Professional Documents
Culture Documents
ਮੰਟੋ_ਦੀਆਂ_ਪੰਜਾਬੀ_ਕਹਾਣੀਆਂ_
ਮੰਟੋ_ਦੀਆਂ_ਪੰਜਾਬੀ_ਕਹਾਣੀਆਂ_
ਮ ਆਹ ਕਾ ਿਵਓਪਾਰੀ ਹੂੰ
ਤਲਾਤੁਮ
ਬਰਪਾ ਕਰ ਦੇਨੇ ਵਾਲੇ ਹ।
ਤਲਾਤੁਮ=ਸਮੁੰਦਰੀ-ਤੂਫ਼ਾਨ)
ਮ ਆਹ ਕਾ ਿਵਓਪਾਰੀ ਹੂੰ
ਗੂਜ
ੰ ਿਰਹਾ ਸੀ।
ਮ ਆਹ ਕਾ ਿਵਓਪਾਰੀ ਹੂੰ
ਦੇਖਿਦਆਂ ਿਕਹਾ-
"ਪਾਣੀ ਪੀਆਂਗਾ।"
"ਆਓ ।"
ਨਾਲ ਪੁਛ
ੱ ਿਲਆ।
ਖ਼ੌਫ਼ਨਾਕ ਨੇ ।"
ਬੁਲੰਦ ਹੋਇਆ।
ਮੁਸ਼ਿਕਲ ਹੈ।"
ਦੇ ਮੁਤਲ
ੱ ਕ ਹੋਰ ਕੋਈ ਜਜ਼ਬਾ ਨਾ ਸੀ। ਪਰ ਅੱਜ ਇਸ
ਚੀਖ ਿਠਆ।
ਔਰ ਭਯਾਨਕ ਹੈ!"
"ਆਹ ਕਾ ਿਵਓਪਾਰੀ
ਸੁਰਮਈ ਧੁਦ
ੰ ਲਕੇ ਿਵਚ ਉਹ ਇੱਕ ਪਰਛਾਵਾਂ ਿਜਹਾ ਜਾਪ
ਹੋਇਆ ਗੁਣਗੁਣਾਇਆ।
ਖੌਫ਼ਨਾਕ!"
"ਕੀ ਿਕਹਾ?"
ਉਸ ਿਕਹਾ।
ਕੁਵ
ੱ ਤ ਕਾ ਇਮਿਤਹਾਨ ਲੇਨਾ ਥਾ, ਮੇਰੇ ਅਜ਼ੀਜ਼! (ਜ਼ੁਲਮ
ਰਹੀ ਹੈ!"
ਜਾਏ।"
ਖ਼ਰੀਦਾਰ ਨਹ ਹੋ ਸਕਤੇ।"
"ਮਗਰ…!!"
ਚਾਹੁਦ
ੰ ਾ ਕੀ ਹੈ। ਤੇ ਉਸ ਦੇ ਿਖ਼ਆਲਾਤ ਇਸ ਕਦਰ
ਿਗਆ।
"ਸਕੂਲ ਦੇ ਿਕਸੇ ਸਟੁਡਟ ਦੀ ਤਰਾਂ ਇਨਕਲਾਬ ਦੇ
ਇਨਕਲਾਬੀ ਉਹ ਹੈ ਜੋ ਹਰ ਨਾਇਨਸਾਫ਼ੀ ਤੇ ਹਰ
ਗਏ।
ਹੂ!ੰ "
ਰੱਖਿਦਆਂ ਿਕਹਾ,
ਲੇਗੀ।"
ਝੁਡ
ੰ ਿਵਚ ਗ਼ਾਇਬ ਹੋ ਿਗਆ।
ਿਰਹਾ ਸੀ।
ਉਠ ਔਰ ਉਨ ਨਗੀਨ ਕੋ
ਇਸ ਕੇ ਨੰ ਗੇ ਸੀਨੇ ਪਰ ਜੜ ਦੋ।
ਸੀ।
ਲਾਹੌਰ)
ਹਸਨ ਮੰਟੋ
"ਜੀ ਹਾਂ।"
ਨਹ ਦੇਣਾ ਚਾਹੁਦ
ੰ ।ੇ "
ਮ ਆਪ ਨਰਿਗਸ ਦੇ ਘਰ ਜਾਣਾ ਚਾਹੁਦ
ੰ ਾ ਸੀ, ਪਰ
ਚਾਹੁਦ
ੰ ਾ ਸੀ? ਇਸ ਦਾ ਜਵਾਬ ਦੇਣ ਤ ਪਿਹਲਾਂ ਮ
ਸਲਾਮ।"
ਚਾਹੁਦ
ੰ ੀਆਂ ਨੇ ?"
ਏ।"
ਆਈ?
ਰਹੀ ਏ?"
ਘੁਮ
ੰ ਾ ਿਦੰਦੀਆਂ। ਉਹ ਿਮਲ ਜਾਂਦੀ ਤਾਂ ਉਹਦੇ ਨਾਲ
ਹੁਦ
ੰ ੀਆਂ, ਪਰ ਪਰਦੇ ਦੀ ਪਾਬੰਦੀ ਏ-ਤੁਸ ਬਹੁਤ ਹੀ
ਖੂਬਸੂਰਤ ਹੋ। ਤੁਹਾਡਾ ਮੁਖੜਾ ਚੰਨ ਵਰਗਾ ਏ। ਤੁਹਾਡਾ
ਜਾਵਾਂਗੀਆਂ।
ਪਹੁਚ
ੰ ਚੁੱਕੀ ਏ, ਪਰੰਤੂ ਮਕਾਨ ਨਹ ਿਪਆ ਲੱਭਦਾ।
ਇਸ ਲਈ ਸਾਰੀਆਂ ਕਾਹਲੀ ਕਾਹਲੀ ਿਤਆਰ ਹੋ
ਪਹੁਚ
ੰ ਿਗਆ।
ਕੀਤੀ ਹੁਦ
ੰ ੀ ਤਾਂ ਇਹ ਿਬਲਕੁਲ ਵੱਖਰੀ ਗੱਲ ਹੋਣੀ ਸੀ।
ਹੋ?"
ਿਪਆ।"
ਸਕਦਾ ਏ?"
ਿਰਹਾ ?"
ਤੁਰਤ
ੰ ਬੇਬੀ ਘੱਲ ਿਦੰਦੀ। ਹੱਦ ਹੋ ਗਈ ਏ। ਇੰਨੇ
ਨਹ ।"
ਸੀ ਇਹ ਲੇਖ ਪੜ ਕੇ।"
ਪਹੁਚ
ੰ ਗਏ। ਬਾਲਕੋਨੀ ਤ ਿਤੰਨਾਂ ਭੈਣਾਂ ਨੇ ਸਾ
ਈ ਬੈਠੇ ਰਹੇ।
ਹੁਦ
ੰ ੀਆਂ ਰਹੀਆਂ। ਮੇਰੀ ਪਤਨੀ ਦੀ ਬੌਖਲਾਹਟ ਜਦ ਕੁਝ
ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਿਦੱਤ।ੇ
ਨਰਿਗਸ ਮ ਬੜੇ ਿਚਰ ਿਪਛ ਵੇਿਖਆ ਸੀ। ਦਸ
ਨਰਿਗਸ ਠੀਕ ਈ ਏ।
ਕਾਹਲੀ ਨਹ ਸੀ।
ਨਹ ਸੀ।
ਮ, ਮੇਰੀ ਪਤਨੀ ਅਤੇ ਜੱਦਨ ਬਾਈ ਇਧਰ ਉਧਰ ਦੀਆਂ
ਹੁਦ
ੰ ੇ ਜਾ ਰਹੇ ਸਾਂ। ਇਕ ਦੋ ਵਾਰੀ ਮ ਉਸ ਰੋਕਣ ਦੀ
ਦੋਹਥ
ੱ ੜ ਮਾਰ ਕੇ ਉਹਨੇ ਤੁਤਲਾਏ ਹੋਏ ਲਿਹਜ਼ੇ 'ਚ ਜੱਦਨ
ਹੋ ਨਾ?"
ਆ ਦਾ ਏ, ਸੁਣਾ ਦੇ।"
ਨਰਿਗਸ ਨੇ ਗਾਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਿਦੱਤਾ, ਪਰ ਉਹਦੀ
ਨਾ ਦੇਣ। ਉਹ ਕਿਹਣਗੀਆਂ ਿਕ ਉਹ ਉਸ ਦੇ ਘਰ
ਪਹੁਚ
ੰ ੀਆਂ, ਿਜਥੇ ਨਰਿਗਸ ਰਿਹੰਦੀ ਸੀ, ਤਾਂ ਉਹਨਾਂ ਨੇ
ਪੁਤ
ੱ ਰਾਂ ਘਰ ਦੇ ਅੰਦਰ ਆਉਣ ਤ ਮਨਾ ਕਰ ਿਦੱਤਾ
ਸੰਭਾਵਨਾ ਸੀ।
ਨਹ । ਬੀਬੀ ਗੁਸ
ੱ ੇ ਹੋਵੇਗੀ ਤਾਂ ਡੈਡੀ ਉਸ ਚੁੱਪ ਕਰਾ
ਨਰਿਗਸ ਨੇ ਪਹੁਚ
ੰ ਣਾ ਸੀ, ਉਹ ਬਹੁਤ ਦੂਰ ਨਹ ਸੀ।
ਇਸ਼ਕ-ਮੁਹਬ
ੱ ਤ ਦਾ ਇਹ ਬਨਾਵਟੀ ਖੇਲ ਖੇਡਦੀ ਹੋਈ
ਆ ਗਈਆਂ।
ਉਹ ਚਾਹੁਦ
ੰ ੀ ਸੀ ਿਕ ਇਹ ਗੱਲ ਮੇਰੇ ਤੱਕ ਹੀ ਸੀਮਤ
ਵਲ ਤੁਰ ਿਪਆ।
ਆਈਆਂ ਨੇ ।"
ਮ ਉਹਦੇ ਨੇ ੜੇ ਹੋ ਕੇ ਉਹ ਦੱਿਸਆ ਿਕ ਮੇਰੇ ਨਾਲ
ਦੋਸਤ ਆਏ ਨੇ ।"
ਬਹਾਨਾ ਈ ਸੀ।
ਕਰ ਿਦੱਤਾ ਿਕ ਉਹ ਿਹੰਦਸ
ੋ ਤਾਨ ਦੇ ਹਰੇਕ ਰਾਜੇ, ਹਰੇਕ
ਇਸ ਤ ਛੁਟ
ੱ ਕਦੀ ਕਦੀ ਉਸ ਦੇ ਅੰਦਰ ਔਰਤ ਵੀ
ਤ ਪੁਛ
ੱ ਲਓ। ਹੋ ਸਕਦਾ ਏ ਤੂੰ ਈ ਮੇਰੇ 'ਤੇ ਮਰਨਾ ਸ਼ੁਰੂ
ਕਰ ਦੇਵ।"
ਇਸ ਲਈ ਮ ਚਾਹੁਦ
ੰ ੀ ਹਾਂ ਿਕ ਤੁਹਾ ਦੋਹਾਂ
ਸੁਣਗ
ੇ ਾ ਤਾਂ ਖੁਸ਼ ਹੋ ਜਾ ਗਾ।"
ਸੁਰਈ
ੱ ਆ ਦਾ ਿਜ਼ਕਰ ਆਇਆ ਤਾਂ ਜੱਦਨ ਬਾਈ ਨੱਕ
ਟੋਿਕਆ।
ਹੁਦ
ੰ ਾ।
ਮੇਰੇ ਨਾਲ!”
ਮ ਬੇਹਦ
ੱ ਪਛਤਾਇਆ। ਇਸਲਈ ਤੁਸ ਯਕੀਨ ਕਰਨਾ
ਮੁਹਬ
ੱ ਤ ਸੀ। ਮੇਰੇ ਮੁਜੱਰਦ ਰਿਹਣ ਦਾ ਇੱਕ ਸਬੱਬ
ਉਸਦੀ ਮੁਹਬ
ੱ ਤ ਵੀ ਸੀ ਜਦ ਮ ਿਵਆਹ ਨਾ ਕਰਨ ਦਾ
ਹਾਂ। ਮੁਹਬ
ੱ ਤ ਿਵੱਚ ਹਰ ਚੀਜ਼ ਰਵਾ ਹੈ….. ਮ ਉਸਦੀ
ਚਾਹੁਦ
ੰ ਾ ਸੀ।
ਭੁਲ
ੱ ਕੇ ਆਪਣੇ ਨਵ ਆਕਾ ਨਾਲ ਮੁਹਬ
ੱ ਤ ਕਰਨਾ ਸ਼ੁਰੂ
ਹੁਦ
ੰ ਾ। ਲੇਿਕਨ ਮ ਇਹ ਤਹਈਆ ਕਰ ਿਲਆ ਸੀ ਿਕ
ਜੇਕਰ ਮੈ ਆਪਣੀ ਮੌਤ ਦੀ ਆਮਦ ਦਾ ਪੂਰਾ ਯਕੀਨ
ਦੇਵਾਂਗਾ।
ਹੁਦ
ੰ ੀ ਤਾਂ ਤੁਸ ਜ਼ਰੂਰ ਉਸ ਨਾਲ ਸ਼ਾਦੀ ਕਰ ਲਈ
ਹੁਦ
ੰ ੀ।”
ਕੋਿਸ਼ਸ਼ ਕਰਦਾ।
ਜਾਵਾਂਗਾ।”
ਨਹ ਸੀ।
ਖੜਾ ਹੋਵੇ।
ਕਾਇਮ ਰਹੀ।
ਅੱਥਰੂ ਆ ਗਏ ਹਨ।
ਪਾਗਲ ਕੁਤ
ੱ ੇ ਹੁਦ
ੰ ੇ ਹਨ। ਉਸਦੇ ਮਰਜ਼ ਦਾ ਕੁਝ
ੱ ਪਤਾ ਹੀ
ਹੋਵੇ।”
ਜਾਂਦਾ।
ਧੁਦ
ੰ ਲੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਨਾਲ ਮੇਰੀ ਤਰਫ਼ ਵੇਖਦਾ ਅਤੇ ਿਜਵ
ਇਹ ਪੁਛ
ੱ ਦਾ….. “ਇਹ ਕੀ ਹੋ ਿਗਆ ਹੈ ਤੈ ?”
ਿਦੱਤਾ ਸੀ।
ਗਰਦਨ ਝੁਕ
ੱ ਾ ਕੇ ਵਾਪਸ ਦੀਵਾਰ ਦੇ ਕੋਲ ਚਲਾ ਜਾਂਦਾ।
ਚਾਹੁਦ
ੰ ਾ। ਲੇਿਕਨ ਉਸ ਵ ਤ ਮ ਮਿਹਸੂਸ ਕੀਤਾ ਿਕ
ਹੈ।
ਪਰ ਕੁਝ
ੱ ਨਾ ਹੋਇਆ। ਇੱਕ ਿਦਨ ਮ ਡਾਕਟਰ ਲੈ ਕੇ
ਿਦੱਤਾ।
6 ਜੂਨ 1950
ਇਸ਼ਕ ਮੁਹਬ
ੱ ਤ ਦੇ ਬਾਰੇ ਿਵੱਚ ਅਖ਼ਲਾਕ ਦਾ ਨਜ਼ਰੀਆ
ਵਾਿਲਆਂ ਦਾ ਹੁਦ
ੰ ਾ ਹੈ। ਉਹ ਰਾਂਝੇ ਪੀਰ ਦਾ ਚੇਲਾ ਸੀ।
ਮਸ਼ਗ਼ੂਲ ਹੋ ਗਈ।
ਬਰਗਮੈਨ ਭੁਲ
ੱ ਿਗਆ। ਇਵ ਤਾਂ ਕਰੀਬ ਕਰੀਬ
ਛਾਈ ਰਹੀ।
ਚਾਹੁਦ
ੰ ਾ ਹਾਂ ਤੁਹਾਡੇ ਤੇ ਿਸਗਰਟ ਿਡੱਗ ਗਈ ਸੀ। ”
ਗਈਆਂ। ”
ਚਾਹੁਦ
ੰ ਾ ਹਾਂ ……ਪਤਾ ਨਹ ਅੱਜ ਕੀ ਹੋ ਿਗਆ ਹੈ।”
ਰਹੇਗਾ।
ਿਕ ਆ ਰਹੇ ਹੋ?”
ਉਹ ਅਫ਼ਸੋਸ ਸੀ ਿਕ ਉਹ ਿਕ ਉਸ ਦੇ ਿਪੱਛੇ ਨਹ
ਮੁਹਬ
ੱ ਤ ਹੋਈ ਹੈ। ਲੇਿਕਨ ਉਸ ਨੇ ਮੌਕਾ ਹੱਥ ਜਾਣ
ਹੁਦ
ੰ ੀ ਸੀ ਤਾਂ ਉਸ ਨੇ ਉਸਦੇ ਉਪਰਲੇ ਹੋਠ ਤੇ ਇੱਕ
ਹੁਦ
ੰ ਾ ਤਾਂ ਸ਼ਾਇਦ ਉਹ ਕੁੜੀ ਨਾਮੁਕੰਮਲ ਰਿਹੰਦੀ। ਇਸ
ਿਦੰਦਾ ਸੀ।
ਸਕਦਾ ਸੀ।
ਦੀ ਚਮਕ ਸੀ।
ਫ਼ਰਮਾਓ।”
ਸਿਕਆ।
ਹਾਂ। ”
ਨਹ ਿਦੱਤਾ।
ਏਧਰ ਧਰ ਘੁਮ
ੰ ਦਾ ਿਰਹਾ। ਿਖੜਕੀ ਬੰਦ ਸੀ। ਮਾਯੂਸ
ਆਵਾਜ਼ ਿਦੱਤੀ।
“ਭਾਈ ਫ਼ਾਲਸੇ ਵਾਲੇ, ਜਰਾ ਠਿਹਰਨਾ,” ਿਫਰ ਉਸਦੀਆਂ
ਹੁਦ
ੰ ੀਆਂ। ਇਸਦੇ ਬਾਅਦ ਉਹ ਚੱਲੀ ਜਾਂਦੀ।
ਸੁੱਟ ਦੇ। ”
“ਪਲਾਜ਼ਾ ……ਪਰਵੀਣ। ”
ਸ਼ਾਮ ਪਲਾਜ਼ਾ ਿਵੱਚ ਉਸਦੀ ਮੁਲਾਕਾਤ ਪਰਵੀਣ ਨਾਲ
ਦਰਅਸਲ ਉਹ ਉਸ ਅੰਗਠ
ੂ ੀ ਦੇਣਾ ਚਾਹੁਦ
ੰ ਾ ਸੀ,
ਿਲਆ ਸੀ।
ਘਰ ਪਹੁਚ
ੰ ਕੇ ਅਖ਼ਲਾਕ ਨੇ ਇੱਕ ਲੰਮਾ ਜਵਾਬ
ਿਦੱਤਾ। ਇਸ ਖ਼ਤ ਉਸ ਨੇ ਫੁਲ
ੱ ਦਾਰ ਿਲਫਾਫੇ ਿਵੱਚ
ਬਣਾਏਗੀ।
ਹੋਇਆ।
ਨਹ ਲਗਾਇਆ।
ਚੱਲੀ ਗਈ।
ਦੀ ਤਾਰੀਖ ਮੁਕਰ
ੱ ਰ ਹੋ ਚੁੱਕੀ ਹੈ। ਮ ਮਰ
ਜਾਵਾਂਗੀ ……ਮ ਜ਼ਰੂਰ ਕੁਝ
ੱ ਖਾ ਕੇ ਮਰ ਜਾਵਾਂਗੀ। ਇਸ
ਬੰਦਬ
ੋ ਸਤ ਕਰ ਲਓ। ਮ ਿਸਰਫ ਿਤੰਨ ਕੱਪਿੜਆਂ ਿਵੱਚ
ਦੇਵਾਂਗੀ।
ਅਖ਼ਲਾਕ ਨੇ ਕੁਝ
ੱ ਨਹ ਸੋਿਚਆ, ਫ਼ੌਰਨ ਉਸ
ਿਲਿਖਆ ਮੇਰੀ ਬਾਹਾਂ ਤੈ ਆਪਣੇ ਆਗ਼ੋਸ਼ ਿਵੱਚ ਲੈਣ
ਖ਼ੁਸ਼ ਰੱਖਾਂਗਾ।
ਤੇ ਉਸ ਦਾ ਇੰਤਜ਼ਾਰ ਕਰੇ।
ਘਰ ਪੁਜ
ੱ ੇ ਤਾਂ ਅਖ਼ਲਾਕ ਨੇ ਬੜੇ ਿਪਆਰ ਨਾਲ ਉਸ ਦੇ
ਪੁਜ
ੱ ਦਾ।”
ਖੁਦਕੁਸ਼ੀ ਨਾ ਕਰ ਲਵੇ। ”
ਨਹ ਆਈ।
(5 ਜੂਨ 1950)
ਕੁਝ
ੱ ਆਮਦਨ ਦੀ ਸੂਰਤ ਹੋ ਹੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ। ਜਦ
ਿਗਆ।
ਮੁਨਾਫ਼ਾ ਹੋਵੇ।
ਸਭ ਕੁਝ
ੱ ਸੀ। ਰਿਹਣ ਿਬਹਤਰੀਨ ਕੋਠੀ,
ਨਹ )।
ਨਹ ਕੀਤਾ।
ਸੱਚ ਪੁਛ
ੱ ੋ ਤਾਂ ਹਰ ਸ਼ਖਸ ਦੁਖੀ ਸੀ। ਉਹ ਵੀ ਜੋ
ਦੁਖ
ੱ ਸੀ ਿਕ ਇਸ ਦੇ ਕੋਲ ਕਾਰ ਦਾ ਨਵਾਂ ਮਾਡਲ
ਪੁਜ
ੱ ਾ ਿਕ ਿਭੱਖ ਦੇਣਾ ਹਰਿਗਜ਼ ਹਰਿਗਜ਼ ਨੇ ਕੀ ਦਾ ਕੰਮ
ਰਸਤਾ ਹੈ?
ਹੈਜ਼ਾ ਫੁਟ
ੱ ਦਾ ਸੀ ਕਦੇ ਪਲੇਗ। ਹਸਪਤਾਲਾਂ ਿਵੱਚ ਿਤਲ
ਹੋਵੇਗੀ?
ਕਰ ਸਿਕਆ।
ਿਗਆ:
ਬੇਮਤਲਬ ਘੁਮ
ੰ ਰਹੇ ਹਨ। ਿਕ ਜੀ ਰਹੇ ਹਨ? ਿਕਸ
ਖੁਸ਼ਕ ਹੀ ਰਹੀ।
ਹੁਦ
ੰ ਾ ਹੈ। ਨੇ ਕੀ ਦਾ ਜੋ ਸਾਫ਼ ਅਤੇ ਿਸੱਧਾ ਰਸਤਾ ਮੈ
ਹੁਦ
ੰ ੀ। ਇਸ ਵਾਸਤੇ ਿਕ ਇਨਸਾਨ ਆਪ, ਇਨਸਾਨੀ
ਨਹ ਸਨ ਕਰਦੇ।
ਸਨ।
ਸੀ।
ਭਮੱਤਰ ਗਏ।
ਦੀ ਮੁਸਲਮਾਨ ਬੁੱਢੀ...।
ਲੱਭ ਰਹੀ ਐ।
ਬੁੱਢੀ ਨਹ ਮੰਨਦੀ।
ਗਈ ਸੀ...।'
ਭਾਲ਼..।'
ਬੋਲਦ।'
ਲੈ ਚਲੂੰਗਾ।'
ਰਾਹ ਨੇ ...ਦੁਖ
ੱ ਐਸਾ ਚੌਕ ਹੈ ਜੋ ਆਪਣੇ ਇਰਦਿਗਰਦ
ਨਹ ਸਕਦਾ।
ਖੋਹਣਾ ਨਹ ਸੀ ਚਾਹੁਦ
ੰ ਾ। ਮ ਉਸ ਿਵਸ਼ਾਲ ਅਤੇ
ਤੀਵ ਨੇ ਘੁਡ
ੰ ਕੱਿਢਆ ਹੋਇਆ ਸੀ, ਛੋਟਾ ਿਜਹਾ ਘੁਡ
ੰ ।
ਮਾਂ...।'
ਗੁਲਾਬੀ ਿਚਹਰੇ ਵਾਲੀ ਕੁੜੀ ਨੇ ਇਕ ਪਲ ਲਈ
ਦੇਿਖਐ..!'
ਚੁੱਕੀ ਹੈ...!'
ਮੁਕਾਈ।
ਕੱਟੀ ਜਾਏ...।"
ਹੁਦ
ੰ ੀਆਂ ਹਨ। ਮ ਉਨਾਂ ਨਾਲ ਗੱਲਾਂ ਵੀ ਕਰਦਾ ਹਾਂ।
ਸੱਚ ਪੁਛ
ੱ ੋ ਤਾਂ ਮ ਉਵ ਹੀ ਕਹਾਣੀ ਿਲਖਦਾ ਹਾਂ ਿਜਵ
ਖਬਰ ਨਹ ਹੁਦ
ੰ ੀ। ਮ ਆਪਣੇ ਿਦਮਾਗ ‘ਤੇ ਜ਼ੋਰ ਿਦੰਦਾ
ਿਹੰਦਸ
ੁ ਤਾਨ ਅਤੇ ਪਾਿਕਸਤਾਨ ਦਾ ਬਹੁਤ ਵੱਡਾ
ਕਹਾਣੀਕਾਰ ਹਾਂ। ਇਸ ਸਬੰਧੀ ਮ ਇਹ ਹੀ ਕਿਹ ਸਕਦਾ
ਹੁਦ
ੰ ਾ ਇਹ ਹੈ ਿਕ ਮੇਰੀ ਬੀਵੀ ਮੈ ਕਿਹੰਦੀ ਹੈ, ‘ਤੁਸ
ਸਮ ਿਦਮਾਗ ਿਬਲਕੁਲ
ੱ ਖਾਲੀ ਹੁਦ
ੰ ਾ ਹੈ ਅਤੇ ਜੇਬ ਭਰੀ
ਹੋਈ ਹੁਦ
ੰ ੀ ਹੈ। ਉਦ ਆਪ ਹੀ ਕੋਈ ਕਹਾਣੀ ਛਲ ਕੇ
ਕਰ ਿਦੰਦਾ ਹੈ।
ਭੁਖ
ੱ ਾ ਸੀ, ਇਸ ਕਰਕੇ ਮ ਇਹ ਨਾਟਕ ਿਲਖੇ, ਦਾਦ
ਇਸ ਗੱਲ ਦੀ ਚਾਹੁਦ
ੰ ਾ ਹਾਂ ਿਕ ਮੇਰੇ ਿਦਮਾਗ ਨੇ ਮੇਰੇ
ਭੁਖ
ੱ ਨਹ । ਦਰਅਸਲ ਉਸ ਭਗਤ ਚਾਹੀਦੇ ਹਨ
ਚਾਹੁਦ
ੰ ਾ ਸੀ ਿਕ ਉਹ ਆਪਣਾ ਘਰ-ਘਾਟ ਬਣਾਵੇ। ਉਸ
ਉਸ ਲਈ ਯਤਨ ਕਰਦਾ।
ਕਰ ਜਾਂਦ।ੇ
ਉਸ ਦੀ ਸਮਝ ਿਵੱਚ ਨਹ ਆ ਦਾ ਸੀ ਿਕ ਉਹ
ਆਪ ਆ ਕੇ ਿਮਲੋ।
ਮੁਹਮ
ੰ ਦ ਨੇ ਆਪਣੀ ਗੱਲ ਕਹੀ। ਦਾੜੀ ਵਾਲੇ ਬਜ਼ੁਰਗ
ਅਲੀ ਮੁਹਮ
ੰ ਦ ਇਸ ਤਰਾਂ ਲਿਗਆ ਿਕ ਉਹ ਲੜਕੀ
ਫ਼ੀਸ ਦੇ ਲਵਾਂਗਾ।''
ਅਲੀ ਮੁਹਮ
ੰ ਦ ਨੇ ਬੜੇ ਸ਼ਰਧਾ ਪੂਰਵਕ ਢੰਗ ਨਾਲ
ਹੈ।''
ਵਹੁਟੀ ਲੈ ਕੇ ਆਇਆ।
ਪਿਹਲੀ ਰਾਤ ਦਾ ਹਾਲ ਪਤਾ ਨਹ ਿਕ ਉਸ ਦਾ ਿਦਲ
ਵਹੁਟੀ ਦਾ ਘੁਡ
ੰ ਆਪਣੇ ਕੰਬਦੇ ਹੋਏ ਹੱਥਾਂ ਨਾਲ
ਨੇ ਫੈਸਲਾ ਕਰ ਹੀ ਿਲਆ।
ਗਈ।
ਮੁਹਮ
ੰ ਦ ਨੇ ਪੰਜ ਸੌ ਰੁਪਏ ਕਮਾ ਕੇ ਰੱਖ ਲਏ। ਇੱਕ
ਅਲੀ ਮੁਹਮ
ੰ ਦ ਖ਼ੁਸ਼ ਸੀ। ਉਸ ਨੇ ਧੋਖਾ-ਧੜੀ ਪੂਰੀ ਤਰਾਂ
ਿਸੱਖ ਲਈ ਸੀ। ਉਸ ਹੁਣ ਇਸ ਦੇ ਸਾਰੇ ਗੁਰ
ਪਤਾ ਸੀ।
ਮੁਕਦ
ੱ ਮਾ ਅਦਾਲਤ ਿਵੱਚ ਪੇਸ਼ ਹੋਇਆ ਅਤੇ ਉਸ
ਕਰੇਗਾ।
ਨਕਲੀ ਹੁਦ
ੰ ੀ ਹੈ-ਹਾਂ ਉਸ ਿਵੱਚ ਿਮਲਾਵਟ ਹੁਦ
ੰ ੀ ਹੈ।'
ਨਹ ਬਣੀ।
ਵੀ ਨਾ ਿਨਕਿਲਆ।
ਆਖਦੇ ਹੁਦ
ੰ ੇ ਸਨ, ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਘਰ ਆਈ। ਉਸਦੀ
ਕੁਛ
ੱ ੜ ਇਕ ਗੋਲ-ਮਟੋਲ ਿਜਹਾ ਮੁੰਡਾ ਦੇਖ ਕੇ ਸਲੀਮਾ
ਿਪਆ ਨ ?''
ਬਣਾਇਆ ਿਗਆ ਏ।
ਦਏਗੀ।
+++
ਨਹ ਸੀ ਲੱਗਦਾ।
ਛੋਟਾ ਹੁਦ
ੰ ਾ ਹੈ...ਪਰ ਉਸਦੇ ਆਪਣੇ ਪੁਤ
ੱ ਰ ਦਾ ਿਸਰ ਤਾਂ
ਦੇਣਾ ਿਪਆ।
ਸਕਦੀ।
ਮਿਹਸੂਸ ਹੁਦ
ੰ ਾ ਸੀ, ਿਜਵ ਉਹ ਆਪ ਵੀ ਇਕ ਚੂਹੀ ਏ।
ਨਜ਼ਰ ਆ ਦੇ ਸਨ।
ਦੇ ਘਰ ਿਜਹੜਾ ਪੁਤ
ੱ ਰ ਹੋਇਆ ਸੀ ਿਸਰਫ ਸ਼ਾਹਦੌਲੇ ਦੀ
ਇਮਾਨਤ ਸੀ।
ਉਸ ਬੱਚੇ ਭੁਲ
ੱ ਜਾਓ। ਉਹ ਤਾਂ ਹੈ ਹੀ ਸਦਕੇ (ਮੰਗ
ਨਹ ਬਣ ਸਕਦੇ।''
+++
ਿਕ ਿਕ ਆਪਣੇ ਪੁਤ
ੱ ਰ ਦਾ ਨਾਂ ਉਸਨੇ ਮੁਜੀਬ ਸੋਿਚਆ
ਹੋਇਆ ਸੀ। ਜਦ ਉਹ ਦੋ ਮਹੀਿਨਆਂ ਦੀ ਹੋ ਗਈ ਤਾਂ
ਆਪਣੇ ਦੁਪ
ੱ ਟੇ ਦੇ ਲੜ ਿਵਚ ਸਮੇਟ ਿਲਆ...ਤੇ ਫੇਰ ਉਹ
ਆਂਢੀ-ਗੁਆਢ
ਂ ੀ ਹੈਰਾਨ ਸਨ ਿਕ ਇਹ ਸਾਰਾ ਝੰਜਟ ਿਕਸ
ਨਹ ਸੀ ਦੱਸੀ।
ਸ਼ਰਧਾ ਦੇ ਫੁਲ
ੱ ਚੜਾ ਿਦੰਦੀ ਹੁਦ
ੰ ੀ ਸੀ।
ਬੱਿਚਓ?''
ਿਲਓ।''
ਉਸ ਿਕਹਾ, ''ਪੁਤ
ੱ ਰ ਮ ਤੇਰੀ ਮਾਂ-ਆਂ।''
ਸਲੀਮਾ ਦੀ ਕੁਖ
ੱ ਕੂਕਦੀ-ਕੁਰਲਾ ਦੀ ਰਿਹ ਗਈ ਿਕ
ਥੇ ਹੀ ਦੂਹਰਾ ਹੋ ਿਗਆ।
ਕੇ ਵਿਹਣ ਲੱਗਾ।
ਤੇ ਉਹ ਹਲਾਲ ਕਰ ਿਦੱਤਾ।"
"ਿਕ ?"
"ਉਹ ਹਲਾਲ ਿਕ ਕੀਤਾ?"
ਗਈ।
3. ਕਰਾਮਾਤ
ਮਰ ਿਗਆ।
4. ਜੈਲੀ
ਿਗਰਦੀ ਰਹੀ।
ਆਇਆ।
ਆਪਣੀ ਮਾਂ ਦੀ ਬਾਂਹ ਿਖੱਚਕੇ ਬੱਚੇ ਨੇ ਆਪਣੀ ਗਲੀ
ਨਾਲ ਧਰ
5. ਦਾਵਤੇ-ਅਮਲ
6. ਪਠਾਨੀਸਤਾਨ
"ਮ....ਮ...।"
"ਖੂੰ, ਸ਼ੈਤਾਨ ਦਾ ਬੱਚਾ, ਜਲਦੀ ਬੋਲੋ.... ਿਹੰਦੂ ਏ ਯਾਂ
ਮੁਸਲਮਾਨ?"
"ਮੁਸਲਮਾਨ ।"
"ਮੁਹਮ
ੰ ਦ ਖਾਨ ।"
7. ਖ਼ਬਰਦਾਰ
ਿਗਆ।
ਤਾਂ
ਿਰਹਾ ਹਾਂ।"
9. ਸਾਅਤੇ ਸ਼ੀਰ
ਪਗਟਾਵੇ ਲਈ
ਅਿਮਤਸਰ, ਗਵਾਲੀਅਰ ਅਤੇ ਬੰਬਈ ਿਵਚ ਕਈ ਥਾਵਾਂ
ਤੇ,
10. ਹੈਵਾਨੀਅਤ
ਿਮਿਲਆ
ਚਾਦਰ ਪਾ ਿਦੱਤੀ।
ਗਈ, ਪਰ ਬੇਕਾਰ।
ਿਗਆ।
ਹੋਈ।
ਹੈ।"
ਲੜਕੀ ਚੁਣੀ
.."
ਭੁਖ
ੱ ਤੇ ਿਪਆਸ ਨੇ ਿਜਆਦਾ ਤੰਗ ਕਰਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ
ਿਦੱਤਾ।
ਹਵਾਲੇ ਕਰ ਿਦੱਤਾ।
14. ਿਨਮਰਤਾ
ਸਨ,
ਕਰ ਿਦੱਤਾ ਿਗਆ।
ਕੜਾਹ, ਦੁਧ
ੱ ਅਤੇ ਫਲਾਂ ਨਾਲ ਖਾਿਤਰ ਕੀਤੀ ਗਈ।
ਉਸਦੀ ਖੁਦਕੁਸ਼ੀ ਤੇ
ਮ ਲੱਖ ਸਮਝਾਇਆ ਿਕ
ਵਾਿਹਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ ਚਾਿਹਆ
ਕਰਕੇ
ਿਗਆ ਸੀ,
17. ਿਦੜਤਾ
"ਮ ਿਸੱਖ
ਬਨਣ ਦੇ ਲਈ
ਹਰਿਗਜ਼
ਿਤਆਰ ਨਹ ..
ਮੇਰਾ
ਉਸਤਰਾ
ਵਾਪਸ ਕਰ ਿਦਓ
ਮੈ ...।"
18. ਜੁੱਤਾ
ਤੇ ਟੁਟ
ੱ ਿਪਆ।
ਗਈਆਂ
ਸੋ ਮਲਮ ਪੱਟੀ ਦੇ ਲਈ ਉਸ
ਨਾ ਮਾਰੋ.... "
ਕਪੜੇ ਉਤਾਰ ਕੇ
20. ਸੌਰੀ
ਛੁਰੀ
ਅਚਾਨਕ
ਆਇਤ ਿਨੱਕਲੀ,
21. ਸਲਾਹ
"ਹਰ-ਹਰ ਮਹਾਂਦਵ
ੇ .. ਹਰ-ਹਰ ਮਹਾਂਦਵ
ੇ ।"
"ਹਰ-ਹਰ ਮਹਾਂਦਵ
ੇ ।"
"ਸਬੂਤ ਕੀ ਹੈ?"
"ਕੀ?"
ਦਾ ਹੈ,
ਹਾਂ..।"
ਿਗਆ।
ਿਤੰਨ ਬੰਦਕ
ੂ ਚੀ ਇਕ ਡੱਬੇ ਕੋਲ ਆਏ।
ਪੁਿੱ ਛਆ -
ਆਏ,
ਿਗਆ ਸੀ,
ਉਸਤਾਦ ਜੀ ਨੇ ਿਕਹਾ-
ਐਥੇ ਆਏ ਸੀ,
24. ਸਮਾਜਵਾਦ
ਿਕ ਰਸਤੇ ਿਵਚ
ਗੱਡਿਦਆਂ ਿਕਹਾ -
25. ਉਲਾਮਾ
"ਦੇਖ ਯਾਰ,
ਦਾ ਮੁੱਲ ਵੀ ਿਲਆ
ਅਤੇ ਅਿਜਹਾ ਰੱਦੀ
ਪੈਟਲ
ੋ ਿਦੱਤਾ
ਿਕ
ਇਕ ਦੁਕਾਨ
ਵੀ ਨਾ ਜਲੀ।"
27. ਿਕਸਮਤ
"ਕੁਝ ਨੀ ਦੋਸਤ..
ਐਨੀ ਿਮਹਨਤ
ਕਰਨ ਤੇ ਵੀ ਿਸਰਫ
ਲੱਿਗਆ ਸੀ, ਪਰ ਉਸ
ਦੇ ਲਈ ਕੋਈ ਆ ਦਾ ਹੀ ਨਹ ...।"
ਟੋਭਾ ਟੇਕ ਿਸੰਘ ਸਆਦਤ ਹਸਨ ਮੰਟੋ
ਿਹੰਦਸ
ੁ ਤਾਨ ਦੀਆਂ ਹਕੂਮਤ ਿਖ਼ਆਲ ਆਇਆ ਿਕ
ਿਗਆ।
ਚੰਗੀ ਤਰਾਂ ਛਾਣਬੀਣ ਕੀਤੀ ਗਈ – ਉਹ ਮੁਸਲਮਾਨ
ਪਾਿਕਸਤਾਨ ਕੀ ਹੁਦ
ੰ ਾ ਹੈ?" ਤਾਂ ਉਹਨੇ ਬੜੇ ਸੋਚ ਿਵਚਾਰ
ਿਪਛ ਜਵਾਬ ਿਦੱਤਾ, "ਿਹੰਦਸ
ੁ ਤਾਨ ਿਵਚ ਇਕ ਐਸੀ ਥਾਂ
ਿਮੱਤਰ ਸੰਤਸ਼
ੁ ਟ ਹੋ ਿਗਆ।
ਬੋਲੀ ਆ ਦੀ ਐ, ਿਹੰਦਸ
ੁ ਤਾਨੀ ਬੜੇ ਸ਼ੈਤਾਨ ਆਕੜ
ਮੁਹਮ
ੰ ਦ ਅਲੀ ਿਜਨਾਹ ਹੈ ਿਜਸ ਕਾਇਦੇ-ਆਜ਼ਮ
ਿਹੰਦਸ
ੁ ਤਾਨ ਿਵਚ ਨੇ ਤਾਂ ਪਾਿਕਸਤਾਨ ਿਕੱਥੇ ਐ, ਜੇ
ਿਵਚ ਸਨ।
ਰਹੂਗ
ੰ ਾ" ਬੜੀ ਦੇਰ ਿਪਛ ਜਦੋ ਉਹਦਾ ਦੌਰਾ ਠੰਡਾ
ਉਸ ਛੱਡ ਕੇ ਿਹੰਦਸ
ੁ ਤਾਨ ਚਲੇ ਜਾਣਗੇ।
ਕਰ ਿਦੱਤਾ।
ਚਿਨਓਟ ਦੇ ਇਕ ਮੁਸਲਮਾਨ ਨੇ , ਜੋ ਮੁਸਿਲਮ ਲੀਗ
ਿਹੰਦਸ
ੁ ਤਾਨ ਭੇਜ ਿਦੱਤਾ ਜਾਵੇਗਾ ਉਸੇ ਿਹੰਦਸ
ੁ ਤਾਨ ਿਵਚ
ਛੱਡਣਾ ਨਹ ਚਾਹੁਦ
ੰ ਾ ਸੀ, ਉਸਦਾ ਿਖ਼ਆਲ ਸੀ ਿਕ
ਿਹੰਦਸ
ੁ ਤਾਨ, ਪਾਿਕਸਤਾਨ ਅਤੇ ਪਾਗਲਾਂ ਦੇ ਤਬਾਦਲੇ ਬਾਰੇ
ਪਾਗਲਾਂ ਤ ਪੁਛ
ੱ ਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਿਦੱਤਾ ਿਕ ਟੋਭਾ ਟੇਕ ਿਸੰਘ
ਹੈ ਜਾਂ ਿਹੰਦਸ
ੁ ਤਾਨ ਿਵਚ ਜੋ ਦੱਸਣ ਦੀ ਕੋਿਸ਼ਸ਼ ਕਰਦੇ
ਸਨ ਉਹ ਆਪ ਇਸ ਉਲਝਣ ਿਵਚ ਫਸ ਜਾਂਦੇ ਸਨ ਿਕ
ਗਏ।
ਹੁਦ
ੰ ੇ ਤਾਂ ਉਹ ਆਪਣੇ ਆਪ ਪਤਾ ਲੱਗ ਜਾਂਦਾ ਇਸ
ਕਿਹ ਿਦੰਦਾ।
ਵਿਹੰਦੇ ਸਨ।
ਿਹੰਦਸ
ੁ ਤਾਨ ਿਵਚ ਉਹਦਾ ਿਖ਼ਆਲ ਸੀ ਿਕ ਟੋਭਾ ਟੇਕ
ਸਨ।
ਖ਼ੁਦਾ ਹੁਦ
ੰ ਾ ਤਾਂ ਜ਼ਰੂਰ ਮੇਰੀ ਸੁਣਦਾ।
ਿਗਆ।
ਜਾਂ ਿਹੰਦਸ
ੁ ਤਾਨ ਿਵਚ? ਿਹੰਦਸ
ੁ ਤਾਨ ਿਵਚ, ਨਹ ! ਨਹ !!
ਪਾਿਕਸਤਾਨ ਿਵਚ…[" ਫਜ਼ਲਦੀਨ ਬਦਲ ਿਜਹਾ ਿਗਆ
ਹੁਦ
ੰ ੇ ਸਨ, ਉਨਾਂ ਸੰਭਾਲਣਾ ਮੁਸ਼ਿਕਲ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਸੀ
ਆ ਿਗਆ ਸੀ।
ਿਵਚ ਦਰਜ ਕਰਨ ਲੱਗਾ ਤਾਂ ਉਸਨੇ ਪੁਿੱ ਛਆ, "ਟੋਭਾ ਟੇਕ
ਿਵਚ?"
ਿਨਕਲੀ।
ਿਪਆ ਸੀ।
ਚਲ ਿਪਆ ।
ਵਾਂਗ ਫੁਲ
ੱ ਰਹੀਆਂ ਸਨ । ਕਦੇ ਸੁੰਗੜ ਜਾਂਦੀਆਂ ਸਨ ।
ਵੱਲ ਧੁਦ
ੰ ਲੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਨਾਲ ਵੇਿਖਆ ਤੇ ਉਹ ਜਾਿਪਆ
ਖੇਡ-ਕੁਦ
ੱ 'ਚ ਮਗਨ ਹਨ । ਸਰਜੂ ਘੁਿਮਆਰ ਦੀ ਸੋਟੀ
ਿਗਆ ।
ਗਏ ।
(ਅਨੁਵਾਦ: ਸੁਰਜੀਤ)
ਹੋਵੇਗੀ।
ਬਡ ਖ਼ਾਲੀ ਨਹ ਸੀ ਹੁਦ
ੰ ਾ।
ਲਈਆਂ।
ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਿਦੱਤਾ।
ਉਸਦਾ ਇਰਾਦਾ ਸੀ ਿਕ ਿਵਆਹ ਕਰ ਲਵੇ ਪਰ ਉਸ
ਵੀ ਘਟ ਿਗਆ ਹੈ।"
ਰਾਜ਼ ਸੀ।
ਕਦੇ ਨਹ ਸੀ ਦੇਿਖਆ।
ਕਿਹਣ ਲੱਿਗਆ,
ਦੱਸ।"
ਨਹ ਚਾਹੁਦ
ੰ ੀ।"
ਚਾਹੁਦ
ੰ ੀ ?"
ਹੋਇਆ ਹੈ।"
ਚਾਹੁਦ
ੰ ਾ।
ਸਕਦੀ।
ਉਹ ਚਾਹੁਦ
ੰ ੀ ਸੀ ਿਕ ਉਹ ਛੇਤੀ ਹੀ ਘਰ ਚਲੀ ਜਾਵੇ
ਨਹ ।"
ਹੋਵੇਗੀ।
ਬਡ ਖ਼ਾਲੀ ਨਹ ਸੀ ਹੁਦ
ੰ ਾ।
ਲਈਆਂ।
ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਿਦੱਤਾ।
"ਿਮਲ ਜਾਵੇਗਾ!"
ਵੀ ਘਟ ਿਗਆ ਹੈ।"
ਰਾਜ਼ ਸੀ।
ਨਹ ਹੁਦ
ੰ ੀ ਸੀ, ਬੜੇ ਿਧਆਨ ਨਾਲ ਦੇਖ ਕੇ ਬਾਹਰ
ਕਦੇ ਨਹ ਸੀ ਦੇਿਖਆ।
ਕਰਨਾ ਚਾਹੁਦ
ੰ ੀ ਹਾਂ।"
ਦੱਸ।"
ਨਹ ਚਾਹੁਦ
ੰ ੀ।"
ਚਾਹੁਦ
ੰ ੀ ?"
ਹੋਇਆ ਹੈ।"
ਡਾਕਟਰ ਸ਼ਰੋਡਕਰ ਨੇ ਕੁਝ ਿਚਰ ਸੋਿਚਆ ਤੇ ਉਹ ਬੜੀ
ਚਾਹੁਦ
ੰ ਾ।
ਸਕਦੀ।
ਉਹ ਚਾਹੁਦ
ੰ ੀ ਸੀ ਿਕ ਉਹ ਛੇਤੀ ਹੀ ਘਰ ਚਲੀ ਜਾਵੇ
ਪਰ ਡਾਕਟਰ ਉਸ ਿਕਵ ਜਾਣ ਿਦੰਦਾ ਜਦ ਿਕ ਉਹ
ਨਹ ।"
ਭੁਲ
ੱ ਜਾਂਦਾ ਿਕ ਉਹਦਾ ਕੰਮ ਡਾਕਖਾਨੇ ਿਵਚ ਿਚੱਠੀਆਂ
ਦੀ ਦੇਖਭਾਲ ਕਰਨਾ ਹੈ। ਆਪਣੀ ਿਤੰਨ ਗਜ਼ ਦੀ
ਸਾਿਹਤ ਕੁਟ
ੱ ਕੁਟ
ੱ ਕੇ ਭਿਰਆ ਿਪਆ ਹੈ। ਇਸ ਅਿਹਸਾਸ
ਹੁਦ
ੰ ੀਆਂ, ਿਜਹਦਾ ਮਤਲਬ ਉਹ ਅੱਜ ਤੱਕ ਨਹ ਸਮਝ
ਕੀ ਏ?”
ਜੋਿਗੰਦਰ ਿਸੰਘ ਨੇ ਪਗੜੀ ਸਣੇ ਆਪਣੇ ਿਸਰ ਸਿਹਜੇ
ਸ਼ਾਿਮਲ ਹੈ।”
ਅੰਗਜ਼
ੇ ੀ ਨਾਵਲਕਾਰਾਂ ਦੇ ਚੰਗੇ ਚੰਗੇ ਚੁਸਤ ਿਫਕਿਰਆਂ
ਅੰਗਜ਼
ੇ ੀ ਸ਼ਬਦਾਂ ਅਤੇ ਅੰਗਜ਼
ੇ ੀ ਿਕਤਾਬਾਂ ‘ਚ ਚੁਣੇ ਵਾਕਾਂ
ਿਹੰਦਸ
ੋ ਤਾਨ ਿਵਚ ਿਸਰਫ ਿਤੰਨ-ਚਾਰ ਤਰੱਕੀਪਸੰਦ
ਪੈਦਾ ਹੋ ਗਈ।
ਈ ਏ।”
“ਅਵਾਰਾਗਰਦ?”
ਸਦਾ ਘੁਮ
ੰ ਦਾ ਰਿਹੰਦਾ ਹੈ, ਕਦੇ ਕਸ਼ਮੀਰ ਦੀਆਂ ਠੰਡੀਆਂ
ਕਰਦਾ ਕੀ ਏ?”
“ਉਹ ਗੀਤ ਇਕੱਠੇ ਕਰਦਾ ਏ, ਿਹੰਦਸ
ੋ ਤਾਨ ਦੇ ਹਰ ਸੂਬੇ
ਮਾਰਵਾੜੀ, ਿਹੰਦਸ
ੋ ਤਾਨ ਿਵਚ ਿਜੰਨੀਆਂ ਵੀ ਬੋਲੀਆਂ
ਿਲਿਖਐ।”
ਹਾਂ।”
ਸਕਦੇ ਨੇ ।”
ਜੋਿਗੰਦਰ ਿਸੰਘ ਨੇ ਆਪਣੀ ਪਤਨੀ ਦੀ ਏਸ ਅਦਾ ‘ਤੇ
ਖੁਸ਼ਾਮਦ ਸਮਝੇ।”
ਲਏ।”
ਮਜ਼ਮੂਨ ਅੰਗਜ਼
ੇ ੀ ਭਾਸ਼ਾ ਿਵਚ ਸੋਚਿਦਆਂ ਬੋਿਲਆ,
ਇਕ ਬੱਚੀ ਵੀ।”
ਿਹੰਦਸ
ੋ ਤਾਨ ਦਾ ਹਰ ਵੱਡਾ ਆਦਮੀ ਜਾਣਦਾ ਹੈ। ਿਸਆਲ
ਦੀ ਰੁਤ
ੱ ਸੀ, ਦਸੰਬਰ ਦੇ ਪਿਹਲੇ ਿਦਨ ਸਨ। ਜੋਿਗੰਦਰ
, ਡਾਕਖਾਿਨਓ ਛੁਟ
ੱ ੀ ਲੈ ਕੇ ਸਾਰਾ ਿਦਨ ਆਪਣੇ
ਵਧੇਰ।ੇ
ਸਨ ਭੁਲ
ੱ ੀਆਂ। ਚਹੁਆ
ੰ ਂ ਿਦਨਾਂ ਿਵਚ ਿਤਪਾਠੀ ਨੇ
ਹੁਦ
ੰ ਾ ਿਜਵ ਝਾੜੀਆਂ ਿਵਚ ਪੰਖੇਰੂ ਬੋਲ ਰਹੇ ਹੋਣ।
ਪੈਣਗੀਆਂ।
ਜੋਿਗੰਦਰ ਿਸੰਘ ਤਰੱਕੀਪਸੰਦ ਕਹਾਣੀਕਾਰ ਸੀ। ਜੇ
ਿਗਆ ਹਾਂ।”
ਿਜਹਾ ਵਿਜਆ।
ਤਕ ਇਨਾਂ ਖੁਆਦ
ਂ ਾ ਿਪਆਂਦਾ ਰਹਾਂਗਾ ਅਤੇ ਫੇਰ
ਨਹ ?”
ਘੁਮ
ੰ ਣ ਿਪੱਛ ਉਹ ਆਪਣੇ ਮਕਾਨ ਦੇ ਲਾਗੇ ਮੈਦਾਨ ਿਵਚ
ਤੈ ਸੁਣਾਵਾਂ।
ਟੀਟਵਾਲ ਦਾ ਕੁਤ
ੱ ਾ ਸਆਦਤ ਹਸਨ ਮੰਟੋ
ਫੁਲ
ੱ ਉਸੇ ਤਰਾਂ ਿਖੜ ਰਹੇ ਸਨ।
ਸੀ।
ਹੁਦ
ੰ ੀ ਸੀ, ਇਸ ਲਈ ਦੋਹਾਂ ਮੋਰਿਚਆਂ ਦੇ ਿਸਪਾਹੀਆਂ
ਪਰ ਕੁਝ
ੱ ਇਸ ਤਰਾਂ ਿਕ ਮਾੜੇ ਿਜਹੇ ਇਸ਼ਾਰੇ ਨਾਲ ਉਠ
ਚਾਹੁਦ
ੰ ਾ ਸੀ ਿਕ ਸੌ ਜਾਏ ਪਰ ਜਦ ਲੇਿਟਆ ਤਾਂ ਅੱਖਾਂ
ਚ ਨ ਦਰ ਇੰਨੀ ਦੂਰ ਸੀ ਿਜੰਨੇ ਅਸਮਾਨ ਦੇ ਤਾਰੇ।
ਿਸਤਾਿਰਆਂ ਵਾਲੀ ਵੇ
ਿਦੱਤੀ...
ਕੁਤ
ੱ ਾ ਿਫਰ ਭਿਕਆ। ਹੁਣ ਉਸ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਹੋਰ ਵੀ
ਨੇ ਿੜ ਆਈ ਸੀ। ਕੁਝ
ੱ ਪਲਾਂ ਿਪਛ ਝਾੜੀਆਂ 'ਚ ਖੜਕਾ
ਚਪੜਝੁਣਝੁਣ।''
ਕੁਤ
ੱ ਾ ਪੂਛ ਿਹਲਾਂਦਾ ਹੋਇਆ ਹਰਨਾਮ ਿਸੰਘ ਦੇ ਕੋਲ ਆ
ਕੇ ਕੁਤ
ੱ ੇ ਦੀ ਿਪੱਠ ਉਤੇ ਹੱਥ ਫੇਿਰਆ ਅਤੇ ਜਮਾਂਦਾਰ
ਿਹੰਦਸ
ੋ ਤਾਨੀ ਹੈ।''
ਿਹਲਾਉਣ ਲੱਗਾ।
''ਸ਼ਰਨਾਰਥੀ ਹੈ ਿਵਚਾਰਾ!''
ਵੀ ਜਾਂ ਿਹੰਦਸ
ੋ ਤਾਨੀ ਹੋਣਾ ਪਵੇਗਾ ਜਾਂ ਪਾਿਕਸਤਾਨੀ!''
ਿਜ਼ੰਦਾਬਾਦ।''
ਕੁਤ
ੱ ਾ ਜੋ ਿਬਸਕੁਟ ਚੁੱਕਣ ਲਈ ਅੱਗੇ ਵਿਧਆ ਸੀ ਡਰ
ਹੁਦ
ੰ ਾ ਸੀ। ਅੱਜ ਇਹ ਪਹਾੜੀ ਉਨਾਂ ਕੋਲ ਹੈ ਕੱਲ
ਕਰਦਾ।
ਹੌਲੀ ਗਾ ਿਰਹਾ ਸੀ :
ਚੰਨ ਿਕੱਥੇ ਗਵਾਈ ਆਈ ਰਾਤ ਵੇ
ਚੰਨ ਿਕੱਥੇ....
ਵੇਿਖਆ ਕੁਝ
ੱ ਦੂਰ ਆਵਾਰਾ ਕੁਤ
ੱ ਾ ਬੈਠਾ ਸੀ ਜੋ ਕੁਝ
ੱ
ਕੁਤ
ੱ ੇ ਨੇ ਜ਼ੋਰ ਨਾਲ ਪੂਛ ਿਹਲਾਈ।
ਨਹ ਆ ਦਾ।''
ਕੁਤ
ੱ ੇ ਫੜ ਕੇ ਉਸ ਦੀ ਗਰਦਨ ਨਾਲ ਬੱਧੀ ਹੋਈ
ਜਾਣਦਾ ਹੈ ਪੜਨਾ?''
ਕੁਝ
ੱ ਪੜ ਲਦਾ ਹਾਂ।'' ਅਤੇ ਉਹਨੇ ਬੜੀ ਮੁਸ਼ਕਲ ਨਾਲ
ਿਹੰਦ...ਿਹੰਦਸ
ੋ ਤਾਨੀ... ਇਹ ਿਹੰਦਸ
ੋ ਤਾਨੀ ਕੁਤ
ੱ ਾ ਹੈ।''
ਹੈ।'
ਆਪ ਇਸ ਕੁਤ
ੱ ੇ ਦੇ ਬਾਰੇ ਗੱਲ ਕੀਤੀ। ਉਹ ਿਕਵ
ਿਨਕਿਲਆ।
ਬਸ਼ੀਰ ਕੁਤ
ੱ ੇ ਕੋਲ ਬਿਹ ਕੇ ਉਹ ਕਦੀ ਪੁਚਕਾਰ ਕੇ,
ਕੁਤ
ੱ ਾ ਆਪਣੀ ਪੂਛਲ ਿਹਲਾ ਿਦੰਦਾ। ਅਖੀਰ ਗੁਸ
ੱ ੇ ਨਾਲ
ਬਸ਼ੀਰ ਨੇ ਕੁਤ
ੱ ੇ ਹਲੂਣਾ ਿਦੱਤਾ। ਕੁਤ
ੱ ਾ ਚੰਊ ਚੰਊ
ਕਰਨ ਲੱਗਾ।
ਕੁਝ
ੱ ਿਚਰ ਨਕਸ਼ੇ ਦੀ ਸਟੱਡੀ ਕੀਤੀ ਿਫਰ ਉਿਠਆ ਅਤੇ
ਮਕੌਿੜਆਂ ਿਵਚ...''
ਿਸਖੜੇ।''
ਸੁਣ ਸੁਣ?''
ਸੂਬੇਦਾਰ ਨੇ ਉਹ ਕੁਝ
ੱ ਖਾਣ ਲਈ ਿਦੱਤਾ ਅਤੇ ਿਫਰ
ਕੁਤ
ੱ ਾ ਪੂਛਲ ਿਹਲਾਂਦਾ ਿਰਹਾ। ਜਦ ਉਹ ਚੰਗੀ ਤਰਾਂ ਖਾ
ਅਤੇ ਿਕਹਾ,
ਸਮਿਝਆ?''
ਕੁਤ
ੱ ੇ ਨੇ ਆਪਣੀ ਪੂਛਲ ਿਹਲਾਈ ਅਤੇ ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਡੰਡੀ
ਬੰਦਕ
ੂ ਚੁੱਕੀ ਅਤੇ ਹਵਾ ਿਵਚ ਇਕ ਫਾਇਰ ਕੀਤਾ।
ਿਗਆ,''
ਹੋਇਆ।''
ਸੀ।''
ਇਹ ਸੁਣ ਕੇ ਜਮਾਂਦਾਰ ਹਰਨਾਮ ਿਸੰਘ ਜ਼ੋਰ ਨਾਲ
ਕੇ ਉਹਨੇ ਕੁਤ
ੱ ੇ ਦੀ ਮਾਂ ਬਹੁਤ ਵੱਡੀ ਗਾਲ ਕੱਢੀ।
ਉਹਨੇ ਬੰਦਕ
ੂ ਚੁੱਕੀ ਅਤੇ ਿਨਸ਼ਾਨਾ ਬੰਨ ਕੇ ਫਾਇਰ
ਵੇਿਖਆ ਿਕ ਕੁਤ
ੱ ਾ ਪਗਡੰਡੀ 'ਤੇ ਖਲੋਤਾ ਹੈ। ਇਕ ਹੋਰ
ਹੀ ਢੇਰੀ ਹੋ ਿਗਆ।
ਮੋਇਆ ਜੋ ਕੁਤ
ੱ ੇ ਦੀ ਹੁਦ
ੰ ੀ ਹੈ।''
ਲੁਟ
ੱ ਮਾਰ ਲਈ ਇਕ ਮਕਾਨ ਵੱਲ ਵਧ ਿਰਹਾ ਸੀ।
ਅਚਾਨਕ ਉਸ ਭੀੜ ਚੀਰਦਾ ਇਕ ਦੁਬਲਾ-ਪਤਲਾ
ਿਜਹਾ ਫੁਟ
ੱ ਿਨਕਿਲਆ। ਚਾਲੀ ਪੰਜਾਹ ਡਾਂਗਾਂ ਵਾਲੇ
ਆਓ !"
ਹੀ ਚੀਜਾਂ ਦੀ ਲੁਟ
ੱ ਮਾਰ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਈ, ਫੇਰ ਆਪਾ ਧਾਪੀ
ਲੁਟ
ੱ ਣ ਲੱਗ ਪਏ।
ਬੜੀ ਦੁਖ
ੱ ਭਰੀ ਆਵਾਜ਼ ਨਾਲ਼ ਲੁਟਿੇ ਰਆਂ ਆਿਖਆ
ਆਈ।ਚਾਰ ਲੁਟ
ੱ ਰ
ੇ ੇ ਇਕ ਕੱਪੜੇ ਦੇ ਥਾਨ ਿਖੱਚ ਧੂਹ
ਰਹੇ ਸਨ।
ਅਚਾਨਕ ਇਕ ਕੁਤ
ੱ ੇ ਦੇ ਭਕਣ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਆਈ ਭ ।
ਕੁਤ
ੱ ਾ, ਇੱਕੋ ਛਾਲ਼ ਨਾਲ਼ ਅੰਦਰ ਆਇਆ ਅਤੇ
ਝਪਟਿਦਆਂ ਹੀ ਉਹਨੇ ਦੋ ਿਤੰਨ ਲੁਟਿੇ ਰਆਂ ਝੰਜੋੜ
ਿਦੱਤਾ।
ਲੱਿਗਆ।
ਕੇਵਲ ਇਕ ਲੁਟਰ
ੇ ਾ ਬਾਕੀ ਰਿਹ ਿਗਆ, ਿਜਸਦੇ ਗਲ਼ਾਮੇ
ਿਵਚ ਰੁਝ
ੱ ਾ ਹੋਇਆ ਸੀ, ਹੱਥ ਿਕਰਪਾਣ ਫੜੀ ਇਕ
ਬੋਿਲਆ।
ਕੁਝ
ੱ ਵਾਹਵਾ ਈ ਉਭਿਰਆ ਹੋਇਆ ਸੀਨਾ, ਤੇਜ਼ ਅੱਖਾਂ,
ਜ਼ਨਾਨੀ ਏ।
ਕੁਝ
ੱ ਵੇਲ਼ਾ ਹੋਰ ਚੁੱਪ-ਚਾਂ ਿਵਚ ਲੰਿਘਆ ਤੇ ਕੁਲਵੰਤ ਕੌਰ
ਪਤਾ।''
ਜਵਾਬ ਏ?''
ਈ ਖ਼ਰਾਬ ਏ।''
''ਨਹ ।''
ਿਗਆ।''
ਸੀ?''
''ਦੱਸਗਾ ਨਹ ?''
ਸਿਕਆ।
ਬੋਿਲਆ।
ਪੁਛ
ੱ ਨੀ ਆਂ ਕੌਣ ਏ ਉਹ ਚੁਡੂ । ਕੌਣ ਏ ਉਹ
ਤੇਰੀ ਮਾਂ!''
ਏ । ਇਸ ਿ ਪਾਨ ਨਾਲ।''
ਭੜਵੀ ।''
ਨਾਲ਼ ਲੈ ਆਇਆ।''
ਦੇ।''
ਨੇ ਿਕਹਾ,
ਛਾਤੀਆਂ…।
ਿਨਕਲ ਿਗਆ।
ਦੀ ਅਤੇ ਉਹ ਨੇ ਜ਼ੇ ਦੀ ਨਕ ਬਣ ਬਣ ਉਸ ਦੀਆਂ
ਮੈ , ਮਾਰ ਦੇ ਮੈ …।"
ਮਰ ਜਾਣਾ ਚਾਹੁਦ
ੰ ਾ ਸੀ, ਪਰ ਇਕਦਮ ਸ਼ਰੀਫ਼ਨ, ਨੰ ਗੀ
ਸ਼ਰੀਫ਼ਨ ਦੀ ਤਸਵੀਰ ਉਸ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਿਵਚ ਿਪਘਲੇ
ਖਾਲੀ ਸਨ।
ਝੁਜ
ੰ ਲਾ ਕੇ ਉਹ ਇਕ ਮਕਾਨ ਵੱਲ ਹੋਇਆ ਿਜਸ ਦੇ
ਿਦਤਾ, "ਿਹੰਦ…
ੂ ।"
ਤਸੱਲੀ ਹੋ ਸਕੇ।
(ਅਨੁਵਾਦ: ਪੂਨਮ)
ਬਾਈ ?"
ਇਕ ਇਨਸਾਨ ਨਹ , ਇਕ ਨਗ ਦਫ਼ਨਾਅ ਕੇ
ਆ ਰਹੇ ਆਂ ਤੇ ਸੱਚ ਪੁਛ
ੱ ੋ ਤਾਂ ਉਸ ਮਰੀਜ਼ ਕਬਰ ਦੇ
ਹਵਾਲੇ ਕਰਿਦਆਂ ਮੇਰੇ ਿਦਲ-ਿਦਮਾਗ਼ ਦੇ ਿਕਸੇ ਖੂੰਜੇ
ਿਵਚ ਵੀ ਇਹ ਅਿਹਸਾਸ ਪੈਦਾ ਨਹ ਹੋਇਆ ਿਕ ਉਹ
ਇਕ ਇਨਸਾਨ ਸੀ ਅਤੇ ਉਸਦੀ ਮੌਤ ਨਾਲ ਦੁਨੀਆਂ
ਿਵਚ ਇਕ ਖੱਪਾ ਪੈਦਾ ਹੋ ਿਗਆ ਹੈ।
ਮ ਜਦ ਹੋਰ ਗੱਲਾਂ ਬਾਤਾਂ ਕਰਨ ਲਈ ਉਸ ਬੰਗਾਲੀ
ਔਰਤ ਕੋਲ ਬੈਿਠਆ, ਿਜਸ ਦੀਆਂ ਸ਼ਾਹ ਕਾਲੀਆਂ ਅੱਖਾਂ,
'ਿਕ ' ਅਤੇ ਅਣਿਗਣਤ ਡਰਪੋਕ 'ਨਹ ' ਜੰਮੇ ਹੋਏ ਦੇਖੇ…
ਿਵਚਾਰੀ!
"ਜੀ ਹਾਂ।"
ਸਿਕਆ…"
ਮ ਤੁਰਤ
ੰ ਪੁਿਛਆ, "ਿਕਸ ਦੀ?"
ਵੱਲ ਹੋਇਆ।
ਸੁਣਾਵਾਂਗੀ।"
ਸੀ।
ਉਹ ਘਟਨਾ ਤਾਂ ਨਾ ਵਾਪਰੀ, ਪਰ ਉਸ ਿਵਚ ਏਨੀ
ਸਫ਼ਲ ਹੋ ਗਈ।
ਓਧਰ ਘੁਮ
ੰ ਦੀ-ਭਟਕਦੀ ਰਹੀ। ਭੁਖ
ੱ ਨਾਲ ਉਸਦਾ ਬੁਰਾ
ਸੀ ਿਰਹਾ।
ਰੂਹਾਨੀ ਸੰਤਖ
ੋ ਹੁਦ
ੰ ਾ ਹੈ, ਇਕ ਵੇਲਾ ਆ ਿਗਆ ਿਕ ਉਹ
ਵੀ ਸੁੰਗੜਨ ਲੱਿਗਆ।
ਕੋਲ ਪੁਜ
ੱ ਚੁੱਕੀ ਸੀ… ਧੁਦ
ੰ ਲੇ ਹਨੇ ਰੇ ਿਵਚ ਉਹਨੇ
ਹੋਇਆ ਸੀ।
ਪਰ ਤੁਰਤ
ੰ ਹੀ ਉਸ ਤਸੱਲੀ ਹੋ ਗਈ ਿਕ ਉਹ ਸਹੀ
ਸਲਾਮਤ ਹੈ।
ਭੁਖ
ੱ ੇ ਦੇਖੇ ਸਨ, ਿਜਨਾਂ ਦੀਆਂ ਿਨਗਾਹਾਂ ਿਵਚ ਇਕ ਨੰ ਗੀ
ਿਦੱਤੀ, ਇਕ ਧੁਦ
ੰ ਲਾ ਪਰਦਾ, ਿਜਸਦੇ ਿਪਛ ਦੀ ਉਹ
ਸਕਾਂ… ਭੁਖ
ੱ ਬੜੀ ਿਪਆਰੀ ਚੀਜ਼ ਹੈ… ਇਹ ਮ ਹਾਂ ਿਕ
ਦੀ ਗਰਮੀ ਸੀ।
ਿਦੱਤੀ।
ਈ ਰਹ…"
ਮ… ਨਹ ਨਹ … ਗੱਲ ਇਹ ਹੈ ਿਕ ਮ…"
ਜਾਵਗੀ…"
ਪੋਫ਼ਸ
ੈ ਰ ਦੇ ਕੋਲ ਰਿਹਣ ਲੱਗੀ।
ਪੋਫ਼ਸ
ੈ ਰ ਇਕ ਵਰਾ ਅਤੇ ਕੁਝ ਮਹੀਨੇ ਿਜ ਦਾ ਿਰਹਾ…
ਪੋਫ਼ਸ
ੈ ਰ ਦੀ ਦੇਖ ਭਾਲ ਨੇ ਸਕੀਨਾ ਕੁਝ ਮਹੀਿਨਆਂ
ਿਜਹੀ ਹੁਦ
ੰ ੀ ਸੀ, ਿਕਤੇ ਿਦਖਾਈ ਨਹ ਸੀ ਦੇ ਰਹੀ…
ਆਇਆ।
ਮੈ ਦੁਖ
ੱ ਨਹ , ਿਕ ਿਕ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਮੌਤਾਂ ਮੇਰੇ
ਕਰੈਕਟਰ… ਇਹ ਬੇਰਗ
ੰ ਾ ਝੰਡਾ ਮੇਰੀ ਿਮੱਟੀ ਉਤੇ ਉਡਦਾ
ਰਹੇਗਾ… ਉਹ ਸਾਰੀਆਂ ਕੁੜੀਆਂ ਿਜਨਾਂ ਮ ਕਾਲਜ
ਨੇ ਕੀਆਂ ਨਹ ਭੁਲ
ੱ ਗੀ… ਪਰ ਹਕੀਕਤ ਇਹ ਹੈ ਿਕ
ਧੰਨਵਾਦੀ ਹਾਂ…"