ch¬ng 3

bµi 1. Sinh lý häc m¸u vµ hång cÇu

1.Khèi lîng, thµnh phÇn vµ chøc n¨ng sinh lý cña m¸u
1.1. §¹i c¬ng vÒ néi m«i vµ m¸u

M«i trêng bªn trong c¬ thÓ (néi m«i) lµ m«i trêng sèng cña mäi tÕ bµo, lµ chÊt dÞch hoÆc gi¸n tiÕp,
hoÆc trùc tiÕp nu«i tÕ bµo. Néi m«i cã ®Æc tÝnh lµ h»ng ®Þnh, hoÆc thay ®æi trong mét ph¹m vi rÊt hÑp.
Sù thay ®æi cña c¸c yªó tè néi m«i lµ nguyªn nh©n hay lµ hËu qu¶ cña nhiÒu c¬ chÕ bÖnh lý kh¸c nhau. Néi
m«i cña c¬ thÓ bao gåm m¸u, dÞch gian bµo, dÞch b¹ch huyÕt, dÞch n·o tuû, dÞch nh·n cÇu, tinh dÞch, dÞch
trong c¬ quan tiÒn ®×nh vµ c¸c thanh dÞch. Trong c¸c lo¹i néi m«i trªn ®©y, m¸u lµ thµnh phÇn quan träng
nhÊt. M¸u chøa ®ñ c¸c vËt chÊt cÇn thiÕt cña c¬ thÓ vµ còng lµ nguån gèc cña nhiÒu dÞch thÓ kh¸c. Cho
nªn, nãi ®Õn néi m«i lµ ngêi ta thêng nghÜ tíi m¸u. Tuy vËy, kh¸i niÖm néi m«i còng chØ lµ kh¸i niÖm t¬ng
®èi. VÝ dô: m¸u lµ néi m«i cña c¬ thÓ nhng l¹i lµ ngo¹i m«i cña tÕ bµo.

Con ngêi bÞ nh÷ng qui luËt kh¾c nghiÖt cña tù nhiªn vµ cña x· héi chi phèi. ®Ó tån t¹i vµ ph¸t triÓn, con
ngêi ph¶i lu«n lu«n thÝch nghi víi mäi sù biÕn ®æi cña m«i trêng, ph¶i c¶i t¹o m«i trêng sèng vµ còng ph¶i
biÕt b¶o vÖ m«i trêng sèng cña m×nh. §iÒu nµy cã nghÜa con ngêi lµ mét thÓ thèng nhÊt vµ thèng nhÊt víi
m«i trêng sèng.
1. 2. Khèi lîng m¸u.

M¸u lµ m« láng, mµu ®á lu th«ng trong hÖ tuÇn hoµn. Trong 1 kg thÓ träng, cã 75 - 80ml m¸u. TrÎ s¬ sinh
cã 100ml m¸u/kg c©n nÆng, sau ®ã khèi lîng m¸u gi¶m dÇn. Tõ 2 -3 tuæi trë ®i khèi lîng m¸u l¹i t¨ng dÇn
lªn, råi gi¶m dÇn cho ®Õn tuæi trëng thµnh th× h»ng ®Þnh. Mét ngêi trëng thµnh, b×nh thêng m¸u chiÕm 7 -
9% träng lîng c¬ thÓ.

1.3. Thµnh phÇn cña m¸u.

M¸u gåm hai thµnh phÇn: thÓ h÷u h×nh (huyÕt cÇu) vµ huyÕt t¬ng. C¸c thÓ h÷u h×nh cña m¸u gåm
hång cÇu, b¹ch cÇu vµ tiÓu cÇu, chiÕm 43 - 45% tæng sè m¸u, chØ sè nµy ®îc gäi lµ hematocrit. Hång cÇu
lµ thµnh phÇn chiÕm chñ yÕu trong thÓ h÷u h×nh. HuyÕt t¬ng chiÕm 55 - 57% tæng sè m¸u. HuyÕt t¬ng
chøa níc, protein, c¸c chÊt ®iÖn gi¶i, c¸c hîp chÊt h÷u c¬ vµ v« c¬, c¸c hocmon, c¸c vitamin, c¸c chÊt trung
gian ho¸ häc, c¸c s¶n phÈm chuyÓn ho¸ ... HuyÕt t¬ng bÞ lÊy mÊt fibrinogen th× ®îc gäi lµ huyÕt thanh.

1.4. tÝnh chÊt vËt lý cña m¸u:

- M¸u lµ chÊt láng, mµu ®á, gåm 2 thµnh phÇn lµ huyÕt cÇu vµ huyÕt t¬ng.

- M¸u mµu ®á t¬i khi ®ñ oxy, mµu ®á thÉm khi thiÕu oxy.

- §é qu¸nh: gÊp 5 lÇn so víi níc

- Tû träng = 1,06

- pH = 7,36 – 7,42

- ¸p suÊt = 7,5at

- Träng lîng m¸u = 1/13 träng lîng c¬ thÓ

- §Æc tÝnh cña m¸u lµ h»ng ®Þnh.

- M¸u lµ nguån t¹o ra c¸c dÞch trong c¬ thÓ

1
1.5. Chøc n¨ng cña m¸u.

- Chøc n¨ng dinh dìng.

M¸u vËn chuyÓn c¸c chÊt dinh dìng ®îc ®a tõ ngoµi vµo qua ®êng tiªu ho¸ ®Õn tÊt c¶ c¸c m« vµ tÕ bµo
trong c¬ thÓ.

- Chøc n¨ng b¶o vÖ.

M¸u cã kh¶ n¨ng b¶o vÖ c¬ thÓ khái bÞ nhiÔm trïng nhê c¬ chÕ thùc bµo, Èm bµo vµ c¬ chÕ miÔn dÞch.
M¸u còng cã kh¶ n¨ng tham gia vµo c¬ chÕ tù cÇm m¸u, tr¸nh mÊt m¸u cho c¬ thÓ khi bÞ tæn th¬ng m¹ch
m¸u cã ch¶y m¸u.

- Chøc n¨ng h« hÊp.

M¸u mang oxy tõ phæi tíi tÕ bµo vµ m«, ®ång thêi m¸u mang carbonic tõ tÕ bµo vµ m« tíi phæi ®Ó th¶i ra
ngoµi.

- Chøc n¨ng ®µo th¶i.

M¸u mang c¸c chÊt sau chuyÓn ho¸, chÊt ®éc, chÊt l¹ tíi c¸c c¬ quan ®µo th¶i (thËn, bé m¸y tiªu ho¸, phæi,
da ) ®Ó th¶i ra ngoµi.

- Chøc n¨ng ®iÒu hoµ th©n nhiÖt.

M¸u mang nhiÖt ë phÇn "lâi" cña c¬ thÓ ra ngoµi ®Ó th¶i vµo m«i trêng hoÆc gi÷ nhiÖt cho c¬ thÓ nhê
c¬ chÕ co m¹ch da.

- Chøc n¨ng ®iÒu hoµ c¸c chøc phËn c¬ thÓ.

B»ng sù ®iÒu hoµ tÝnh h»ng ®Þnh néi m«i, m¸u ®· tham gia vµo ®iÒu hoµ toµn bé, c¸c chøc phËn c¬
thÓ b»ng c¬ chÕ thÇn kinh vµ thÇn kinh - thÓ dÞch

2. sinh lý häc Hång cÇu

2.1. H×nh d¸ng, kÝch thíc vµ cÊu t¹o hång cÇu.

- H×nh d¸ng
Hång cÇu trëng thµnh, lu th«ng trong m¸u lµ tÕ bµo kh«ng cã nh©n. ë ®iÒu kiÖn tù nhiªn, hång cÇu cã
h×nh ®Üa lâm hai mÆt, ®êng kÝnh kho¶ng 7,0m, bÒ dµy ë ngo¹i vi lµ 2,0m, ë trung t©m lµ 1m (h×nh
3.1).
ThÓ tÝch mét hång cÇu lµ 83m3
(83femtolit). Nhê cã tÝnh ®µn håi tèt
mµ hång cÇu dÔ dµng thay ®æi h×nh
d¹ng khi ®i qua c¸c mao m¹ch. DiÖn
bÒ mÆt hång cÇu lín (do cã hai mÆt
lâm), v× vËy khi hång cÇu biÕn d¹ng
mµng hång cÇu kh«ng bÞ c¨ng vµ vì
ra. NÕu tÝnh diÖn tÝch toµn bé mµng
hång cÇu trong c¬ thÓ céng l¹i, cã thÓ
lªn ®Õn 3000m2.

2
 H×nh 3.1. H×nh d¸ng vµ kÝch thíc cña hång cÇu.

- CÊu t¹o: Hång cÇu cã cÊu tróc ®Æc biÖt gåm nhiÒu thµnh phÇn kh¸c nhau. Hai thµnh phÇn quan träng
nhÊt cña hång cÇu ®îc nghiªn cøu nhiÒu ®ã lµ mµng hång cÇu vµ hemoglobin.
Mµng hång cÇu mang c¸c kh¸ng nguyªn nhãm m¸u vµ cã ®é bÒn nhÊt ®Þnh. Khi hång cÇu giµ søc bÒn
mµng hång cÇu gi¶m.
Hemoglobin chiÕm khèi lîng nhiÒu nhÊt trong thµnh phÇn chÊt kh« cña hång cÇu, lµ thµnh phÇn quan
träng trong sù vËn chuyÓn khÝ cña m¸u.
2.2. Sè lîng:
Ngêi trëng thµnh, ë m¸u ngo¹i vi cã 3,8x10 12 hång cÇu/lÝt (®èi víi n÷); 4,2x10 12 hång cÊu/lÝt(®èi víi nam).
TrÎ míi sinh, ë ngµy ®Çu sè lîng hång cÇu rÊt cao (5,0x1012 hång cÇu/lÝt). Sau ®ã, do hiÖn tîng tan m¸u, sè
lîng hång cÇu gi¶m dÇn. Sè lîng hång cÇu æn ®Þnh ë tuæi trëng thµnh.
Sè lîng hång cÇu t¨ng lªn sau b÷a ¨n, khi lao ®éng thÓ lùc, sèng ë trªn nói cao 700 - 1000m, khi ra nhiÒu
må h«i, ®¸i nhiÒu, Øa ch¶y, báng mÊt huyÕt t¬ng, trong bÖnh ®a hång cÇu, bÖnh tim bÈm sinh...
Sè lîng hång cÇu gi¶m lóc ngñ, khi uèng nhiÒu níc, cuèi kú hµnh kinh, sau ®Î, ®ãi l©u ngµy, ë n¬i cã
ph©n ¸p oxy cao, c¸c lo¹i bÖnh thiÕu m¸u, suy tuû, nhiÔm ®éc, ch¶y m¸u trong, ch¶y m¸u do vÕt th¬ng...

2.3. Qu¸ tr×nh sinh hång cÇu.

2.3.1.N¬i s¶n sinh vµ c¸c giai ®o¹n ph¸t triÓn cña hång cÇu.
- N¬i s¶n sinh: Nh÷ng tuÇn ®Çu cña thai nhi, hång cÇu cã nh©n ®îc l¸ thai gi÷a s¶n xuÊt. Tõ th¸ng thø hai
trë ®i gan, l¸ch, sau ®ã lµ h¹ch b¹ch huyÕt còng s¶n xuÊt ra hång cÇu cã nh©n. Tõ th¸ng thø 5 cña kú ph¸t
triÓn thai, tuû x¬ng b¾t ®Çu s¶n xuÊt hång cÇu, tõ sau sinh trë ®i, tuû x¬ng lµ n¬i duy nhÊt sinh ra hång
cÇu. Sau tuæi 20 c¸c tuû x¬ng dµi bÞ mì ho¸ kh«ng s¶n sinh ra hång cÇu n÷a, lóc nµy chØ cã tuû x¬ng xèp
nh x¬ng sèng, x¬ng sên, x¬ng øc, x¬ng chËu s¶n xuÊt hång cÇu. V× vËy tuæi giµ dÔ bÞ thiÕu m¸u.

- c¸c giai ®o¹n ph¸t triÓn cña hång cÇu: C¸c tÕ bµo m¸u ®îc sinh ra trong tuû x¬ng tõ tÕ bµo gèc v¹n
n¨ng.TÕ bµo gèc biÖt ho¸ sinh ra hång cÇu ®îc gäi lµ ®¬n vÞ t¹o côm cña dßng hång cÇu: C.F.U.E (Colony
forming unit erythrocyt). Sau ®ã c¸c tÕ bµo dßng hång cÇu tr¶i qua c¸c giai ®o¹n sau ®©y.

TiÒn nguyªn hång cÇu (proerythroblast)

Nguyªn hång cÇu a kiÒm (normoblast a kiÒm)

Nguyªn hång cÇu ®a s¾c (normoblast ®a s¾c)

Nguyªn hång cÇu a acid (normoblast)

Hång cÇu líi (reticulocyt)

Hång cÇu trëng thµnh (erythrocyt)

Hång cÇu chÝnh thøc kh«ng cã nh©n, xuyªn m¹ch rêi tuû x¬ng vµo hÖ tuÇn hoµn chung.

3
 Hång cÇu líi còng cã kh¶ n¨ng vµo m¸u nh hång cÇu trëng thµnh nhng tû lÖ rÊt thÊp chØ chiÕm 1% tæng
sè lîng hång cÇu ë m¸u ngo¹i vi, kho¶ng 1-2 ngµy sau hång cÇu líi trë thµnh hång cÇu trëng thµnh.

Hång cÇu sèng trong m¸u kho¶ng 100 - 120 ngµy. Hång cÇu giµ mét phÇn tù huû trong m¸u, cßn ®¹i bé
phËn bÞ huû trong tæ chøc vâng - néi m« cña l¸ch, gan, tuû x¬ng.

2.3.2.C¸c nguyªn liÖu cÇn thiÕt cho qu¸ tr×nh sinh hång cÇu.

§Ó t¹o thµnh hång cÇu, trong c¬ thÓ cã hai qu¸ tr×nh song song: sù t¹o thµnh tÕ bµo hång cÇu vµ sù
tæng hîp hemoglobin. §©y lµ nh÷ng qu¸ tr×nh rÊt phøc t¹p, ®ßi hái nhiÒu nguyªn liÖu nh protein, cholin,
thymidin, acid nicotinic, thiamin, pyridoxin, acid folic, vitamin B12, Fe ++, nhiÒu enzym vµ chÊt xóc t¸c cho
qu¸ tr×nh tæng hîp nµy.

Vitamin B12 vµ acid folic rÊt cÇn cho qu¸ tr×nh tæng hîp ADN. Nhu cÇu vitamin B12 lµ 1 - 3 g/24h.
Trong khi ®ã sù dù tr÷ vitamin B12 ë gan mét lîng cã thÓ gÊp 1000 lÇn nhu cÇu cña c¬ thÓ trong mét ngµy.

Thµnh phÇn thø hai lµ s¾t. S¾t ®îc hÊp thu theo ®êng tiªu ho¸ vµo m¸u. Trong m¸u, s¾t ®îc kÕt hîp
víi mét globulin lµ apotransferrin ®Ó t¹o thµnh transferrin vµ ®îc vËn chuyÓn tíi tæ chøc vâng - néi m« vµ
gan. T¹i ®©y, s¾t ®îc gi¶i phãng ra vµ ®îc tÕ bµo hÊp thu ®Ó tham gia tæng hîp hem. Mçi ngµy mét ngêi tr-
ëng thµnh cÇn 1mg s¾t. Phô n÷ cÇn s¾t nhiÒu gÊp ®«i so víi nam giíi v× bÞ mÊt m¸u qua m¸u kinh nguyÖt.
2.3.3. Sù ®iÒu hoµ qu¸ tr×nh sinh hång cÇu

Sè lîng hång cÇu ë m¸u ngo¹i vi ®îc ®iÒu hoµ h»ng ®Þnh do sù kiÓm so¸t bëi c¸c yªó tè kÝch thÝch t¹o
hång cÇu, c¸c yÕu tè nµy l¹i phô thuéc vµo t×nh tr¹ng oxy cña m«. Khi c¸c m« bÞ thiÕu oxy, chÊt kÝch tè t¹o
hång cÇu erythropoietin ®îc gi¶i phãng. Erythropoietin lµ mét glucoprotein cã TLPT lµ 34.000. B×nh thêng
80-90% erythropoietin lµ do thËn s¶n xuÊt, cßn l¹i lµ do gan s¶n xuÊt. Mét sè m« kh¸c còng s¶n xuÊt
erythropoietin, nhng kh«ng ®¸ng kÓ. erythropoietin cã t¸c dông kÝch thÝch qu¸ tr×nh chuyÓn CFUE thµnh
tiÒn nguyªn hång cÇu, kÝch thÝch chuyÓn nhanh c¸c hång cÇu non thµnh hång cÇu trëng thµnh vµ gi¶i
phãng chóng ra m¸u ngo¹i vi.
2.4. Hemoglobin

2.4.1. CÊu tróc cña Hemoglobin:

Hemoglobin (Hb) lµ mét protein mµu, lµ thµnh phÇn chñ yÕu cña hång cÇu, chiÕm 28% vµ t ¬ng øng víi
14,6g trong 100 ml m¸u. Hb gåm 2 phÇn: hem vµ globin. Mçi ph©n tö Hb cã 4 hem vµ 1 globin. Nã ® îc t¹o
thµnh tõ 4 díi ®¬n vÞ. Mçi díi ®¬n vÞ lµ 1 hem kÕt hîp víi mét chuçi polypeptid cña globin.

Globin cã cÊu tróc lµ c¸c chuçi polypeptid. Hb cña c¸c loµi kh¸c nhau lµ kh¸c nhau. ë ngêi lín, 4 chuçi polypeptid gièng
nhau tõng ®«i mét: 2 chuçi  vµ 2 chuçi .

Thµnh phÇn thø hai cña Hb lµ hem. S¾c tè hem thuéc lo¹i porphyrin lµ nh÷ng chÊt cã kh¶ n¨ng kÕt hîp víi
nguyªn tö kim lo¹i. Hem ë ngêi lµ Protoporphyrin IX kÕt hîp víi Fe++. Hem cã 4 nh©n Pyrol liªn kÕt víi nhau
b»ng cÇu nèi menten (-CH =).
Hem cã thÓ kÕt hîp víi nhiÒu chÊt kh¸c nhau. NÕu hem kÕt hîp víi globin th× t¹o thµnh Hb. nÕu hem kÕt
hîp víi albumin, NH3, pyridin, nicotin... t¹o lªn chÊt gäi lµ hemochromogen. Hem ph¶n øng víi NaCl trong m«i
trêng acid t¹o ra chlorua hem (hemin). Ph¶n øng nµy ®îc sö dông trong ph¸p y.

4
 H×nh 3.2: S¬ ®å cÊu tróc cña hemoglobin H×nh 3.3: Hèc trung t©m cña hemoglobin

H×nh 3. 4. S¬ ®å cÊu tróc cña hem.

2.4.2. C¸c lo¹i hemoglobin ë ngêi.

Hemogobin kh¸c nhau kh¸c nhau ë phÇn cÊu t¹o globin. Hb cña thai nhi lµ HbF. Globin cña HbF gåm hai chuçi
 vµ hai chuçi . Hb cña ngêi lín lµ HbA. Globin cña HbA gåm hai chuçi polypeptit  vµ hai chuçi  (vÞ trÝ thø
ba cña chuçi  lµ glutamin ®îc thay b»ng threonin ë chuçi ). Hb cña bÖnh nh©n m¾c bÖnh thiÕu m¸u cã hång
cÇu h×nh lìi liÒm lµ HbS (HbB), vÞ trÝ thø 6 cña chuçi  lµ valin ®îc thay b»ng glutamin. Lo¹i hång cÇu nµy rÊt
dÔ vì khi qua mao m¹ch nhá. HbC vµ HbD lµ c¸c Hb b×nh thêng gÆp ë mét sè chñng téc ngêi Ch©u Phi.

B×nh thêng, ngêi ViÖt Nam cã nång ®é Hb lµ 14,6g (®èi víi nam) vµ 13,3g (®èi víi n÷) trong 100ml m¸u.
§Õm sè lîng hång cÇu vµ ®Þnh lîng Hb lµ nh÷ng xÐt nghiÖm quan träng trong ®¸nh gi¸ sù thiÕu m¸u.
2.4.3. Chøc n¨ng cña hemoglobin
- Chøc n¨ng chÝnh cña Hb lµ vËn chuyÓn khÝ O2 vµ CO2, trong ®ã vËn chuyÓn O2 lµ chñ yÕu.

+ Hemoglobin kÕt hîp víi oxy t¹o thµnh oxyhemoglobin (Hb02). §©y lµ ph¶n øng thuËn nghÞch: Hb +
O2 — HbO2. Kh¶ n¨ng kÕt hîp láng lÎo vµ thuËn nghÞch gi÷a Hb vµ oxy t¹o ®iÒu kiÖn cho viÖc Hb nhËn
oxy ë phæi råi vËn chuyÓn ®Õn m« gi¶i phãng oxy cho tÕ bµo. Oxy kÕt hîp víi Hb ë phÇn Fe ++ cña hem
mµ kh«ng lµm thay ®æi ho¸ trÞ cña Fe++. Khi Fe++ bÞ oxy ho¸ thµnh Fe+++ gäi lµ MetHb, khi ®ã Fe kh«ng
cã kh¶ n¨ng kÕt hîp víi O2 g©y nguy hiÓm cho c¬ thÓ.

+Hemoglobin kÕt hîp víi carbonic t¹o thµnh carbohemoglobin (HbC0 2). §©y còng lµ mét ph¶n øng thuËn
nghÞch: Hb + O2 — HbO2. Sù kÕt hîp x¶y ra ë m«, sù ph©n ly x¶y ra ë phæi. Carbonic kÕt hîp víi Hb ë nhãm
amin cña globin nªn gäi lµ ph¶n øng c¸c carbamin. Carbonic ®îc vËn chuyÓn ë d¹ng HbC02 kh«ng nhiÒu, chØ
chiÕm 6,5% tæng sè C02 vËn chuyÓn trong m¸u.

+ Hemoglobin cßn cã thÓ kÕt hîp víi carbonmonocid t¹o thµnh Carboxyhemoglobin (HbC0). HbC0 rÊt bÒn v÷ng
vµ kh«ng cßn kh¶ n¨ng vËn chuyÓn oxy v× ¸i lùc cña Hb víi C0 rÊt cao, gÊp 210 lÇn ¸i lùc cña Hb víi 0 2, thËm
chÝ C0 cßn ®Èy ®îc 02 ra khái Hb02. Khi ngé ®éc C0, cÇn cho thë 02 ph©n ¸p cao ®Ó t¸i t¹o l¹i
oxyhemoglobin.

- Hemoglobin cã tÝnh chÊt ®Öm, t¹o ra hÖ ®Öm hemoglobinat, ®ã lµ hÖ ®Öm HHb/KHb vµ hÖ ®Öm
HHbC02/KHb02.

Kh¶ n¨ng ®Öm cña Hb lµ ®¸ng kÓ v× hµm lîng Hb trong m¸u kh¸ cao vµ chiÕm kho¶ng 35% dung tÝch
®Öm cña m¸u.

5
- Trong qu¸ tr×nh chuyÓn ho¸ Hb, t¹o ra s¾c tè mËt lµ chÊt cã ý nghÜa trong l©m sµng ®Ó ®¸nh gi¸ chøc
n¨ng gan-mËt.

2.5. Chøc n¨ng cña hång cÇu

2.5.1. Chøc n¨ng vËn chuyÓn khÝ oxy vµ c¸cbonic

Hång cÇu vËn chuyÓn khÝ oxy tõ phæi tíi m« vµ vËn chuyÓn khÝ cacbonic tõ m« ®Õn phæi nhê chøc
n¨ng cña hemoglobin.

MÆt kh¸c khi CO2 ë m« sau khÝ khuÕch t¸n vµo trong hång cÇu th× t¹i ®©y ®· diÔn ra qu¸ tr×nh: CO 2 +
H2O  H2CO3  H+ + HCO3-. Nhê hiÖn øng Hamburger mµ HCO3- ®îc khuÕch t¸n rÊt nhiÒu tõ trong hång
cÇu chuyÓn sang huyÕt t¬ng t¹o ra d¹ng vËn chuyÓn CO 2 quan träng nhÊt cña m¸u (CO 2 ®îc vËn chuyÓn díi
d¹ng HCO3- cña huyÕt t¬ng.

2.5.2. Chøc n¨ng ®iÒu hoµ c©n b»ng acid - base cña m¸u.

Chøc n¨ng nµy do hÖ ®Öm hemoglobin ®¶m nhiÖm. §ång thêi víi hÖ ®Öm cña Hb, hång cÇu cßn t¹o ra
HC03- trong qu¸ tr×nh vËn chuyÓn C02, nªn nã ®· t¹o ra hÖ ®Öm bicarbonat HC03-/H2C03, hÖ ®Öm quan
träng nhÊt cña m¸u.

2.5.3. Chøc n¨ng t¹o ®é nhít cña m¸u.

Hång cÇu lµ thµnh phÇn chñ yÕu t¹o ®é nhít cña m¸u, nhê ®é nhít mµ tèc ®é tuÇn hoµn (nhÊt lµ tuÇn
hoµn mao m¹ch) ®îc æn ®Þnh. Tèc ®é tuÇn hoµn ®îc æn ®Þnh lµ ®iÒu kiÖn thuËn lîi cho sù trao ®æi vËt
chÊt gi÷a tÕ bµo vµ m¸u. Khi ®é nhít cña m¸u thay ®æi sÏ g©y ra thay ®æi tèc ®é tuÇn hoµn vµ lµm rèi lo¹n
trao ®æi vËt chÊt cña tÕ bµo.

2.6. Rèi lo¹n l©m sµng cña hång cÇu.

2.6.1. ThiÕu m¸u.

ThiÕu m¸u lµ gi¶m Hb trong m¸u díi møc b×nh thêng. Theo WHO, ngêi bÞ thiÕu m¸u lµ ngêi cã hµm lîng
Hb m¸u gi¶m:

<13 gam Hb trong 100ml m¸u (®èi víi nam).

<12 gam Hb trong 100 ml m¸u (®èi víi n÷).

<14 gam Hb trong 100ml m¸u (®èi víi trÎ s¬ sinh).

ThiÕu m¸u lµ do mÊt m¸u, do m¸u bÞ huû nhanh h¬n trong c¬ thÓ hoÆc do tuû x¬ng gi¶m s¶n xuÊt.

-ThiÕu m¸u do mÊt m¸u cÊp tÝnh hoÆc m·n tÝnh.

-ThiÕu m¸u do suy nhîc tuû v× bÞ nhiÔm x¹, nhiÔm ®éc (chÊt ®éc ho¸ häc c«ng nghiÖp, chiÕn tranh).

-ThiÕu m¸u do thiÕu acid folic, thiÕu vitamin B12 hoÆc thiÕu yÕu tè néi v× c¾t bá d¹ dµy, viªm teo d¹
dµy, viªm loÐt d¹ dµy-t¸ trµng.

-ThiÕu m¸u do thiÕu yÕu tè kÝch thÝch t¨ng sinh, t¨ng trëng hång cÇu erythropoitein (suy thËn, gan m¹n
tÝnh).

-ThiÕu m¸u do tan m¸u, do ®êi sèng hång cÇu qu¸ ng¾n. Mét sè bÖnh cña hång cÇu do mµng hång cÇu
kÐm bÒn dÔ vì nh bÖnh thiÕu m¸u cã hång cÇu cã h×nh lìi liÒm, bÖnh thiÕu m¸u cã hång cÇu h×nh cÇu
(kÝch thíc hång cÇu rÊt nhá, h×nh cÇu).

6
 2.6.2. §a hång cÇu.

- §a hång cÇu thø ph¸t do sèng ë vïng nói cao, do suy tim, do bÖnh ®êng h« hÊp... ®©y lµ ®a hång cÇu do
thiÕu oxy ë c¸c m«.

- §a hång cÇu thËt sù do tuû x¬ng t¨ng s¶n xuÊt (cã kÌm theo t¨ng b¹ch cÇu vµ tiÓu cÇu). HËu qu¶ lµ qu¸
t¶i chøc n¨ng tuÇn hoµn, ®é nhít m¸u t¨ng, rèi lo¹n tuÇn hoµn mao m¹ch.

BµI 2
B¹ch cÇu vµ tiÓu cÇu
1. B¹ch cÇu
1.1. H×nh d¸ng vµ sè lîng.

- B¹ch cÇu lµ c¸c tÕ bµo m¸u cã nh©n, h×nh d¸ng vµ kÝch thíc rÊt kh¸c nhau tõ 7 - 13m tuú tõng lo¹i. B¹ch
cÇu kh«ng ph¶i chØ lu th«ng trong m¸u, mµ nã cßn cã mÆt ë nhiÒu n¬i trong c¬ thÓ: b¹ch huyÕt, dÞch n·o tuû,
h¹ch b¹ch huyÕt, c¸c m« liªn kÕt...

Thµnh phÇn cña b¹ch cÇu rÊt phøc t¹p, gåm nhiÒu chÊt h÷u c¬ vµ v« c¬. Trªn mµng tÕ bµo b¹ch cÇu cã rÊt
nhiÒu thô c¶m thÓ liªn quan tíi chøc n¨ng cña b¹ch cÇu.

- Trong mét lÝt m¸u ngo¹i vi cã 7,0 x 10 9 b¹ch cÇu (®èi víi nam); 6,2 x10 9 b¹ch cÇu (®èi víi n÷), nh×n
chung vµo kho¶ng 5,0 x 109 ®Õn 7,0 x 109 b¹ch cÇu (®èi víi ngêi trëng thµnh). TrÎ s¬ sinh cã sè lîng b¹ch cÇu
rÊt cao: 20,0 x109 b¹ch cÇu/1lÝt m¸u ngo¹i vi. Lóc mét tuæi cßn 10,0 x 10 9 b¹ch cÇu/1lit m¸u. Tõ 12 tuæi trë
®i sè lîng b¹ch cÇu æn ®Þnh b»ng ngêi trëng thµnh.

- Sè lîng b¹ch cÇu t¨ng lªn khi ¨n uèng, khi lao ®éng thÓ lùc, th¸ng cuèi cña thêi kú mang thai, sau khi ®Î.
§Æc biÖt, sè lîng b¹ch cÇu t¨ng lªn khi nhiÔm khuÈn, bÖnh b¹ch cÇu. Mét sè hormon vµ mét sè tinh chÊt m«
còng lµm t¨ng sè lîng b¹ch cÇu nh: hormon tuyÕn gi¸p, adrenalin, estrogen… Sè lîng b¹ch cÇu gi¶m khi bÞ
l¹nh, khi bÞ ®ãi, khi giµ yÕu, suy nhîc tuû, nhiÔm virus, nhiÔm ®éc, nhiÔm trïng qu¸ nÆng, hoÆc ®iÒu trÞ
b»ng c¸c hormon corticoid, kÐo dµi...

1.2. Ph©n lo¹i b¹ch cÇu .

VÒ mÆt ®¹i thÓ, víi kü thuËt kinh ®iÓn, ngêi ta dùa vµo h×nh d¸ng, kÝch thíc tÕ bµo, h×nh d¸ng nh©n,
sù b¾t mµu cña h¹t trong bµo t¬ng ®Ó chia b¹ch cÇu thµnh 2 lo¹i: b¹ch cÇu h¹t (b¹ch cÇu ®a nh©n) vµ b¹ch
cÇu kh«ng h¹t (b¹ch cÇu ®¬n nh©n).

- B¹ch cÇu ®a nh©n lµ b¹ch cÇu cã nh©n chia 2-5 mói, bµo t¬ng cã c¸c h¹t b¾t mµu khi nhuém nªn cßn ®-
îc gäi lµ b¹ch cÇu h¹t. B¹ch cÇu h¹t ®îc chia lµm 3 lo¹i: trung tÝnh, a acid vµ a base.

+ BC ®a nh©n trung tÝnh nh©n chia 4 – 5 mói, bµo t¬ng cã c¸c h¹t to, nhá kh«ng ®Òu b¾t mµu ®á g¹ch.

+ BC ®a nh©n a acid nh©n thêng chia tõ 3 – 4 mói, bµo t¬ng cã c¸c h¹t to b¾t mµu xanh ®Ëm.

+ BC ®a nh©n a base nh©n thêng chia tõ 2 – 3 mói, bµo t¬ng cã c¸c h¹t to b¾t mµu ®á da cam.

- B¹ch cÇu ®¬n nh©n ®îc chia lµm 2 lo¹i: monocyt vµ lymphocyt.

- C«ng thøc b¹ch cÇu: lµ tû lÖ phÇn tr¨m c¸c lo¹i b¹ch cÇu so víi tæng sè b¹ch cÇu. ë ngêi b×nh thêng, tû lÖ
c¸c b¹ch cÇu trong m¸u ngo¹i vi nh sau:
B¹ch cÇu h¹t trung tÝnh (N): 60 - 70%
B¹ch cÇu h¹t a acid (E): 2 - 4%

7
 B¹ch cÇu h¹t a base (B): 0 - 1%
B¹ch cÇu monocyt (M) : 5 - 6%
B¹ch cÇu lymphocyt (L): 20 - 30%

X¸c ®Þnh c«ng thøc b¹ch cÇu lµ xÐt nghiÖm thêng qui cña bÖnh viÖn v× nã vÉn cßn gi¸ trÞ thùc tiÔn
trong chÈn ®o¸n vµ ®iÒu trÞ.

- B¹ch cÇu ®a nh©n trung tÝnh (N) t¨ng > 70% trong c¸c trêng hîp nhiÔm trïng cÊp, qu¸ tr×nh lµm mñ, viªm
tÜnh m¹ch, nghÏn m¹ch, nhåi m¸u c¬ tim, nhåi m¸u phæi…

- B¹ch cÇu ®a nh©n trung tÝnh gi¶m < 60% trong c¸c trêng hîp nhiÔm trïng tèi cÊp, nhiÔm virus kú toµn
ph¸t, sèt rÐt, cêng l¸ch, nhiÔm ®éc, suy nhîc s¶n tuû x¬ng.

- B¹ch cÇu ®a nh©n a acid (E) t¨ng nhÑ vµ tho¸ng qua gÆp trong håi phôc sau nhiÔm trïng, khö ®éc
protein. E t¨ng liªn tôc trong c¸c bÖnh giun s¸n, dÞ øng, bÖnh chÊt t¹o keo. B¹ch cÇu ®a nh©n a acid gi¶m
trong sèc, trong héi chøng Cushing, trong giai ®o¹n ®iÒu trÞ b»ng corticoid.

- B¹ch cÇu ®a nh©n a base (B) t¨ng trong mét sè trêng hîp viªm m¹n tÝnh kÐo dµi, viªm ®ang håi phôc. B
thay ®æi trong mét sè trêng hîp nhiÔm ®éc kim lo¹i nÆng.

- B¹ch cÇu ®¬n nh©n monocyt (M) t¨ng trong nhiÔm khuÈn cÊp giai ®o¹n cuèi, bÖnh b¹ch cÇu, nhiÔm
virus. M gi¶m trong mét sè trêng hîp nhiÔm ®éc.

- B¹ch cÇu ®¬n nh©n lymphocyt (L) t¨ng trong nhiÔm khuÈn m¹n tÝnh, nhiÔm virus, giai ®o¹n lui bÖnh
cña nhiÔm trïng.
1.3. qu¸ tr×nh sinh s¶n cña b¹ch cÇu

Ba dßng b¹ch cÇu ®îc sinh ra tõ tÕ bµo gèc v¹n n¨ng trong tuû x¬ng.

- Dßng b¹ch cÇu h¹t: tÕ bµo gèc ph¸t triÓn qua nhiÒu giai ®o¹n trë thµnh nguyªn tuû bµo  tiÒn tuû bµo 
tuû bµo  hËu tuû bµo  b¹ch cÇu ®a nh©n trëng thµnh. Tõ tuû bµo, b¹ch cÇu chia thµnh 3 lo¹i b¹ch cÇu ®a
nh©n (b¹ch cÇu h¹t) kh¸c nhau: b¹ch cÇu h¹t trung tÝnh, b¹ch cÇu h¹t a acid, b¹ch cÇu h¹t a base.

- Dßng b¹ch cÇu lymphocyt: tÕ bµo gèc v¹n n¨ng ph¸t triÓn qua nhiÒu giai ®o¹n ®Ó biÖt ho¸ vµ ® îc “xö
lý" ë c¸c m« ®Æc biÖt råi thµnh lympho trëng thµnh dù tr÷ trong c¸c m« b¹ch huyÕt  lu th«ng m¸u  c¸c
m«  m« b¹ch huyÕt v.v... Chu kú x¶y ra liÖn tôc.

- Dßng b¹ch cÇu monocyt: tÕ bµo gèc v¹n n¨ng ph¸t triÓn qua nhiÒu giai ®o¹n biÖt ho¸ thµnh monocyt.

1.4. §êi sèng cña b¹ch cÇu

Ngêi ta cha biÕt chÝnh x¸c thêi gian sèng cña b¹ch cÇu trong m¸u lµ bao l©u v× b¹ch cÇu cã mÆt ë kh¾p
mäi n¬i . B¹ch cÇu vµo c¸c c¬ quan råi tõ c¸c c¬ quan quay trë l¹i m¸u.
- B¹ch cÇu h¹t vµo m¸u tån t¹i tõ 4 – 8giê, ë m« tõ 4 – 5 ngµy.
- b¹ch cÇu M trong m¸u 10- 20 giê råi xuyªn m¹ch vµo m« trë thµnh §TB vµ tån t¹i hµng th¸ng, hµng n¨m.
- b¹ch cÇu L tõ b¹ch huyÕt vµo m¸u kho¶ng vµi giê råi l¹i vµo b¹ch huyÕt sau ®ã l¹i vµo m¸u… cø tuÇn
hoµn nh vËy.
- B¹ch cÇu bÞ tiªu diÖt ë kh¾p mäi n¬i trong c¬ thÓ khi bÞ giµ cçi, nhng chñ yÕu lµ trong lßng èng tiªu
ho¸, phæi vµ l¸ch. B¹ch cÇu (®Æc biÖt lµ c¸c ®¹i thùc bµo, b¹ch cÇu h¹t trung tÝnh) bÞ tiªu diÖt ë c¸c æ viªm,
c¸c vïng vµ c¸c diÖn cña c¬ thÓ dÔ bÞ vi khuÈn ®ét nhËp nh da, phæi, niªm m¹c.

1.5. Chøc n¨ng c¸c lo¹i b¹ch cÇu

8
 1.5.1. B¹ch cÇu N vµ M - §TB
1.5.1.1. §Æc tÝnh
- B¸m m¹ch
- Xuyªn m¹ch.
B¹ch cÇu M vµ N cã kh¶ n¨ng thay ®æi h×nh d¹ng, xuyªn qua v¸ch gi÷a c¸c tÕ bµo ®Ó tíi nh÷ng n¬i cÇn
thiÕt.
- ChuyÓn ®éng theo kiÓu amip.
B¹ch cÇu M vµ N cã kh¶ n¨ng chuyÓn ®éng b»ng ch©n gi¶ (theo kiÓu amip) víi tèc ®é 40m/min.
- Ho¸ øng ®éng vµ nhiÖt øng ®éng.
Cã mét sè chÊt m« viªm s¶n xuÊt, do vi khuÈn t¹o ra hoÆc nh÷ng chÊt ho¸ häc ®a tõ ngoµi vµo c¬ thÓ thu
hót b¹ch cÇu tíi (ho¸ øng ®éng d¬ng tÝnh) hoÆc xua ®uæi b¹ch cÇu ra xa h¬n (ho¸ øng ®éng ©m tÝnh). T-
¬ng tù, víi nhiÖt còng nh vËy, b¹ch cÇu còng cã nhiÖt øng ®éng d¬ng tÝnh vµ ©m tÝnh. C¸c ®Æc tÝnh nµy
chñ yÕu lµ cña b¹ch cÇu M vµ N.
1.5.1.2. Chøc n¨ng
B¹ch cÇu N vµ M - §TB cã chøc n¨ng b¶o vÖ c¬ thÓ b»ng thùc bµo.
Nh÷ng ®iÒu kiÖn thuËn lîi cho thùc bµo lµ:
- BÒ mÆt cña vËt réng vµ xï x×.
- Kh«ng cã vá bäc. C¸c m« chÕt, c¸c vËt l¹ kh«ng cã vá bäc vµ thêng tÝch ®iÖn rÊt m¹nh nªn chóng dÔ bÞ
thùc bµo.
- Qu¸ tr×nh opsonin ho¸. C¸c kh¸ng thÓ (®îc s¶n xuÊt trong qu¸ tr×nh miÔn dÞch) ®· g¾n vµo mµng tÕ
bµo vi khuÈn lµm cho vi khuÈn dÔ bÞ thùc bµo.
* Qu¸ tr×nh thùc bµo diÔn ra nh sau:
B¹ch cÇu tiÕp cËn vËt l¹, phãng ch©n gi¶ ®Ó bao v©y vËt l¹, t¹o thµnh mét tói kÝn chøa vËt l¹. Tói nµy vµo
trong tÕ bµo, t¸ch khái mµng tÕ bµo t¹o ra mét tói thùc bµo tr«i tù do trong bµo t¬ng. Tói thùc bµo tiÕp xóc víi
c¸c Lysosom vµ xuÊt hiÖn hiÖn tîng hoµ mµng, c¸c enzym tiªu ho¸, c¸c t¸c nh©n giÕt vi khuÈn ®îc trót tõ
Lysosom vµo tói thùc bµo ®Ó xö lý vËt l¹. Tói thùc bµo trë thµnh tói tiªu ho¸. Sau khi tiªu ho¸, c¸c s¶n phÈm cÇn
thiÕt cho tÕ bµo ®îc gi÷ l¹i, c¸c s¶n phÈm kh«ng cÇn thiÕt sÏ ®îc ®µo th¶i ra khái tÕ bµo b»ng qu¸ tr×nh xuÊt
bµo.
Mét b¹ch cÇu h¹t trung tÝnh cã thÓ thùc thùc bµo 5-25 vi khuÈn th× chÕt. §¹i thùc bµo cã kh¶ n¨ng thùc
bµo tíi 100 vi khuÈn. B¹ch cÇu N vµ ®¹i thùc bµo cßn chøa nh÷ng chÊt giÕt vi khuÈn lµ c¸c chÊt oxy ho¸
m¹nh nh superoxid (O2-), hydrogenperoxid (H2O2), ion hydroxyl (OH-). Mét sè vi khuÈn nh lao, hñi… cã vá
bäc ch¾c ch¾n, b¹ch cÇu b¾t gi÷ nhng kh«ng xö lý ®îc trë thµnh nh÷ng tÕ bµo mang mÇm bÖnh.
1.5.1.3. B¹ch cÇu vµ qu¸ tr×nh viªm:
Khi viªm ®Æc tÝnh cña m« bÞ thay ®æi nh sau:
- Gi·n m¹ch t¹i chç lµm cho lu lîng m¸u t¨ng lªn.
- T¨ng tÝnh thÊm mao m¹ch g©y phï nÒ.
- §«ng dÞch kÏ vµ dÞch b¹ch huyÕt do fibrinogen vµ c¸c yÕu tè g©y ®«ng m¸u tho¸t vµo.
- TËp trung nhiÒu b¹ch cÇu N vµ ®¹i thùc bµo.
- C¸c tÕ bµo cña m« tr¬ng phång lªn.
M« bÞ th¬ng tæn do bÊt kú mét nguyªn nh©n nµo (vi khuÈn, chÊn th¬ng, ho¸ chÊt, nhiÖt v.v...) sÏ gi¶i
phãng histamin, bradykinin, serotonin, prostaglandin vµ nhiÒu lymphokin do b¹ch cÇu lympho gi¶i phãng.
Mét sè chÊt nµy ®· ho¹t ho¸ ®¹i thùc bµo vµ cïng mét sè s¶n phÈm kh¸c do tÕ bµo tæn th ¬ng vµ vi khuÈn t¹o
ra ®· g©y ho¸ ®éng d¬ng tÝnh víi b¹ch cÇu N vµ ®¹i thùc bµo. B¹ch cÇu b¸m m¹ch, xuyªn m¹ch vµ di

9
chuyÓn tíi æ viªm lµm nhiÖm vô thùc bµo vi khuÈn vµ c¸c s¶n phÈm kh¸c t¹i æ viªm. C¸c b¹ch cÇu chÕt, x¸c
vi khuÈn vµ m« ho¹i tö t¹o ra æ mñ.
1.5.2. B¹ch cÇu ®a nh©n a acid.
- §Æc ®iÓm: b¹ch cÇu E cã kh¶ n¨ng thùc bµo vµ ho¸ øng ®éng rÊt yÕu nªn kh«ng quan träng trong
nhiÔm trïng th«ng thêng.
- Chøc n¨ng:
+ Gi¶i phãng ra Plasminogen cã t¸c dông lµm tan côc m¸u ®«ng. +
DiÖt ký sinh trïng (KST) vµ chèng dÞ øng: B¹ch cÇu E gi¶i phãng ra c¸c chÊt ®Ó giÕt KST: men thuû
ph©n tõ c¸c h¹t cña bµo t¬ng, oxy nguyªn tö, c¸c peptid v.v... B¹ch cÇu E còng tËp trung nhiÒu ë c¸c æ cã
ph¶n øng dÞ øng (tiÓu phÕ qu¶n, da v.v...) trong qu¸ tr×nh tham gia vµo ph¶n øng dÞ øng, dìng bµo vµ
b¹ch cÇu B ®· gi¶i phãng ra c¸c chÊt g©y ho¸ øng ®éng d¬ng tÝnh víi b¹ch cÇu E.
+ B¹ch cÇu E cã t¸c dông khö ®éc lµ c¸c chÊt g©y viªm do dìng bµo vµ b¹ch cÇu B gi¶i phãng ra.
+B¹ch cÇu E còng cã thÓ cã t¸c dông thùc bµo ®Ó chèng qu¸ tr×nh lan réng cña viªm.
1.5.3. B¹ch cÇu ®a nh©n a base.
- Kh«ng cã kh¶ n¨ng thùc bµo vµ di ®éng
- TiÕt heparin cã t¸c chèng ®«ng m¸u
- B¹ch cÇu ®a nh©n a base cã thÓ gi¶i phãng heparin, histamin, mét Ýt bradykinin vµ serotonin lµ nh÷ng
chÊt cã kh¶ n¨ng g©y ra ph¶n øng dÞ øng v× kh¸ng thÓ IgE g©y ph¶n øng dÞ øng cã kh¶ n¨ng g¾n vµo mµng
dìng bµo vµ b¹ch cÇu B. Khi kh¸ng nguyªn ®Æc hiÖu ph¶n øng víi kh¸ng thÓ c¸c tÕ bµo nµy bÞ vì ra vµ gi¶i
phãng ra bradylinin, serotonin, enzym thuû ph©n lysosom vµ nhiÒu chÊt kh¸c.
1.5.4.B¹ch cÇu lympho.
B¹ch cÇu limpho ®îc chia thµnh hai lo¹i: lympho bµo B vµ lympho bµo T. Chóng ®Òu cã chung nguån gèc tõ tÕ
bµo gèc v¹n n¨ng nhng trëng thµnh ë ngoµi tuû x¬ng. C¸c tÕ bµo nµo biÖt ho¸ hoÆc ®îc "xö lý" ë tuyÕn øc ®îc gäi
lµ lympho bµo T (Thymus). Mét sè tÕ bµo lympho kh¸c ®îc "xö lý" ë bursa fabricus (cÊu tróc nµy kh«ng cã ë ®éng
vËt cã vó) nªn ®îc gäi lµ lympho bµo B (lÊy tõ ch÷ bursa).
Sau khi ®îc "xö lý" c¸c lympho bµo ®îc ®a vµo m¸u råi ®Õn dù tr÷ ë m« b¹ch huyÕt, råi l¹i vµo m¸u khi
cã kÝch thÝch v.v... Chu kú tiÕp diÔn nhiÒu lÇn. Chøc n¨ng chÝnh cña c¸c lympho bµo lµ: lympho bµo B
chÞu tr¸ch nhiÖm vÒ miÔn dÞch dÞch thÓ, lympho bµo T chÞu tr¸ch nhiÖm vÒ miÔn dÞch tÕ bµo. Hai chøc
n¨ng cña hai lo¹i tÕ bµo nµy cã mèi liªn quan chÆt chÏ víi nhau.
1.5.4.1.Chøc n¨ng cña lympho bµo B.
- Qu¸ tr×nh h×nh thµnh: Mét sè tÕ bµo lympho trëng thµnh ë tuû x¬ng råi vµo m¸u sau ®ã ®Õn mét sè n¬i
nh gan, ruét thõa… trë thµnh lympho B råi vµo m« b¹ch huyÕt.
- Qu¸ tr×nh ho¹t ®éng:
+ Tríc khi tiÕp xóc víi kh¸ng nguyªn ®Æc hiÖu, c¸c clon lympho B ngñ yªn trong m« b¹ch huyÕt. Khi
kh¸ng nguyªn x©m nhËp vµo, c¸c ®¹i thùc bµo sÏ thùc bµo kh¸ng nguyªn vµ tr×nh diÖn kh¸ng nguyªn cho c¸c
lympho bµo B vµ lympho bµo T. C¸c lympho bµo T hç trî ®îc ho¹t ho¸ còng gãp phÇn ho¹t ho¸ lympho bµo B.
+ C¸c lympho bµo B ®Æc hiÖu víi kh¸ng nguyªn ®îc ho¹t ho¸, ngay lËp tøc trë thµnh c¸c nguyªn bµo
lympho (lympho non).
+ Mét sè nguyªn bµo chuyÓn d¹ng thµnh nguyªn t¬ng bµo råi thµnh t¬ng bµo (plasmocyt). C¸c t¬ng
bµo sinh kh¸ng thÓ globulin víi tèc ®é rÊt nhanh vµ m¹nh. Mçi t¬ng bµo s¶n xuÊt kho¶ng 2000 kh¸ng thÓ
/1gi©y. C¸c kh¸ng thÓ vµo hÖ tuÇn hoµn g©y ®¸p øng miÔn dÞch dÞch thÓ. C¸c kh¸ng thÓ lµ c¸c Ig, bao
gåm: IgM, IgG, IgA, IgD vµ IgE. C¬ chÕ t¸c dông cña kh¸ng thÓ theo 2 c¸ch:
* T¸c dông trùc tiÕp: KT lµm ngng kÕt, kÕt tña KN hoÆc lµm trung hoµ vµ vì mµng tÕ bµo KN.

10
 * T¸c dông gi¸n tiÕp: lµ lµm ho¹t ho¸ hÖ thèng bæ thÓ tõ ®ã t¹o ra c¸c s¶n phÈm cã t¸c dông opsonin ho¸ vµ
thùc bµo, lµm vì tÕ bµo KN, ngng kÕt KN, trung hoµ virus, ho¸ øng ®éng N vµ §TB, ho¹t ho¸ dìng bµo vµ
b¹ch cÇu B.
+ Trong qu¸ tr×nh thùc hiÖn chøc n¨ng miÔn dÞch, mét sè nguyªn bµo lympho sinh ra 1 lo¹i lympho B
míi gièng nh tÕ bµo lympho B gèc cña clon, tÕ bµo nµy còng lu th«ng trong m¸u vµ còng c tró trong m« b¹ch
huyÕt. Khi gÆp l¹i cïng mét kh¸ng nguyªn chóng sÏ ®îc ho¹t ho¸ mét lÇn n÷a, ®ã lµ c¸c tÕ bµo B nhí. Sù s¶n
xuÊt kh¸ng thÓ cña c¸c tÕ bµo lympho B nhí diÔn ra nhanh vµ m¹nh h¬n rÊt nhiÒu so víi tÕ bµo lympho gèc
cña clon ®Æc hiÖu ( c¬ chÕ cña tiªm chñng)
1.5.4.2.Chøc n¨ng cña lympho bµo T.

- H×nh thµnh lympho T: Mét sè tÕ bµo lympho trëng thµnh ë tuû x¬ng sau ®ã vµo m¸u råi ®Õn tuyÕn øc
biÖt ho¸ trë thµnh lympho bµo T.

- Qu¸ tr×nh ho¹t ®éng: Khi tiÕp xóc víi kh¸ng nguyªn ®Æc hiÖu do ®¹i thùc bµo giíi thiÖu, c¸c tÕ bµo
lympho T cña m« b¹ch huyÕt ®îc ho¹t ho¸ t¨ng sinh vµ ®a nhiÒu tÕ bµo lympho T ho¹t ho¸ vµo b¹ch huyÕt
råi vµo m¸u, mét sè lympho bµo trë thµnh lympho T nhí vµ di tró ë m« b¹ch huyÕt, khi KN xuÊt hiÖn lÇn 2 sÏ
g©y ra ®¸p øng miÔn dÞch m¹nh h¬n ®¸p øng nguyªn ph¸t. Cã 3 lo¹i lympho T ho¹t ho¸ lµ: lympho bµo T hç
trî, lympho bµo T g©y ®éc vµ lympho bµo T trÊn ¸p.

+TÕ bµo lympho T hç trî chiÕm 3/4 tæng sè tÕ bµo lympho T vµ cã chøc n¨ng ®iÒu hoµ hÖ thèng
miÔn dÞch. Sù ®iÒu hoµ nµy th«ng qua lymphokin, mµ quan träng nhÊt lµ interleukin.

+ Lympho bµo T g©y ®éc tÕ bµo cã kh¶ n¨ng tÊn c«ng trùc tiÕp c¸c tÕ bµo, cã kh¶ n¨ng giÕt chÕt vi
khuÈn, ®«i khi giÕt c¶ chÝnh b¶n th©n m×nh. Do ®ã cã ngêi gäi nã lµ tÕ bµo giÕt tù nhiªn (Native Kill cell,
viÕt t¾t lµ NK). TÕ bµo giÕt gi¶i phãng perforin (b¶n chÊt lµ mét protein) ®Ó t¹o ra nhiÒu lç trªn mµng tÕ
bµo bÞ tÊn c«ng. Qua lç nµy, c¸c chÊt g©y ®éc tÕ bµo ®îc b¬m tõ tÕ bµo giÕt sang tÕ bµo bÞ tÊn c«ng,
lµm cho tÕ bµo bÞ giÕt tan ra. TÕ bµo giÕt cã thÓ giÕt liªn tiÕp nhiÒu tÕ bµo kh¸c mµ vÉn cã kh¶ n¨ng tån
t¹i hµng th¸ng. TÕ bµo giÕt cã t¸c dông ®Æc biÖt lªn c¸c tÕ bµo cã chøa virus, v× tÝnh kh¸ng nguyªn cña
virus trong tÕ bµo rÊt hÊp dÉn tÕ bµo giÕt. TÕ bµo giÕt còng cã vai trß quan träng trong sù ph¸ huû tÕ bµo
ung th, nhÊt lµ tÕ bµo c¸c m« ghÐp.
+ Lympho bµo T trÊn ¸p cã kh¶ n¨ng trÊn ¸p tÕ bµo lympho T hç trî vµ tÕ bµo lympho T g©y ®éc tÕ
bµo. Chøc n¨ng nµy lµ ®Ó ®iÒu hoµ ho¹t ®éng cña tÕ bµo, duy tr× sù ®¸p øng miÔn dÞch kh«ng qu¸ møc,
v× ®¸p øng miÔn dÞch qu¸ møc sÏ g©y t¸c h¹i cho c¬ thÓ. V× vËy tÕ bµo lympho T trÊn ¸p vµ tÕ bµo
lympho T hç trî ®îc gäi lµ tÕ bµo lympho ®iÒu hoµ.
1.5.5. Thay ®æi sè lîng B¹ch cÇu
- Gi¶m sè lîng b¹ch cÇu:
+ Do tuû x¬ng ngõng hoÆc gi¶m s¶n xuÊt b¹ch cÇu do c¸c nguyªn nh©n kh¸c nhau
+ Do nhiÔm virus, nhiÔm trïng nhiÔm ®éc nÆng.
+ Do dïng mét sè lo¹i thuèc cã t¸c dông lµm gi¶m b¹ch cÇu
+ BÖnh b¹ch cÇu thÓ gi¶m b¹ch cÇu…
- T¨ng sè lîng b¹ch cÇu:
+ Do nhiÔm trïng cÊp tÝnh
+ Do bÖnh bach cÇu thÓ t¨ng b¹ch cÇu…
2. TiÓu cÇu
2.1. H×nh d¸ng, kÝch thíc vµ sè lîng tiÓu cÇu
TiÓu cÇu lµ tÕ bµo kh«ng nh©n, h×nh trßn, mµu s¸ng, ®êng kÝnh tõ 2 - 4m

11
 TiÓu cÇu ®îc s¶n xuÊt trong tuû x¬ng tõ c¸c mÉu tiÓu cÇu. MÉu tiÓu cÇu lµ nh÷ng tÕ bµo nh©n khæng
lå (40-100m), c¸c tÕ nµo nµy ®îc biÖt ho¸ tõ tÕ bµo gèc v¹n n¨ng. TÕ bµo cã nh©n rÊt to, nhiÒu thuú,
®a d¹ng víi nhiÔm s¾c thÓ ph©n bè kh«ng ®Òu. Bµo t¬ng nhiÒu mµu nh¹t, cã nhiÒu h¹t rÊt nhá mµu
xanh l¬. TÕ bµo nh©n khæng lå cho gi¶ tóc ®Ó di chuyÓn. C¸c gi¶ tóc nµy bÞ teo l¹i, t¸ch ra, ®øt ®o¹n
thµnh tiÓu cÇu lu th«ng trong m¸u. Nh vËy, tiÓu cÇu (thrombocyt) lµ mét phÇn bµo t¬ng cña tÕ bµo
nh©n khæng lå.
- Sè lîng: B×nh thêng cã 150-300 x 109 tiÓu cÇu trong 1 lÝt m¸u ngo¹i vi.

H×nh 3.5: S¬ ®å tæng qu¸t c¸c giai ®o¹n h×nh thµnh c¸c tÕ bµo m¸u
tõ tÕ bµo gèc v¹n n¨ng

12
 2.2. CÊu tróc vµ chøc n¨ng: TiÓu cÇu cã cÊu tróc mµng glycoprotein, líp nµy ng¨n c¶n tiÓu cÇu dÝnh vµo
néi m¹c nhng l¹i dÔ dÝnh vµo n¬i thµnh m¹ch tæn th¬ng cã chÊt collagen lé ra. Mµng tiÓu cÇu còng rÊt dÔ
dÝnh vµo c¸c vËt l¹, chóng l¹i cã thÓ tù b¸m vµo nhau thµnh tõng ®¸m. TiÓu cÇu chøa actomyosin,
thrombosthenin nªn tiÓu cÇu cã kh¶ n¨ng co rót. tiÓu cÇu co rót m¹nh sÏ bÞ vì ra vµ gi¶i phãng serotonin g©y
co m¹ch, c¸c phospholipid vµ c¸c yÕu tè g©y ®«ng m¸u tham gia vµo qu¸ tr×nh g©y ®«ng m¸u.

C¸c yÕu tè g©y ®«ng m¸u cña tiÓu cÇu gåm:

- YÕu tè 1 lµ yÕu tè cã kh¶ n¨ng chuyÓn prothrombin thµnh thrombin. VÒ b¶n chÊt yÕu tè 1 gÇn gièng
yÕu tè V cña huyÕt t¬ng.
- YÕu tè 2 lµ yÕu tè cã t¸c dông ®Èy nhanh fibrinogen thµnh fibrin khi cã mÆt cña thrombin.
- YÕu tè 3 lµ mét phospholipid cã ho¹t tÝnh cña thromboplastin.
- YÕu tè 4 lµ yÕu tè cã ho¹t tÝnh cña antiheparin t¹o ®iÒu kiÖn thuËn lîi cho giai ®o¹n ®Çu cña qu¸ tr×nh
®«ng m¸u.
- YÕu tè 5 lµ serotonin cã kh¶ n¨ng g©y co m¹ch vµ cã kh¶ n¨ng lµm m¸u ®«ng t¹i chç.
- YÕu tè 6 lµ mét protein cã t¸c dông lµm dÇy thµnh m¹ch vµ lµm gi¶m tÝnh thÊm thµnh m¹ch.
- YÕu tè 7 lµ antifibrinolysin, chÊt cã t¸c dông ng¨n c¶n ph¶n øng lµm tan côc m¸u.

13
 - YÕu tè 8 retractozym cã t¸c dông lµm co côc m¸u ®«ng.
- YÕu tè 9 lµ mét chÊt lµm æn ®Þnh fibrin.

* Chøc n¨ng: tiÓu cÇu tham gia vµo qu¸ tr×nh cÇm m¸u. TiÓu cÇu còng cã kh¶ n¨ng g¾n lªn vi khuÈn t¹o
®iÒu kiÖn thuËn lîi cho qu¸ tr×nh thùc bµo ®îc dÔ dµng.

Ngoµi ra tiÓu cÇu cßn cã c¸c t¸c dông kh¸c n÷a nh lµm h¹ huyÕt ¸p, chøc n¨ng miÔn dÞch vµ chøc n¨ng
s¶n xuÊt c¸c enzym huû protein.

 Thay ®æi sè lîng tiÓu cÇu: Sè lîng tiÓu cÇu t¨ng lªn khi lao ®éng, khi ¨n uèng, khi bÞ ch¶y m¸u,
bÖnh ®a sinh m¹n tÝnh thÓ tuû bµo, bÖnh Hodgkin, bÖnh Vaquez. Sè lîng tiÓu cÇu gi¶m trong
nhiÔm ®éc, nhiÔm x¹, xuÊt huyÕt díi da, niªm m¹c, suy tuû, bÖnh Biermer, bÖnh Werlhoff.

Bµi 3: Nhãm m¸u, truyÒn m¸u vµ qu¸ tr×nh cÇm m¸u

1. Nhãm m¸u vµ truyÒn m¸u.
Sù hiÓu biÕt vÒ nhãm m¸u lµ v« cïng cÇn thiÕt cho c«ng t¸c truyÒn m¸u. TruyÒn m¸u ®· ®îc ¸p dông tõ l©u
trong cÊp cøu vµ ®iÒu trÞ, tuy nhiªn khi truyÒn m¸u thêng gÆp nhiÒu tai biÕn rÊt nguy hiÓm, mÆc dï truyÒn m¸u
lÇn ®Çu.

Ngµy nay, chóng ta ®· hiÓu r»ng nguyªn nh©n g©y tai biÕn lµ do sù cã mÆt cu¶ kh¸ng thÓ tù nhiªn trong
c¬ thÓ. C¸c kh¸ng thÓ nµy chèng l¹i c¸c kh¸ng nguyªn víi tÝnh miÔn dÞch cao cã trªn bÒ mÆt hång cÇu. Trªn
bÒ mÆt hång cÇu ngêi cã nhiÒu kh¸ng nguyªn kh¸c nhau nhng chóng thêng cã tÝnh miÔn dÞch yÕu, chØ
dïng ®Ó nghiªn cøu gen. Dùa trªn sù cã mÆt c¸c kh¸ng nguyªn ngêi ta xÕp thµnh hÖ thèng c¸c nhãm m¸u
ABO, Rh, Lewis, MNs… Trong sè nµy cã hai hÖ thèng ®ãng vai trß ®Æc biÖt quan träng trong truyÒn maó
®ã lµ hÖ thèng nhãm m¸u ABO vµ Rh.

1.1. HÖ thèng nhãm m¸u AB0.

N¨m 1901, Landsteiner ph¸t hiÖn ra hiÖn tîng: Khi trén huyÕt thanh cña ngêi nµy víi hæng cÇu cña ngêi kh¸c thÊy
x¶y ra hiÖn tîng hoÆc ngng kÕt hång cÇu hoÆc hoµ tan gi÷a m¸u vµ huyÕt th©nh ®ã. Nghiªn cøu tiÕp theo «ng thÊy
së dÜ cã hiÖn tîng ngng kÕt lµ do cã ph¶n øng gi÷a KN vµ KT. Sau ®ã, nguêi ta ®· t×m ®îc kh¸ng nguyªn A vµ
kh¸ng nguyªn B, kh¸ng thÓ  ( chèng A) vµ kh¸ng thÓ  ( chèng B).

- Kh¸ng nguyªn A vµ B cã mÆt trªn mµng hång cÇu, b¶n chÊt cña KN lµ polysaccarid, KN xuÊt hiÖn tö
thêi kú bµo thai, bÈm sinh vµ di truyÒn ®îc.

- Kh¸ng thÓ  vµ  cã mÆt trong huyÕt t¬ng. Kh¸ng thÓ  sÏ lµm ngng kÕt hång cÇu mang kh¸ng nguyªn
A, kh¸ng thÓ  sÏ lµm ngng kÕt hång cÇu mang kh¸ng nguyªn B. KT xuÊt hiÖn tù nhiªn sau khi sinh, nång ®é
t¨ng dÇn ®Õn 9 – 10 tuæi th× ®¹t nång ®é cao nhÊt. Kh¸ng thÓ lµ  globulin, hÇu hÕt lµ IgM, sau ®ã lµ
IgG. Gièng c¸c kh¸ng thÓ miÔn dÞch kh¸c IgM vµ IgG còng do lympho bµo s¶n xuÊt.

- Do c¬ thÓ cã tr¹ng th¸i dung n¹p víi kh¸ng nguyªn b¶n th©n, nªn trong huyÕt t¬ng kh«ng bao giê cã kh¸ng
thÓ chèng l¹i kh¸ng nguyªn cã trªn bÒ mÆt hång cÇu cña chÝnh c¬ thÓ ®ã. Mçi ngêi cã thÓ mang mét lo¹i
kh¸ng nguyªn, hai lo¹i kh¸ng nguyªn hoÆc kh«ng mang kh¸ng nguyªn nµo. Ngêi ta lÊy tªn cña KN ®Æt cho tªn
cña nhãm m¸u, tøc lµ tªn nhãm m¸u biÓu thÞ sù cã mÆt cña KN trªn hång cÇu. Tõ ®ã hÖ thèng nhãm m¸u
ABO ®îc chia lµm 4 nhãm: nhãm A, nhãm B, nhãm AB vµ nhãm O. Sù ph©n bè c¸c kh¸ng nguyªn, kh¸ng thÓ
thuéc hÖ thèng nhãm m¸u ABO nh sau:

14
 Nhãm Kh¸ng Kh¸ng thÓ Tû lÖ %
m¸u nguyªn

Ngêi da Ngêi ViÖt

tr¾ng
0 Kh«ng cã  vµ  47 43

A A  41 21,5

B B  9 29,5

AB A vµ B Kh«ng cã 3 6

- Nhãm A ®îc chia thµnh hai ph©n nhãm A1 (80%) vµ A2 (20%). V× vËy sè lîng nhãm m¸u ®· trë thµnh 6
nhãm: A1, A2, B, A1B, A2B vµ O. KN A1 cã tÝnh KN m¹nh, KN A2 cã tÝnh KN yÕu do ®ã ngêi cã nhãm m¸u
A2 nhÇm tëng lµ nhãm m¸u O vµ ngêi cã nhãm m¸u A2B nhÇm tëng lµ nhãm m¸u B sÏ nguy hiÓm khi truyÒn
m¸u.
- C¸c kh¸ng nguyªn thuéc hÖ ABO do mét locus kiÓm so¸t víi 3 alen ABO trong ®ã A vµ B lµ tréi. Nhãm
m¸u ABO cã c¸c hÖ gen Hh vµ hÖ thèng gen ABO. C¸c hÖ thèng gen nµy di truyÒn ®éc lËp. Ng êi cã nhãm
m¸u O chØ cã gen H mµ kh«ng cã gen A vµ B nªn kh«ng cã enzym biÕn chÊt H thµnh kh¸ng nguyªn A hoÆc
B, do ®ã chØ cã chÊt H chiÕm toµn bé bÒ mÆt hång cÇu. Ngêi cã nhãm m¸u A cã c¶ gan H lÉn gen A nªn cã
enzym biÕn chÊt H thµnh kh¸ng nguyªn A do ®ã trªn bÒ mÆt hång cÇu cã c¶ chÊt H vµ c¶ kh¸ng nguyªn A.
Víi sù gi¶i thÝch t¬ng tù, ngêi cã nhãm m¸u B, trªn bÒ mÆt hång cÇu cã c¶ chÊt H vµ kh¸ng nguyªn B. Ngêi
cã nhãm m¸u AB trªn bÒ mÆt hång cÇu cã c¶ chÊt H, kh¸ng nguyªn A vµ kh¸ng nguyªn B.
§¹i bé phËn ngêi lµ cã gen H. Mét sè Ýt ngêi kh«ng cã gen H (c¬ thÓ ®ång hîp tö hh), kh«ng cã chÊt H trªn
bÒ mÆt hång cÇu. Ngêi kh«ng cã gen H, dï cã gen A hoÆc gen B th× còng kh«ng cã kh¸ng nguyªn A hoÆc
kh¸ng nguyªn B, v× c¸c kh¸ng nguyªn nµy chØ xuÊt hiÖn tõ chÊt H. Khi thö m¸u b»ng kü thuËt ngng kÕt, ng-
êi kh«ng cã gen H ®Òu ®îc ghi nhËn thuéc nhãm m¸u O, nhng ë hä (c¬ thÓ ®ång hîp tö hh) cã thÓ t¹o ra
kh¸ng thÓ chèng H khi truyÒn m¸u cña ngêi nhãm m¸u O thËt sù (cã chÊt H) v× thÕ cã thÓ g©y tai biÕn. Ng-
êi cã nhãm m¸u nµy ®îc gäi lµ ngêi thuéc nhãm m¸u O Bombay.
§a sè ngêi (80%), kh¸ng nguyªn nhãm m¸u cßn cã mÆt trong c¸c dÞch tiÕt: níc bät, dÞch vÞ...

1.2.HÖ thèng nhãm m¸u Rh.

- N¨m 1940 Landsteiner vµ Wiener nhËn thÊy: nÕu lÊy hång cÇu khØ Macacus Rhesus g©y miÔn dÞch
cho thá th× huyÕt thanh miÔn dÞch thá ngoµi viÖc g©y ngng kÕt hång cÇu khØ cßn g©y ngng kÕt hång cÇu
ngêi. Lóc ®Çu ngêi ta xÕp nh÷ng ngêi cã hång cÇu bÞ ngng kÕt bëi huyÕt thanh nµy vµo nhãm Rh+ nh÷ng
ngêi cã hång cÇu kh«ng bÞ ngng kÕt vµo nhãm Rh-. Nhng sau nµy thÊy hÖ thèng kh¸ng nguyªn Rh kh«ng
®¬n gi¶n nh vËy. Trong hÖ thèng Rh cã nhiÒu kh¸ng nguyªn, phÇn lín chóng cã tÝnh ph¶n øng chÐo vµ sinh
miÔn dÞch yÕu. Do ®ã kh¸ng thÓ kh«ng g©y ngng kÕt m¹nh nh hÖ thèng ABO.

- Kh¸ng nguyªn hÖ Rh ph©n bè tha thít trªn bÒ mÆt hång cÇu.

+ Cã 3 lo¹i kh¸ng nguyªn chÝnh: kh¸ng nguyªn D (Rh0), kh¸ng nguyªn C (Rh'), kh¸ng nguyªn E (Rh'').
ChØ kh¸ng nguyªn D cã tÝnh kh¸ng nguyªn m¹nh vµ cã tÝnh sinh miÔn dÞch cao. V× vËy khi cã kh¸ng
nguyªn D th× ®îc gäi lµ Rh+. Tû lÖ Rh+ cña ngêi da tr¾ng lµ 85%, ngêi Mü da ®en lµ 95%, ngêi Phi da ®en
lµ 100%, ngêi ViÖt Nam lµ 99,92%. Tû lÖ Rh- cña ngêi ViÖt lµ 0,08% gÇn nh kh«ng ®¸ng kÓ.

15
 + Kh¸ng nguyªn hÖ thèng nhãm m¸u Rh còng cã tÝnh bÈm sinh vµ di truyÒn.

- Kh¸ng thÓ chèng Rh chØ xuÊt hiÖn ë c¬ thÓ Rh- theo kiÓu miÔn dÞch khi ®îc truyÒn m¸u Rh+ (cã
kh¸ng nguyªn D:

* Ngêi cã nhãm m¸u Rh-, nÕu ®îc truyÒn m¸u Rh+ lÇn ®Çu sÏ kh«ng x¶y ra ph¶n øng tøc th×
nµo.Tuy nhiªn sau khi truyÒn m¸u Rh+ c¬ thÓ ngêi Rh- sÏ sinh ra KT chèng Rh tõ 2-4 tuÇn lîng kh¸ng thÓ
chèng Rh ®îc sinh ra t¬ng ®èi cao ®ñ ®Ó g©y ngng kÕt hång cÇu Rh+ cña ngêi cho vÉn tån t¹i trong m¸u ng-
êi nhËn. Ph¶n øng nµy chËm vµ rÊt nhÑ. Sau 2-4 th¸ng truyÒn m¸u Rh +, nång ®é kh¸ng thÓ chèng Rh trong
m¸u ngêi Rh- míi ®¹t tèi ®a. NÕu truyÒn m¸u Rh+ cho nh÷ng ngêi nµy ë lÇn thø 2, cã thÓ g©y ra tai biÕn
truyÒn m¸u nÆng, ch¼ng kÐm g× tai biÕn nh hÖ AB0. §ã lµ lý do t¹i sao ta ph¶i cÇn lu ý tíi ngêi ®· ®îc
truyÒn m¸u nhiÒu lÇn.

* Trêng hîp thø hai lµ ngêi mÑ Rh-, bè Rh+. §øa trÎ ®îc di truyÒn Rh+ tõ bè. Hång cÇu Rh+ cña thai vµ
s¶n phÈm ph©n huû hång cÇu Rh+ cña thai sang kÝch thÝch c¬ thÓ mÑ sinh KT chèng Rh. C¸c kh¸ng thÓ
nµy theo m¸u nhau thai sang lµm ngng kÕt hång cÇu cña thai. Tuú møc ®é KT mµ ngêi mÑ bÞ tai biÕn thai
s¶n nh: s¶y thai, ®Î non, ®Î con bÞ vµng da tan m¸u, thai lu…

2. TruyÒn m¸u.

Trong l©m sµng nhiÒu trêng hîp bÖnh lý cÇn ph¶i truyÒn m¸u ®Ó ®iÒu trÞ, ngoµi nh÷ng qui ®Þnh vÒ
nh÷ng xÐt nghiÖm ph¸t hiÖn c¸c virut l©y theo ®êng m¸u, vÒ kü thuËt b¶o qu¶n m¸u, chóng ta cÇn ph¶i thùc
hiÖn ®óng qui t¾c truyÒn m¸u. Qui t¾c c¬ b¶n lµ: kh«ng ®Ó kh¸ng nguyªn vµ kh¸ng thÓ t¬ng øng gÆp
nhau trong m¸u ngêi nhËn. §èi víi hÖ thèng nhãm m¸u ABO, tho¶ m·n qui t¾c trªn lµ ph¶i truyÒn cïng nhãm.

Dùa vµo kh¸ng thÓ ®· biÕt cña huyÕt thanh mÉu (antiA, antiB, antiAB) ngêi ta x¸c ®Þnh chÝnh x¸c
kh¸ng nguyªn A vµ B trªn bÒ mÆt hång cÇu. §ång thêi víi viÖc x¸c ®Þnh nhãm m¸u thuéc hÖ ABO, cÇn ph¶i
lµm c¸c ph¶n øng chÐo: trén hång cÇu ngêi cho víi huyÕt thanh m¸u ngêi nhËn vµ ngîc l¹i trén hång cÇu ngêi
nhËn víi huyÕt thanh m¸u ngêi cho. C¸c trêng hîp trªn kh«ng cã hiÖn tîng ngng kÕt hång cÇu th× m¸u ®ã míi
®îc truyÒn.

Trong trêng hîp cÇn truyÒn m¸u mµ kh«ng cã m¸u cïng nhãm, ngêi ta cã thÓ truyÒn m¸u kh¸c nhãm nhng
sao cho kh«ng ®Ó x¶y ra ngng kÕt hång cÇu cña ngêi cho trong m¸u cña ngêi nhËn. Muèn vËy cÇn ®¶m b¶o
3 ®iÒu kiÖn sau:

- TruyÒn m¸u theo s¬ ®å truyÒn m¸u sau:

O A

B AB

16
 Nhãm O truyÒn ®îc cho nhãm A,B vµ AB. Nhãm A vµ B truyÒn ®îc cho nhãm AB. Nhãm AB kh«ng
truyÒn ®îc cho nhãm O, A vµ B.

- TruyÒn Ýt, chØ ®îc truyÒn kho¶ng 250ml m¸u (mét ®¬n vÞ m¸u).

- TruyÒn víi tèc ®é rÊt chËm, theo dâi chÆt chÏ ®Ó kÞp thêi xö lý nÕu cã tai biÕn x¶y ra

§èi víi hÖ thèng nhãm m¸u Rh, kh¸ng thÓ chèng Rh chØ h×nh thµnh ë ngêi Rh- khi ®îc miÔn dÞch b»ng
hång cÇu Rh+. Tû lÖ Rh- cña ngêi ViÖt Nam l¹i rÊt thÊp, cho nªn thùc tÕ ngêi ta chó ý hai trêng hîp cÇn xÐt
nghiÖm nhãm m¸u hÖ Rh ®ã lµ ngêi ®· ®îc truyÒn m¸u nhiÒu lÇn vµ ngêi phô n÷ cã tiÒn sö s¶y thai, ®Î
non, ®Î con cã héi chøng vµng da tan m¸u.
3. CÇm m¸u vµ ®«ng m¸u
3.1. CÇm m¸u.

CÇm m¸u lµ mét qu¸ tr×nh sinh lý, hãa sinh tæng hîp nh»m chÊm døt hoÆc ng¨n c¶n sù mÊt m¸u cña c¬
thÓ khi m¹ch m¸u bÞ tæn th¬ng hoÆc bÞ ®øt. CÇm m¸u ®îc thùc hiÖn nhê c¸c c¬ chÕ: co m¹ch, h×nh thµnh
nót tiÓu cÇu, ®«ng m¸u, co côc m¸u, tan côc m¸u ®«ng vµ ph¸t triÓn m« x¬ trong côc m¸u ®«ng ®Ó bÞt kÝn
vÕt th¬ng.
3.1.1. Co m¹ch.

Ngay sau khi thµnh m¹ch bÞ tæn th¬ng, m¹ch m¸u co l¹i do

- TÝnh ®µn håi cña thµnh m¹ch.

- Co m¹ch cßn ®îc thùc hiÖn nhê c¬ chÕ thÇn kinh vµ thÇn kinh-thÓ dÞch: Nh÷ng kÝch thÝch g©y ®au
tõ n¬i tæn th¬ng, nh÷ng chÊt trung gian ho¸ häc ®îc gi¶i phãng khi ®au g©y ph¶n x¹ co c¬ tr¬n thµnh m¹ch.

- T¹i n¬i tæn th¬ng, tiÓu cÇu bÞ vì ra, gi¶i phãng serotonin g©y co m¹ch t¹i chç.
3.1.2. Sù h×nh thµnh nót tiÓu cÇu.
T¹i n¬i thµnh m¹ch bÞ tæn th¬ng, tÕ bµo néi m¹c ®Ó lé sîi collagen, tiÓu cÇu b¸m vµo nh÷ng n¬i nµy vµ
bÞ ho¹t ho¸. Khi ®ã c¸c protein trong tiÓu cÇu co rót m¹nh vµ gi¶i phãng c¸c yÕu tè lµm ho¹t ho¸ c¸c tiÓu cÇu
bªn c¹nh, lµm cho chóng dÝnh vµo nhau t¹o nªn nót tiÓu cÇu (nót m¸u tr¾ng) bÞt kÝn chç tæn th¬ng (nÕu lµ
c¸c tæn th¬ng nhá)
3.1.3. Sù h×nh thµnh côc m¸u ®«ng.
TiÓu cÇu gi¶i phãng ra c¸c yÕu tè g©y ®«ng m¸u; ®ång thêi do m¸u bÞ tæn th¬ng g©y ho¹t ho¸ c¸c yÕu tè
®«ng m¸u cña huyÕt t¬ng ®· ph¸t ®éng qu¸ tr×nh ®«ng m¸u. NÕu vÕt th¬ng kh«ng qu¸ nÆng, sau 3-6 phót
côc m¸u ®«ng h×nh thµnh bÞt kÝn vÕt th¬ng. Sau 20 phót ®Õn 1 giê, côc m¸u ®«ng co l¹i lµm cho côc m¸u
v÷ng ch¾c h¬n.
3.2. §«ng m¸u.
3.2.1.§Þnh nghÜa.

§«ng m¸u lµ qu¸ tr×nh chuyÓn m¸u ë thÓ láng sang thÓ ®Æc, mµ thùc chÊt lµ chuyÓn fibrinogen ë d¹ng
hßa tan thµnh fibrin ë d¹ng kh«ng hoµ tan t¹o thµnh m¹ng líi fibrin vµ bäc gi÷ tÊt c¶ c¸c thµnh phÇn cña m¸u.
3.2.2. C¬ chÕ ®«ng m¸u (c¸c giai ®o¹n cña qu¸ tr×nh ®«ng m¸u).

§«ng m¸u diÔn ra theo mét c¬ chÕ rÊt phøc t¹p, víi sù tham gia cña c¸c yÕu tè ®«ng m¸u. Trong c¶ hai c¬
chÕ néi sinh vµ ngo¹i sinh cã mét lo¹t protein huyÕt t¬ng (®Æc biÖt lµ 2-globulin) ®ãng vai trß rÊt quan
träng, ®ã lµ c¸c yÕu tè g©y ®«ng m¸u cña huyÕt t¬ng. HÇu hÕt c¸c yÕu tè nµy lµ c¸c enzym ë d¹ng kh«ng
ho¹t ®éng. Khi chuyÓn thµnh ho¹t ®éng, chóng g©y ra c¸c ph¶n øng ho¸ sinh liªn tiÕp nhau cña qu¸ tr×nh
®«ng m¸u. C¸c yÕu tè ®îc ký hiÖu b»ng ch÷ sè La M· ®Ó ph©n biÖt víi c¸c yÕu tè cña tiÓu cÇu ® îc ký
hiÖu b»ng ch÷ sè ¶ RËp.

17
 YÕu tè I: fibrinogen
YÕu tè II: prothrombin
YÕu tè III: thromboplastin cña m«
YÕu tè IV: ion Ca++
YÕu tè V: proaccelerin
YÕu tè VII: proconvertin
YÕu tè VIII: globulin A chèng a ch¶y m¸u (antihemophilic globin-AHG).
YÕu tè IX: globulin B chèng a ch¶y m¸u (plasma thromboplastin component-PTC).
YÕu tè X: Stuart-Prower
YÕu tè XI: globulin C chèng a ch¶y m¸u (plasma thromboplastin antecedent-PTA).
YÕu tè XII: Hageman
YÕu tè XIII: æn ®Þnh fibrin (fibrin stabilizing factor-FSF).

Th«ng thêng ngêi ta chia qu¸ tr×nh ®«ng m¸u ra lµm ba giai ®o¹n:
- Giai ®o¹n h×nh thµnh phøc hîp prothrombinase.
- Giai ®o¹n h×nh thµnh thrombin.
- Giai ®o¹n h×nh thµnh fibrin.
3.2.2.1.Sù h×nh thµnh phøc hîp prothrombinase.

Khëi ®éng cho c¬ chÕ ®«ng m¸u lµ sù h×nh thµnh phøc hîp prothrombinase. §©y lµ mét c¬ chÕ rÊt phøc
t¹p vµ kÐo dµi nhÊt cña qu¸ tr×nh ®«ng m¸u.
Sù h×nh thµnh phøc hîp prothrombinase diÔn ra theo hai c¬ chÕ: ngo¹i sinh vµ néi sinh.
- Sù h×nh thµnh phøc hîp prothrombinase theo c¬ chÕ ngo¹i sinh: C¬ chÕ ngo¹i sinh xuÊt hiÖn nÕu cã
chÊn th¬ng thµnh m¹ch hoÆc c¸c m« kÕ cËn
M« bÞ tæn th¬ng gi¶i phãng yÕu tè III vµ phospholipid. YÕu tè X ®îc ho¹t ho¸ (Xa) nhê yÕu tè III, yÕu tè
VIIa (yÕu tè VII ®îc ho¹t ho¸ nhê yÕu tè III), ion Ca ++ vµ phospholipid. Sù h×nh thµnh phøc hîp
prothrombinase tõ yÕu tè Xa cã sù tham gia cña yÕu tè Va (yÕu tè V ®îc ho¹t ho¸ nhê thrombin), ion Ca++ vµ
phospholipid t¹o nªn phøc hîp prothrombinase. YÕu tè V a lµm t¨ng ho¹t tÝnh cña yÕu tè X a. Phospholipid
®ãng vai trß lµ chÊt nÒn cßn ion Ca++ lµm cÇu nèi gi÷a c¸c yÕu tè. Thrombin trong trêng hîp nµy cã t¸c dông
®iÒu hoµ. S¬ ®å c¬ chÕ ngo¹i sinh nh sau:

M« tæn th­¬ng

VII Phospholipid tõ m« V
Thrombin
III
VIIa Ca++ Ca++ Va

- SùXh×nh thµnh phøc hîp prothrombinase theo c¬

XachÕ néi sinh. C¬ chÕ
Prothrombinase
néi sinh xuÊt hiÖn nÕu cã chÊn th¬ng
m¸u hoÆc m¸u lÊy ra ngoµi c¬ thÓ tõ lßng m¹ch:
M¸u bÞ tæn th¬ng, m¸u tiÕp xóc víi collagen hoÆc bÒ mÆt vËt l¹ lµm ho¹t ho¸ yÕu tè XII vµ gi¶i
phãng phospholipid tiÓu cÇu. YÕu tè XII a chuyÓn yÕu tè XI thµnh yÕu tè XIa. YÕu tè XIa chuyÓn yÕu IX

18
thµnh yÕu tè IXa (cã sù tham gia cña yÕu tè tiÓu cÇu). C¸c yÕu tè VIII a (yÕu tè VIII ®îc ho¹t nhê thrombin),
yÕu tè IXa, ion Ca++ vµ phospholipid tiÓu cÇu lµm ho¹t ho¸ yÕu tè X. YÕu tè X a víi sù tham gia cña
phospholipid tiÓu cÇu, yÕu tè V a (yÕu tè V ®îc ho¹t ho¸ nhê thrombin) vµ ion Ca ++ t¹o nªn phøc hîp
prothrombinase. S¬ ®å h×nh thµnh phøc hîp prothrombinase theo c¬ chÕ néi sinh diÔn ra nh sau:

M¸u bÞ tæn th­¬ng, tiÕp xóc

víi collagen, vËt l¹

XII
XI Phospholipid tiÓu cÇu

XIIa IX V
VIII XIa Thrombin
Thrombin IXa Ca++
Ca++ Va
VIIIa
X Xa Prothrombinase

Sù h×nh thµnh phøc hîp prothrombinase theo c¬ chÕ néi sinh chËm h¬n rÊt nhiÒu (1-6 phót) so víi c¬ chÕ
ngo¹i sinh (15 gi©y).
3.2.2.2.Sù h×nh thµnh thrombin

Prothrombin lµ 2-globulin, do gan s¶n xuÊt, cã träng lîng ph©n tö 68700, nång ®é trong m¸u b×nh thêng
lµ 15mg/100ml m¸u. Khi phøc hîp prothrombinase h×nh thµnh nã sÏ chuyÓn prothrombin thµnh thrombin.
Giai ®o¹n nµy còng cÇn sù cã mÆt cña ion Ca ++. Sù h×nh thµnh thrombin tõ prothrombin diÔn ra rÊt nhanh,
chØ trong vµi gi©y.
3.2.2.3.Sù h×nh thµnh fibrin.

Fibrinogen lµ mét protein do gan s¶n xuÊt, träng lîng ph©n tö 340000, nång ®é trong m¸u trung b×nh lµ
200-400mg/100ml m¸u. Thrombin sau khi ®îc h×nh thµnh víi sù cã mÆt cña Ca++ sÏ chuyÓn fibrinogen thµnh
fibrin ®¬n ph©n. C¸c fibrin ®¬n ph©n tù trïng hîp thµnh fibrin ë d¹ng sîi råi t¹o thµnh m¹ng líi fibrin vµ ®îc
æn ®Þnh nhê yÕu tè XIII. TÊt c¶ c¸c thµnh phÇn cña m¸u ®îc bäc gi÷ trong líi fibrin t¹o nªn côc m¸u ®«ng
lµm bÞt kÝn v÷ng ch¾c chç tæn th¬ng m¹ch m¸u.

Nh vËy, b¶n chÊt cña ®«ng m¸u lµ h×nh thµnh líi fibrin tõ fibrinogen nhê thrombin. ChÝnh v× vËy, c¸c
nhµ ngo¹i khoa ®· sö dông thrombin (d¹ng tÊm, g¹c hoÆc bét...) ®Ó cÇm m¸u khi phÉu thuËt, ®Æc biÖt lµ
cÇm m¸u c¸c x¬ng xèp.
3.2.3. Sù co côc m¸u ®«ng.
Sau khi côc m¸u ®«ng ®îc h×nh thµnh kho¶ng 30 phót, nã b¾t ®Çu co l¹i vµ rØ ra huyÕt thanh (huyÕt t-
¬ng bÞ lÊy mÊt fibrinogen ®îc gäi lµ huyÕt thanh).
TiÓu cÇu cã vai trß quan träng cho sù co côc m¸u ®«ng. TiÓu cÇu cã t¸c dông g¾n c¸c sîi fibrin l¹i víi nhau
vµ æn ®Þnh v÷ng tr¾c fibrin. TiÓu cÇu b¸m trªn líi fibrin, khi co rót nã lµm cho líi fibrin co theo. §ång thêi
TC gi¶i phãng yÕu tè 8 cña tiÓu cÇu lµm cho côc m¸u ®«ng co cµng m¹nh h¬n. Co cô m¸u ®«ng cßn cã sù
tham gia cña thrombin vµ ion Ca++.

19
 Côc m¸u ®«ng lóc nµy rÊt bÒn v÷ng, gi÷ cho c¸c mÐp cña thµnh m¹ch tæn th¬ng khÐp l¹i gÇn nhau t¹o
®iÒu kiÖn thuËn lîi cho liÒn vÕt th¬ng.

3.2.4. Sù tan côc m¸u ®«ng.

Trong huyÕt t¬ng cã plasminogen (profibrinolysin), c¸c m« tæn th¬ng, néi m¹c m¹ch m¸u tæn th¬ng vµ vi
khuÈn ®· gi¶i phãng ra chÊt ho¹t ho¸ plasminogen. Kho¶ng 1 ngµy sau khi cã côc m¸u ®«ng, chÊt nµy ®·
chuyÓn plasminogen thµnh plasmin. Plasmin lµ mét enzym lµm tiªu fibrin vµ c¶ fibrinogen nªn lµm tan côc
m¸u ®«ng. V× lý do nµy mµ cã thÓ g©y ra ch¶y m¸u thø ph¸t sau khi ®· cÇm m¸u.
3.3.Chèng ®«ng m¸u.

3.3.1.C¸c yÕu tè trªn bÒ mÆt néi m¹c.

- Sù tr¬n nh½n cña néi m¹c ng¨n c¶n sù ho¹t ho¸ do tiÕp xóc bÒ mÆt cña hÖ thèng g©y ®«ng m¸u.

- Líp glycocalyx (b¶n chÊt lµ mucopolysaccharid) trªn bÒ mÆt néi m¹c, cã t¸c dông ®Èy tiÓu cÇu vµ c¸c
yÕu tè g©y ®«ng m¸u cho nªn ng¨n c¶n ®îc sù ho¹t ho¸ hÖ thèng g©y ®«ng m¸u.

- Thrombomodulin lµ mét protein cña néi m¹c cã kh¶ n¨ng g¾n víi thrombin t¹o ra phøc hîp
thrombomodulin – thrombin cã t¸c dông lµm bÊt ho¹t thrombin, ho¹t ho¸ protein C cña huyÕt t ¬ng do ®ã
ng¨n c¶n t¸c dông cña yÕu tè Va vµ yÕu tè VIIIa.
3.3.2.C¸c yÕu tè trong huyÕt t¬ng.

- Antithrombin.

Sau khi côc m¸u ®«ng ®îc h×nh thµnh, ®¹i bé phËn thrombin ®îc hÊp phô trªn bÒ mÆt sîi fibrin (fibrin
®îc gäi lµ antithrombin I). PhÇn cßn l¹i cña thrombin ®îc kÕt hîp víi antithrombin III lµm cho thrombin mÊt
ho¹t tÝnh sau 12-20 phót. T¸c dông trªn ®©y lµm giíi h¹n côc m¸u ®«ng tr¸nh cho sù ®«ng m¸u lan réng.
Ngoµi ra cßn cã antithrombin IV cã t¸c dông ph©n huû thrombin, antitrombin V h¹n chÕ t¸c dông cña
thrombin trªn fibrinogen.

- Heparin.

Heparin (cßn ®îc gäi lµ antithrombin II) lµ chÊt cã hiÖu qu¶ chèng ®«ng rÊt m¹nh, nã cã t¸c dông võa ng¨n
c¶n sù h×nh thµnh thrombin võa g©y bÊt ho¹t thrombin. Heparin do nhiÒu tÕ bµo cña c¬ thÓ s¶n xuÊt, ®Æc
biÖt lµ dìng bµo vµ b¹ch cÇu h¹t a base ®· chèng ®îc m¸u ®«ng h×nh thµnh ë mao m¹ch (®Æc biÖt lµ ë mao
tÜnh m¹ch). V× vËy, heparin ®îc dïng lµm thuèc b¶o vÖ chèng ®«ng m¸u trong l©m sµng.

- 2 – macroglobulin: 2 - macroglobulin cã träng lîng ph©n tö 360000, cã kh¶ n¨ng kÕt hîp víi c¸c yÕu tè
g©y ®«ng m¸u vµ lµm bÊt ho¹t chóng, nhng t¸c dông chèng ®«ng m¸u cña nã yÕu h¬n rÊt nhiÒu so víi
heparin.

- Coumarin: Coumarin lµ chÊt c¹nh tranh víi vitamin K, do ®ã ng¨n c¶n qu¸ tr×nh tæng hîp c¸c yÕu tè II,
VII, IX, X. Vitamin K tan trong dÇu, dïng ®Ó ®iÒu trÞ nh÷ng trêng hîp cã thêi gian ®«ng m¸u kÐo dµi do
thiÕu vitamin K.

3.3.3. Chèng ®«ng m¸u ngoµi c¬ thÓ.

- èng hoÆc b×nh chøa m¸u tr¬n nh½n (®îc tr¸ng silicon), ng¨n c¶n sù ho¹t ho¸ yÕu tè tiÕp xóc ( yÕu XII)
vµ tiÓu cÇu, v× vËy m¸u kh«ng ®«ng.

- Heparin ®îc sö dông trong vµ ngoµi c¬ thÓ ®Òu cho hiÖu qu¶ chèng ®«ng m¸u rÊt cao.

20
 - C¸c chÊt lµm gi¶m ion Ca++ nh calioxalat, amioxalat, natricitrat do t¹o ra calcioxalat, calcicitrat cã t¸c dông
chèng ®«ng m¸u.

- Muèi trung tÝnh nh natriclorua víi nång ®é cao còng lµm bÊt ho¹t thrombin nªn chèng ®îc ®«ng m¸u.

- B¶o qu¶n m¸u ë nhiÖt ®é thÊp (4-60C) lµm ngõng ho¹t ®éng c¸c yÕu tè ®«ng m¸u (chÝnh lµ c¸c enzym)
nªn m¸u còng kh«ng ®«ng.

3.4. Sù rèi lo¹n c¬ chÕ cÇm m¸u.

Cã thÓ gÆp rèi lo¹n qu¸ tr×nh cÇm m¸u do mét sè nguyªn nh©n sau:

- Rèi lo¹n chøc n¨ng gan: v× gan lµ c¬ quan s¶n xuÊt nhiÒu c¸c yÕu tè g©y ®«ng m¸u vµ chèng ®«ng m¸u.

- ThiÕu hôt vitamin K dÉn ®Õn gi¶m c¸c yÕu tè II, VII, IX, vµ X v× vËy g©y rèi lo¹n c¬ chÕ cÇm m¸u.

- BÖnh a ch¶y m¸u (hemophilia): do thiÕu yÕu tè VIII (hemophilia A), thiÕu yÕu tè IX (hemophilia B), thiÕu yÕu
tè XI (hemophilia C). §©y lµ nh÷ng bÖnh di truyÒn.

- Suy nhîc tuû x¬ng lµm gi¶m tiÓu cÇu g©y rèi lo¹n c¬ chÕ cÇm m¸u.

- HuyÕt khèi hoÆc ®«ng m¸u r¶i r¸c néi m¹ch…

Côc m¸u ®«ng h×nh thµnh bÊt thêng trong lßng m¹ch ®îc gäi lµ huyÕt khèi (thrombus), cßn côc m¸u ®«ng
bong ra khái thµnh m¹ch vµ tr«i tù do trong lßng m¹ch gäi lµ emboli. Rèi lo¹n c¬ chÕ ®«ng m¸u g©y huyÕt
khèi vµ g©y t¾c m¹ch lµ mét bÖnh lý nÆng, nhÊt lµ huyÕt khèi t¹i ®éng m¹ch vµnh, ®éng m¹ch n·o, ®éng
m¹ch thËn, ®éng m¹ch phæi, sau ®ã lµ ®éng m¹ch chi vµ c¸c c¬ quan kh¸c.

- §«ng m¸u r¶i r¸c trong lßng m¹ch m¸u nhá xuÊt hiÖn do nhiÒu nguyªn nh©n kh¸c nhau. Khi m« bÞ chÕt
hoÆc tæn th¬ng, gi¶i phãng thromboplastin vµo m¸u vµ t¹o ra nhiÒu côc m¸u ®«ng lµm t¾c phÇn lín c¸c m¹ch
m¸u nhá ngo¹i vi. §«ng m¸u r¶i r¸c cßn gÆp trong shock nhiÔm khuÈn, vi khuÈn hoÆc ®éc tè cña vi khuÈn cã
t¸c dông ho¹t ho¸ qu¸ tr×nh ®«ng m¸u g©y t¾c, nghÏn m¹ch vµ ®Èy t×nh tr¹ng shock nÆng thªm.

- NhiÔm trïng hoÆc nhiÔm ®éc g©y huû fibrin lµm ch¶y m¸u.

- CÊu tróc thµnh m¹ch bÞ biÕn ®æi, thµnh m¹ch kÐm bÒn rÊt dÔ g©y ch¶y m¸u.

21