ch¬ng 8

Sinh lý thËn

Trong c¬ thÓ thêng xuyªn cã nh÷ng chÊt cÇn ®îc ®µo th¶i ra ngoµi. §©y lµ
nh÷ng chÊt ®îc sinh ra do qu¸ tr×nh chuyÓn ho¸, nh÷ng s¶n phÈm do sù ph©n
huû tÕ bµo vµ m« ®· giµ cçi, c¸c chÊt ®éc l¹ b»ng nhiÒu ®êng kh¸c nhau x©m
nhËp vµo c¬ thÓ. Nh÷ng chÊt trªn nÕu kh«ng th¶i ra ngoµi sÏ lµm mÊt tÝnh
h»ng ®Þnh cña néi m«i. V× vËy chóng ®îc m¸u vËn chuyÓn tíi c¬ quan bµi
tiÕt. Phæi ®µo th¶i khÝ carbonic, mét phÇn níc. Bé m¸y tiªu ho¸ ®µo th¶i c¸c
chÊt cÆn b· cña thøc ¨n, níc, c¸c muèi v« c¬, c¸c chÊt ®éc, l¹ theo ph©n. HÖ
thèng da ®µo th¶i níc, muèi v« c¬ theo må h«i. ThËn ®µo th¶i c¸c s¶n phÈm
chuyÓn ho¸ protid nh urª, acid uric, creatinin vµ c¸c chÊt cã chøa nit¬ kh¸c, c¸c
s¶n phÈm chuyÓn ho¸ kh«ng hoµn toµn cña glucid, lipid nh acid lactic, c¸c thÓ
cetonic c¸c muèi v« c¬, c¸c chÊt ®iÖn gi¶i, c¸c chÊt ®éc, l¹ do c¬ thÓ t¹o ra
trong qu¸ tr×nh chuyÓn ho¸, trong qu¸ tr×nh khö ®éc hoÆc ®a tõ ngoµi vµo
b»ng c¸c ®êng kh¸c nhau vµ cuèi cïng lµ níc. Nh vËy, thËn lµ mét c¬ quan quan
träng nhÊt cña hÖ bµi tiÕt. MÊt chøc n¨ng thËn con ngêi kh«ng thÓ tån t¹i ®îc.
Trong mét ngµy ®ªm thËn ®· th¶i ra ngoµi:
Níc: 1,2-1,5lÝt.
-
Cl : 6-10g.
Na+ 5-6g.
K+ 2-3g.
Ca++ , Mg++ 0,1-0,2g.
Sulfat: 3-15g.
phosphat: 1-5g.
NH3 0,6-0,8g.
urª 20-30g.
Creatinin 1-1,5g.
acid uric 0,1-2g.

Gi¶i phÉu vµ m« häc thËn

411
 Hai thËn n»m hai bªn cét sèng, ngoµi phóc m¹c, ë hè th¾t lng. NÕu bæ däc thËn
tõ phÝa ngoµi vµ nh×n vµo mÆt c¾t thÊy thËn ®îc chia lµm hai vïng râ rÖt: vïng
vá (mµu ®á) vµ vïng tuû (mµu tr¾ng). Vïng vá cßn ®îc chia thµnh hai vïng nhá
h¬n ®ã lµ vïng vá ngoµi vµ vïng vá trong (cßn gäi lµ vïng cËn tuû). Vïng tuû còng
®îc chia thµnh hai vïng nhá h¬n ®ã lµ vïng tuû ngoµi (cßn gäi lµ vïng cËn vá) vµ
vïng tuû trong. Sù ph©n chia nµy cã liªn quan tíi chøc n¨ng c¬ b¶n cña nephron:
nephron ngoµi vµ nephron trong (cßn gäi lµ nephron cËn tuû).
Tæ chøc thËn gåm c¸c ®¬n vÞ thËn (èng sinh niÖu), c¸c èng gãp vµ èng nèi,
bé m¸y cËn tiÓu cÇu, c¸c m¹ch m¸u, thÇn kinh thùc vËt cïng c¸c tæ chøc liªn
kÕt.
1. §¬n vÞ thËn.
§¬n vÞ thËn (cßn gäi lµ nephron) lµ ®¬n vÞ cÊu tróc - chøc n¨ng thËn. Mçi
thËn cã kho¶ng h¬n mét triÖu ®¬n vÞ thËn. Mét ®¬n vÞ thËn cã hai phÇn:
tiÓu cÇu thËn vµ tiÓu qu¶n (h×nh 8.1).
TiÓu cÇu thËn (tiÓu thÓ
Malpighi) lµ mét thÓ h×nh
cÇu ®êng kÝnh 200mm,
gåm bao Bowman vµ cuén
m¹ch. Bao Bowman lµ mét
c¸i bäc cã hai líp, «m lÊy
cuén m¹ch. Gi÷a hai líp lµ
khoang Bowman, trong
khoang chøa dÞch siªu läc
(níc tiÓu ®Çu). Khoang
Bowman th«ng trùc tiÕp víi
èng lîn gÇn. MiÖng bao rÊt
hÑp lµ n¬i ®i vµo vµ ®i ra
cña ®éng m¹ch. §éng m¹ch
®Õn (nh¸nh cña ®éng m¹ch
th¼ng) sau khi vµo bao
Bowman nã chia ra kho¶ng H×nh 8.1 S¬ ®å mét nephron
50 mao m¹ch ch¹y song

412
song vµ cã nh÷ng chç
th«ng sang nhau, t¹o nªn
mét m¹ng líi mao ®éng
m¹ch(cuén m¹ch) n»m gän
trong bao Bowman. Sau ®ã c¸c mao ®éng m¹ch tËp trung l¹i thµnh ®éng
m¹ch ®i ra khái tiÓu cÇu. Th«ng thêng ®éng m¹ch ®i nhá h¬n ®éng m¹ch
®Õn.
TiÓu qu¶n (cã ngêi cßn gäi lµ èng thËn) cã ba phÇn kh¸c nhau: èng lîn gÇn,
quai Henle vµ èng lîn xa. èng lîn gÇn cã ®êng ®i rÊt quanh co, uèn khóc.
Thµnh èng lµ mét líp tÕ bµo biÓu m« h×nh lËp ph¬ng. MÆt tù do cña tÕ bµo
cã nhiÒu l«ng xÕp theo h×nh bµn ch¶i. Trong tÕ bµo cã nhiÒu ty l¹p thÓ. èng
lîn gÇn cã ®êng kÝnh 50 mm, dµi 15 mm. TiÕp theo èng lîn gÇn lµ quai Henle.
Quai Henle h×nh ch÷ U, n»m s©u trong vïng tuû. Nh¸nh xuèng máng vµ nhá
h¬n nh¸nh lªn. Thµnh quai Henle lµ mét líp tÕ bµo biÓu m« dÑt. èng lîn xa lµ
®o¹n cuèi cña nephron. §êng ®i còng uèn lîn quanh tiÓu cÇu thËn. Cã mét
phÇn s¸t vµo ®éng m¹ch ®Õn, ®éng m¹ch ®i vµ tiÓu cÇu ®Ó t¹o nªn bé m¸y
cËn tiÓu cÇu. Thµnh èng lîn xa lµ mét líp tÕ bµo biÓu m« h×nh lËp ph¬ng,
mÆt tù do cña tÕ bµo kh«ng cã l«ng.
ChiÒu dµi mét nephron lµ 35-50mm. NÕu céng chiÒu dµi cña toµn bé
nephron hai thËn, cã thÓ lªn tíi 70-100 Km, cßn diÖn tÝch mÆt trong cña
chóng lµ 5-8m2.
Trong qu¸ tr×nh t¹o thµnh níc tiÓu, èng gãp (tiÕp theo èng lîn xa) còng lµ
thµnh phÇn kh¸ quan träng, v× nã cã chøc n¨ng t¨ng cêng t¸i hÊp thu níc. Do ®ã
èng gãp còng ®îc xÕp vµo thµnh phÇn cña èng sinh niÖu.
VÒ mÆt chøc n¨ng ngêi ta chia nephron ra lµm hai lo¹i: nephron vá vµ
nephron tuû (nephron cËn tuû). Nephron vá chiÕm 70% cã tiÓu cÇu n»m ë vïng
vá ngoµi, quai Henle n»m ë vïng tuû ngoµi. C¸c nephron nµy thiªn vÒ chøc n¨ng
bµi tiÕt. Nephron tuû chiÕm 30% cã tiÓu cÇu n»m ë vïng vá trong vµ quai
Henle rÊt dµi n»m s©u trong vïng tuû trong. C¸c nephron nµy thiªn vÒ chøc
n¨ng t¸i hÊp thu. B×nh thêng chØ cÇn 25% sè nephron ho¹t ®éng ®· ®ñ ®¶m
b¶o cho chøc n¨ng cña c¬ thÓ. Tuú tõng ®iÒu kiÖn cô thÓ mµ ta thÊy c¸c
nephron vá hay nephron tuû ho¹t ®éng m¹nh h¬n (h×nh 8.2).

413
 H×nh 8.2 Sù ph©n bè nephron

2. Bé m¸y cËn tiÓu cÇu.

Bé m¸y (hay phøc bé) cËn tiÓu cÇu gåm phÇn èng lîn xa tiÕp gi¸p víi ®éng
m¹ch ®Õn vµ ®éng m¹ch ®i cña tiÓu cÇu vµ mét phÇn cña tiÓu cÇu. CÊu tróc
®Æc biÖt nµy chñ yÕu ë c¸c nephron vá gåm c¸c tÕ bµo sau ®©y.
- TÕ bµo macula densa.
§©y lµ c¸c tÕ bµo cña èng lîn xa, s¸t vµo ®éng m¹ch ®Õn vµ ®i. C¸c tÕ
bµo nµy hÑp vµ cao h¬n c¸c tÕ bµo kh¸c. Nh©n tÕ bµo s¸t vÒ mÆt tù do.
MÆt tù do cña tÕ bµo cã nhiÒu l«ng. Bé m¸y Golgi vµ c¸c bµo quan rÊt ph¸t
triÓn trong tÕ bµo nµy. TÕ bµo Macula densa võa lµ c¸c tÕ bµo nhËn c¶m võa
lµ c¸c tÕ bµo chÕ tiÕt, s¶n xuÊt ra c¸c chÊt ®æ vµo m¸u ®éng m¹ch ®Õn,
®éng m¹ch ®i vµ níc tiÓu.

414
 - TÕ bµo cËn tiÓu cÇu (tÕ bµo h¹t).
TÕ bµo cËn tiÓu cÇu n»m xung quanh ®éng m¹ch (®Æc biÖt nhiÒu ë xung
quanh ®éng m¹ch ®Õn). C¸c tÕ bµo cËn tiÓu cÇu tiÕp xóc trùc tiÕp víi c¸c tÕ
bµo néi m« cña ®éng m¹ch vµo tiÓu cÇu thËn. TÕ bµo cËn tiÓu cÇu kh¸ ®a
d¹ng, nguyªn sinh chÊt cã nhiÒu sîi fibril. §Æc biÖt trong tÕ bµo cã rÊt nhiÒu
h¹t (nªn cßn gäi lµ tÕ bµo h¹t). Trong h¹t cã renin kh«ng ho¹t ®éng.
- TÕ bµo lacis.
C¸c tÕ bµo nµy n»m r¶i r¸c ë phÇn gi÷a c¸c tÕ bµo ®éng m¹ch ®Õn, ®éng
m¹ch ®i cña tiÓu cÇu, gi÷a c¸c tÕ bµo èng lîn xa vµ tiÓu cÇu. C¸c tÕ bµo nµy
cã tÝnh thùc bµo (h×nh 8.3).

H×nh 8.3. CÊu tróc bé m¸y cËn tiÓu cÇu

Bé m¸y cËn tiÓu cÇu ho¹t ®éng theo c¬ chÕ tù ®iÒu hoµ.

3. HÖ m¹ch m¸u.
Sau khi ra khái tiÓu cÇu thËn, ®éng m¹ch ®i chia thµnh hÖ mao m¹ch thø
hai chi phèi toµn bé tiÓu qu¶n. C¸c mao m¹ch nµy sau khi chuyÓn tõ ®éng
m¹ch sang tÜnh m¹ch, tËp trung vÒ c¸c tÜnh m¹ch lín råi ®æ vµo tÜnh m¹ch
thËn. M¹ng mao m¹ch quanh tiÓu qu¶n cã ¸p lùc m¸u thÊp (18-13-10mm Hg),
t¹o ®iÒu kiÖn thuËn lîi cho hÊp thu ë èng thËn. Riªng c¸c nephron tuû cßn cã
hÖ m¹ch th¼ng, hÖ m¹ch nµy ch¹y song song víi quai Henle, ®ãng vai trß quan
träng trong chøc n¨ng t¸i hÊp thu cña c¸c nephron tuû.

415
 Do chøc n¨ng cña c¸c nephron kh¸c nhau nªn sù cung cÊp m¸u cho tõng vïng
thËn còng kh¸c nhau. 80-90% m¸u lµ cung cÊp cho vïng vá, 10-15% cho vïng
tuû ngoµi, chØ cã 3-5% cho vïng tuû trong. §iÒu nµy chøng tá c¸c nephron vá
cã nhu cÇu oxy lín h¬n rÊt nhiÒu so víi c¸c nephron tuû. C¸c tÕ bµo nephron vá
kh«ng cã kh¶ n¨ng tho¸i biÕn yÕm khÝ nh c¸c tÕ bµo nephron tuû v× vËy, khi
lu lîng tuÇn hoµn qua thËn gi¶m th× vïng vá dÔ bÞ rèi lo¹n chøc n¨ng h¬n vïng
tuû.

4. HÖ thÇn kinh.
HÖ thÇn kinh thùc vËt (®Æc biÖt lµ hÖ giao c¶m) cã c¸c tËn cïng chi phèi
tíi hÖ m¹ch m¸u thËn. V× vËy hÖ thÇn kinh giao c¶m cã kh¶ n¨ng ®iÒu hoµ ®-
îc lu lîng tuÇn hoµn qua thËn.

qu¸ tr×nh t¹o thµnh níc tiÓu

§Ó cã ®îc níc tiÓu, ë thËn cã ba qu¸ tr×nh: siªu läc ë tiÓu cÇu thËn, t¸i hÊp
thu vµ bµi tiÕt tÝch cùc ë tiÓu qu¶n thËn.

1. Qu¸ tr×nh siªu läc.

Qu¸ tr×nh siªu läc thùc hiÖn ë tiÓu cÇu thËn. Qóa tr×nh nµy lµ mét qu¸ tr×nh
thô ®éng, läc níc vµ c¸c chÊt hoµ tan trong níc tõ huyÕt t¬ng mao m¹ch cuén
m¹ch sang khoang bao Bowman qua mµng siªu läc. Nh vËy, muèn cã dÞch siªu
läc ( dÞch läc, níc tiÓu ®Çu) , cÇn ph¶i cã hai yÕu tè c¬ b¶n lµ mµng siªu läc
vµ ¸p lùc läc.
Mµng siªu läc vµ ¸p lùc läc quyÕt ®Þnh sè lîng vµ thµnh phÇn c¸c chÊt dÞch
siªu läc.

1.1. Mµng siªu läc.

Mµng siªu läc cßn gäi lµ mµng tiÓu cÇu thËn. Mµng nµy ng¨n c¸ch gi÷a
huyÕt t¬ng mao m¹ch cuén m¹ch vµ dÞch siªu läc trong khoang bao Bowman.
Mµng cã ba líp: líp tÕ bµo néi m« mao m¹ch, líp mµng nÒn vµ líp tÕ bµo biÓu

416
m« (l¸ trong) bao Bowman.
Líp tÕ bµo néi m« mao m¹ch l¸ng trªn líp mµng ®¸y. Trªn tÕ bµo nµy cã
nh÷ng lç thñng gäi lµ cöa sæ (fenestra). §êng kÝnh cöa sæ nµy lµ 160 A0.
Líp mµng nÒn lµ mét m¹ng líi c¸c sîi collagen vµ proteoglycan, cã t¹o ra c¸c
lç nhá c¸c ®êng kÝnh 110 A0. C¸c lç nµy tÝch ®iÖn ©m (do cÊu tróc cña
proteoglycan).
Líp tÕ bµo biÓu m« bao Bowman lµ mét líp tÕ bµo biÓu m« cã ch©n (tua)
mçi tÕ bµo cã rÊt nhiÒu ch©n b¸m lªn mµng nÒn. Gi÷a c¸c tua nhá nµy cã c¸c
khe nhá (slit-pore) cã ®êng kÝnh kho¶ng 70-75 A0. Trªn siªu cÊu tróc, c¸c lç
nµy kh«ng ph¶i th«ng trùc tiÕp mµ trªn bÒ mÆt chóng cã mét mµng bÞt siªu
máng( h×nh 8.4).

A B
H×nh 8.4. Mµng siªu läc (A) vµ siªu cÊu tróc cña nã (B)

Mµng siªu läc cã rÊt nhiÒu líp nh vËy nhng l¹i lµ mét mµng sinh häc cã tÝnh
thÊm chän läc rÊt cao. KÝch thíc ph©n tö vµ sù tÝch ®iÖn ©m cña c¸c ph©n
tö ®· quyÕt ®Þnh kh¶ n¨ng thÊm cña nã qua mµng siªu läc:
ChÊt hoµ tan Träng lîng ph©n tö Kh¶ n¨ng thÊm qua
Inulin 52000 1,000
C¸c protein ph©n tö nhá 30.000 0,500

417
 Albumin 69.000 0,005
Inulin cã träng lîng ph©n tö nhá nªn thÊm qua 100%. Albumin cã träng lîng
ph©n tö lín, l¹i tÝch ®iÖn ©m nªn chØ thÊm qua cã 0,5%. C¸c tÕ bµo m¸u, ®-
¬ng nhiªn lµ kh«ng thÓ qua ®îc mµng siªu läc. V× vËy trong dÞch siªu läc
kh«ng cã c¸c tÕ bµo m¸u, kh«ng cã c¸c hîp chÊt h÷u c¬ cã ph©n tö lîng cao trªn
70.000. C¸c protein ph©n tö lîng thÊp cã thÓ thÊm qua mµng siªu läc, nhng rÊt
Ýt, v× vËy hµm lîng cña nã trong dÞch siªu läc chØ lµ 0,03%, cã nghÜa lµ nã
chØ b»ng 1/240 hµm lîng protein huyÕt t¬ng. Do cã sù chªnh lÖch vÒ hµm lîng
protein gi÷a huyÕt t¬ng vµ dÞch siªu läc (chªnh lÖch diÖn tÝch ©m) nªn trong
dÞch siªu läc sÏ cã nång ®é ion Cl - vµ HCO3- cao h¬n 5% so víi huyÕt t¬ng ®Ó
gi÷ c©n b»ng ®iÖn tÝch ©m (c©n b»ng Donnan).
Nh×n chung, trõ nh÷ng thµnh phÇn ®· m« t¶ trªn ®©y kh«ng qua ®îc mµng
siªu läc, cßn l¹i gÇn nh toµn bé c¸c chÊt trong huyÕt t¬ng vµ dÞch siªu läc cã
nång ®é ngang nhau vµ dÞch siªu läc cã ¸p suÊt ®¼ng tr¬ng so víi huyÕt t¬ng.

1.2. ¸p lùc läc: FP (filtration pressure).

¸p lùc läc lµ ¸p lùc t¸c ®éng lªn huyÕt t¬ng cña mao m¹ch cuén m¹ch, ®Ó
®Èy níc vµ c¸c chÊt hoµ tan trong níc sang khoang bao Bowman. ¸p lùc läc ®îc
t¹o nªn bëi sù tæng hîp cña c¸c ¸p lùc m¸u mao m¹ch cuén m¹ch , ¸p lùc keo cña
huyÕt t¬ng mao m¹ch cuén m¹ch vµ ¸p lùc trong khoang bao Bowman.
¸p lùc m¸u mao m¹ch cuén m¹ch: GP (glomerular pressure). Mao m¹ch cuén
m¹ch cã ¸p lùc m¸u rÊt cao, cao nhÊt trong c¸c hÖ thèng mao m¹ch, th«ng thêng
lµ 60mm Hg. §©y lµ ®éng lùc c¬ b¶n nhÊt t¹o ra ¸p lùc läc. Ap lùc nµy ®Èy n-
íc vµ c¸c chÊt hoµ tan trong níc tõ m¸u mao m¹ch cuén m¹ch vµo khoang bao
Bowman.
¸p lùc keo cña huyÕt t¬ng mao m¹ch cuén m¹ch: GCP (glomerular colloid
osmotic pressure). GCP ®îc t¹o nªn nhê c¸c hîp chÊt h÷u c¬ ph©n tö lîng cao,
®Æc biÖt lµ c¸c protein huyÕt t¬ng. C¸c chÊt nµy cã kh¶ n¨ng gi÷ níc l¹i cho
huyÕt t¬ng. GCP ë ®éng m¹ch ®Õn lµ 28mm Hg (®©y lµ ¸p lùc keo cña m¸u),
ë ®éng m¹ch ®i lµ 36mm Hg (v× níc ®· tho¸t vµo khoang bao Bowman) nªn ¸p
lùc keo ë ®éng m¹ch ®i cao h¬n ¸p lùc keo ë ®éng m¹ch ®Õn. GCP trung b×nh
cña m¸u mao m¹ch tiÓu cÇu thËn lµ 32mm Hg.

418
 ¸p lùc trong khoang bao Bowman: CP (capsular pressure). §©y lµ ¸p lùc cña
dÞch siªu läc n»m trong khoang bao Bowman t¹o nªn, cßn gäi lµ ¸p lùc trong
bao. ¸p lùc nµy ®Èy níc tõ khoang bao Bowman trë l¹i huyÕt t¬ng mao m¹ch
cuén m¹ch. ¸p lùc nµy b»ng 18mm Hg. Nh vËy ¸p lùc keo cña huyÕt t¬ng mao
m¹ch cuén m¹ch vµ ¸p lùc trong bao lµ ngîc chiÒu víi ¸p lùc m¸u mao m¹ch cuén
m¹ch.
Muèn cã dÞch siªu läc th× FP ph¶i lín h¬n 0, nghÜa lµ GP ph¶i lín h¬n tæng
GCP + CP vµ c«ng thøc ¸p lùc läc lµ:
FP = GP-(GCP + CP)
= 60 - (32 + 18)
= 10 (mmHg)
Tæng lîng dÞch siªu läc trong 24 giê lµ rÊt lín, trung b×nh lµ 170-180l. V×
vËy viÖc nghiªn cøu ®¸nh gi¸ chøc n¨ng läc cña tiÓu cÇu thËn lµ v« cïng quan
träng ®èi víi c¸c nhµ l©m sµng ®Æc biÖt lµ c¸c nhµ g©y mª-håi søc.
Ngoµi FP ra, ®Ó ®¸nh gi¸ chøc n¨ng läc cña tiÓu cÇu, ngêi ta cßn x¸c ®Þnh
mét sè chØ sè nh sau:
Ph©n sè läc cña tiÓu cÇu:FF (filtration faction) lµ tû sè (%) gi÷a dÞch läc
(ml) vµ lîng huyÕt t¬ng qua thËn (ml) trong mét phót: b×nh thêng tû sè nµy
b»ng 19-21%.
GFR
FF 
RPF
HÖ sè läc cña tiÓu cÇu (filtration coefficient), ký hiÖu lµ Kf. HÖ sè läc Kf
lµ sè ml dÞch siªu läc cã trong mét phót, khi ¸p lùc läc lµ 1mm Hg, b×nh thêng
Kf=12,5ml/min. mmHg.
Møc läc cÇu thËn: GFR (glomerular filtration rate). Møc läc cÇu thËn cßn
gäi lµ lu lîng läc cÇu thËn. GFR lµ sè ml dÞch siªu läc cã trong mét phót. Nã ®-
îc tÝnh b»ng tÝch cña hÖ sè läc víi ¸p lùc läc cña tiÓu cÇu.
GFR = Kf x FP = 12,5 x 10 = 125ml/min.
Ngêi ta còng x¸c ®Þnh GFR b»ng hÖ sè thanh th¶i cña inulin (hÖ sè thanh
th¶i cña inulin b»ng 125ml/min).

1.3. Nh÷ng yÕu tè ¶nh hëng tíi qu¸ tr×nh siªu läc.

419
 - C¬ chÕ tù ®iÒu hoµ møc läc cÇu thËn cña bé m¸y cËn tiÓu cÇu.
C¬ chÕ tù ®iÒu hoµ møc läc cÇu thËn lµ c¬ chÕ ®iÒu hoµ ngîc èng thËn-
tiÓu cÇu (tubuloglomerular feed bach mechanism). §©y lµ c¬ chÕ ®iÒu hoµ
ngîc vËn m¹ch g©y gi·n ®éng m¹ch ®Õn vµ co ®éng m¹ch ®i vµ ®Òu lµ c¬
chÕ ®iÒu hoµ ngîc ©m tÝnh.
Khi lu lîng läc cÇu thËn gi¶m th× tèc ®é dßng dÞch qua èng thËn bÞ chËm
l¹i. HiÖn tîng nµy ®· lµm cho t¨ng cêng t¸i hÊp thu ion Na+ vµ Cl- ë nh¸nh lªn
quai Henle. Níc tiÓu ®i qua èng lîn xa sÏ cã nång ®é ion Na+ vµ Cl- gi¶m h¬n
b×nh thêng. C¸c tÕ bµo macula densa nhËn c¶m ®îc sù gi¶m nång ®é ion Na+
vµ Cl- trong dÞch lßng èng thËn khi c¸c chÊt nµy qua chóng. C¸c tÕ bµo macula
densa cho nh÷ng tÝn hiÖu mµ th«ng qua nã ®· lµm gi·n ®éng m¹ch ®Õn vµ
kÝch thÝch tÕ bµo cËn tiÓu cÇu gi¶i phãng renin.
Khi gi·n ®éng m¹ch ®Õn, lu lîng tuÇn hoµn qua thËn (RBF: renal blood
flow) sÏ ®îc t¨ng lªn, lµm t¨ng ¸p lùc läc vµ nh vËy sÏ t¨ng møc läc cÇu thËn.
Chøc n¨ng läc cña tiÓu cÇu thËn trë vÒ b×nh thêng.
Khi tÕ bµo cËn tiÓu cÇu gi¶i phãng renin, nã sÏ tham gia vµo mét trong
nh÷ng kh©u quan träng xóc t¸c cho qu¸ tr×nh chuyÓn angiotensinogen thµnh
agiotensin II. Angiotensin II lµm co ®éng m¹ch ®i (v× tÕ bµo c¬ thµnh ®éng
m¹ch ®i rÊt mÉn c¶m víi angiotensin II). §éng m¹ch ®i co, sÏ lµm cho ¸p lùc
m¸u trong mao m¹ch cuén m¹ch t¨ng. Lu lîng läc cÇu thËn t¨ng lªn vµ chøc n¨ng
läc cña tiÓu cÇu thËn trë vÒ b×nh thêng.
Hai c¬ chÕ gi·n ®éng m¹ch ®Õn vµ co ®éng m¹ch ®i nh»m môc ®Ých tù
duy tr× møc läc cÇu thËn h»ng ®Þnh, mÆc dï huyÕt ¸p ®éng m¹ch cã thÓ thay
®æi trong mét ph¹m vi kh¸ réng tõ 75-160mm Hg.
- C¬ chÕ ®iÒu hoµ cña hÖ thÇn kinh giao c¶m.
C¸c tËn cïng thÇn kinh giao c¶m ®îc ph©n bè tíi tËn tÕ bµo c¬ tr¬n thµnh
®éng m¹ch ®Õn vµ ®éng m¹ch ®i cña tiÓu cÇu thËn. C¸c tÕ bµo nµy còng cã
nh÷ng thô thÓ nhËn c¶m ®èi víi c¸c chÊt trung gian ho¸ häc cña hÖ thÇn kinh
giao c¶m. V× vËy khi hÖ thÇn kinh giao c¶m bÞ hng phÊn hay bÞ øc chÕ, c¸c
chÊt trung gian ho¸ häc hÖ thÇn kinh giao c¶m t¨ng lªn nhiÒu hay Ýt trong ph¶n
øng thÝch nghi cña c¬ thÓ ®èi víi mäi biÕn ®æi cña m«i trêng, sÏ lµm cho lu l-
îng tuÇn hoµn qua thËn biÕn ®æi (dßng m¸u thËn biÕn ®æi). Khi lu lîng tuÇn

420
hoµn qua thËn thay ®æi th× møc läc cÇu thËn còng bÞ thay ®æi theo vµ nh
vËy, chøc n¨ng läc cña tiÓu cÇu sÏ ®îc duy tr× ë tr¹ng th¸i sinh lý b×nh thêng.
- Sù biÕn ®æi ¸p lùc läc khi cã sù biÕn ®æi cña huyÕt ¸p ®éng m¹ch, ¸p lùc
keo cña huyÕt t¬ng vµ ¸p lùc trong bao (trong thËn).
Trong tÊt c¶ c¸c trêng hîp cã huyÕt ¸p ®éng m¹ch gi¶m (shock, mÊt m¸u, suy
tim v.v...) dÉn ®Õn gi¶m ¸p lùc m¸u mao m¹ch cuén m¹ch vµ lµm gi¶m ¸p lùc
läc. ¸p lùc läc gi¶m th× lu lîng läc cÇu thËn gi¶m. Khi huyÕt ¸p ®éng m¹ch
gi¶m xuèng chØ cßn 40-50mm Hg th× v« niÖu. Nhng kh«ng ph¶i trêng hîp t¨ng
huyÕt ¸p nµo còng lµm t¨ng ¸p lùc läc. Mét sè trêng hîp t¨ng huyÕt ¸p do co
m¹ch, mÆc dï huyÕt ¸p ®éng m¹ch t¨ng rÊt cao, nhng lu lîng läc cÇu thËn l¹i
rÊt gi¶m, v× cã co ®éng m¹ch ®Õn, lµm gi¶m dßng m¸u thËn. Tr¸i l¹i, cã mét
vµi trêng hîp cã gi¶m huyÕt ¸p ®éng m¹ch, nhng do gi·n ®éng m¹ch ®Õn, lµm
t¨ng lu lîng tuÇn hoµn thËn, nªn vÉn cßn lu lîng läc cÇu thËn. Nh vËy, huyÕt ¸p
®éng m¹ch, dßng m¸u thËn cã mèi liªn quan chÆt chÏ víi møc läc cÇu thËn.

Khi bÞ báng, bÞ ra nhiÒu må h«i (do lao ®éng trong m«i trêng nãng Èm), bÞ
n«n möa hoÆc Øa ch¶y, c¬ thÓ bÞ mÊt rÊt nhiÒu níc, ¸p lùc keo cña m¸u t¨ng
rÊt cao dÉn tíi møc läc cÇu thËn gi¶m.
BÖnh nh©n bÞ bÖnh viªm èng thËn, sái thËn vµ niÖu qu¶n g©y c¶n trë ®-
êng dÉn níc tiÓu ®· lµm t¨ng ¸p lùc trong thËn vµ lµm gi¶m lu lîng läc cÇu
thËn. Ngêi ta nhËn thÊy r»ng khi ¸p lùc trong thËn lªn ®Õn 30-40mm Hg th× ¸p
lùc läc b»ng kh«ng vµ c¬ thÓ sÏ v« niÖu.
- Sù biÕn ®æi cÊu tróc mµng siªu läc.
Khi mµng siªu läc biÕn ®æi vÒ cÊu tróc do rÊt nhiÒu nguyªn nh©n kh¸c
nhau, chøc n¨ng b×nh thêng cña mµng siªu läc kh«ng cßn n÷a. TÝnh thÊm cña
mµng siªu läc t¨ng lµm cho møc läc cÇu thËn t¨ng, tÝnh thÊm cña mµng siªu läc
gi¶m lµm cho møc läc cÇu thËn gi¶m. §ång thêi khi tæn th¬ng mµng siªu läc,
dÞch siªu läc sÏ cã hång cÇu, cã protein lµm cho níc tiÓu cã hång cÇu (®¸i ra
m¸u), cã protein (®¸i ra protein).

2. Qu¸ tr×nh t¸i hÊp thu.

Qu¸ tr×nh t¸i hÊp thu ®îc thùc hiÖn ë èng thËn. Trong qu¸ tr×nh nµy toµn bé

421
c¸c chÊt cÇn thiÕt cho c¬ thÓ ®Òu ®îc t¸i hÊp thu trë l¹i m¸u. Cã nh÷ng chÊt
®îc t¸i hÊp thu hoµn toµn, cã nh÷ng chÊt ®îc t¸i hÊp thu mét phÇn hoÆc phÇn
lín, cã nh÷ng chÊt kh«ng ®îc t¸i hÊp thu v× ®ã lµ chÊt kh«ng cÇn thiÕt cho c¬
thÓ. T¹i èng thËn cã c¶ c¬ chÕ vËn chuyÓn tÝch cùc vµ khuÕch t¸n thô ®éng.
Khi c¸c chÊt tõ lßng èng thËn ®îc hÊp thu vµo dÞch gian bµo.Tõ dÞch gian
bµo c¸c chÊt (níc vµ c¸c chÊt hoµ tan trong níc) vµo m¸u theo sù chªnh lÖch ¸p
lùc thuû tÜnh vµ ¸p lùc keo: t¹i mao m¹ch èng thËn cã ¸p lùc keo lµ 32mmHg, ¸p
lùc thuû tÜnh lµ 13mm Hg. Nh vËy ¸p lùc gi÷ níc l¹i lµ 32 - 13 = 19
(mmHg). T¹i dÞch gian bµo cã ¸p lùc keo lµ 15mm Hg, ¸p lùc thuû tÜnh lµ
6mmHg. Nh vËy ¸p lùc gi÷ níc lµ 15-6 =9 (mmHg). Thùc tÕ sù chªnh lÖch ¸p
lùc gi÷a m¸u mao m¹ch èng thËn vµ dÞch gian bµo èng thËn lµ 19 - 9 = 10
(mmHg). Nhê cã ¸p lùc nµy mµ níc vµ c¸c chÊt hoµ tan trong níc ®îc chuyÓn tõ
dÞch kÏ vµo m¸u mao tÜnh m¹ch èng thËn, råi theo tuÇn hoµn chung ®i kh¾p
c¬ thÓ.
NÕu cã chøc n¨ng läc mµ kh«ng cã t¸i hÊp thu, con ngêi kh«ng tån t¹i ®îc.
Mét vÝ dô ®¬n gi¶n lµ níc ®îc läc trong 24 giê lµ 170-180l, nhng níc ®îc ®µo
th¶i chÝnh thøc theo níc tiÓu lµ 1,5 lÝt, gÇn nh toµn bé níc ®· ®îc t¸i hÊp thu.

2.1. T¸i hÊp thu ë èng lîn gÇn.

Nh×n chung cã kho¶ng 80% c¸c chÊt vµ níc ®îc t¸i hÊp thu ë èng lîn gÇn.
V× vËy khi ra khái èng lîn gÇn ®Ó vµo quai Henle, níc tiÓu vÉn ®¼ng tr¬ng
mÆc dï ®· mÊt rÊt nhiÒu níc vµ ion Na+.
- T¸i hÊp thu glucose.
Glucose ®îc t¸i hÊp thu hoµn toµn theo c¬ chÕ vËn chuyÓn tÝch cùc ë èng
lîn gÇn khi nång ®é glucose m¸u thÊp h¬n ngìng glucose cña thËn. Khi nång
®é glucose m¸u cao h¬n ngìng glucose cña thËn (>1,7g/l) th× glucose kh«ng ®-
îc t¸i hÊp thu hoµn toµn, mét phÇn glucose cã trong níc tiÓu, mÆc dï èng lîn
gÇn ®· cã kh¶ n¨ng t¸i hÊp thu glucose cao h¬n khi nång ®é glucose b×nh th-
êng trong m¸u.
- T¸i hÊp thu HCO3-.
HCO3- ®îc t¸i hÊp thu chñ yÕu ë èng lîn gÇn, cã mét phÇn ë èng lîn xa. Sù t¸i
hÊp thu HCO3- theo c¬ chÕ vËn chuyÓn tÝch cùc, cã liªn quan chÆt chÏ víi

422
carboanhydrase (C.A), còng cã mét phÇn HCO 3- ®îc t¸i hÊp thu theo c¬ chÕ
khuÕch t¸n thô ®éng.
Trong lßng èng lîn gÇn: HCO3- + H+ ® H2CO3 ® CO2 + H2O.
CO2 khuÕch t¸n vµo trong tÕ bµo èng lîn gÇn vµ CO2 + H2O CA HCO3- + H+.
ion H+ ®îc vËn chuyÓn tÝch cùc vµo lßng èng lîn cßn HCO3- ®îc chuyÓn vµo
dÞch gian bµo cïng víi Na+. Nh vËy HCO3- theo c¬ chÕ vËn chuyÓn tÝch cùc
kh«ng ph¶i chÝnh HCO3- mµ th«ng qua sù khuÕch t¸n cña CO 2 ®îc t¹o thµnh tõ
HCO3-.
Trong 24 giê cã 4000 mEq HCO3- bÞ läc vµo dÞch siªu läc, nhng chØ cã
1-2 mEq HCO3- bÞ th¶i ra ngoµi. Cã tíi 99,9% HCO3- ®· ®îc t¸i hÊp thu.
- T¸i hÊp thu protein vµ acid amin.
Protein ph©n tö lîng nhá vµ acid amin ®îc t¸i hÊp thu hoµn toµn ë èng lîn
gÇn theo c¬ chÕ vËn chuyÓn tÝch cùc. Protein g¾n trªn mµng ®Ønh vµ ®îc
chuyÓn vµo trong tÕ bµo theo c¬ chÕ "Èm bµo". C¸c protein trong "tói" bÞ c¸c
enzym thuû ph©n thµnh acid amin. C¸c aid amin nµy ®îc vËn chuyÓn qua
mµng ®¸y vµo dÞch gian bµo theo c¬ chÕ khuÕch t¸n cã chÊt mang. C¸c acid
amin tù do trong lßng èng lîn ®îc vËn chuyÓn tÝch cùc nhê chÊt t¶i ®Æc hiÖu
qua mµng ®Ønh.
- T¸i hÊp thu K+, Na+ vµ Cl-.
Ion K+ ®îc t¸i hÊp thu hoµn toµn ë èng lîn gÇn theo c¬ chÕ vËn chuyÓn
tÝch cùc. Ion Na+ ®îc t¸i hÊp thu tíi 65% theo c¬ chÕ khuÕch t¸n cã gia tèc ë
mµng ®Ønh, vËn chuyÓn tÝch cùc ë mµng ®¸y vµ mµng bªn. Ion Cl - ®îc t¸i
hÊp thu theo gradient ®iÖn tÝch.
- Mét sè gèc sunfat, phosphat, nitrat... ®îc t¸i hÊp thu theo c¬ chÕ vËn
chuyÓn tÝch cùc.
- T¸i hÊp thu níc.
Níc ®îc t¸i hÊp thu lµ hËu qu¶ cña t¸i hÊp thu c¸c chÊt cã lùc thÈm thÊu cao:
Na+, K+, Cl-, HCO3-... NÕu ®a c¸c chÊt cã lùc thÈm thÊu cao vµo m¸u, sau ®ã
nã ®îc läc qua tiÓu cÇu, chÊt nµy Ýt ®îc t¸i hÊp thu, nã sÏ bÞ ®µo th¶i ra
ngoµi g©y ra c¬ chÕ lîi niÖu thÈm thÊu.
- T¸i hÊp thu urª.
Khi c¸c ion ®îc t¸i hÊp thu, ®Æc biÖt lµ c¸c ion cã tÝnh thÈm thÊu cao nh

423
Na+, lµm cho níc ®îc t¸i hÊp thu theo. Nh vËy nång ®é urª trong èng lîn gÇn sÏ
cao h¬n nång ®é urª trong dÞch gian bµo. V× vËy urª khuÕch t¸n vµo dÞch kÏ,
råi vµo m¸u, theo gradient nång ®é tíi 50-60%.

2.2. T¸i hÊp thu ë quai Henle.

Quai Henle cã hai nh¸nh: xuèng vµ lªn ngîc chiÒu nhau. Sù cÊu t¹o cña hai
nh¸nh còng kh¸c nhau. Nh¸nh xuèng vµ phÇn ®Çu nh¸nh lªn máng. PhÇn cuèi
nh¸nh lªn dµy. PhÇn ®Çu nh¸nh lªn cã tÝnh thÊm Na +, urª, nhng kh«ng thÊm n-
íc. Na+ ®îc t¸i hÊp thu thô ®éng vµo dÞch gian bµo. PhÇn cuèi nh¸nh lªn kh«ng
t¸i hÊp thu thô ®éng Na+ mµ l¹i vËn chuyÓn tÝch cùc Na+. DÞch gian bµo
quanh quai Henle rÊt u tr¬ng, nhÊt lµ vïng chãp quai Henle, ®Æc biÖt lµ vïng
tuû thËn. Nhê hiÖn tîng trªn mµ níc ®îc t¸i hÊp thu thô ®éng ë nh¸nh xuèng, v×
nh¸nh xuèng cã tÝnh thÊm cao ®èi víi níc vµ urª, nhng l¹i kh«ng cho Na+ thÊm
qua.
Níc tiÓu ®i vµo quai Henle vÉn lµ ®¼ng tr¬ng, nhng cµng ®i xuèng quai
Henle, nã cµng u tr¬ng, ë chãp quai lµ u tr¬ng nhÊt. ChÝnh sù u tr¬ng nµy lµm
cho Na+ laÞ dÔ t¸i hÊp thu ë phÇn lªn. ë nh¸nh lªn Na+ ®îc t¸i hÊp thu nªn níc
tiÓu sÏ ®¼ng tr¬ng råi nhîc tr¬ng v× Na+ ®îc vËn chuyÓn tÝch cùc.
Tíi èng lîn xa níc tiÓu rÊt nhîc tr¬ng, mÆc dï qua quai Henle nã ®· bÞ t¸i
hÊp thu rÊt nhiÒu níc. Kh¶ n¨ng t¸i hÊp thu cña quai Henle rÊt lín tíi 25% Na +
vµ 15% níc.

2.3. T¸i hÊp thu ë èng lîn xa.

èng lîn xa lµ phÇn cuèi cña nephron, do ®ã sù t¸i hÊp thu ë ®©y phô thuéc
vµo hai yÕu tè c¬ b¶n thø nhÊt lµ nhu cÇu cña c¬ thÓ, thø hai lµ sè lîng vµ
chÊt lîng níc tiÓu qua nã.
- T¸i hÊp thu níc
Níc tiÓu qua ®©y lµ níc tiÓu nhîc tr¬ng, trung b×nh cø mét phót cã 20ml níc
tiÓu qua èng lîn xa. Trong 20ml nµy, thùc tÕ chØ cÇn 2ml ®· ®ñ ®Ó hoµ tan
vËt chÊt cã trong níc tiÓu. Sè cßn l¹i 18ml kh«ng tham gia vµo hoµ tan vËt
chÊt, phÇn níc nµy ®îc gäi lµ níc "kh«ng tham gia thÈm thÊu". PhÇn níc nµy
cÇn ®îc t¸i hÊp thu chñ yÕu ë èng lîn xa vµ mét phÇn ë èng gãp. T¸i hÊp thu n-

424
íc theo c¶ hai c¬ chÕ chñ ®éng vµ thô ®éng, nhng chñ yÕu lµ vËn chuyÓn
tÝch cùc. Sù vËn chuyÓn níc theo c¬ chÕ chñ ®éng nhê t¸c dông cña ADH.
ADH lµ hormon cña hypothalamus, ®îc dù tr÷ ë thuú sau tuyÕn yªn vµ vµo m¸u
theo nhu cÇu cña c¬ thÓ. ADH t¸c ®éng lªn tÕ bµo èng lîn xa vµ èng gãp ®Ó
t¨ng cêng t¸i hÊp thu níc. C¬ chÕ cña ADH lµ th«ng qua AMP vßng ho¹t ho¸
enzym hyaluronidase trong ph¶n øng thuû ph©n acid hyaluronic ®Ó më réng lç
mµng trong qu¸ tr×nh vËn chuyÓn níc. Nhê c¬ chÕ t¸i hÊp thu níc nªn níc tiÓu
qua èng lîn xa vµ èng gãp ®· ®îc c« ®Æc l¹i.
- T¸i hÊp thu Na+.
Na+ ®îc t¸i hÊp thu ë mµng ®Ønh theo c¬ chÕ khuÕch t¸n cã chÊt mang vµ
theo c¬ chÕ vËn chuyÓn tÝch cùc ë mµng bªn vµ mµng ®¸y. Sù t¸i hÊp thu Na +
theo c¬ chÕ vËn chuyÓn tÝch cùc lµ nhê t¸c dông cña aldosteron. Aldosteron
lµ hormon cña tuyÕn vá thîng thËn (líp cÇu s¶n xuÊt) cã t¸c dông lµ t¸c ®éng
lªn tÕ bµo èng lîn xa ®Ó lµm t¨ng cêng t¸i hÊp thu Na+. C¬ chÕ t¸c dông cña
aldosteron lµ lªn sù tæng hîp protein cña tÕ bµo èng lîn th«ng qua ho¹t ho¸ hÖ
gen. Protein võa ®îc tæng hîp lµ protein t¶i vµ protein enzym tham gia vµo vËn
chuyÓn tÝch cùc Na+.
- T¸i hÊp thu HCO3-.
Sù t¸i hÊp thu HCO3- theo c¬ chÕ vËn chuyÓn thô ®éng vµ tÝch cùc nh ë
èng lîn gÇn. Song ë ®©y sù vËn chuyÓn nµy cã mèi quan hÖ chÆt chÏ víi sù
®¶i th¶i ion H+.

3. Qu¸ tr×nh bµi tiÕt tÝch cùc.

Khi so s¸nh hµm lîng c¸c chÊt cã trong dÞch siªu läc vµ trong níc tiÓu chÝnh
thøc chóng ta nhËn thÊy cã rÊt nhiÒu chÊt cã mÆt trong níc tiÓu chÝnh thøc
nhng l¹i kh«ng cã trong dÞch siªu läc.
Mét sè chÊt cã nång ®é rÊt thÊp trong dÞch siªu läc, nhng trong níc tiÓu
chÝnh thøc l¹i cã hµm lîng rÊt cao. §iÒu nµy chØ cã thÓ gi¶i thÝch lµ èng
thËn, trong qu¸ tr×nh t¹o thµnh níc tiÓu, ®· vËn chuyÓn mét sè chÊt tõ m¸u vµo
lßng èng thËn, hoÆc tÕ bµo èng thËn s¶n xuÊt mét sè chÊt ®Ó chuyÓn vµo n-
íc tiÓu ®Ó th¶i ra ngoµi. Chøc n¨ng bµi tiÕt tÝch cùc ®îc thùc hiÖn chñ yÕu ë
èng lîn xa vµ cã mét phÇn ë èng lîn gÇn.

425
 3.1. Sù bµi tiÕt H+.
Qu¸ tr×nh bµi tiÕt H+ lµ mét qu¸ tr×nh cã liªn quan tíi nång ®é CO2 m¸u. CO2
khuÕch t¸n qua mµng tÕ bµo èng lîn, trong tÕ bµo cã ph¶n øng CO 2 +
H2O  H2CO3 ® H+ + HCO3-. H+ ®îc vËn chuyÓn qua mµng tÕ bµo vµo
AC

lßng èng lîn. Ion H+ ®îc bµi tiÕt, ®ång thêi Na+ ®îc t¸i hÊp thu. H+ trong èng lîn
sÏ ®îc kÕt hîp víi ion phosphat, víi NH 3, víi c¸c gèc acid h÷u c¬ yÕu hoÆc víi
c¸c gèc kh¸c ®Ó th¶i ra ngoµi. H+ cßn kÕt hîp víi HCO3- ®Ó t¹o ra H2CO3 ®
CO2 + H2O. CO2 l¹i vËn chuyÓn vµo trong tÕ bµo ®Ó t¹o ra HCO 3- hÊp thu
vµo m¸u.

3.2. Sù tæng hîp vµ bµi tiÕt NH3.

Trong tÕ bµo èng lîn cã qu¸ tr×nh khö amin cña glutamin (chiÕm tíi 60%)
®Ó t¹o ra NH3. NH3 dÔ dµng khuÕch t¸n qua mµng tÕ bµo vµo lßng èng lîn. ë
®©y NH3 ®îc kÕt hîp víi H+ t¹o thµnh NH4+ ®Ó th¶i ra ngoµi.

3.3. Sù bµi tiÕt K+.

Ion K+ bÞ t¸i hÊp thu hoµn toµn ë èng lîn gÇn. Nã ®îc bµi tiÕt ra ë èng lîn xa
theo c¬ chÕ vËn chuyÓn tÝch cùc nhê t¸c dông cña aldosteron. Aldosteron cã
t¸c dông ®ång thêi t¸i hÊp thu Na+ vµ ®µo th¶i K+.

3.4. Sù bµi tiÕt c¸c chÊt kh¸c.

TÕ bµo èng lîn xa cßn bµi tiÕt phenol, acid hippuric, P.A.H, creatinin, c¸c
acid m¹nh, c¸c s¶n phÈm cña thuèc ®a tõ ngoµi vµo, c¸c chÊt ®éc l¹ kh¸c do qu¸
tr×nh chuyÓn ho¸ t¹o ra hoÆc x©m nhËp tõ bªn ngoµi b»ng nhiÒu ®êng kh¸c
nhau.
Ba qu¸ tr×nh siªu läc, t¸i hÊp thu vµ bµi tiÕt tÝch cùc nh»m môc ®Ých t¹o ra
níc tiÓu. Nhng sè lîng vµ chÊt lîng níc tiÓu nh thÕ nµo l¹i lµ hËu qu¶ cña qu¸
tr×nh ®iÒu hoµ c©n b»ng néi m«i cña thËn.

426
 thËn ®iÒu hoµ c©n b»ng néi m«i

ThËn cã mét vai trß v« cïng quan träng lµ b»ng chøc n¨ng bµi tiÕt níc tiÓu ®·
trùc tiÕp tham gia vµo ®iÒu hoµ tÝnh h»ng ®Þnh néi m«i.

1. ThËn ®iÒu hoµ c©n b»ng acid - base cña m¸u.

Trong qu¸ tr×nh sèng c¬ thÓ lu«n t¹o ra c¸c s¶n phÈm lµm biÕn ®æi tÝnh
h»ng ®Þnh cña néi m«i. Trong ®ã cã c©n b»ng acid-base. Ngêi ta nhËn thÊy
r»ng ph¶n øng ®iÒu chØnh pH m¸u cña thËn cã muén h¬n nhng l¹i rÊt cã hiÖu
qña. Sù ®iÒu hoµ ®îc thùc hiÖn mét c¸ch hoµn h¶o ë vai trß cña thËn trong sù
bµi tiÕt H+, t¸i hÊp thu HCO3-, tæng hîp vµ bµi tiÕt NH3.

1.1. Bµi tiÕt H+

Trong ®iÒu kiÖn sinh lý, thËn ®µo th¶i khái c¬ thÓ phÇn thõa c¸c acid do
chÝnh c¬ thÓ t¹o ra trong qu¸ tr×nh chuyÓn ho¸ mµ phæi kh«ng thÓ ®¶m
nhiÖm ®îc.Th«ng thêng níc tiÓu th¶i ra ngoµi cã ph¶n øng acid, pH cña nã
b»ng 4,5 vµ nång ®é H+ tù do tíi 800 lÇn cao h¬n huyÕt t¬ng. Nång ®é H+
trong níc tiÓu vµo kho¶ng 0,03m Eq/l. B×nh thêng hai thËn th¶i
0,03-0,06 mEq H+/24h.
Nh ®· tr×nh bµy ë trªn, H+ ®îc t¹o ra do qu¸ tr×nh CO2 + H2O ®Ó t¹o thµnh
H2CO3 (cã enzym carboanhydrase xóc t¸c). Sau ®ã H2CO3 ph©n ly thµnh H+ vµ
HCO3-. H+ ®îc vËn chuyÓn qua mµng tÕ bµo, cã mét phÇn nhá H + khuÕch t¸n
qua mµng tÕ bµo vµo lßng èng lîn, cã sù trao ®æi víi Na+ ®Ó cho Na+ t¸i hÊp
thu cïng HCO3- vµo dÞch gian bµo ( h×nh 8.5).

427
 H×nh 8.5. Sù bµi tiÕt ion H +
Sù bµi tiÕt H+ cã liªn quan chÆt chÏ víi c¸c hÖ ®Öm cña èng thËn: hÖ ®Öm
phosphat, hÖ ®Öm c¸c acid h÷u c¬ yÕu (creatin, acid citric, acid lactic, c¸c b
oxy acid bÐo). Trong ®ã hÖ ®Öm phosphat lµ quan träng nhÊt. Víi hÖ ®Öm
phosphat khi pH m¸u b»ng 7,36 trong m¸u cã 80% phosphat tån t¹i ë d¹ng HPO 4--
vµ 20% ë d¹ng HPO4-. Trong níc tiÓu, khi pH níc tiÓu =6,8 th× nång ®é c¸c ion
nµy ngang nhau, cßn khi pH níc tiÓu=4,5 th× trªn 99% phosphat tån t¹i ë d¹ng
H2PO4-. Nh vËy trong qu¸ tr×nh t¹o thµnh níc tiÓu acid ®· x¶y ra hiÖn tîng:
HPO4-- + H+ ® H2PO4- (H2PO4-- bÞ siªu läc ë cÇu thËn. Mét ph©n tö gam
phosphat bÞ ®µo th¶i sÏ kÐo theo lµ 0,8mEq H+ ra níc tiÓu (h×nh 8.5).
Víi hÖ ®Öm c¸c acid h÷u c¬ yÕu th× b oxy acid bÐo lµ chiÕm u thÕ. Trong
m¸u chóng chñ yÕu tån t¹i ë d¹ng anion (A-). Trong níc tiÓu khi pH=4,5 th×
80% b oxy acid bÐo ë d¹ng tù do lµ mét ph©n tö trung tÝnh (AH). Khi ®µo
th¶i 1 ph©n tö gam b oxy acid bÐo sÏ kÐo theo 0,45 mEq H+ ra níc tiÓu. Ph¶n
øng nµy diÔn ra nh sau: A- + H+ ® AH (A- bÞ siªu läc ë tiÓu cÇu).
Nh vËy trong qu¸ tr×nh t¹o thµnh acid cã sù kÕt hîp cña H + víi c¸c hÖ ®Öm
cña èng thËn, hoÆc lµm gi¶m ho¸ trÞ cña c¸c anion, hoÆc chuyÓn anion thµnh
ph©n tö trung tÝnh. PhÇn thõa cation t¬ng ®èi bÞ t¸i hÊp thu vµo m¸u (thêng
lµ Na+). Sù t¹o thµnh H+ trong tÕ bµo èng lîn ®· lµm xuÊt hiÖn HCO3- vµ nã sÏ
hÊp thu vµo m¸u cïng víi Na+.

1.2. T¸i hÊp thu HCO3-.

HCO3- lµ chÊt kiÒm chñ yÕu cña huyÕt t¬ng. Nã cÇn ®îc t¸i hÊp thu khi
®µo th¶i acid vµ bÞ ®µo th¶i khi pH m¸u kiÒm. B×nh thêng khi pH níc
tiÓu=4,5 th× HCO3- cã hµm lîng qu¸ thÊp (chØ cã vÕt). Trong 24h cã kho¶ng
400mEq HCO3- bÞ siªu läc, mµ chØ cã 1-2mEq HCO 3- bÞ th¶i ra ngoµi. NghÜa
lµ 99,9% HCO3- ®· ®îc t¸i hÊp thu. Sù t¸i hÊp thu HCO 3- cã liªn quan rÊt chÆt
chÏ víi enzym carboanhydrase (carboanhydrase n»m ë phÝa mµng ®Ønh tÕ bµo
èng lîn gÇn). Cã mét phÇn HCO3- ®îc khuÕch t¸n vµo dÞch gian bµo, cßn ®¹i

428
bé phËn HCO3- kh«ng ph¶i ®îc vËn chuyÓn trùc tiÕp qua mµng tÕ bµo mµ
th«ng qua sù khuÕch t¸n dÔ dµng cña CO2 vµo tÕ bµo èng lîn.
CO2 lµ ë lßng èng lîn do t¹o ra tõ H2CO3 (H2CO3 ® H2O + CO2) mµ H2CO3 ®-
îc t¹o thµnh trong lßng èng lîn tõ HCO3- + H+ ®H2CO3 (HCO3- bÞ läc ë tiÓu
cÇu). Cã mét phÇn CO2 tõ dÞch gian bµo khuÕch t¸n vµo tÕ bµo. ë trong tÕ
bµo cã qu¸ tr×nh c¬ b¶n CO2 + H2O  H2CO3 (cã enzym carboanhydrase
AC

xóc t¸c). H2CO3 ph©n ly thµnh H+ vµ HCO3-. ChÝnh HCO3- ®îc t¹o ra trong tÕ
bµo èng lîn míi ®îc hÊp thu vµo dÞch gian bµo råi vµo m¸u (h×nh 4). NÕu tiªm
vµo c¬ thÓ c¸c chÊt øc chÕ enzym carboanhydase (vÝ dô nh acetasolamid) th×
níc tiÓu cã rÊt nhiÒu HCO3-. Trong trêng hîp nµy ta l¹i thÊy HCO3- ®îc t¸i hÊp
thu cßn H+ l¹i ®îc ®µo th¶i. Trong ®iÒu kiÖn nghØ ng¬i b×nh thêng níc tiÓu
gÇn nh kh«ng cã kiÒm HCO3-.

1.3. Tæng hîp vµ bµi tiÕt NH3.

ThËn cã mét chøc n¨ng rÊt quan träng lµ t¹o ra NH3. Trªn c¬ së ®µo th¶i NH3
thËn mét lÇn n÷a l¹i ®µo th¶i acid. Nång ®é NH 3 m¸u ®éng m¹ch thËn rÊt
thÊp, vÝ dô lµ 1 th× trong m¸u tÜnh m¹ch nång ®é cña nã kh¸ cao, lµ 2-3 cßn
®Æc biÖt nång ®é chÊt nµy trong níc tiÓu lªn ®Õn 100 lÇn cao h¬n. Theo c¸c
t¸c gi¶ NH3 ®îc t¹o ra ë tÕ bµo èng lîn lµ do qu¸ tr×nh khö amin rÊt m¹nh cña
c¸c tiÒn chÊt lµ: glutamin, alanin, histidin, glycin, leucin, methionin, lysin ...
Trong ®ã glutamin lµ quan träng nhÊt (h×nh 8.6). 60% NH 3 ®îc t¹o ra tõ
glutamin. NH3 sau khi ®îc t¹o thµnh dÔ dµng khuÕch t¸n qua mµng tÕ bµo
(NH3 dÔ hoµ tan trong lipid) vµo lßng èng lîn do chªnh lÖch ph©n ¸p. Trong
lßng èng lîn nã kÕt hîp ngay víi H+ ®Ó t¹o ra NH4+ vµ d¹ng NH3 ®µo th¶i ra
theo níc tiÓu lµ d¹ng kÕt hîp NH4Cl (Cl- ®îc ph©n ly ra tõ NaCl trong lßng èng
lîn) ®©y còng lµ mét c¬ chÕ n÷a cã liªn quan tíi bµi tiÕt H+ cña thËn. Trong 24
giê ®· cã 40-60mEq NH4+ ®îc ®µo th¶i ra ngoµi theo níc tiÓu.

429
 H×nh 8.6. Sù bµi tiÕt H+,t¸i hÊp thu HCO3-, tæng hîp vµ bµi
tiÕt NH3
Ngêi ta ph¶i thõa nhËn r»ng mét trong nh÷ng chøc n¨ng quan träng nhÊt cña
thËn lµ ®iÒu chØnh c©n b»ng acid-base cña m¸u. NÕu pH m¸u t¨ng (nhiÔm
kiÒm), thËn sÏ gi¶m bµi tiÕt H+, gi¶m t¸i hÊp thu HCO3-, gi¶m tæng hîp vµ bµi
tiÕt NH3; níc tiÓu kiÒm. NÕu pH m¸u gi¶m (nhiÔm acid), thËn sÏ t¨ng bµi tiÕt
H+, t¨ng t¸i hÊp thu HCO3-, t¨ng tæng hîp vµ bµi tiÕt NH 3; níc tiÓu rÊt acid. V×
vËy, thËn ®· ®¶m b¶o cho pH m¸u h»ng ®Þnh.

2. ThËn ®iÒu hoµ c©n b»ng níc-c¸c chÊt ®iÖn gi¶i cña m¸u.
ThËn ®iÒu hoµ c©n b»ng níc-c¸c chÊt ®iÖn gi¶i cña m¸u, chÝnh lµ ®iÒu
hoµ c©n b»ng thÓ tÝch-¸p suÊt thÈm thÊu dÞch ngo¹i bµo. Trong c¬ thÓ, thùc
chÊt kh«ng thÓ t¸ch riªng rÏ gi÷a c©n b»ng níc vµ c©n b»ng c¸c chÊt ®iÖn
gi¶i. Hai mèi c©n b»ng nµy phô thuéc vµ chi phèi lÉn nhau. NÕu thËn ®iÒu

430
hoµ ®îc c©n b»ng níc th× thËn mét phÇn ®· ®iÒu hoµ c©n b»ng c¸c chÊt
®iÖn gi¶i. NÕu thËn ®iÒu hoµ ®îc c©n b»ng c¸c chÊt ®iÖn gi¶i th× thËn mét
phÇn ®· ®iÒu hoµ c©n b»ng níc.
C¸c qu¸ tr×nh siªu läc, t¸i hÊp thu vµ bµi tiÕt tÝch cùc lµ thÓ hiÖn sù ®iÒu
hoµ c©n b»ng níc - c¸c chÊt ®iÖn gi¶i m¸u cu¶ thËn.

2.1. §iÒu hoµ c©n b»ng c¸c chÊt ®iÖn gi¶i.

- Ion Na+.
Na+ lµ ion chiÕm u thÕ, nã chiÕm gÇn 90% tæng sè c¸c cation dÞch ngo¹i
bµo vµ quyÕt ®Þnh ¸p suÊt thÈm thÊu dÞch ngo¹i bµo. Na + ®îc ®a vµ c¬ thÓ
theo ®êng ¨n, uèng, ®iÒu trÞ. Nã ®îc th¶i ra ngoµi theo ph©n, theo må h«i,
theo níc tiÓu, trong ®ã quan träng nhÊt lµ theo níc tiÓu.
§©y lµ mét sè chÊt ®îc läc vµ t¸i hÊp thu ®Ó so s¸nh.

Mét sè Trong m¸u mEq/24h

chÊt
mEq/l mMol/l Läc T¸i hÊp Bµi tiÕt
thu
Na+ 143,0 143,0 22420,0 22330,0 90,0
K+ 4,5 4,5 770,0 690,0 80,0
Ca++ 5,0 2,5 540,0 535,0 5,0
Mg++ 2,0 1,0 270,0 255,0 15
Cl- 105,0 105,0 19850,0 19760,0 90,0
HCO3- 26,0 26,0 4900,0 4888,0 2,0
HPO4-- 2,0 1,1 208,0 187,0 21,0
SO4-- 1,0 0,5 180,0 125,0 55,0
Glucos 5,5 990,0 989,8 `0,2
e
urª 6,0 1080,0 580,0 500
Níc - - 169,2 167,2 1,5

Qua b¶ng trªn ta thÊy chØ tÝnh riªng Na + vµ Cl- ®· vît qu¸ tæng sè lîng tÊt c¶
c¸c chÊt bÞ t¸i hÊp thu cßn l¹i. Sù t¸i hÊp thu Na + ë c¸c èng thËn kh¸c nhau lµ
kh¸c nhau. ë èng lîn gÇn, 60-80% Na+ bÞ siªu läc ®îc t¸i hÊp thu theo c¬ chÕ

431
khuÕch t¸n vµ vËn chuyÓn tÝch cùc, nhng chñ yÕu lµ vËn chuyÓn tÝch cùc.
Tèc ®é hÊp thu lµ 76 x 10-7mEq/cm2.gy.
Sù t¸i hÊp thu ë ®©y cßn phô thuéc vµo lu lîng cÇu thËn, ¸p lùc keo- thÈm
thÊu, ¸p lùc thuû tÜnh gi÷a lßng èng lîn - dÞch gian bµo - m¸u. §Æc biÖt nã phô
thuéc vµo t×nh tr¹ng hÖ thèng vËn chuyÓn tÝch cùc Na+ vµ sù hÊp thu H2O ë
c¸c nephron vá hay nephron tuû.
T¹i quai Henle, Na+ ®îc t¸i hÊp thu theo c¬ chÕ vËn chuyÓn tÝch cùc ë
phÇn lªn lµm cho dÞch gian bµo u tr¬ng g©y ra hiÖn tîng t¸i hÊp thu thô ®éng
níc ë phÇn xuèng. NÕu tÝnh vÒ sè lîng th× sù t¸i hÊp thu Na+ vµ H2O ë phÇn
èng lîn xa Ýt h¬n nhiÒu so víi èng lîn gÇn 5 - 6 lÇn. Na+ gÇn nh kh«ng t¸i hÊp
thu thô ®éng ë ®©y v× sù c¶n cña tÕ bµo èng lîn xa kh¸ cao ®èi víi sù chuyÓn
®éng cña Na+. T¹i ®©y Na+ ®îc hÊp thu ngîc gradient nång ®é vµ sù ®iÒu hoµ
nång ®é Na+ m¸u ®îc quyÕt ®Þnh ë ®©y t¸i hÊp thu Na+ ë phÇn èng lîn xa
thùc sù míi mang ý nghÜa ®iÒu hoµ v× sù hÊp thu Na + lµ theo nhu cÇu c¬
thÓ. H¬n thÕ n÷a èng lîn xa lµ phÇn cuèi cña nephron. Na + ®îc khuyÕch t¸n cã
chÊt mang ë mµng ®Ønh vµ vËn chuyÓn tÝch cùc ë mµng bªn vµ mµng ®¸y
vµo dÞch gian bµo nhê hormon aldosteron.
Nång ®é Na+ néi m«i quyÕt ®Þnh sù ®iÒu hoµ t¸i hÊp thu Na + ë èng lîn xa
theo c¬ chÕ ph¶n x¹ thÇn kinh-thÓ dÞch. Thùc ra kh«ng chØ aldosteron cã t¸c
dông lµm t¨ng t¸i hÊp thu Na + mµ cßn cã c¸c hosmon DOC, glucocorticoid còng
cã t¸c dông t¨ng t¸i hÊp thu Na+, nhng kÐm h¬n nhiÒu.
T¸c dông t¨ng t¸i hÊp thu Na+ cña aldosteson m¹nh h¬n DOC tíi 20-25 lÇn,
m¹nh h¬n cortisol tíi 40 lÇn. Cã t¸c gi¶ cho r»ng aldosteson cßn t¸c ®éng lªn c¶
èng lîn gÇn, quai Henle vµ èng gãp ®Ó t¨ng t¸i hÊp thu Na +. Cã thÓ t¸c dông
cña aldosteron lµ ho¹t ho¸ hÖ gen ®Ó tæng hîp lªn protein vËn chuyÓn Na +. Cã
mét sè chÊt kh¸ng sinh nh actenomycinD, puromycin øc chÕ tæng hîp protein sÏ
lµm gi¶m t¸c dông cña aldosteron.

- Ion K+.
mçi ngµy ngêi ta cÇn 70-100 mEq K+ trong thøc ¨n. Thùc tÕ nã gÇn nh bÞ
th¶i ra qua níc tiÓu hoµn toµn. Cã 700-800 mEq K+ bÞ siªu läc ë tiÓu cÇu,vµ
chØ cã 10% tæng sè K+ siªu läc lµ bÞ th¶i ra ngoµi.PhÇn K + siªu läc ë cÇu thËn,

432
nã ®îc t¸i hÊp thu gÇn nh hoµn toµn ë èng lîn gÇn. NÕu trong khÈu phÇn ¨n
mµ thiÕu K+ th× cã thÓ K+ ®îc t¸i hÊp thu ë èng lîn xa vµ èng gãp. T¸i hÊp thu
K+ t¹i c¸c phÇn cña èng thËn lµ qu¸ tr×nh vËn chuyÓn tÝch cùc nhê cÊu tróc
n»m ë phÝa mµng ®Ønh vµ ®¸y cña tÕ bµo èng lîn gÇn.
Sù bµi tiÕt tÝch cùc K+ ë tÕ bµo èng lîn xa thùc sù lµ mét c¬ chÕ ®iÒu hoµ
v« cïng quan träng, nã quyÕt ®Þnh nång ®é K+ dÞch ngo¹i bµo. Bµi tiÕt K+ ë
èng lîn xa lµ nhê vai trß cña aldosteron. Aldosteron ®ång thêi t¸i hÊp thu Na +
th× bµi tiÕt K+. C¬ chÕ vËn chuyÓn tÝch cùc nµy nhê mét protein vËn
chuyÓn ®Æc hiÖu. Sù ®iÒu hoµ nång ®é K + m¸u lµ phô thuéc vµo aldosteron.
V× vËy c¸c ph¶n x¹ thÇn kinh thÓ dÞch cã ¶nh hëng lªn sù bµi tiÕt cña
aldosteron sÏ ¶nh hëng lªn ®iÒu hoµ nång ®é K+ maó. §ång thêi ngêi ta còng
thÊy khi nång ®é K+ cao trong m¸u th× Aldosteron còng ®îc bµi tiÕt vµ K+ bÞ
bµi tiÕt ra ë èng lîn xa.
- Ion Ca++ vµ Mg++.
BÊt kú mét thay ®æi nµo cña nång ®é Ca ++ m¸u ®Òu kÐo theo nh÷ng thay
®æi t¬ng øng sù ®µo th¶i nã ë thËn. Ngêi ta thÊy lîng Ca++ ®îc hÊp thu ë ruét t-
¬ng ®¬ng víi lîng Ca++ bÞ th¶i ra ë thËn. T¨ng Ca ++ trong khÈu phÇn ¨n th× Ca +
+
níc tiÓu t¨ng vµ ngîc l¹i. Trong c¬ chÕ ®iÒu hoµ cã mèi liªn quan gi÷a hÊp
thu Ca++ ë ruét vµ ®µo th¶i Ca ++ ë thËn. §èi víi Mg++ còng thÊy t¬ng tù. Ngoµi
®µo th¶i Mg++ theo níc tiÓu cßn thÊy ®µo th¶i Mg++ theo ph©n (1%) . Sau qu¸
tr×nh siªu läc thÊy cã kho¶ng 60 - 70% Ca ++, Mg++ ®îc t¸i hÊp thu cïng víi níc ë
èng lîn gÇn, cã kho¶ng 10% Ca++, Mg++ ®îc t¸i hÊp thu ë èng lîn xa. C¸c ion nµy
còng cã thÓ ®îc t¸i hÊp thu c¶ ë quai Henle khi cÇn.
C¸c tÕ bµo èng lîn xa còng cã kh¶ n¨ng bµi tiÕt ion Ca ++ vµ Mg++ ®Ó ®iÒu
hoµ nång ®é c¸c ion nµy trong m¸u. Sù t¸i hÊp thu, bµi tiÕt Ca ++, Mg++ ë èng
thËn phô thuéc vµo chÝnh c¸c chÊt nµy trong m¸u, phô thuéc vµo c¸c hormon
®iÒu hoµ nång ®é Ca++, phosphat m¸u:, PTH hormon cËn gi¸p tr¹ng lµm t¨ng,
cßn calcitonin hormon gi¸p tr¹ng lµm gi¶m ®µo th¶i Ca ++ qua níc tiÓu. Ngoµi ra
sù ®iÒu hoµ nång ®é Ca++, Mg++ m¸u cña thËn cßn phô thuéc vµo c©n b»ng
acid - base cña m¸u, phô thuéc vµo c¸c c¬ chÕ hÊp thu Ca ++, Mg++ ë ruét, c¬
chÕ t¹o x¬ng vµ mét sè c¬ chÕ kh¸c.
T¨ng nång Ca++ m¸u (cÊp diÔn hay trêng diÔn ) ®Òu lµm rèi lo¹n chøc n¨ng

433
thËn. Khi suy thËn th× nång ®é Mg++ m¸u thêng t¨ng lªn. ThiÕu Mg++ cã thÓ
g©y tÝch luü calci trong c¬ thÓ do gi¶m ®µo th¶i Ca ++ ë thËn vµ t¨ng hÊp thu
Ca++ ë ruét.
-Ion Cl-.
Cl- chiÕm u thÕ anion dÞch ngo¹i bµo. T¸i hÊp thu Cl- liªn quan ®Õn t¸i
hÊp thu Na+. T¸i hÊp thu Cl- theo c¬ chÕ thô ®éng do gradient ®iÖn tÝch. Cã
thÓ Cl- cßn ®îc vËn chuyÓn tÝch cùc ë èng lîn xa.
- Ion phosphat.
Sau khi bÞ siªu läc, ion phosphat ®îc t¸i hÊp thu ë èng lîn gÇn kho¶ng
80%. T¸i hÊp thu phosphat theo c¬ chÕ vËn chuyÓn tÝch cùc. HÖ thèng chÊt
vËn chuyÓn phosphat n»m gÇn mµng ®Ønh. t¹i èng lîn xa ion phosphat l¹i ®îc
®µo th¶i. Sù ®µo th¶i ion phosphat nhiÒu hay Ýt liªn quan chÆt chÏ víi PTH.
PTH lµ hormon tuyÕn cËn gi¸p tr¹ng cã t¸c dông lµm gi¶m ngìng phosphat cña
thËn, v× thÕ phosphat t¨ng ë níc tiÓu vµ gi¶m trong m¸u. Phosphat ®îc huy
®éng tõ x¬ng vµo m¸u ®Ó duy tr× nång ®é phosphat m¸u h»ng ®Þnh. Do
phosphat tõ x¬ng vµo m¸u nªn kÐo theo Ca++ t¨ng trong m¸u vµ lµm t¨ng Ca++
trong níc tiÓu. HiÖn tîng trªn bÞ gi¶m ®i díi t¸c dông cña calcitonin, GH vµ
vitamin D.
-Ion sulphat.
Sù t¸i hÊp thu ion sulfat ë èng lîn gÇn vµ èng lîn xa theo c¬ chÕ vËn
chuyÓn tÝch cùc. ThËn ®iÒu hßa nång ®é ion sulfat m¸u b»ng c¬ chÕ t¸i hÊp
thu ion nµy nhiÒu hay Ýt ë èng thËn sau khi nã ®· läc ra ë tiÓu cÇu thËn.
2.2. §iÒu hoµ c©n b»ng níc.
B»ng c¬ chÕ siªu läc vµ t¸i hÊp thu níc, thËn ®· ®iÒu hoµ c©n b»ng níc
trong c¬ thÓ. Trong 24h tiÓu cÇu thËn ®· läc tíi 170 - 180l níc, nhng chØ cã
1,2 - 1,5l níc ®îc th¶i ra ngoµi. GÇn nh toµn bé níc ®· ®îc t¸i hÊp thu. Kho¶ng
80% níc ®îc t¸i hÊp thu ë èng lîn gÇn, 5% níc ®îc t¸i hÊp thu ë quai Henle, 15%
níc ®îc t¸i hÊp thu ë èng lîn xa vµ èng gãp. Sù t¸i hÊp thu níc ë èng lîn gÇn vµ
quai Henle chñ yÕu phô thuéc vµo t¸i hÊp thu c¸c chÊt cã lùc thÈm thÊu cao vÝ
dô nh Na+. Sù t¸i hÊp thu níc ë èng lîn xa vµ èng gãp phô thuéc vµo ADH .
ADH lµ mét hormon cña vïng díi ®åi, ®îc dù tr÷ ë thuú sau tuyÕn yªn. ADH
vµo m¸u theo c¬ chÕ ph¶n x¹ thÇn kinh- thÓ dÞch theo nhu cÇu cña c¬ thÓ.

434
ADH t¸c ®éng lªn tÕ bµo èng lîn xa vµ èng gãp lµm t¨ng cêng t¸i hÊp thu níc.
C¬ chÕ t¸c dông cña ADH lµ th«ng qua chÊt truyÒn tin thø 2 lµ AMP v ®Ó
ho¹t ho¸ enzym hyaluronidase. §©y lµ enzym tham gia vµo ph¶n øng thuû ph©n
acid hyaluronic trªn mµng tÕ bµo trong c¬ chÕ vËn chuyÓn níc. Sù t¸i hÊp thu
níc ë èng lîn xa gi÷ mét vai trß rÊt quan träng trong sù ®iÒu hoµ c©n b»ng níc.
ThÓ tÝch dÞch ngo¹i bµo cã ¶nh hëng râ rÖt lªn c¬ chÕ ®iÒu hoµ c©n b»ng n-
íc cña thËn. NÕu lîng níc trong c¬ thÓ cao th× thËn sÏ h¹n chÕ t¸i hÊp thu níc ë
èng lîn xa vµ níc tiÓu sÏ nhiÒu h¬n b×nh thêng. Ngîc l¹i nÕu lîng níc trong c¬
thÓ thÊp th× thËn sÏ t¨ng cêng t¸i hÊp thu níc ë èng lîn xa vµ níc tiÓu sÏ gi¶m
h¬n b×nh thêng. NÕu v× mét lý do nµo ®ã mµ thiÕu hôt ADH th× níc kh«ng
®îc t¸i hÊp thu ë èng lîn xa vµ èng gãp nªn lîng níc tiÓu nhiÒu, níc tiÓu nhîc tr-
¬ng kh«ng cã ®êng (®¸i th¸o nh¹t). Ngêi ta còng gÆp ®¸i th¸o nh¹t do thiÕu hôt
enzym tham gia vµo c¬ chÕ t¸i hÊp thu níc cña ADH, mÆc dï lîng ADH vÉn
b×nh thêng trong c¬ thÓ.

3. ThËn ®iÒu hoµ huyÕt ¸p.

ThËn ®iÒu hoµ huyÕt ¸p th«ng qua bé m¸y cËn tiÓu cÇu. Khi huyÕt ¸p
gi¶m, khi lu lîng tuÇn hoµn qua thËn gi¶m, tÕ bµo h¹t cña bé m¸y cËn tiÓu cÇu
t¨ng tiÕt Renin. Renin cã b¶n chÊt cÊu tróc lµ mét glucoprotein, b¶n chÊt chøc
n¨ng lµ mét enzym, t¸c ®éng lªn mét c¬ chÊt cã ë trong m¸u vµ b¹ch huyÕt do
gan s¶n xuÊt lµ angiotensinogen (b¶n chÊt lµ a2- globulin, cã 14 acid amin),
chuyÓn angiotensinogen thµnh angiotensin I (10 acid amin). Díi t¸c dông cña
convertin enzym (CE), mét enzym cña phæi, angitensin I chuyÓn thµnh
angiotensin II (8 acid amin). Angiotensin II lµ mét chÊt cã ho¹t tÝnh sinh häc
cao, cã kh¶ n¨ng g©y co m¹ch vµ kÝch thÝch qu¸ tr×nh t¨ng tæng hîp vµ bµi
tiÕt aldosteron. Aldosteron lµm t¨ng t¸i hÊp thu Na + ë èng lîn xa lµm t¨ng Na+
m¸u vµ gi÷ níc. ChÝnh v× hai t¸c dông nµy mµ angiotensin II lµm cho huyÕt ¸p
t¨ng lªn (s¬ ®å 8.7).

435
 S¬ ®å 8.7. Vßng renin-angiotensin-aldosteron.

Trong l©m sµng ta cã thÓ gÆp bÖnh t¨ng huyÕt ¸p do viªm thËn m¹n tÝnh,
do chÝt hÑp ®éng m¹ch thËn. Dùa theo c¬ chÕ t¨ng huyÕt ¸p do angiotensin,
ngêi ta ®· sö dông c¸c thuèc øc chÕ enzym chuyÓn, ng¨n c¶n qu¸ tr×nh t¹o
angiotensin II.
4. ThËn ®iÒu hoµ sinh s¶n hång cÇu.
ThËn lµ mét trong nh÷ng c¬ quan s¶n xuÊt erythropoietin ®Ó tham gia vµo
qu¸ tr×nh s¶n sinh hång cÇu trong tuû x¬ng.
Khi thiÕu m¸u, lîng oxy m¸u gi¶m t¸c ®éng lªn thËn (tÕ bµo bé m¸y cËn
tiÓu cÇu vµ mét sè tÕ bµo kh¸c) lµm cho c¸c tÕ bµo nµy s¶n xuÊt ra yÕu tè
kÝch thÝch t¹o hång cÇu cña thËn (erythrogenin). §ång thêi lîng oxy m¸u gi¶m
®· kÝch thÝch gan s¶n xuÊt mét globulin. Globulin nµy díi t¸c ®éng cña
erythrogenin ®· t¹o ra yÕu tè kÝch thÝch t¹o hång cÇu cña huyÕt t¬ng lµ
erythropoietin, mét glucoprotein cã ho¹t tÝnh sinh häc cao. Erythropoietin ®· t¸c
®éng lªn c¸c tÕ bµo tuû x¬ng sinh ra tiÒn nguyªn hång cÇu vµ t¸c ®éng
chuyÓn nhanh hång cÇu non thµnh hång cÇu trëng thµnh vµo m¸u (s¬ ®å 8.8).
Trªn l©m sµng ta cã thÓ gÆp thiÕu m¸u trªn bÖnh nh©n viªm thËn m¹n tÝnh.

436
 S¬ ®å 8.8: Qu¸ tr×nh sinh s¶n hång cÇu.
Bªn c¹nh qu¸ tr×nh sinh s¶n hång cÇu, thËn còng cßn s¶n xuÊt ra chÊt øc chÕ
sù t¹o hång cÇu khi m¸u thõa oxy. Nh vËy sù b·o hoµ oxy m¸u cã vai trß quan
träng trong sù ®iÒu hoµ sinh s¶n hång cÇu cña thËn.

5. ThËn ®iÒu hoµ qu¸ tr×nh chèng ®«ng m¸u.

C¸c tÕ bµo bé m¸y cËn tiÓu cÇu s¶n xuÊt ra urokinase. urokinase lµ mét
chÊt cã kh¶ n¨ng huû fibrin nªn kÝch thÝch qu¸ tr×nh tan côc m¸u ®«ng. V×
vËy nã ®îc øng dông trong ®iÒu trÞ, trong l©m sµng. ThËn cßn lµ c¬ quan dù
tr÷ heparin nªn nã cã thÓ øc chÕ qu¸ tr×nh ®«ng m¸u.

§iÒu hoµ chøc n¨ng thËn

Chøc n¨ng thËn ®îc ®iÒu hoµ b»ng c¬ chÕ ph¶n x¹ thÇn kinh vµ thÇn kinh
thÓ dÞch.
1. C¸c ph¶n x¹ thÇn kinh-thÓ dÞch.
1.1. Ph¶n x¹ tõ thô thÓ thÈm thÊu.
Thô thÓ thÈm thÊu lµ c¸c tÕ bµo thÇn kinh vµ c¸c tËn cïng thÇn kinh nhËn
c¶m ®Æc hiÖu sù biÕn ®æi cña ¸p suÊt thÈm thÊu dÞch ngo¹i bµo. Nh vËy c¸c
thô thÓ thÈm thÊu nµy n»m ë hai n¬i: ngo¹i vi vµ trung ¬ng. ë ngo¹i vi, chóng
®îc bè trÝ kh¾p trong m« liªn kÕt, thµnh m¹ch (®Æc biÖt cña c¸c m« gan,
l¸ch, tuþ, phæi, c¬ tim...), tõ thô thÓ nµy xung ®éng híng t©m ®i theo ®êng
c¶m gi¸c tíi vïng díi ®åi. ë trung ¬ng (vïng díi ®åi), vïng gÇn nh©n trªn thÞ vµ
nh©n c¹nh thÊt, lµ mét cÊu tróc thÇn kinh mµ c¸c tÕ bµo cã ®Æc tÝnh thô thÓ
thÈm thÊu. Nh÷ng thô thÓ nµy bÞ kÝch thÝch khi ¸p lùc thÈm thÊu t¨ng vµ bÞ
øc chÕ khi ¸p lùc thÈm thÊu gi¶m (chñ yÕu lµ sù thay ®æi nång ®é Na + dÞch
ngo¹i bµo).
Khi thô thÓ thÈm thÊu bÞ kÝch thÝch (c¶ ngo¹i vi vµ trung ¬ng), xung ®éng
hng phÊn sÏ kÝch thÝch nh©n trªn thÞ vµ nh©n c¹nh thÊt lµm gi¶i phãng ADH
(vasopresin), kÝch thÝch thuú sau tuyÕn yªn t¨ng cêng bµi tiÕt ADH. ADH
vµo m¸u sÏ lµm t¨ng t¸i hÊp thu níc ë èng lîn xa vµ èng gãp. §ång thêi c¸c xung

437
®éng hng phÊn tõ thô thÓ thÈm thÊu (ngo¹i vi vµ trung ¬ng) ®Õn c¸c trung
khu dinh dìng thuéc hÖ Limbic vµ vïng díi ®åi cho c¶m gi¸c kh¸t níc. khi uèng
níc ®îc hÊp thu tõ ruét vµo m¸u. Nhê nh÷ng c¬ chÕ trªn mµ níc ®îc gi÷ l¹i
trong c¬ thÓ vµ lµm gi¶m ¸p lùc thÈm thÊu.
Trong trêng hîp ¸p lùc thÈm thÊu gi¶m, c¸c thô thÓ thÈm thÊu kh«ng hng
phÊn, ADH Ýt ®îc s¶n xuÊt vµ bµi tiÕt, uèng Ýt níc, níc trong c¬ thÓ bÞ th¶i
ra ngoµi theo ®ßng niÖu lµm cho ¸p lùc thÈm thÊu t¨ng lªn (s¬ ®å 8.9).

S¬ ®å 8.9. S¬ ®å ph¶n x¹ tõ thô thÓ thÈm thÊu.

1.2. Ph¶n x¹ tõ thô thÓ thÓ tÝch.

Thô thÓ thÓ tÝch ®îc ph©n bè ë m« liªn kÕt thµnh m¹ch phæi, thËn, xoang
®éng m¹ch c¶nh, ®Æc biÖt lµ ë thµnh t©m nhÜ tr¸i. C¸c thô thÓ nµy rÊt nh¹y
c¶m víi sù thay ®æi thÓ tÝch dÞch ngo¹i bµo vµ khèi lîng m¸u lu hµnh.
Khi thÓ tÝch dÞch ngo¹i bµo gi¶m, khèi lîng m¸u lu hµnh gi¶m, sù kÝch

438
thÝch nµy g©y hng phÊn c¸c thô thÓ thÓ tÝch. Xung ®éng híng t©m truyÒn
vÒ vïng díi ®åi lµm bµi tiÕt hormon gi¶i phãng CRH vïng díi ®åi (nh©n trªn
thÞ). CRH kÝch thÝch tuyÕn yªn gi¶i phãng ACTH cã t¸c dông lµm t¨ng tæng
hîp vµ bµi tiÕt aldosteron tuyÕn vá thîng thËn. Nhê aldosteron mµ Na+ ®îc t¨ng
cêng t¸i hÊp thu ë èng lîn xa vµ èng gãp. §ång thêi khi Na+ m¸u t¨ng lªn ®· lµm
t¨ng bµi tiÕt ADH. Níc ®îc gi÷ l¹i nhê Na+ vµ do t¨ng hÊp thu tõ ruét vµ thËn.
ThÓ tÝch m¸u ®îc kh«i phôc (s¬ ®å 8.10).

S¬ ®å 8.10. S¬ ®å ph¶n x¹ tõ thô thÓ thÓ tÝch.

Sù tæng hîp vµ bµi tiÕt aldosteron cßn do c¬ chÕ renin-angiotensin-
aldosteron (vßng R.A.A). Khi khèi lîng m¸u lu hµnh gi¶m (lu lîng tuÇn hoµn
qua thËn gi¶m), c¬ chÕ tiÕt renin ®îc ph¸t ®éng vµ aldosteron sÏ lµm t¨ng t¸i
hÊp thu Na+, gi÷ níc lµm t¨ng khèi lîng m¸u lu hµnh (nh ®· nªu ë môc 3: thËn
®iÒu hoµ huyÕt ¸p)
Ngoµi ra aldosteron cßn ®îc bµi tiÕt khi nång ®é K+ m¸u t¨ng. Trêng hîp nµy
hay gÆp lµ do thiÕu oxy tÕ bµo lµm cho kªnh vËn chyÓn Na +, K+ bÞ rèi lo¹n
dÉn ®Õn K+ tõ néi bµo vµo m¸u. Do aldosteron t¨ng nªn Na+ ®îc t¸i hÊp thu
lµm t¨ng thÓ tÝch dÞch ngo¹i bµo. C¬ chÕ nµy thêng gÆp trong suy tim.
Sù ®iÒu hoµ thÓ tÝch dÞch ngo¹i bµo vµ ¸p lùc thÈm thÊu dÞch ngo¹i bµo

439
cßn ®îc ®¶m b¶o nhê c¸c c¬ chÕ siªu läc cña thËn. NÕu lu lîng tuÇn hoµn qua
thËn t¨ng th× ¸p lùc läc t¨ng vµ møc läc tiÓu cÇu t¨ng lµm t¨ng lîng níc tiÓu, vµ
ngîc l¹i lu lîng tuÇn hoµn gi¶m th× sÏ gi¶m lîng níc tiÓu.
Trong c¬ thÓ toµn vÑn hai lo¹i ph¶n x¹ tõ thô thÓ thÈm thÊu vµ thÓ tÝch th-
êng lµ chi phèi lÉn nhau vµ liªn quan chñ yÕu tíi hai thµnh phÇn rÊt c¬ b¶n cña
dÞch ngo¹i bµo lµ nång ®é Na+ vµ hµm lîng níc. §iÒu hoµ c©n b»ng níc cã liªn
quan chÆt chÏ tíi ®iÒu hoµ c©n b»ng Na+ vµ ngîc l¹i.

1.3. C¸c ph¶n x¹ thÇn kinh.

HÖ thÇn kinh trung ¬ng cã ¶nh hëng râ rÖt tíi sù ®iÒu hoµ chøc n¨ng thËn.
- NÕu kÝch thÝch vµo mét sè vïng cña vá n·o, ta cã thÓ lµm t¨ng hay lµm
gi¶m sè lîng níc tiÓu.
- Ngêi ta ®· thµnh lËp ®îc ph¶n x¹ cã ®iÒu kiÖn gi¶m sè lîng níc tiÓu do
®au. Nh÷ng t¸c nh©n kÝch thÝch cã ®iÒu kiÖn, mµ kÝch thÝch g©y ®au, ®i
kÌm theo sau chóng, g©y nªn gi¶m bµi tiÕt níc tiÓu. Ph¶n x¹ nµy lµ cã sù tham
gia cña hÖ thÇn kinh trung ¬ng.
- HÖ thÇn kinh thùc vËt (®Æc biÖt lµ hÖ giao c¶m) cã vai trß rÊt quan träng
trong sù ®iÒu hoµ møc läc cÇu thËn. HÖ thÇn kinh thùc vËt cã thÓ ®iÒu hoµ
lµm t¨ng hay gi¶m lu lîng tuÇn hoµn qua thËn. Lu lîng tuÇn hoµn quan thËn
thay ®æi th× sÏ thay ®æi møc läc cÇu thËn vµ lµm thay ®æi lîng níc tiÓu.
C¸c ph¶n x¹ thÇn kinh trªn ®©y, chñ yÕu nh»m ®iÒu hoµ dßng m¸u thËn.
Khi dßng m¸u thËn ®îc ®iÒu hoµ th× sÏ ®iÒu hoµ ®îc møc läc cÇu thËn.
Nhê c¬ chÕ ph¶n x¹ thÇn kinh vµ thÇn kinh thÓ dÞch, thËn ®· trùc tiÕp
tham gia ®iÒu hoµ c¸c chøc phËn c¬ thÓ, lµm cho c¬ thÓ thÝch nghi ®îc víi
mäi biÕn ®æi cña m«i trêng, gi÷ v÷ng c©n b»ng néi m«i.

mét sè nghiÖm ph¸p th¨m dß chøc n¨ng thËn

1. ph¬ng ph¸p thanh th¶i

Tõ ph¬ng ph¸p thanh th¶i creatinin cña Rehberg (1926), hoÆc ph¬ng ph¸p
thanh th¶i urª cña Moler Mehntosh vµ Van Slyke (1928), ngµy nay ngêi ta ®·
t×m ®îc nhiÒu chÊt thö thÝch hîp cho viÖc th¨m dß tõng phÇn chøc n¨ng thËn:

440
inulin, creatinin, urª, P.A.H, Cr 51, E.D.T.A ...
N¨m 1928, Van Slyke nhËn thÊy ë trong mét ®iÒu kiÖn nhÊt ®Þnh (sù bµi
niÖu>2ml/min), lîng mét chÊt ®îc bµi tiÕt trong níc tiÓu (U.V) tû lÖ thuËn víi
nång ®é chÊt ®ã cã trong m¸u (P), hay:

U.V
= C (const)
P
Trong ®ã:
U: (mg%) chÊt cã trong níc tiÓu
V: (ml/min) lîng níc tiÓu/min
U.V: (mg/min) lîng chÊt ®îc ®µo th¶i/min
P: (mg%) nång ®é chÊt cã ë trong m¸u
C: (ml/min) lîng huyÕt t¬ng ®îc läc s¹ch mét chÊt/min

H»ng sè C ®îc Van Slyke gäi lµ ®é thanh th¶i. §é thanh th¶i (clearance) lµ l-
îng huyÕt t¬ng tÝnh b»ng ml chøa mét chÊt trong mét ®¬n vÞ thêi gian ®· bÞ
läc s¹ch chÊt ®ã.
NÕu nh©n h»ng sè C víi nång ®é chÊt ®ã cã trong huyÕt thanh, th× biÕt ®-
îc lîng chÊt ®ã ®îc ®µo th¶i ra ngoµi trong mét ®¬n vÞ thêi gian.
Nh vËy chØ trong mét ®iÒu kiÖn ®Æc biÖt, mét chÊt chØ ®i qua thËn mét
lÇn ®· bÞ lo¹i trõ hoµn toµn, th× ®é thanh th¶i míi t¬ng øng ®îc lîng huyÕt t-
¬ng qua thËn. §iÒu nµy rÊt khã x¶y ra trong c¬ thÓ. V× thÕ, ®©y lµ mét kh¸i
niÖm trõu tîng, nhng ta vÉn cã thÓ hiÓu vµ øng dông ®îc.
VÝ dô, trong mét phót cã mét lîng chÊt ®îc bµi tiÕt ra ë 75ml huyÕt t¬ng vµ
®iÒu nµy ta còng cã thÓ cho: trong mét phót cã 1/2 lîng chÊt ®ã ®îc bµi tiÕt ra
ë 150ml huyÕt t¬ng. Nh thÕ, kh¸i niÖm läc s¹ch ®· ®îc hiÓu mét c¸ch dÔ dµng
h¬n.
Trong nghiªn cøu th¨m dß chøc n¨ng thËn, ngêi ta cè g¾ng t×m c¸c chÊt thö
cã tÝnh chÊt:
- BÞ ®µo th¶i mµ kh«ng t¸i hÊp thu.
- Kh«ng ®éc.
- Kh«ng bÞ c¸c bé phËn kh¸c cña c¬ thÓ bµi tiÕt vµ chuyÓn hãa.

441
 - Kh«ng tÝch luü ë thËn.
HiÖn nay c¶ hai ph¬ng ph¸p vÉn ®îc dïng:
- C¸c chÊt cã trong c¬ thÓ (néi sinh): urª, glucose, creatinin, acid amin, mét sè
chÊt ®iÖn gi¶i ...
- C¸c chÊt ®a tõ ngoµi vµo (ngo¹i sinh): inulin, manitol, PAH ...

2. mét sè chØ sè øng dông

2.1. ChØ sè ®¸nh gi¸ chøc n¨ng läc.
§¸nh gi¸ chøc n¨ng läc th«ng qua hÖ sè thanh th¶i cña chÊt chØ läc qua cÇu
thËn, mµ kh«ng bÞ t¸i hÊp thu vµ bµi tiÕt thªm ë èng thËn, nh chÊt inulin.

U.V
= C (const)
P
C inulin =120-125ml/min.

2.2. ChØ sè ®¸nh gi¸ chøc n¨ng t¸i hÊp thu.

Thêng ®¸nh gi¸ kh¶ n¨ng t¸i hÊp thu cña èng thËn th«ng qua hÖ sè thanh th¶i
cña chÊt sau khi läc qua cÇu thËn, mét phÇn ®îc t¸i hÊp thu trë l¹i, nh urª vµ so
víi C inulin.
C inulin - C urª = V huyÕt t¬ng chøa urª ®· t¸i hÊp thu. Th«ng thêng C
urª = 75% C inulin.

2.3. ChØ sè ®¸nh gi¸ Chøc n¨ng bµi tiÕt tÝch cùc.
§¸nh gi¸ chøc n¨ng bµi tiÕt tÝch cùc th«ng qua hÖ sè thanh th¶i cña chÊt sau
khi läc, kh«ng bÞ t¸i hÊp thu mµ cßn ®îc bµi tiÕt thªm ë èng thËn nh PAH,
PSP.
C PAH = 655ml/min; CPSP = 450ml/min.

442