਲੀਫ਼ਦੇਹ ਅਿਹਸਾਸ ਹੋਇਆ ਿਕ ਅਜੇ ਤਕ ਉਹ

ਮਾਂ-ਭੈਣ ਦੀਆਂ ਗਾਲਾਂ ਹੀ ਕੱਢ ਿਰਹਾ ਹੈ, ਫ਼ੌਰਨ ਕੁੜੀ

ਦੀਆਂ ਗਾਲਾਂ ਕੱਢਣੀਆਂ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਿਦੱਤੀਆਂ ਅਤੇ

ਅਿਜਹੀਆਂ ਿਜੰਨੀਆਂ ਗਾਲਾਂ ਉਸ ਯਾਦ ਸਨ,

ਸਾਰੀਆਂ ਦੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਇਕ ਹੀ ਸਾਹ ਿਵਚ ਉਲਟੀ

ਕਰ ਿਦੱਤੀਆਂ, ਿਫਰ ਵੀ ਉਸ ਦੀ ਤਸੱਲੀ ਨਾ ਹੋਈ।

ਝੁਜ
ੰ ਲਾ ਕੇ ਉਹ ਇਕ ਮਕਾਨ ਵੱਲ ਹੋਇਆ ਿਜਸ ਦੇ

ਦਰਵਾਜ਼ੇ ਉਪਰ ਿਹੰਦੀ ਿਵਚ ਕੁਝ ਿਲਿਖਆ ਸੀ।

ਦਰਵਾਜ਼ਾ ਅੰਦਰ ਬੰਦ ਸੀ। ਕਾਿਸਮ ਨੇ ਪਾਗਲਾਂ ਵਾਂਗ

ਗੰਡਾਸਾ ਚਲਾਉਣਾ ਸ਼ੁਰਕ

ੂ ਰ ਿਦੱਤਾ। ਕੁਝ ਹੀ ਿਚਰ ਿਵਚ

ਦੋਵ ਕਵਾੜ ਟੋਟਾ ਟੋਟਾ ਹੋ ਗਏ।

ਉਹ ਅੰਦਰ ਵਿੜਆ। ਿਨੱਕਾ ਿਜਹਾ ਘਰ ਸੀ।

ਉਸ ਆਪਣੇ ਸੁੱਕੇ ਹੋਏ ਹਲਕ ਉਤੇ ਜ਼ੋਰ ਪਾ ਿਫਰ ਗਾਲਾਂ

ਕੱਢਣੀਆਂ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਿਦੱਤੀਆਂ ਅਤੇ ਚੀਿਖਆ, "ਬਾਹਰ

ਿਨਕਲੋ…, ਬਾਹਰ ਿਨਕਲੋ…।"

ਸਾਹਮਣੇ ਵਰਾਂਡੇ ਦੇ ਦਰਵਾਜ਼ੇ ਿਵਚ ਚਰ ਚਰ ਹੋਈ।

ਕਾਿਸਮ ਆਪਣੇ ਸੁੱਕੇ ਹੋਏ ਹਲਕ ਉਤੇ ਜ਼ੋਰ ਪਾਈ ਗਾਲਾਂ

ਕੱਢੀ ਿਗਆ।

ਦਰਵਾਜ਼ਾ ਖੁੱਿਲਆ ਅਤੇ ਇਕ ਕੁੜੀ ਸਾਮਣੇ ਸੀ।

ਕਾਿਸਮ ਦੇ ਬੁੱਲ ਿਚਪਕ ਗਏ, ਿਫਰ ਉਸ ਗਰਜ ਕੇ

ਪੁਿੱ ਛਆ, "ਕੌਣ ਹੈ ਤੂ…

ੰ ?"

ਕੁੜੀ ਨੇ ਖੁਸ਼ਕ ਬੁੱਲਾਂ ਉਤੇ ਜੀਭ ਫੇਰੀ ਅਤੇ ਜਵਾਬ

ਿਦਤਾ, "ਿਹੰਦ…
ੂ ।"

ਕਾਿਸਮ ਤਣ ਕੇ ਖੜਾ ਹੋ ਿਗਆ। ਅੰਿਗਆਿਰਆਂ

ਭਰੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਨਾਲ ਉਸ ਕੁੜੀ ਤੱਿਕਆ, ਿਜਸ ਦੀ

ਉਮਰ ਚੌਦਾਂ ਜਾਂ ਪੰਦਰਾਂ ਸਾਲਾਂ ਦੀ ਸੀ। ਉਸ ਹੱਥ

ਗੰਡਾਸਾ ਸੁੱਟ ਿਦੱਤਾ, ਿਫਰ ਉਹ ਬਾਜ਼ ਵਾਂਗ ਝਪਿਟਆ

ਅਤੇ ਕੁੜੀ ਧਕੇਲ ਅੰਦਰ ਲੈ ਿਗਆ। ਉਸ ਦੋਹਾਂ ਹੱਥਾਂ

ਨਾਲ ਕੁੜੀ ਦੇ ਕੱਪੜੇ ਪਾੜਨੇ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਿਦੱਤ।ੇ

ਤਕਰੀਬਨ ਅੱਧਾ ਘੰਟਾ ਕਾਿਸਮ ਆਪਣਾ ਬਦਲਾ ਲੈਣ

ਿਵਚ ਰੁਿੱ ਝਆ ਿਰਹਾ, ਕੁੜੀ ਕੋਈ ਿਵਰੋਧ ਨਾ ਕੀਤਾ, ਇਸ

ਲਈ ਿਕ ਉਹ ਫ਼ਰਸ਼ ਉਤੇ ਿਡੱਗਿਦਆਂ ਹੀ ਬੇਹਸ਼

ੋ ਹੋ
ਗਈ ਸੀ।

ਜਦ ਕਾਿਸਮ ਅੱਖਾਂ ਖੋਲੀਆਂ ਤਾਂ ਉਸ ਦੇਿਖਆ ਿਕ ਉਸ

ਦੇ ਦੋਵ ਹੱਥ ਕੁੜੀ ਦੀ ਧੌਣ ਿਵਚ ਧਸੇ ਹੋਏ ਹਨ। ਇਕ

ਝਟਕੇ ਨਾਲ ਹੱਥ ਪਰੇ ਹਟਾਅ ਉਹ ਉਿਠਆ, ਉਸ ਇਕ

ਨਜ਼ਰ ਕੁੜੀ ਵੱਲ ਦੇਿਖਆ ਿਕ… ਿਕ ਉਸ ਦੀ ਹੋਰ

ਤਸੱਲੀ ਹੋ ਸਕੇ।

ਇਕ ਗਜ਼ ਦੇ ਫਾਸਲੇ ਉਤੇ ਇਕ ਜਵਾਨ ਕੁੜੀ ਦੀ ਲੋਥ

ਪਈ ਸੀ, ਨੰ ਗੀ, ਿਬਲਕੁਲ ਨੰ ਗੀ, ਗੋਰਾ ਗੋਰਾ ਿਜਸਮ,

ਛੱਤ ਵੱਲ ਠੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਛੋਟੀਆਂ ਛੋਟੀਆਂ ਛਾਤੀਆਂ।

ਕਾਿਸਮ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਇਕਦਮ ਮੀਟੀਆਂ ਗਈਆਂ, ਦੋਏ

ਹੱਥ ਉਸ ਆਪਣਾ ਿਚਹਰਾ ਢਕ ਿਲਆ, ਗਰਮ ਗਰਮ

ਪਸੀਨਾ ਬਰਫ਼ ਹੋ ਿਗਆ ਅਤੇ ਉਸ ਦੀਆਂ ਰਗਾਂ ਿਵਚ

ਖੌਲਦਾ ਲਾਵਾ ਪੱਥਰ ਵਾਂਗ ਜੰਮਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਿਗਆ।

ਥੋੜੇ ਿਚਰ ਿਪਛ ਇਕ ਹਿਥਆਰਬੰਦ ਆਦਮੀ ਮਕਾਨ

ਿਵਚ ਵਿੜਆ। ਉਸ ਦੇਿਖਆ ਿਕ ਕੋਈ ਸ਼ਖ਼ਸ ਅੱਖਾਂ

ਬੰਦ ਕਰੀ, ਲਰਜ਼ਦੇ ਹੱਥਾਂ ਨਾਲ ਫ਼ਰਸ਼ ਉਤੇ ਪਈ ਿਕਸੇ

ਚੀਜ਼ ਉਤੇ ਕੰਬਲ ਪਾ ਿਰਹਾ ਹੈ। ਉਸ ਗਰਜ ਕੇ ਪੁਿੱ ਛਆ,

"ਕੌਣ ਹ ਤੂੰ ਓਏ?"

ਕਾਿਸਮ ਚਿਕਆ, ਉਸ ਦੀਆ ਅੱਖਾਂ ਖੁੱਲ ਗਈਆਂ, ਪਰ

ਉਸ ਕੁਝ ਨਜ਼ਰ ਨਾ ਆਇਆ। ਹਿਥਆਰਬੰਦ

ਆਦਮੀ ਚੀਿਖਆ, "ਕਾਿਸਮ…"

ਕਾਿਸਮ ਇਕ ਵਾਰ ਿਫਰ ਚਿਕਆ, ਉਸ ਆਪਣੇ ਤ ਦੂਰ

ਖੜੇ ਆਦਮੀ ਪਛਾਨਣ ਦੀ ਕੋਿਸ਼ਸ਼ ਕੀਤੀ ਪਰ ਉਸ

ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਨੇ ਉਸ ਦੀ ਮਦਦ ਨਾ ਕੀਤੀ।

ਹਿਥਆਰਬੰਦ ਆਦਮੀ ਨੇ ਘਬਰਾ ਿਦਆਂ ਪੁਿੱ ਛਆ, "ਕੀ

ਕਰ ਿਰਹਾ ਹ ਤੂੰ ਇੱਥੇ…?"

ਕਾਿਸਮ ਲਰਜ਼ਦੇ ਹੱਥਾਂ ਨਾਲ ਫ਼ਰਸ਼ ਉਤੇ ਪਈ ਅਤੇ

ਕੰਬਲ ਨਾਲ ਢਕੀ ਚੀਜ਼ ਵੱਲ ਇਸ਼ਾਰਾ ਕੀਤਾ ਅਤੇ

ਖੋਖਲੀ ਆਵਾਜ਼ ਿਵਚ ਿਸਰਫ਼ ਏਨਾ ਿਕਹਾ, "ਸ਼ਰੀਫ਼ਨ…।"

ਹਿਥਆਰਬੰਦ ਆਦਮੀ ਨੇ ਜਲਦੀ ਅੱਗੇ ਵਧ ਕੇ ਕੰਬਲ

ਹਟਾਇਆ। ਨੰ ਗੀ ਲਾਸ਼ ਦੇਖ ਪਿਹਲਾਂ ਉਹ ਕੰਿਬਆ,

ਿਫਰ ਇਕਦਮ ਉਸ ਆਪਣੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਮੀਟ ਲਈਆਂ ।

ਤਲਵਾਰ ਉਸ ਦੇ ਹੱਥ ਿਡੱਗ ਪਈ, ਿਫਰ ਉਹ ਅੱਖਾਂ ਉਤੇ

ਹੱਥ ਰੱਖ "ਿਬਮਲਾ, ਿਬਮਲਾ…" ਕਿਹੰਦਾ ਲੜਖੜਾ ਦੇ

ਪੈਰ ਬਾਹਰ ਿਨਕਲ ਿਗਆ।

(ਅਨੁਵਾਦ: ਪੂਨਮ)

ਪੰਜ ਿਦਨ ਸਆਦਤ ਹਸਨ ਮੰਟੋ

ਜੰਮੂ ਤਵੀ ਦੇ ਰਸਤੇ ਕਸ਼ਮੀਰ ਜਾਈਏ ਤਾਂ ਕੁਦ ਤੇ ਅੱਗੇ
ਇਕ ਛੋਟਾ ਿਜਹਾ ਪਹਾੜੀ ਿਪੰਡ ਬਟੌਤ ਆ ਦਾ ਹੈ –

ਿਸਹਤ ਲਈ ਬੜੀ ਵਧੀਆ ਥਾਂ ਹੈ! ਏਥੇ ਿਦੱਕ ਦੇ

ਮਰੀਜ਼ਾਂ ਲਈ ਇਕ ਿਨੱਕਾ ਿਜਹਾ ਸੈਨੇਟੋਰੀਅਮ ਹੈ।
ਝ ਤਾਂ ਅੱਜ ਤ ਅੱਠ-ਨ ਵਰੇ ਪਿਹਲਾਂ ਮ ਬਟੌਤ ਿਵਚ
ਪੂਰੇ ਿਤੰਨ ਮਹੀਨੇ ਿਬਤਾਅ ਚੁੱਿਕਆ ਹਾਂ ਅਤੇ ਇਸ
ਿਸਹਤ ਅਫ਼ਜ਼ਾ ਮੁਕਾਮ ਨਾਲ ਮੇਰੀ ਜੁਆਨੀ ਦਾ ਇਕ
ਅੱਧ-ਪੱਿਕਆ ਿਰਹਾ ਇਸ਼ਕ ਵੀ ਜੁਿੜਆ ਹੋਇਐ, ਪਰ
ਇਸ ਕਹਾਣੀ ਨਾਲ ਮੇਰੀ ਿਕਸੇ ਵੀ ਕਮਜ਼ੋਰੀ ਦਾ ਕੋਈ
ਸਬੰਧ ਨਹ ।
ਛੇ-ਸੱਤ ਮਹੀਨੇ ਹੋਏ ਮੈ ਬਟੌਤ ਿਵਚ ਆਪਣੇ ਇਕ
ਿਮੱਤਰ ਦੀ ਪਤਨੀ ਦੀ ਖ਼ਬਰ ਸਾਰ ਪੁਛ
ੱ ਣ ਲਈ ਜਾਣਾ
ਿਪਆ, ਜੋ ਓਥੇ ਸੈਨੇ-ਟੋਰੀਅਮ ਿਵਚ ਿਜ਼ੰਦਗੀ ਦੇ ਆਖ਼ਰੀ
ਸਾਹ ਲੈ ਰਹੀ ਸੀ। ਮੇਰੇ ਓਥੇ ਪੁਜਿਦਆਂ ਹੀ ਇਕ
ਮਰੀਜ਼ ਪੂਰਾ ਹੋ ਿਗਆ ਅਤੇ ਿਵਚਾਰੀ ਪਦਮਾ ਦੇ ਸਾਹ,

ਜੋ ਪਿਹਲਾਂ ਹੀ ਖੜੇ ਹੋਏ ਸਨ, ਹੋਰ ਵੀ ਬੇਵਸਾਹੀ ਦੀ

ਹੱਦ ਤੱਕ ਪਹੁਚ
ੰ ਗਏ।
ਮ ਕਿਹ ਨਹ ਸਕਦਾ ਿਕ ਕਾਰਨ ਕੀ ਸੀ, ਪਰ ਮੇਰਾ
ਿਖ਼ਆਲ ਹੈ ਿਕ ਇਹ ਕੇਵਲ ਇਤਫ਼ਾਕ ਸੀ ਿਕ ਚਾਰ
ਿਦਨਾਂ ਦੇ ਅੰਦਰ-ਅੰਦਰ ਉਸ ਿਨੱਕੇ ਿਜਹੇ ਸੈਨੇਟੋਰੀਅਮ

ਿਵਚ ਿਤੰਨ ਮਰੀਜ਼ ਉਪਰੋ-ਥਲੀ ਮਰ ਗਏ… ਿਜ ਹੀ

ਕੋਈ ਿਬਸਤਰਾ ਖ਼ਾਲੀ ਹੁਦ
ੰ ਾ ਜਾਂ ਰੋਗੀ ਦੀ ਸੇਵਾ ਕਰਦੇ
ਕਰਦੇ ਥੱਕੇ ਹੋਏ ਇਨਸਾਨਾਂ ਦੀ ਥੱਕੀ ਹੋਈ ਚੀਕ-ਪੁਕਾਰ
 ਠਦੀ ਤਾਂ ਸਾਰੇ ਸੈਨੇਟੋਰੀਅਮ ਉਤੇ ਇਕ ਅਜੀਬ ਿਕਸਮ
ਦੀ ਮਟਮੈਲੀ ਉਦਾਸੀ ਛਾਂ ਜਾਂਦੀ ਅਤੇ ਉਹ ਮਰੀਜ਼ ਜੋ
ਉਮੀਦ ਦੇ ਪਤਲੇ ਧਾਗੇ ਨਾਲ ਿਚੰਬੜੇ ਹੁਦ
ੰ ੇ ਸਨ,
ਿਨਰਾਸ਼ਾ ਦੀਆਂ ਅਥਾਹ ਗਿਹਰਾਈਆਂ ਿਵਚ ਡੁੱਬ ਜਾਂਦ।ੇ
ਮੇਰੇ ਿਮੱਤਰ ਦੀ ਬੀਵੀ ਪਦਮਾ ਦਾ ਤਾਂ ਸਾਹ ਹੀ ਸੂਿਤਆ
ਜਾਂਦਾ, ਉਸਦੇ ਪਤਲੇ ਬੁੱਲਾਂ ਉਤੇ ਮੌਤ ਦੀ ਿਪਲੱਤਣ ਕੰਬਣ

ਲੱਗਦੀ ਅਤੇ ਉਸਦੀਆਂ ਡੂੰਘੀਆਂ ਅੱਖਾਂ 'ਚ ਇਕ

ਿਨਹਾਇਤ ਹੀ ਤਰਸ ਭਿਰਆ ਪਸ਼ਨ ਪੈਦਾ ਹੋ ਜਾਂਦਾ,

ਸਭ ਤ ਅੱਗੇ ਇਕ ਘਬਰਾਇਆ ਹੋਇਆ 'ਿਕ '? ਤੇ

ਉਸ ਦੇ ਿਪੱਛੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਡਰਪੋਕ 'ਨਹ !'

ਤੀਜੇ ਮਰੀਜ਼ ਦੀ ਮੌਤ ਿਪਛ ਮ ਬਾਹਰ ਵਰਾਂਡੇ 'ਚ ਬੈਠ

ਕੇ ਿਜ਼ੰਦਗੀ ਅਤੇ ਮੌਤ ਬਾਰੇ ਸੋਚਣ ਲੱਿਗਆ;

ਸੈਨੇਟੋਰੀਅਮ ਇਕ ਮਰਤਬਾਨ ਵਰਗਾ ਲਗਦਾ ਹੈ, ਿਜਸ

ਿਵਚ ਮਰੀਜ਼ ਗੰਿਢਆਂ ਵਾਂਗੂੰ ਿਸਰਕੇ ਿਵਚ ਡੁੱਬੇ ਹੋਏ
ਨੇ … ਇਕ ਕਾਂਟਾ ਆ ਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਿਜਹੜਾ ਗੰਢਾ ਚੰਗੀ

ਤਰਾਂ ਗਲ਼ ਿਗਆ ਹੈ, ਉਸ ਲੱਭਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਕੱਢ ਕੇ

ਲੈ ਜਾਂਦਾ ਹੈ…

ਿਕੰਨੀ ਹਾਸੋਹੀਣੀ ਉਪਮਾ ਸੀ, ਪਰ ਪਤਾ ਨਹ ਿਕ

ਵਾਰ-ਵਾਰ ਇਹੀ ਉਪਮਾ ਮੇਰੇ ਿਦਮਾਗ਼ ਿਵਚ ਆਈ ਅਤੇ

ਮ ਇਸ ਤ ਅੱਗੇ ਹੋਰ ਕੁਝ ਨਾ ਸੋਚ ਸਿਕਆ ਿਕ ਮੌਤ
ਇਕ ਬਹੁਤ ਹੀ ਕੋਝੀ ਚੀਜ਼ ਹੈ। ਤੁਸ ਚੰਗੇ ਭਲੇ ਜੀ
ਰਹੇ ਓ, ਫੇਰ ਇਕ ਿਬਮਾਰੀ ਿਕਤ ਆ ਕੇ ਚੰਬੜ ਜਾਂਦੀ

ਹੈ ਅਤੇ ਤੁਸ ਮਰ ਜਾਂਦੇ ਹੋ… ਕਹਾਣੀਕਾਰੀ ਦੇ

ਿਦਸ਼ਣੀਕੋਣ ਤ ਵੀ ਿਜ਼ੰਦਗੀ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਦਾ ਇਹ ਅੰਤ
ਕੁਝ ਚੁਸਤ ਨਹ ਲਗਦਾ।
ਵਰਾਂਡੇ 'ਚ ਠ ਕੇ ਮ ਵਾਰਡ ਅੰਦਰ ਜਾ ਵਿੜਆ।
ਅਜੇ ਮ ਦਸ ਪੰਦਰਾਂ ਕਦਮ ਹੀ ਚੱਿਲਆ ਹੋਵਾਂਗਾ ਿਕ
ਿਪਿਛ ਆਵਾਜ਼ ਆਈ, "ਦਫ਼ਨਾਅ ਆਏ ਤੁਸ ਨੰ ਬਰ

ਬਾਈ ?"

ਮ ਮੁੜ ਕੇ ਦੇਿਖਆ – ਿਚੱਟੇ ਿਬਸਤਰੇ ਉਤੇ ਦੋ ਕਾਲੀਆਂ

ਅੱਖਾਂ ਮੁਸਕਰਾਅ ਰਹੀਆਂ ਸਨ। ਉਹ ਅੱਖਾਂ ਿਜਵ ਿਕ
ਮੈ ਿਪਛ ਪਤਾ ਲੱਿਗਆ, ਇਕ ਬੰਗਾਲੀ ਔਰਤ ਦੀਆਂ

ਸਨ, ਜੋ ਦੂਜੇ ਮਰੀਜ਼ਾਂ ਨਾਲ ਿਬਲਕੁਲ ਵੱਖਰੇ ਢੰਗ ਨਾਲ

ਆਪਣੀ ਮੌਤ ਉਡੀਕ ਰਹੀ ਸੀ।
ਉਹਨੇ ਜਦ ਿਕਹਾ ਸੀ, 'ਦਫ਼ਨਾਅ ਆਏ ਤੁਸ ਨੰ ਬਰ

ਬਾਈ ' ਤਾਂ ਮੈ ਅਿਹਸਾਸ ਹੋਇਆ ਸੀ ਿਕ ਅਸ

ਇਕ ਇਨਸਾਨ ਨਹ , ਇਕ ਨਗ ਦਫ਼ਨਾਅ ਕੇ
ਆ ਰਹੇ ਆਂ ਤੇ ਸੱਚ ਪੁਛ
ੱ ੋ ਤਾਂ ਉਸ ਮਰੀਜ਼ ਕਬਰ ਦੇ
ਹਵਾਲੇ ਕਰਿਦਆਂ ਮੇਰੇ ਿਦਲ-ਿਦਮਾਗ਼ ਦੇ ਿਕਸੇ ਖੂੰਜੇ
ਿਵਚ ਵੀ ਇਹ ਅਿਹਸਾਸ ਪੈਦਾ ਨਹ ਹੋਇਆ ਿਕ ਉਹ
ਇਕ ਇਨਸਾਨ ਸੀ ਅਤੇ ਉਸਦੀ ਮੌਤ ਨਾਲ ਦੁਨੀਆਂ
ਿਵਚ ਇਕ ਖੱਪਾ ਪੈਦਾ ਹੋ ਿਗਆ ਹੈ।
ਮ ਜਦ ਹੋਰ ਗੱਲਾਂ ਬਾਤਾਂ ਕਰਨ ਲਈ ਉਸ ਬੰਗਾਲੀ
ਔਰਤ ਕੋਲ ਬੈਿਠਆ, ਿਜਸ ਦੀਆਂ ਸ਼ਾਹ ਕਾਲੀਆਂ ਅੱਖਾਂ,

ਇਹੋ ਿਜਹੀ ਹੌਲਨਾਕ ਬੀਮਾਰੀ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਤਰੋ-ਤਾਜ਼ਾ

ਅਤੇ ਚਮਕੀਲੀਆਂ ਸਨ ਤਾਂ ਉਸਨੇ ਠੀਕ ਉਸੇ ਤਰਾਂ
ਮੁਸਕਰਾਅ ਕੇ ਿਕਹਾ, "ਮੇਰਾ ਨੰ ਬਰ ਚਾਰ ਹੈ…" ਫੇਰ
ਉਹਨੇ ਿਚੱਟੀ ਚਾਦਰ ਦੀਆਂ ਕੁਝ ਿਸਲਵਟਾਂ ਆਪਣੇ ਸੁੱਕੇ
ਿਪੰਜਰ ਿਜਹੇ ਹੱਥ ਨਾਲ ਿਸੱਧੀਆਂ ਕੀਤੀਆਂ ਅਤੇ ਬੜੇ
ਬੇਬਾਕ ਢੰਗ ਨਾਲ ਆਿਖਆ, "ਤੁਸ ਮੁਰਿਦਆਂ

ਜਲਾਉਣ-ਦਫ਼ਨਾਉਣ ਿਵਚ ਕਾਫ਼ੀ ਿਦਲਚਸਪੀ ਲਦੇ ਹੋ।"

ਮ ਐਵ-ਿਜਹਾ ਤਰ ਿਦੱਤਾ, "ਨਹ ਤਾਂ…"

ਇਸ ਿਪਛ ਇਹ ਸੰਖੇਪ ਿਜਹੀ ਗੱਲ-ਬਾਤ ਮੁੱਕ ਗਈ

ਅਤੇ ਮ ਆਪਣੇ ਿਮੱਤਰ ਦੇ ਕੋਲ ਚਿਲਆ ਿਗਆ।
ਦੂਜੇ ਿਦਨ ਮ ਆਮ ਵਾਂਗ ਸੈਰ ਿਨਕਿਲਆ… ਹਲਕੀ
ਹਲਕੀ ਹਾਰ ਪੈ ਰਹੀ ਸੀ ਅਤੇ ਵਾਤਾਵਰਨ ਬਹੁਤ ਹੀ
ਿਪਆਰਾ ਅਤੇ ਮਾਸੂਮ ਹੋ ਿਗਆ ਸੀ; ਿਜਵ ਵਾਤਾਵਰਨ

ਉਹਨਾਂ ਮਰੀਜ਼ਾਂ ਨਾਲ ਕੋਈ ਸਰੋਕਾਰ ਹੀ ਨਾ ਹੋਵੇ,

ਮਰੀਜ਼ ਜੋ ਜਰਾਸੀਮ ਭਰੇ ਸਾਹ ਲੈ ਰਹੇ ਸਨ … ਚੀਲ

ਦੇ ਲੰਬੇ ਲੰਬੇ ਰੁਖ

ੱ , ਨੀਲੀਆਂ ਨੀਲੀਆਂ ਧੁਦ
ੰ ਨਾਲ

ਭਰੀਆਂ ਪਹਾੜੀਆਂ, ਸੜਕ ਉਤੇ ਲੁੜਕਦੇ ਹੋਏ ਪੱਥਰ,

ਮਧਰੀਆਂ ਪਰ ਨਰੋਈਆਂ ਮੈਸਾਂ, ਹਰ ਪਾਸੇ ਖ਼ੂਬਸੂਰਤੀ

ਸੀ, ਇਕ ਿਵਸ਼ਵਾਸ ਭਰੀ ਖ਼ੂਬਸੂਰਤੀ, ਿਜਸ ਿਕਸੇ

ਚੋਰ ਦਾ ਤੌਖਲਾ ਨਹ ਸੀ।
ਮ ਸੈਰ ਤ ਮੁੜ ਕੇ ਸੈਨੇਟੋਰੀਅਮ ਿਵਚ ਵਿੜਆ ਤਾਂ
ਮਰੀਜ਼ਾਂ ਦੇ ਤਰੇ ਹੋਏ ਿਚਹਿਰਆਂ ਤ ਹੀ ਮੈ ਪਤਾ
ਲੱਗ ਿਗਆ ਿਕ ਇਕ ਹੋਰ ਨਗ ਚੱਲ ਵੱਿਸਆ ਹੈ।
ਿਗਆਰਾਂ ਨੰ ਬਰ ਭਾਵ ਮੇਰੇ ਿਮੱਤਰ ਦੀ ਬੀਵੀ ਪਦਮਾ।
ਪਦਮਾ ਦੀਆਂ ਧਸੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਅੱਖਾਂ ਿਵਚ, ਜੋ ਖੁੱਲੀਆਂ

ਰਿਹ ਗਈਆਂ ਸਨ, ਮ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਘਬਰਾਏ ਹੋਏ

'ਿਕ ' ਅਤੇ ਅਣਿਗਣਤ ਡਰਪੋਕ 'ਨਹ ' ਜੰਮੇ ਹੋਏ ਦੇਖੇ…

ਿਵਚਾਰੀ!

ਮ ਹ ਵਰ ਿਰਹਾ ਸੀ, ਇਸ ਲਈ ਸੁੱਕਾ ਬਾਲਣ ਇਕੱਠਾ

ਕਰਨ ਿਵਚ ਬੜੀ ਿਦੱਕਤ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਨਾ ਿਪਆ।
ਖ਼ੈਰ! ਉਸ ਗਰੀਬ ਦੀ ਲਾਸ਼ ਅੱਗੇ ਦੇ ਹਵਾਲੇ ਕਰ
ਿਦੱਤਾ ਿਗਆ। ਮੇਰਾ ਿਮੱਤਰ ਓਥੇ ਈ ਿਚਤਾ ਕੋਲ ਬੈਠਾ
ਿਰਹਾ ਅਤੇ ਮ ਉਸਦਾ ਸਾਮਾਨ ਵਗੈਰਾ ਸੰਭਾਲਣ ਲਈ
ਸੈਨੇਟੋਰੀਅਮ ਆ ਿਗਆ।
ਵਾਰਡ ਦੇ ਅੰਦਰ ਵੜਿਦਆਂ ਹੀ ਮੈ ਉਸ ਬੰਗਾਲੀ
ਔਰਤ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਸੁਣਾਈ ਿਦੱਤੀ, "ਬੜਾ ਿਚਰ ਲੱਗ

ਿਗਆ ਤੁਹਾ ।"

"ਜੀ ਹਾਂ… ਮ ਹ ਦੇ ਕਾਰਨ ਸੁੱਕਾ ਬਾਲਣ ਨਹ ਸੀ ਿਮਲ

ਿਰਹਾ, ਇਸ ਕਰਕੇ ਦੇਰ ਹੋ ਗਈ।"

"ਹੋਰਨਾਂ ਥਾਵਾਂ 'ਤੇ ਤਾਂ ਬਾਲਣ ਦੀਆਂ ਦੁਕਾਨਾਂ ਹੁਦ

ੰ ੀਆਂ
ਨੇ , ਪਰ ਮ ਸੁਿਣ ਏਥੇ ਏਧਰ ਓਧਰ ਆਪ ਹੀ

ਲੱਕੜੀਆਂ ਕੱਟਣੀਆਂ ਅਤੇ ਚੁਗਣੀਆਂ ਪਦੀਆਂ ਨੇ …"

"ਜੀ ਹਾਂ।"

"ਬੈਠ ਨਾ, ਕੁਝ ਿਚਰ।"

ਮ ਉਹਦੇ ਕੋਲ ਸਟੂਲ ਉਤੇ ਬੈਠ ਿਗਆ ਤਾਂ ਉਸਨੇ ਇਕ

ਅਜੀਬ ਿਜਹਾ ਸਵਾਲ ਕੀਤਾ,

"ਲੱਭਿਦਆਂ ਲੱਭਿਦਆਂ ਜਦ ਤੁਹਾ ਸੁੱਕੀ ਲੱਕੜੀ ਦਾ

ਕੋਈ ਟੁਕੜਾ ਿਮਲ ਜਾਂਦਾ ਹੋਵੇਗਾ ਤਾਂ ਤੁਸ ਬਹੁਤ ਖੁਸ਼

ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹੋਵੋਗ?ੇ " ਉਸਨੇ ਮੇਰੇ ਤਰ ਦੀ ਉਡੀਕ ਨਾ

ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਆਪਣੀਆਂ ਚਮਕੀਲੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਨਾਲ ਮੈ

ਿਧਆਨ ਨਾਲ ਦੇਖਿਦਆਂ ਹੋਇਆ ਿਕਹਾ, "ਮੌਤ ਬਾਰੇ

ਤੁਹਾਡਾ ਕੀ ਿਵਚਾਰ ਹੈ?"

"ਮ ਕਈ ਵਾਰ ਸੋਿਚਆ ਹੈ, ਪਰ ਕੁਝ ਸਮਝ ਨਹ

ਸਿਕਆ…"

ਉਹ ਿਸਆਿਣਆਂ ਵਾਂਗ ਮੁਸਕਰਾਈ ਅਤੇ ਫੇਰ ਬੱਿਚਆਂ

ਵਰਗੇ ਲਿਹਜੇ ਿਵਚ ਕਿਹਣ ਲੱਗੀ, "ਮ ਕੁਝ ਕੁਝ ਸਮਝ

ਸਕੀ ਹਾਂ, ਇਸ ਲਈ ਿਕ ਬਹੁਤ ਮੌਤਾਂ ਦੇਖ ਚੁੱਕੀ ਹਾਂ…

ਐਨੀਆਂ ਿਕ ਤੁਸ ਸ਼ਾਇਦ ਹਜ਼ਾਰ ਵਰੇ ਵੀ ਿਜ ਦੇ ਰਿਹ

ਕੇ ਨਾ ਦੇਖ ਸਕੋ… ਮ ਬੰਗਾਲ ਦੀ ਰਿਹਣ ਵਾਲੀ ਆਂ,

ਿਜੱਥ ਦਾ ਇਕ ਕਾਲ਼ ਅੱਜ ਕਲ ਬੜਾ ਮਸ਼ਹੂਰ ਹੈ…

ਤੁਹਾ ਤਾਂ ਪਤਾ ਹੀ ਹੋਵੇਗਾ, ਲੱਖਾਂ ਆਦਮੀ ਓਥੇ ਮਰ

ਚੁੱਕੇ ਹਨ, ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਛਪ ਚੁੱਕੀਆਂ ਹਨ,

ਸਕੜੇ ਲੇਖ ਿਲਖੇ ਜਾ ਚੁੱਕੇ ਹਨ… ਫੇਰ ਵੀ ਸੁਿਣਆਂ ਹੈ,

ਇਨਸਾਨ ਦੀ ਇਸ ਿਬਪਤਾ ਦਾ ਚੰਗੀ ਤਰਾਂ ਨਕਸ਼ਾ

ਨਹ ਿਖੱਿਚਆ ਜਾ ਸਿਕਆ… ਮੌਤ ਦੀ ਇਸੇ ਮੰਡੀ ਿਵਚ

ਮ ਮੌਤ ਬਾਰੇ ਕੁਝ ਸੋਿਚਆ ਹੈ…"

ਮ ਪੁਿੱ ਛਆ, "ਕੀ?"

ਉਹਨੇ ਉਸੇ ਲਿਹਜੇ ਿਵਚ ਜਵਾਬ ਿਦੱਤਾ, "ਮ ਸੋਿਚਆ ਹੈ

ਿਕ ਇਕ ਆਦਮੀ ਦਾ ਮਰਨਾ ਮੌਤ ਹੈ, ਇਕ ਲੱਖ

ਆਦਮੀਆਂ ਦਾ ਮਰਨਾ ਤਮਾਸ਼ਾ ਹੈ… ਮ ਸੱਚ ਕਿਹੰਦੀ ਹਾਂ,

ਮੌਤ ਦਾ ਉਹ ਭੈਅ ਜੋ ਕਦੇ ਮੇਰੇ ਿਦਲ ਿਵਚ ਹੋਇਆ

ਕਰਦਾ ਸੀ, ਿਬਲਕੁਲ ਦੂਰ ਹੋ ਿਗਆ ਹੈ… ਹਰ ਬਜ਼ਾਰ

ਿਵਚ ਦਸ-ਵੀਹ ਅਰਥੀਆਂ ਅਤੇ ਜਨਾਜ਼ੇ ਿਦਖਾਈ ਦੇਣ

ਤਾਂ ਕੀ ਮੌਤ ਦਾ ਅਸਲੀ ਮਤਲਬ ਖ਼ਤਮ ਨਹ ਹੋ

ਜਾਵੇਗਾ… ਮ ਕੇਵਲ ਏਨਾ ਸਮਝ ਸਕੀ ਹਾਂ ਿਕ ਇਹੋ

ਿਜਹੀਆਂ ਅਣਿਗਣਤ ਮੌਤਾਂ ਉਤੇ ਰੋਣਾ ਬੇਕਾਰ ਹੈ,

ਬੇਵਕੂਫ਼ੀ ਹੈ… ਅੱਵਲ ਤਾਂ ਏਨੇ ਆਦਮੀਆਂ ਦਾ ਮਰ

ਜਾਣਾ ਹੀ ਸਭ ਤ ਵੱਡੀ ਮੂਰਖ਼ਤਾ ਹੈ…"

ਮ ਤੁਰਤ
ੰ ਪੁਿਛਆ, "ਿਕਸ ਦੀ?"

"ਿਕਸੇ ਦੀ ਵੀ ਹੋਵੇ… ਮੂਰਖ਼ਤਾ ਮੂਰਖ਼ਤਾ ਹੈ… ਇਕ ਭਰੇ

ਸ਼ਿਹਰ ਉਤੇ ਤੁਸ ਉਪਰ ਬੰਬ ਸੁੱਟ ਿਦਓ, ਲੋਕ ਮਰ

ਜਾਣਗੇ… ਖੂਹਾਂ 'ਚ ਜ਼ਿਹਰ ਪਾ ਿਦਓ, ਿਜਹੜਾ ਵੀ ਓਥ

ਪਾਣੀ ਪੀਵੇਗਾ, ਮਰ ਜਾਵੇਗਾ… ਇਹ ਕਾਲ, ਕਿਹਰ, ਜੰਗ

ਅਤੇ ਬੀਮਾਰੀਆਂ ਸਭ ਵਾਹੀਆਤ ਹਨ… ਇਹਨਾਂ ਨਾਲ

ਮਰ ਜਾਣਾ ਿਬਲਕੁਲ ਇ ਹੀ ਐ, ਿਜਵ ਉਪਰ ਛੱਤ

ਆ ਿਗਰੇ… ਹਾਂ, ਿਦਲ ਦੀ ਇਕ ਜਾਇਜ਼ ਇੱਛਾ ਦੀ ਮੌਤ

ਬਹੁਤ ਵੱਡੀ ਮੌਤ ਹੈ… ਇਨਸਾਨ ਮਾਰਨਾ ਕੁਝ ਨਹ ,

ਪਰ ਉਸਦੀ ਿਫ਼ਤਰਤ ਕਤਲ ਕਰ ਦੇਣਾ ਬਹੁਤ ਵੱਡਾ

ਜ਼ੁਲਮ ਹੈ…" ਇਹ ਕਿਹ ਕੇ ਉਹ ਕੁਝ ਿਚਰ ਚੁੱਪ ਰਹੀ,

ਫੇਰ ਪਾਸਾ ਵੱਟ ਕੇ ਕਿਹਣ ਲੱਗੀ, "ਮੇਰੇ ਿਵਚਾਰ ਪਿਹਲਾਂ

ਏਦਾਂ ਦੇ ਨਹ ਸਨ… ਸੱਚ ਪੁਛ

ੱ ਤਾਂ ਮੈ ਸੋਚਣ-ਸਮਝਣ

ਦਾ ਮੌਕਾ ਹੀ ਨਹ ਸੀ ਿਮਿਲਆ, ਪਰ ਇਸ ਕਿਹਰ ਨੇ

ਮੈ ਇਕ ਿਬਲਕੁਲ ਨਵ ਦੁਨੀਆਂ ਿਵਚ ਿਲਆ

ਸੁੱਿਟਆ…" ਰਤਾ ਰੁਕ ਕੇ ਇਕਦਮ ਉਹਦਾ ਿਧਆਨ ਮੇਰੇ

ਵੱਲ ਹੋਇਆ।

ਮ ਆਪਣੀ ਨਟ ਬੁੱਕ ਿਵਚ ਯਾਦ ਵਜ ਉਸਦੀਆਂ ਕੁਝ

ਗੱਲਾਂ ਿਲਖ ਿਰਹਾ ਸੀ।

"ਇਹ ਤੁਸ ਕੀ ਿਲਖ ਰਹੇ ਓ?" ਉਹਨੇ ਪੁਿੱ ਛਆ।

ਮ ਸੱਚੋ ਸੱਚ ਦੱਸਣਾ ਠੀਕ ਸਮਿਝਆ ਅਤੇ ਿਕਹਾ, "ਮ

ਇਕ ਕਹਾਣੀਕਾਰ ਹਾਂ… ਿਜਹੜੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਮੈ

ਿਦਲਚਸਪ ਲੱਗਣ, ਮ ਿਲਖ ਿਲਆ ਕਰਦਾ ਹਾਂ।"

"ਓਹ… ਫੇਰ ਤਾਂ ਮ ਤੁਹਾ ਆਪਣੀ ਪੂਰੀ ਕਹਾਣੀ

ਸੁਣਾਵਾਂਗੀ।"

ਿਤੰਨ ਘੰਟੇ ਤਕ ਕਮਜ਼ੋਰ ਆਵਾਜ਼ ਿਵਚ ਉਹ ਮੈ

ਆਪਣੀ ਕਹਾਣੀ ਸੁਣਾ ਦੀ ਰਹੀ। ਹੁਣ ਉਹੀ ਕਹਾਣੀ ਮ

ਆਪਣੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਿਵਚ ਿਬਆਨ ਕਰਦਾ ਹਾਂ :

ਬੇਲੋੜੇ ਵੇਰਿਵਆਂ 'ਚ ਜਾਣ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਨਹ … ਬੰਗਾਲ

'ਚ ਜਦ ਕਾਲ ਿਪਆ ਤਾਂ ਲੋਕ ਧੜਾ ਧੜ ਮਰਨ ਲੱਗੇ

ਤਾਂ ਸਕੀਨਾ ਉਹਦੇ ਚਾਚੇ ਨੇ ਇਕ ਅਵਾਰਾ ਆਦਮੀ

ਦੇ ਹੱਥ ਪੰਜ ਸੌ ਰੁਪਏ ਿਵਚ ਵੇਚ ਿਦੱਤਾ, ਜੋ ਉਹ

ਲਾਹੌਰ ਲੈ ਆਇਆ ਅਤੇ ਇਕ ਹੋਟਲ ਿਵਚ ਠਿਹਰਾਅ

ਕੇ ਉਸ ਤ ਰੁਿਪਆ ਕਮਾਉਣ ਦੀ ਕੋਿਸ਼ਸ਼ ਕਰਨ

ਲੱਿਗਆ… ਪਿਹਲਾ ਬੰਦਾ ਜੋ ਸਕੀਨਾ ਕੋਲ ਇਸ

ਿਸਲਿਸਲੇ ਿਵਚ ਿਲਆਂਦਾ ਿਗਆ, ਇਕ ਸੁੰਦਰ ਅਤੇ

ਤੰਦਰੁਸਤ ਨੌ ਜੁਆਨ ਸੀ… ਕਾਲ ਪੈਣ ਤ ਪਿਹਲਾਂ ਜਦ

ਸਕੀਨਾ ਰੋਟੀ-ਕੱਪੜੇ ਦੀ ਿਫ਼ਕਰ ਨਹ ਸੀ, ਉਹ ਇਹੋ

ਿਜਹੇ ਹੀ ਨੌ ਜੁਆਨ ਦੇ ਸੁਫ਼ਨੇ ਦੇਖਦੀ ਹੁਦ

ੰ ੀ ਸੀ, ਜੋ

ਉਹਦਾ ਪਤੀ ਬਣੇ; ਪਰ ਏਥੇ ਤਾਂ ਉਸਦਾ ਸੌਦਾ ਕੀਤਾ ਜਾ

ਿਰਹਾ ਸੀ, ਇਕ ਇਹੋ ਿਜਹੀ ਕਰਤੂਤ ਲਈ ਉਹ

ਮਜਬੂਰ ਕੀਤਾ ਜਾ ਿਰਹਾ ਸੀ, ਿਜਸਦੀ ਕਲਪਨਾ ਨਾਲ

ਹੀ ਉਸ ਕਾਂਬਾ ਿਛੜਦਾ ਜਾ ਿਰਹਾ ਸੀ।

ਜਦ ਉਹ ਕਲਕੱਤੇ ਤ ਲਾਹੌਰ ਿਲਆਂਦੀ ਗਈ ਸੀ, ਉਹ

ਪਤਾ ਸੀ ਿਕ ਉਹਦੇ ਨਾਲ ਕੀ ਸਲੂਕ ਹੋਣ ਵਾਲਾ ਹੈ।

ਉਹ ਿਸਆਣੀ ਕੁੜੀ ਸੀ ਅਤੇ ਚੰਗੀ ਤਰਾਂ ਜਾਣਦੀ ਸੀ

ਿਕ ਕੁਝ ਕੁ ਿਦਨਾਂ 'ਚ ਹੀ ਉਹ ਇਕ ਿਸੱਕਾ ਬਣਾਅ

ਕੇ ਥਾਂ-ਥਾਂ ਭੁਨਾਇਆ ਜਾਵੇਗਾ। ਉਸ ਇਸ ਸਭ ਕੁਝ

ਦਾ ਪਤਾ ਸੀ, ਪਰ ਉਸ ਕੈਦੀ ਵਾਂਗ, ਜੋ ਰਿਹਮ ਦੀ

ਆਸ ਨਾ ਹੋਣ 'ਤੇ ਵੀ ਉਮੀਦ ਲਾਈ ਰੱਖਦਾ ਹੈ, ਉਹ

ਇਹ ਅਸੰਭਵ ਘਟਨਾ ਵਾਪਰ ਜਾਣ ਦੀ ਟੇਕ ਲਾਈ ਬੈਠੀ

ਸੀ।
ਉਹ ਘਟਨਾ ਤਾਂ ਨਾ ਵਾਪਰੀ, ਪਰ ਉਸ ਿਵਚ ਏਨੀ

ਿਹੰਮਤ ਪੈਦਾ ਹੋ ਗਈ ਿਕ ਉਹ ਉਸ ਰਾਤ , ਕੁਝ

ਆਪਣੀ ਹੁਿਸ਼ਆਰੀ ਨਾਲ ਅਤੇ ਕੁਝ ਉਸ ਨੌ ਜੁਆਨ ਦੇ

ਅਣਜਾਣ ਪੁਣੇ ਸਦਕਾ, ਹੋਟਲ ਿਵਚ ਭੱਜ ਜਾਣ ਿਵਚ

ਸਫ਼ਲ ਹੋ ਗਈ।

ਹੁਣ ਲਾਹੌਰ ਦੀਆਂ ਸੜਕਾਂ ਸਨ ਅਤੇ ਉਨਾਂ ਦੇ ਨਵ

ਖ਼ਤਰੇ… ਕਦਮ ਕਦਮ 'ਤੇ ਉਹ ਇ ਲੱਗਦਾ ਸੀ ਿਕ

ਲੋਕਾਂ ਦੀਆਂ ਨਜ਼ਰਾਂ ਉਸ ਖਾ ਜਾਣਗੀਆਂ; ਲੋਕ ਉਸ

ਘੱਟ ਦੇਖਦੇ ਸਨ, ਪਰ ਉਸਦੇ ਜੋਬਨ , ਜੋ ਛੁਪਣ

ਵਾਲੀ ਚੀਜ਼ ਨਹ ਸੀ, ਕੁਝ ਏਨਾ ਵੱਧ ਘੂਰਦੇ ਸਨ,

ਿਜਵ ਵਰਮੇ ਨਾਲ ਉਸਦੇ ਅੰਦਰ ਮੋਰੀ ਕਰ ਰਹੇ ਹੋਣ;

ਸੋਨੇ-ਚਾਂਦੀ ਦਾ ਕੋਈ ਗਿਹਣਾ ਜਾਂ ਮੋਤੀ ਹੁਦ

ੰ ਾ ਤਾਂ ਉਹ

ਸ਼ਾਇਦ ਲੋਕਾਂ ਦੀਆਂ ਨਜ਼ਰਾਂ ਤ ਬਚਾਅ ਲਦੀ, ਪਰ ਉਹ

ਇਕ ਅਿਜਹੀ ਚੀਜ਼ ਦੀ ਰੱਿਖਆ ਕਰ ਰਹੀ ਸੀ, ਿਜਸ

ਉਤੇ ਕੋਈ ਵੀ ਆਸਾਨੀ ਨਾਲ ਹੱਥ ਮਾਰ ਸਕਦਾ ਸੀ।

ਿਤੰਨ ਿਦਨ ਅਤੇ ਿਤੰਨ ਰਾਤਾਂ ਉਹ ਕਦੇ ਏਧਰ, ਕਦੇ

ਓਧਰ ਘੁਮ
ੰ ਦੀ-ਭਟਕਦੀ ਰਹੀ। ਭੁਖ
ੱ ਨਾਲ ਉਸਦਾ ਬੁਰਾ

ਹਾਲ ਸੀ, ਪਰ ਉਸਨੇ ਿਕਸੇ ਮੂਹਰੇ ਹੱਥ ਨਾ ਅੱਿਡਆ।

ਉਹ ਡਰਦੀ ਸੀ ਿਕ ਉਸਦਾ ਅੱਿਡਆ ਹੋਇਆ ਹੱਥ

ਉਸਦੀ ਇੱਜ਼ਤ ਸਮੇਤ ਿਕਸੇ ਹਨੇ ਰੀ ਕੋਠੜੀ ਿਵਚ ਿਖੱਚ

ਿਲਆ ਜਾਵੇਗਾ… ਉਹ ਦੁਕਾਨਾਂ ਿਵਚ ਸਜੀਆਂ ਹੋਈਆਂ

ਿਮਠਾਈਆਂ ਦੇਖਦੀ ਸੀ; ਭੋਜਨ-ਭੰਡਾਰਾਂ ਿਵਚ ਲੋਕ ਬੜੇ

ਬੜੇ ਬੁਰਕ ਤੋੜ ਕੇ ਖਾਂਦੇ ਸਨ; ਉਸਦੇ ਹਰ ਪਾਸੇ

ਖਾਣ-ਪੀਣ ਦੀਆਂ ਚੀਜ਼ਾਂ ਬੜੀ ਬੇਦਰਦੀ ਨਾਲ

ਵਰਿਤਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ; ਪਰ ਇ ਲਗਦਾ ਸੀ ਿਜਵ

ਦੁਨੀਆ ਿਵਚ ਉਹਦੇ ਭਾਗਾਂ ਦਾ ਕੋਈ ਦਾਣਾ ਹੀ ਨਹ

ਸੀ ਿਰਹਾ।

ਉਸ ਿਜ਼ੰਦਗੀ ਿਵਚ ਪਿਹਲੀ ਵਾਰ ਖਾਣੇ ਦੀ ਮਹੱਤਤਾ

ਦਾ ਅਿਹਸਾਸ ਹੋਇਆ। ਪਿਹਲਾਂ ਉਸ ਖਾਣਾ ਿਮਲ

ਜਾਂਦਾ ਸੀ, ਹੁਣ ਉਹ ਖਾਣੇ ਿਮਲਣਾ ਚਾਹੁਦ

ੰ ੀ ਸੀ ਅਤੇ
ਿਮਲ ਨਹ ਸਕਦੀ ਸੀ… ਚਾਰ ਿਦਨਾਂ ਦੇ ਫ਼ਾਿਕਆਂ ਨੇ

ਉਸ ਆਪਣੀਆਂ ਹੀ ਨਜ਼ਰਾਂ ਿਵਚ ਇਕ ਬਹੁਤ ਵੱਡਾ

ਸ਼ਹੀਦ ਤਾਂ ਬਣਾ ਿਦੱਤਾ, ਪਰ ਉਸ ਦੇ ਿਜਸਮ ਦੀਆਂ

ਸਾਰੀਆਂ ਨੀਹਾਂ ਿਹਲਾਅ ਕੇ ਰੱਖ ਿਦੱਤੀਆਂ… ਉਹ ਜੋ

ਰੂਹਾਨੀ ਸੰਤਖ
ੋ ਹੁਦ
ੰ ਾ ਹੈ, ਇਕ ਵੇਲਾ ਆ ਿਗਆ ਿਕ ਉਹ

ਵੀ ਸੁੰਗੜਨ ਲੱਿਗਆ।

ਚੌਥੇ ਿਦਨ ਆਥਣੇ ਉਹ ਇਕ ਗਲੀ ਿਵਚ ਲੰਘ ਰਹੀ

ਸੀ ਿਕ ਪਤਾ ਨਹ ਉਸਦੇ ਜੀਅ ਿਵਚ ਕੀ ਆਇਆ,

ਉਹ ਇਕ ਮਕਾਨ ਦੇ ਅੰਦਰ ਵੜ ਗਈ। ਮਕਾਨ ਦੇ

ਅੰਦਰ ਵੜਿਦਆਂ ਹੀ ਉਸ ਿਖ਼ਆਲ ਆਇਆ ਿਕ ਨਹ ,

ਕੋਈ ਫੜ ਲਏਗਾ ਅਤੇ ਕੁਲ

ੱ ਕੀਤੇ ਕਰਾਏ ਉਤੇ ਪਾਣੀ

ਿਫਰ ਜਾਵੇਗਾ ਅਤੇ ਹੁਣ ਉਸ ਿਵਚ ਏਨੀ ਸੱਿਤਆ ਵੀ

ਤਾਂ ਨਹ ਹੈ ਿਕ ਉਹ… ਸੋਚਦੀ ਸੋਚਦੀ ਉਹ ਿਵਹੜੇ

ਕੋਲ ਪੁਜ
ੱ ਚੁੱਕੀ ਸੀ… ਧੁਦ
ੰ ਲੇ ਹਨੇ ਰੇ ਿਵਚ ਉਹਨੇ

ਘੜਜੀਆਂ ਉਤੇ ਦੋ ਸਾਫ਼ ਸੁਥਰੇ ਘੜੇ ਦੇਖੇ ਅਤੇ ਉਸਦੇ

ਕੋਲ ਹੀ ਫਲਾਂ ਨਾਲ ਭਰੇ ਹੋਏ ਦੋ ਥਾਲ; ਿਸਓ,

ਨਾਸ਼ਪਤੀਆਂ, ਅਨਾਰ… ਉਸਨੇ ਸੋਿਚਆ: ਅਨਾਰ

ਬਕਵਾਸ ਹੈ… ਿਸਓ ਤੇ ਨਾਸ਼ਪਤੀਆਂ ਠੀਕ ਨੇ । ਘੜੇ ਦੇ

ਪਰ ਚੱਪਣੀ ਦੀ ਥਾਂ ਤਸ਼ਤਰੀ ਨਾਲ ਢਿਕਆ ਹੋਇਆ

ਇਕ ਿਪਆਲਾ ਰੱਿਖਆ ਹੋਇਆ ਸੀ… ਉਹਨੇ ਤਸ਼ਤਰੀ

ਚੁੱਕ ਕੇ ਦੇਿਖਆ; ਿਪਆਲਾ ਮਲਾਈ ਨਾਲ ਭਿਰਆ

ਹੋਇਆ ਸੀ।

ਉਹਨੇ ਿਪਆਲਾ ਚੁੱਕ ਿਲਆ ਅਤੇ ਇਸ ਤ ਪਿਹਲਾਂ ਿਕ

ਉਹ ਕੁਝ ਸੋਚ ਸਕੇ, ਉਹਨੇ ਛੇਤੀ ਛੇਤੀ ਮਲਾਈ

ਿਨਗਲਣੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਿਦੱਤੀ। ਕੁਝ ਕੁ ਪਲਾਂ 'ਚ ਸਾਰੀ

ਮਲਾਈ ਉਹਦੇ ਿਢੱਡ ਿਵਚ ਸੀ। ਉਹਦੇ ਲਈ ਉਹ

ਸੁਖਦਾਇਕ ਘੜੀ ਸੀ… ਉਹ ਭੁਲ

ੱ ਗਈ ਸੀ ਿਕ ਉਹ

ਿਕਸੇ ਓਪਰੇ ਮਕਾਨ ਿਵਚ ਹੈ। ਓਥੇ ਈ ਬੈਠ ਕੇ ਉਹਨੇ

ਿਸਓ ਅਤੇ ਨਾਸ਼ਪਤੀਆਂ ਖਾਧੀਆਂ।

ਘੜਜੀ ਹੇਠਾਂ ਕੁਝ ਹੋਰ ਵੀ ਸੀ… ਸੂਪ, ਠੰਢਾ ਸੂਪ ਅਤੇ

ਉਹਨੇ ਸਾਰੀ ਪਤੀਲੀ ਮੁਕਾਅ ਿਦੱਤੀ।

ਫੇਰ ਇਕਦਮ ਪਤਾ ਨਹ ਿਕ ਹੋਇਆ ਿਕ ਉਸਦੇ ਿਢੱਡ

ਦੇ ਧੁਰ ਅੰਦਰ ਇਕ ਉਬਾਲ ਿਜਹਾ ਿਠਆ ਅਤੇ

ਉਸਦਾ ਿਸਰ ਚਕਰਾਉਣ ਲੱਿਗਆ।

ਉਸੇ ਸਮ ਉਸਨੇ ਖੰਘਣ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਸੁਣੀ… ਉਹ ਠ

ਖੜੀ ਹੋਈ; ਉਸਨੇ ਭੱਜਣ ਦੀ ਕੋਿਸ਼ਸ਼ ਕੀਤੀ, ਪਰ ਚਕਰਾ

ਕੇ ਿਡੱਗ ਪਈ ਅਤੇ ਬੇਹਸ਼

ੋ ਹੋ ਗਈ।

ਜਦ ਉਸ ਹੋਸ਼ ਆਈ ਤਾਂ ਉਹ ਇਕ ਸਾਫ਼ ਸੁਥਰੇ

ਿਬਸਤਰੇ ਉਤੇ ਲੰਮੀ ਪਈ ਸੀ… ਸਭ ਤ ਪਿਹਲਾਂ ਉਸ

ਿਖ਼ਆਲ ਆਇਆ ਿਕ ਉਹ ਿਕਤੇ ਲੁਟ

ੱ ੀ ਤਾਂ ਨਹ ਗਈ,

ਪਰ ਤੁਰਤ
ੰ ਹੀ ਉਸ ਤਸੱਲੀ ਹੋ ਗਈ ਿਕ ਉਹ ਸਹੀ

ਸਲਾਮਤ ਹੈ।

ਉਹ ਕੁਝ ਹੋਰ ਸੋਚਣ ਲੱਗੀ ਿਕ ਉਸ ਧੀਮੀ ਧੀਮੀ

ਖੰਘ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਸੁਣਾਈ ਿਦੱਤੀ ਅਤੇ ਫੇਰ ਹੱਡੀਆਂ ਦਾ

ਇਕ ਢਾਂਚਾ ਕਮਰੇ ਿਵਚ ਵਿੜਆ।

ਸਕੀਨਾ ਨੇ ਆਪਣੇ ਿਪੰਡ ਿਵਚ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਅਕਾਲ ਦੇ

ਮਾਰੇ ਇਨਸਾਨ ਦੇਖੇ ਸਨ, ਪਰ ਇਹ ਇਨਸਾਨ ਉਨਾਂ ਤ

ਿਬਲਕੁਲ ਵੱਖਰਾ ਸੀ; ਬੇਚਾਰਗੀ ਉਸ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਿਵਚ

ਵੀ ਸੀ, ਪਰ ਇਸ ਬੇਚਾਰਗੀ ਿਵਚ ਉਹ ਅਨਾਜ ਦੀ

ਤਰਸੀ ਹੋਈ ਇੱਛਾ ਨਹ ਸੀ… ਸਕੀਨਾ ਨੇ ਿਢੱਡ ਦੇ

ਭੁਖ
ੱ ੇ ਦੇਖੇ ਸਨ, ਿਜਨਾਂ ਦੀਆਂ ਿਨਗਾਹਾਂ ਿਵਚ ਇਕ ਨੰ ਗੀ

ਅਤੇ ਕੋਝੀ ਲਾਲਸਾ ਹੁਦ

ੰ ੀ ਹੈ, ਪਰ ਇਸ ਮਰਦ ਦੀਆਂ

ਨਜ਼ਰਾਂ ਿਵਚ ਉਹ ਇਕ ਿਚਲਮਨ ਿਜਹੀ ਿਦਖਾਈ

ਿਦੱਤੀ, ਇਕ ਧੁਦ
ੰ ਲਾ ਪਰਦਾ, ਿਜਸਦੇ ਿਪਛ ਦੀ ਉਹ

ਡਿਰਆ-ਸਿਹਿਮਆ ਉਸਦੇ ਵੱਲ ਦੇਖ ਿਰਹਾ ਸੀ।

ਘਬਰਾਹਟ ਸਕੀਨਾ ਹੋਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਸੀ, ਪਰ

ਸਿਹਿਮਆ ਹੋਇਆ ਉਹ ਸੀ – ਉਹਨੇ ਰੁਕ-ਰੁਕ ਕੇ,

ਕੁਝ ਝਪਿਦਆਂ, ਕੁਝ ਅਜੀਬ ਿਕਸਮ ਦਾ ਸੰਕੋਚ ਮਿਹਸੂਸ

ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਸਕੀਨਾ ਿਕਹਾ, "ਜਦ ਤੂੰ ਖਾ ਰਹੀ ਸੀ, ਮ

ਤੇਰੇ ਤ ਕੁਝ ਦੂਰ ਖੜਾ ਸੀ… ਹਾਇ! ਮ ਿਕੰਨਾ ਔਖਾ ਹੋ

ਕੇ ਆਪਣੀ ਖੰਘ ਰੋਕੀ ਰੱਖੀ ਿਕ ਤੂੰ ਆਰਾਮ ਨਾਲ ਖਾ

ਸਕ ਤੇ ਇਹ ਖ਼ੂਬਸੂਰਤ ਨਜ਼ਾਰਾ ਬਹੁਤੀ ਦੇਰ ਤਕ ਦੇਖ

ਸਕਾਂ… ਭੁਖ
ੱ ਬੜੀ ਿਪਆਰੀ ਚੀਜ਼ ਹੈ… ਇਹ ਮ ਹਾਂ ਿਕ

ਿਨਹਮਤ ਤ ਵਾਂਝਾ ਹਾਂ… ਨਹ , ਵਾਂਝਾ ਨਹ , ਕਿਹਣਾ

ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਿਕ ਮ ਆਪ ਇਸ ਕਤਲ ਕੀਤਾ ਹੈ…"

ਉਹ ਕੁਝ ਵੀ ਨਾ ਸਮਝ ਸਕੀ।

ਉਸਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਇਕ ਬੁਝਾਰਤ ਸਨ… ਸਕੀਨਾ ਨੇ

ਬੁੱਝਣ ਦੀ ਕੋਿਸ਼ਸ਼ ਕੀਤੀ ਤਾਂ ਉਹ ਇਕ ਹੋਰ ਬੁਝਾਰਤ

ਬਣ ਗਈ; ਇਸਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਸਕੀਨਾ ਉਸਦੀਆਂ

ਗੱਲਾਂ ਚੰਗੀਆਂ ਲੱਗੀਆਂ, ਉਹਨਾਂ ਿਵਚ ਇਨਸਾਨੀਅਤ

ਦੀ ਗਰਮੀ ਸੀ।

ਸਕੀਨਾ ਨੇ ਆਪਣੀ ਸਾਰੀ ਹੱਡ-ਬੀਤੀ ਉਸ ਸੁਣਾਅ

ਿਦੱਤੀ।

ਜਦ ਸਕੀਨਾ ਉਸਦਾ ਧੰਨਵਾਦ ਕਰਨ ਲੱਗੀ ਤਾਂ

ਉਹਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ, ਜੋ ਹੰਝਆ

ੂ ਂ ਤ ਬੇਪਵਾਹ ਲੱਗਦੀਆਂ ਸਨ,
ਇਕਦਮ ਿਸੱਲੀਆਂ ਹੋ ਗਈਆਂ ਅਤੇ ਉਹਨੇ ਡੁਬਡੁਬਾਈ

ਹੋਈ ਆਵਾਜ਼ ਿਵਚ ਿਕਹਾ, "ਏਥੇ ਈ ਰਿਹ ਪਓ

ਸਕੀਨਾ… ਮ ਿਦੱਕ ਦਾ ਮਰੀਜ਼ ਹਾਂ… ਮੇਰੀ ਭੁਖ

ੱ ਮਰ

ਚੁੱਕੀ ਹੈ… ਮੈ ਕੋਈ ਖਾਣਾ, ਕੋਈ ਫਲ ਚੰਗਾ ਨਹ

ਲੱਗਦਾ… ਤੂੰ ਖਾਇਆ ਕਰ ਅਤੇ ਮ ਤੈ ਦੇਿਖਆ

ਕਰਾਂਗਾ…" ਤਦੇ ਹੀ ਉਹ ਮੁਸਕਰਾਉਣ ਲੱਿਗਆ… "ਕੀ

ਿਹਮਾਕਤ ਹੈ… ਕੋਈ ਹੋਰ ਸੁਣਦਾ ਤਾਂ ਕੀ ਕਿਹੰਦਾ…

ਜਾਣੀ ਦੂਜਾ ਖਾਇਆ ਕਰੇ ਅਤੇ ਮ ਦੇਿਖਆ ਕਰਾਂ…

ਨਹ ਸਕੀਨਾ… ਝ ਮੇਰੀ ਿਦਲੀ ਇੱਛਾ ਹੈ ਿਕ ਤੂੰ ਏਥੇ

ਈ ਰਹ…"

ਸਕੀਨਾ ਕੁਝ ਸੋਚਣ ਲੱਗੀ; ਫੇਰ ਉਸਨੇ ਿਕਹਾ, "ਜੀ ਨਹ ,

ਮੇਰਾ ਮਤਲਬ ਹੈ, ਤੁਸ ਇਸ ਘਰ ਚ ਇਕੱਲੇ ਹੋ ਅਤੇ

ਮ… ਨਹ ਨਹ … ਗੱਲ ਇਹ ਹੈ ਿਕ ਮ…"

ਸਕੀਨਾ ਦੀ ਗੱਲ ਸੁਣ ਕੇ ਉਸ ਕੁਝ ਅਿਜਹਾ ਧੱਕਾ

ਲਿਗਆ ਿਕ ਉਹ ਥੋੜੀ ਦੇਰ ਲਈ ਿਬਲਕੁਲ ਗੁਆਚ

ਿਜਹਾ ਿਗਆ। ਜਦ ਉਹ ਬੋਿਲਆ ਤਾਂ ਉਹਦੀ ਆਵਾਜ਼

ਥੋਥੀ ਿਜਹੀ ਸੀ, "ਮ ਦਸ ਵਰੇ ਤਕ ਕਾਲਜ ਿਵਚ

ਕੁੜੀਆਂ ਪੜਾ ਦਾ ਿਰਹਾ ਹਾਂ। ਮ ਸਦਾ ਉਹਨਾਂ

ਆਪਣੀਆਂ ਬੱਚੀਆਂ ਸਮਿਝਆ … ਤੂ…

ੰ ਤੂੰ ਇਕ ਹੋਰ ਹੋ

ਜਾਵਗੀ…"

ਸਕੀਨਾ ਲਈ ਕੋਈ ਹੋਰ ਥਾਂ ਹੀ ਨਹ ਸੀ। ਉਹ ਉਸ

ਪੋਫ਼ਸ
ੈ ਰ ਦੇ ਕੋਲ ਰਿਹਣ ਲੱਗੀ।

ਪੋਫ਼ਸ
ੈ ਰ ਇਕ ਵਰਾ ਅਤੇ ਕੁਝ ਮਹੀਨੇ ਿਜ ਦਾ ਿਰਹਾ…

ਇਸ ਸਮ ਦੌਰਾਨ ਬਜਾਇ ਇਸ ਦੇ ਿਕ ਸਕੀਨਾ ਉਸਦੀ

ਦੇਖਭਾਲ ਕਰਦੀ, ਉਲਟਾ ਉਹ ਜੋ ਬੀਮਾਰ ਸੀ, ਸਕੀਨਾ

ਸੁਖ ਸੁਿਵਧਾ ਪੁਚਾਉਣ ਲਈ ਕੁਝ ਇਸ ਸਲੀਕੇ ਨਾਲ

ਰੁਿਝਆ ਿਰਹਾ, ਿਜਵ ਉਹ ਬਹੁਤ ਕਾਹਲੀ ਿਵਚ ਹੋਵੇ।

ਪੋਫ਼ਸ
ੈ ਰ ਦੀ ਦੇਖ ਭਾਲ ਨੇ ਸਕੀਨਾ ਕੁਝ ਮਹੀਿਨਆਂ

ਿਵਚ ਹੀ ਿਨਖ਼ਾਰ ਿਦੱਤਾ। ਫੇਰ ਠਹ ਸਕੀਨਾ ਤ ਕੁਝ

ਦੂਰ ਦੂਰ ਰਿਹਣ ਲੱਿਗਆ, ਪਰ ਉਸਦੀ ਦੇਖਭਾਲ ਿਵਚ

ਕੋਈ ਫ਼ਰਕ ਨਾ ਿਪਆ।

ਆਖ਼ਰੀ ਿਦਨਾਂ ਿਵਚ ਅਚਾਨਕ ਉਹਦੀ ਹਾਲਤ ਖ਼ਰਾਬ ਹੋ

ਗਈ। ਇਕ ਰਾਤ ਜਦ ਸਕੀਨਾ ਉਸਦੇ ਨੇ ੜੇ ਹੀ ਸੁੱਤੀ

ਪਈ ਸੀ, ਉਹ ਬਦਲ ਕੇ ਠ ਬੈਠਾ ਅਤੇ ਜ਼ੋਰ ਜ਼ੋਰ ਦੀ

ਕੂਕਣ ਲੱਗਾ, "ਸਕੀਨਾ… ਸਕੀਨਾ!" ਉਸਦੀਆਂ ਚੀਕਾ ਸੁਣ

ਕੇ ਸਕੀਨਾ ਘਬਰਾਅ ਗਈ।

ਉਸਦੀਆਂ ਧਸੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਅੱਖਾਂ 'ਚ, ਉਹ ਜੋ ਿਚਲਮਨ

ਿਜਹੀ ਹੁਦ
ੰ ੀ ਸੀ, ਿਕਤੇ ਿਦਖਾਈ ਨਹ ਸੀ ਦੇ ਰਹੀ…

ਉਹਨਾਂ ਅੱਖਾਂ ਿਵਚ ਸਕੀਨਾ ਇਕ ਅਥਾਹ ਦੁਖ

ੱ ਨਜ਼ਰ

ਆਇਆ।

ਉਸਨੇ ਆਪਣੇ ਕੰਬਦੇ ਹੋਏ ਹੱਥਾਂ ਨਾਲ ਸਕੀਨਾ ਦੇ ਹੱਥ

ਫੜੇ ਅਤੇ ਿਕਹਾ, "ਮ ਮਰ ਿਰਹਾ ਹਾਂ, ਪਰ ਇਸ ਮੌਤ ਦਾ

ਮੈ ਦੁਖ
ੱ ਨਹ , ਿਕ ਿਕ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਮੌਤਾਂ ਮੇਰੇ

ਅੰਦਰ ਵਾਪਰ ਚੁੱਕੀਆਂ ਨੇ … ਤੂੰ ਸੁਣਨਾ ਚਾਹੁਦ

ੰ ੀ ਐ

ਮੇਰੀ ਿਵਿਥਆ… ਜਾਣਨਾ ਚਾਹੁਦ

ੰ ੀ ਐ, ਮ ਕੀ ਆਂ…?
ਸੁਣ… ਮ ਇਕ ਝੂਠ ਹਾਂ, ਬਹੁਤ ਵੱਡਾ ਝੂਠ… ਮੇਰੀ ਸਾਰੀ

ਿਜ਼ੰਦਗੀ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨਾਲ ਝੂਠ ਬੋਲਣ ਅਤੇ ਫੇਰ

ਉਸ ਸੱਚ ਬਨਾਉਣ ਿਵਚ ਲੰਘੀ ਹੈ… ਹਾਇ ਇਹ

ਿਕੰਨਾ ਦੁਖਦਾਈ, ਅਸੁਭਾਵਕ ਅਤੇ ਅਣਮਨੁੱਖੀ ਕੰਮ ਸੀ…

ਮ ਇਕ ਸੁਭਾਵਕ ਇੱਛਾ ਮਾਿਰਆ ਸੀ, ਪਰ ਮੈ

ਇਹ ਪਤਾ ਨਹ ਸੀ ਿਕ ਇਸ ਕਤਲ ਦੇ ਿਪੱਛੇ ਮੈ ਹੋਰ

ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਖ਼ੂਨ ਕਰਨੇ ਪੈਣਗੇ… ਮ ਸਮਝਦਾ ਸੀ ਿਕ

ਇਕ ਮੁਸਾਮ ਬੰਦ ਕਰ ਦੇਣ ਨਾਲ ਕੀ ਫ਼ਰਕ ਪਵੇਗਾ;

ਮੈ ਇਹ ਪਤਾ ਨਹ ਸੀ ਿਕ ਫੇਰ ਆਪਣੇ ਸਰੀਰ ਦੇ

ਸਾਰੇ ਦਰਵਾਜ਼ੇ ਬੰਦ ਕਰਨੇ ਪੈਣਗੇ… ਸਕੀਨਾ, ਇਹ ਜੋ

ਕੁਝ ਮ ਕਿਹ ਿਰਹਾ ਹਾਂ, ਫ਼ਲਸਫ਼ੀ ਬਕਵਾਸ ਹੈ… ਿਸੱਧੀ

ਗੱਲ ਇਹ ਹੈ ਿਕ ਮ ਆਪਣਾ ਕਰੈਕਟਰ ਚਾ ਕਰਦਾ

ਿਰਹਾ ਅਤੇ ਆਪ ਅਿਤਅੰਤ ਡੂੰਘੀਆਂ ਦਲਦਲਾਂ ਿਵਚ

ਧਸਦਾ ਿਰਹਾ… ਮ ਮਰ ਜਾਵਾਂਗਾ ਅਤੇ ਮੇਰਾ ਇਹ

ਕਰੈਕਟਰ… ਇਹ ਬੇਰਗ
ੰ ਾ ਝੰਡਾ ਮੇਰੀ ਿਮੱਟੀ ਉਤੇ ਉਡਦਾ
ਰਹੇਗਾ… ਉਹ ਸਾਰੀਆਂ ਕੁੜੀਆਂ ਿਜਨਾਂ ਮ ਕਾਲਜ

ਿਵਚ ਪੜਾਇਆ ਕਰਦਾ ਸੀ, ਜਦ ਕਦੇ ਮੈ ਯਾਦ

ਕਰਨਗੀਆਂ, ਇਹੀ ਕਿਹਣਗੀਆਂ ਿਕ ਇਕ ਫ਼ਿਰਸ਼ਤਾ ਸੀ,

ਜੋ ਇਨਸਾਨਾਂ ਿਵਚ ਆ ਿਗਆ ਸੀ… ਤੂੰ ਵੀ ਮੇਰੀਆਂ

ਨੇ ਕੀਆਂ ਨਹ ਭੁਲ
ੱ ਗੀ… ਪਰ ਹਕੀਕਤ ਇਹ ਹੈ ਿਕ

ਜਦ ਤ ਤੂੰ ਇਸ ਘਰ ਿਵਚ ਆਈ ਹ, ਇਕ ਿਛਣ ਵੀ

ਅਿਜਹਾ ਨਹ ਲੰਿਘਆ, ਜਦ ਮ ਤੇਰੀ ਜੁਆਨੀ ਚੋਰ

ਅੱਖ ਨਾਲ ਨਾ ਦੇਿਖਆ ਹੋਵੇ… ਮ ਕਲਪਨਾ ਿਵਚ ਕਈ

ਵਾਰ ਤੇਿਰਆਂ ਬੁੱਲਾਂ ਚੁੰਿਮਆ ਹੈ… ਕਈ ਵਾਰ

ਿਖ਼ਆਲਾਂ ਿਖ਼ਆਲਾਂ ਿਵਚ ਮ ਤੇਰੀਆਂ ਬਾਹਾਂ ਿਵਚ

ਆਪਣਾ ਿਸਰ ਰੱਿਖਆ ਹੈ… ਅਤੇ ਹਰ ਵਾਰ ਮੈ

ਇਹਨਾਂ ਤਸਵੀਰਾਂ ਦੇ ਪੁਰਜ਼ੇ-ਪੁਰਜ਼ੇ ਕਰਨੇ ਪਏ, ਫੇਰ

ਇਨਾਂ ਪੁਰਿਜ਼ਆਂ ਜਲਾਅ ਕੇ ਮ ਸੁਆਹ ਬਣਾਈ ਹੈ

ਿਕ ਇਹਨਾਂ ਦਾ ਨਾਂ-ਿਨਸ਼ਾਨ ਤੱਕ ਬਾਕੀ ਨਾ ਰਹੇ… ਕਾਸ਼!

ਮੇਰੇ ਿਵਚ ਏਨੀ ਿਹੰਮਤ ਹੁਦ

ੰ ੀ ਿਕ ਮ ਆਪਣੇ ਇਸ ਚੇ
ਕਰੈਕਟਰ ਇਕ ਲੰਬੇ ਬਾਂਸ ਉਤੇ ਲੰਗਰ
ੂ ਵਾਂਗ

ਿਬਠਾਅ ਸਕਦਾ ਅਤੇ ਡੁਗਡੁਗੀ ਵਜਾਅ ਕੇ ਲੋਕਾਂ

ਇਕੱਠਾ ਕਰ ਸਕਦਾ ਅਤੇ ਕਿਹ ਸਕਦਾ ਿਕ ਆਓ ਦੇਖੋ

ਅਤੇ ਨਸੀਹਤ ਲਵੋ…"

ਇਸ ਘਟਨਾ ਤ ਿਪਛ ਪੋਫ਼ਸ

ੈ ਰ ਕੇਵਲ ਪੰਜ ਿਦਨ

ਿਜ ਦਾ ਿਰਹਾ। ਸਕੀਨਾ ਦਾ ਿਬਆਨ ਹੈ ਿਕ ਮਰਨ ਤ

ਪਿਹਲਾਂ ਉਹ ਬਹੁਤ ਖ਼ੁਸ਼ ਸੀ।

ਜਦ ਉਹ ਆਖ਼ਰੀ ਸਾਹ ਲੈ ਿਰਹਾ ਸੀ, ਉਸਨੇ ਸਕੀਨਾ

ਕੇਵਲ ਏਨਾ ਆਿਖਆ ਸੀ,

"ਸਕੀਨਾ, ਮ ਲਾਲਚੀ ਨਹ ਹਾਂ… ਿਜ਼ੰਦਗੀ ਦੇ ਇਹ

ਆਖ਼ਰੀ ਪੰਜ ਿਦਨ ਮੇਰੇ ਲਈ ਬਹੁਤ ਨੇ … ਮ ਤੇਰਾ

ਧੰਨਵਾਦੀ ਹਾਂ…"

(ਅਨੁਵਾਦ: ਪਰਦੁਮਨ ਿਸੰਘ ਬੇਦੀ)