Andrzej Markowski Radosław Pawel

WIELKI
SŁOWNIK
WYRAZÓW OBCYCH i TRUDNYCH

Redakcja haseł

Agnieszka Komaszewska Ewa Rudnicka Dorota Słowień Ewa Wolańska Adam Wolański

Projekt okładki i karty tytułowej

Janusz Obłucki

Opracowanie redakcyjne

Zespół Wydawnictwa WILGA pod kierunkiem Anny Sikorskiej-Michalak i Olgi Wojniłko

Redaktor: Stanisława Żaboklicka Korekta: Zespół

Przygotowanie do druku:

Oficyna Wydawnicza PAPIRUS Łamanie: Sebastian Okniński

Druk: Drukarnia Wydawnicza im. W. L. Anczyca S.A. Kraków

(c) 2001 Copyright by Wydawnictwo WILGA Wszelkie prawa zastrzeżone. Żadna część tego słownika nie może być
kopiowana ani odtwarzana w jakiejkolwiek formie i przy użyciu jakichkolwiek środków - bez pisemnej zgody Wydawcy.

Wydawnictwo WILGA

ul. Smulikowskiego 1/3

00-389 Warszawa

tel. 828 98 08 fax 826 06 43

e-mail: wilga@wilga.com.pl

www.wilga.com.pl

SPIS TREŚCI

1. Po co napisaliśmy ten słownik i co Czytelnik w nim znajdzie . . VII

2. Dlaczego wiele słów zapożyczonych to wyrazy trudne? IX

3. Zapożyczenia językowe we współczesnej polszczyźnie XII

4. Jak jest zbudowany artykuł hasłowy w tym słowniku? XIV

5. Skróty używane w słowniku . XVII

6. Słownik . 1 - 780

Po co napisaliśmy ten słownik i co Czytelnik w nim znajdzie

Słowniki, w tym także słowniki wyrazów obcych, tworzy się zazwyczaj po to, żeby objaśnić znaczenia słów, by można
było odnieść te słowa do odpowiedniego fragmentu rzeczywistości, właściwie skojarzyć je z rzeczami, do których się
odnoszą, a potem dobrze się nimi posługiwać, trafnie ich używać w wypowiedziach ustnych i pisemnych.
Współcześnie waga słowa, jego rola w życiu publicznym jest coraz większa. Każdy z nas jest przecież słuchaczem radia,
odbiorcą programów telewizyjnych, czytelnikiem rozmaitych typów pism. Ze wszystkich tych środków przekazywania
informacji docierają do nas słowa. Niekiedy są to słowa proste, dobrze zrozumiałe, ale bardzo często są to wyrazy
skomplikowane, trudne do zrozumienia. Coraz częściej zdarza się, że przestajemy rozumieć wypowiedzi polityków,
ekonomistów, prawników, ba, nawet "dziennikarzy, gdyż są one utkane z wyrazów im pewnie dobrze znanych, ale dla
nas niejasnych. W większości są to wyrazy zapożyczone. Czasem chodzi o zapożyczenia dość dawne, ale dotąd
używane w pewnych dość zamkniętych środowiskach (np. naukowym czy technicznym), kiedy indziej o nowe, a nawet
najnowsze, bardzo szybko rozprzestrzeniające się jednak w języku publicznym. W rezultacie mamy więc taką sytuację,
że aby zrozumieć to, co mówią do nas z ekranu telewizyjnego, z głośnika radiowego, to, co piszą dla nas w prasie,
jesteśmy zmuszeni zaglądać do słownika.

Szukanie objaśnień wyrazów trudnych, wśród których znaczną większość stanowią słowa zapożyczone, stało się więc
koniecznością. Dlatego powstał ten słownik. Chcemy pomóc tym wszystkim, którzy gubią się w gąszczu dealerów,
marketingów, suspensów, transz, liposomów, face-liftingów, joysticków, chatów, haevy metali i graffiti, którzy nie
wiedzą, co ]est formowane, a co formułowane, czy metodyk i metodysta to określenia równoznaczne, czy dochód
globalny to dochód z całego świata, czy prominent jest wyrazem ob-raźliwym itd.

Ale chodzi nam też o coś więcej: mamy nadzieję, że lektura haseł w tym słowniku umożliwi nie tylko poznanie
znaczenia słów, lecz także pozwoli lepiej zrozumieć współczesny świat. Dlatego tak dużą wagę przywiązujemy do
ilustrowania znaczeń poszczególnych wyrazów odpowiednimi zdaniami przykładowymi i cytatami. Dotąd w
słownikach wyrazów obcych cytatów raczej nie było; sądzimy, że nie był to zwyczaj dobry. Nasz słownik chce być także
po trosze leksykonem: zbiorem wiadomości o tym fragmencie rzeczywistości, do którego się słowo odnosi. Dlatego
często po definicji, czyli podaniu znaczenia wyrazu, przytaczamy zdania, w których zawarte są wiadomości o
charakterze encyklopedycznym. Chcemy pokazać świat poprzez język, świat zaklęty w języku, a nie tylko zbiór
wyrazów, kapiących litera po literze z kolejnych stron książki. Z tego samego powodu wyrazy odnoszące się do
jednego kręgu zjawisk, a zbudowane podobnie, łączyliśmy w jedno duże hasło, zwane przez językoznawców bardzo
obrazowo gniazdem wyrazowym. W takim gnieździe, jak w prawdziwym, mieści się cała rodzina wyrazów: pozwala to
ukazać podobieństwa znaczeniowe między nimi, ale także różnice, umożliwia też pokazanie, który wyraz od którego
pochodzi. W rezultacie więc nasz słownik jest słownikiem gniazdowym. Czytelnik szukający objaśnienia znaczenia
pewnego wyrazu przy okazji przypomni sobie wyrazy od niego pochodzące i związane z nim znaczeniem.

VII

Po co napisaliśmy ten słownik i co Czytelnik w nim znajdzie

Mamy też inne ambicje: pragniemy wskazać na te wyrazy i ich znaczenia, które są modne, nadużywane, czyli używane
bez istotnej potrzeby, na przykład tylko po to, żeby się popisać (spójrzmy choćby na hasło market). Chcemy też
ostrzec, że pewne słowa wcale nie znaczą tego, co się powszechnie sądzi (przeczytajmy np. hasła resentymenty albo
dieta). Chcemy więc przy okazji poznawania znaczeń wyrazów trudnych podpowiadać, jak ich poprawnie używać, a
jakich użyć się wystrzegać. Ponadto w przykładach podajemy zdania z właściwymi formami odmiany objaśnianych
słów i ich właściwymi połączeniami składniowymi.

Przykłady czerpaliśmy z różnych źródeł, głównie publicystycznych i naukowych, zostały one jednak przystosowane do
potrzeb tego słownika tak, by wyraziście ilustrować znaczenie i formy objaśnianego wyrazu. Ponadto dość dużo
przykładów, zwłaszcza przy dawniejszych znaczeniach wyrazów, pochodzi z literatury: "Trylogii" Henryka Sienkiewicza,
utworów Adama Mickiewicza (zwykle z "Pana Tadeusza"), "Lalki" Bolesława Prusa i z utworów innych twórców. Przy
objaśnianiu haseł mitologicznych cytowaliśmy często "Mitologię" Jana Parandowskiego, a trudne hasła filozoficzne
opatrywaliśmy przejrzystymi cytatami z prac Władysława Tatarkiewicza. Jeżeli jakiś przykład jest dosłownym cytatem,
umieszczamy po nim w nawiasie nazwisko autora.

Nieco szerzej niż w innych słownikach potraktowane są niektóre objaśnienia dotyczące pochodzenia wyrazu, czyli
wiadomości etymologiczne. Tam, gdzie się to nam wydawało ciekawe, informowaliśmy nie tylko o tym, z jakiego
języka przyjęliśmy dane słowo, ale także o tym, skąd się ono w tym języku wzięło, czy z jego przejęciem do polszczyzny
wiążą się jakieś zmiany znaczeniowe itp. Niekiedy podana jest nawet jakaś ciekawostka związana z używaniem danego
wyrazu w polszczyźnie czy w innym języku, a także pewne informacje o rzeczy, osobie czy sytuacji, do których to słowo
się odnosi.

W naszym słowniku są te słowa, w zdecydowanej większości zapożyczone, które uznaliśmy za trudne na podstawie
naszego rozeznania w badaniach, dotyczących stopnia rozumienia wyrazów przez osoby z różnych grup społecznych, a
także na podstawie własnych obserwacji. Umieściliśmy w nim wszystkie wyrazy, które weszły do polszczyzny jako
zapożyczenia w ciągu ostatniego ćwierćwiecza. Podstawą umieszczenia słowa w tym słowniku było używanie go w
prasie, radiu i telewizji, a także w literaturze popularnej i popularnonaukowej oraz w podręcznikach szkolnych,
licealnych. Staraliśmy się, by wybór był możliwie pełny i obejmował różne dziedziny aktywności ludzkiej. Nie
umieszczaliśmy natomiast w słowniku takich wyrazów niegdyś zapożyczonych, które nie dość, że zadomowiły się na
dobre w naszym języku, to ponadto niesprawiają kłopotów, jeśli chodzi o ich zrozumienie. Nie znajdziemy więc w tym
słowniku wyrazów ko-ściół, apteka, cegła, rynek, handel, szpinak, sałata czy zegar, choć z pewnością można by o nich
niejedną ciekawą rzecz powiedzieć. My jednak skupiliśmy się na tych słowach i ich znaczeniach, które istotnie mogą
sprawiać kłopoty znaczeniowe, gdyż i tak jest ich dużo: ponad 16.000, a niemal każdy z tych wyrazów ma więcej niż
jedno znaczenie. Łącznie więc objaśniliśmy, opatrzyliśmy przykładami i ostrzeżeniami oraz etymologią kilkadziesiąt
tysięcy jednostek słownikowych.

Słownik nasz ma być poradnikiem dla tych wszystkich osób, które chcą lepiej funkcjonować we współczesnym świecie
- z większym zrozumieniem słuchać tego i czytać to, co napływa z telewizji, radia i prasy. Jest to słownik dla wszystkich
tych, którzy pragną dobrze rozumieć wyrazy trudne, wiedzieć, jak ich używać i chcą się o nich co nieco dowiedzieć.
Jest to więc pomoc dla tych wszystkich osób, które pragną się świadomie posługiwać współczesną polszczyzną.

VIII

Dlaczego wiele stów zapożyczonych to wyrazy trudne?

Wielu Polakom wyrazy zapożyczone z innych języków sprawiają rozmaite trudności. Dlaczego tak się dzieje? Czy
przyczyną jest niechęć do wszystkiego, co obce? Tak chyba powiedzieć nie można. Przyczyny kłopotów z wyrazami
zapożyczonymi niegdyś, a zwłaszcza zapożyczanymi dziś do polszczyzny, są bardziej szczegółowe i możliwe do
wskazania. Mają one naturę językową - w szerokim tego słowa rozumieniu, a nie "narodową". Przyjrzyjmy się więc im
nieco bliżej.
l. Duża grupa wyrazów zapożyczonych - zwłaszcza tych, które weszły do polszczyzny stosunkowo niedawno (choć nie
tylko ich) - zachowuje pisownię oryginalną, czyli taką, jaką te słowa mają w języku, z którego pochodzą. Ta pisownia
odbiega czasem dość znacznie od sposobów zapisu, który występuje w naszym języku. Są więc takie słowa
zapożyczone, w których pisze się na przykład obok siebie dwie jednakowe litery samogłoskowe (weekend, tweed,
fastfood) lub spółgłoskowe {cap]mccino, cellulitis, immobili-ser), a także połączenia różnych liter {dealer, holding,
lycra, tipsy ) bardzo rzadko zjawiające się w pisowni wyrazów polskich. Niekiedy wraz z zapożyczonym wyrazem
przenosimy do polszczyzny obce znaki literowe, na przykład litery samogłoskowe z kropeczkami (milsli) czy z
kreseczkami nad nimi (a propos), do czego może się dołączyć obcy sposób zapisywania (charge d 'affaires, vis-d-vis).
Taka pisownia wzmaga wrażenie obcości wyrazu, zwłaszcza że bardzo często towarzyszy jej wymowa inna niż zapis.

2.1 to jest kwestia następna, chyba ważniejsza: w licznych wyrazach zapożyczonych wymowa znacznie odbiega od
pisowni. Jest to dla Polaka kłopot nie lada. Z jednej strony spodziewa się bowiem, że nie należy czytać tych słów
"literowo", czyli tak, jak sieje pisze, z drugiej nie bardzo wie, jak je odczytać właściwie. Czasem zresztą rezygnuje z
poszukiwania tej obcej wymowy i mówi wyrazy zapożyczone z polska. Niekiedy to się nawet powszechnie przyjmuje:
większość z nas mówi rugby, a nie ragby, niemal wszyscy puzle, a mepazi. Nie wiadomo, czy taki sam los nie spotka
słowa pub, które bywa wymawiane, zwłaszcza przez osoby starsze, tak jak sieje pisze, czyli z głoską u, a nie a. Jednakże
w innych wypadkach domyślamy się, że nie można wyrazu obcego odczytać "literka po literce". Ale poprawna
wymowa takich wyrazów wymaga znajomości zasad ich odczytywania w języku, z którego pochodzą. Trzeba więc
przynajmniej trochę się orientować w języku angielskim, by wiedzieć, że napis shop czyta się szop, a dealer to w
wymowie: di-ler. Atakują nas reklamy cheesburgerów ifishburgerów, rajstop z lycrą i eyelinerów z nierozmazującym
się tuszem. A każdy przyzna, że różnica między napisem cheesburger, eyeliner a wymową czizburger, ajlajner jest dla
Polaka bardzo duża. Dlatego więc takie wyrazy są postrzegane jako trudne. Zauważmy, że trudność tego typu dotyczy
nie tylko wyrazów zapożyczonych z angielskiego. Trzeba się orientować co nieco w wymowie włoskiej, żeby słowo
zapisane jako pizza odczytać: pieca, cappuccino - kapuczino, a lasagne - laza-ńje. Niekiedy tej wiedzy mamy za mało i
odczytujemy nazwę wina włoskiego chianti ]&ko "czianti", a nazwę serii zabawek niemowlęcych c/nccojako " cziko ",
choć powinniśmy mówić kjanti i kiko. Nazwę składnika środka kosmetycznego jojoba niektóre panie odczytują właśnie
tak, z głoską; inne robią to z francuska, mówiąc żożoba, choć chyba właściwsze jest wymawianie jej z hiszpańska, czyli
chochoba. A przecież Polak, używający wyrazów, występujących już w języku polskim (choć z pochodzenia obcych),
nie ma obowiązku znać zasad wymowy, panujących w kilku językach obcych. Dlatego w przeszłości dużą większość
wyrazów zapożyczonych spolszczano pod względem wymowy i zapisu, i dziś nie uchodzą one za wyrazy trudne.
Czasem trudno się w nich nawet dopatrzyć obcości: kto wie, że pieniądz to staroniemiecki pfenning, bulka to łacińska
bulla, a czekolada to włoska cioccolata. Można się więc spodziewać, że wiele słów zapożyczanych współcześnie także
zmieni swą formę ortograficzną i sposób wymowy, i dla naszych potomków nie będą to wyrazy trudne, które trzeba by
umieszczać w odpowiednim słowniku. Zresztą już dziś piszemy komputer, dżinsy, możemy też pisać dżez, lancz,
dżojstik i wymawiamy te słowa według zasad obowiązujących w polszczyźnie (np. komputer, a nie: kompjuter).

3. Jak wiadomo, wyrazy polskie się odmieniają, na przykład rzeczowniki odmieniają się przez przypadki i liczby.
Niektóre zapożyczone rzeczowniki są trudne dlatego, że niełatwo znaleźć dla nich wzorzec, według którego należałoby
je odmieniać. Od ponad dwustu lat kłopotliwy jest np. wyraz kakao, którego nie

ix

Dlaczego wiele słów zapożyczonych to wyrazy trudne?

powinno się odmieniać, choć "aż kusi", żeby mówić tego kakaa, temu kaau, tym kakaem, o tym kakale (!). Nasi
przodkowie ustalili przed wiekami, że wyrazy z pochodzenia łacińskie, zakończone na -urn nie będą się odmieniać w
liczbie pojedynczej (do tego muzeum, temu muzeum, tym muzeum, o tym muzeum), ale będą odmieniane w liczbie
mnogiej. W tej odmianie pomija się zakończenie -urn, w mianowniku daje się końcówkę -a (jak w łacinie!), a potem
dodaje końcówki takie, jakie występująprzy rzeczownikach rodzaju męskiego: tych muzeów, tym muzeom, tymi
muzeami, o tych muzeach. Przy słowach rzadziej używanych może dochodzić do pomyłek; zdarzało się, że wyraz
plenum odmieniano: te "plenumy", tych "plenumów" itd.

Kłopoty z odmianą wyrazów zapożyczonych dotyczą także słów najnowszych. Bardzo często jest używany rzeczownik
logo, który ze względu na nietypową budowę jak na razie się nie odmienia (zapożyczony dawniej, a zakończony
podobnie wyraz embargo się odmienia, ale jest on trzysylabowy): tego logo, temu logo, tym logo, o tym logo, te logo,
tych logo itp. Nieodmienne jest słowo graffiti, a w dodatku nawet nie bardzo wiadomo, czy jest to graffiti (w liczbie
pojedynczej), czy może te graffiti (czyli tylko w liczbie mnogiej). Nie powinno się odmieniać wyrazu show, choć słyszy
się: tego showu, tym showem. Kłopotliwe ze względu na nietypową budowę, która uniemożliwia odmienianie, są też
niektóre zapożyczone przymiotniki, choćby khaki, mini, porno, toples, wideo (np. w bluzie khaki, w spódniczce mini, o
piśmie porno, w stroju toples, na kasecie wideo). Zdarza się i tak, że-niezgodnie z polską trądy ej ą-w zapożyczonej
nazwie dwuwyrazowej odmienia się tylko drugi wyraz: Idę dofitness ciubu. Jem hotdoga. Nie lubię porno shopów.
Wahanie, czy takie "półodmienne" potraktowanie tych połączeń jest poprawne, czy też nie, także przyczynia się do
tego, że określenia tego typu uchodzą za trudne ze względu na odmianę.

4. Niektóre wyrazy zapożyczone bywają także uznawane za trudne dlatego, że nie tworzy się od nich nowych słów, na
przykład przymiotników czy czasowników od rzeczowników. Nie mówimy np. " rajstopy lycrowe" (choć mówimy
nylonowe), "zabawa j oggingowa", "znak logowy". Nie mamy czasowników "joggingować", "karaokować",
"peelingować". Być może niektóre z tych wyrazów pojawią się w przyszłości w naszym języku, ale powstanie innych
uniemożliwiają zasady słowotwórcze polszczyzny. W każdym razie konieczność poszukiwania sposobu, jak wyrazić
treść, której nie można ująć jednym słowem (mówimy więc: rajstopy z lycry, uprawiać jogging, wykonywać pilling itp.),
niewątpliwie powoduje to, że pewne wyrazy obce uchodzą za trudne.

5. Jednakże najistotniejszą przyczyną uznawania wyrazów obcych za trudne jest ich znaczenie, a ściślej rzecz ujmując
to, że znaczenia tego nie można wywieźć z budowy takiego słowa. Wyrazy rodzime to albo słowa powszechnie znane i
używane w czasie rozmów na tematy codzienne (takich słów mamy kilka tysięcy, np. chleb, dzień, chodzić, pisać,
piękny, mądry, już, jutro, ani, przez), albo takie słowa, których znaczenie da zrozumieć przez powiązanie z innymi
wyrazami. Tego, co znaczy przymiotnik dwustronny, możemy się domyślać z jego budowy, z występujących w nim
cząstek dwu- i -stronny: dwustronny to "mający jakiś związek z dwiema stronami'. Zapożyczony wyraz bilateralny nie
budzi żadnych słownych skojarzeń u kogoś, kto nie zna łaciny czy angielskiego. Rzeczownik koincydencja większości
Polaków z niczym się nie łączy, jest zbitką (w dodatku długą i trudną do wymówienia!) dźwięków, której znaczenia
trzeba się dopiero wyuczyć. Słowo zbieżność kieruje naszą uwagę ku innym wyrazom polskim: zbieżny, zbiegać się.
Możemy więc się domyślić, że zbieżność to 'to, że coś się zbiega, czyli łączy ze sobą'. Układanka to 'coś co powstało w
wyniku układania', natomiast tego, co znaczy słowo puzzle, nie możemy się w żaden sposób ustalić z jego budowy.
Słowem: wyrazy zapożyczone są dla znacznej większości Polaków grupami dźwięków (w języku mówionym) lub liter
(w języku pisanym) następujących po sobie i wspólnie coś znaczących, ale tego, co one znaczą, trzeba się specjalnie
uczyć, za każdym razem dopasowując do nich odpowiedni sens.

Oczywiście osoby znające języki obce, a zwłaszcza te, które znają łacinę lub grekę starożytną, łatwiej poruszają się w
gąszczu słów, nawet tych nowo zapożyczonych, gdyż większość z nich ma korzenie łacińskie lub greckie. Widząc wyraz
rozpoczynający się od maksi-, maksy-, osoba taka skojarzy go z łacińskim maximum ('największe'), a oglądając reklamy
z wyrazami na hiper-, będzie wiedziała, że chodzi o coś, co ma związek z nadwyżką, nadmiarem, zbyt dużym
rozmiarem (takie znaczenie ma bowiem ta cząstka w grece). Ten, kto zna angielski, domyśli się, że brushing ma coś
wspólnego z czyszczeniem, szczotkowaniem,

Dlaczego wiele stów zapożyczonych to wyrazy trudne?

a liftingto podnoszenie czegoś. Jednakże dla większości Polaków języki obce są naprawdę obce, a nie możemy
wymagać ich znajomości i skojarzeń z tego wypływających wtedy, gdy posługujemy się językiem ojczystym.

Co więcej: czasami wyrazy takie, jeśli się już z czymś kojarzą, mogą się kojarzyć niezbyt fortunnie, na przykład ze
względu na swoje brzmienie. Wielu Polaków jest przeświadczonych o tym, że wyraz oportu-nista znaczy 'ten, który
stawia opór', łączy więc to słowo z wyrazem opór (bo brzmią tak podobnie...). Tymczasem oportunista (z łaciny:
opportunus 'przychylny, korzystny, wygodny') to człowiek, który rezygnuje ze stałych zasad lub przekonań dla
osiągnięcia doraźnych korzyści; ktoś, kto wybiera zawsze to, co jest dla niego korzystne w danej sytuacji. Nazwa
karawaning może przywodzić na myśl kondukt pogrzebowy przez skojarzenie z wyrazem karawan 'wóz pogrzebowy';
tymczasem jest to rodzaj turystyki w specjalnym typie pojazdu samochodowego. W skrajnych wypadkach może
dochodzić do skojarzeń wręcz absurdalnych, np. leasingu z lizaniem, kruszonu z kruszeniem czy dressingu z dresami.

Wśród wyrazów zapożyczonych zdarzają się słowa brzmiące i zapisywane podobnie. One także przyczyniają się do
ugruntowania opinii o tym, że wyrazy obce są trudne. Często myli się więc na przykład czasowniki adaptować i
adoptować, formować i formułować, rzeczowniki klimatyzacja i aklimatyzacja, status i statut, parlamentarzysta i
parlamentariusz, przymiotniki efektowny i efektywny. Czasem jednemu z wyrazów obcych przypisuje się znaczenie
innego, podobnego. Wielu dziennikarzy sądzi na przykład, że konsu-meryzm to 'przywiązywanie zbytniej wagi do
zdobywania i posiadania dóbr materialnych', tymczasem takie znaczenie przysługuje wyrazowi konsumpcjonizm. A
konsumeryzm to 'społeczny ruch obrony praw klientów'. Z drugiej strony zdarza się, że dwa wyrazy obce brzmiące
podobnie mają właściwie to samo znaczenie. Tak jest ze słowami komercyjny i komercjalny, które znaczą: 'obliczony
na zysk, oparty na zasadach handlowych'.

Spora część wyrazów zapożyczonych to słowa, których używa się wtedy, gdy pisze się lub rozmawia na tematy
specjalistyczne: techniczne, ekonomiczne, społeczne, albo wtedy, gdy rzecz dotyczy mody, sportu, muzyki
młodzieżowej itd. To również nie sprzyja dobremu rozumieniu takich słów. Kiedy ekonomista pisze o trzeciejtranszy
przedsiębiorstw przeznaczonych do prywatyzacji, wydaje mu się zapewne, że wszyscy powinni rozumieć, o co mu
chodzi, gdyż wyraz transza]est w jego środowisku często używany i tam całkowicie zrozumiały. Tymczasem poza
ekonomistami wyrazu tego do niedawna nikt nie używał, i mało kto wie, co on znaczy. Dlatego wtedy, kiedy zwraca się
do nieekonomistów, należy użyć określeń grupa, partia, część, bardzo bliskich znaczeniowo niezrozumiałemu
zapożyczeniu (tym razem z języka francuskiego) transza. Filmowcy czy aktorzy doskonale rozumieją, co znaczy słowo
casting, i używają go w rozmowach między sobą; kiedy jednak pisze się artykuł do popularnego tygodnika, lepiej
posłużyć się wyrazami obsada albo obsadzanie ról. Politycy, a jeszcze częściej dziennikarze, komentujący wydarzenia
polityczne, posługują się wyrazem koabitacja, całkowicie niezrozumiałym poza tym środowiskiem, zapożyczonym kilka
lat temu z języka francuskiego. Szacunek dla słuchaczy, widzów czy czytelników nakazuje w takim wypadku posłużyć
się raczej opisem - określeniem: współrządzenie polityków z różnych obozów politycznych - niż modnym wyrazem
obcym. Nieprzestrzeganie takich zasad prowadzi do tego, że wielu Polaków odbiera wyrazy obce nie tylko jako trudne,
ale także jako snobistyczne, takie, którymi posługują się ludzie zarozumiali, po to, żeby pokazać, że są światowcami,
osobami znającymi języki obce, a w gruncie rzeczy po to, żeby się popisywać lub przechwalać. I choć w większości
wypadków nie jest to prawdą, to jednak należy się liczyć z takimi sądami i opiniami; to przez nie sporo wyrazów
obcych jest źle przyjmowanych przez Polaków.

Te wszystkie przyczyny sprawiają, że większość wyrazów zapożyczonych, zwłaszcza niedawno, do naszego języka
należy do grupy wyrazów trudnych, które trzeba umieszczać i objaśniać w specjalnych słownikach.

XI

Zapożyczenia językowe we współczesnej polszczyźnie

W ciągu ostatnich kilkunastu lat zapożyczyliśmy do polszczyzny ogólnej kilkaset nowych wyrazów. Przyczyny tego są
powszechnie znane. Nastąpiły i ciągle trwają zmiany w rzeczywistości, co powoduje konieczność nazywania nowych
zjawisk, rzeczy, nowych zawodów itd. Rozwój kontaktów z zagranicą, przepływ ludzi, informacji i terminologii, a także
zafascynowanie Zachodem, zwłaszcza Stanami Zjednoczonymi, przenoszenie zwyczajów i zachowań anglosaskich -
wszystko to powoduje zwiększenie liczby wyrazów zapożyczonych, przede wszystkim anglicyzmów (choć zdarzają się
współcześnie także zapożyczenia z francuskiego, niemieckiego, włoskiego, a nawet szwedzkiego), w naszym języku. Są
to słowa bardzo często pojawiające się w gazetach, w radiu, telewizji. Są też obecne w wystąpieniach polityków,
naukowców, a także w reklamach. Sprawiają wrażenie wszechobecnych w tekstach wygłaszanych publicznie i pisanych
dla wielu czytelników. Odnoszą się do wielu dziedzin życia, od tych najbardziej powszednich, do dość
wyspecjalizowanych. Przykładowo można tu wymienić zapożyczenia z zakresu:

- żywienia: cappuccino, cheeseburger, chipsy, cornflakes, fastfood, fishburger, hamburger, hot dog, lasagne, lunch,
muesli, pizza, snack bar; brunch, catering, dip, dressing;

- dbałości o zdrowie i urodę: aerobik, balejaż, brushing, callanetics, cellulitis, ceramidy, covermark, eyeliner.fit, fitness
ciub, hipoalergiczny, hydrożel, jogging, jojoba, layering, lifting, liposomy, lipożel, lotion, make-up, ma-krobiotyka,
niosomy, pampers, peeling, rewitalizować, scrub, stretching, tanoreksja, tipsy;

- odzieży, mody: body, legginsy, lycra, napa, patchwork, rollery, toples, T-shirt;

- zachowania, zwyczajów, kultury, zabawy, sportu, muzyki: naturyzm; peep show, porno, porno shop, sex shop;

aborcja, survival, rokiet; asertywnosć, syndrom, suspens, top; karawaning, haloween, show, show business, sit-com,
graffiti, poster, puzzle; aszet, harlekin; bond, casting, come back, remake, replay, telenowela, thriller, talk show;
snowboard, windsurfing; evergreen, fan, heavy metal, karaoke, support;

- zawodów i typów ludzkich: aborter, baby-sitter, biseks, blokers, broker, businesswoman, copywriter, dealer,
designer, deweloper, gej, healer, disc jockey, gastarbeiter, hacker, macho, merchandiser, moderator, objector,
ombudsman, paker, rekieter, showman, seksista, seksoholik, skin, skinhead, stylista, topmodelka, tutor, wideo-man,
wizażysta, wolontariusz, workaholik, yuppie, zapper;

- osiągnięć technicznych, zwłaszcza w zakresie komputerów: analogowy, CD, CD-ROM, chip, dygitalny, dysko-fon, e-
mail, infostrada, interaktywny, interfejs, internauta, internet, joystick, kompakt, kompatybilny, kursor, laptop,
mikroprocesor, modem, notebook, palmtop, pc, serwer, skaner, terminal, tuner, airbus, biper, faks, gadżet,
immobiliser, malakser, mobil, organizer, pager, parkomat, rekorder, telebim, walkie-talkie, walkman, wi-deoklip; klon,
klonować;

- polityki, życia społecznego: autorytarny, briefing, consensus, infolinia, koabitacja, konsumeryzm, konsumpcjo-nizm,
mass media, news, publicity, ranking, readmisja;

- ekonomii: bankomat, barter, billing, clearing, dumping, dyskont, dywersyfikacja, ecu, euro, hipermarket, holding,
joint-yenture, konsulting, leasing, logo, market, marketing, monitoring, promocja, recykling, supermarket, transza.

Niektóre najnowsze zapożyczenia są słowami przeniesionymi bez żadnych zmian z języków obcych (np. baby-sitter,
joint-venture, show). Nie są one liczne, ale - co naturalne - to przede wszystkim one zwracają uwagę Polaków. Wiele
zapożyczeń zachowuje do dziś pisownię oryginalną (np. briefing, callanetics, lasagne, support, joystick), różniącą się,
czasem dość znacznie, od wymowy spodziewanej w polszczyźnie.

Wszystkie te nowe wyrazy są objaśnione w naszym słowniku.

Od wielu najnowszych zapożyczeń tworzy się już w polszczyźnie nowe wyrazy, rvp.faks:faksować,fa-ksowy; promocja:
promocyjny, promować; monitoring: monitorować, monitorowanie; pampers: pampersik.

Dla współczesnej polszczyzny bardzo charakterystyczne jest używanie wyrazów złożonych o pierwszej cząstce obcej.
Początkowo do polszczyzny takie wyrazy przenikały jako zapożyczenia np. agrobiz-nes, autoalarm, bioenergia,
ekosystem, eurobank, pornoshop, specgrupa, superatrakcja, telebim itd., dzisiaj na ich wzór powstają całe ciągi
wyrazów tak zbudowanych, o pierwszym członie obcym, drugim zaś polskim albo obcym od dawna przyswojonym.
Prasa, radio i telewizja upowszechniły na przykład rze-

XII

Zapożyczenia językowe we współczesnej polszczyźnie

czowniki: agrowypoczynek, automyjnia, bioprądy, ekorozwój, ekożywność, eurowybory, europosel, neo-związki,

pornogwiazda, postsolidarnościowy, specustawa, supercena, superdziewczyna, telewidownia. Także tego typu wyrazy
znalazły się w tym słowniku.

W ostatnich kilkunastu latach pojawiło się w polszczyźnie sporo zapożyczeń ukrytych: takich, w których pożyczone jest
tylko nowe znaczenie, dodane do starego wyrazu. Są to tak zwane zapożyczenia znaczeniowe. To zjawisko również
odnotowujemy w poszczególnych hasłach naszego słownika. Najczęstsze z tych wyrazów o nowych znaczeniach to:

- agresywny (ang. aggressive), z nacechowaniem dodatnim 'bardzo intensywny, gorliwy, pełen entuzjazmu,
dynamiczny' (Agresywny pracownik marketingu);

- alternatywa (ang. alternative) 'inne rozwiązanie' (Cóż jest alternatywą dla gospodarki rynkowej?)

- aplikacja (ang. application) 'podanie, prośba' (Wystarczy tylko podpisać tę aplikację, że chcemy korzystać ze zniżki);

- artykułować (ang. articulate) 'uzewnętrzniać, wyrażać' (Politycy wyartykułowali już swoje poglądy);

- definiować (ang. define) 'określać' (Proszę mnie słuchać, kiedy definiuję wasze obowiązki);

- dieta (ang. diet) 'sposób odżywiania' (Dieta przeciętnego Polaka jest uboga w ryby);

- dynamiczny (ang. dynamie) w odniesieniu do ludzi: 'rzutki, energiczny' (Dynamiczny miody biznesmen);

- elektorat (ang. electorate) 'wyborcy' (Jak zachowa się elektorat w najbliższych wyborach?};

- film (ang. film) 'cienka warstwa kosmetyku, błonka, która pozostaje na skórze, po zastosowaniu określonego
kosmetyku' (Preparat doskonale się wchłania, nie pozostawiając tłustego filmu);

- filozofia (ang. philosophy) 'sposób postępowania, metoda działania, koncepcja' (Filozofia rządzenia);

- generacja (ang. generation) 'typ, rodzaj' (Nowa generacja proszków do prania; Żyletki nowej generacji);

- inteligentny (ang. intelligent) w odniesieniu do wytworów cywilizacji, maszyn, urządzeń i innych produktów
(inteligentny samochód, inteligentne nawozy sztuczne);

- klinika (ang. clinic) 'prywatna lecznica' (Nowoczesna klinika stomatologiczna doktora Nowaka);

- kondycja (ang. conditon, fr. condition) 'stan, położenie' (Kondycja większości towarzystw powierniczych jest
odzwierciedleniem sytuacji na giełdzie);

- kreatywny (ang. creative, fr.creatij) 'twórczy' (Chcę, by ludzie mnie postrzegali jako silnego i kreatywnego szefa);

- lider (ang. leader) 'przedsiębiorstwo, instytucja przodujące w jakiejś dziedzinie' (Światowy lider w produkcji proszku
doprania);

- linia(ang. linę) 'zestaw tworzący zharmonizowaną całość, jednolita grupa' (Nowa linia kosmetyków firmy,, Body"};
- nominacja (ang. nomination) 'wyznaczenie do jakiegoś wyróżnienia'(7Vow;nac/a do "Oscara");

- nostalgia (ang. nostalgia, fr. nostalgie) 'tęsknota za tym, co minęło '(Nostalgia za bezpieczeństwem socjalnym w
epoce komunizmu);

- prezydent (ang. president, fr. president) 'prezes, przewodniczący'(.Prez>'cfen; Konfederacji Pracodawców Polskich,
Prezydent miejscowego Jachtklubu);

- promocja(ang. promotion) 'propagowanie, lansowanie towaru' (Promocja najnowsze/powieści Zyty Górnik);

- przyjazny (ang. friendly) w odniesieniu do produktów przemysłowych 'nieszkodliwy dla środowiska lub człowieka,
współpracujący z nim' (Samochód przyjazny dla środowiska);

- sentymentalny (ang. sentimental) 'oparty na uczuciach, wywołujący wspomnienia; także osobisty, intymny' (Policja
wioska wyklucza sentymentalny motyw zabójstwa);

- trening (ang. training) 'ćwiczenie, kształcenie' (Trening psychologiczny);

***

Coraz częściej rodzi się pytanie o to, czy duża liczba współczesnych zapożyczeń nie zagraża naszemu językowi, czy nie
spowoduje przekształcenia się polszczyzny, zwłaszcza tej używanej publicznie, w jakiś język mieszany, "anglopolski"
lub "europolski". Niepokojące jest zwłaszcza to, że nowe zapożyczenia są bardzo szybko upowszechniane przez
telewizję, radio i prasę, oswaja się z nimi nie tylko ten, kto zna języki obce, ale właściwie każdy Polak. Dlatego istotne
jest to, byśmy świadomie posługiwali się wyrazami zapożyczonymi, byśmy wiedzieli, co one znaczą i kiedy można ich
używać, a kiedy nie jest to wskazane. Świadome używanie języka pozwoli rozsądnie korzystać z zapożyczeń, przyjąć do
polszczyzny to, co konieczne, odrzucić zaś to, co zbędne. Takjakjuż kilka razy bywało w historii naszego języka. Można
mieć nadzieję, że tak, jak polszczyzna nie uległa w przeszłości łacinie ani francuszczyźnie, choć ich wpływy były bardzo
duże, tak samo teraz nie podda się językowi angielskiemu.

XIII

Jak jest zbudowany artykuł hasłowy w tym słowniku?

Budowę artykułu hasłowego najlepiej objaśnić na przykładzie kilku haseł z odnośnikami. Oto one:

d>

EGZYSTENCJA l. 'byt, istnienie czegoś lub życie kogoś, zwłaszcza biedne albo ciche i spokojne': Zatrucie środowiska
naturalnego zagroziło egzystencji wielu gatunków roślin. Druga siostra nie wyszła za mąż i wiodła cichą egzystencję u
boku matki. () Minimum egzystencji w ekonomii 'minimum środków potrzebnych do życia':

Organizacje międzynarodowe alarmowały, że ponad połowa mieszkańców tego afrykańskiego państwa żyje

na granicy minimum egzystencji. 2. w filozofii 'byt, to, że coś istnieje, przeciwieństwo istoty czegoś, czyli esencji':
Wiele własności rzeczy wynika z ich istoty, która przesądza, że muszą być takie a nie inne; ogólna ich istota stanowi o
ich konkretnym istnieniu lub, mówiąc z łacińska, ich esencja stanowi o ich egzystencji. (Tatarkiewicz) Zwężając wraz z
Kierkegaardem znaczenie wyrazu "egzystencja", egzystencj aliści nazwali tak specjalnie egzystencję ludzką.
(Tatarkiewicz)

-EGZYSTOWAĆ 'być, istnieć': Egzystować w skrajnie trudnych warunkach klimatycznych.

UWAGA: wyraz nadużywany i używany w błędnych znaczeniach, np.: "Młoda kobieta od roku egzystująca pod
namiotem tlenowym" (poprawnie: ...od roku wegetująca pod namiotem tlenowym). "Zawodnicy egzystujący w
klubach zachodnich" (poprawnie: ...grający w klubach zachodnich).

'-EGZYSTENCJALNY l. 'związany z istnieniem, zwłaszcza związany z prostymi potrzebami życiowymi': W tamtych

trudnych czasach ludzie troszczyli się przede wszystkim o podstawowe potrzeby egzystencjalne, o dach nad głową,
jedzenie i ubranie. 2. 'związany z egzystencj alizmem': Poezja egzystencjalna. Filozofia egzystencjalna. 3. w logice
'stwierdzający istnienie czegoś': Twierdzenie egzystencjalne.

p.-fac. exsistentia 'istnienie, występowanie'

FAKSYMILE albo FACSIMILE (czytaj: faksymile) 'dokładna reprodukcja, kopia dokumentu, rękopisu, rysunku':

Opublikował wybór poezji Mickiewicza opracowany na podstawie faksymiliów autografów. Wydano faksymilia
Norwidowskiego "Vade mecum".

od łac. fac simile 'czyń podobnie'

EPILEPSJA inaczej: PADACZKA 'choroba mózgu, która wywołuje u człowieka nagłe ataki niekontrolowanych drgawek,
utratę przytomności, występowanie piany na ustach i szczękościsk': W przypadku ataku epilepsji choremu należy
zapewnić wygodne ułożenie, z daleka od twardych przedmiotów, i włożyć do ust łyżeczkę lub ołówek owinięte
chustką, by zapobiec odgryzieniu języka.

EPILEPTYK 'osoba cierpiąca na epilepsję': Wśród epileptyków było wielu ludzi sławnych i genialnych, np. Juliusz Cezar,
dlatego też sama epilepsja jest bywa nazywana "wielką chorobą".

p.-fac. epilepsja

XIV

Jak jest zbudowany artykuł hasłowy w tym słowniku?

(J) Główny wyraz gniazda znajduje się na jego początku, podany jest wersalikami, czyli dużymi literami, pogrubionym
drukiem i wysunięty względem linii dalszego tekstu. W Słowniku alfabetycznie ułożone są tylko główne słowa gniazd, a
nie wszystkie słowa. W tych przypadkach, w których tego typu układ mógłby powodować trudności w znalezieniu
wyjaśnienia - zastosowano odsyłacze, np. EKSPONOWAĆ zob. pod hasłem EKSPOZYCJA.

@ Pozostałe słowa należące do gniazda podane są po słowie głównym wersalikami. Zazwyczaj są one ułożone w
porządku: rzeczownik, czasownik, przymiotnik, inne rzeczowniki, należące do gniazda.

(3) Warianty hasła. Różne warianty zapisu objaśnianego słowa, z reguły jego pisownię obcą i pisownię spolszczoną,
podaje się po słowie albo. Oczywiście warianty podawane są tylko wówczas, gdy obie postacie zapisu są dopuszczane
przez słowniki poprawnościowe współczesnego języka polskiego.

(4) Polskie odpowiedniki obcych słów. Wiele słów obcych ma w naszym języku swoje rodzime, polskie z pochodzenia
odpowiedniki. Są one podawane po słowie inaczej. Jeżeli dwa zapożyczone z obcych języków słowa mają to samo
znaczenie, przy jednym z nich znajduje się objaśnienie, zaś przy drugim odesłanie do tego pierwszego. Tak jest np. ze
słowami: astrobiologia i kosmobiologia. Pod hasłem KOSMOBIOLOGIA znajduje się wyjaśnienie 'to samo, co
astrobiologia' (oraz etymologia), zaś pod hasłem ASTROBIOLOGIA informacja: inaczej: KOSMOBIOLOGIA - oraz
definicja pojęcia i przykłady.
(5) Wymowa. Wymowa jest podawana wówczas, gdy może budzić jakiekolwiek wątpliwości. Przy jej zapisie używa się
zwykłego polskiego alfabetu, wzbogaconego tylko jedną specjalną głoską- mianowicie "a", oznaczającą nosowe a,
takie jak np. w wyrazach: trans, tramwaj. Akcentowana sylaba jest podana pogrubionym drukiem.

(6) Kwalifikatory podawane są pochylonym drukiem po słowie albo znaczeniu, które jest objaśniane. Informują one o
tym, z jaką dziedziną nauki albo z jaką odmianą języka jest związane to słowo albo znaczenie, np. w filozofii, w logice,
przestarz.,przen.

@ Definicje znaczeń. Jeżeli objaśniane słowo ma więcej niż jedno znaczenie, definicje jego znaczeń są podane są pod
kolejnymi numerami. Przy wyróżnianiu znaczeń kierowano się zasadą ekonomii, nie wydzielano ich więcej niż jest to
niezbędne. Niekiedy definicja znaczenia jest podzielona średnikiem, a poszczególne jej części ukazują dwa trwale ze
sobą związane aspekty jakiegoś znaczenia, np. MAGISTER 'tytuł, który się otrzymuje po ukończeniu wyższych studiów
magisterskich, napisaniu pracy magisterskiej i zdaniu końcowego egzaminu magisterskiego; także: osoba mająca ten
tytuł'.

(r) Ustabilizowane połączenia słów. Po znaku O są podawane i objaśniane ustalone połączenia wyrazu hasłowego z
innymi słowami. Są to najczęściej nie tyle zwykłe frazeologizmy (zazwyczaj zadomowione w naszym języku i łatwo
zrozumiałe), co raczej wielowyrazowe terminy z różnych dziedzin nauki.

(9) Cytaty. Po definicji znaczenia z reguły podawane są przykłady użycia objaśnianego słowa lub cytaty z tym słowem.
Cytaty zostały wybrane ze współczesnej prasy i literatury, zwłaszcza z książek popularnonaukowych. Po tych cytatach,
które podane są w dosłownym brzmieniu, bez korekt i skrótów, umieszczone jest nazwisko autora. Do najczęściej
cytowanych w słowniku dzieł należą: "Historia filozofii" Władysława Tatarkiewicza, "Mitologia" Jana Parandowskiego,
"Od czystej formy do literatury faktu" Artura Hutnikiewicza, "Trylogia" Henryka Sienkiewicza i "Pan Tadeusz" Adama
Mickiewicza.

(10) Uwagi. W wielu hasłach można znaleźć uwagi dotyczące objaśnianych słów. Najczęściej są to uwagi
poprawnościowe, np. informacje, że słowo bywa w prasie używane w niewłaściwym znaczeniu lub jest nadużywane i
wypiera inne, precyzyjniejsze określenia. Uwagi oznaczane są podwójną kreską z lewej strony.

XV

Jak jest zbudowany artykuł hasłowy w tym słowniku?

@ Etymologia. U dołu hasła, zmniejszonym drukiem podana jest informacja, z jakiego języka zostało zapożyczone
dane słowo oraz co w nim znaczyło -jeżeli znaczyło coś innego niż obecnie znaczy w polszczyźnie. Przy słowach
rodzimych, takie bowiem są także w tym słowniku, a także przy wielu słowach obcych - podawane są ponadto
rozmaite informacje historyczne i uwagi. Z reguły podaje się też skrótowe informacje o ludziach i dziełach, z którymi
związane są pewne słowa, np. pod hasłem BAJRONICZNY - informacje o Byronie, pod hasłem DANTEJSKIE SCENY - o
Dantem i o "Boskiej Komedii".

@ Skróty są w niniejszym Słowniku stosowane rzadziej niż w innych dziełach tego typu. W skrócie podane są tylko te
wskazówki i informacje, które w hasłach szczególnie często się powtarzają, np. dotyczące odmiany języka: pot. -słowo
lub znaczenie potoczne, przen. - znaczenie przenośne. W skrócie podane są też informacje w etymologii - z jakiego
języka zostało dane słowo zapożyczone, np. ang. - angielski, łac. - łacina. Stosowane w Słowniku skróty są wymienione
i objaśnione w następnym, ostatnim już punkcie wstępu.

XVI
SKRÓTY UŻYWANE W SŁOWNIKU

amer. amerykański, odmiana angielskiego

ang. angielski

ar. arabski

czes. czeski

fr. francuski

gr. grecki

hebr. hebrajski

hind. hinduski

hiszp. hiszpański

hol. holenderski

iron. ironicznie

jap. japoński

książk. książkowe

tac. łaciński

lać. kość. łacina kościelna

łac. śr. średniowieczny łaciński

niem. niemiecki

n. -łac. nowołaciński

oficj. oficjalnie

pers. perski

p.-łac. późnołaciński

pot. potocznie

port. portugalski

przen. przenośnie

przestarz. przestarzałe

reg. regionalne

roś. rosyjski

rum. rumuński
rząd. rzadkie

sanskr. sanskryt

śród. środowiskowe

tur. turecki

ukr. ukraiński

węg. węgierski

wl. włoski

zob. zobacz

żart. żartobliwie

Kwalifikatory wskazujące dziedzinę, z którąjest związane definiowane słowo lub pewne jego znaczenie, są podawane
w pełnym brzmieniu, a nie w skrócie, np. w ekonomii, w finansach, w fizyce. Także nazwy języków, z których w
polszczyźnie zapożyczono bardzo niewiele stów, są podawane w pełnym brzmieniu, np. z języka polinezyjskiego, z
języków zachodnioafrykańskich, z języka malarskiego. Oba rozwiązania przyjęte zostały ze względu na to, że pełna
nazwa przekazuje odbiorcy pełniejszą i dokładniejszą informację o dziedzinie, z którą słowo jest związane oraz o jego
etymologii, zwłaszcza wówczas, gdy jest to etymologia (w naszym kraju) egzotyczna. Nazwy rzadkich w naszym kręgu
kulturowym języków są podawane w pełnym brzmieniu także dlatego, że skrót de facto niczego tu nie skraca,
natomiast zmusza czytelnika do poszukiwań i utrudnia przez to lekturę.

XVII

A skrót słowa: amper (zob.) a skrót słowa: ar (zob.)

a 'po - przyimek francuski, w Polsce używany zwłaszcza w drobnych zapiskach handlowych i rachunkowości': 5
opakowań a 2 zł; 4 sztuki a 8 zł.

fr.a

aa skrót wyrażenia: ad acta (zob.)

A- przedrostek oznaczający brak czegoś albo nieodnosze-nie się do czegoś, obojętność wobec czegoś (znaczący w
przybliżeniu to, co polski przedrostek nie-), łączący się z przymiotnikami i (rzadziej) z rzeczownikami, np. anormalny,
apolityczny, aspołeczny, ahistoryzm odgr. a 'nie'

ABDYKACJA 'zrzeczenie się przez cesarza, króla lub księcia swej władzy, ustąpienie z tronu': Abdykacja Stanisława
Leszczyńskiego w 1736 r. miała tylko formalny charakter, w tym czasie rządził już w Polsce popierany przez Rosję
August III.

ABDYKOWAĆ 'o władcy: ustąpić z tronu': Jan Kazimierz abdykował w 1668 r., po niepowodzeniach w polityce
wewnętrznej.

lać. abdicatio

•
ABERRACJA l.książk. 'odchylenie od normalnego stanu, zwłaszcza odchylenie psychiczne, myślowe, obyczajowe':
Szanowali profesora, ale jego teoria głosząca, iż w bardzo dawnych czasach istniała już na Ziemi inna, wysoko
rozwinięta cywilizacja, wydawała im się niezrozumiałą aberracją. 2. w astronomii 'pozorne odchylenie ciał niebieskich
od ich rzeczywistego położenia, wywołane ruchem Ziemi': Aberracja dzienna jest wywołana obrotem Ziemi wokół
własnej osi, zaś aberracja rocznajej ruchem dookoła Słońca. 3. w optyce 'wada soczewek i zwierciadeł optycznych
powodująca ich nieostrość, zniekształcenie lub zabarwienie obrazu': W optyce występują różne typy aberracji,
wywołane np. nie-jednorodnością zastosowanego do budowy soczewki szkła lub tym, że poszczególne części soczewki
mają różne ogniskowe. 4. w genetyce 'zmiany w strukturze chromosomów, których efektem są zmiany cech
genetycznych organizmów': Aberracje chromosomów często występują spontanicznie, mogą też być wywołane przez
określone czynniki, np. przez promieniowanie jonizujące.

ABERRACYJNY l. ksiąźk. 'związany z aberracją- odchyleniem od normy w dziedzinie myśli, zachowań itd.':

Aberracyjne pomysły. 2. w astronomii 'związany z aberracją - pozornym odchyleniem ciał niebieskich': Odchylenie
aberracyjne. 3. w optyce 'związany z aberracją -wadą soczewek': Czynniki aberracyjne. 4. w genetyce 'związany z
aberracją - zmianą w strukturze chromosomu': Aberracyjne podwojenie lub utrata odcinka chromosomu.

tac. aberratio 'zbłądzenie'

ABITURIENT oficj. 'osoba, która kończy lub ukończyła szkołę, zwłaszcza szkołę średnią': Na ostatnim apelu dyrektor
życzył abiturientom pomyślności w życiu osobistym i sukcesów w nauce.

niem. Abiturient od łac. sr. abituriens 'mający odejść'

ABNEGACJA 'zaniedbywanie się, niezwracanie uwagi na swój wygląd, a także niedbanie o własne wygody': Denerwuje
mnie jego abnegacja, to wieczne chodzenie w trampkach i starej flanelowej koszuli.

ABNEGAT 'ten, kto praktykuje abnegację, niechluj z przekonania': Śpi na gołych sprężynach, je tylko konserwy -
prawdziwy abnegat.

tac. abnegatio 'wyparcie się, odmawianie sobie czegoś'

ABOLICJA wprawie 'akt nakazujący niewszczynanie postępowań za określone przestępstwa popełnione przed
wydaniem tego aktu lub umorzenie postępowań już prowadzonych': Zdaniem niektórych dziennikarzy abolicja
podatkowa pozwoliłaby zmniejszyć szarą strefę i unormować stosunki w gospodarce.

ABOLICYJNY w prawie 'związany z abolicją': Odrzucono projekt ustawy abolicyjnej dla szpiegów działających na terenie
Polski.

lać. abolitio 'zniesienie, umorzenie'

ABOLICJONIZM l. 'ruch społeczny dążący do zniesienia jakichś praw' 2. 'ruch społeczny w XVIII i XIX wieku w Stanach
Zjednoczonych i Europie domagający się zniesienia niewolnictwa': Sukcesem abolicjonizmu w USA było uchwalenie w
1865 r. poprawki do konstytucji, która znosiła niewolnictwo na terenie całego kraju.

ABOLICJONISTA l. 'członek ruchu dążącego do zniesienia jakichś praw': Abolicjoniści walczyli o zniesienie kary śmierci.
2. 'członek ruchu społecznego w Stanach Zjednoczonych i Europie, domagającego się zniesienia niewolnictwa':
Abolicjoniści amerykańscy osiągnęli swój cel dopiero po krwawej wojnie domowej.

ang. abolitionism od łac. abolitio 'zniesienie'

ABONAMENT 'opłacone z góry prawo do otrzymywania czegoś lub do korzystania z czegoś': Opłacił na poczcie
ABORCJA

ABSOLUTYZACJA

abonament telewizyjny. Na początku miesiąca musieli wykupić abonament parkingowy.

ABONENT 'osoba, która wykupiła abonament na coś':

Abonent telefoniczny. Abonent radiowy.

ABONOWAĆ *to samo, co prenumerować'

ABONAMENTOWY 'związany z abonamentem':

Obiady na stołówce są wydawane tylko posiadaczom kart abonamentowych.

ABONENCKI 'związany z abonentem lub abonentami':

Rachunki abonenckie. Q Centrala abonencka 'mała centrala telefoniczna, do której podłączone są np. telefony w
jakiejś instytucji, osiedlu': Do centrali abonenckiej podłącza się kolejne telefony niezależnie od dużej centrali
telekomunikacyjnej, oczywiście pod warunkiem, że są jeszcze wolne numery.

niem. Abonnement

ABORCJA 'sztuczne poronienie, sztuczne przerwanie ciąży': Nasiliły się dyskusje wokół dopuszczalności aborcji.

ABORCYJNY 'związany z aborcją, powodujący ją, dopuszczający ją': Pigułka aborcyjna. Postawa aborcyjna. albo
proaborcyjna.

ABORCJONISTA albo ABORTER 'ktoś, kto dopuszcza aborcję albo jest jej zwolennikiem': Nie należał do grupy
aborcjonistów w parlamencie.

ang. abortion, wl. aborto z łac. abortio, abortus 'poronienie'

ABORDAŻ 'dawny sposób walki na morzu, polegający na sczepieniu swego okrętu z okrętem nieprzyjaciela, przejściu
na pokład wroga i walce wręcz z załogą': Piraci zaczęli się szykować do abordażu, przygotowując liny z hakami i
specjalne pomosty.

fr. abordage

ABORYGEN 'pierwotny mieszkaniec jakiegoś kraju, zwłaszcza pierwotny mieszkaniec Australii': Szacuje się, że przed
przybyciem białego człowieka Australię zamieszkiwało kilkaset tysięcy Aborygenów. Dziś jest ich tylko kilkadziesiąt
tysięcy i stanowią niewiele ponad 1% mieszkańców kraju.

lać. aborigines (liczba mnoga) od wyrażenia: ab origine 'od początku'

AB OVO 'od początku - wyrażenie używane po to, by poinformować, że opowie się jakąś historię od samego początku,
udzieli się wyjaśnień, uwzględniając źródła, najdawniejsze przyczyny jakiejś sprawy': Widząc, że nie rozumieją jego
pospiesznych wyjaśnień, westchnął i powiedział: no dobrze, więc ab ovo...

tac. ab ovo, pierwsza część porzekadła: ab ovo usque ad mała 'od jajka do jabłek' - Rzymianie na początku uczty jadali
jajka, na końcu zaś jabłka

abp albo arcybp skróty: ARCYBISKUP (zob.) abstwo skrót: ARCYBISKUPSTWO (zob.)
ABRAZJA w geologii 'niszczące działanie fal morza, jeziora lub rzeki na brzeg': W Trzęsaczu oglądali ostatni fragment
kościółka stojącego na wysokim, klifowym brzegu. Gdy go budowano, brzeg morza był oddalony o dwa kilometry,
trwająca przez wieki abrazja spowodowała, że teraz z kościółka pozostała już tylko jedna ściana, która niedługo osunie
się w morze wraz z następnym fragmentem brzegu.

ang. abrasion odp.-lac. abrasio 'odskrobywanie, zeskrobywanie'

ABSENCJA oficj. 'nieobecność w jakimś miejscu, zwłaszcza w pracy, szkole, na wyborach': Dyrektor obliczył, że w I
kwartale obniżyła się absencja chorobowa.

lać. absentią

ABSENTEIZM oficj. 'uchylanie się od wypełniania obowiązków społecznych': Dziennikarz sądził, iż niepój-ście do um
przez prawie połowę uprawnionych nie jest wyrazem przyrodzonego Polakom abstenteizmu, lecz rozczarowania
stylem uprawianej polityki i niewiary w procedury demokratyczne.

ABSENTEISTA oficj. 'osoba, która uchyla się od wykonywania obowiązków społecznych': Gdy po raz kolejny odmówił
wzięcia udziału w organizowanej w zakładzie akcji, zarzucono mu, że jest absenteistą.

ang. absenteeism

ABSOLUCJA 'w religii chrześcijańskiej: rozgrzeszenie, odpuszczenie grzechów; także: zdjęcie klątwy kościelnej': Ksiądz
udzielił mu absolucji. Cesarz Henryk IV przybył do Kanossy, by prosić papieża Grzegorza VII o absolucję.

od łac. absolutio 'uwolnienie od czegoś'

ABSOLUT 'w filozofii idealistycznej: byt doskonały: niezależny od niczego, wieczny i niezmienny, warunkujący istnienie
całej rzeczywistości': Podczas gdy wszelki znany nam byt jest w ten czy inny sposób zależny, on jest niezależny i
bezwzględny, jest absolutem. Plotyn wielbił go jako będący ponad wszelką doskonałością szczyt piękna, dobra,
prawdy i jedności; był dlań tym, co religie nazywają Bogiem. (Tatarkiewicz)

od łac. absolutus 'bezwzględny, niezależny'

ABSOLUTNY l. 'zupełny, całkowity, najwyższego stopnia': Absolutny spokój. Absolutna pewność. Absolutna racja. 2.
'związany z absolutem, bezwzględny, istniejący niezależnie i obiektywnie': Byt absolutny. Prawda absolutna. 3.
'związany z absolutyzmem, mający nieograniczoną władzę': Władca absolutny.

lać. absolutus 'zupełny, bezwzględny'

ABSOLUTUM DOMINIUM zob. pod hasłem ABSOLUTYZM

ABSOLUTYZACJA książk. 'traktowanie jakiejś wartości, idei czy zasady jako bezwzględnie słusznej, niezależnie od
jakichkolwiek czynników': Pisarz przestrzegał przed absolutyzacją profesjonalizmu, według niego dosko-

ABSOLUTYZM

ABSTRAKCJA

nałość w robieniu czegoś jest tylko wówczas wartością, gdy służy dobru, zawodowy oszust i morderca to także
profesjonaliści.

ABSOLUTYZOWAĆ książk. 'uznawać coś za bezwzględnie dobre, słuszne itd.': Absolutyzować demokrację.
Absolutyzować zasadę równego podziału.
od łac. absolutus 'zupełny, bezwzględny'

ABSOLUTYZM 'ustrój państwowy, w którym najwyższa, nieograniczona żadnymi prawami, władza spoczywa w ręku
monarchy': Absolutyzm panował we Francji od czasów Ludwika XIV do czasów Ludwika XVI, czyli od połowy XVII w. do
Wielkiej Rewolucji Francuskiej w 1789 r.

ABSOLUTUM DOMINIUM 'nieograniczona, absolutna władza; także: państwo, w którym panuje absolutyzm': Szlachta
oskarżała króla o to, że zmierza do abso-lutum dominium.

fr. absolutisme, łac. absolutum dominium

ABSOLUTORIUM l. 'przyjęcie przez jakieś ciało ustawodawcze, np. przez sejm, przez zgromadzenie ogólne członków
jakiejś organizacji, sprawozdania organu wykonawczego (np. rządu, zarządu organizacji), które dotyczy działalności,
głównie finansowej, w pewnym okresie': Sejm udzielił rządowi absolutorium za rok ubiegły. Zebranie nie udzieliło
absolutorium ustępującemu zarządowi spółki. 2. 'zdanie wszystkich egzaminów kursowych na studiach wyższych,
które umożliwia dopuszczenie do egzaminu końcowego; także: ukończenie studiów bez uzyskania tytułu': Miał
absolutorium, ale nigdy nie obronił pracy magisterskiej.

lać. absolutorium 'zwolnienie' od absolvere 'zwalniać, rozwiązywać'

ABSOLWENT 'osoba, która ukończyła jakąś szkołę lub jakiś kurs': Zjazd absolwentów liceum ogólnokształcącego.
Absolwentom wydziału elektroniki przedstawiono wiele ofert pracy. Była absolwentką kursów zawodowych.

niem. Absolwent z łac. absolvens 'kończący'

ABSORBOWAĆ l. w chemii i fizyce 'pochłaniać jakąś substancję lub energię zawartą w promieniowaniu': Ciemne
przedmioty w większym stopniu niż jasne absorbują energię cieplną. 2. 'zajmować czyjąś uwagę i czas': Badania
naukowe bardzo go absorbują.

ABSORPCJA w fizyce i chemii 'pochłanianie przez jakieś ciało pewnych substancji lub przez jakiś ośrodek energii
promieniowania': Absorpcja cieczy przez ciała stałe. Absorpcja fal elektromagnetycznych.

ABSORBENT w chemii 'ciało pochłaniające jakąś substancję': Absorbentami gazów są ciecze.

ABSORBAT w chemii 'substancja pochłaniana przez jakieś ciało': Absorbatjest równomiernie rozprowadzany w
absorbencie.

ABSORBER 'urządzenie służące do przeprowadzania absorpcji, zwłaszcza absorpcji gazu ': Absorbery są szeroko
stosowane w różnych gałęziach przemysłu.

ABSORPCYJNY w fizyce lub chemii 'związany z absorpcją lub wykorzystaniem w praktyce zjawiska absorpcji
chemicznej': Procesy absorpcyjne. Chłodziarka absorpcyjna.

fr. absorption z łac. absorptio 'pochłanianie'

ABSTRAHOWAĆ l. (od czegoś) 'nie brać czegoś pod uwagę (chwilowo) pomijać coś, uważając to za mało istotne':
Abstrahujmy od tego, co powiedział na zebraniu, ważniejsze jest to, co zrobił. Nie można zupełnie abstrahować od
zewnętrznych uwarunkowań naszej polityki w ciągu ostatniego roku. 2. 'wyodrębniać istotne cechy jakiegoś zjawiska
lub przedmiotu, po to, by tworzyć pojęcia ogólne; tworzyć abstrakty (w znaczeniu l.)': Podobno dzieci uczą się
abstrahować już w wieku przedszkolnym. Mój drogi, a czy kobiety w ogóle umieją abstrahować?

tac. abstrahere 'odciągać, odrywać'

ABSTYNENCJA 'powstrzymywanie się od czegoś, co się zwykle robi i co się uważa za przyjemność; na ogół:
powstrzymywanie się od picia alkoholu, czasem też: zaprzestanie życia seksualnego': Całkowita abstynencja jest
pierwszym i koniecznym warunkiem leczenia się z alkoholizmu. Trzeba przyznać, że abstynencja seksualna w obozie
jenieckim nie jest aktem wielkiego wyrzeczenia.

ABSTYNENT 'człowiek praktykujący abstynencję, powstrzymujący się od picia alkoholu, czasem też: ktoś, kto
zaprzestał życia seksualnego': Był całkowitym abstynentem od ponad siedmiu lat, od ostatniego ataku delirium
tremens.

ABSTYNENCK-I 'związany z abstynencją lub abstynentem, propagujący abstynencję - całkowite powstrzymywanie się
od picia alkoholu': Abstynenckie życie. Absty-nencki okres. Ruch abstynencki.

lać. abstinentia 'powściągliwość' i abstinens 'powstrzymujący się'

ABSTRAKCJA l. 'wyodrębnianie cech zdarzeń i przedmiotów uznawanych za istotne i uogólnianie ich;

abstrahowanie': Podstawą filozofii jako nauki zawsze będzie abstrakcja. 2. 'coś niekonkretnego, co nie ma żadnego
związku z rzeczywistością, coś zupełnie nierealnego': Ale pomysł wybudowania tu parku rozrywki to czysta abstrakcja,
bo nie ma ani odpowiedniego terenu, ani - co ważniejsze - pieniędzy. 3.'obraz abstrakcyjny': Malowała tylko
abstrakcje, a klienci woleli malarstwo z realistycznymi postaciami albo pejzażami.

ABSTRAKT l. 'pojęcie oderwane, które jest wynikiem myślenia uogólniającego, przeciwieństwo konkretu' Proszę
jednak zauważyć, że dla wielu rodaków takie określenia jak "wolność sumienia", "sprawiedliwość społeczna" to
abstrakty, za którymi nie kryje się nic konkretnego, co dawałoby im wymierne korzyści. 2. wjęzy-

ABSTRAKCJONIZM

ACETYLOSALICYLOWY KWAS

ku różnych nauk 'streszczenie tekstu naukowego: referatu, artykułu, wystąpienia, często rozdawane uczestnikom
konferencji, zebrania itp.' Niemal wszyscy referenci rozdali wcześniej abstrakty swoich wystąpień, co bardzo ułatwiło
dyskusję nad ich tezami.

ABSTRAKCYJNY l. 'będący wynikiem abstrahowania, ogólny, a nie konkretny': Mówili o pojęciach abstrakcyjnych,
takich jak wolność, sprawiedliwość i dobro. 2. 'niemający związku z rzeczywistością, nierealny': Gdy nowy cywilny
wykładowca zapytał, co zrobić, jeżeli studenci uczelni wojskowej nie będą chcieli go słuchać, oficerowie ze śmiechem
wyjaśnili mu, że mówi o zupełnie abstrakcyjnym problemie. 3. 'związany z abstrakcjoniz-mem': Sztuka abstrakcyjna.
Malarstwo abstrakcyjne.

tac. abstractus 'odciągnięty, wyciągnięty', ang. abstract

ABSTRAKCJONIZM 'kierunek w sztuce XX w. zrywający z naśladowaniem rzeczywistości, przedstawianiem

konkretnych, istniejących realnie form i przedmiotów, a wprowadzający operowanie linią, bryłą, kolorem itd.': Trzy
wielkie kierunki zaważyły na losach i ewolucji sztuk oglądowych w XX wieku - kubizm, abstrakcjo-nizm i surrealizm.
Wszystkie trzy wyrażają opozycję wobec tradycyjnych tematów i form ekspresji - linearnego rysunku i iluzjonizmu,
usiłującego przy pomocy środków malarskich wywołać wrażenie trójwymiarowości. Chodzi o wyzwolenie plastyki spod
nacisku rzeczywistości. (Hutnikiewicz)

ABSTRAKCJONISTA 'artysta tworzący zgodnie z założeniami abstrakcjonizmu': Do słynnych abstrakcjo-nistów zalicza

się m.in. Wasyla Kandinsky'ego i Pięta Mondriana.

fr. abstractionnisme
ABSURD 'coś niedorzecznego, bezsensownego, zwłaszcza powiedzenie niesensowne, sprzeczne wewnętrznie, także
szerzej: bzdura': To, co mówisz, to oczywisty absurd! Absurdem byłoby rozpoczynanie śledztwa od nowa, skoro
poprzednie jest już w fazie końcowej.

ABSURDALNY 'taki, który zawiera absurd, który jest pełen absurdów': Im zarzut był bardziej absurdalny im bardziej
bezczelny, tym łatwiej trafiał do prasy. Wyświetlono kolejny odcinek absurdalnej wenezuelskiej "tele-noweli".

ABSURDYZM 'pogląd, iż rzeczywistość jest absurdalna i kierunek w sztuce, który usiłuje ową absurdalność
przedstawić': Niektórzy głoszą, że prekursorem współczesnego absurdyzmujest Witkacy.

ABSURDYSTA 'osoba, która jest zwolennikiem absur-dyzmu, a także artysta, który w swych dziełach silnie akcentuje
absurdalność świata, który nas otacza':

Przełom wieków, teorie końca cywilizacji, zanegowanie idei postępu sprzyjają absurdystom, przekonanym o
bezsensowności naszego świata.

ang. absurdisme od łac. absurdus 'niedorzeczny' ABSYDA zob. APSYDA

ABSYNT inaczej: PIOŁUNÓWKA 'nalewka spirytusowa na piołunie': Popularny dawniej absynt zawierał szkodliwe dla
zdrowia substancje i w związku z tym wyrabianie go zostało w wielu krajach zakazane. Obecnie produkuje się likier z
dodatkiem piołunu, mający podobny smak i właściwości.

fr. absinthe od gr. apsinthion 'piołun'

ABULIA w psychiatrii 'chorobliwe osłabienie woli, niezdolność do podejmowania decyzji i działania': Abulia często
towarzyszy różnorodnym chorobom psychicznym, np. schozofrenii.

ABULIK. w psychiatrii 'osoba cierpiąca na abulię': Abu-lik nie jest w stanie rozstrzygać różnorodnych kwestii i
formułować konkluzji, nie potrafi też konsekwentnie wcielać w życie swoich postanowień.

ABULICZNY w psychiatrii 'związany z abulią, będący jej wynikiem': Abuliczne objawy. Abuliczne osłabienie woli.

ang. abulią odgr. aboulia 'niestanowczość'

Ac symbol pierwiastka chemicznego: aktyn (zob.)

a.c. skrót wyrażenia: a conto (zob.)

a.C. skrót wyrażenia: ante Christum (zob. pod hasłem: ante)

A CAPELLA (czytaj: akapella) 'bez akompaniamentu muzycznego': Drugą część piosenki Juan Bacz wykonała a capella.

wl. a capella 'na sposób kościelny - tak jak śpiewa chór w kaplicy'

ACETON 'związek chemiczny o wzorze CH3COCH3 -bezbarwna, lotna ciecz o charakterystycznym silnym zapachu,
dobrze mieszająca się z wodą': Aceton znajduje różnorodne zastosowania w przemyśle i gospodarstwie domowym,
np. jako uniwersalny rozpuszczalnik, zmywacz do paznokci itd.

ACETONOWY 'zawierający acenton': Acetonowy zmywacz do paznokci. Lakier acetonowy.

fr. acćtone od łac. acetum 'ocet'

ACETYLEN 'związek organiczny o wzorze CHCH, bezbarwny gaz, który po zmieszaniu z tlenem daje mieszankę
wybuchową oraz płomień o wysokiej temperaturze, otrzymywany m.in. przez zalanie karbidu wodą': Acetylen jest
wykorzystywany m.in. przy spawaniu i cięciu metali, a także wytwarzaniu organicznych związków chemicznych.
ACETYLENOWY 'zawierający acetylen, taki, w którym wykorzystuje się acetylen': Butla acetylenowa. Palnik
acetylenowy. Lampa acetylenowa.

fr. acetylene od łac. acetum 'ocet'

ACETYLOSALICYLOWY KWAS w chemii 'aspiryna':

Kwas acetylosalicylowy ma działanie przeciwgorączko-we, przeciwbólowe i przeciwzapalne.

ang. acetylsalicilic acid

ACHAJSKI

ADDIO

ACHAJSKI 'w historii starożytnej: grecki': Achajskie wojska. Achajscy wodzowie.

od nazwy: Achajowie - w dziełach Homera to samo co Grecy; historycznie - jedno z greckich plemion, które
dokonywało w II tysiącleciu p.n.e. licznych podbojów

ACHILLES 'w mitologii i literaturze greckiej: bohater spod Troi, który pokonał w pojedynku Hektora, a następnie zginął
raniony zatrutą strzałą w piętę, która była jedynym nieodpornym na ciosy miejscem na jego ciele': Matka Achillesa -
Tetyda - zanurzyła go jako niemowlę w rzece Styks, płynącej w zaświatach, dzięki czemu jego ciało stało się odporne
na zadawane przez wrogów rany. Jedyną nieodporną częścią był pięta, za którą Tetyda trzymała synka. () Pięta
Achillesa, pięta achillesowa 'czyjaś słaba strona': Przyznał, że matematyka była zawsze jego piętą achillesową. ()
Ścięgno Achillesa w anatomii 'ścięgno łączące mięsień trój głowy łydki z piętą': Niezręcznie się odbił do skoku i
naciągnął sobie ścięgno Achillesa.

gr. Achilleus

A CONTO (czytaj: akonto) 'na poczet (przyszłej) należności, skrót a.c.': Już pierwszego dnia murarz prosił, żeby
wypłacić mu a conto kilkaset złotych, bo musi zapłacić ratę za pralkę. Księgowa wypłacała im drobne zaliczki, notując:
Kowalski 80 zł a.c.; Nowak 120 zł a.c.; Pola-czek 100 zł a.c.

AKONTO 'zaliczka wypłacona na poczet (przyszłej) należności': Wziął od szefa akonto, żeby kupić prezent narzeczonej.

wl. a conto 'na rachunek'

A.D. zob. Anno Domini

AD 'do - przyimek łaciński używany niekiedy przy odesłaniach do punktów pewnego planu, programu itp.: Na kolejne
pytania sformułowane w piśmie dyrekcji kierownik wydziału odpowiedział: ad l. W maju przeprowadzimy
kompleksową kontrolę techniczną urządzeń w lakierni. ad 2. Wszystkie ścieki są oczyszczane, systematycznie bada się
też zawartość chemiczną cieczy, odprowadzanych z naszego wydziału.

I UWAGA: bardzo częstym błędem jest stawianie po ad kropki. Wiele osób mylnie sądzi, że ad to jakiś skrót,
tymczasem jest to po prostu słowo do po łacinie.

tac. ad 'do'

AD ABSURDUM książk. 'do absurdu - wyrażenie używane najczęściej w rozważaniach naukowych i eseistyce wówczas,
gdy autor chce pokazać niesłuszność pewnego rozumowania, wskazując na jego niedorzeczne konsekwencje':
Doprowadzając idee społecznej równości i powszechnego dobrobytu ad absurdum, należałoby zgodzić się, że zarobki
ogółu zatrudnionych powinny być wyrównane i wszystkie wyższe od średniej.

lać. ad absurdum

AD ACTA (ad akta) l. 'do akt - wyrażenie używane w dosłownym sensie, np. w informacjach, że coś należy

dołączyć do akt, skrót aa': Szef zostawił jej na biurku kopie wysłanych dokumentów z adnotacją: wszystko aa. 2. 'do
akt - wyrażenie oznaczające odłożenie jakiejś sprawy urzędowej na bok, na później': Znajoma uprze-dziłają, że jeśli nie
będzie dopytywała się o swoje podanie, odłożąjej sprawę ad acta.

lać. ad acta

ADADŻIO albo ADAGIO (czytaj: adadżio) w muzyce l. 'określenie wykonawcze: wolne tempo' 2. 'utwór muzyczny albo
część cyklicznego dzieła muzycznego wykonywane w wolnym tempie': Grać, wykonywać adadżio (adagio). Słuchać
adadżia (adagia).

wl. adagio 'powoli'

ADAMASZEK 'dwustronna wzorzysta i gruba tkanina, pierwotnie jedwabna, obecnie wytwarzana z różnych rodzajów
włókna, z jednej strony matowa, a z drugiej z połyskiem': Adamaszek jest używany m.in. do wyrobu zasłon, obić mebli
i bielizny pościelowej.

lać. sr. adamascus od nazwy miasta Damascus - Damaszek, obecnie stolicy Syrii

ADAPTACJA l. 'przystosowanie czegoś do użytku innego niż pierwotnie zakładano; przeróbka - na przykład utworu
powieściowego na scenariusz filmowy albo:

przerobienie - na przykład koszar na budynek szkoły':

Po wojnie częste były adaptacje opowiadań na sztuki teatralne. Adaptacji dworku na przedszkole dokonywano z
pewnymi oporami. 2. 'przystosowanie się żywego organizmu do nowych warunków życiowych': Adaptacja roślin do
surowego klimatu. Adaptacja uczniów ze wsi w środowisku miejskim.

ADAPTATOR 'ktoś, kto dokonuje adaptacji, najczęściej: artysta (pisarz, reżyser), który adaptuje utwór literacki':
Hanuszkiewicz należał wówczas do najzdolniejszych adaptatorów klasyki polskiej.

ADAPTOWAĆ 'przystosowywać, przerabiać': Wajda adaptował na ekran "Wesele" Wyspiańskiego. Przejmowali puste
hotele robotnicze i adaptowali je na lokale zastępcze.

ADAPTOWAĆ SIĘ 'przystosować się, dostosować się do czegoś': Spora część nowej emigracji szybko się adaptuje w
kraju osiedlenia. Mimo wysiłków nie mogła zaadaptować się w nowym środowisku.

ADAPTACYJNY 'polegający na adaptacji w znaczeniu 2., związany z adaptacją, odnoszący się do niej': Zaobserwowano,
że zdolności adaptacyjne dzieci imigrantów wzrastają w środowisku życzliwie do nich nastawionym.

| UWAGA: nie należy mylić wyrazu adaptować ze słowem || adoptować (zob.).

tac. adaptatio 'przystosowanie' i adaptare 'przystosowywać'

ADDIO (czytaj: adijo) 'włoska formuła pożegnania, odpowiadająca polskiemu: żegnaj, bądź zdrów': Jeszcze raz

ADEKWATNY
ADMINISTRACJA

odwrócił się w moją stronę, podniósł rękę i zawołał: -Addio!

wl. addio

ADEKWATNY książk. 'dokładnie czemuś odpowiadający': Krytycy uważali, że sformułowana przez autora definicja
pojęcia sprawiedliwości jest adekwatna do jego treści i dobrze oddaje różne sposoby rozumienia tego, czym jest
sprawiedliwość w społeczeństwie. Trudno mu było znaleźć adekwatny przykład.

tac. adaequatus 'dostosowany, zrównany'

ADEPT 'osoba, który kształci się w jakiejś dziedzinie, zwłaszcza taka, która zdobywa pewną wiedzę praktyczną': Młodzi
adepci dziennikarstwa. Adeptka sztuki filmowej. Adept żeglarstwa.

lać. adeptus 'ten, kto coś osiągnął'

ADHERENT książk. 'osoba popierająca coś lub kogoś, zwłaszcza zwolennik jakiejś partii lub osoby w polityce': Należał
do wąskiego grona adherentów tej partii. Adherenci prezydenta próbuj ą tłumaczyć jego ostatnie lapsusy.

lać. adhaerens

ADHEZJA l. w fizyce 'przyleganie do siebie powierzchni dwóch substancji lub ciał': Wynikiem adhezji jest przywieranie
smaru i kleju do podłoża oraz kredy do tablicy. 2. w medycynie 'sklejenie się lub zrośnięcie dwóch organów, np. po
operacji' 3.przestarz. 'przystąpienie, akces do czegoś': Adhezja do organizacji, akcji.

ADHEZYJNY l. w fizyce 'związany z adhezją - przyleganiem dwóch substancji lub ciał': Powierzchnia adhe-zyjna.
Zjawiska adhezyjne. 2. w medycynie 'związany z adhezją- sklejeniem się lub zrośnięciem organów': Warstwa
adhezyjna. 3. w prawie () Umowa adhezyjna 'taka umowa, której poszczególnych postanowień nie można negocjować,
trzeba je w całości przyjąć lub w całości odrzucić': Umowy adhezyjne są na ogół formułowane przez stronę znacznie
silniejszą ekonomicznie od partnera, często działającą przy tym w sytuacji monopolu.

fr. adhesion z łac. adhaesio 'przyleganie'

AD HOC (czytaj: at hok) książk. 'do tego - wyrażenie używane najczęściej wówczas, gdy chce się podkreślić, że coś
zostało wymyślone lub stworzone do spełnienia jakiegoś doraźnego celu': Swoje ewidentne marnotrawstwo
próbowali uzasadniać stworzoną ad hoc teorią o wzroście zapotrzebowania na energię pod koniec sezonu.

lać. ad hoc

ADIEU (czytaj: adje) 'francuska formuła pożegnania, w Polsce używana obecnie najczęściej wówczas, gdy chce się
podkreślić, że jest to nie tylko pożegnanie, ale i rozstanie': Wzruszyła ramionami i powiedziała do niego: - W takim
razie adieu mój miły, przecież nie musimy wiecznie być ze sobą.

fr. adieu

ADIUNKT l. 'stanowisko niesamodzielnego pracownika naukowego na wyższej uczelni, wyższe od stanowiska

asystenta, a niższe od stanowiska profesora; także: pracownik zatrudniony na tym stanowisku, zazwyczaj doktor':
Ogłoszono konkurs na stanowisko adiunkta w instytucie literatury. Dziekan zaprosił na zebranie wszystkich
zatrudnionych na wydziale adiunktów. 2. 'tytuł zawodowy pracownika umysłowego w niektórych zawodach': Adiunkt
bibliotekarstwa.

ADIUNKTURA 'stanowisko lub tytuł adiunkta': Obronił doktorat i uzyskał adiunkturę.

od niem. Adjunkt - stanowisko pomocniczego urzędnika

ADIUSTACJA 'przygotowanie tekstu do druku, obejmujące opracowanie graficzne, korektę stylistyczną, gramatyczną i
ortograficzną': Pracownik wydawnictwa, który zajął się adiustacją tekstu rozprawy, doradził autorowi ujednolicenie
systemu przypisów i odesłań, a także zaproponował nieco inny wygląd tabel i wykresów.

ADIUSTATOR 'osoba zajmująca się zawodowo adiustacją tekstów': Adiustator zastanawiał się nad doborem czcionki i
układem graficznym na stronie.

ADIUSTOWAĆ 'dokonywać adiustacji': Był to tekst adiustowany przez bardzo doświadczonego redaktora.

ADIUSTACYJNY 'związany z adiustacją': Poprawki adiustacyjne. Prace adiustacyjne.

niem. adjustieren od łac. ad 'do', iustus 'prawidłowy'

ADIUTANT 'oficer przyboczny wysokiego rangą dowódcy lub dowództwa': Adiutant generała krótko poinformował ich
o planowanym przebiegu uroczystości.

ADIUTANCKI 'związany z adiutantem': Obowiązki ad-iutanckie. Służba adiutancka.

niem. Adjutant od łac. adiutare 'pomagać'

AD MAIOREM DEI GLORIAM (czytaj: ad majorem dej i gloriam) 'na większą chwałę Boga': Formuła "Ad maiorem Dei
gloriam" była dewizą św. Ignacego Loyo-li, założyciela zakonu jezuitów, dziś jest często spotykana na budowlach
sakralnych i związanych z religią dziełach sztuki.

lać. ad maiorem Dei gloriam

ADMINISTRACJA l. 'zespół zarządzających czymś osób': Administracja fabryki. Administracja osiedla. 2. 'rząd kierowany
przez jakiegoś prezydenta lub premiera (zwykle w odniesieniu do rządu USA)': Administracja prezydenta Reagana. 2.
'czynność zarządzania, obejmująca kierowanie czymś, opiekę nad tym, działania porządkowe i organizacyjne':
Administracja majątkiem ziemskim. Administracja siecią komputerową w jakiejś instytucji.

ADMINISTRATOR 'osoba, która zajmuje się administracją, zwłaszcza w lokalnej skali': Administrator bloku.
Administrator sieci komputerowej.

ADMIRAŁ

ADREM

ADMINISTROWAĆ 'kierować czymś, zwłaszcza w skali lokalnej': Administrować osiedlem.

ADMINISTRACYJNY 'związany z administracją':

Zarządzenia administracyjne. (> Podział administracyjny kraju 'podział na jednostki administracyjne, tj. jednostki
podległe jednemu kierownictwu, w skali krajowej układające się w hierarchiczną strukturę: gminy, powiaty i
województwa': 1.01. 1999 r. wszedł w życie nowy podział administracyjny Polski - na 16 województw, 308 powiatów
ziemskich i 65 grodzkich oraz prawie dwa i pół tysiąca gmin.

lać. administratio 'zarządzanie'

ADMIRAŁ 'najwyższy stopień oficerski w marynarce wojennej, odpowiednik generała broni w innych rodzajach sił
zbrojnych': Wprzełomowej wwojnie na Pacyfiku bitwie pod Midway, stoczonej w czerwcu 1942 r., flotą amerykańską
dowodził admirał Fletcher, zaś japońską -admirał Yamamoto.
ADMIRALICJA l. 'grupa najwyższych oficerów marynarki wojennej': Prezydent był uroczyście witany przez admiralicję.
2. 'w Wielkiej Brytanii, Francji i innych krajach: kierownictwo marynarki wojennej': Wszedł do gmachu admiralicji.

niem. Admirał

ADNOTACJA 'drobna notatka na marginesie jakiegoś tekstu': Uważnie czytali adnotacje prezydenta na dokumentach.

ADNOTOWAĆ 'opatrywać jakiś tekst adnotacjami':

Dziennikarz widział projekt ustawy adnotowany przez prawników.

lać. adnotatio 'dopisek'

ADOLESCENCJA książk. 'wiek młodzieńczy': Adoles-cencja przyszłego pisarza pełna była skrytych miłości i
romantycznych uniesień.

ADOLESCENT książ. 'osoba w wieku młodzieńczym':

Byli wówczas grupą adolescentów, już nie dzieci, ale jeszcze nie dorosłych.

ADOLESCENCYJNY książk. 'młodzieńczy': Wiekado-lescencyjny. Problemy adolescencyjne.

lać. adolescentia

ADONAI 'w tradycji żydowskiej i chrześcijańskiej: jedno z zastępczych imion Boga': W wielu religiach zamiast głównego
imienia Boga, otoczonego szczególną czcią, na co dzień używa się imion zastępczych. Z tym właśnie wiąże się używanie
- zamiast imienia Jahwe - form:

Adonai, Elohim czy też, w języku polskim, Pan.

hebr., dosłownie 'mój Pan'

ADONIS l. 'w mitologii greckiej: piękny młodzieniec, w którym zakochała się Afrodyta': Pewnego dnia pod cedrami
Libanu, poszarpał Adonisa dzik. Za późno przybyła bogini z pomocą. Adonis schylił głowę w jej białe

ramiona i wyzionął ducha. Afrodyta polała krew kochanka nektarem i krew czerwona zamieniła się w kwiat zwany
anemonem. (Parandowski) 2. 'żartobliwie lub ironicznie o czyimś ukochanym lub pięknym młodzień-cu, zwłaszcza
takim, który przesadnie dba o swą urodę':

Przyszła tam ze swoim adonisem, który głównie tym się zajmował, żeby wszystkich zachwycić swoim wyglądem.

gr. Adonis

ADOPCJA 'uznanie wobec prawa obcego dziecka za własne, przysposobienie dziecka, jego usynowienie': Adopcja jest
zawsze aktem prawnym.

ADOPTOWAĆ 'dokonać adopcji, usynowić': Czy można adoptować dziecko, którego rodzice żyją? Adoptowany syn.
Adoptowana córka.

ADOPCYJNY 'dotyczący adopcji, związany z adopcją':

Procedury adopcyjne mogą być nieraz długie i dość skomplikowane.

| UWAGA: nie należy mylić wyrazu adoptować ze słowem || adaptować (zob.).

lać. adoptio od: adoptare 'przybrać, przyjąć do rodziny'

ADORACJA l. 'zachwyt kimś, uwielbienie wyrażane tak, by widział je ten ktoś lub widzieli inni': Była obiektem adoracji
wszystkich mężczyzn. 2. 'w religii: ceremonia oddawania czci Bogu lub świętym': Adoracja obrazu Najświętszej Marii,
Matki Bożej.

ADORATOR 'osoba, która okazuje komuś uwielbienie, często też - zabiega o jego względy': Miała wielu adoratorów.

ADORANT 'przedstawiana na obrazach o treści religijnej, klęcząca postać ze złożonymi rękami, adorująca Boga lub
Matkę Boską': U stóp Chrystusa przedstawiono postacie dwóch adorantów.

ADOROWAĆ l. 'wyrażać zachwyt, uwielbienie kimś, tak by on to widział lub widzieli inni': Dziewczęta adorowały Witka,
który był od nas rok starszy i występował ze swoim zespołem na koncertach rockowych. 2. 'w religii:

oddawać cześć Bogu lub świętym'

lać. adoratio 'uwielbienie, błaganie'

AD PERSONAM książk. 'do osoby - wyrażenie używane wówczas, gdy chcemy zaznaczyć, że to, co ktoś mówi, dotyczy
prywatnych spraw pewnej osoby, a nie - poruszanego w dyskusji problemu ogólnego; najczęściej w formie: argument
lub - po łacinie - argumentum ad personam': Dziennikarze zarzucali posłowi, że krytykując prezydencki projekt, sięgnął
po argumenty ad personam, więcej zajmując się przeszłością prawników, którzy ten akt przygotowali, niż jego stroną
merytoryczną.

lać. (argumentum) ad personam

AD REM książk. 'do rzeczy - wyrażenie używane najczęściej po to, by powiedzieć, że przechodzi się do zasadniczej
treści jakiegoś wystąpienia, obrad, zebrania itd.':

ADRENALINA

AERO-

Po krótkich ustaleniach proceduralnych i wymianie zdań przewodniczący wstał i powiedział: szanowni państwo, teraz
ad rem...

lać. ad rem

ADRENALINA w medycynie 'hormon wytwarzany przez rdzeń nadnerczy, powodujący m.in. podwyższenie ciśnienia
tętniczego krwi, przyspieszenie akcji serca, podwyższenie poziomu cukru we krwi': Adrenalina podnosi zdolność
organizmu do wysiłku, jest wydzielana w przypadku silnego stresu oraz obciążeń fizycznych i utraty krwi.

fr. adrenalinę od łac. ad 'do, przy'; renalis 'nerkowy'

ADRESOWAĆ l. 'wypisywać adres': Adresować list. 2. 'odnosić, kierować do kogoś jakieś uwagi, pytania, pretensje itd.':
Pytanie to adresujemy do władz naszego miasta.

UWAGA: w znaczeniu tym wyraz adresować jest nadużywany, np. "Spotkanie adresowano przede wszystkim do
przedstawicieli zagranicznych przedsiębiorstw", lepiej:

Spotkanie to było przeznaczone przede wszystkim dlaprzed-stawicieli zagranicznych przedsiębiorstw. "Spektakl

adresowany do młodych widzów", lepiej: Spektakl przeznaczony dla młodych widzów.

fr. adresser
ADSORBCJA w fizyce i chemii 'zjawisko polegające na pochłanianiu przez powierzchnię ciał stałych lub porowatych
jakichś gazów, oparów bądź substancji rozpuszczonych w cieczy': W przeciwieństwie do absorbcji, w której cała masa
jakiegoś ciała pochłania pewne substancje, adsorbcja to pochłanianie czegoś tylko przez powierzchnię pewnego ciała.

ADSORBENT w fizyce i chemii 'ciało, którego powierzchnia pochłania jakieś substancje w procesie adsorb-cJi'

ADSORBAT w fizyce i chemii 'substancja pochłaniana w procesie adsorbcji przez powierzchniową warstwę adsorbera'

ABSORBER 'urządzenie przemysłowe służące do adsorbcji różnych substancji': Adsorbery są wykorzystywane m.in. do
oczyszczania gazów i cieczy.

ABSORBOWAĆ w fizyce i chemii 'pochłaniać jakąś substancję w procesie adsorbcji': W pochłaniaczu maski
przeciwgazowej trujące gazy są adsorbowane przez węgiel drzewny.

ADSORBCYJNY w fizyce i chemii 'związany z adsorbcja, taki, w którym zachodzi adsorbcja': Proste urządzenia
adsorpcyjne znajdują zastosowanie w gospodarstwie domowym, np. przy oczyszczaniu wody z kranu.

fr. adsorption od łac.: ad 'do', sorbeo 'pochłaniam'

AD USUM DELPHINI zob. pod hasłem III DELFIN

ADVOCAAT (czytaj: adwokat) 'likier z brandy, jajek i cukru': Znany i popularny obecnie w wielu krajach ad-

vocaat w początkach naszego wieku był specjalnością holenderską.

hol. advocaat 'adwokat - likier, który pijali adwokaci'

ADVOCATUS DIABOLI (adwokatus diaboli) l. 'w procesach kanonizacyjnych: duchowny, który wymienia argumenty
przeciw uznaniu jakiejś osoby za świętą, np. jej grzechy' 2. przen. 'osoba, zwłaszcza zaprzyjaźniona, która wylicza
czyjeś wady lub argumenty przeciwko czemuś': Przyjaciel pisarza wystąpił tu jako advocatus diaboli, wymieniając
niedostatki jego dzieła.

lać. advocatus diaboli, dosłownie 'adwokat diabła'

AD VOCEM 'w tej sprawie, o której właśnie mowa' (często prośba o dopuszczenie do głosu poza kolejnością, żeby
uzupełnić lub sprostować coś, co zostało właśnie powiedziane): Panie Marszałku, ja tylko ad vocem! Poseł Kowalski ad
vocem, proszę.

tac. ad vocem 'do (tego) głosu'

ADWENT 'w religii chrześcijańskiej: czterotygodniowy okres przed Bożym Narodzeniem': Adwent jest okresem
oczekiwania na przyjście Chrystusa.

ADWENTYSTA 'członek jednej z chrześcijańskich wspólnot religijnych, głoszących rychły koniec świata i drugie
nadejście Chrystusa': Największą ze wspólnot adwentystów jest założony w połowie XIX w. w USA Kościół
Adwentystów Dnia Siódmego.

tac. adventus 'przyjście', ang. adventist

ADWERSARZ książk. 'przeciwnik, zwłaszcza przeciwnik w jakiejś dyskusji lub sporze': Adwersarzem przedstawiciela
partii liberalnej był w tej dyskusji przewodniczący socjalistów.

lać. adversarius, dawniej w Polsce słowem adwersarz określano także przeciwnika, z którym stawało się do rozprawy
na szable, co na sejmikach było częstym przedłużeniem dyskusji
ADWOKAT l. 'prawnik, który w sądzie broni oskarżonego, prowadzi jego sprawę, a także udziela porad prawnych':
Adwokat robił wszystko, by dowieść przed sądem, że jego klient nie popełnił oszustwa. 2. przen. 'osoba, która broni
kogoś przed zarzutami, występuje ze słowną obroną kogoś': Chciał wytnimaczyć postępowanie przyjaciela, ale
nauczycielka przerwała mu ostro:

- Ty lepiej w ogóle nie zabieraj głosu, Karol nie potrzebuje takich adwokatów.

ADWOKATURA l. 'stanowisko adwokata': Zawsze marzył o adwokaturze. 2. 'ogół adwokatów i aplikantów

adwokackich': Redagował pismo warszawskiej adwokatury.

ADWOKACKI 'związany z adwokatem': Aplikacja adwokacka. Kancelaria adwokacka.

lać. advocatus 'wezwany na pomoc'

AERO- cząstka wyrazów złożonych o znaczeniu 'powietrze', wskazująca na to, że ich znaczenie jest związa-

AEROBIK

AFILIACJA

ne z powietrzem lub lataniem, np. aerodynamika, aeroklub

od gr. aer 'powietrze'

AEROBIK 'forma ćwiczeń gimnastycznych, uprawianych w rytm muzyki': Uprawiać aerobik. Chodzić na aerobik.
Interesować się aerobikiem.

ang. aerobic (pierwotne znaczenie: 'służący dotlenieniu, dotleniający')

AEROBUS 'wielki samolot pasażerski lub śmigłowiec przewożący pasażerów na małe odległości': Używane obecnie
aerobusy mieszczą na pokładzie nawet kilkuset pasażerów.

złożenie cząstki: aero- i słowa: bus (w różnych językach)

AERODYNAMIKA 'dział fizyki, badający zjawiska przepływu gazów oraz siły, działające na stałe ciało, poruszające się w
gazach, głównie w powietrzu': Badania z zakresu aerodynamiki znajdują zastosowanie m.in. przy projektowaniu
samolotów, śmigłowców, karoserii samochodowych, a także w różnych typach wentylacji.

AERODYNAMICZNY 'zgodny z zasadami aerodynamiki, służący do badań w zakresie tej nauki': Konstrukcja
aerodynamiczna. Tunel aerodynamiczny.

złożenie cząstki: aero- i słowa: dynamika

AEROKLUB 'klub zrzeszający pilotów sportowych, skoczków spadochronowych i modelarzy lotnictwa': Zdobył licencję
pilota szybowcowego w aeroklubie.

złożenie cząstki: aero- i słowa: klub

AEROPLAN przestarz. 'samolot, zwłaszcza jeden z pierwszych typów samolotów': Marzenie ludzi o locie maszyną
cięższą od powietrza spełniło się na początku XX w.: po wielu próbach w 1909 r. aeroplan skonstruowany i pilotowany
przez francuskiego inżyniera Louisa Bićriota przeleciał nad kanałem La Manche.

fr. aeroplane odgr. aer ' powietrze';fr. planer 'latać'

AEROZOL 'układ rozproszony, powstający w wyniku rozproszenia w gazie cząstek jakiejś cieczy lub ciała stałego, np.
pyłu': Aerozole są wykorzystywane w bardzo wielu dziedzinach, w opryskach rolniczych, inhalacjach medycznych,
gaśnicach, dezodorantach, farbach itd.

niem. Aerosol, złożenie cząstki: aero- i cząstki wyrazu łac. sol(ution) 'rozproszenie'

AFAZJA w psychologii 'zaburzenie mowy będące efektem uszkodzenia (w wypadku lub w wyniku choroby) ośrodków
mózgowych odpowiedzialnych za mówienie': Afa-zja może się przejawiać m.in. utratą zdolności mówienia, np.
łączenia wyrazów w zdania, lub utratą zdolności rozumienia tego, co mówi inna osoba,

AFATYK w psychologii 'osoba cierpiąca na afazję': Badania afatyków pozwoliły ustalić wiele prawidłowości dotyczących
mechanizmów mowy.

odgr. aphasia 'bycie niemym', w wielu językach

AFEKT l. w psychologii i prawie 'krótko trwająca silna emocja, która może powodować, że człowiek nie w pełni
kontroluje swoje zachowanie': Czyny popełnione w afekcie są z reguły obłożone niższą sankcją prawną. 2. przestarz.
'uczucie, zwłaszcza miłość lub przyjaźń': Jan Sobieski w swych listach do Marysieńki zapewnia o swym niegasnącym
afekcie.

AFEKTYWNY w psychologu i prawie 'związany z afektem': Reakcje afektywne.

AFEKTACJA 'nienaturalność i przesada w wyrażaniu uczuć, zachowaniu się i mówieniu': Ściskając jego rękę powtarzała
z afektacją, że jest bezgranicznie szczęśliwa.

AFEKTOWANY 'nienaturalny i przesadny; mający skłonność do takich zachowań': Afektowany sposób mówienia.
Afektowana osoba.

tac. affectus

AFERA l. 'nieuczciwe przedsięwzięcie o wielkiej skali, kolidujące z prawem lub wykorzystujące luki w prawie, które ma
na celu zysk lub zwalczanie przeciwników politycznych': Do najsłynniejszych polskich afer po roku 1989 należały m.in.:
afera alkoholowa, afera spółki Art B oraz afera żelatynowa. Od nazwy najsłynniejszej amerykańskiej afery Watergate,
związanej z zakładaniem za wiedzą prezydenta Nixona podsłuchów w budynku Partii Demokratycznej w Waszyngtonie
wiele afer zaczęto nazywać, wiążąc określające je słowa z cząstką-gate, np. sznapsgate, żelgate. l. pot. 'awantura,
heca': Mąż wrócił, kiedy był u niej kochanek. Ale afera!

AFERZYSTA rzadziej: AFEROWICZ albo AFERAŁ 'człowiek zamieszany w jakąś aferę albo szukający zysku w aferach (w l.
znaczeniu)': Prasa żądała ukarania aferzystów i odzyskania pieniędzy z budżetu.

AFEROMANIA 'mania na punkcie afer': Dziennikarzy informujących społeczeństwo o nadużyciach gospodarczych

oskarżano o aferomanię.

AFERALNY 'związany z aferą lub aferami (w l. znaczeniu)': Dziennikarze uznali, że prywatyzacja przedsiębiorstwa miała
aferalny charakter.

AFEROGENNY 'powodujący afery (w l. znaczeniu)':

Zdaniem prawnika niedoprecyzowanie pewnych przepisów dotyczących zamówień publicznych jest aferogen-ne.

fr. affaire 'sprawa'

AFILIACJA l. w psychologii 'przynależność jakiejś osoby do grupy ludzi, np. rodziny, grupy rówieśniczej': Potrzeba
afiliacji jest jedną z najbardziej podstawowych potrzeb człowieka, kształtującą się już we wczesnym dzieciństwie. 2.
rząd. 'przyjęcie jakiejś osoby lub organizacji do działającego już stowarzyszenia': Afiliacja

AFIRMACJA

AGAPE

dwóch organizacji studenckich do ogólnopolskiego stowarzyszenia akademickiego.

AFILIOWAĆ rząd. przyjąć jakąś osobę lub organizację do działającego stowarzyszenia': Utworzono unię wielu partii, do
której afiliowano kilka występujących dotąd niezależnie ugrupowań.

AFILIACYJNY l. w psychologii 'związany z afiliacją':

Problemy afiliacyjne z dzieciństwa. 2. rząd. 'związany z przyjęciem osoby lub organizacji do jakiegoś stowarzyszenia':
Procedura afiliacyjna.

p.-tac. affiliatio 'usynowienie'

AFIRMACJA książk. 'uznanie istnienia czegoś i w pełni pozytywny stosunek do tego, zwłaszcza do jakichś wartości,
faktów, stanów, jakiejś grupy społecznej': Afir-macja miłości i życia. "Trylogia" Sienkiewicza to afirmacja polskiej
szlachty.

AFIRMOWAC książk. 'uznawać istnienie czegoś i aprobować to': Afirmować czyjś styl życia. Afirmować jakieś ideały.

AFIRMATYWNY książk. 'aprobujący coś': Afirmatywny stosunek do rzeczywistości.

UWAGA: znaczenie słowa afirmacja nie jest ostre. Niekiedy ąfirmację rozumie się raczej jako uznanie istnienia czegoś i
zgodę na to, np. afirmacja seksualizmu człowieka - takie rozumienie, zgodne z etymologią, dominuje w starszych
użyciach. Niekiedy, zwłaszcza we współczesnym języku, afirmacja to przede wszystkim 'aprobata, akceptacja czegoś' -
np. afirmacja miłości, afirmacja osoby ludzkiej.

lać. affirmatio 'potwierdzenie'

AFISZ 'ogłoszenie rozlepiane na tablicach, słupach itd., informujące o mającej się odbyć imprezie kulturalnej':

Afisz teatralny. Afisz zapowiadający występ sławnego tenora włoskiego. <) Nie schodzić z afisza 'być ciągle granym':
Sztuka nie schodziła z afisza przez trzy kolejne sezony. () Zdjąć coś z afisza 'przestać coś grać lub -w przenośni -
przestać się czymś zajmować': Prezes oświadczył, że najwyższy czas, byśmy problemy dawnych rozliczeń zdjęli z afisza,
obecnie trzeba się skupić na przyszłości firmy.

AFISZOWAĆ SIĘ 'o jakiejś osobie: zwracać powszechną uwagę na jakąś swoją cechę albo na znajomość z jakąś osobą':
Afiszowała się ze znajomością języków obcych. Zwracano mu uwagę, by nie afiszował się z narzeczoną kolegi.

fr. affiche

AFORYZM w nauce o literaturze 'krótkie, błyskotliwe sformułowanie, wyrażające jakąś prawdę o świecie, ludziach,
moralności itd.': Była miłośniczką aforyzmów Stanisława Jerzego Lecą.

AFORYSTYKA w nauce o literaturze 'pisanie aforyzmów; także: zbiór aforyzmów': Zajmował się afo-rystyką.
Fascynowała go aforystyka Friedricha Nie-tzschego.
AFORYSTA 'pisarz-twórca aforyzmów': Jako aforystę najbardziej lubił Jana Sztaudyngera.

AFORYSTYCZNY 'odznaczający się właściwościami takimi, jak aforyzmy: zwięzłością, błyskotliwością, głębią
sformułowań': Aforystyczny styl utworów Norwida.

fr. aphorisme od gr. aphorismós 'definicja'

AFRO 'fryzura uformowana z mocno skręconych i sterczących w różne strony włosów - rzeczownik; o fryzurze:
uformowana z gęsto skręconych, sterczących w różne strony włosów - przymiotnik': Nie lubiła afro, ta fryzura robiła
na niej wrażenie jakiegoś nieporządku na głowie. Fryzura afro przypomina naturalne włosy niektórych Murzynów.

ang. afro

AFRODYZJAK 'roślina albo lek, które wzmagają lub pobudzają popęd płciowy człowieka': Lekarze zwracają uwagę na
afrodyzjaki, oferowane klientom poza jakąkolwiek kontrolą medyczną.

gr. aphrodisiakós 'kamień podniecający seksualnie'

AFRODYZJE 'w starożytnej Grecji: święto Afrodyty':

Afrodyzje obchodzono zwykle w ciepłą wiosenną noc. Boginię czczono śpiewami i tańcem, nie składano natomiast
żadnych krwawych ofiar ze zwierząt.

od imienia Afrodyty, gr. Aphrodite

AFROKONWERSJA w ekonomii 'zmiana długu jakiegoś państwa na inwestycje w Afryce': Rząd tego kraju prowadził z
Bankiem Światowym rozmowy na temat afro-konwersji zadłużenia.

złożenie cząstki: afro- (od słowa: Afryka) i słowa: konwersja

AFRONT przestarz. 'zniewaga, niegrzeczne zachowanie wobec kogoś lub umyślne okazanie mu lekceważenia':

Polscy oficerowie doświadczali wielu upokorzeń i afrontów ze strony Wielkiego Księcia Konstantego.

fr. affront 'zniewaga'

AGA 'w dawnej Turcji: tytuł oficera w armii sułtańskiej lub urzędnika cywilnego, także: oficer lub urzędnik noszący ten
tytuł': Janczarami dowodził olbrzymi aga.

tur. aga'pan'

AGAPA 'uczta pierwszych chrześcijan, będąca pamiątką Ostatniej Wieczerzy': Wyprawiali sobie czasem obrzędowe
agapy w nocy. (Sienkiewicz)

lać. kość. agape odgr. agape 'miłość'

AGAPE 'w filozofii neoplatońskiej i chrześcijańskiej:

miłość czysta, niebiańska': Koncepcja miłości braterskiej, czystej - agape była rozwijana w opozycji do miłości
erotycznej, zmysłowej. Agape obejmuje takie rodzaje miłości, jak miłość do Boga, miłość bliźniego i miłość
nieprzyjaciół.

gr. agape 'miłość'

10
AGENCJA

AGONIA

AGENCJA l. 'przedstawicielstwo handlowe, usługowe albo przedstawicielstwo jakiejś instytucji': Agencja Banku
Rozwoju Eksportu w Poznaniu. Podwarszawska agencja supermarketu. 2. 'instytucja służąca środkom
upowszechniania informacji poprzez przekazywanie im wiadomości zebranych przez dziennikarzy, korespondentów i
współpracowników': Agencja prasowa. Agencja fotograficzna. Polska Agencja Informacyjna. Zob. też ajencja.

AGENCYJNY l. 'związany z agencją-przedstawicielstwem jakiejś instytucji': Biuro agencyjne. 2. 'związany z agencją

informacyjną': Depesza agencyjna.

AGENCJA TOWARZYSKA 'eufemistyczne, omowne określenie domu publicznego, burdelu'

AGENT l. 'tajny pracownik policji lub służb specjalnych' (wywiadu, kontrwywiadu itp.): Poszukiwano dawnych agentów
bezpieki. 2. 'pośrednik, przedstawiciel jakiegoś przedsiębiorstwa lub instytucji itp.' (W tym znaczeniu używa się też
słowa ajent.) Agent handlowy. Agent PZU.

AGENTURA l. 'zorganizowana grupa agentów, zwłaszcza obcych szpiegów; gniazdo szpiegów': Była to dobrze
zakonspirowana agentura STASI. 2. rząd. 'biuro pośrednictwa handlowego lub usługowego' (Dziś częściej używa się w
tym znaczeniu słowa agencja). Pracowała w poznańskiej agenturze (agencji) banku.

AGENTURALNY 'dotyczący agentów lub agentur, będący agentem lub agenturą; szpiegowski': Kilkunastu posłów
oskarżono o agenturalną przeszłość.

AGENTURALNOŚĆ 'powiązanie z agenturą, z agentami; bycie agenturą albo agenturami': Część pomówień dotyczyła
zarzutu agenturalności.

lać. agentia 'agencja' i niem. Agentur 'agencja', z łac. agens 'działający, sprawca'

AGITACJA 'propagowanie określonych idei, haseł i poglądów po to, by skłonić ludzi do pewnych zachowań, zwłaszcza
zachowań w dziedzinie politycznej': Agitacja przedwyborcza powinna zostać zakończona na 48 godzin przed
rozpoczęciem wyborów.

AGITATOR 'osoba, która prowadzi agitację': Na wiecu występowali kolejni agitatorzy, wzywający związkowców do
oporu przeciw rządowi.

AGITOWAĆ 'przekonywać kogoś do pewnych poglądów, wpływając tym na jego zachowania': Udało mu się zaagitować
do partii kilku nowych członków.

AGITACYJNY albo AGITATORSKI 'związany z agitacją lub agitatorem': Działalność agitacyjna. Umiejętności agitatorskie.

lać. agitatio 'poruszanie, pobudzanie'

AGLOMERACJA l. 'wielkie skupisko ludzi i domów na małym obszarze; duże miasto'. W centrach wielkich aglomeracji
istnieje tendencja do zabudowy terenów zielonych. Rozwój aglomeracji miejskich na północnym wschodzie Ameryki.
2. rząd. ogólniej: 'nagromadzenie

czegoś, skupisko'. Aglomeracja budynków renesansowych.

AGLOMERAT l. książk. 'rzecz, pojęcie abstrakcyjne lub idea, które są zlepkiem różnych, często niepa-sujących do siebie
elementów': Budynek wielokrotnie rozbudowywano i przebudowywano, w efekcie stał się osobliwym aglomeratem
różniących się znacznie pod względem architektonicznym skrzydeł, balkonów i wieżyczek. Wielokrotnie twierdzono, że
moralność mieszczańska jest aglomeratem przeróżnych koncepcji moralnych i resentymentów. 2. w geologii
'niejednorodna skała, będąca zlepkiem okruchów skalnych, lawy i popiołu wulkanicznego'

AGLOMERACYJNY l. 'związany z aglomeracją- skupiskiem ludzi i domów na małym obszarze': Aglomera-cyjne

tendencje w rozwoju przestrzennym województwa. 2. 'związany z aglomeratem, mający charkter aglomeratu,
zwłaszcza geologicznego'. Skały aglomeracyj-ne.

lać. aggiomeratus 'nagromadzony' od aggiomerare 'skupić, zgromadzić'

AGNOSTYCYZM 'pogląd filozoficzny negujący możliwość obiektywnego poznania świata i rządzących nim praw':
[Spencer] przyjmował [...], że poza zjawiskami istnieje prawdziwa rzeczywistość. Ale też twierdził [...], że jest
niepoznawalna. Tak więc tę prawdziwą rzeczywistość nazywał: "to, co niepoznawalne" (the unknowa-ble). W tym
powoływał się już nie na przyrodników, lecz na filozofów, a w szczególności na Hamiltona. Stanowisko to jeden z jego
uczniów, Huxley, nazwał z grecka "agnostycyzmem". Był to pogląd podobny do Kaniowskiego, jednakże uzasadniany
inaczej. (Tatarkiewicz)

AGNOSTYK 'zwolennik agnostycyzmu': Wielu agnostyków uważa, że tak jak nie można nic pewnego powiedzieć o
rzeczywistości, tak i nieuprawnione jest wyrokowanie o istnieniu lub nieistnieniu Boga.

AGNOSTYCZNY 'związany z agnostycyzmem': Postawa agnostyczna.

ang. agnosticism, termin wprowadzony w pół. XIX w., od gr. agnostos 'nieznany'

AGNUS DEI 'Baranek Boży - symbol Chrystusa w Nowym Testamencie i pierwsze, łacińskie słowa modlitwy
odmawianej w czasie mszy'

lać. Agnus Dei

AGONIA l. inaczej: KONANIE 'stan poprzedzający śmierć człowieka': W stanie agonii następuje m.in. stopniowe
upośledzenie czynności fizjologicznych organizmu i niedotlenienie mózgu. 2. przen. 'chylenie się czegoś ku upadkowi,
ostatnie chwile poprzedzające nieodwracalny już upadek': Agonia państwa. Agonia firmy.

AGONALNY 'związany z agonią, najczęściej w podstawowym, l. znaczeniu': Drgawki agonalne. Stan agonalny.

fr. agonie od gr. agonia 'walka, strach'

11

AGORA

AHISTORYCZNY

AGORA 'rynek w miastach starożytnej Grecji': Agora była miejscem spotkań i zebrań mieszkańców, miejscem wymiany
handlowej i niektórych obrzędów religijnych.

gr. agora

AGRARNY 'rolny, rolniczy': Kwestie agrarne w programie Unii.

AGRARYZM 'teoria i oparty na niej ruch społeczno--polityczny, w myśl których chłopi są podstawą narodu, a rolnictwo
podstawą gospodarki kraju': Ta partia znana jest ze swojego skrajnego agraryzmu.
AGRYRYSTA 'zwolennik agraryzmu': Agraryści uważali, że największym bogactwem każdego narodu jest ziemia i jej
plony.

AGRARYSTYCZNY 'związany z agraryzmem': Agra-rystyczne hasła. Agrarystyczne poglądy.

lać. agrarius 'rolny, dotyczący roli'

AGREGAT l. 'zespół sprzężonych na stałe maszyn, wykonujących pewną pracę': Agregat gaśniczy. Agregat chłodniczy.
2. w geologii 'skupienie drobnych ziaren krystalicznych jakiegoś minerału': Agregaty krystaliczne mogą mieć bardzo
różne postacie. 3. 'przen. pot. 'człowiek sprytny, dowcipny, zaskakujący pomysłami itd.': Ależ z niego agregat!

AGREGACJA w wielu naukach 'tworzenie się skupień elementów; także: stan skupienia': Procesy agregacji w biologii.
Agregacja ziaren krystalicznych w geologii.

fr. agregat od łac. aggregatus 'skupiony'

AGREMENT (czytaj: agrema) w dyplomacji 'wstępna zgoda rządu jakiegoś państwa na to, by pewna osoba została w
nim mianowana przedstawicielem dyplomatycznym innego kraju': Nieoficjalnie wiadomo, że nasz rząd udzielił już
agrement nowemu ambasadorowi tego państwa i w styczniu przybędzie on do Polski.

fr. agrement 'zezwolenie'

AGRESJA l. 'napastliwe zachowanie, szukanie zaczepki, chęć wyładowania swojej złości na ludziach lub rzeczach': Czy
agresja jest przyrodzoną cechą nastolatków? 2. 'zbrojna napaść jednego państwa albo grupy państw na inne państwo
albo państwa'. Agresja państw Układu Warszawskiego na Czechosłowację była oficjalnie nazywana "bratnią pomocą".

AGRESOR 'najczęściej: państwo, które napada na inne':

We wrześniu 1939 r. polskie armie, rozciągnięte na bardzo długim froncie wokół granic kraju, nie były w stanie
skutecznie przeciwstawić się agresorowi.

AGRESYWNY l. 'taki, który jest przejawem agresji -typu zachowania, brutalnie zaczepliwy': Agresywne gesty.
Agresywna postawa wobec kolegów. 2. 'zmierzający do agresji, posługujący się metodami agresji':

Agresywne państwo. Agresywna polityka.

UWAGA: wyraz nadużywany, np. "agresywna kampania wyborcza" (lepiej: napastliwa), "agresywna polityka
handlowa" (lepiej: aktywna, rzutka), "agresywne krycie zawodników przeciwnika" (lepiej: aktywne). Trzeba pamiętać,
że wyraz agresywny ma zabarwienie ujemne i nie powinien być stosowany wtedy, gdy chce się coś pochwalić czy
mówić o czymś z podziwem.

AGRESYWNOŚĆ 'bycie agresywnym, napastliwość, zaczepliwość'. Agresywności nie pochwalam. Agresywność skinów
zwiększa się, gdy stawiać im opór. łac. aggressio 'napaść'

AGRO- początkowa cząstka wyrazów złożonych, wskazująca na związek z rolnictwem lub rolnikami tego, o czym mówi
druga część złożenia, np. agrobiznes, agro-turystyka.

gr. agrós- 'rola'

AGROBIZNES 'wszystkie sfery gospodarki oparte na rolnictwie; przemysł i handel rolny, przetwórstwo rolne itd.':
Rozwoju agrobiznesu nie da się wymusić, należy stworzyć takie warunki, by przemysł i przetwórstwo rolne stały się po
prostu opłacalne.

złożenie cząstki: agro- i stówa: biznes

AGROTURYSTYKA 'wypoczynek w gospodarstwie chłopskim (często: wyspecjalizowanym), zazwyczaj połączony z
uczestniczeniem w życiu tego gospodarstwa': Agroturystyka staje się dziś modnym sposobem spędzania urlopu, także
u nas.

AGROTURYSTA 'wczasowicz wypoczywający w gospodarstwie rolnym, często uczestniczący w jego prowadzeniu':

Agroturyści pojawili się ostatnio na Podlasiu.

AGROTURYSTYCZNY 'związany z agrotury styka':

Region agroturystyczny.

złożenie cząstki: agro- i słowa: turystyka

AHIMSA 'zasada etyczna obowiązująca w buddyzmie, dżinizmie i hinduizmie, zabraniająca krzywdzenia jakichkolwiek
istot żywych': Ahimsa jest realizowana w religiach indyjskich i ich odłamach z różną konsekwencją, przykładem bardzo
rygorystycznego zastosowania tej zasady są pewne odłamy dżninizmu, których wyznawcy bezustannie zamiatają
przed sobą drogę, aby nie rozdeptać niewidocznych żyjątek.

sanskr. ahimsa 'niekrzywdzenie'

AHISTORYCZNY książk. 'pomijający czynniki i uwarunkowania historyczne': Profesor uważał, że wiele analiz utworów
literackich z dawnych epok ma całkowicie ahi-storyczny charakter, co poważnie zniekształca ich odbiór. Np. czytając
treny Kochanowskiego, trzeba pamiętać, że w XVI w. dzieci rodziło się i umierało bardzo wiele, śmierć dziecka nie była
niczym szczególnym -dopiero na tym tle można zobaczyć wyjątkowość i głębię uczucia poety do Urszulki.

12

AIDE-MEMOIRE

AKADEMIA

AHISTORYZM książk. 'ahistoryczne ujęcie jakichś faktów, niezgodność opinii, twierdzeń itd. z uwarunkowaniami
historycznymi': Autorowi artykułu zwracano uwagę, iż twierdzenie o rozłamie w komunistycznej partii Rosji na
stronnictwo bolszewików i mienszewików w 1903 r. to ahistoryzm: partia w rzeczywistości nazywała się
socjaldemokratyczna, choć jej komunistyczny charakter jest bezdyskusyjny.

złożenie cząstki: a- i słowa: historyczny

AIDE-MEMOIRE (czytaj: ed memuar) 'w dyplomacji:

notatka zawierająca uzasadnienie lub szczegółowe wyjaśnienie stanowiska, wyrażonego przez jedną ze stron w trakcie
rozmów czy też w ustnym oświadczeniu':

Aide-memoirejest zazwyczaj wystosowywane jako pisemna notatka, której celem jest zapobiegnięcie
nieporozumieniom i wytłumaczenie spraw niejasnych.

fr. aide-memoire, dosłownie 'pomoc pamięci'

AIDS (czytaj: ejts albo ajts) 'groźna choroba wirusowa, która objawia się zanikiem odporności organizmu, co prowadzi
do jego wycieńczenia i różnych chorób, a w konsekwencji - śmierci': Chorzy na AIDS są nazywani trędowatymi XX
wieku.

AJDSOWIEC albo AIDS-owiec pot. 'chory na AIDS':

Nie odpowiada im mieszkanie obok ajdsowców.

ang. A(cquired) I(mmune) D(eficiency) S(yndrome) 'nabyty zespół niewydolności immunologicznej'

AIKIDO 'japoński system walki wręcz i samoobrony, wykorzystujący chwyty i rzuty podobne jak w dżudo': Ai-kido, jak
wiele wschodnich sztuk walki, jest nie tylko sportem, ale i drogą poszukiwania wewnętrznej harmonii oraz łączności
ciała z duchem.

jap. ai 'harmonia' ki 'siła' do 'droga'

AIRBUS (czytaj: erbas) 'typ samolotu odrzutowego, przewożącego na krótkich lub średnich trasach większą liczbę
pasażerów; autobus powietrzny': Airbusy są wygodne i tanie w eksploatacji. Pasażerowie airbusu zostali poproszeni
do odprawy celnej.

ang. airbus

AIR MAIŁ (czytaj: ermeji) 'poczta lotnicza - napis na listach i przesyłkach informujący o tym, że mają być lub były
przewożone samolotem': Nakleił na liście dodatkowy znaczek i nalepkę z napisem: air maił.

ang. air mai!

AJATOLLAH 'w religii muzułmańskiej, wśród szyitów:

tytuł wysokiego duchownego, interpretatora Koranu; także: duchowny noszący ten tytuł': Po upadku szacha
duchowym przywódcą w Iranie został ajatollah Chomeini.

pers. ajatollach 'znak Boga'

AJENCJA l. 'dzierżawienie jakiejś placówki handlowej lub usługowej': Wzięli w ajencję niewielki sklepik na
przedmieściu. 2. 'to samo, co agencja w znaczeniu l. -

biuro pośrednictwa handlowego lub usługowego': Ajencja banku prywatnego.

AJENT l. 'osoba, która dzierżawi jakąś placówkę handlową lub usługową'. Jakiś ajent kiosku spożywczego dorobił się
małego kapitału. 2. 'to samo, co agent w znaczeniu 2., pośrednik, przedstawiciel': Ajent przedsiębiorstwa
ubezpieczeniowego.

AJENCYJNY l. 'dzierżawiony': Sklep ajencyjny. 2. rząd. 'to samo, co agencyjny w znaczeniu l.': Oddział ajencyjny.

lać. agentia 'agencja'

AJERKONIAK 'słodki i gęsty napój alkoholowy, będący mieszanką spirytusu, mleka i jajek, zwykle z dodatkiem wanilii':
Ajerkoniak to domowym sposobem przyrządzony likier odpowiadający słynnemu advocaatowi.

niem. Eierkognac

AJNSZTAJN zob. EINSTEIN AJOLOS zob. EOL

AKADEMIA l. 'wyższa uczelnia o określonym profilu specjalistycznym': Akademia sztuk pięknych. Akademia
wychowania fizycznego. Akademia rolnicza. Akademia medyczna. 2. 'instytucja skupiająca wokół siebie wybitnych
uczonych lub artystów': Polska Akademia Nauk. Polska Akademia Umiejętności. 3. 'publiczna ceremonia z jakiejś
okazji, w której programie są zazwyczaj wystąpienia oficjalne i artystyczne': W szkole odbyła się akademia z okazji
Święta Niepodległości.
AKADEMIK l. pot. 'rodzaj hotelu studenckiego: budynek szkoły wyższej, w którym mieszkają studenci tej szkoły':
Przeprowadzono remont uniwersyteckich akademików. 2. przestarz. 'student' 3. przestarz. 'profesor uczelni wyższej'
4. przestarz. 'członek instytucji grupującej uczonych lub artystów': Prezydent wręczył odznaczenie znakomitemu
akademikowi.

AKADEMICKI l. 'związany z akademią-wyższą uczelnią': Podręcznik akademicki. O Kwadrans akademicki 'kwadrans

opóźnienia w rozpoczęciu zajęć, zwyczajowo uznawany na wyższych uczelniach jako czas, przez który studenci mają
oczekiwać na wykładowcę, zwłaszcza wówczas, gdy wcześniej zawiadomi o spóźnieniu. O Dyskusja akademicka 'z
dezaprobatą o dyskusji czysto teoretycznej': Wymiana zdań między zebranymi na kongresie specjalistami szybko
przeobraziła się w czysto akademicką dyskusję, niemającą żadnego związku z rzeczywistością. 2. 'związany z akademią-
instytucją skupiającą uczonych lub artystów': Wyróżnienia akademickie. 3. 'związany z akademizmem': Malarstwo
akademickie.

AKADEMIJNY 'to samo, co akademicki, najczęściej w odniesieniu do akademii - szkoły wyższej lub akademii -instytucji
skupiającej uczonych lub artystów': Akademijne zwyczaje. Zebranie akademijne.

AKADEMIZACJA l. 'nadanie jakiejś szkole statusu akademii': Akademizacja wyższej szkoły pedagogicz-

13

AKADEMIZM

AKCES

nej. 2. 'nadanie czemuś charaktem akademizmu': Aka-demizacja sztuk plastycznych.

od gr. Akademiea 'gaj Akademosa', w którym mieściła się w starożytnej Grecji Akademia Platońska

AKADEMIZM 'kierunek w sztuce, zwłaszcza dziewiętnastowiecznej, którego główną zasadą było podporządkowanie
twórczości artystycznej ściśle określonym, klasycznym regułom i naśladowanie wzorców uznawanych za doskonałe':
W drugiej połowie wieku [XIX] klasy-cyzm wyradza się, słabnie i słusznie nazywany jest akademizmem. (Estreicher)

fr. academisme

AKAPIT 'fragment tekstu zaczynający się od nowego wiersza z wcięciem; także: nowy wiersz z wcięciem lub dawniej -
specjalnym znakiem, np. ozdobną literą': Przeczytał dwa akapity tekstu. Akapit rozpoczynała piękna, stylizowana litera
S.

od łac. a capite 'od rozdziału, od ustępu'

AKCELERACJA l. w różnych naukach 'przyspieszenie jakichś zjawisk, procesów, ruchu czegoś itd.'. Akceleracja
procesów społecznych. Akceleracja przebiegu procesów chemicznych. Akceleracja ruchu cząstek w fizyce. 2. w biologii
i psychologii 'przyspieszenie naturalnych procesów rozwojowych przez warunki cywilizacyjne w krajach rozwiniętych
lub przez sztuczną stymulację': Efektem akceleracji rozwoju biologicznego młodzieży w krajach rozwiniętych jest coraz
wcześniejsze dojrzewanie płciowe.

AKCELERATOR w fizyce 'urządzenie do zwiększania energii kinetycznej (przyspieszania) cząstek naładowanych': W

akceleratorach liniowych cząstki są przyspieszane przez pole elektryczne istniejące między różniącymi się potencjałem
elektrodami, w akceleratorach cyklicznych prócz pola elektrycznego do przyspieszania cząstek wykorzystuje się też
pole magnetyczne.

ang. acceleration, accelerator od łac. accelerare 'przyspieszać'

AKCENT l. -w językoznawstwie 'wyróżnienie jednej z sylab w wyrazie lub jednego z wyrazów w zdaniu przez
mocniejsze, dłuższe lub śpiewne wymówienie; także:

znak graficzny służący wyróżnieniu pewnej sylaby lub wyrazu': W języku polskim akcent pada z reguły na
przedostatnią sylabę. Zauważył, że nad tą sylabą jest akcent, l. pot. 'sposób wymawiania wyrazów': Mówił z obcym
akcentem. 3. w muzyce 'wyróżnienie jednego z dźwięków lub akordu melodii'; także znak nad lub pod nutą
oznaczający akcent' 4. przen. 'charakterystyczna cecha lub wyodrębniający się element czegoś': Nowe akcenty w
wystąpieniach polityków. Akcent architektoniczny. Wręczenie nagród i medali było końcowym akcentem uroczystości.

UWAGA: w ostatnim znaczeniu słowo akcent fest nadużywane, warto pamiętać, że podobny sens mają polskie słowa:

nacisk, podkreślenie, uwypuklenie.

AKCENTOWAĆ l. w językoznawstwie 'wyróżniać sylabę w wyrazie lub wyraz w zdaniu za pomocą akcentu': W języku
polskim akcentujemy sylaby, wymawiając je mocniej. 2. w muzyce 'wyróżniać dźwięk lub akord melodii' 3.
'uwydatniać, podkreślać jakieś elementy czy cechy, kłaść na coś nacisk w wypowiedzi': Autor książki akcentował
znaczenie wybitnych jednostek w historii.

AKCENTUACJA w językoznawstwie l. 'system akcentowy jakiegoś języka': Polska, czeska akcentuacja. Akcentuacja w
języku prasłowiańskim. 2. w językoznawstwie 'zaznaczanie akcentów w tekście; także: wszystkie akcenty w tekście':
Akcentuacja została zaznaczona za pomocą kropek i podkreśleń.

lać. accentus 'przyśpiew, przycisk wyrazowy'

AKCEPTACJA l. 'zgadzanie się na coś, zatwierdzenie czegoś (jakiejś umowy, jakichś warunków)': Nowy pomysł uzyskał
akceptację zebranych. 2. AKCEPTACJA WEKSLA w bankowości 'zobowiązanie się do zapłacenia wymienionej na wekslu
sumy w określonym terminie': Urzędnik prosił go o akceptację weksla:

umieszczenie na odwrocie słowa: zaakceptowano, i własnoręczny podpis.

UWAGA: wyraz błędnie używany w znaczeniu 'poparcie', np. "ubiegać się o akceptację władz powiatowych"
(właściwie: o poparcie władz powiatowych), "mała akceptacja społeczna Sejmu" (właściwie: male poparcie społeczne
dla Sejmu).

AKCEPT w bankowości 'zobowiązanie do zapłacenia wymienionej na wekslu (rzadziej: czeku) sumy w określonym
terminie, to samo, co akceptacja w znaczeniu 2.;

także: weksel, na którym jakaś osoba umieściła swój podpis jako akceptanta'

AKCEPTANT w bankowości 'osoba, która zaakceptowała weksel': Akceptant weksla jest głównym dłużnikiem w
stosunku do posiadacza weksla.

AKCEPTOWAĆ l. 'zgadzać się na coś, uznawać coś':

Widzowie akceptują naszą działalność. 2. AKCEPTOWAĆ WEKSEL w bankowości 'zobowiązywać się do zapłacenia
wymienionej na wekslu sumy w określonym terminie'

lać. acceptatio 'przyjmowanie' od acceptare 'brać, otrzymywać'

AKCES 'przystąpienie do jakiejś organizacji, włączenie się do jakiejś akcji': Akces Polski do NATO. Siedem następnych
klubów piłkarskich zgłosiło akces do nowo powstałej Ligi Futbolowej.

AKCESJA l. 'w bibliotece: przyjmowanie i rejestracja kupowanych i otrzymywanych książek, czasopism, broszur,
druków itd.': Zaczęła pracować w wielkiej bibliotece w dziale akcesji. 2. 'to samo, co akces'
AKCESYJNY l. 'związany z akcesem': Procedura akce-syjna została rozpoczęta, po trzech miesiącach mieli się połączyć z
klubem, który był ich dotychczasowym rywalem. O Deklaracja akcesyjna w prawie międzynarodowym 'przystąpienie
do umowy zawartej już wcześniej między jakimiś państwami' 2. 'związany z akcesją':

14

AKCESORIUM

AKLIMATYZACJA

Wszystkie wpływające do biblioteki pozycje odnotowywała w księdze akcesyjnej i nadawała im kolejne sygnatury
akcesyjne.

lać. accesus 'przystąpienie', accesio 'zbliżenie, przybycie do'

AKCESORIUM wyraz częściej używany w liczbie mnogiej: AKCESORIA 'dodatkowe składniki wyposażenia czegoś; rzeczy
albo szczegóły czegoś niepodstawowe, choć ważne; dodatki do czegoś': Zajmuje się sprzedażą akcesoriów
samochodowych, takich jak zagłówki, chodniczki czy radia. Torebka jest niewielkim, lekkim akcesorium kobiecym.

AKESORYJNY 'dodatkowy, zazwyczaj też: odgrywający mniej ważną rolę, niepodstawowy': Akcesoryj-ne warunki,
elementy jakiejś umowy. Oprócz elementów podstawowych w języku wyróżniamy też elementy akcesoryjne,
dodatkowe, np. w sylabie samogłoska jest członem podstawowym, zaś spółgłoska akcesoryj-nym.

AKCESORYCZNY 'to samo, co akcesoryjny' O Minerały akcesoryczne w geologii 'minerały stanowiące bardzo niewielki
składnik jakichś skał': Minerały akcesoryczne nie mają wpływu na klasyfikowanie skał.

lać. accessoria 'dodatki' od: accessorius 'dodatkowy'

AKCJA l. 'działanie, zwłaszcza działanie zorganizowane i zmierzające do pewnego celu': Błyskawiczna akcja policji
udaremniła ucieczkę bandytów. 2. 'przebieg zdarzeń w filmie, powieści lub dramacie': Akcja "Quo va-dis" rozgrywa się
w starożytnym Rzymie w początkach naszej ery. () Film akcji 'film, którego główną- niestety zwykle też: jedyną - zaletą
jest wartka akcja': Wyświetlono amerykański film akcji, w którym główne role odgrywali mistrzowie walk Wschodu. 3.
w nauce o literaturze 'część fabuły - zdarzenia bezpośrednio przedstawione w utworze lub typ fabuły - taki, w którym
działania bohaterów mają określony cel, a zdarzenia układają się w ciąg zmierzający do pewnego finału'

AKCJE 'rodzaj papierów wartościowych, które są dokumentem stwierdzającym prawo uczestnictwa w kapitale i
dochodach spółki akcyjnej': Akcje "Wedla" znowu zwyżkowały. Spółka stała się właścicielem większości akcji
"Okocimia".

AKCYJNY l. 'związany z akcją - pewnym działaniem, najczęściej: taki, który ma charakter doraźnych akcji':

Profesor tłumaczył swemu asystentowi, że praca naukowa nie może mieć charakteru akcyjnego, potrzebny jest ciągły,
wytężony wysiłek, a nie nagłe zrywy przeplatane okresami bezczynności. 2. 'związany z akcjami': Podstawą
działalności spółki akcyjnej jest kapitał zebrany w wyniku sprzedaży akcji.

AKCJONARIUSZ 'ten, kto ma akcje spółki akcyjnej':

Akcjonariusze na razie wstrzymali się ze sprzedażą swoich udziałów.

AKCJONARIAT PRACOWNICZY 'system własności przedsiębiorstwa, w którym pracownicy są zbiorowym właścicielem

dużej części akcji': Akcjonariat pracowniczy wprowadzono w Polsce w niektórych przedsiębiorstwach po 1989 r.

fr. action, wl. azione z łac. actio 'działanie'

AKCYDENS l. w filozofii 'przypadkowa, nieistotna cecha jakiegoś przedmiotu lub przypadkowa zmiana przedmiotu, nie
wpływająca na jego istotę': [...] dialektyka [...] nie pozwalała mu uznać zmiany substancji bez zmiany akcydensów.
(Tatarkiewicz) 2. inaczej DRUK AKCYDENSOWY 'drobny druk, np. ogłoszenie, formularz, etykieta': Założył małą firmę i
zajmował się drukowaniem akcydensów, głównie wizytówek i ogłoszeń. 3. przestarz. 'to samo, co akcydencja'

AKCYDENCJA przestarz. 'coś przypadkowego, jakiś wypadek czy choroba, lub dodatkowego, np. dodatkowy zarobek
lub opłata za coś': Pana radcę spotkała w tym miesiącu niemiła akcydencja. Oprócz zasadniczego podatku musiał na
granicy opłacić jeszcze akcydencję.

AKCYDENSOWY l. 'związany z akcydensem w 2. znaczeniu - drobnym drukiem': Druki akcydensowe. Drukarnia

akcydensowa. l. przestarz. 'związany z akcydencja': Opłata akcydensowa.

AKCYDENTALNY ksiązk. 'przypadkowy, dodatkowy': Pisarz uważał, że należy pominąć wszystko to, co w naszym życiu
społecznym jest akcydentalne, uboczne, i poszukiwać narodowego charakteru Polaków.

lać. accidens 'przypadkowy'

AKCYDENTALIZM inaczej: KONTYNGENTYZM w filozofii 'pogląd, iż zjawiska - w mniejszym lub większym stopniu-nie są
ze sobą powiązane, często też: że pewnych rzeczy przewidzieć nie można i nie wynika to z braków nauki, ale z
przypadkowości wpisanej w naturę świata': Einstein protestował gorąco przeciw akcy-dentalizmowi wynikającemu z
wczesnych wersji teorii nieoznaczoności Heisenberga, mówiąc, że "Pan Bóg nie gra w kości".

ang. accidentalism

AKCYZA inaczej: PODATEK AKCYZOWY 'rodzaj podatku od pewnych artykułów spożywczych, użytkowych lub usług,
który państwo nakłada na przedsiębiorcę, a ten wlicza go do ceny towaru lub usługi, obciążając w ten sposób
klientów'. Brak ustawy o znakach skarbowych akcyzy. Dodawać kwotę akcyzy do ceny towaru. Obniżyć podatek
akcyzowy na telewizory.

lać. accisia 'podatek'

AKLAMACJA 'przyjęcie przez jakieś zgromadzenie pewnej uchwały lub wniosku jednomyślnie i bez głosowania':
Zebrani przyjęli wniosek prezesa przez aklamację.

lać. acciamatio 'obwieszczenie'

AKLIMATYZACJA l. 'przystosowanie się roślin, zwierząt albo człowieka do nowych warunków klimatycznych':
Aklimatyzacja dzieci w górach musi trwać co najmniej kilka dni. l.przen. 'przyzwyczajenie

15

AKME

I AKORD

się do nowego otoczenia, nowego środowiska, nowych sytuacji': Aklimatyzacja Nowaka w "Legii" nie trwała dhigo

AKLIMATYZOWAĆ SIĘ l. 'przystosowywać się do nowych warunków życia, podlegać aklimatyzacji': Te kwiaty szybko
aklimatyzują się do warunków ogrodowych. l. przen. 'przyzwyczajać się, przywykać do nowego otoczenia, nowego
środowiska itp.': Dzieci, które chodziły do przedszkola, szybciej niż inne aklimatyzują się do warunków szkolnych.

UWAGA: nie należy mylić wyrazu aklimatyzacja ze słowem klimatyzacja (zob.) ani wyrazu aklimatyzować z
klimatyzować.
ang. acciimatization, niem. Akkiimatisation

AKME książk. 'szczyt lub punkt krytyczny czegoś: życia, twórczości, gorączki, choroby itd.': W różnych epokach
panowały bardzo różne poglądy na temat tego, kiedy przypada akme, szczyt zdolności twórczych człowieka, dawniej
na ogół wskazywano okres po ukończeniu 40. roku życia, natomiast w II połowie XX w. zapanował swoisty kult
młodości.

gr. akme' 'szczyt'

AKMEIZM 'kierunek w poezji rosyjskiej w latach 1910-1922, negujący "ciemną" symboliczną i mistyczną poezję,
głoszący zwrot do prostego języka i ukazywania w utworach piękna realnego świata': Akmeizm był kierunkiem o
wyraźnie neoklasycznym charakterze, także sztandarowe pismo z nim związane miało tytuł "Apol-lon".

AKMEISTA 'poeta związany z akmeizmem': Do najbardziej znanych akmeistów należą Mikołaj Gumilow i Osip
Mandelsztam.

AKMEISTYCZNY 'związany z akmeizmem': Akmei-styczny ideał poety to nie natchniony wieszcz, ale rzemieślnik ze
znawstwem i trudem pracujący w języku.

roś. akmeizm od gr. akme' 'szczyt'

AKOLITAT 'w Kościele katolickim: czwarte, ostatnie z niższych święceń kapłańskich': Akolitat daje m.in. prawo do
rozdawania komunii.

AKOLITA l. 'w Kościele katolickim: kleryk mający czwarte, ostatnie z niższych święceń kapłańskich': Akolita towarzyszył
księdzu przy ceremonii. 2. przen. rząd. 'osoba stale komuś towarzysząca, zwłaszcza jako jego poplecznik, stronnik': Na
spotkaniu burmistrz zjawił się ze swoimi dwoma akolitami.

gr. akólouthos 'towarzyszący'

AKOMODACJA l. -w fizjologii 'dostosowanie się oka do widzenia przedmiotów z pewnej odległości': Akomoda-cja oka
wiąże się ze zmianami kształtu jego soczewki. 2. w psychologii 'rozwijanie i doskonalenie pojęć oraz struktur
poznawczych pod wpływem nowych doświadczeń': W psychologii akomodacja poznawcza jest przeciwieństwem
asymilacji. 3. w językoznawstwie

'dostosowanie brzmienia głoski do brzmienia głosek ją otaczających': Przykładem akomodacjijest ubezdźwię-cznienie

głoski "w" w słowie lewka ze względu na sąsiedztwo z bezdźwięczną głoską "k": ławka wymawiamy jako lafka.

AKOMODOWAĆ l. w fizjologii 'dostosowywać oko do widzenia z różnej odległości': Soczewka oka akomoduje się do
ostrego widzenia przedmiotów, spłaszczając się lub uwypuklając. 2. w psychologii 'rozwijać i doskonalić pojęcia oraz
struktury poznawcze pod wpływem nowych doświadczeń' 3. w językoznawstwie 'dostosowywać brzmienie głosek do
brzmienia głosek z nimi sąsiadujących'

AKOMODACYJNY l. w fizjologii 'związany z akomodacja - dostosowaniem oka do widzenia z różnej odległości':

Zdolności akomodacyjne oka. 2. w psychologii 'związany z akomodacja- rozwijaniem struktur poznawczych pod
wpływem nowych doświadczeń': Akomodacyjne przemiany w psychice człowieka. 3. w językoznawstwie 'związany z
akomodacja - dostosowaniem brzmienia głosek do brzmienia głosek sąsiednich': Akomodacyjne zmiany pod
względem dźwięczności i miękkości.

lać. acommodatio 'przystosowanie'

AKOMPANIAMENT l. w muzyce 'partia instrumentalna, rzadziej wokalna, towarzysząca głównej partii melodycznej,
wykonywanej przez solistę lub grupę solistów; w muzyce rozrywkowej, w większości wypadków, ma zastosowanie
akompaniament sekcji rytmicznej, która realizuje przede wszystkim tło rytmiczno-harmoniczne'. Grać, śpiewać przy
akompaniamencie (z akompaniamentem). Akompaniament gitarowy (gitary). Dobierać akompaniament do melodii. 2.
w muzyce 'wykonywanie partii instrumentalnej, rzadziej wokalnej, towarzyszącej głównej partii melodycznej,
realizowanej przez solistę lub grupę solistów': Umiejętności tworzenia zaangażowanego bluesa i boogie z pełnymi
treści i nacechowanymi wyobraźnią tekstami dorównywał ekspresyjny wokal i pełen rezerwy akompaniament. 3.
przen. 'coś (najczęściej różne dźwięki), co towarzyszy czemuś'. Pracował przy akompaniamencie hałasów
dochodzących zza ściany.

AKOMPANIATOR 'instrumentalista, towarzyszący soliście lub grupie solistów'

AKOMPANIOWAĆ w muzyce 'wykonywać partię instrumentalną, rzadziej wokalną, towarzyszącą głównej partii
melodycznej, realizowanej przez solistę lub grupę solistów': Akompaniować soliście. Akompaniować sobie na gitarze.

wf. accompagnamento

AKONTO zob. A CONTO

I AKORD 'system płacenia za pracę, polegający (w najprostszej wersji) na płaceniu w zależności od sztuki, a nie od
ilości przepracowanych godzin': U farmera w Norwegii studenci zbierali truskawki na akord, otrzymując za każdy
półkilogramowy pojemnik 2 korony.

16

II AKORD

AKSELBANT

AKORDOWY 'taki, w którym wypłata zależy od ilości wykonanych sztuk, a nie od liczby przepracowanych godzin;
płatny w tym systemie': Akordowy system płacy. Akordowi robotnicy.

fr. accord

II AKORD l. w muzyce 'współbrzmienie co najmniej trzech różnych co do wysokości dźwięków, zorganizowane według
pewnej zasady': Ragtime, jazz nowoorle-ański i dixieland bazują na harmoniach pod każdym względem
jednoznacznych z akordami stosowanymi w polkach, marszach i walcach, na tonice oraz dominancie. Fałszywy akord.
Brzmienie akordów. Akord fortepianowy, gitarowy. Brać, dobywać, wydobywać akordy. 2. przen. 'nastrój, tonacja
uczuciowa towarzysząca danemu zjawisku albo dźwiękom': Akordy radości. Pożegnalne akordy.

fr. accord,wl. accordo

AKR 'jednostka powierzchni gruntu w krajach anglojęzycznych, równa 4047 m2 ':' l akr to 0,405 hektara.

ang. acre z niem. Acker, pierwotnie 'pastwisko'

AKREDYTACJA 'oficjalne upoważnienie dyplomaty albo dziennikarza do pełnienia obowiązków przy rządzie państwa,
do którego jest wysłany (jeśli chodzi o dyplomatę), lub w organizacji, instytucji, do której jest oddelegowany (jeśli
chodzi o dziennikarza)': Akredytacja przy rządzie Holandii. Akredytacja nowego korespondenta w Bonn. Uzyskać
akredytację w Sejmie.

AKREDYTOWAĆ 'udzielić akredytacji, oficjalnie upoważnić dyplomatę lub dziennikarza do pełnienia ich funkcji przy
obcym rządzie, organizacji międzynarodowej, instytucji itp.': Dyplomaci akredytowani w Libii zostali wezwani do
tamtejszego MSZ. Została akredytowana przy FAO.

AKREDYTACYJNY 'związany z akredytacją': Korespondentom wydawano specjalne karty akredytacyjne.

fr. accreditation

AKREDYTYWA w bankowości 'umowa, zgodnie z którą bank, otwierający kredyt na życzenie klienta, dokonuje wpłat na
rzecz osoby trzeciej, płaci lub akceptuje weksle ciągnione przez tę osobę albo też upoważnia inny bank do
dokonywania wpłat, akceptowania i negocjowania weksli'. Różne formy akredytywy są często stosowane w
rozliczeniach krajowych i międzynarodowych.

fr. accreditif

AKROBACJA 'ćwiczenie sportowe lub cyrkowe wymagające wielkiej zręczności, siły i koordynacji ruchów':

Z zapartym tchem chłopcy oglądali akrobacje pod kopułą cyrku. <) Akrobacja lotnicza 'trudna ewolucja samolotem lub
szybowcem': Do akrobacji lotniczych należą np. beczka, pętla i spirala.

AKROBATA 'sportowiec lub cyrkowiec wykonujący akrobacj e': Akrobaci wykonywali ćwiczenia na trapezie'

AKROBATYKA 'dziedzina sportu lub sztuki cyrkowej obejmująca wykonywanie akrobacji': Akrobatyka sportowa
obejmuje m.in. skoki na trampolinie i wykonywanie zespołowych układów gimnastycznych. Jest to dyscyplina bardzo
zbliżona do gimnastyki, nie wchodząca jednak do programu igrzysk olimpijskich.

AKROBATYCZNY l. 'związany z akrobacjami': Ćwiczenia akrobatyczne. 2. 'wymagający zręczości i taktu w jakiejś

dziedzinie, świadczący o takiej zręczności': Przekształcenie ruchu o charakterze związkowym w prawicową partię
polityczną wymagało od tego działacza wręcz akrobatycznych zdolności.

fr. acrobatie odgr. akrobates 'wspinający się, chodzący na palcach, tańczący na linie'

AKRONIM inaczej: SKRÓTOWIEC w językoznawstwie 'wyraz utworzony z pierwszych głosek, liter, sylab lub innych
członów słów składających się na wielowyra-zową nazwę jakiej ś organizacji, instytucji itd.': Do akronimów należą np.
MON, PBK, Cepelia i PZMot.

ang. acronym od gr. akrós 'czubek, zewnętrzna część', ónoma 'imię'

AKROPOL 'w miastach starożytnej Grecji: położony na wzgórzu gród': Pierwotnie akropol był warowną, otoczoną
murami częścią miasta, z biegiem czasu nabrał charakteru reprezentacyjnego i religijnego. Będąc w Grecji, oglądali
wspaniały ateński Akropol.

gr. akrópolis

AKRYL inaczej: WŁÓKNO AKRYLOWE 'wełonopodo-bne włókno syntetyczne otrzymywane z akrylonitrylu':

Do najbardziej znanych w Polsce rodzajów akrylu należy anilana.

AKRYLONITRYL 'nitryl kwasu akrylowego, związek chemiczny o wzorze CHzCHCN': Akrylonitryl jest jednym z
podstawowych surowców w przemyśle tworzyw sztucznych.

ang. acryl (onitrile)

AKSAMIT 'miękka tkanina, jedwabna lub będąca połączeniem jedwabiu z wełną albo bawełną, po jednej stronie
mająca gęsty, błyszczący meszek': Aksamit jest tkaniną bardzo cenioną i elegancką, wykorzystywaną do szycia
ubiorów, konfekcji, zasłon, obić mebli, obrusów itd.

I AKSAMITKA 'wstążka z aksamitu': Strój dziewczynki ozdabiała czarna aksamitka.

AKSAMITNY l. 'wykonany z aksamitu': Aksamitny obrus. 2.przen. 'miękki i gładki jak aksamit': Aksamitna skóra.
Aksamitny głos.
II AKSAMITKA 'roślina zielna o żółtych, pomarańczowych lub ciemnoczerwonych kwiatach': Aksamitki uprawiane są u
nas jako rośliny ozdobne.

lać. śr. examitum z gr. heksamitos 'z sześciu nici'

AKSELBANT 'ozdobny sznur noszony na mundurze m.in. ;ez wysokich oficerów i adiutantów w niektórych

17

AKSJOLOGIA

AKTYWA

armiach': Aż tu ciżba Moskali, las w lesie, mrowie. Juliusz Hrabia podnosi oczy, szuka słońca glorii. Pochmurno. [...]
Raptem czernieją jego akselbanty. (Herbert)

niem. Achselband

AKSJOLOGIA 'nauka o wartościach, ogólna teoria wartości, która zajmuje się badaniem istoty i typów wartości oraz
tym, co i jak wartościować': Aksjologię zajmuj ą takie pojęcia, jak dobro, piękno i prawda oraz ich miejsce w życiu
człowieka. Ten program szkolny neguje potrzebę aksjologii w nauczaniu.

AKSJOLOGICZNY 'taki, który wynika z aksjologii, ma charakter aksjologii; także: nacechowany pod względem wartości,
wartościujący': Dobro i prawda to podstawowe kategorie aksjologiczne. Polska stoi wobec konieczności wyboru,
którego natura jest aksjologiczna, a nie techniczna.

złożenie zgr. aksios 'cenny, godny' i logos 'słowo'

AKSJOMAT inaczej: PEWNIK, l. 'twierdzenie przyjęte w jakiejś dziedzinie nauki bez dowodu, służące za podstawę przy
budowie innych twierdzeń': Pewnikami są przy swych zwyczajnych znaczeniach takie zdania, jak np. "jeśli a jest równe
b, to b jest równe a", "jeśli a jest wcześniejsze od b, to b nie jest wcześniejsze od a", "każdy kwadrat ma 4 boki" itp.
(Ajdukiewicz) 2. 'prawda uznana przez kogoś lub uznane powszechnie twierdzenie, niekoniecznie prawdziwe, często
też: czyjaś zasada życiowa': Przez całe życie trzymał się aksjomatu, iż pieniądze szczęścia nie dają, a odkąd powodzi mu
się gorzej, zaczął głosić, iż właściwie w ogóle nie można być szczęśliwym, mając dużo pieniędzy.

AKSJOMATYCZNY 'związany z aksjomatami, oparty na aksjomatach': Aksjomatyczny system w logice.

AKSJOMATYKA 'zbiór powiązanych ze sobą aksjomatów w jakiejś nauce': Aksjomatyka matematyczna. Aksjomatyka
etyczna.

AKSJOMATYZACJA 'ujęcie twierdzeń w jakiejś nauce w system aksjomatyczny': Aksjomatyzacja systemu jakiejś nauki
może ograniczać jego funkcje poznawcze, bowiem charakterystyczną cechą systemów aksj ornaty -cznychjest to, że
lista aksjomatów jest w nich zamknięta. Służy ona natomiast formalizacji tego systemu i zwiększeniu jego spójności
terminologicznej.

lać. axioma od gr. aksioma 'coś cennego'

I AKT l. 'dokument urzędowy, zwłaszcza taki, który potwierdza coś z mocą prawną': W obecności notariusza podpisali
akt sprzedaży mieszkania. 2 oficj. 'jakiś czyn, zwłaszcza czyn, którego znaczenie chce się podkreślić lub czyn będący
zewnętrznym przejawem czegoś. Oskarża się go o dokonywanie aktów okrucieństwa wobec ludności Bośni. Akt
miłości. Akt dobrej woli. 3. oficj. 'czynność urzędowa lub jakaś ceremonia': Akt dekoracji. Dokonać aktu otwarcia
wystawy'.
lać. actus 'czyn'

II AKT 'część utworu dramatycznego, wyodrębniona kompozycyjnie; także: część przedstawienia scenicznego':

Po drugim akcie opery była przerwa.

fr. acte

III AKT 'w sztuce: przedstawienie nagiego ciała ludzkiego': Francisco Goyajest autorem słynnego aktu "Maja naga".

fr. acte

AKTUALIZM w geologii 'kierunek wyjaśniający zjawiska, które zachodziły w odległej przeszłości, przez podobieństwo
do zjawisk zachodzących obecnie': Jednym z podstawowych założeń aktualizmujest to, że np. takie procesy jak erozja
czy powstawanie osadów rzecznych - przed tysiącami lat przebiegały podobnie jak dziś, więc na podstawie
współczesnych obserwacji można dokonywać rekonstrukcji zjawisk z przeszłości.

od łac. actualis 'czynny, działający'

AKTUALNY 'związany z tym, co się teraz dzieje, ważny w czasie obecnym': Bardzo aktualnym tematem jest wpływ
zanieczyszczenia środowiska na życie człowieka. Prasa przekazywała aktualne informacje z terenu objętego walkami.

UWAGA: aktualny to słowo modne, często używane niepotrzebnie lub niewłaściwie. Zamiast: "aktualny rząd Francji" -
lepiej mówić: obecny rząd Francji, zamiast: "aktualne stosunki między tym krajami" - obecne stosunki między tymi
krajami.

AKTUALNOŚĆ 'bycie aktualnym': Gombrowicz przedstawia problemy, które nigdy nie tracą aktualności: ojczyzna i
obcość, dojrzałość i niedojrzałość.

AKTUALNOŚCI rzadziej: AKTUALIA 'aktualne zdarzenia lub wiadomości o nich - ze świata polityki, kultury, sportu itd.':
Aktualności sportowe. Aktualności giełdowe.

AKTUALIZACJA 'czynienie czegoś aktualnym, np. uzupełnianie tego nowymi informacjami': Zmiany kadrowe zmuszały
do częstej aktualizacji danych personalnych.

AKTUALIZOWAĆ 'dokonywać aktualizacji czegoś':

Aktualizować mapę powiatu.

lać. actualis 'działający, czynny'

AKTYN 'pierwiastek chemiczny o liczbie atomowej 89 i masie atomowej (najtrwalszego izotopu) 227, symbol Ac:
srebrzy stobiały, promieniotwórczy metal': Aktyn należy do bardzo rzadkich pierwiastków, występuje w niewielkich
ilościach w rudach uranu.

n.-tac. actinum odgr. aktinos 'promień'

AKTYWA w finansach 'ogół środków, którymi dysponuje dane przedsiębiorstwo (trwałych, np. nieruchomości i
urządzenia, oraz obrotowych, np. gotówka, wierzytelności) i które są wykorzystywane w jego działalności

18

AKTYWACJA
AKUPUNKTURA

gospodarczej': Stan aktywów i pasywów spółki, która zawiesiła działalność gospodarczą nie uległ zmianie.

od łac. activa 'to, co czynne'

AKTYWACJA l. w chemii i technice 'pobudzanie do działania albo wzmaganie działania jakiegoś organizmu albo
mechanizmu': Aktywacja wielu procesów chemicznych wiąże się z dostarczeniem do pewnego układu określonej
porcji energii. 2. w telekomunikacji 'włączenie telefonu (zwłaszcza telefonu komórkowego) do odpowiedniej sieci,
rozpoczynające i gwarantujące jego działanie': Aktywacja usługi DUAL NTM jest bezpłatna. Za telefon wraz z aktywacją
opłata wynosi 432 złote.

AKTYWATOR w chemii 'substancja, która po dodaniu do katalizatora przyspiesza pewną reakcję'

AKTYWOWAĆ l. w chemii i technice 'pobudzać jakiś mechanizm, organizm lub substancję do działania albo wzmagać
ich działanie': Bohaterowie serialu fantastycznego aktywowali olbrzymiego robota, by posłużyć się nim w walce z
siłami zła. 2. w telekomunikacji 'włączać telefon, zwłaszcza komórkowy'

AKTYWACYJNY l. w chemii i technice 'odnoszący się do aktywacji': Przeprowadzona w laboratorium analiza

aktywacyjna. 2. w telekomunikacji 'związany z aktywacją, dający aktywację': Usługi aktywacyjne sieci EPOKA.

fr. activation, z łac. activus 'czynny'

AKTYWNY l. 'działający lub skłonny do działania, do udziału w czymś, także: energiczny, ruchliwy': Dynamiczny, pełen
inicjatywy prezes był najaktywniejszym członkiem organizacji. Dużo pracowała, uprawiała sport i w ogóle prowadziła
aktywny tryb życia. 2. w chemii 'zdolny do reakcji chemicznej; także: mający wpływ na jej przebieg': Bardzo aktywny
chemicznie pierwiastek. Aktywny składnik reakcji. 3. inaczej:

CZYNNY 'o wulkanie: wybuchający co jakiś czas, zdolny do erupcji': Jedynym aktywnym wulkanem w Europie jest
Wezuwiusz, wszystkie inne to wulkany wygasłe.

AKTYWNOŚĆ l. 'bycie aktywnym': Nauczycielka pochwaliła go za aktywność na lekcji. 2. w chemii 'zdolność do reakcji
chemicznej': Aktywność chemiczna chloru.

AKTYW 'najbardziej aktywni członkowie jakiejś organizacji': Aktyw związkowy. Aktyw partyjny.

AKTYWISTA 'aktywny członek jakiejś organizacji':

Aktywiści otrzymali od przewodniczącego okolicznościowe dyplomy.

AKTYWIZACJA 'ożywienie czyjejś działalności, robienie aktywnym; także: pobudzenie do działania':

Aktywizacja dużych grup społecznych jest możliwa tylko wówczas, gdy są one bezpośrednio zainteresowane określoną
i bardzo konkretną działalnością.

AKTYWIZOWAĆ 'ożywiać, robić aktywnym; także:

pobudzać do działania': Dzieci z młodszych klas należy aktywizować także przez zabawy ruchowe.

lać. activus 'czynny', ang. activize

AKUMULOWAĆ 'gromadzić coś, zbierać (określenie używane zwykle w terminologii naukowej lub technicznej)':
Akumulować kapitał. Akumulować energię elektryczną.
AKUMULACJA l. 'gromadzenie albo gromadzenie się czegoś'. Akumulacja ciepła. 2. w ekonomii 'zbieranie i
przeznaczanie środków finansowych na inwestycje oraz zwiększanie zasobów i rezerw, a nie na bieżącą konsumpcję':
Środki przeznaczone na akumulację powinny znacznie wzrosnąć w przyszłym roku finansowym.

AKUMULATOR 'urządzenie do magazynowania energii, np. bateria w samochodzie, doładowywana podczas ruchu
silnika': Nie mógł zapalić samochodu, musiał doładować akumulator za pomocą prostownika i oczyścić klemy.

AKUMULATOROWY 'związany z akumulatorem':

Bateria akumulatorowa w latarce. () Wózek akumulatorowy 'niewielki pojazd napędzany silnikiem elektrycznym
pobierającym prąd z dużych akumulatorów'

AKUMULACYJNY l. 'związany z akumulacją - gromadzeniem się czegoś': Zjawiska akumulacyjne w geologii. O Piec
akumulacyjny 'piec używany np. do ogrzewania mieszkania, który gromadzi energię elektryczną, a następnie oddaje ją
w postaci ciepła. 2. w ekonomii 'związany ze środkami przeznaczonymi na inwestycje'

Zob. też: kumulacja.

lać. accumulatio 'nagromadzenie'

AKUPRESURA 'wywodząca się z Chin metoda leczenia, polegająca na masowaniu biologicznie aktywnych okolic ciała
koniuszkami palców': Akupresurajest metodą pokrewną akupunkturze, leczyć nią można wiele dolegliwości, przede
wszystkim stany bólowe.

AKUPRESURZYSTA 'osoba, która zna zasady akupre-sury i leczy innych za pomocą tej metody': Akupresurzy-sta
masował kolejne okolice jego ciała okrężnymi ruchami koniuszków palców przy lekkim nacisku.

ang. acupressure na wzór: acupuncure (znanej już od wieków, także w Europie) i łac. pressura 'nacisk'

AKUPUNKTURA 'wywodząca się z Chin metoda leczenia, polegająca na wbijaniu cienkich, zwykle: złotych i srebrnych,
igieł w ściśle określone punkty ciała na czas od kilku sekund do kilku godzin': Akupunktura jest uznaną w kręgach
medycznych metodą leczenia takich chorób jak reumatyzm i nerwobóle.

AKUPUNKTURZYSTA 'osoba, która zna zasady akupunktury i leczy innych za pomocą tej metody': Akupun-kturzysta
wbijał igły na czas potrzebny do przepływu energii wzdłuż linii energetycznych jej ciała.

ang. acupuncture od łac. acus 'igła', punctura 'ukłucie'

19

AKUSTYKA

AKWIZYCJA

AKUSTYKA l. 'jeden z działów fizyki - nauka o dźwięku' 2. 'warunki rozchodzenia się dźwięków w pewnym
pomieszczeniu lub na pewnej przestrzeni':

Koncert odbył się w sali mającej bardzo dobrą akustykę.

AKUSTYK l. 'fizyk prowadzący badania w zakresie akustyki' 2. 'specjalista od rozchodzenia się dźwięków w pewnym
pomieszczeniu': Akustyk ocenił, że dla dobrego nagłośnienia sali trzeba powiększyć o 20% moc kolumn.
AKUSTYCZNY l. 'związany z dźwiękiem; zapewniający dobre rozchodzenie się dźwięków i nie powodujący ich
deformacji': Efekty akustyczne w filmie. Akustyczne wnętrze sali koncertowej. 2. 'nieizolujący od hałasów': Akustyczne
mieszkanie w bloku.

fr. acoustique odgr. akoustikós 'dotyczący słuchu'

AKUSZERIA inaczej: POŁOŻNICTWO 'dział medycyny zajmujący się przebiegiem ciąży, porodem i okresem
poporodowym': Akuszeria jako specjalność medyczna jest blisko powiązana z ginekologią.

AKUSZER inaczej: POŁOŻNIK 'lekarz, specjalista w zakresie położnictwa': Akuszer opiekuje się kobietą w czasie ciąży.

AKUSZERKA inaczej: POŁOŻNA 'pielęgniarka specjalizująca się w udzielaniu pomocy przy porodach':

Urodziła dziecko w domu w obecności tylko akuszerki.

fr. accoucheur

AKWAFORTA l. 'technika graficzna, polegająca na wykonaniu rysunku igłą na metalowej płycie pokrytej np. woskiem,
następnie poddaniu płyty działaniu kwasu azotowego, który wytrawia szczeliny w miejscach, w których - wykonując
rysunek - wy drapano wosk, wreszcie - pokryciu płyty farbą i odbijaniu rysunku': W akwaforcie wykorzystuje się
najczęściej płyty miedziane. 2. 'rycina wykonana tą techniką': W muzeum oglądali akwaforty z XVI w.

AKWAFORCISTA 'grafik posługujący się akwafortą':

Do najwybitniejszych akwaforcistów zaliczany jest m.in. Rembrandt.

wl. acquaforte, dosłownie 'mocna woda'

AKWALUNG 'zamocowany na ciele płetwonurka aparat do oddychania pod wodą': Akwalung składa się m.in. z butli ze
sprężonym powietrzem, rury doprowadzającej i ustnika.

amer. aqualung, pierwotnie nazwa zastrzeżona przez twórców; od łac. aqua 'woda' i ang. lung 'płuco'

AKWAMARYN albo AKWAMARYNA 'niebieski lub niebieskozielony, przezroczysty kamień szlachetny, odmiana berylu':
Najbardziej znane odmiany berylu to szmaragd - kamień zielony, i akwamaryn - niebieski lub niebieskozielony.

od łac. aqua marina 'woda morska' w wielu językach

AKWANAUTYKA 'badania podwodne, zwłaszcza badania nad możliwością przebywania przez człowieka przez dłuższy
czas pod wodą': Badania w zakresie ak-wanautyki rozpoczęto w połowie XX w. po wynalezieniu akwalungu.

AKWANAUTA 'osoba, która prowadzi badania podwodne, najczęściej płetwonurek z akwalungiem'

AKWANAUTYCZNY 'związany z akwanautyką': Badania akwanautyczne. Sprzęt akwanautyczny.

amer. aquanaut od łac. aqua 'woda' i gr. nautes 'żeglarz'

AKWARELA l. 'farba malarska rozpuszczalna w wodzie': Oglądała portrecik malowany akwarelą na papierze. 2.
'technika malarska polegająca na stosowaniu farb rozpuszczalnych w wodzie': Był mistrzem akwareli. 3 'obraz
namalowany farbami wodnymi': Kupił na licytacji śliczną akwarelę.

AKWARELISTA 'malarz posługujący się techniką akwareli': Akwareliści muszą odznaczać się wielką wprawą, ponieważ
uprawiana przez nich technika w zasadzie nie pozwala na nanoszenie poprawek.

AKWARELOWY 'związany z akwarelą: farbą, techniką lub obrazem': Farby akwarelowe. Technika akwarelowa. Obrazek
akwarelowy.
wl. acquarello od łac. aqua 'woda'

AKWAWITA inaczej: AQUA VITAE (czytaj akfa wite) 'woda życia - żartobliwe określenie wódki': Panowie już na
pierwszym postoju postanowili się pokrzepić ak-wawitą. łac. aqua vitae

AKWEDUKT 'naziemny wodociąg wraz z podtrzymującą go konstrukcją, prowadzący wodę nad rzekami, dolinami itd. z
miejsc wyżej do niżej położonych na zasadzie naturalnego spadku': Akwedukty budowano głównie w starożytności i
średniowieczu. łac. aquaeductus

AKWEN oficj. 'określony obszar wodny lub jego część':

Akwen Morza Śródziemnego. Akwen Bałtyku. Akwen

portowy.

od łac. aqua 'woda', na wzór słowa: teren

AKWIZYCJA 'pozyskiwanie przez jakąś firmę, przedsiębiorstwo, instytucję klientów przez zbieranie zamówień na towar
lub zawieranie umów o usługi': Od lat zajmował się akwizycją, dopiero ostatnio przeszedł do planowania.

AKWIZYTOR 'pracownik jakiejś firmy, przedsiębiorstwa itp. zajmujący się akwizycją, agent handlowy; także: osoba
proponująca kupno towarów w sprzedaży obnośnej': Karierę rozpoczynał jako akwizytor mało znanej firmy z branży
chemicznej.

20

Al

ALCHEMIA

| UWAGA: wyraz nadużywany w odniesieniu do pracowni-| ków oferujących towar w sprzedaży obnośnej; tradycyjnie
|| nazywało się ich komiwojażerami.

z łac. acquisitio 'nabywanie, (po)zyskiwanie' i acquisitor 'pozyskujący'

Al symbol pierwiastka chemicznego: glin (zob. pod hasłem ALUMINIUM)

A LA 'na sposób, w rodzaju, tak jak - wyrażenie najczęściej używane w odniesieniu do sposobu przyrządzenia różnych
potraw': Kurczęta nadziewane a la Sapieha są przyrządzane tak, jak niegdyś przyrządzali je kucharze na dworze
Sapiehów. Na koniec przyjęcia Jasiek, nasz przemiły gospodarz, podał ukręcone przez siebie lody, zapowiadając: -
Proszę państwa, teraz lody a la Jan.

fr. a la

ALABASTER 'drobnoziarnisty biały minerał, odmiana gipsu': Alabaster jest od bardzo dawnych czasów stosowany jako
materiał do wyrabiania rzeźb i ozdobnych przedmiotów.

ALABASTROWY l. 'wykonany z alabastru': Alabastrowy posąg. Alabastrowa waza. 2. 'właściwy alabastrowi, mający
kolor alabastru': Alabastrowa biel. Alabastrowe dłonie.

tac. alabaster od gr. alabastros

A LA CARTE (czytaj: alakart) 'według jadłospisu, do wyboru - wyrażenie używane przy zamawianiu potraw w
restauracji': Zupy możemy wybierać a la carte. Komponować posiłek a la carte.
fr. a la carte 'według karty'

A LA DIABLE (czytaj: aladjabi) 'o potrawie: przyrządzona w bardzo ostrym, pikantnym sosie': Zraziki a la diable.

fr. a la diable, dosłownie 'na sposób diabelski'

A LA FOURCHETTE (czytaj: alafurszet) 'o przyjęciu, posiłku: taki, na którym podano zimne mięsa, wędliny i potrawy,
które można spożywać wyłącznie za pomocą widelca': Zaprosili nas na śniadanie a la fourchette.

fr. a la fourchette 'na widelec'

A LA LONGUE (czytaj: alaląg) 'na dłuższy czas, z czasem, po dłuższym czasie': Filuternie zapytała go: - Czy chodzi o
znajomość a la longue?

fr. a la longue

A LA MODĘ (czytaj: alamod) 'o stroju lub osobie: modny - przymiotnik; o zachowaniu lub sposobie ubrania:

modnie - przysłówek': Kawaler a la modę. Była ubrana a la modę.

fr. a la modę

ALASZ 'likier kminkowy': Zazwyczaj alasz jest doprawiany różnymi korzeniami i ziołami, np. anyżkiem.

od nazwy miejscowości Allasz (lub inaczej: Alażi) koło Rygi

ALBIGENS 'członek sekty chrześcijańskiej działającej w XII i I połowie XIII w. w południowej Francji, u-znającej, że w
świecie działają dwa przeciwstawne pierwiastki: dobro i zło, przy czym ciało człowieka jest związane z tym drugim, co
oznacza nakaz skrajnej asce-zy dla oczyszczenia się z grzechów i osiągnięcia zbawienia': Albigensi byli odłamem
większego ruchu katarów, odznaczali się wielką pobożnością i ascetycznym trybem życia. Ich wytępienie z niebywałym
okrucieństwem opisuje m.in. Zbigniew Herbert w tomie swych szkiców "Barbarzyńca w ogrodzie".

od nazwy miasta Albi w południowej Francji, będącego - oprócz Tuluzy -jednym z centrów tego ruchu religijnego

ALBINIZM inaczej: BIELACTWO 'wrodzony brak pigmentu w skórze, włosach i oczach człowieka oraz zwierząt, a także
brak chlorofilu u roślin': Albinizmjest dziedziczny.

ALBINOS 'osoba dotknięta albinizmem, także - dotknięte albinizmem zwierzę lub roślina': Albinosi mają białą albo
różowawą skórę, białe włosy i różowe tęczówki oczu.

hiszp. albinos od: albo 'biały'

ALBION 'dawna nazwa Anglii oraz Wielkiej Brytanii, dziś używana niekiedy w stylizowanych poetycko tekstach,
zwłaszcza takich, w których mowa o historii lub literaturze': Nazwa Albion występuje już u historyków starożytnych.
Dzieje Albionu. Wielcy poeci Albionu.

ang. Albion od fac. albus 'biały' (najpewniej chodziło o białe wybrzeże klifowe w pobliżu Dover)

ALBUM l. 'księga z takimi kartami, w które można wkładać albo wklejać znaczki czy fotografie': Przeglądał album z
rodzinnymi fotografiami. 2. 'książka, której zasadniczą część stanowią reprodukcje obrazów': Album malarstwa
polskiego. 3. 'jedna lub dwie razem oprawione płyty kompaktowe bądź kasety zawierające nowe utwory jakiegoś
wykonawcy, zespołu, orkiestry': Na urodziny dostał najnowszy album swojego ulubionego zespołu. 4. 'szkicownik
malarza lub grafika' 5. 'na wyższej uczelni: księga, w którą wpisani są wszyscy studenci': Każdy student miał w indeksie
wpisany swój numer w albumie, d.przestarz. 'ozdobny zeszyt, do którego wpisywano wiersze i sentencje na pamiątkę;
pamiętnik'

ALBUMOWY 'będący albumem, związany z albumem - książką, której zasadniczą część stanowią reprodukcje
obrazów': Albumowe wydanie książki o Warszawie.

lać. album 'białość, biel; biała tablica, karta; rejestr imienny'

ALCHEMIA 'nauka tajemna, uprawiana głównie w średniowieczu, która za cel stawiała sobie wynalezienie kamienia
filozoficznego, mającego magiczną moc, m.in. zdolnego przemieniać różne substancje w złoto i leczyć choroby':
Alchemia była poprzedniczką dzisiejszej chemii.

21

ALDEHYD

II ALFA

ALCHEMIK 'średniowieczny uczony zajmujący się alchemią': Alchemicy nie zdołali oczywiście stworzyć kamienia
filozoficznego, ale ich doświadczenia wzbogaciły znacznie wiedzę naukową i przyczyniły się do odkrycia wielu
nieznanych wcześniej substancji.

niem. Alchimie z ar. al.-kimiya 'sztuka topienia (substancji)'

ALDEHYD w chemii 'związek organiczny powstający w wyniku utleniania alkoholu': Aldehydy są związkami bardzo
aktywnymi chemicznie, powszechnie używanymi w przemyśle, m.in. w przemyśle tworzyw sztucznych, przemyśle
kosmetycznym i spożywczym.

ALDEHYD MRÓWKOWY zob. FORMALDEHYD

ALDEHYDOWY w chemii 'związany z aldehydem' <) Grupa aldehydowa 'występująca w każdym aldehydzie grupa: atom
węgla i atom wodoru powiązane z atomem węgla'

n.-tac. al(coholus) dehyd(rogenatus) 'alkohol odwodorowiony, tj. pozbawiony wodoru w wyniku utleniania'

ALEA IACTA EST (czytaj: aleajakta est) 'kości zostały rzucone - słowa wypowiedziane przez Juliusza Cezara po
przekroczeniu ze swymi oddziałami rzeki Rubikon, co wiązało się ze złamaniem zakazu wprowadzania na teren Italii
wojska i oznaczało rozpoczęcie wojny domowej; dziś niekiedy używane w przenośnym sensie: zapadła nieodwołalnie
decyzja o rozpoczęciu jakiegoś ryzykownego działania'. Panowie oficerowie - przemówił generał - alea iacta est, kości
rzucone, jutro rozpoczynamy działania.

lać. alea iacta est

ALEGORIA 'obrazowe przedstawienie czegoś w dziele sztuki pod inną postacią, najczęściej: motyw lub zespół
motywów obrazujący pewne pojęcie abstrakcyjne': Postać kościstej niewiasty z kosą jest często występującą w sztuce
średniowiecznej alegorią śmierci.

ALEGORYCZNY 'mający cechy alegorii, będący alegorią': Do najczęstszych w sztuce popularnej alegorycznych
motywów należy serce przeszyte strzałą.

ALEGORYZOWAĆ 'nadawać czemuś sens alegoryczny; rzadziej: posługiwać się alegorią': Uważał, że nie należy
alegoryzować wszystkich postaci w dawnych bajkach, wiele z nich oznacza rzeczywiście te osoby, które zostały
nazwane, natomiast dopiero cały utwór ma sens przenośni.
ALEGORYKA 'zespół alegorii występujących w jakimś dziele, charakterystycznych dla pewnego okresu,
odpowiadających pewnemu pojęciu itd.': Bogata alegoryka średniowiecza. Alegoryka miłości.

gr. allegoria

ALEGORYZM 'tendencja w sztuce polegająca na szczególnie częstym stosowaniu alegorii': Alegoryzm był szczególnie
silny w sztuce średniowiecza i baroku.

fr. allegorisme

ALEMBIK l. przestarz. 'aparat do destylacji alkoholu, olejków lub naczynie do topienia kruszców' 2. inaczej:

PRZEPALANKA 'gatunek wytrawnej wódki'

lać. śr. alembicum, w l. znaczeniu

ALERGIA inaczej: UCZULENIE 'nadwrażliwość na pewne substancje, które w zetknięciu z organizmem wywołują takie
objawy, jak np.: plamy na skórze, wysypkę, katar, duszności itd.': Alergia na białko zwierzęce.

ALERGEN w medycynie 'czynnik wywołujący alergię':

Do najczęstszych alergenów należą: białko zwierzęce, pyłki kwitnących roślin, kurz i sierść zwierząt.

ALERGIK inaczej: UCZULENIOWIEC 'osoba cierpiąca na alergię': Obecnie bardzo duża część dzieci to alergicy -
przypuszcza się, że jest to jednym z efektów zatrucia środowiska i chemizacji produktów spożywczych.

ALERGIZOWAĆ w medycynie inaczej: UCZULAĆ 'wywoływać alergię': Do słabo alergizujących odmian mięsa należy
mięso z indyka i królika.

ALERGICZNY 'związany z alergią, wywołany przez alergię, cierpiący na alergię': Alergiczna wysypka. Alergiczne dziecko.

fr. allergie

ALERGOLOGIA 'dział medycyny zajmujący się badaniem alergii i opracowywaniem metod zapobiegania im i leczenia
ich': Alergologia zajmuje się m.in. opracowywaniem testów pozwalających na rozpoznanie substancji, na które ktoś
jest uczulony.

ALERGOLOG 'lekarz - specjalista w zakresie alergolo-gii': Po serii testów alergolog stwierdził, że jest uczulona na pyłki
kwitnącej lipy.

ALERGOLOGICZNY 'związany z alergologią': Leczenie alergologiczne. Preparaty alergologiczne.

złożenie słowa: alergia i cząstki: -logia odgr. logos 'nauka, słowo'

ALERT l. 'stan gotowości, ogłaszany w jakiejś organizacji, wzywający do pewnych działań': Alert harcerski. W
oddziałach ogłoszono alert. 2. w fizyce Ziemi 'międzynarodowe pogotowie obserwacyjne w okresach wzmożonej
aktywności Słońca lub zaburzeń magnetycznych, ogłaszane przez odpowiednie organizacje naukowe'

fr. alerte od: a 1'erte 'baczność, uwaga'

I ALFA 'pierwsza litera greckiego alfabetu: duża: A, mała: a.

II ALFA w fizyce 'przymiotnik oznaczający jeden z typów rozpadu promieniotwórczego, powstające w jego czasie
cząstki i promieniowanie' () Cząstka alfa 'jądro atomu helu, z dwoma neutronami i dwoma protonami' Rozpad alfa
'jeden z typów rozpadu promieniotwórczego, podczas którego emitowane są cząstki alfa' () Promienie alfa 'strumień
cząstek alfa, wydzielany podczas rozpadu promieniotwórczego alfa'
od nazwy pierwszej litery greckiego alfabetu: a - alfa

22

III ALFA

ALIMENTY

III ALFA w astronomii 'oznaczenie najjaśniejszej gwiazdy w jakimś gwiazdozbiorze': Alfa Centauri to jedna z gwiazd
najbliższych Słońca.

od nazwy pierwszej litery greckiego alfabetu: a - alfa

ALFA I OMEGA l. książk. 'początek i koniec': Narodziny i śmierć - oto alfa i omega życia człowieka, jego początek i
koniec. 2. 'osoba, która wie wszystko z jakiejś dziedziny; także: coś, co jest wielkim autorytetem': Profesor był alfą i
omegą w dziedzinie prawa karnego. Ten podręcznik stał się dla niego alfą i omegą. 3. 'w Biblii: Bóg'

od nazwy pierwszej i ostatniej litery greckiego alfabetu: a i omega

ALFONS 'mężczyzna zapewniający prostytutce ochronę i utrzymujący się z jej zarobków': Alfonsowi musiała oddawać
połowę pieniędzy, które otrzymywała od klientów.

fr. alphonse od imienia bohatera sztuki Aleksandra Dumasa (syna) "Monsieur Alphonse"

AL FRESCO zob. FRESK

ALGA 'prosta pod względem budowy roślina, pozbawiona liści, korzeni i pnia; glon, wodorost': Algi występują w
miejscach wilgotnych i we wszystkich rodzajach wód.

ALGINA 'galaretowata, kleista substancja otrzymywana z alg': Alginajest stosowana w wielu dziedzinach przemysłu,
m.in. we włókienniczym, spożywczym i kosmetycznym.

lać. alga

ALGONKIŃSKA ERA zob. PROTEROZOICZNA ERA

ALGORYTM 'przepis postępowania, składający się z kolejnych poleceń, które należy wykonać, by rozwiązać jakieś
zadanie lub osiągnąć pewien cel': Algorytmy, pierwotnie stosowane głównie w matematyce, są obecnie
podstawowym pojęciem odnoszącym się do programów komputerowych, a także wielu dziedzin życia. Przykładem
prostego algorytmu jest przepis kucharski.

ALGORYTMICZNY 'ujęty w algorytm, będący algorytmem': Algorytmiczne rozwiązanie problemu. Algorytmiczny

przepis.

lać. sr. agorithmus od przydomka uczonego perskiego: al-Chwais-

ALIANS 'sojusz polityczny, zwłaszcza przymierze między jakimiś państwami': Alians między Polską i Francją. Nietrwałe
alianse między partiami.

ALIANT wyraz częściej używany w liczbie mnogiej:

ALIANCI l. 'sprzymierzeniec, sojusznik': Dla aliantów Stanów Zjednoczonych oznacza to niepokój i zamęt. 2. 'w okresie
II wojny światowej: państwa sprzymierzone w koalicji antyhitlerowskiej': Lądowanie aliantów w Normandii w 1944
roku.
ALIANCKI l. 'sojuszniczy': Wojska alianckie pokonały Irak. 2. 'należący do aliantów - państw koalicji

antyhitlerowskiej': Armie alianckie spotkały się nad Łabą.

•Łfr. alliance 'związek, przymierze'

ALIAS inaczej: ZWANY 'łaciński przysłówek, obecnie używany najczęściej wówczas, gdy oprócz imienia właściwego
podaje się inne imię, nazwisko, pseudonim itd. jakiejś osoby; dawniej także występujący w innych znaczeniach, np.
czyli': Bohaterem "Potopu" jest Kmi-cic, alias Babinicz.

lać. alias 'inaczej'

ALIAŻ l.przestarz. 'stop metali' 2. książk. 'połączenie jakichś pojęć lub cech abstrakcyjnych': Aliaż pojęcia
sprawiedliwości i równości. Aliaż patosu i śmieszności.

fr. alliage 'stop'

ALIBI 'dowód, że osoba podejrzana o popełnienie przestępstwa była gdzie indziej wówczas, gdy je popełniono':

Miał niezbite alibi - w czasie, gdy popełniono kradzież, był operowany w szpitalu.

lać. alibi 'gdzie indziej'

ALIENACJA 'przykry stan umysłu, który przejawia się poczuciem obcości; wyobcowanie, odizolowanie się od
środowiska': Zmianie miejsca pracy może towarzyszyć alienacja.

ALIENOWAĆ SIĘ, WYALIENOWAĆ SIĘ 'ulegać alienacji, przeżywać alienację': Czułem się kompletnie wyalienowany, z
nikim nie mogłem nawiązać kontaktu.

lać. alienatio 'oddalenie, odstręczenie' od: alienus 'należący do kogo innego,obcy,cudzy'

ALIMENTY 'ustalane sądownie środki, które pewna osoba musi łożyć na utrzymanie krewnych w linii prostej,
niezdolnych do samodzielnego utrzymania się, najczęściej pieniądze na utrzymanie dzieci, które po rozwodzie łoży ten
z rodziców, z którym dzieci nie mieszkają': Na rozprawie ustalono wysokość alimentów. Po rozwodzie płacił alimenty
na dwójkę swoich dzieci.

ALIMENTACJA l. w prawie 'płacenie alimentów':

Uchylanie się od obowiązku alimentacji jest karane przez prawo. 2. w hydrologii 'zasilanie rzek albo jezior w wodę
przez źródła, wody gruntowe, deszcz itd.'

ALIMENTATOR wprawie 'osoba, która płaci alimenty'

ALIMENTOBIORCA wprawie 'osoba, która otrzymuje alimenty'

ALIMENTACYJNY w prawie 'związany z płaceniem alimentów': Obowiązek alimentacyjny. O Fundusz alimentacyjny

'utworzony w latach 70. fundusz, z którego wypłaca się alimenty osobom, którym nie wypłacił ich ten, kto jest do tego
zobowiązany'

od łac. alimentum 'pożywienie, pokarm'

23

A LINEA
ALLACH

A LINEA 'od linii - od początku wiersza albo od nowego wiersza': Pisać a linea.

tac. a linea

ALINEARNY 'nie wyrażony za pomocą linii, nie ustawiony w linii, nieciągły': Alineamy ornament. Alineame ustawienie.
Alineamy porządek.

złożenie przedrostka: a- i przymiotnika: linearny

ALITERACJA w nauce o literaturze 'celowe powtarzanie tych samych głosek lub liter w jakimś fragmencie tekstu
artystycznego, często na początku wyrazu, wersu lub zdania': Wielokrotne powtarzanie głoski "r" w piosence J. K-
aczmarskiego "Mury" jest przykładem aliteracji:

Wyrwij murom zęby krat, zerwij kajdany, połam bat, a mury runą [...].

fr. alliteration od łac. ad litteram 'do litery'

ALKALIA w chemii 'mocne zasady, np. wodorotlenki takich metali jak wapń, potas, węglany sodu i potasu, wodny
roztwór amoniaku': Niektóre alkalia mają silne właściwości żrące.

ALKALOIDY w chemii 'zasadowe związki organiczne o silnym działaniu fizjologicznym, bardzo często trujące':

Do znanych alkaloidów należą m.in. nikotyna, chinina, kofeina, morfina i kokaina.

ALKALICZNY w chemii 'mający silne właściwości zasadowe': Roztwór alkaliczny. Metale alkaliczne 'takie metale jak lit,
sód, potas, których wodorotlenki są silnymi zasadami'. O Bateria alkaliczna 'bateria, w której elektrolitem jest
wodorotlenek jakiegoś metalu alkalicznego, a elektrodą dodatnią zazwyczaj tlenek rtęci': Baterie alkaliczne odznaczają
się dużą trwałością oraz stałym poziomem napięcia.

fr. alcali

ALKIERZ l. w architekturze 'narożna, wyodrębniona część budowli, kryta osobnym dachem': Alkierze charakterystyczne
sadła starych dworków. 2. 'w dawnych domach: boczny pokój służący za sypialnię'

czes. arker; słowo o bardzo długiej etymologii, do czeskiego dostało się przez francuski i niemiecki, w których
pierwotnie oznaczało wyodrębnione pomieszczenie w budowli obronnej, z którego strzelali do nieprzyjaciół łucznicy -
od łac. arcus 'tuk'

ALKOHOL l. w chemii 'związek organiczny zawierający jedną lub wiele grup wodorotlenowych -OH w cząsteczce': Do
alkoholi należą m.in. metanol o wzorze CH30H oraz etanol - C2H50H. Ten pierwszy jest silną trucizną, drugi nie jest
szkodliwy tylko w niewielkich ilościach. 2. 'alkohol etylowy lub napój zawierający ten alkohol, np. wódka, wino lub
piwo': Częste spożywanie alkoholu prowadzi do uzależnienia.

ALKOHOLIZACJA l. 'dodawanie do czegoś alkoholu, zazwyczaj nasycanie jakiegoś napoju alkoholem': Alko-holizacja
wina. 2. oficj. 'zachęcanie do nadużywania alkoholu, sprawianie, że ktoś go nadużywa': Był zdania, że

zniesienie obowiązujących ograniczeń prowadzi do alkoholizacji społeczeństwa.

ALKOHOLIZOWAĆ l. 'dodawać do czegoś alkohol, nasycać coś alkoholem': Alkoholizować piwo. 2. oficj. 'zachęcać
kogoś do spożywania alkoholu, sprawiać, że ktoś go nadużywa': Zarzucano mu, że alkoholizuje swoje najbliższe
otoczenie.
ALKOHOLOWY l. w chemii 'związany z alkoholem'. Fermentacja alkoholowa. 2. 'związany z alkoholem etylowym lub
spożyciem go, zawierający alkohol': Choroba alkoholowa. Upojenie alkoholowe. Napój alkoholowy.

niem. Alkohol, początkowo w języku alchemików, dokąd z ar. al-kuhl 'suchy proszek'

ALKOHOLIZM 'choroba alkoholowa: nałogowe picie alkoholu, powodujące negatywne skutki psychiczne i
fizjologiczne': Alkoholizm powoduje m.in. uszkodzenia przewodu pokarmowego, trzustki i wątroby. Omawiano
metody walki ze społeczną plagą alkoholizmu.

ALKOHOLIK 'osoba dotknięta alkoholizmem': Poradnia dla alkoholików. () Anonimowi Alkoholicy 'organizacja
alkoholików, którzy starają się pokonać swój nałóg'

niem. Alkoholismus

ALKOHOLOMETR albo ALKOHOLOMIERZ 'przyrząd do mierzenia zawartości alkoholu w roztworach wodnych'.

Alkoholometr wskazuje poziom alkoholu w substancji wodnej w procentach objętości, oznaczanych 0°,1°,100°.

złożenie słowa: alkohol i cząstki: -metr (poi. -mierz) od gr. metron 'miara'

ALKOMAT 'przyrząd do mierzenia poziomu alkoholu we krwi': Alkomat wykazał we krwi kierowcy prawie 2 promile
alkoholu.

złożenie słów: alkohol i (auto)mat

ALKOWA 'w dawnych domach: wnęka bez okna przylegająca do większego pokoju, często służąca za sypialnię':

W alkowie obok pokoju spały dzieci. O Tajemnice alkowy 'tajemnice miłosne lub - w przenośni - sprawy, o których się
nie mówi, o których mówić nie wypada': Uznała, że jest wypytywana o zbyt prywatne sprawy, i zastrzegła, że o
tajemnicach alkowy mówić nie zamierza.

fr. alcóve

ALLACH 'Bóg w religii islamskiej': Muzułmanie wierzą w jedynego Boga - Allacha i proroka, który obwieścił ludziom
prawdę o nim - Mahometa.

ALLACH AKBAR 'Allach jest wszechmocny - formuła muzułmańskiego wyznania wiary': [...] byli pewni, że zguba
derwiszów i ich proroka jest nieuchronna, albowiem Anglików nigdy nikt nie zwyciężył. - Akbar Allach! - przerwał
wznosząc do góry ręce Idrys - a jednakże zostali zwyciężeni! (Sienkiewicz)

ar. Allah 'Bóg'

24

ALLEGRO

ALOPATIA

ALLEGRO w muzyce l. 'określenie wykonawcze: żywe, szybkie tempo' 2. 'utwór muzyczny albo część cyklicznego dzieła
muzycznego wykonywane w szybkim tempie': Allegro z koncertu, sonaty, suity.

ALLEGRO ASSAI 'określenie wykonawcze: bardzo szybko'

ALLEGRO CON BRIO (czytaj: alegro koń brijo) 'określenie wykonawcze: szybko i z werwą'
ALLEGRO CON MOTO (czytaj: alegro koń moto) 'określenie wykonawcze: szybko, ruchliwie'

ALLEGRO MAESTOSO (czytaj: alegro maestozo) 'określenie wykonawcze: szybko i z powagą'

ALLEGRO MA NON TROPPO 'określenie wykonawcze: umiarkowanie szybko'

ALLEGRO MODERATO 'określenie wykonawcze:

umiarkowanie szybko'

wl. allegro 'żwawy'

ALLEL w genetyce 'jeden z pary - lub większej liczby -genów, które zajmuj ą to samo miejsce w chromosomach
homologicznych i odpowiadają sobie, lecz warunkują odmienne wykształcenie się pewnej cechy w organizmie': Allele
powodują wykształcenie się różnych barw kwiatów groszku.

niem. Allel od gr. allelon 'wzajemnie'

ALLELUJA l. 'chwalcie Pana-chrześcijańskie wezwanie do złożenia Bogu hołdu jako wyrazu radości': Wiele pieśni
kościelnych związanych ze Świętami Wielkanocnymi kończy: alleluja! l.przen. 'Święta Wielkanocne':

Życzyli im Wesołego Alleluja.

hebr. hallelu-Jah 'chwalcie Boga'

ALMA MATER 'uroczyście lub żartobliwie o szkole wyższej, zwłaszcza o uniwersytecie': W 2000 r. odbyły się uroczyste
obchody sześćsetlecia krakowskiej Alma Ma-ter.

lać. alma mater 'matka karmicielka' - w średniowieczu uniwersytety spełniały cały szereg funkcji opiekuńczych wobec
studentów, np. zapewniały im mieszkanie, a uboższym także - wyżywienie

ALMANACH l. 'publikacja, periodyczna lub jednorazowa, zawierająca artykuły z jakiejś dziedziny, najczęściej zbiór
tekstów literackich różnych autorów': Wziął do ręki almanach literacki z utworami debiutantów. 2. 'dawny kalendarz,
zawierający informacje z różnych dziedzin, np. przepowiednie, rady gospodarskie itd.': W almanachach wyczytać
można było o miejscach, w których odbywają się jarmarki, o czynnościach gospodarskich w różnych porach roku,
prawach, które rządzą pogodą, a także o pieniądzach obowiązujących w różnych krajkach i zasadach ich przeliczania.

niem. Almanach

ALO- cząstka wyrazów złożonych o znaczeniu 'inny, różny' wskazująca, że nazywają one rzeczy lub osoby

inne albo różne od kogoś lub czegoś, np. alochton, alop-lastyka.

gr. allos 'inny'

ALOCHTON albo ALLOCHTON l. w socjologii 'o-soba, zamieszkuje na jakimś obszarze, ale nie należy do jego rdzennej
ludności, jest przybyszem': Dyskutowano o alochtonach, problemie ich napływu, asymilacji i relacjach łączących ich z
autochtonami. 2. w geologii 'skała, która na skutek ruchów skorupy ziemskiej przemieściła się w poziomej płaszczyźnie
z tego miejsca, gdzie się uformowała' 3. w biologii 'gatunek roślin lub zwierząt, który nie pochodzi z tego obszaru, na
którym obecnie występuje': Alochtonemjest w Polsce np. stonka ziemniaczana.

ALOCHTONICZNY albo ALLOCHTONICZNY l. w socjologii 'będący alochtonem, taki, który składa się z alochtonów':
Ludność autochtoniczna i alochtoniczna. 2. w geologii SKAŁY ALOCHTONICZNE 'skały, które na skutek ruchów skorupy
ziemskiej przemieściły się w płaszczyźnie poziomej z tego miejsca, gdzie się uformowały' 3. ORGANIZMY
ALOCHTONICZNE w biologii 'gatunek roślin lub zwierząt, niepochodzący z tego obszaru, na którym obecnie występuje'
złożenie cząstek: alo- i -chton od gr. chthon 'ziemia', na wzór słowa: autochton

ALOKACJA w ekonomii 'przydział środków budżetowych, środków produkcji i materiałów, zwłaszcza przydział na inne
niż uprzednio cele': Prezes oświadczył, że nowa sytuacja ekonomiczna zmusza naszą firmę do alokacji środków.

ALOKACYJNY w ekonomii 'związany z alokacją': Decyzje alokacyjne. Ryzyko alokacyjne.

lać. śr. allocatio

ALOKUCJA przestarz. 'uroczyste przemówienie': Wykonał ceremonialny ukłon i rozpoczął alokucję.

lać. allocutio

I ALPAKA 'spokrewnione z lamą zwierzę domowe, o długiej, miękkiej, zwykle czarnej sierści': Alpaki hoduje się w
Ameryce Południowej, w Andach, dla mięsa i wełny, są one też wykorzystywane jako zwierzęta juczne. 2. 'wełna z
alpaki; także: lśniąca tkanina z tej wełny': Spódnica z alpaki.

hiszp. alpaca z jeż. indiańskich

II AKPAKA inaczej: NOWE SREBRO, ARGENTAN 'stop miedzi, cynku i niklu, srebrzystobiałej barwy': Al-pakajest m.in.
wykorzystywana do wytwarzania narzędzi medycznych i w jubilerstwie.

niem. Alpaka, Neusiłber

ALOPATIA w medycynie 'metoda leczenia, polegająca na stosowaniu środków przeciwstawnych do objawów choroby':
Alopatia i homeopatia to przeciwstawne metody leczenia.

25

ALOPLASTYKA

ALTERNACJA

ALOPATA 'lekarz stosujący aleopatię': Był przekonanym alopatą, nie dowierzającym środkom homeopatycz-nym.
Uważał, że przeciwne leczy się przeciwnym, a nie, jak głosi homeopatia, podobne - podobnym.

ALOPATYCZNY w medycynie 'związany z alopatią':

Środki alopatyczne. Leczenie alopatyczne.

ang. allopathy, odgr. allos 'inny, różny' i pathos (m.in.) 'cierpienie'

ALOPLASTYKA w medycynie 'zastępowanie uszkodzonych tkanek ludzkich wkładkami z tworzyw sztucznych i metali':
Dzięki aloplastyce możliwe jest przywrócenie pierwotnego wyglądu i możliwości poruszania się wielu ofiarom
wypadków.

ALOPLASTYCZNY w medycynie 'związany z alopla-styką': Operacja aloplastyczna. Wkładki aloplastyczne.

złożenie cząstki: alo- i słowa: plastyka

ALOTROPIA w chemii 'występowanie pewnych pierwiastków w stanie wolnym, w tym samym stanie skupienia w dwu
lub kilku odmianach różniących się właściwościami chemicznymi i fizycznymi': Przykładem alotro-piijest występowanie
węgla w postaci grafitu i postaci diamentu oraz występowanie tlenu w normalnej, najczęstszej postaci oraz w postaci
ozonu.
ALOTROPOWY w chemii 'związany z alotropią, przejawiający alotropię': Odmiany alotropowe pierwiastków.
Pierwiastki alotropowe: węgiel, siarka i fosfor.

złożenie cząstki: alo- i tropią od gr. trópos 'zwrot, obrót'

AL PARI rzadziej: A PARI w bankowości 'o kursie papierów wartościowych: na równi z wartością nominalną':

Kurs al pari. Wyżej, niżej pari 'wyżej, niżej niż wartość nominalna'

wł. alpari 'na równi'

ALPINARIUM 'ogród z odpowiednio przygotowanym skalnym podłożem, w którym posadzone są rośliny

wysokogórskie': Zwiedzili Muzeum Tatrzańskie w Zakopanem i obejrzeli piękne alpinarium.

od nazwy: Alpy, na wzór słowa: akwarium

ALPINIZM inaczej: ALPINISTYKA 'górski sport wyczynowy polegający na zdobywaniu wysokich, zwykle oblodzonych
szczytów przy użyciu specjalnego sprzętu':

Taternictwo jest jedną z odmian alpinizmu.

ALPINISTA 'sportowiec uprawiający alpinizm': Alpiniści posługują się linami, hakami i czekanem, mają też specjalne
stroje oraz buty z kolcami i zaczepami.

od nazwy: Alpy

ALT w muzyce l. 'niski głos żeński lub chłopięcy': Nucić, śpiewać altem. Kompozycja na alt. Głęboki alt. 2. 'osoba
śpiewająca takim głosem': Zaangażować alt, alty (kobietę, kobiety) albo: alta, altów (chłopca, chłopców). Światowej
sławy alt. Aria alta. 3. 'głos środkowy między sopranem a tenorem w chórze lub w instrumentalnym utworze
polifonicznym' 4. śród. 'instrument muzyczny o skali zbliżonej do skali głosu altowego, np. flet altowy, saksofon
altowy': Grać na alcie.

ALCISTA albo ALTYSTA l. 'osoba śpiewająca altem, niskim głosem żeńskim lub chłopięcym': Głos, śpiew al-cisty
(altysty). 2. 'muzyk grający na altówce; altowiolista (altowiolinista)': Gra alcisty (altysty). Alcista (altysta) gra, wykonuje
utwór. 3. 'muzyk grający na instrumencie o skali zbliżonej do skali głosu altowego, np. na flecie altowym lub
saksofonie altowym'

ALTOWY w muzyce l. 'odnoszący się do niskiego głosu żeńskiego lub chłopięcego': Głos altowy. 2. 'odnoszący się do
głosu środkowego między sopranem a tenorem w chórze lub w instrumentalnym utworze polifonicznym':

Partia altowa kwartetu. 3. 'odnoszący się do instrumentu muzycznego o skali zbliżonej do skali głosu altowego':

Saksofon altowy 'rodzaj saksofonu o skali zbliżonej do skali głosu altowego; skrót: as': 65-letni dziś Argentyń-czyk
Gato Barbieri sięgnął po saksofon tenorowy w wieku 20 lat, mając już za sobą doświadczenia z klarnetem i
saksofonem altowym.

niem. Alt

ALTANA 'niewielka, lekka budowla w ogrodzie, parku lub na działce, zwykle obsadzona roślinami, służąca jako miejsce
odpoczynku': Z ogrodowej altany wojewoda zdyszany bieży w zamek z wściekłością i trwogą. (Mickiewicz)

wl. altana

ALTEMBAS inaczej: ZŁOTOGŁÓW 'ciężka, bardzo kosztowna tkanina jedwabna, przetykana złotymi nitkami':
Król kazał ozdobić łoże altembasem. Szaty z altembasu.

w dawnej polszczyźnie od tur. altyn 'złoto', baz 'płótno'

ALTERA PARS książk. 'druga strona - w sporze, dyskusji, sądzie itd.': Wysłuchał jego oskarżeń, ale oświadczył, że
decyzję podejmie dopiero wówczas, gdy dowie się co ma na ten temat do powiedzenia altera pars.

lać. altera pars 'druga część'

ALTER EGO książk. l. 'bardzo bliski przyjaciel': Janek był moim alter ego, mogłem mu zaufać w każdej sytuacji, rozumiał
wszystkie moje problemy, myślał i działał tak jak ja. 2. 'postać literacka lub filmowa, która wyraża uczucia i poglądy
autora lub reżysera, jakby "zastępuje go" w utworze': We wczesnych utworach Mickiewicza i Słowackiego
bohaterowie są często alter ego autora, myślą i działają tak jak on, wyrażają jego uczucia.

lać. alter ego 'drugie ja'

ALTERNACJA l. w językoznawstwie 'regularna wymiana spokrewnionych głosek w cząstkach wyrazów': Przykładem

altemacji głoski "o" i "ó" są wyrazy: mowa -mów, krowa - krów; zaś altemacji "rz" i "r": wierzę -wiara, mierzę-miara, l.
w architekturze 'naprzemienny układ elementów jakiejś budowli': Altemacja kolumn o różnym stylu. 3. rząd.
'wymienne występowanie czegoś': Altemacja elementów zbioru.

26

ALTERNATOR

ALZHEIMER

ALTERNOWAĆ l. w językoznawstwie 'o głoskach lub innych elementach języka: występować wymiennie, obocznie': W
wyrazach: czernić - czarny i bielić - biały altemują głoski: "e" i "a". 2. w architekturze 'o elementach jakiejś budowli:
występować naprzemiennie' 3. rząd. 'występować wymiennie': Altemujące wartości.

ALTERNANT w językoznawstwie 'element podlegający altemacji'

ALTERNACYJNY 'wymienny' O Języki altemacyjne 'języki, w których głównym sposobem wyrażania kategorii
gramatycznych, np. kategorii przypadka, są regularne wymiany samogłoskowe w rdzeniach wyrazów': Do języków
altemacyjnych należą np. języki semito-chami-ckie w północnej Afryce. łac. altematio

ALTERNATOR w technice 'prądnica wytwarzająca prąd zmienny, połączona w jedno urządzenie z prostownikiem
przekształcającym go na prąd stały': W czasie ruchu silnika alternator wytwarza prąd doładowujący akumulator i
zasilający instalację elektryczną w samochodzie.

ang. alternator

ALTERNATYWA l. 'dwie wykluczające się możliwości;

albo - albo': Mieliśmy przed sobą alternatywę: natychmiast opuścić przyjęcie albo pozostać do rana. Stanąłem przed
alternatywą: nauka albo praca. 2. 'inne rozwiązanie, inne możliwości': Nie ma także alternatywy dla włączenia się do
zachodniego nurtu cywilizacyjnego.

UWAGA: wyraz używany także w znaczeniu 'jedna z kilku możliwości', co nie jest poprawne, np.: "Polska ma przed
sobą dwie alternatywy: być skansenem Europy bądź jej normalnym składnikiem" (poprawnie: Polska ma przed sobą
dwie możliwości..).
ALTERNATYWNY 'taki, który daje możność wyboru jednej z dwóch możliwości': Masz tu rozwiązanie alternatywne;
którą możliwość wybierzesz, zależy od ciebie.

UWAGA: wyraz używany w znaczeniu 'inny', co nie jest poprawne: "Alternatywny program gospodarczy" (poprawnie:
konkurencyjny program gospodarczy), "alternatywny pomysł" (poprawnie: inny pomyśl), "alternatywne myślenie"
(poprawnie: inny sposób myślenia).

fr. altemative z łac. altemare 'zmieniać, robić coś na przemian; być niepewnym, niezdecydowanym'

ALTRUIZM 'bezinteresowne działanie dla dobra innych ludzi i zdolność do poświęceń dla nich': Szanowali go za
altruizm, z którym niósł ludziom pomoc, poświęcając swój czas, wysiłek, a nierzadko też pieniądze.

ALTRUISTA 'osoba odznaczające się altruizmem': Nie był ani altruistą, ani egoistą, kierował się w życiu przede
wszystkim swój ą korzyścią, ale nigdy nie naraził dla niej na szwank dobra kogoś innego.

ALTRUISTYCZNY 'związany z altruizmem, wynikający z altruizmu': Altruistyczne podejście do życia. Altruistyczne

zasady. Altruistyczna pomoc.

fr. altruisme od łac. alter 'inny'

ALUMINIUM inaczej: GLIN 'pierwiastek chemiczny o liczbie atomowej 13 i masie atomowej 26,98, symbol AL:

srebrzystobiały, lekki metal': Aluminium jest metalem wykorzystywanym w różnorodnych gałęziach przemysłu, np. w
przemyśle samolotowym i samochodowym ze stopów aluminium wykonuje się wiele lekkich, mocnych i odpornych na
korozję części.

ALUMINIOWAĆ 'pokrywać powierzchnię przedmiotów warstwą aluminium': Przedmioty żelazne najczęściej aluminiuje
się dla ochrony przed korozją lub dla nadania im odpowiedniej żaroodpomości.

ALUMINIOWY 'wytworzony z aluminium, zawierający aluminium': Folia aluminiowa. Stop aluminiowy.

UWAGA: słowo aluminium jest raczej używane w technice, zaś glin - w chemii. Ostatnio w języku polskim coraz
częściej spotyka się przeniesione z języka niemieckiego złożenia: alufelgi i alufolia. Bardziej zrozumiałe od nich i
poprawniejsze są polskie 'wyrażenia: felgi aluminiowe i folia aluminiowa.

n.-fac. aluminium

ALUMN l. inaczej: KLERYK 'słuchacz seminarium duchownego': W naszym seminarium było 200 alumnów. 2. 'w
dawnej Polsce: uczeń bezpłatnie kształcony w jakiejś szkole i utrzymywany przez nią' 3. 'w krajach anglosaskich: uczeń
pewnych szkół, zwłaszcza szkół wyższych': Alumn Uniwersytetu Harvarda.

ALUMNAT 'w dawnej Polsce: szkoła, w której młodzież kształciła się bezpłatnie, otrzymując środki na utrzymanie i
miejsce do mieszkania'

lać. alumnus 'wychowanek'

ALUWIUM w geologii 'sypki materiał skalny nanoszony przez rzeki': Aluwia osadzają się szczególnie w deltach rzek i
okolicach zapór.

ALUWIALNY 'naniesiony przez rzeki': Osady aluwial-ne. Aluwialne złoża diamentów.

niem. Alluvium od łac. alluvium 'naniesiony przez wodę muł'

ALUZJA 'danie czegoś do zrozumienia, napomknienie o czymś, powiedzenie czegoś drogą okrężną, nie wprost, lecz tak,
aby wywołać pewne skojarzenia (często będące przytykiem lub złośliwością pod adresem rozmówcy)':
Powiedzenie o starym koźle było aluzją do jego wieku. Sypią się przy tym pomówienia i aluzje osobiste.

ALUZYJNY 'taki, który opiera się na aluzji, pełen aluzji': Ten wiersz ma charakter aluzyjny. Aluzyjna wypowiedź.

lać. allusio 'igranie z czymś' od: alludere 'igrać, żartować'

ALZHEIMER (czytaj: alc-hajmer), CHOROBA ALZHEI-MERA 'choroba polegająca na zaniku kory mózgowej

27

AŁUN

AMATOR

w przednich i bocznych częściach mózgu, której objawami są m.in. otępienie, zanik pamięci i osobowości':

Choroba Alzheimera atakuje najczęściej osoby między 50. a 60. rokiem życia, dotąd nie wynaleziono na nią
skutecznego lekarstwa, choć choruje na nią ponad 5% osób.

od nazwiska Aloisa Alzheimera (1864-1915), niemieckiego neurologa, który opisał tę chorobę

AŁUN 'związek chemiczny: uwodniony siarczan glino-wo-potasowy, mający postać bezbarwnych kryształów':

Ałun jest stosowany m.in. do garbowania skór i hamowania krwawienia.

AŁUNY w chemii 'nieorganiczne związki uwodnionych siarczanów podwójnych, w których występuje potas, ru-bid lub
cez w połączeniu z np. chromem, glinem, kobaltem, żelazem': Ałuny stosowane są m.in. w lecznictwie i kosmetyce.

AŁUNOWY 'związany z ałunem, zawierający ałun':

Garbowanie ałunowe. Kamień ałunowy.

dawne niem. 'Ałun' od łac. alumen (ałun znany i wykorzystywany jest od starożytności)

a.m. skrót: ANTE MERIDIEM (zob.) Am symbol pierwiastka chemicznego: AMERYK (zob.)

AMALGAMAT l. w chemii 'stop pewnego metalu z rtęcią': Amalgamaty złota i srebra są stosowane do pozłacania i
posrebrzania powierzchni różnych przedmiotów. l.przen. 'zlepek, połączenie przeróżnych abstrakcyjnych elementów':
Amalgamat kultur. Amalgamat różnych elementów sztuk Wschodu.

AMALGAMACJA l. w chemii 'odparowanie rtęci z jej stopu z innym metalem': Amalgamacja była od wieków stosowaną
metodą uzyskiwania złota i srebra. 2. w technice 'pokrywanie metalu amalgamatem, zwłaszcza amalgamatem złota
lub srebra'

AMALGAMOWAĆ l. w chemii 'tworzyć stopy rtęci z metalami lub odparowywać metale rozpuszczone w rtęci':
Amalgamować srebro. Amalgamować rudy metali. 2. w technice 'pokrywać powierzchnię przedmiotu pewnym
metalem przez zanurzenie go na krótki czas w jego rtęciowym roztworze': Amalgamować złotem wyroby jubilerskie.

niem. Amalgam od gr. malgama 'zmiękczenie, środek zmiękczający'

AMALTEJA 'w mitologii greckiej: koza (w niektórych przekazach - nimfa), której mlekiem karmił się mały Zeus': Zeus
chował się pod opieką nimf górskich, karmiony mlekiem kozy Amaltei. Dziecko kochało ją bardzo. Kiedy Amalteja
złamała sobie jeden róg, Zeus wziął go w swe boskie ręce i pobłogosławił, tak że odtąd napełniał się on wszystkim,
czego zapragnął ten, kto go posiadał. (Parandowski) O Róg Amaltei 'róg obfitości': Prawnik uznał, że założone w tej
bogatej dzielnicy biuro będzie rogiem Amaltei - i nie pomylił się: już w pierwszym miesiącu pojawiło się wielu
poważnych klientów, a w następnych ich liczba ciągle rosła.

gr. Amaltheia

AMANT l. żart. albo iron. 'czyjś chłopak, kochanek lub adorator': Ależ ona ma zabawnego amanta, l.przestarz.
'przystojny aktor, grywający role bohatera romansów;

także: emploi aktorskie: role namiętnych kochanków':

Wielkim amantem starego kina był Rudolph Yalentino, odtwórca ról namiętnych i romantycznych kochanków,
uwielbiany przez kobiety w latach 20. i 30. XX w. Wyspecjalizował się w grywaniu tajemniczych i namiętnych
amantów.

fr. amant 'kochanek'

I AMARANT inaczej: SZARŁAT 'roślina zielna występująca w wielu gatunkach, głównie w strefie umiarkowanej, mająca
purpurowe, czerwone lub zielone kwiaty przypominające kłosy': Niektóre gatunki amarantu są uprawiane jako rośliny
ozdobne, inne uznaje się za chwasty.

od gr. amarantos 'niewiędnący'

II AMARANT 'kolor czerwonopurpurowy z odcieniem fioletowym': Niebo nabierało powoli odcienia amarantu.

AMARANTOWY 'czerwonopurpurowy z odcieniem fioletowym': Amarantowa szata. Amarantowe róże. Amarantowe

tło sztandaru.

od nazwy rośliny gr. amarantos 'niewiędnący', w wielu językach

AMATOR l. 'miłośnik czegoś, osoba zajmująca się czymś z upodobaniem i znajdująca w tym przyjemność': Amator
jazdy na rowerze. Amatorka dalekich podróży. 2. 'osoba uprawiająca jakąś działalność, zwłaszcza sportową lub
artystyczną, niezawodowe': Na igrzyskach olimpijskich mogą występować tylko bokserzy amatorzy. 3. 'osoba
uprawiająca jakąś działalność bez fachowego przygotowania': W profesjonalnej kancelarii adwokackiej bez trudu
wykazano, że dokumenty zostały przygotowane przez amatorów, nieznających zasad postępowania prawnego. 4.
'osoba, która ma na coś ochotę, chce coś zrobić': Znalazł się amator na mój stary rower. () Amator kwaśnych jabłek
'osoba o dziwnych upodobaniach, mające ochotę na to, co w ogólnym przekonaniu raczej budzi niechęć'

AMATORSKI 'związany z amatorem, najczęściej w znaczeniu 2. lub 3.': Amatorski sport. Amatorski teatr. Krytycy uznali,
że są to bardzo amatorskie próby.

AMATORSTWO l. 'uprawianie jakiejś działalności, zwłaszcza sportowej lub artystycznej niezawodowe':

Postanowił zakończyć w swej karierze sportowej okres amatorstwa i przejść na zawodowstwo. 2. 'to samo, co
amatorszczyzna'

AMATORSZCZYZNA 'uprawianie jakiejś działalności bez fachowego przygotowania, zwłaszcza takie, które w rażący
sposób odbiega od zasad w niej obowiązujących':

28

I AMAZONKA

AMERICAN DREAM
To, co zaprezentował nowy zespół tego radia, była to żałosna amatorszczyzna.

lać. amator 'miłośnik'

I AMAZONKA l. 'w mitologii greckiej: kobieta należąca do wojowniczego plemienia niewiast żyjących bez mężczyzn':
[Tezeusz] ruszył nad Morze Czarne, aby idąc śladami Heraklesa spróbować walki z Amazonkami. Skończyło się na tym,
że porwał królowę Amazonek, Antiopę, i wplątał Ateny w długotrwałą wojnę z tym dziarskim plemieniem kobiet.
(Parandowski) 2. 'kobieta jeżdżąca konno': W cyrku oglądali popisy amazonek. 3. 'kobiecy strój do konnej jazdy': Miała
na sobie czarną amazonkę. 4. 'kobieta po amputacji piersi': W klubie amazonek znalazła wiele serdecznych
przyjaciółek.

gr. a 'bez', mazós 'pierś' (legenda głosi, że Amazonki obcinały sobie prawą pierś, by łatwiej im było naciągać cięciwę
łuku)

II AMAZONKA 'wielka rzeka w Ameryce Południowej, uchodząca w Brazylii do Oceanu Atlantyckiego': Pod względem
wielkości dorzecza Amazonka jest największą rzeką świata.

od nazwy legendarnego plemienia kobiet

III AMAZONKA 'papuga występująca w wielu gatunkach w Ameryce Południowej, zielona z czerwonymi plamami na
skrzydłach i ogonie': Amazonki potrafią naśladować ludzką mowę.

od nazwy rzeki Amazonki, w której nizinie występują te papugi

AMBARAS przestarz. 'trudność, kłopot': Bo w tym cały jest ambaras, żeby dwoje chciało naraz. (Boy-Żeleński) Narobić
ambarasu.

AMBARASOWAĆ przestarz. 'sprawiać kłopot, trudności, niepokoić': Te sprawy wielce ambarasowały pana starostę. Był
tak zaambarasowany, że nie dostrzegł wejścia cioteczki.

fr. ambarras

AMBASADA 'placówka dyplomatyczna najwyższej rangi, reprezentująca interesy pewnego państwa w innym państwie;
także: budynek, w którym się ta placówka mieści': Przed ambasadą tego państwa w Warszawie odbyły się
demonstracje przeciw prowadzonej przez nie wojnie. Uporządkowano teren wokół ambasady amerykańskiej .

AMBASADOR l. 'najwyższy rangą przedstawiciel jakiegoś państwa w innym państwie, kierujący pracą ambasady': Jej
ekscelencja Elżbieta Smułkowa, ambasador Polski na Białorusi, otworzyła wystawę kultury polskiej w Mińsku. 2. przen.
'osoba dobrze reprezentująca czyjeś interesy lub jakieś wartości, zwłaszcza interesy ogólne lub wartości związane z
życiem publicznym':

Wybitni pisarze emigracyjni byli ambasadorami polskości w świecie. fr. ambassade 'poselstwo, ambasada'

AMBIWALENCJA l. książk. 'przeciwstawność dwóch elementów zawarta w zachowaniu, postępowaniu, ocenie itp.;
dwojakość, dwuwartościowość': Widać było ambiwalencję zachowań i postaw - niby to go cenili, ale jednocześnie
odnosili się z ironią do jego osiągnięć. 2. w psychologii 'doznawanie jednocześnie dwóch przeciwstawnych uczuć,
przeżywanie sprzecznych pragnień dotyczących jednej osoby albo rzeczy': "I chciałabym, i boję się" to typowy przykład
ambiwalencji pragnień.

AMBIWALENTNY książk. 'zawierający w sobie sprzeczne uczucia albo pragnienia, pełen ambiwalencji': Jej stosunek do
Rosji jest ambiwalentny - z jednej strony pełna fascynacja, z drugiej głęboka niechęć.

złożenie z łac. ambio 'oba' i valens 'znaczący, mający sens'

AMBONA 'mównica w kościele, zwykle mająca formę podwyższenia okolonego balustradą, z której dawniej księża
wygłaszali kazania': Ksiądz Skarga grzmiał z ambony, a król i dygnitarze słuchali jego kazania pełnego groźnych dla
Polski przepowiedni.

tac. ambo

AMBROZJA l. 'w mitologii greckiej: pokarm bogów, zapewniający im nieśmiertelność': Hebe i Ganimedes roznoszą
ambrozję. Był to zwyczajny pokarm bogów, jakaś dziwnie rozkoszna słodycz, rozpływająca się w ustach:

dawała moc ciału, pogodę myślom i nieśmiertelność duszy. (Parandowski) l.przen. 'napój lub potrawa o szczególnie
dobrym smaku': Na koniec gospodarz podał najlepsze wino ze swych piwnic. Pili tę ambrozję powolutku, delektując
się smakiem.

gr. ambrosia

AMBULANS 'odpowiednio wyposażony pojazd, będący ruchomą placówką jakiejś instytucji, zwykle placówki zdrowia
lub poczty': Do wsi przyjechał ambulans sanitarny, w którym chętni mogą bezpłatnie wykonać niektóre badania.

fr. ambulance

AMBULATORIUM 'placówka lecznicza dla ludzi lub zwierząt, w której wykonuje się drobne zabiegi': Poszedł na zastrzyk
i zmianę opatrunku do ambulatorium.

AMBULATORYJNY 'najczęściej o pomocy lub leczeniu:

udzielany w ambulatorium, doraźny': Zabiegi ambulatoryjne. Ambulatoryjna pomoc. Ambulatoryjne leczenie.

od łac. ambulatorius 'poruszający się'

AMEN 'końcowe słowo wielu modlitw chrześcijańskich lub przysiąg, wzmacniające ich treść' Przysięgamy na Boga
Najwyższego i święty krzyż! Amen! (Sienkiewicz) <) Pewne jak amen w pacierzu 'całkowicie pewne' O Na amen
'zupełnie, całkowicie': Zakochał się w niej na amen.

gr. amen z hebr. 'zaiste; niech się stanie'

AMERICAN DREAM (czytaj: amerikan drim) 'amerykańskie marzenie - marzenie o wolności, równości, de-

29

AMERYK

AMNESTIA

mokracji, o tym, że dzięki zdolnościom i pracy z pucy-buta można stać się milionerem': American dream to ideał, który
przyświecał całym pokoleniom pionierów, twórców potęgi Stanów Zjednoczonych. Bili Gates, który ze skromnego
programisty komputerowego przeobraził się w najbogatszego człowieka świata, szefa potężnej firmy i współtwórcę
IntemetuJest dla wielu ludzi uosobieniem american dream naszych czasów.

amer. american dream

AMERYK 'pierwiastek chemiczny o liczbie atomowej 95 i masie atomowej (najtrwalszego izotopu) 243: srebrzysty,
promieniotwórczy metal, symbol Am': Ameryk nie występuje w przyrodzie, jest otrzymywany sztucznie z plutonu.

n.-tac. americium
AMETYST 'fioletowa lub purpurowa odmiana kryształu górskiego, kamień półszlachetny': Ametyst jest używany
wjubilerstwie.

tac. amethystus

AMFETAMINA inaczej: PSYCHEDRYNA, BENZEDRY-NA pot. AMFA 'środek psychotropowy, pobudzający aktywność
psychiczną i motoryczną, m.in. zwiększający zdolność koncentracji i likwidujący uczucie zmęczenia': Amfetamina była
dawniej stosowana w leczeniu psychiatrycznym. Obecnie tego zaniechano, ponieważ łatwo prowadzi ona do
uzależnienia. Jest natomiast nielegalnie wytwarzana i rozprowadzana jako jeden z narkotyków i środków
dopingujących.

ang. amphetamine, skrót ang. a(lpha) + m(ethyl) + ph(enyl) + et(hyl) + amine - symbol chemiczny tego środka

AMFIBIA l. 'pojazd przystosowany dojazdy po lądzie i do przepływania przeszkód wodnych, np. rzek': Amfibie są
wykorzystywane w wielu armiach. 2. 'samolot lub helikopter, który może startować i lądować zarówno na wodzie, jak
i na lądzie': Amfibie mają oprócz kół także pływaki. 3. w biologii 'zwierzę, które żyje zarówno na lądzie, jak i wodzie':
Do amfibii zalicza się np. żaby, salamandry i foki.

AMFIBIOTYCZNY ORGANIZM w biologii 'amfibia w znaczeniu 3.'

odg"". amphibios 'dwojako żyjący'

AMFILADA 'ciąg pomieszczeń, np. sal, komnat, leżących w jednej linii i połączonych przejściami znajdującymi się na
jednej osi; także: ciąg podobnych kształtem kolumn znajdujących się w jednej linii': Amfilada pałacowa. Amfilada
komnat. Amfilada kolumn.

AMFILADOWY 'związany z amfiladą, tworzący amfi-ladę': Pomieszczenia amfiladowe. Łuki amfiladowe.

fr. enfilade

AMFITEATR l. 'widownia teatru, cyrku lub sali wykładowej, która wznosi się koliście lub półkoliście ku górze':

Widzowie zapełnili niższe rzędy siedzeń amfiteatru.

2. 'w starożytnej Grecji: widownia teatru rozłożona półkoliście wokół sceny na wzniesieniach' 3. 'w starożytnym
Rzymie: odkryta budowla przeznaczona na widowiska, z kolistą lub półkolistą schodkową widownią wznoszącą się ku
górze': Zwiedzili Koloseum, amfiteatr rzymskich cezarów.

AMFITEATRALNY 'zbudowany tak jak amfiteatr':

Amfiteatralna widownia.

lać. amphitheatrum z gr. amphi 'wokół', theatron 'teatr'

AMFORA 'naczynie z wypalanej gliny, mające wydłużony kształt i wąską szyjkę oraz dwa pionowe uchwyty po bokach':
Amfory były używane w starożytności do przechowywania oliwy i wina.

lać. amphora z gr. amphoreus

AMIDY w chemii 'związki chemiczne, pochodne amoniaku, w których jeden atom wodoru amoniaku jest zastąpiony
resztą kwasową': Amidy są stosowane m.in. w lecznictwie, np. sulfonamidy, i w wyrobie włókien sztucznych, np.
poliamidy.

fr. amides
AMINY w chemii 'związki organiczne, pochodne amoniaku, w którym atomy wodoru zastąpione zostały przez grupy
wodorotlenowe'. Aminy są bardzo rozpowszechnione w przyrodzie, odznaczają się nieprzyjemnym zapachem,
powstają m.in. podczas gnicia substancji zawierających białko, np. mięsa rybiego.

AMINOWY w chemii 'związany z aminami, zawierający aminy': Związki aminowe. {) Grupa aminowa ' grupa NHz,
charakterystyczna np. dla amin'

AMINOKWASY w chemii 'związki organiczne zawierające w cząsteczkach co najmniej jedną grupę aminową i co
najmniej jedną karboksylową': Amikokwasy odgrywają w przyrodzie ogromnie ważną rolę, są podstawowym
składnikiem białek.

AMINOPLASTY w chemii i technice 'tworzywa sztuczne otrzymywane w wyniku kondensacji formaldehydu i związków
aminowych': Aminoplasty są stosowane m.in. do wyrobu przedmiotów domowego użytku oraz do wytwarzania farb i
lakierów.

fr. amines

AMNESTIA 'akt łaski, który przysługuje głowie państwa albo parlamentowi, polegający na powszechnym darowaniu
(całkowitym lub częściowym) orzeczonych kar za określone przestępstwa, popełnione przed pewną datą': Wyszedł z
więzienia po ogłoszeniu amnestii.

AMNESTIONOWAĆ 'udzielać amnestii': W roku 1956 został amnestionowany i odzyskał wolność.

AMNESTYJNY 'związany z amnestią, obwieszczający amnestię': Amnestyjne zwalnianie więźniów. Dekret amnestyjny.

gr. amnestia 'zapomnienie, przebaczenie'

30

AMNEZJA

AMORTYZACJA

AMNEZJA ksiąźk. inaczej: NIEPAMIĘĆ 'zanik pamięci lub luki w pamięci, obejmujące pewien okres życia lub pewne
zdarzenia': Amnezja występuje w wielu chorobach psychicznych, może być też wywołana np. urazem głowy w
wypadku.

AMNESTYCZNY ksiąźk. 'związany z amnezją': Amne-styczne luki w pamięci. Amnestyczne osłabienie pamięci.

gr. amnesia

AMOK l. 'napad szału, który powoduje, że ogarnięta nim osoba biegnie przed siebie, niszcząc wszystko po drodze,
zabijając ludzi i zwierzęta': Amok zaobserwowano pierwotnie wśród ludności malajskiej. 2. 'stan silnego podniecenia
prowadzącego do niekontrolowanych zachowań': Ludzie w amoku wykupywali wszystkie towary.

malajskie amuk

I AMON albo AMUN 'w mitologii egipskiej: jeden z najważniejszych bogów, bóg witalnych sił natury, powietrza i
urodzaju': Starożytni Egipcjanie z czasem zaczęli identyfikować Amona z bogiem słońca Ra.

ang. Amon, Amun, Ammon z egipskiego Amon 'ukryty'

AMONIAK 'związek azotu z wodorem o wzorze chemicznym NH3, bezbarwny gaz o ostrej woni': Amoniak znajduje
zastosowania w wielu dziedzinach, jest głównym surowcem do otrzymywania kwasu azotowego, używa się go do
wyrabiania nawozów sztucznych i w chłodnictwie.

AMONIAKALNY w chemii 'zawierający amoniak':

Woda amoniakalna jest stosowana m.in. jako nawóz sztuczny.

II AMON w chemii 'połączenie atomu azotu z czterema atomami wodoru, związek chemiczny o wzorze chemicznym
NŁL': Sole amonu powszechnie wykorzystuje się jako nawozy sztuczne.

AMONOWY w chemii 'związany z amonem, zawierający amon': Saletra amonowa, czyli azotan amonu, jest jednym z
najważniejszych nawozów sztucznych.

1 AMONIT w chemii 'materiał wybuchowy, będący połączeniem azotanu amonu z nitrogliceryną lub trotylem': Amonit
jest jednym z materiałów wybuchowych stosowanych w górnictwie.

fr. ammoniaque

II AMONIT 'głowonóg występujący od epoki dewonu do epoki kredy w wielu tysiącach gatunków, przeważnie mający
spiralnie skręconą muszlę o średnicy od l do

2 cm': Do dziś dochowało się wiele odcisków muszli amonitów w kamieniu.

niem. Ammonit od łac. comu Ammonis 'róg Amona' (ze względu na kształt przypominający zwinięty róg, atrybut boga
Amona)

AMOR l. 'w mitologii rzymskiej: bóg miłości, odpowiednik greckiego Erosa': [Wenera] postarała się zaszczepić w niej
miłość do bohatera. Mógł zaś to uczynić tylko

Amor. Przebrała go więc za Askaniusza i wprowadziła na salę biesiadną. (Parandowski) () Ugodzony strzałą Amora
ksiąźk. 'zakochany' 2. 'to samo, co amorek' 3. przen. ksiąźk. 'miłość': Ktoś jest owładnięty, ogarnięty, opętany przez
amora.

AMOREK 'przedstawienie postaci rzymskiego bożka miłości w sztuce, zwykle pod postacią skrzydlatego chłopca z
łukiem i strzałą': Posążek amorka. Nad głowami zakochanej pary, przedstawionej na obrazie, unosi się uśmiechnięty
amorek.

AMORY 'zalecanie się, zakochanie się, przygody miłosne': Wdać się w amory. Wybić komuś z głowy amory.

lać. Amor od: amor 'miłość'

AMORALIZM 'postępowanie odznaczające się brakiem jakichkolwiek hamulców moralnych; także: zespół poglądów
uzasadniających takie postępowanie': Jego utwory zawierały skandalizujące treści, w prasie zaczęto go oskarżać o
deprawowanie młodzieży i amoralizm. Amoralizm w poglądach sofistów, Nietzschego, Fran-ce'a.

AMORALISTA 'pisarz lub filozof, który nie uznaje zasad moralnych, zwłaszcza zasad moralności obiegowej':

Nazywano go, i sam siebie nazywał, "amoralistą". [Nie-tzsche] Był przeciwnikiem przede wszystkim moralności
panującej. (Tatarkiewicz)

AMORALNY 'pozbawiony zasad moralnych, sprzeczny z nimi postępujący wbrew nim': Amoralny utwór. Amo-raine
postępowanie. Amoralna osoba.

złożenie cząstki: a- i słowa: moralizm

AMORFIZM l. ksiąźk. 'brak określonych kształtów lub określonej struktury': Amorfizm pewnej substancji. Amorfizm
powieści. 2. w fizyce 'brak budowy krystalicznej w stanie stałym': Amorfizm ciał jest z reguły związany z inną ich
właściwością fizyczną: izo-tropią.

AMORFICZNY l. ksiąźk. 'niemający określonych kształtów lub określonej struktury': Amorficzna masa. Amorficzna
struktura dramatów surrealistycznych. 2. w fizyce 'niemający uporządkowanej struktury cząsteczek, takiej jak
kryształy': Do ciał amorficznych zalicza się m.in. szkło nieorganiczne i gumy.

od gr. amorphos 'bezkształtny'

AMORTYZACJA l. 'zmniejszanie się wartości budynków, maszyn i innych urządzeń na skutek tego, że się zużywają w
czasie korzystania z nich': Roczna amortyzacja tego urządzenia jest obliczana na 7%. 2. 'odliczanie co jakiś czas
pewnych sum pieniędzy od wartości budynku, maszyny, urządzenia itd. z powodu ich zużywania się'. Koszty
amortyzacji ciągle rosną. 3. 'łagodzenie za pomocą specjalnego urządzenia wstrząsów i uderzeń w pojazdach,
maszynach i aparatach': Amortyzacja za pomocą resorów.

AMORTYZOWAĆ l. 'wyrównywać koszt budowy jakiegoś obiektu gospodarczego lub zakupu jakiegoś

31

AMPER

ANABOLIZM

urządzenia zyskami osiąganymi z używania go': Specjaliści obliczyli, że jest to inwestycja mało opłacalna, aby ją
zamortyzować potrzeba ponad 20 lat. 2. 'łagodzić drgania mechaniczne, kołysania, wstrząsy itd. w różnego rodzaju
pojazdach, maszynach i aparatach': Potężne bufory amortyzowały uderzenia o siebie zestawianych wagonów.

AMORTYZOWAĆ SIĘ 'o kosztach budowy lub zakupu czegoś: zwracać się jako zysk, który się ma z użytkowania danej
rzeczy': Maszynka do lodów szybko się zamortyzowała i już po pół roku zarobiliśmy więcej, niż kosztowała.

AMORTYZACYJNY l. 'związany ze zmniejszaniem się wartości budynków i urządzeń w wyniku ich zużywania się': Stopa
amortyzacyjna. Tabela amortyzacyjna. 2. 'związany z odliczaniem co jakiś czas pewnych sum pieniędzy od wartości
budynków i urządzeń na skutek ich zużywania się': Księgowa dokonywała odpisów amortyzacyjnych, wliczając
odpowiednie sumy w koszty działalności naszej firmy. 3. 'związany z łagodzeniem drgań, wstrząsów itd.': Urządzenie
amortyzacyjne.

AMORTYZATOR 'urządzenie łagodzące drgania, wstrząsy itd. w różnego rodzaju pojazdach, maszynach i aparatach':
Mechanik sprawdził stan amortyzatorów w naszym samochodzie.

lać. amortisatio 'umorzenie' od: amortisare 'umorzyć, zabić'

AMPER w fizyce 'jednostka natężenia prądu elektrycznego w układzie SI, skrót: A': l A to wartość natężenia prądu
stałego, który płynąc w dwóch równolegle biegnących w próżni, nieskończenie drugich i bardzo wąskich przewodach
powodowałby między nimi powstanie siły o wartości 2 * l O'7 niutona na każdy metr odległości.

AMPEROMIERZ albo AMPEROMETR 'przyrząd do pomiaru natężenia prądu elektrycznego, wskazujący jego wartość w
amperach': Amperomierz należy włączyć do obwodu elektrycznego szeregowo.

AMPEROSEKUNDA zob. KULOMB

od nazwiska Andre M. Ampere'a (1776-1836), fizyka francuskiego

AMPLIFIKACJA l. w nauce o literaturze i retoryce 'rozwijanie jakiegoś tematu lub motywu, zazwyczaj polegające na
wzbogacaniu i dopełnianiu go w kolejnych zdaniach tekstu': Do figur retorycznych służących amp-lifikacji zaliczano
m.in. porównanie, peryfrazę i dygresję. 2. w genetyce 'pomnożenie liczby kopii genów':

Amplifikacja genów jest częstym zjawiskiem, wiąże się ze zwielokrotnieniem pewnej sekwencji łańcucha DNA.

lać. amplificatio 'rozszerzenie, powiększenie'

AMPLITUDA l. 'największe odchylenie pewnych wartości od średniej': Amplituda temperatur. 2. w fizyce 'zakres
wahania: największe odchylenie ciała drgającego lub wahającego się od średniej pozycji lub pozycji w spoczynku':
Amplituda drgań. Amplituda wahadła.

ang. amplitudę z łac. amplitudo 'obszemość'

AMPUTACJA 'operacyjne usunięcie jakiejś części ciała, zwłaszcza części wystającej lub jej fragmentu': Amputacja
kończyny. Amputację piersi wykonuje się w przypadku stwierdzenia nowotworu złośliwego, którego nie można
zwalczać w inny sposób.

AMPUTOWAĆ 'dokonać amputacji': Amputować rękę. Amputować zmiażdżony palec.

AMPUTACYJNY 'związany z amputacją, polegający na amputacji, służący do niej': Zabieg amputacyjny. Leczenie
amputacyjne. Narzędzia amputacyjne.

lać. amputatio 'odcięcie'

AMULET 'niewielki przedmiot, któremu przypisuje się magiczne działanie i nosi się go przy sobie': Zawsze w torbie
nosił swój amulet: mały czarny kamień pokryty dziwnymi znakami, wierząc, że chroni go od nieszczęścia i pomaga w
trudnych sytuacjach.

lać. amuletum

ANABAPTYSTA w historii 'członek protestanckiej wspólnoty religijnej praktykującej chrzest nie dzieci, ale osób
dorosłych': Z szesnastowiecznych ruchów anabaptystów wyłonił się m.in. współczesny protestancki Kościół
baptystów.

ANABAPTYZM w historii 'wiara anabaptystów': Ana-baptyzm przeciwstawiał się zarówno katolicyzmowi, jak i
największym ruchom protestanckim, jak luteranizm i kalwinizm.

niem. Anabaptist z łac. sr. anabapitista od gr. anabaptizein 'chrzcić na nowo'

ANABIOZA w biologii 'przejściowy stan bardzo znacznego obniżenia funkcji życiowych, przypominający śmierć':
Anabioza występuje w przypadku niekorzystnych warunków życiowych u wielu roślin i zwierząt niższych, np. u
pierwotniaków. Podobnym do niej stanem jest np. sen zimowy ssaków.

ANABIOTYCZNY w biologii 'związany z anabiozą, zdolny do zapadania w stan anabiozy': Stan anabiotycz-ny. Organizmy
anabiotyczne.

ang. anabiosis odgr. anabiósis 'ożycie'

ANABOLIZM w biologii 'zespół procesów zachodzących w żywym organizmie, polegających na przekształcaniu

składników pobieranych z zewnątrz, ich syntezie i przyswajaniu': Anabolizm i katabolizm to dwa typy reakcji
przemiany materii, reakcji metabolicznych zachodzących w organizmie.

ANABOLICZNY w biologii 'związany z anabolizmem':

Reakcje anaboliczne, wiążące się z syntezą składników pokarmowych i tworzeniem własnych tkanek, wymagają
dostarczenia energii z zewnątrz, natomiast efektem reakcji katabolicznych jest wytwarzanie energii.

ANABOLIK inaczej: ŚRODEK ANABOLICZNY, STERYD ANABOLICZNY 'związek chemiczny wzmagający syntezę białka w
organizmie': W medycynie ana-boliki są niekiedy stosowane przy leczeniu chorób

32

ANACHRONIZM

ANALIZA

związanych z zaburzeniami przemiany materii. W sporcie są uznawane za niedozwolone środki dopingujące.

ang. anabolism odgr. anabole 'narzucenie'

ANACHRONIZM l. 'coś (rzecz, zachowanie się, poglądy, jakiś układ) nie na czasie, nieodpowiednie dla danej epoki, a
charakterystyczne dla czasów już minionych;

przeżytek': Jesteśmy chyba ostatnim państwem w Europie, w którym istnieje taki anachronizm jak czytanie przez
jednego lektora dialogów filmowych w telewizji. 2. 'pomyłka, która polega na tym, że umieszcza się jakieś fakty,
wydarzenia, rzeczy w epoce, w której jeszcze one nie istniały': Koszenie zboża kosami w XV wieku to jawny
anachronizm w filmie "Krzyżacy". Zegarek na ręce pana Wokulskiego byłby anachronizmem.

ANACHRONICZNY l. 'przestarzały, taki, który jest przeżytkiem': Te poglądy są już anachroniczne i nie wytrzymują
porównania ze współczesną wiedzą o żywieniu. 2. 'niewłaściwie umieszczony, jeśli chodzi o czas, w którym występuje,
i błędny z tego powodu': Takie porównania są anachroniczne, bo przeniesione z innej epoki. gr. anachronismós, od
anachronidzein 'spóźnić się'

ANACHORETYZM w historii 'prowadzenie życia na pustyni w skrajnej ascezie': Anachoteryzm był formą spotykaną
wśród mnichów w Egipcie i Syrii w pierwszych wiekach chrześcijaństwa.

ANACHORETA w historii 'mnich prowadzący ascetyczne życie na pustyni': Powieść Anatola France'a "Tha-is" opowiada
o dziejach anachorety, który wyrusza ze swej pustelni do Aleksandrii, by nawrócić żyjącą w tym mieście słynną
kurtyzanę.

lać. anachoreta

ANAFORA w nauce o literaturze 'powtórzenie na początku kolejnych zwrotek wiersza, wersów, zdań lub ich członów
pewnego słowa lub wyrażenia': Przykładem anafbry jest rozpoczynanie kolejnych wersów Norwidowskiej "Mojej
piosnki" od słowa "ona": Złe, źle zawsze i wszędzie, / Ta nić czarna się przędzie: / Ona za mną, przede mną i przy mnie,
/ Ona w każdym oddechu, / Ona w każdym uśmiechu, / Ona we łzie, w modlitwie i w hymnie...

fr. anaphore odgr. anaphora 'podniesienie'

ANAGRAM albo ANAGRAMAT 'wyraz, wyrażenie lub zdanie utworzone w wyniku przestawienia głosek lub sylab
innego wyrazu, wyrażenia lub zdania': Przykłady anagramów to np. pralka - kapral, Gdyni - nigdy, Tomasz - masz to.

ANAGRAMOWY albo ANAGRAMATYCZNY 'polegający na przestawieniu kolejności głosek lub sylab w jakimś wyrazie,
wyrażeniu lub zdaniu': Zdanie: kobyła ma mały bok - odczytane w sposób anagramatyczny - od końca - ma to samo
brzmienie.

gr. anagramma
ANAKOLUT w językoznawstwie 'niepoprawna konstrukcja składniowa, odznaczająca się brakiem harmonii między
poszczególnymi częściami zdania': Anakoluty występują często w mowie potocznej. Niekiedy wiążą się one z
niepoprawnym zastosowaniem imiesłowowych równoważników zdania, np. anakolutemjest stwierdzenie: siedząc
przy biurku, paliła się lampa.

tac. anacoluthon od gr. anakólouthon 'brak związku'

ANALFABETYZM l. 'nieumiejętność czytania i pisania przez dorosłe osoby': Dopiero po II wojnie światowej całkowicie
zlikwidowano w Polsce analfabetyzm. 2. przen. 'całkowity brak wiedzy lub umiejętności w jakiejś dziedzinie':
Analfabetyzm dydaktyczny. Ujawnił swój techniczny analfabetyzm.

ANALFABETA l. 'dorosła osoba, która nie umie czytać i pisać' l. przen. 'osoba, która odznacza się całkowitym brakiem
wiedzy lub umiejętności w jakiejś dziedzinie':

Był analfabetą w sprawach kulinarnych, nie umiał przyrządzić nawet najprostszych potraw.

gr. analphabetos od: alfa, beta - nazwy pierwszych liter greckiego alfabetu

ANALIZA l. 'operacja myślowa, polegająca na rozłożeniu jakiejś całości na części, wyodrębnieniu pewnych jej cech itd.
po to, by lepiej ją zrozumieć; także: rezultat tej operacji w postaci dokumentu, tekstu, opracowania': Po powrocie do
domu dokonał analizy sytuacji. Uczeń odczytał swoją analizę powieści. 2. w różnych dziedzinach wiedzy i nauki
'zestawianie danych dotyczących czegoś, porównywanie ich i wyciąganie wniosków na temat istoty tego, rozwoju tego
w przyszłości itd., także: dokument lub opracowanie będące wynikiem tej operacji':

Najnowsze analizy statystyczne wskazują na to, że w przyszłości przewaga importu nad eksportem może się utrzymać
lub nawet wzmocnić. 3. w chemii i medycynie 'określanie składu jakichś substancji, wydzielin ciała, wycinków itd. za
pomocą metod laboratoryjnych; także:

dokument zawierający opis wyniku takiego badania':

Wykonane analizy ułatwiły lekarzowi postawienie diagnozy.

ANALIZOWAĆ l. 'dokonywać operacji myślowej polegającej na rozłożeniu pewnej całości na części, wyodrębnieniu jej
cech itd.': Analizować postępowanie. Analizować pojęcia. 2. w różnych dziedzinach wiedzy i nauki 'zestawiać dane
dotyczące czegoś': Analizować wyniki najnowszych badań. Analizować dane liczbowe. 3. w chemii i medycynie
'określać skład jakichś substancji za pomocą metod laboratoryjnych': Analizować skład krwi, moczu.

ANALIZATOR l. w chemii i medycynie, także w innych naukach 'urządzenie do przeprowadzania analiz' 2. w anatomii
'elementy układu nerwowego organizmu odbierające i analizujące bodźce ze środowiska zewnętrznego i z wnętrza
ciała': Analizator wzrokowy, słuchowy.

ANALITYK l. 'osoba o ścisłym umyśle, precyzyjnie dokonująca analiz różnych problemów': Umieszczone w jego książce
definicje wskazuj ą na to, że jest doskonałym analitykiem. 2. 'osoba, która dokonuje analiz w określo-

33

ANALNY

ANARCHOSYNDYKALIZM

nej dziedzinie wiedzy lub nauki': Analitycy giełdowi uważają, że w najbliższych tygodniach utrzyma się wysoka cena
akcji.
ANALITYCZNY l. 'związany z myślowym rozłożeniem pewnej całości': Analityczne myślenie. () Filozofia analityczna
'kierunek w filozofii XX w., który za główne zadanie stawiał sobie analizę języka filozoficznego':

Przedstawicielami filozofii analitycznej byli m.in. B. Russel i R. Camap. 2. w różnych naukach 'związany z zestawianiem
i porównywaniem danych dotyczących czegoś': Metody analityczne.

gr. analisis 'rozbiór'

ANALNY 'związany z odbytem': Seks analny. Stosunek analny. W psychoanalizie rozróżniano kolejne fazy rozwoju
zainteresowań seksualnych: oralną, analną i genitalną.

ANUS 'odbyt Coitus per anum 'stosunek doodbytniczy'

lać. Anus odbyt'

ANALOGIA 'zbieżność lub znaczne podobieństwo dwóch rzeczy, ich cech, właściwości itd.; także: to, co jest z czymś
zbieżne lub bardzo do tego podobne': Istnieją wyraźne analogie między sytuacją ekonomiczną w Polsce, w Czechach i
na Węgrzech, rozwój gospodarczy tych krajów po upadku komunizmu przebiega pod wieloma względami podobnie.
Sytuacja przedstawiona w powieści była analogią innej sytuacji sprzed lat, w której pisarz brał udział.

ANALOGICZNY 'mający zbieżne lub bardzo podobne do czegoś innego cechy': Analogiczne zachowania. Analogiczne
poglądy. () Analogiczne narządy w biologii 'narządy różnych zwierząt odpowiadające sobie pod względem funkcji, ale
mające zasadniczo inne pochodzenie z okresu rozwoju zarodkowego': Skrzydła ptaka i skrzydła motyla to narządy
analogiczne.

UWAGA: słowo analogiczny nie znaczy 'taki sam', lecz 'mający podobne cechy'. Z tego powodu wielu językoznawców
krytykuje takie rozpowszechnione konstrukcje językowe, jak "w analogicznym okresie ubiegłego roku". Lepiej mówić:
w tym samym okresie ubiegłego roku - przecież nie chodzi o okres podobny, lecz o taki sam, np. od stycznia do marca.

gr. analogos 'odpowiedni, proporcjonalny' od: analogon 'proporcja'

ANALOGOWY zwykle w połączeniach: urządzenie analogowe, telefon analogowy itp. 'działający z wykorzystaniem
techniki analogowej, czyli takiej, która opiera się na wytwarzaniu, przesyłaniu i przetwarzaniu sygnałów ciągłych, czyli
mających postać wielkości fizycznej zmieniającej się w sposób płynny (a nie "skokowy", jak np. w technice cyfrowej,
gdzie sygnały są wytwarzane, przesyłane i przetwarzane w systemie nieciągłym np. na zasadzie "tak - nie", czyli w
systemie binarnym, zero-jedynkowym, opartym na cyfrach O i l)': Na technice analogowej oparte są np. takie proste
przyrządy pomiarowe, jak waga uchylna (płynnie, pod wpływem ważonej masy przesuwa się wskazówka na wadze)
czy termometr rtęciowy (stopniowo, płynnie, pod wpływem temperatury, rośnie lub opada słupek rtęci).

od: analog, a to z gr. analogos 'proporcjonalny' od: analogon 'proporcja'

ANARCHIA l. 'kompletny rozkład życia publicznego, chaos i rozprężenie we wszystkich dziedzinach życia, powstałe na
skutek nieudolności władz lub ich braku':

Jest to granica, za którą mamy do czynienia z anarchią i bezprawiem. 2. rząd. 'anarchizm w znaczeniu l'

ANARCHICZNY 'taki, który opiera się na anarchii, jest jej właściwy': Anarchiczne zachowanie grup młodzieży.

ANARCHIZOWAĆ 'wywoływać anarchię, prowadzić do anarchii': Są to z pewnością poczynania, które ana-rchizują

naszą gospodarkę.

ANARCHIZACJA 'doprowadzenie do anarchii': Czy ci politycy naprawdę dążą do anarchizacji życia w Polsce?
ANARCHIZM l. 'pogląd i ruch społeczny, według których państwo i wszelkie jego organa są zbędne i należy je
zlikwidować, a życie społeczeństwa oprzeć na luźnych związkach wolnych gmin': Elementy anarchizmu w programie
bolszewików. 2.pot. 'propagowanie chaosu i rozprężenia w życiu publicznym': Czy można tolerować w szkole taki
anarchizm?

ANARCHISTA l. 'człowiek, który jest zwolennikiem anarchizmu - poglądu i ruchu': Grupy anarchistów demonstrowały
przeciwko obowiązkowej służbie wojskowej. 2. pot. 'zwolennik kompletnego rozprężenia, anarchii w życiu
publicznym'. Z takimi anarchistami w ogóle nie powinno się rozmawiać!

ANARCHISTYCZNY 'związany z anarchizmem': Anarchistyczna polityka. Anarchistyczni działacze.

gr. anarchia 'bezrząd', niem. Anarchismus

ANARCHO- cząstka wyrazów złożonych wskazująca, że ich znaczenie jest związane z anarchizmem, np. ana-
rchokomunizm, anarchosyndykalizm.

od niem. Anarchismus, a to od gr. anarchia 'bezrząd'

ANARCHOKOMUNIZM inaczej: KOMUNIZM ANARCHISTYCZNY 'połączenie komunizmu i anarchizmu:

pogląd głoszący, iż jednostka ludzka powinna być obdarzona w życiu społecznym absolutną wolnością, nie krępowana
żadnymi ograniczeniami, zaś wszelka własność powinna być wspólna': Głównym teoretykiem anarcho-komunizmu był
rosyjski rewolucjonista Piotr Kropot-kin.

złożenie cząstki: anarcho- i stówa: komunizm

ANARCHOSYNDYKALIZM l. 'połączenie syndykaliz-mu i anarchizmu w teoriach komunistycznych: pogląd głoszący, że

nie ma potrzeby istnienia państwa robotniczego i rządzącej w nim partii komunistycznej, władza i środki produkcji
powinny natomiast należeć do syndykatów robotniczych związków zawodowych': Anarchosyndykalizm zakładał
przejęcie władzy przez związki

34

ANATEMA

ANEKSJA

zawodowe w drodze strajku generalnego, który sparaliżuje działalność państwa. 2. 'pogląd, który władza
komunistyczna przypisywała w Polsce w latach 80. opozycji, głoszący, że nadrzędną rolę w państwie powinny
odgrywać związki zawodowe, a nie partia komunistyczna': Na zjeździe PZPR oskarżano działaczy "Solidarności" o
anarchosyndykalizm.

złożenie cząstki: anarcho- i słowa: syndykalizm

ANATEMA l. przestarz. 'w Kościele katolickim i prawosławnym: uroczysta klątwa': Biskup rzucił na niego anatemę,
l.przen. 'surowa krytyka jakiejś osoby lub jej postępowania, zwłaszcza krytyka dokonywana z pozycji
konserwatywnych': Małomiasteczkowe środowisko rzuciło anatemę na niekonwencjonalną działalność artystki.

lać. anathema

ANATOMIA l. 'nauka o budowie ciała człowieka i zwierząt, rzadziej: także o budowie roślin': Chodził na wykłady z
anatomii. 2. 'budowa ciała ludzi i zwierząt, rzadziej: także budowa roślin': Od lat zajmował się anatomią jamochłonów.
3. przen. 'dokładny opis i analiza czegoś': Anatomia sukcesu. Anatomia zbrodni.
ANATOM 'specjalista w zakresie anatomii - nauki o budowie ciała człowieka i zwierząt': Jednym z pierwszych
anatomów był słynny grecki lekarz Hipokrates, uważany za "ojca medycyny".

ANATOMOPATOLOGIA inaczej: ANATOMIA PATOLOGICZNA albo PATOMORFOLOGIA 'dział anatomii, który zajmuje się
badaniem zmian w budowie tkanek i narządów, które wywołane są chorobą': Anato-mopatologia jest odróżniana od
anatomii prawidłowej, zajmującej się budową zdrowych tkanek i narządów.

ANATOMOPATOLOG 'specjalista w zakresie anatomopatologu'

lać. anatomia od gr. anatome' 'cięcie, krojenie'

ANCHOIS (czytaj: aszua) 'ostro przyprawione filety z sardeli, najczęściej zwinięte w małe koreczki': Anchois są używane
m.in. jako dodatek do mięs i kanapek.

fr. anchois

ANCIEN REGIME (czytaj: asję reżim) książk. 'dawny ustrój, dawny system rządów': Pod koniec lat 80. w ZSRR i jego
satelitach nawet przedstawiciele ancien regime'u zdawali sobie sprawę z tego, że gospodarka komunistyczna nie ma
przed sobą żadnej przyszłości.

fr. ancien regime - określenie ustroju feudalnego, stosowane od czasów Wielkiej Rewolucji Francuskiej

ANDANTE w muzyce l. 'określenie wykonawcze: spokojne, umiarkowane tempo' 2. 'utwór muzyczny albo część
cyklicznego dzieła muzycznego wykonywane w umiarkowanie wolnym tempie'

wl. andante 'umiarkowany'

ANDRAGOGIKA 'pedagogika dorosłych': Andragogika zajmuje się m.in. metodami uczenia ludzi dorosłych oraz
oddziaływaniami wychowawczymi na ich zachowania i postawy.

ANDRAGOG 'specjalista w dziedzinie andragogiki':

Andragogowie uważają, że we współczesnym, bardzo szybko zmieniającym się świecie, koniecznością staje się uczenie
się i aktywne zdobywanie nowych wiadomości przez całe życie.

utworzone na wzór: pedagogika, z wykorzystaniem gr. aner, dopełniacz andrós 'mężczyzna, człowiek (dorosły)'

ANDROID 'robot mający postać człowieka': Była to gra komputerowa, w której po przejściu każdego kolejnego etapu
należało pokonać straszliwego androida. Oglądał film fantastyczno-naukowy, przedstawiający świat opanowany przez
androidy.

ang. android odgr. aner, dopełniacz andrós 'mężczyzna, człowiek'

ANDROLOGIA 'dział medycyny zajmujący się budową i chorobami męskich narządów płciowych': Odpowiednikiem
andrologii w odniesieniu do kobiet jest ginekologia.

ANDROLOG 'lekarz, specjalista w zakresie andrologii':

Ze swoimi problemami zgłaszał się do urologa i androlo-ga-

ANDROLOGICZNY 'związany z andrologią': Badanie andrologiczne.

niem. Andrologie od gr. aner, dop. andrós 'mężczyzna', logos 'nauka, słowo'

ANEKS l. 'dodatek do książki, rozprawy, artykułu lub jakiegoś pisma, uzupełniający ich treść': Dane statystyczne
dotyczące badanej grupy stanowiły aneks jego pracy doktorskiej. Do wniosku dołączony był aneks, zawierający
szczegółowe wyliczenia. 2. 'dodatkowy element jakiegoś budynku lub wydzielona dodatkowo część jakiegoś
pomieszczenia': Mieszkał z żoną i dzieckiem w jednym pokoju, w którym wydzielił sobie niewielki aneks na pracownię
kreślarską.

lać. annexus 'przyłączenie, dołączenie'

ANEKSJA l. 'przyłączenie przez jakieś państwo części lub całości terytorium innego państwa, zwłaszcza takie
przyłączenie, które wiąże się z wymuszeniem uległości na państwie słabszym, nie towarzyszy mu natomiast konflikt
zbrojny': Hitler dokonał aneksji Austrii i części terytorium Czech.

ANEKTOWAĆ l. 'o jakimś państwie: przyłączyć część lub całość terytorium innego państwa, wymuszając na nim
uległość': Polska w sojuszu z Litwą stanowiła groźną siłę, zdolną przeciwstawić się anektowaniu przez Krzyżaków
podstępem lub groźbą kolejnych terytoriów słowiańskich i bałtyckich, l.przen. 'przywłaszczać sobie coś, zabierać to
wbrew prawu lub racjom moralnym':

Anektować tereny pod budowę dróg. Anektować pewną tematykę, pewne wartości.

lać. annexio 'przyłączenie'

35

ANEKSJONIZM

ANGLOSASKI

ANEKSJONIZM 'powiększanie przez jakieś państwo swego terytorium przez przyłączanie terytoriów innych państw w
drodze aneksji': Aneksjonizm pruski. Ane-ksjonizm imperiów kolonialnych.

ANEKSJONISTYCZNY 'związany z aneksjonizmem, będący wyrazem aneksjonizmu': Polityka aneksjonisty-czna.

Tendencje aneksjonistyczne.

fr. annexionisme

ANEMIA 'choroba polegająca na obniżeniu się we krwi zawartości hemoglobiny lub liczby krwinek czerwonych poniżej
normy': Anemia objawia się bladością, krótkim oddechem i ogólnym osłabieniem.

ANEMIK 'osoba cierpiąca na anemię': Przy leczeniu anemików ważne jest rozpoznanie przyczyn niedokrwi-stości,
którymi mogą np. być: niewłaściwe odżywianie, wpływ promieniowania, substancje toksyczne.

ANEMICZNY l. 'cierpiący na anemię': Anemiczne dziecko, l.przen. 'słaby i niepozorny': W kącie podwórka rosły
anemiczne drzewka.

gr. anaimia 'bezkrwistość'

ANERGIA l. w psychiatrii 'odbiegająca od normy utrata energii i woli działania': Anergia występuje w niektórych
chorobach psychicznych i w stanie depresji. 2. w immunologii 'niezdolność organizmu do wytworzenia przeciwciał
chroniących przed czynnikami chorobotwórczymi'

ang. anergie

ANEROID 'barometr sprężynowy, służący do mierzenia ciśnienia atmosferycznego': Aneroid składa się z metalowej,
próżniowej puszki, której cienkie, pofałdowane wieczko jest przesuwane pod wpływem zmian ciśnienia zewnętrznego;
ten ruch, potęgowany przez sprężynę i układ dźwigni, przenoszony jest na wskazówkę.
ang. aneroid

ANESTEZJA w medycynie 'znieczulenie ogólne lub miejscowe: stan bardzo ograniczonego odczuwania bólu, będący
wynikiem zastosowania specjalnych środków':

Do anestezji służą środki wstrzykiwane dożylnie lub wdychane wraz z powietrzem.

ANESTETYK w medycynie 'środek służący do znieczulania, zwłaszcza miejscowego': Do anestetyków należą np. kokaina
i nowokaina.

ANESTETYCZNY w medycynie 'związany z anestezją, powodujący anestezję': Środki anestetyczne.

amer. anesthesia od gr. anaisthesia 'nieczułość'

ANESTEZJOLOGIA 'dział medycyny zajmujący się znieczulaniem pacjentów i leczeniem bólu': Badania w dziedzinie
anestezjologii doprowadziły do odkrycia nowych, skuteczniejszych niż stare, a zarazem mniej szkodliwych, środków
znieczulających.

ANESTEZJOLOG 'lekarz, specjalista w dziedzinie anestezjologii': W czasie strajku anestezjologowie przygotowywali

pacjentów tylko do tych operacji, które musiały być natychmiast wykonane.

ANESTEZJOLOGICZNY 'związany z anestezjologią':

Badania anestezjologiczne.

złożenie słowa: anestezja i cząstki: -logia od gr. logos'nauka, słowo'

ANGAŻ 'zatrudnienie gdzieś, zwłaszcza zatrudnienie aktora jako wykonawcy roli w filmie; także: umowa o pracę,
będąca formalnym dokumentem potwierdzającym otrzymanie zatrudnienia': Dostał angaż w filmie. Dyrektor
zatwierdził jego angaż i opatrzył go zamaszystym podpisem.

ANGAŻOWAĆ l. 'zatrudniać kogoś': Firma angażuje nowych pracowników ochrony. 2. 'zajmować kogoś czymś, wciągać
go w to': Praca w zespole artystycznym angażuje nas bez reszty. 3. 'przeznaczać na coś pieniądze, siły, czas': W tę
inwestycję zaangażowano wszystkie środki finansowe.

ANGAŻOWAĆ SIĘ l. 'brać w czymś udział, włączać się w coś, wkładając w to uczucie, podejmując pewne zobowiązania
itd.': Kolejne państwa angażowały się w działania wojenne. Angażować się uczuciowo, politycznie. 2. 'zatrudniać się
gdzieś': Zaangażował się w małym zakładzie cukierniczym.

fr. engagement

ANGELOLOGIA 'dział teologii: wiedza o aniołach': W "Słowniku Aniołów" Gustav Davidson zawarł ogólne informacje z
dziedziny angelologii, a także bardzo wiele szczegółów dotyczących każdego z aniołów.

złożenie słów gr. angelos 'anioł' i logos 'nauka, słowo'

ANGLEZOWAĆ 'opierając się na strzemionach, unosić się w siodle w rytm biegu konia': Na lekcjach jazdy konnej uczyli
się anglezować.

odfr. słowa: anglaise 'angielski' (słowo: anglezować - niejako odwrotnie niż jazda konna - upowszechniło się w naszych
czasach)

ANGLIKANIZM 'wyznanie chrześcijańskie powstałe w XVI w. w Anglii, łączące elementy katolicyzmu i kalwi-nizmu,
uznające za głowę Kościoła nie papieża, ale króla Anglii': Powstanie anglikanizmu jest związane z uniezależnieniem się
przez króla Henryka VIII od papieża.
ANGLIKANIN 'wyznawca anglikanizmu': Współcześni anglikanie dopuszczają udzielanie święceń kapłańskich kobietom.

ANGLIKAŃSKI 'związany z anglikanizmem': Anglikańska liturgia. Wyznanie anglikańskie. Na spotkaniu biskupów obecni
byli przedstawiciele Kościoła anglikańskiego.

ang. Anglicanism

ANGLOSASKI 'związany z Anglikami i angielskojęzycznymi Amerykanami (zwłaszcza białymi)': Kultura anglosaska.

Pisarze anglosascy.

od ang. Anglo-Saxon, pierwotnie odnoszącego się do dawnych mieszkańców Wysp Brytyjskich, pochodzących z
obszarów germańskich

36

ANGORA

ANIMUSZ

ANGORA 'rasa zwierząt - kozy, kota i królika - o długiej, miękkiej sierści; także: wełna z tej sierści': Króliki angory są
hodowane głównie ze względu na swą wartościową sierść. Miała szalik i sweter z angory.

ANGORSKI 'należący do angory - rasy zwierząt; zrobiony z sierści tych zwierząt': Królik angorski. Wełna angorska.

od dawnej nazwy miasta w Turcji: Angora, dziś: Ankara

ANIHILACJA w fizyce 'proces zachodzący podczas zderzenia cząstki i antycząstki, polegający na unicestwieniu tej pary i
powstaniu innego rodzaju cząstki': Anihilacja następuje np. podczas zderzenia elektronu i pozytonu, w wyniku czego
obie te cząstki zanikają, a na ich miejsce powstaje foton.

UWAGA: w języku angielskim słowo anihilacja ma szersze znaczenie, anihilacja to 'całkowite zniszczenie czegoś,
spowodowanie zniknięcia tego, np. anihilacja statku kosmicznego, anihilacja złego uroku, a nawet anihilacja jakiejś siły
politycznej. Tego typu użycia są w polszczyźnie niedopuszczalne.

ang. annilitation z łac.

ANILANA 'wełnopodobne włókno akrylowe; także: tkanina z tego włókna': Anilana to włókno polskiej produkcji. Kupił
kamizelkę z anilany.

polska nazwa firmowa z łac. członem lana 'wełna'

ANIMACJA l. 'pobudzanie do działania, do aktywności w jakiejś dziedzinie': Animacja życia społecznego w parafii. 2.
'poruszanie kukiełkami w teatrzyku lalkowym':

Mistrzowie animacji teatralnej. 3. 'wykonywanie rysunków do filmów rysunkowych': Animacja w stylu disne-yowskim.

ANIMOWAĆ l. 'pobudzać, zachęcać do czegoś, ożywiać': Animować folklor. 2. 'poruszać kukiełkami':

Animować lalki w teatrzyku. 3. 'rysować do filmu rysunkowego': Animować bajki o Bolku i Lolku. Film animowany.

ANIMATOR l. 'człowiek, który zachęca do jakiegoś działania, pobudza je, aktywny jest w jakiejś dziedzinie i wzbudza
nią zainteresowanie środowiska': W okolicy jest tylko trzech takich animatorów życia kulturalnego. Animator kultury.
2. 'osoba, która porusza kukiełkami w teatrzyku kukiełkowym': Mamy w "Baju" znakomitych animatorów. 3. 'osoba,
która wykonuje rysunki do filmu rysunkowego': Animatorzy ze studia filmowego w Biel-sku-Białej.
ANIMEK 'postać z filmu animowanego': Każde z dzieci miało swojego ulubionego animka.

lać. animatio 'ożywienie', animator 'ożywiciel' od: animare 'ożywiać, tchnąć duszę'

ANIMALISTYKA 'fotografowanie zwierząt i przedstawianie ich w malarstwie oraz rzeźbie, a także innych sztukach': Od
dziecka pociągała go animalistyka, mógł godzinami czekać w lesie przyczajony z aparatem.

ANIMALISTA 'fotograf robiący artystyczne zdjęcia zwierząt, malarz, rzeźbiarz lub artysta uprawiający inną dziedzinę
sztuki, przedstawiający zwierzęta': Jednym z najznakomitszych w literaturze światowej animalistów jest pisarz
amerykański Jack London.

ANIMALISTYCZNY 'związany ze zwierzętami jako tematem sztuki, przedstawiający zwierzęta': Animalisty-czne tematy
w malarstwie. Animalistyczny obraz.

fr. animaliste od łac. animal 'zwierzę'

ANIMALIZM 'cechy właściwe zwierzętom, zwłaszcza takie cechy występujące u człowieka': W swych dziełach
przedstawiał animalizm, zwierzęcość człowieka rządzonego biologicznymi popędami i instynktami.

ANIMALNY 'zwierzęcy, zwłaszcza w odniesieniu do cech człowieka': Animalne instynkty. Animalna strona jego natury.
ang. animalism od łac. animal 'zwierzę'

ANIMIZM 'wiara, że wszystkie przedmioty, rośliny i zwierzęta mają duszę, w jakiś sposób są żywe i świadome':
Animizm występuje w wierzeniach wielu ludów. Pojawia się też w baśniach ludowych i dziecięcych, np. w baśniach
Andersena.

ANIMISTA 'osoba, która wierzy w to, że wszystkie przedmioty, rośliny i zwierzęta mają duszę'

ANIMISTYCZNY 'związany z animizmem lub animi-stami': Wierzenia animistyczne. Rytuały animistyczne. fr. animiste
od łac. anima 'dusza'

ANIMIZACJA w nauce o literaturze 'rodzaj metafory, polegającej na nadaniu rzeczom martwym właściwości istot
żywych': Animizacja to jeden z częstszych środków poetyckich. Przykładem zastosowania go może być fragment
wiersza Czesława Miłosza "Wieczorem wiatr...": "Wyżej szła chmura, a nad nią spienione / stada gwiazd gnały i parły
motory / trój śmigłych statków".

ANIMIZOWAĆ 'nadawać rzeczom martwym właściwości istot żywych': W swej powieści Żeromski animi-zuje "Wierną
rzekę", która najpierw ukrywa przed kozakami powstańcze papiery, a potem ukrywa łzy i miłość porzuconej
dziewczyny.

fr. animisation od łac. anima 'dusza'

ANIMOZJA wyraz częściej używany w liczbie mnogiej:

ANIMOZJE 'niechęci, pretensje, urazy, boczenie się na kogoś': Dawne animozje wygasły. Stale czuł do niego animozje.

lać. animosus 'burzliwy, gwałtowny, namiętny'

ANIMUSZ 'uczucie zapału, energii i odwagi': Mimo niepowodzeń nie tracił animuszu. Pochwała trenera dodała
zawodnikom animuszu.

lać. animus 'duch'

37
ANION

ANONS

ANION w chemii 'jon ujemny': Podczas elektrolizy aniony wędrują do elektrody dodatniej - anody, a kationy do
elektrody ujemnej - katody.

ang. złożenie słów: anodę, ion

ANKIETA l. 'formularz z pytaniami na pewien temat, zazwyczaj skierowany do wielu osób i mający na celu zbadanie
opinii społecznej na ten temat': Firma rozesłała do stałych odbiorców ankietę z pytaniami o opinię na temat jakości jej
produktów. <) Ankieta personalna 'ankieta z pytaniami o dane personalne konkretnej osoby, np. rok urodzenia,
wykształcenie, miejsce zamieszkania': Angażując się w zakładzie, musieli wypełnić ankiety personalne. 2. 'zbieranie
opinii na pewien temat': Wśród młodzieży przeprowadzono ustną ankietę dotyczącą najpopularniejszych stacji
radiowych.

ANKIETER 'osoba przeprowadzająca ankietę': Ankieterami tego ośrodka badania opinii społecznej byli studenci
wydziału socjologii.

ANKIETOWAĆ 'badać opinie ludzi na pewien temat za pomocą ankiety: stawiać pytania i notować odpowiedzi':
Zbierając materiały do swej pracy magisterskiej, ankietowała sadowników z regionów podwarszawskich.

ANKIETOWY 'związany z ankietą lub z przeprowadzaniem ankiet': Pytania ankietowe. Badania ankietowe.

fr. anquete

ANNAŁY 'roczniki, pisma, w których opisane są zdarzenia w poszczególnych latach, zwłaszcza takie pisma dotyczące
historii miasta, regionu, kraju': W dziewiętnastowiecznych miejskich annałach znalazł informacje o inicjatorach
rozbudowy ratusza.

ANNALISTYKA 'dział historii zajmujący się badaniem starych annałów': Profesor był znawcą średniowiecznych kronik i
specjalistą w dziedzinie annalistyki.

ANNALISTA 'autor annałów': Przeczytał stare roczniki i kroniki, ale informacji o początkach fabryki nie znalazł:

annaliści nie umieścili o tym żadnej wzmianki, może z niewiedzy, a może dlatego, że wydawało im się to sprawą zbyt
drobną.

lać. annales

ANNASZ 'w Biblii: arcykapłan żydowski, który wraz z Kajfaszem sądził Jezusa' O Od Annasza do Kajfasza 'od jednej
instancji urzędowej do drugiej': Żaden z urzędników nie chciał wydać decyzji, odsyłali nas od Annasza do Kajfasza.

od imienia Annasz

ANNO DOMINI (czytaj: anno domini) 'roku Pańskiego -roku po narodzinach Chrystusa, roku naszej ery, skrót:

AD': Na szczycie bramy przed kościółkiem widniało:

AD 1605 - tę datę historycy uznali za rok zakończenia całej budowli.

lać. anno Domini

ANODA -w fizyce 'elektroda dodatnia w przyrządach elektrycznych i elektronicznych': W elektrolizerze, diodzie i
lampie elektronicznej anoda to elektroda mająca wyższy potencjał niż katoda.

ANODYZACJA albo ANODOWANIE w technice 'wytwarzanie na powierzchni aluminium cienkiej warstwy tlenku tego
metalu w procesie elektrolizy': W czasie anodyzacji zanurzony w elektrolicie przedmiot aluminiowy jest ogniwem
dodatnim, anodą.

ANODYZOWAĆ albo ANODOWAĆ w technice 'wytwarzać na powierzchni przedmiotów aluminiowych cienką warstwę
tlenku tego metalu': Przedmioty anody -zuje się m.in. dla zwiększenia ochrony przed korozją i w celach dekoracyjnych.

ang. anodę, słowo utworzone w I pół. XIX w. odgr. anodos 'droga do góry'

ANOMALIA wyraz używany często w liczbie mnogiej:

ANOMALIE 'nieprawidłowości, które polegają na odchyleniu od jakiejś normy, od czegoś, co uchodzi za normalność, za
regułę': Anomalie pogodowe zepsuły wszystkim urlop. Anomalie optyczne. Anomalie psychiczne.

gr. anomalia 'nierówność'

ANOMIA w socjologii 'stan braku wyraźnych norm zachowań w jakiejś grupie społecznej, spowodowany szybkimi
zmianami socjologicznymi w tej grupie i jej dezintegracją': Wielu badaczy uważa, że anomia jest jedną z najbardziej
charakterystycznych cech współczesnych społeczeństw industrialnych.

ANOMICZNY w socjologii 'związany z anomia, odznaczający się anomia': Anemiczne społeczeństwa.

fr. anomie, termin wprowadzony przez Emila Durkheima, spopularyzowany w latach 30. XX w., od gr. anomia 'brak
praw'

ANONIM l. 'nieznany, bezimienny autor lub człowiek nieujawniający swego nazwiska': Gali Anonim. Wokul-ski
wystawił konia do wyścigów jako anonim. 2. 'tekst nie podpisany nazwiskiem tego, kto jest jego twórcą, zwłaszcza
tekst zawierający groźby, insynuacje, obraź-liwe uwagi itd.': Dostawał anonimy z pogróżkami.

ANONIMOWY l. 'o człowieku: nie ujawniający swego nazwiska, nieznany z nazwiska': Anonimowy malarz, kronikarz.
Anonimowy darczyńca. 2. 'o jakimś tekście lub dziele sztuki: nie podpisany nazwiskiem': Anonimowy list. Anonimowe
dzieła średniowiecznych twórców, tworzone "ku większej chwale Boga".

gr. anónymos 'bezimienny'

ANONS l. 'ogłoszenie w prasie, zwłaszcza ogłoszenie drobne': Jeśli szukamy pracy, mało skuteczne jest czytanie
anonsów w jednym tylko dzienniku. 2. 'krótki fragment (zwykle specjalnie dobrany pod względem atrakcyjności)
programu radiowego lub telewizyjnego, nadawany jako reklama tego programu, zwiastun': Jako anons dano najlepszą
piosenkę tego kabaretu.

38

ANORAK

ANTECENDENCJE

ANONSOWAĆ l. 'zapowiadać czyjeś wejście, przybycie, przez wymienienie jego nazwiska': Anonsowano kolejnych
gości, kiedy do ministra szybkim krokiem podszedł pułkownik. 2. 'ogłaszać coś, obwieszczać o czymś; zapowiadać
ważne wydarzenie': Liczne afisze anonsuj ą premierę najnowszego filmu Kazimierza Ku-tza.
fr. annonce 'zawiadomienie, ogłoszenie' i annoncer 'zawiadamiać'

ANORAK 'ciepły, nieprzemakalny skafander z kapturem, sięgający bioder': Anorak to skafander wzorowany na
ubiorach polamików i Eskimosów.

eskimoskie anorak

ANOREKSJA 'brak łaknienia, spowodowany różnymi chorobami o podłożu fizycznym lub psychicznym':

Młoda dziewczyna z anoreksją psychiczną potrzebuje pomocy psychologa. W wieku młodzieńczym anoreksją
odzwierciedla zaburzenia natury psychicznej, przekraczające pospolitą troskę o zachowanie smukłej sylwetki.

ANOREKTYK 'chłopiec lub mężczyzna cierpiący na anoreksję, okazujący brak łaknienia': W ostatnich latach leczyliśmy
na oddziale tylko dwóch anorektyków.

ANOREKTYCZKA 'dziewczyna lub kobieta, cierpiąca na anoreksję': Wśród młodzieży anorektyczki zdarzają się o wiele
częściej niż anorektycy.

ANOREKSYJNY 'związany z anoreksją, będący jej wynikiem': Anoreksyjny brak łaknienia. Anoreksyjne objawy.

ang. anorexia od gr. a- 'bez', 'nie' i óreksis 'apetyt, pożądanie'

ANORMALNY 'odbiegający od normy, zwłaszcza w sensie negatywnym: nienaturalny, nieprawidłowy': Anormalne

zachowania. Anormalny osobnik. Anormalne warunki działania.

złożenie cząstki: a- i słowa: normalny

ANSA rząd. 'niechęć do kogoś, uraza, pretensje': Czuć do kogoś ansę. Nie chciał wyjaśnić przyczyny swej ansy do
przyjaciela. Między nimi są jakieś anse.

od łac. ansa 'powód, sposobność'

ANSAMBL l.przestarz. 'zespół muzyków albo aktorów':

W latach 60. XIX w. Helena Modrzejewska grywała w Polsce, w małych, prowincjonalnych ansamblach. 2. rząd. 'scena
grupowa w teatrze lub operze': Sztukę kończył wspaniały ansambl. 3. w muzyce 'utwór dla kilku instrumentalistów lub
kilku śpiewaków solistów; także:

zespół śpiewaków solistów o różnych barwach głosu'

fr. ensemble

ANSZLUS 'przyłączenie - słowo używane najczęściej w odniesieniu do aneksji Austrii przez Hitlera w 1938 r.':

Hitler dokonał anszlusu Austrii wbrew zawartym po pierwszej wojnie światowej traktatom pokojowym, które
zakazywały łączenia obu państw.

niem. Anschluss

ANTABA l. 'metalowa sztaba wzmacniająca zamknięcie drzwi lub bramy': Na noc zasuwali potężne antaby w drzwiach.
2. 'metalowy uchwyt umieszczany na drzwiach, bramach, skrzyniach itd.': Na bramie była zamocowana piękna antaba
z brązu w kształcie głowy lwa. od niem. Handhabe

ANTABUS zob. ESPERAL

ANTAGONIZM 'sprzeczność, wzajemna niechęć albo wrogość między ludźmi lub środowiskami, prowadzące ich do
zwalczania się': Antagonizmy pokoleniowe. Brak antagonizmów środowiskowych jest czymś wyjątkowym.

ANTAGONISTA 'osoba występująca przeciw komuś, zwłaszcza przeciwnik w jakimś sporze': Dziennikarka zaprosiła do
studia ministra i dwóch posłów znanych jako jego antagonistów.

ANTAGONIZOWAĆ 'skłócać nawzajem ludzi lub środowiska, podjudzać je przeciwko sobie, wrogo względem siebie
usposabiać': Takie postępowanie z pewnością będzie antagonizować miasto i wieś.

ANTAGONISTYCZNY 'taki, który jest pełen antagonizmów, oparty na antagonizmach, przeciwstawny, sprzeczny':
Antagonistyczne siły. Antagonistyczne grupy polityczne.

gr. antagonisma 'opozycja' od antagónidzesthai 'przeciwstawiać

Się'

ANTAŁEK przestarz. 'beczułka na piwo, wino, miód itd.':

Na drogę podkomorzy podarował gościowi antałek najlepszego wina.

ANTAŁ 'dawna miara objętości płynów, równa mniej więcej jednej czwartej dużej beczki'

węg. antalag

ANTE przyimek łaciński o znaczeniu 'przed'

ANTE CHRISTUM 'przed Chrystusem - przed naszą erą, skrót: a.C.': Juliusz Cezar został zamordowany w 44 r. a.C.

ANTE MERIDIEM 'przed południem, skrót: a.m. lub A.M.': W Anglii kupił sobie zegarek elektroniczny, który wyświetlał
dwanaście godzin oraz na dole informację a.m. lub p.m.

lać. ante

ANTE- cząstka wyrazów złożonych o znaczeniu 'przed', wskazująca na to, że ich znaczenie związane jest z czymś
wcześniejszym od czegoś, poprzedzającym coś, np. antecendencje, antenat fac. ante'przed'

ANTECENDENCJE książk. 'zdarzenia coś poprzedzające':

Uczeni dyskutowali o antecendencjach tych procesów w kulturze.

39

ANTECESSOR

ANTROPOLOGIA

ANTECEDENS l. książk. 'zdarzenie coś poprzedzające': Prawnicy badali wszystkie przedstawione okoliczności i ich
antecedensy. 2. inaczej: POPRZEDNIK w logice 'część zdania warunkowego zaczynająca się oA. jeżeli''. W zdaniu: Jeżeli
ktoś jest studentem, to ma indeks -antecedensemjest część: Jeżeli ktoś jest studentem.

ANTECEDENTNY książk. 'poprzedzający'. Antecede-ntne okoliczności. Antecedentna sytuacja w powieści.

lać. antecedens 'poprzedzający'

ANTECESSOR przestarz. 'to samo, co antenat'

lać. antecessor

ANTEDATOWAĆ zob. ANTYDATOWAĆ

ANTENAT 'przodek jakiejś rodziny': Na ścianach wisiały portrety antenatów tego znakomitego rodu. Doszukał się w
swym rodowodzie szlacheckich antenatów.

lać. sr. antenatus, złożenie słów łac.: ante 'przed', natus 'urodzony'

ANTOCOL zob. ESPERAL

ANTIDOTUM 'środek mający czemuś zaradzić, pomóc na coś, odtrutka': Takie lektury to antidotum na szarą
codzienność. Praca była dla mnie zawsze antidotum na nudę.

tac. antidotum z gr. antidoton dosłownie 'dany przeciw'

ANTOLOGIA 'wybór krótkich utworów, zazwyczaj z twórczości różnych pisarzy': Antologia poezji oświeceniowej.
Antologia noweli polskiej.

gr. anthologia, dosłownie 'zbiór kwiatów'

ANTONIMIA w językoznawstwie 'przeciwstawność znaczeń wyrazów': W ścisłym, lingwistycznym znaczeniu antonimia

to tylko przeciwstawienie stopniowalne, tj. takie jak między wyrazami: ciepły - zimny, wysoki - niski, nie zaś np. takie
jak: kręgowy - bezkręgowy, góra - dół.

ANTONIM w językoznawstwie 'wyraz o znaczeniu przeciwstawnym do znaczenia innego wyrazu': Antonim słowa
dobry to słowo zły, słowa żywy - martwy, słowa bieda - bogactwo. fr. antonyme odgr, anti 'przeciw', ónoma 'imię'

ANTRAKT 'przerwa między częściami sztuki teatralnej, opery lub koncertu muzycznego': W czasie antraktu zeszli na
chwilę do kawiarni.

fr. entracte

ANTRESOLA 'niskie pomieszczenie wydzielone w górnej części jakiejś kondygnacji, zwykle parteru lub najwyższego
piętra': Z pokoju stołowego małymi schodkami wchodziło się na antresolę, gdzie pan domu urządził sobie niewielki
gabinet. Zrobili antresolę, która zastępowała im stryszek.

fr. entresol

ANTROPO- cząstka wyrazów złożonych o znaczeniu 'człowiek, człowieczy', dodawana do rzeczowników i

przymiotników, wskazująca, że ich znaczenie jest związane z człowiekiem i cechami ludzkimi, np. antro-pogeneza,
antropocentryczny.

gr. anthropos 'człowiek'

ANTROPOCENTRYZM 'pogląd stawiający człowieka w centrum zainteresowań filozoficznych, moralnych, naukowych

itd., głoszący, że miarą wszystkiego jest człowiek: jego psychika, dobro, świat poznawczy': An-topocentryzm
występował w wielu epokach jako składnik rozmaitych filozofii, bardzo charakterystyczny jest zwłaszcza dla różnych
odmian humanizmu.

ANTROPOCENTRYCZNY 'związany z antropocentry-zmem, wynikający z antropocentryzmu': Antropocentryczny punkt

widzenia. Antropocentryczny światopogląd.
złożenie cząstki: antropo- i słowa: centryzm

ANTROPOGENEZA 'pochodzenie człowieka i rozwój gatunku ludzkiego we wczesnych stadiach': Danych na temat
antropogenezy dostarczają prace wykopaliskowe, a ostatnio także badania genetyczne człowieka i małp.

ANTROPOGENETYCZNY 'związany z antropoge-nezą, odnoszący się do niej': Badania antropogenetycz-ne. Hipotezy

antropogenetyczne.

złożenie cząstki: antropo- i słowa: centryzm

ANTROPOID 'małpa najbliżej spokrewniona z człowiekiem': Do antropoidów należą szympansy, goryle i orangutany.

ANTROPOIDALNY 'mający cechy podobne do ludzkich': Wiele osób sądzi, że yeti to jakiś stwór antro-poidalny.

ang. antropoid z gr. anthrópoeides 'człekokształtny'

ANTROPOLOGIA 'wiedza o człowieku, będąca działem jakiejś nauki albo zespołem pewnych nauk'

ANTROPOLOGIA BIBLIJNA 'dział biblistyki, który zajmuje się tym, jak ujmowany jest człowiek w Biblii':

Antropologia biblijna zwraca uwagę na to, że w Biblii ukazuje się rozmaite aspekty istoty ludzkiej: ciało i duszę, umysł i
serce, skłonność do grzechu i zdolność bycia świętym.

ANTROPOLOGIA BIOLOGICZNA 'dział biologii, który zajmuje się powstaniem gatunku ludzkiego, jego ewolucją,
zróżnicowaniem rasowym i osobniczym': W rozwoju antropologii biologicznej ważnym przełomem było powstanie
teorii ewolucji, jej krytyka i późniejsze zmiany.

ANTROPOLOGIA FILOZOFICZNA 'dział filozofii, który zajmuje się problemami miejsca człowieka w rzeczywistości,
sensem jego istnienia i stosunkiem do przyrody oraz własnych wytworów': Antropologia filozoficzna jest działem
występującym zarówno w filozofii

40

ANTROPOMETRIA

ANTYATOMOWY

chrześcijańskiej, jak i np. w egzystencjalizmie, w którym stanowi jeden z najważniejszych tematów rozważań.

ANTROPOLOGIA KULTUROWA 'dyscyplina z pogranicza socjologii i kulturoznawstwa, badająca organizację różnych

kultur ludzkich, zwłaszcza kultur pierwotnych': Początki antropologii kulturowej wiążą się z badaniami prowadzonymi
w Ameryce nad kulturami Indian.

ANTROPOLOG 'uczony prowadzący badania w zakresie antropologii - biblijnej, biologicznej, filozoficznej lub
kulturowej': Do najbardziej znanych amerykańskich antropologów kulturowych należą Franz Boas i Margaret Mead.

ANTROPOLOGICZNY 'związany z antropologią': Badania antropologiczne. Prace antropologiczne. O Typy

antropologiczne 'typy biologiczne człowieka, rozróżniane ze względu na kształt czaszki, nosa, uszu, kolor włosów itd.'
Ekspertyza antropologiczna 'ekspertyza dotycząca pokrewieństwa dwóch osób, przeprowadzana na podstawie
badania podobieństwa bardzo wielu ich cech biologicznych, a także cech genetycznych': Ekspertyzy antropologiczne
przeprowadza się najczęściej w celu ustalenia ojcostwa.

złożenie cząstki: antropo- i -logia od gr. logos 'nauka, słowo'

ANTROPOMETRIA 'dział antropologii biologicznej zajmujący się pomiarami ciała ludzkiego': Antropometria zajmuje się
m.in. opracowaniem zasad i technik mierzenia czaszki i jej fragmentów, kończyn, kręgosłupa i ustalaniem stosunków
wielkości poszczególnych części ciała ludzkiego charakterystycznych dla różnych okresów życia i różnych typów
ludzkich.

ANTROPOMETR 'przyrząd do mierzenia ciała ludzkiego': Antropometrem zmierzono długość kończyn i wysokość ciała.

ANTROPOMETRYCZNY 'związany z antropometrią':

Pomiary antropometryczne.

złożenie cząstki: antropo- i -metria od gr. metron 'miara'

ANTROPOMORFIZACJA w nauce o literaturze 'rodzaj metafory polegającej na nadaniu zwierzętom lub rzeczom
martwym właściwości ludzkich': Antropomorfi-zacjajest bardzo częsta w bajkach, zwłaszcza w tych, w których pod
postacią zwierząt przedstawia się ludzi.

ANTROPOMORFIZOWAĆ w nauce o literaturze 'nadawać zwierzętom lub rzeczom martwym właściwości ludzkie':
Świat poetycki Leśmiana pełen jest tworów ludowej wyobraźni oraz antropomorfizowanych fragmentów przyrody,
łąk, drzew i chmur mających ludzkie cechy i współdziałających z człowiekiem.

złożenie cząstek: antropo- i -morfizacja od gr. morphe 'kształt'

ANTROPOMORFIZM 'nadawanie cech ludzkich rzeczom, zwierzętom i roślinom, a także przypisywanie cech ludzkich
Bogu czy też bogom': Antropomorfizm jest charakterystyczny dla wielu religii.

złożenie cząstek: antropo- i -morfizm od gr. morphe 'kształt'

ANTROPOZOFIA 'koncepcja religijno-filozoficzna głosząca, że człowiek przez rozwinięcie wyższych władz duchowych
może osiągnąć nadnaturalne, nadzmysłowe poznanie świata. Boga i swej osoby': Antropozofiajest odmianą teozofii,
stworzoną i rozwijaną przez niemieckiego mistyka Rudolfa Steinera (1861-1925).

ANTROPOZOF 'filozof, tworzący zgodnie z zasadami antropozofii albo - szerzej - zwolennik tej koncepcji':

Antropozofowie wychodzą z założenia, że wiedza naukowa nie dostarcza informacji o tym, jak rozwiązać
najważniejsze problemy człowieka i świata. Zdobyć je można jedynie dzięki "duchowemu widzeniu" osiąganemu przez
długotrwałe, specjalne ćwiczenia.

ANTROPOZOFICZNY 'związany z antropozofią':

Antropozoficzne ćwiczenia duchowe. Antropozoficz-ny zachwyt nad mądrością zawartą w dziełach Goethego. niem.
Anthroposophie odgr. anthropos 'człowiek', sophia 'mądrość'

ANTRYKOT 'mięso wołowe lub cielęce z kością z części międzyżebrowej; także: kotlet z tego mięsa': Antrykot to mięso
z tylnego odcinka górnicy wołowej lub cielęcej. Na drugie danie podano nam antrykot cielęcy z frytkami.

fr. entrecóte

ANTY- przedrostek o znaczeniu 'przeciw, przeciwny, przeciwnie, odwrotnie', łączący się z rzeczownikami i
przymiotnikami i nadający im znaczenie przeciwstawne do tego, które mają, np. antykomunista, antybohater;

antyaborcyjny, antytotalitamy

gr. anti 'przeciw'

ANTYABORCJA pot. 'poglądy przeciwstawiające się prawu do aborcji': Oprócz antyaborcji pani senator ma w zanadrzu
jeszcze inne atuty.

ANTYABORCJONISTA/w?. 'osoba przeciwstawiająca się prawu do aborcji': Do kierownictwa resortu zdrowia z

partyjnego klucza miano wprowadzić kilku antyabor-cjonistów.

ANTYABORCYJNY 'skierowany przeciw legalności aborcji, zakazujący aborcji': Postawa antyaborcyjna. Ustawa
antyaborcyjna.

złożenie cząstki: anty- i słowa: aborcja

ANTYALKOHOLOWY 'skierowany przeciw nadużywaniu alkoholu; także: związany z leczeniem alkoholików' : Kampania
antyalkoholowa. Poradnia antyalkoholowa.

złożenie cząstki: anty- i słowa: alkoholowy

ANTYATOMOWY 'skierowany przeciw produkcji i użyciu broni atomowej, chroniący przed jej skutkami':
Międzynarodowa kampania antyatomowa. Schron antyato-mowy.

złożenie cząstki: anty- i słowa: atomowy

41

ANTYBIOTYK

ANTYFASZYSTA

ANTYBIOTYK 'substancja wytwarzana przez niektóre grzyby i bakterie lub uzyskiwana syntetycznie, zabijająca bakterie
i inne mikroorganizmy': Pierwszym antybiotykiem była penicylina, odkryta w 1929 r. przez szkockiego lekarza
Aleksandra Fleminga.

ANTYBIOTYKOWY 'związany z antybiotykami': Leczenie antybiotykowe stosowane jest w medycynie najczęściej w

przypadku zakażenia bakteryjnego.

ang. antibiotic od gr. anti 'przeciw', biotikós 'zdolny do życia' -początkowo, przed odkryciem antybiotyków, słowo o
ogólnym znaczeniu

ANTYBOHATER l. 'centralna w jakimś filmie lub powieści postać, która -w odróżnieniu od tradycyjnych bohaterów
obdarzonych wieloma niezwykłymi cechami - nie wyróżnia się niczym szczególnym': W wielu późnych filmach, np. w
"Światłach rampy" Chaplin kreuje postać antybohatera, jakże odmienną od herosów amerykańskiego kina -jest
zwykłym, trochę bezradnym człowiekiem. 2. w nauce o literaturze 'przeciwieństwo bohatera, osoba lub postać
literacka czy filmowa mająca negatywne cechy psychiczne': Nawet negatywni bohaterowie w powieściach
Sienkiewicza obdarzeni są pewnymi cechami pozytywnymi, tak jak np. Azja Tuhaj-bej. Jednym z nielicznych
antybohaterów, postacią mającą same "czarne" cechy, jest Neron z "Quo vadis".

złożenie cząstki: anty- i słowa: bohater

ANTYCHRYST l. 'w Biblii: przeciwnik Chrystusa, który ma przed końcem świata omamić ludzi i sprowadzić na nich
nieszczęścia': Nadejście Antychrysta jest zapowiedziane m.in. w Apokalipsie św. Jana. 2. przen. 'przeciwnik religii
chrześcijańskiej, sprowadzający na świat nieszczęścia': W różnych czasach obwoływano antychrystem różne osoby,
m.in. Kaligulę, Napoleona, Hitlera. 3. przen. 'osoba krytykowana przez otoczenie za swą postawę niezgodną z
zasadami głoszonymi przez Kościół': Dzieci obwołały go antychrystem, gdy nie chciał z nimi pójść do Kościoła.
lać. Antichristos

ANTYCYPACJA książk. 'coś, co wyprzedza wystąpienie jakiegoś wydarzenia czy zjawiska: stan, czynność,
przepowiednia; także: przewidywanie, przeczucie tego, co nastąpi później': Przepowiednie wiedźm w "Makbecie" są
antycypacją późniejszej akcji dramatu. 2. w językoznawstwie 'upodobnienie wsteczne: przystosowanie wymawianej
wcześniej głoski pod względem jakichś cech do głoski wymawianej później':

Przykładem antycypacji jest ubezdźwięcznienie głoski "w" do "f pod wpływem następującego później bezdźwięcznego
"k" w wyrazie ławka. 3. w muzyce 'wprowadzenie do akordu na słabej części taktu jednego lub więcej dźwięków
składowych akordu następnego; wyprzedzenie'

ANTYCYPOWAĆ książk. 'uprzedzać, wyprzedzać jakieś wydarzenie albo zjawisko, wykonywać coś wcześniej niż się
powinno; także: przewidywać, przeczuwać coś, co nastąpiło później': Można powiedzieć, że ruch

ten antycypował "Solidarność", nie miał jednak ani jej masowości, ani siły oddziaływania. Ten genialny twórca
antycypował niewątpliwie epokę romantyzmu.

ANTYCYPACYJNY książk. 'związany z antycypacją, uprzedzający wystąpienie czegoś': Antycypacyjny fragment we

wstępie do opowiadania.

lać. anticipatio 'uprzedzenie czegoś'

ANTYCZĄSTKA w fizyce 'cząstka elementarna, mająca przeciwne do danej cząstki właściwości fizyczne, np. ładunek
elektryczny i moment magnetyczny': Zderzenie cząstki i antycząstki powoduje ich anihilację. Pary antycząstek to m.in.
pozyton i negaton, proton i antypro-ton.

złożenie cząstki: anty- i słowa: cząstka

ANTYCZNY zob. ANTYK

ANTYDATOWAĆ rzadziej: ANTEDATOWAĆ 'umieszczać na dokumencie datę wcześniejszą od faktycznej':

Wpisał jej zaliczenie, antydatując je, na wypadek gdyby miała w dziekanacie kłopoty.

fr. antidater od łac. ante 'przed' i data 'dany'

ANTYDEMOKRATYCZNY 'skierowany przeciw demokracji': Wystąpienia antydemokratyczne. Antydemokratyczne

ograniczenia wprowadzane przez reżim. Siły antydemokratyczne.

złożenie cząstki: anty- i słowa: demokratyczny

ANTYDEPRESYJNY 'przeciwdziałający depresji': Leki antydepresyjne powodują ogólną poprawę nastroju.

złożenie cząstki: anty- i słowa: depresyjny

ANTYDOPINGOWY 'przeciwdziałający stosowaniu przez sportowców niedozwolonych środków dopingujących lub

wykrywający zastosowanie takich środków': Kampania anty dopingowa. Kontrola antydopingowa.

złożenie cząstki: anty- i słowa: dopingowy

ANTYDUMPINGOWY (czytaj: antydampingowy) 'przeciwdziałający stosowaniu dumpingu': Cła antydumpin-gowe

nałożone przez Komisję na te towary powodują, że na rynkach unijnych ich cena znacznie wzrasta.

złożenie cząstki: anty- i słowa: dumpingowy

ANTYESTETYKA 'estetyka niezgodna z tradycyjnymi wartościami w tej dziedzinie, np. pięknem i harmonią':
Antyestetyka była charakterystyczna dla twórczości wielu grup awangardowych w latach 60. XX w., obejmowanych
ogólną nazwą: antysztuka.

złożenie cząstki: anty- i słowa: estetyka

ANTYFASZYSTA 'osoba walcząca z faszyzmem, zwłaszcza osoba, która zwalczała faszyzm z latach 30. i 40. XX w.': Do
władz Republiki Federalnej Niemiec weszło wielu niemieckich antyfaszystów, którzy przeciwstawiali się reżimowi
Hitlera, np. Konrad Adenauer.

42

ANTYFEMINIZM

ANTYKONCEPCJA

ANTYFASZYSTOWSKI 'skierowany przeciw faszyzmowi, zwalczający faszyzm': Front antyfaszystowski. Działacze

antyfaszystowscy.

złożenie cząstki: anty- i słowa: faszysta

ANTYFEMINIZM 'postawa niechęci wobec kobiet, nieuznawanie tego, że mają one równe z mężczyznami prawa w
społeczeństwie': Stowarzyszenie nasze często spotyka się z zarzutem antyfeminizmu. Uznałyśmy to za przejaw
dyskryminacji i antyfeminizmu.

ANTYFEMINISTA 'mężczyzna głoszący antyfemi-nizm, niechętny kobietom i ich równouprawnieniu': Po tych

wypowiedziach okrzyknięto go antyfeministą.

ANTYFEMINISTYCZNY 'taki, który opiera się na antyfeminizmie, ma cechy antyfeminizmu'. Był to prawdziwy
antyfeministyczny zlot; nikt nie powiedział o kobietach ani jednego dobrego słowa.

złożenie cząstki: anty- i słowa: feminizm

ANTYGEN w biologii 'substancja, która wywołuje reakcje odpornościowe organizmu, przede wszystkim pobudza
produkcję przeciwciał': Wyróżnia się antygeny obce, np. obce krwinki, oraz antygeny własne, wytwarzane przez
organizm.

ang. antigen zfr. antigene

ANTYHITLEROWSKI 'skierowany przeciw hitleryzmowi, zwalczający hitleryzm': Koalicja antyhitlerowska.

złożenie cząstki: anty- i słowa: hitlerowski

ANTYHORMON w medycynie 'substancja hamująca lub znosząca działanie hormonów': Do antyhormonów należą
m.in. substancje, które działają przeciwnie do działania danych hormonów.

złożenie cząstki: anty- i słowa: hormon

ANTYIMPORTOWY 'taki, który zapobiega nadmiernemu importowi, znacznie przewyższającemu eksport':

Do antyimportowych posunięć rządu tego kraju należy m.in. troska o wysoką jakość i konkurencyjność własnych
wyrobów oraz o niezbyt wysoki kurs swej waluty.

złożenie cząstki: anty- i słowa: importowy

ANTYINFLACYJNY 'taki, który przeciwdziała albo zapobiega inflacji, czyli stałemu wzrostowi cen towarów i usług':
Program antyinflacyjny. Polityka antyinfla-cyjna.

złożenie cząstki: anty- i słowa: inflacyjny

ANTYK l. 'świat starożytnej Grecji i Rzymu': Był zafascynowany literaturą antyku. Wielu badaczy poszukuje korzeni
współczesnej cywilizacji europejskiej w kulturze antyku. 2. inaczej: STAROŻYTNOŚĆ 'okres historyczny poprzedzający
średniowiecze': Dość powszechnie przyjmuje się, że okres antyku kończy się w roku 476, wraz z upadkiem cesarstwa
zachodniorzymskiego.

3. 'stary, zabytkowy przedmiot': Na urodziny dziadek podarował mu piękny antyk, stary zegar z XIX w.

ANTYCZNY l. 'związany ze światem starożytnej Grecji i Rzymu': Sztuka antyczna. Antyczne pojęcie piękna. 2.
'starożytny': Okres antyczny. 3. pot. 'stary, często -przestarzały i niemodny': Wystąpiła w jakiejś antycznej sukni. To był
zupełnie antyczny kapelusz.

fr. antique z łac. antiquus 'dawny'

ANTYKATOLICKI 'skierowany przeciw katolicyzmowi, zwalczający katolicyzm': Antykatolickie nastroje wśród niektórych
grup młodzieży. Antykatolickie wystąpienia działaczy tego ruchu społecznego.

złożenie cząstki: anty- i słowa: katolicki

ANTYKLERYKALIZM 'niechętne nastawienie do kleru, występowanie przeciw odgrywaniu przez duchownych znaczącej
roli w życiu społecznym': Była to partia znana ze swego antyklerykalizmu, krytyki Kościoła i jego poczynań.

ANTYKLERYKAŁ 'osoba, której poglądy i działania charakteryzuje antyklerykalizm': Niektórzy, najzupełniej niesłusznie,
obwołali Boya-Żeleńskiego wojującym antyklerykałem.

ANTYKLERYKALNY 'niechętny wobec kleru, przeciwny odgrywaniu przez duchownych znaczącej roli w życiu
społecznym': Nastawienie antyklerykalne. Wystąpienia antyklerykalne.

złożenie cząstki: anty- i słowa: klerykalizm

ANTYKOLONIALIZM 'ideologia i działalność skierowana przeciw kolonializmowi': Antykolonializm ostatecznie zwyciężył

w latach 60. XX w., kiedy to bardzo duża część dawnych kolonii odzyskała niepodległość.

ANTYKOLONIALNY 'skierowany przeciw kolonializmowi': Wystąpienia antykolonialne.

złożenie cząstki: anty- i słowa: kolonializm

ANTYKOMUNIZM 'ideologia i działalność skierowana przeciw komunizmowi': Wszystkich działaczy opozycji

demokratycznej w czasach PRL-u oskarżano o antyko-munizm.

ANTYKOMUNISTA 'osoba występująca przeciw komunizmowi, zwalczająca komunizm': Był działaczem wolnych
związków zawodowych i zdeklarowanym anty-komunistą.

ANTYKOMUNISTYCZNY 'skierowany przeciw komunizmowi, zwalczający komunizm': Niewiele osób wie, że George
Orwell, znany ze swych antykomunistycznych i antytotalitamych poglądów, w młodości był sympatykiem komunizmu.

złożenie cząstki: anty- i słowa: komunizm

ANTYKONCEPCJA 'zapobieganie ciąży; także: środki i metody służące zapobieganiu ciąży': Zalecali dziewczę-

43
ANTYKOROZYJNY

ANTYPERSPIRANT

tom naturalne metody antykoncepcji. Stosowała od dawna antykoncepcję.

ANTYKONCEPCYJNY 'zapobiegający zajściu w ciążę lub rozwojowi ciąży': Do środków antykoncepcyjnych należą m.in.
prezerwatywy, spirale domaciczne, pianki plemnikobójcze i środki hormonalne w formie tabletek.

złożenie cząstki: anty- i łac. słowa: conceptio 'poczęcie'

ANTYKOROZYJNY 'zapobiegający korozji, zabezpieczający przed nią': Preparaty antykorozyjne. Lakier antykorozyjny.
Antykorozyjna warstwa cynku.

złożenie cząstki: anty- i słowa: korozyjny

ANTYKORUPCYJNY 'skierowany przeciw zjawisku korupcji': Dyskutowano o walce z korupcją i o wprowadzeniu

skutecznych przepisów antykorupcyjnych, przede wszystkim dotyczących publicznych zamówień i przetargów.

złożenie cząstki: anty- i słowa: korupcyjny

ANTYKRYZYSOWY 'przeciwdziałający jakiemuś kryzysowi, dążący do ograniczenia jego negatywnych następstw':

Premiera oskarżano o to, że po pierwszych doniesieniach o rozmiarach powodzi nie powołał natychmiast sztabu
antykryzysowego.

złożenie cząstki: anty- i słowa: kryzysowy

ANTYKULTURA zob. KONTRKULTURA

ANTYKWARIAT l. 'sklep lub dział sklepu ze starymi pismami, drukami i książkami, niedostępnymi już w księgarniach': W
antykwariacie kupił słownik języka polskiego wydany przed wojną. 2. 'sklep z antykami i wyrobami rzemiosła
artystycznego': W antykwariacie można było obejrzeć osobliwą kolekcję starych atlasów geograficznych i globusów.

ANTYKWARIUSZ 'osoba prowadząca antykwariat -sklep ze starymi książkami lub z antykami': Antykwa-riusz wystarał
się dla niego o stare numery pisma podróżniczego, zawierające rady i przestrogi dla tych, którzy wybierają się na
Alaskę.

ANTYKWARYCZNY 'związany ze sprzedażą starych książek lub antyków; właściwy starym książkom lub antykom':
Stoisko antykwaryczne w księgami. Były to przedmioty o dużej wartości antykwarycznej.

niem. Antiquariat z łac. antiquarius 'zajmujący się starożytnością'

ANTYLUSTRACYJNY 'przeciwny lustracji, skierowany przeciw procesowi lustracji': Frakcja anty lustracyjna w sejmie.
Antylustracyjna propaganda.

złożenie cząstki: anty- i słowa: lustracyjny

ANTYMAFIJNY 'zwalczający mafię, służący do walki z mafią': Wyspecjalizowane, antymafijne oddziały policji. Dzięki
uruchomieniu antymafijnego telefonu schwytano gangstera na gorącym uczynku.

złożenie cząstki: anty- i słowa: mafijny

ANTYMATERIA w fizyce 'substancja zbudowana z antycząstek': Fizycy zakładają, że we wszechświecie mogą istnieć
duże skupiska antymaterii. Przy zetknięciu materii i antymaterii następuje ich anihilacja.
złożenie cząstki: anty- i słowa: materia

ANTYMON 'pierwiastek o liczbie atomowej 51 i masie atomowej 121, 75: srebrzysty, rzadziej: żółty lub czarny, kruchy
metal, symbol Sb': Antymon jest składnikiem stopów drukarskich (czcionek) i stopów używanych do produkcji łożysk.
Wykorzystywany jest także w wielu innych dziedzinach, np. w elektronice.

ANTYMONIT 'minerał, siarczek antymonu': Antymo-nit jest najbogatszą rudą antymonu. Występuje m.in. w Chinach i
Meksyku.

lać. śr. antimonium (antymon jest pierwiastkiem dość rzadkim, ale znanym od bardzo dawna)

ANTYMONOPOLOWY rzadziej: ANTYMONOPOLI-STYCZNY 'występujący przeciwko praktykom monopolistycznym

różnych przedsiębiorstw, zwalczający takie praktyki': Urząd Antymonopolowy. Działania anty-monopolistyczne.

złożenie cząstki: anty- i słów: monopolowy, monopolistyczny

ANTYNOMIA książk. 'przeciwstawność dwóch równorzędnych idei, poglądów, twierdzeń itd.': Filozof uwikłany w
antynomię wolności i konieczności. () Antynomię w filozofii 'twierdzenia prawdziwe, lecz wewnętrznie sprzeczne': Do
podawanych przez starożytnych filozofów antynomii należy m.in. stwierdzenie:

jeżeli kłamca mówi, że kłamie, to zarazem kłamie i mówi prawdę.

ANTYNOMICZNY książk. 'przeciwstawny lub wewnętrznie sprzeczny': Antynomiczne poglądy. Antynomicz-ne

przekonania.

gr. antinomia 'sprzeczność praw'

ANTYNUKLEARNY 'skierowany przeciw produkcji, rozpowszechnianiu i stosowaniu broni nuklearnej': Demonstracje

antynuklearne. Pacyfistyczne i antynuklearne działania tej organizacji.

złożenie cząstki: anty- i słowa: nuklearny

ANTYPATIA 'niechęć do kogoś lub czegoś; także: osoba lub rzecz, do których odczuwa się niechęć': Do nowych
kolegów odnosił się z wyraźną antypatią. Szybko wyszła z przyjęcia, na którym główną osobą była Ewka, jej antypatia.

ANTYPATYCZNY 'najczęściej: taki, który budzi niechęć':

Antypatyczny wygląd. Antypatyczna osoba. Antypatyczne zachowanie.

fr. antipathie od gr. antipatheia 'odraza, niechęć'

ANTYPERSPIRANT 'środek ograniczający lub powstrzymujący pocenie się, zazwyczaj zawarty w dezodorancie, żelu,
kremie itd.; także: dezodorant, żel,

44

ANTYPODY

ANTYTERRORYSTYCZNY

krem z takim środkiem': Firma oferuje dezodoranty z antyperspirantem. Posmarował stopy antyperspirantem.

ang. antiperspirant
ANTYPODY l. ksiąźk. 'obszary położone po przeciwnej stronie kuli ziemskiej': Kaczmarski postanowił przenieść się na
antypody - do Australii, l.przen. 'krańcowo różne od siebie postawy, sposoby myślenia, kierunki polityczne,
artystyczne itd.': W czasach komunistycznych opozycja wcale nie znajdowała się na antypodach socjalizmu, większość
działaczy wolnych związków zawodowych chciała tylko reformy ustroju i nadania mu bardziej demokratycznego
kształtu.

ANTYPODA rząd. 'osoba mieszkająca po przeciwnej stronie kuli ziemskiej': Dla antypodów każdy nasz ruch w górę
oznacza ruch w przeciwnym kierunku - czyli w dół.

ANTYPODYCZNY ksiąźk. 'najczęściej: krańcowo różny': Antypodyczne kierunki, tendencje w sztuce.

od gr. antipodes 'osoba mająca przeciwne stopy'

ANTYPROTON w fizyce 'cząstka elementarna przeciwstawna do protonu': Antyproton, czyli antycząstka protonu,
został odkryty w latach 50.

ang. antiproton

ANTYRADAR 'radar zakłócający pracę innego radaru':

Policja drogowa ostrzegała przed stosowaniem antyra-darów, zakłócających pracę urządzeń policyjnych.

złożenie cząstki: anty- i słowa: radar

ANTYRAKIETA 'rakieta służąca do zestrzeliwania innych rakiet': Antyrakiety są pociskami o bardzo dużej prędkości i
dużym zasięgu, pozwalającymi na niszczenie rakiet wroga w bezpiecznej odległości od własnych obiektów.

złożenie cząstki: anty- i słowa: rakieta

ANTYREWOLUCYJNY 'skierowany przeciw rewolucji, do niedawna najczęściej: przeciw rewolucji październikowej w

Rosji': Bolszewicy oskarżyli go o działania antyrewolucyjne i rozstrzelali.

złożenie cząstki: anty- i słowa: rewolucyjny

ANTYREŻIMOWY 'występujący przeciw reżimowi, zwalczający reżim': Po zamachu stanu działacze partii socjalistycznej
usiłowali stworzyć jednolity front anty-reżimowy wszystkich sił opozycyjnych.

złożenie cząstki: anty- i słowa: reżimowy

ANTYSEMITYZM 'ideologia i działalność skierowana przeciw narodowi żydowskiemu; także szerzej: wrogość wobec
Żydów': Wielu zbrodniarzy hitlerowskich było ludźmi fanatycznie opętanymi antysemityzmem.

ANTYSEMITA 'osoba występująca przeciw narodowi żydowskiemu, wroga wobec Żydów': Wśród członków tej
nacjonalistycznej partii było wielu antysemitów.

ANTYSEMICKI 'skierowany przeciw narodowi żydowskiemu, wrogi wobec Żydów': Antysemickie ekscesy. Antysemicka
propaganda. Antysemickie nastroje.

złożenie cząstki: anty- i słowa: semityzm

ANTYSEPTYKA w medycynie 'niszczenie drobnoustrojów na narzędziach chirurgicznych, w salach operacyjnych, w

ranach, na skórze itd. w celu zapobiegania zakażeniom': Współcześnie w antyseptyce stosuje się m.in. środki
chemiczne, np. jodynę, alkohol, wysoką temperaturę i ultradźwięki.
ANTYSEPTYK. w medycynie 'środek służący niszczeniu drobnoustrojów': Pierwszym świadomie zastosowanym
antyseptykiem w historii medycyny była woda chlorowana. Obowiązek mycia w niej rąk przed zabiegami położniczymi
wprowadził w połowie XIX w. Ignacy Semmelweis, węgierski lekarz zatrudniony w Wiedeńskim Szpitalu Powszechnym.

ANTYSEPTYCZNY w medycynie 'niszczący drobnoustroje, służący do niszczenia drobnoustrojów': Substancje

antyseptyczne. Urządzenia antyseptyczne.

ang. antiseptic odgr. anti 'przeciw', septikós 'wywołujący gnicie'

ANTYSOLIDARNOŚCIOWY 'skierowany przeciw związkowi zawodowemu i - w latach 80. XX w. - ruchowi społecznemu

"Solidarność"': Antysolidamościowe działania rządu w czasie stanu wojennego. Antysolidamościowa postawa.

złożenie cząstki: anty- i słowa: solidarnościowy

ANTYSTATYCZNY 'nie elektryzujący się; zapobiegający elektryzowaniu się czegoś': Antystatyczny stolik pod komputer.
Antystatyczna pianka do mycia monitora. Reklamowano nowoczesne sukienki z materiału antystatycznego.

złożenie cząstki: anty- i słowa: statyczny, kalka ang. antistatic

ANTYSZTUKA 'sztuka pozbawiona cech tradycyjnie jej przypisywanych, a dotyczących np. tego, jakie dziedziny
działalności zalicza się do artystycznych, jakimi cechami powinno się odznaczać dzieło sztuki itd.': Nazwą antysztuka
obejmowano początkowo radykalne odłamy awangardowe w latach 60.

złożenie cząstki: anty- i słowa: sztuka

ANTYTERRORYSTYCZNY 'skierowany przeciw terroryzmowi, związany ze zwalczaniem terrorystów': Energiczne

działania antyterrorystyczne rządu. Akcja antyterrorystyczna. (> Brygady antyterrorystyczne policji 'jednostki
wyspecjalizowane w walce z terrorystami i uzbrojonymi gangsterami': W czasie procesu sali sądowej strzegli
funkcjonariusze z brygad antyterrorystycznych.

ANTYTERRORYSTA 'funkcjonariusz jednostek antyterrorystycznych': Antyterroryści wysadzili drzwi i unieszkodliwili

trzech znajdujących się w mieszkaniu bandytów.

złożenie cząstki: anty- i słowa: terrorystyczny

45

ANTYTEZA

APAGE SATANA!

ANTYTEZA l. w filozofii 'twierdzenie lub stan rzeczy przeciwstawne do innego twierdzenia lub stanu rzeczy': Proces
przechodzenia od tezy do antytezy [dla Hegla] stanowił osnowę nie tylko realnego rozumowania, ale i rozwoju.
(Tatarkiewicz) 2. 'osoba będąca przeciwieństwem innej osoby lub rzecz przeciwna do innej': Złośliwa i nieprzyjemna
była antytezą swej pogodnej i przyjacielskiej siostry. 3. w nauce o literaturze 'zestawienie dwóch opozycyjnych zdań
lub ich fragmentów, zwłaszcza takich, które mają symetryczną strukturę składniową': Przykładem antytezy jest -
kończące wiersz Leśmiana "Strój" - zdanie: "Ty pójdziesz tą doliną, gdzie ustaje łkanie, a ja pójdę tą górą na twoje
spotkanie".

ANTYTETYCZNY 'przeciwstawny': Antytetyczne twierdzenia w filozofii. Antytetyczne elementy dzieła sztuki.

Antytetyczne zdania.

gr. antithesis 'przeciwstawienie'

ANTYTOKSYNA w biologii 'substancja wytwarzana w organizmie pod wpływem antygenów, neutralizująca działanie
toksyn, wytwarzanych przez bakterie, które dostały się do organizmu': Organizm wytwarza antyto-ksyny, broniąc się
przed zatruciem.

ANTYTOKSYCZNY w biologii 'neutralizujący działanie toksyn': Preparat o działaniu antytoksycznym.

ang. antitoxin odgr. anti 'przeciw', łac. toxicum 'trucizna'

ANTYTRYNITARYZM 'doktryna chrześcijańska nie uznająca dogmatu Trójcy Świętej': Z antytrynitaryzmem związane są
m.in. poglądy arian.

ANTYTRYNITARIUSZ albo ANTYTRYNITARZ 'osoba nie uznająca dogmatu Trójcy Świętej': Antytryni-tarze zazwyczaj
negują równość osób boskich, wchodzących w skład Trój cy Świętej, i nie uznaj ą bosko-ści Chrystusa.

złożenie cząstki: anty- i słowa: trynitaryzm od łac. trinitas 'trójca'

ANTYUTLENIACZ albo PRZECIWUTLENIACZ 'substancja dodawana do rozmaitych wyrobów, zapobiegająca ich

utlenianiu się i przedłużająca przez to ich żywotność, przydatność do spożycia itd.': Do tego piwa dodano jako
antyutleniacz kwas askorbinowy, czyli witaminę C.

złożenie cząstki: anty- i słowa: utleniacz

ANTYUTOPIA 'dzieło literackie lub filmowe przedstawiające wymyślony, nieistniejący świat czy kraj, który-w
przeciwieństwie do utopii - odznacza się niemal samymi negatywnymi cechami': Klasycznym już dziś przykładem
antyutopii jest "Rok 1984" George'a Or-wella, powieść przedstawiająca makabryczną wizję świata opanowanego przez
system totalitarny.

złożenie cząstki: anty- i słowa: utopia

ANTYWARTOŚĆ l. w filozofii 'wartość negatywna w stosunku do danej wartości': Niektóre awangardowe kierunki w
estetyce XX w., np. turpizm, nobilitowały

pojęcia, dotychczas uważane za antywartości w tej dziedzinie, np. brzydotę, deformację, l.przen. 'wartość pozorna,
która naprawdę nie jest wartością': Uważał, że pisma młodzieżowe oferują młodzieży świat taniej rozrywki i użycia,
uczą ją uznania dla antywartości.

złożenie cząstki: anty- i słowa: wartość

ANTYWITAMINA 'jedna z substancji mających działanie przeciwne do działania witamin, usuwających witaminy lub
neutralizujących je': Antywitaminy są stosowane w leczeniu niektórych chorób, np. sulfonamidy stosowane w leczeniu
zakażeń bakteryjnych.

złożenie cząstki: anty- i słowa: witamina

ANTYWIRUSOWY l. w medycynie 'niszczący wirusy w organizmie': W pobranej krwi stwierdzono obecność przeciwciał
antywirusowych. 2. w informatyce 'służący do wykrywania i niszczenia wirusów komputerowych':

Firma zakupiła najnowszy program antywirusowy.

złożenie cząstki: anty- i słowa: wirusowy

ANULOWAĆ 'unieważniać jakiś dokument, jakąś umowę, decyzję itp.' Bilety zostały anulowane - przekreślone i
ostemplowane. Urząd anulował swoją wczorajszą decyzję w sprawie przydziału działek budowlanych.

lać. annulare 'unicestwić'

ANUS zob. ANALNY

ANYŻ albo ANYŻEK l. inaczej BIEDRZENIEC ANYŻU 'roślina zielna o niewielkich, baldaszkowatych białych kwiatach,
występująca w Europie i zachodniej Azji':

Wysuszone owoce anyżu są używane m.in. w przemyśle kosmetycznym i spożywczym. 2. 'wysuszone, aromatyczne
owoce anyżu': Anyżek jest dodawany jako przyprawa do ciastek, cukierków i wódek. 3. 'olej z nasion anyżu': Anyż jest
olejkiem eterycznym stosowanym m.in. w lecznictwie.

ANYŻOWY albo ANYŻKOWY 'zrobiony z oleju lub owoców anyżu, zawierający anyżek, mający smak albo zapach anyżu':
Ciasto anyżowe. Cukierki anyżkowe. Olejek anyżkowy. Nadzienie anyżkowe.

ANYŻÓWKA 'wódka zaprawiana anyżkiem': Wypili po kieliszku aromatycznej anyżówki.

od łac. anisum

AORTA w anatomii 'główna tętnica wychodząca z lewej komory serca': Aorta prowadzi krew z serca do całego
organizmu.

n.-lać. aorta

APAGE SATANA! 'precz szatanie - wyrażenie, którym odpędza się szatana lub - w żartach -jakąś osobę, podsuwającą
kuszące propozycje': Egzorcysta uniósł nad nim ręce i zawołał: apage Satana! Pogroziła mu palcem, mówiąc: apage
Satana!

lać. apage Satana

46

APANAŻE

APERCEPCJA

APANAŻE l. 'czyjeś dochody, zwłaszcza dochody osoby wykonującej tzw. wolny zawód albo dochody duże, lecz
nieregularne': Apanaże artystów. Apanaże zarządu spółki. 2. w historii 'własność ziemska przyznawana tym członkom
dynastii, którzy nie zasiadali na tronie, jako źródło utrzymania'

fr. apanage

APARAT l. 'przyrząd, który służy do wykonywania określonych czynności, będących efektem zachodzących w nim
procesów': Aparat fotograficzny. Aparat telefoniczny. Aparat radiowy. 2. 'system powiązanych ze sobą urzędów oraz
urzędników, prowadzących działalność w jakimś sektorze życia publicznego lub kierujących pewną dziedziną': Aparat
polityczny. Aparat władzy. Aparat finansowy. 3. 'system metod i środków służących do osiągnięcia pewnego celu,
zwłaszcza system służący weryfikacji hipotez naukowych': Aparat badawczy. Aparat pojęciowy. Aparat dowodowy. 4.
'zespół narządów żywego organizmu pełniący określoną funkcję': Aparat ruchowy. Aparat słuchowy. 5. pot. 'sprytna,
dowcipna osoba, zaskakująca swymi pomysłami i stylem bycia': Ależ z niego był aparat, zanim się ożenił!

APARATURA 'zespół aparatów współpracujących przy wykonywaniu pewnych zadań': Aparatura pomiarowa.
Aparatura chemiczna.

APARATCZYK pogardliwie 'działacz i urzędnik partii komunistycznej': W latach 80. był aparatczykiem, znanym z
wyjątkowej gorliwości w służbie "jedynie słusznej idei", a teraz przeobraził się w demokratę i liberała.
lać. apparatus 'urządzenie'

A PARI zob. AL PARI

APARTAMENT 'duże, luksusowe mieszkanie albo luksusowy pokój w hotelu': Zajmowali wytworny apartament przy V
Avenue.

I UWAGA: wyraz błędnie używany w znaczeniu 'mieszkanie.' "Wynajmę mały apartament w Śródmieściu". (poprawnie:
Wynajmę małe mieszkanie w Śródmieściu).

fr. appartement 'mieszkanie' albo 'apartament'

APARTHEID (czytaj: aparthejt) 'polityka oddzielnego życia ludzi różnych ras, przede wszystkim białych i nie-białych
(Murzynów, Azjatów), połączona z ograniczaniem praw i dyskryminacją ludności niebiałej, czasem potwierdzona w
prawie państwowym': Określenie apar-theid]est odnoszone najczęściej do polityki rasizmu i segregacji rasowej w
Republice Południowej Afryki. Ostatnie próby obrony apartheidu w RPA.

z języka Afrykanerów apartheid 'oddzielność' albo hol. apartheids (politiek) '(polityka) apartheidu'

APARYCJA 'wygląd zewnętrzny człowieka, zwłaszcza wygląd będący przedmiotem oceny tego, kto się wypowiada':
Podziwiali aparycję nowej prezenterki.

p.-lać. apparitio 'zjawienie się'

APASZ przestarz. 'przestępca, łobuz paryski': W ciemnym wnętrzu zobaczył kilku mężczyzn o wyglądzie apaszów.

APASZKA 'kolorowa chustka noszona na szyi, pierwotnie będąca elementem stroju apaszów': Uzupełnieniem jej
barwnego stroju była niedbale zawiązana, czerwona apaszka.

APASZOWSKI 'związany z apaszami, charakterystyczny dla apaszów': Apaszowski strój.

fr. apache od nazwy plemienia indiańskiego, w Polsce znanego jako Apacze

APATIA 'stan braku zainteresowania czymkolwiek, zobojętnienie na wszystko, brak zaangażowania w cokolwiek': Ludzi
ogarnia apatia i zniechęcenie. Bardzo chciała, by otrząsnęli się z apatii.

APATYCZNY 'ogarnięty apatią, nieczuły, niewrażliwy, odrętwiały': Apatyczna dziewczyna. Apatyczne spojrzenie.

gr. apatheia 'bezczucie, niewrażliwość'

APEL l. 'wezwanie skierowane do kogoś': Dyrektor wystąpił z apelem do strajkujących. 2 'zbiórka żołnierzy, harcerzy,
więźniów itd.': Na porannym apelu sprawdzano stan uzbrojenia. () Apel poległych 'uroczystość, polegająca na
wywołaniu do apelu poległych żołnierzy, co ma na celu uczczenie ich pamięci'

I APELOWAĆ 'zwracać się do kogoś z apelem': Zaapelował do czytelników o pomoc. Papież apelował do sumień.

APELOWY 'związany z apelem - zbiórką żołnierzy, harcerzy, więźniów itd.': Plac apelowy. Przepisy apelowe.

fr. appel 'wezwanie'

APELACJA w prawie 'odwołanie się przez adwokata lub prokuratora od wyroku sądu niższej instancji do sądu wyższej
instancji z prośbą o ponowne rozpatrzenie sprawy': Wyrok nie był prawomocny, na wniesienie apelacji strony miały 3
tygodnie.

II APELOWAĆ wprawie 'wnosić apelację': Obie strony zapowiedziały, że będą apelować od tego wyroku.
APELACYJNY w prawie 'związany z apelacją, rozpatrujący apelację': Procedura apelacyjna. Sąd apelacyjny.

lać. appelatio 'odwołanie'

APERCEPCJA l. w psychologii 'postrzeganie połączone z rozumieniem i - w konsekwencji - przyswajaniem nowych

wiadomości': W teoriach Johanna Herbarta i Wilhelma Wundta apercepcja wiąże się z włączaniem nowych
wiadomości w obręb dotychczasowej wiedzy. 2. w filozofii 'samoświadomość, postrzeganie przez umysł swych
własnych stanów': Leibniz uważał, że człowieka wyróżnia to, że jest zdolny do apercepcjiJest samoświa-domy - w
przeciwieństwie do wielu istot, które wprawdzie też są zdolne do postrzegania, ale są nieświadome swych stanów.

47

APERITIF

APOKRYF

APERCYPOWAĆ w psychologii 'postrzegać coś ze zrozumieniem i przyswajać wiadomości dotyczące tego':

Wielu badaczy wiąże zdolność do tego, by apercypować całkowicie nowe pojęcia z poziomem kreatywności człowieka:
im bardziej dana osoba jest kreatywna, tym bardziej plastyczne są j ej rdzenie pojęciowe i tym większa jest możliwość
łączenia ich z zupełnie nowymi informacjami i wyobrażeniami.

APERCEPCYJNY w psychologii 'związany z aper-cepcją': Procesy apercepcyjne.

od łac. ad 'do', perceptio 'spostrzeżenie'

APERITIF 'napój alkoholowy średniej mocy, np. wino, pity przed posiłkiem dla pobudzenia apetytu': Na wstępie
podano aperitif- wytrawny francuski wermut.

fr. aperitif

APITERAPIA 'leczenie różnych schorzeń preparatami pszczelimi': W apiterapii stosuje się miód pszczeli, wosk i mleczko
pszczele.

złożenie cząstki: api- od łac. apis 'pszczoła' i słowa: terapia

APLAUZ 'wyrazy zadowolenia lub zachwytu, zazwyczaj ze strony publiczności dla wy stepującego na scenie artysty.
Głośny, ogólny aplauz. Zdobyć aplauz. Przyjąć coś z aplauzem. Wspaniały popis tancerki wywołał powszechny aplauz.

lać. applausus 'poklask'

APLIKACJA l. 'praktyka prawników przygotowujących się do wykonywania poszczególnych zawodów (prokuratora,

sędziego, adwokata, radcy, notariusza)': Aplikacja adwokacka. Aplikacja sądowa. Odbyć, przejść aplikację. 2. 'ozdobny
wzór z tkaniny, skóry lub innego materiału, który naszywa się na tło z innego materiału': Skórzane aplikacje na
pulowerze. Naszywać aplikacje. 3. w informatyce: 'komputerowy program użytkowy, przeznaczony do określonych
zadań, w przeciwieństwie na przykład do systemu operacyjnego':

Najprościej jest przetworzyć materiał na plik typu WAV i odtwarzać go później w aplikacjach Windows. 4. w
środowisku biznesowym: 'podanie, prośba, zwłaszcza podanie w sprawie zatrudnienia': Aplikacja powinna być krótka i
stanowić jakby wprowadzenie do c.v. i listu motywacyjnego.

UWAGA: używanie wyrazu w tym znaczeniu jest przejawem bezkrytycznej mody na angielszczyznę i wynikiem
dosłownego (niewłaściwego) tłumaczenia terminu angielskiego. Należy mówić i pisać: prośba, podanie. Błędne jest
także używanie wyrazu aplikacja w znaczeniu 'ubieganie się, staranie się o coś', np. "Aplikacja Polski do Unii
Europejskiej", poprawnie; Starania Polski o przystąpienie do Unii Europejskiej, Polskie dążenia do Unii Europejskiej.

APLIKANT 'absolwent studiów prawniczych odbywający aplikację': Był aplikantem radcowskim w znanej kancelarii
adwokackiej.

APLIKANTURA 'to samo, co aplikacja w l. znaczeniu'

APLIKOWAĆ l. 'odbywać aplikację - praktykę prawniczą': Aplikował w sądzie wojewódzkim. 2. 'zdobić tkaninę, ubiór
lub jego część ozdobnym wzorem': Aplikować kurtkę. 3. 'podawać, przepisywać coś komuś, zwłaszcza jako środek
leczniczy': Zaaplikował mu zastrzyki. Wojskowy lekarz aplikował wszystkim rycynę.

APLIKACYJNY l. 'związany z praktyką prawniczą':

Obowiązki aplikacyjne. 2. 'związany ze zdobieniem materiałów lub części ubrań': Wzór aplikacyjny. 3. w informatyce
'związany z programem o charakterze użytkowym': Ikona aplikacyjna. 4. 'związany z podaniem o zatrudnienie': Pismo
aplikacyjne.

w znaczeniu l. łac. applicatio 'przykładanie się (do czegoś)', w znaczeniu l.fr. application, w znaczeniu 3. i 4. ang.
application

APODYKTYCZNY 'taki, który narzuca innym swoje zdanie i nie znosi sprzeciwu; bezwzględny, skrajnie stanowczy; także:
taki, który jest wyrazem tych cech': Był surowy, wymagający, apodyktyczny. Apodyktyczny głos, gest. Apodyktyczne
spojrzenie.

gr. apodeiktikós 'wskazujący, dowodowy'

APOGEUM l. w astronomii 'punkt orbity Księżyca lub sztucznego satelity najbardziej oddalony od Ziemi' 2. 'szczyt
rozwoju czyichś możliwości, najwyższy stopień rozwoju jakiegoś zjawiska, największe osiągnięcie itp.':

Apogeum jego twórczości przypada na pierwsze lata XX wieku. W tym okresie polska lekkoatletka osiąga apogeum
swojego rozwoju.

lać. apogaeum z gr. apógaion

APOKALIPSA l. 'w Biblii: ostatnia księga Nowego Testamentu, zawierająca przepowiednię końca świata': W Apokalipsie
św. Jana występuje wiele wątków i motywów, wykorzystywanych przez wieki w sztuce, np. siedem pieczęci. Bestia
apokaliptyczna. Dzień Gniewu. () Jeźdźcy Apokalipsy 'czterech jeźdźców - rycerzy w czarnych zbrojach,
symbolizujących zarazę, głód, wojnę i śmierć, l.przen. 'przerażające zjawisko lub wydarzenie, coś, co grozi wielu
ludziom śmiercią i zniszczeniem': Od trzech lat wulkan milczy, lecz ludzie żyją nadal w oczekiwaniu, że któregoś dnia
znów zacznie wyrzucać lawę i kamienie i na nowo rozpocznie się apokalipsa.

APOKALIPTYCZNY l. 'związany z Apokalipsą św. Jana': Bestia apokaplityczna. Apokaliptyczna liczba 666, oznaczająca
szatana. 2. 'związany z przerażającymi wydarzeniami lub zjawiskami': Apokaliptyczne wieści z regionów ogarniętych
wojną.

lać. Apocałypsis z gr. apokałypsis 'objawienie'

APOKRYF l. 'tekst religijny powstały w starożytności lub średniowieczu, wiążący się tematycznie z Biblią, ale nie
włączany przez Kościół do ksiąg kanonicznych Starego i Nowego Testamentu': Powstałe w średniowieczu apokryfy
mają często charakter ludowych opowiadań o życiu Chrystusa i Marii. 2. przen. 'utwór przypisywany nieżyjącemu lub
wymyślonemu twórcy, często z intencją wprowadzenia odbiorców w błąd, co do rzeczy -

48
APOLITYCZNY

APOSTAZJA

wistego autorstwa': Znanym w dziejach literatury przykładem apokryfu są "Pieśni Osjana", stworzone w XVIII w. przez
angielskiego poetę Jamesa Macpherso-na, a przypisywane legendarnemu bardowi celtyckiemu z XIII w. - Osjanowi.

APOKRYFICZNY l. 'mający charakter apokryfu biblijnego': Elementy apokryficzne w średniowiecznych kazaniach. 2.

'mający charakter apokryfu literackiego':

Dzieje tekstów apokryficznych w historii literatury.

p.-lać. apocryphos odgr. apókryphos 'ukryty'

APOLITYCZNY 'nie angażujący się w działalność polityczną, taki, któremu polityka jest obojętna': Apolityczna postawa.
Powiedział nam, że jest osobą całkowicie apolityczną.

złożenie cząstki: a- i słowa: polityczny

APOLLO albo APOLLIN l. 'w mitologii greckiej: jeden z najpotężniejszych bogów, syn Zeusa i Latony - m.in. bóg słońca,
opiekun sztuk i nauk': Apollo był najpiękniejszy z bogów. Wysoki, smukły, jasnowłosy, zachował dar wiecznej młodości
i boskie przejrzyste oczy, które widziały daleko w głąb czasu i przestrzeni. Był bogiem wyroczni i wróżb, a odblask jego
urody odgadywano w złotym obliczu słońca, którego był panem. (Paran-dowski) l.przen. 'mężczyzna o pięknej twarzy i
harmonijnej budowie ciała': Koleżanki uważały, że taki apollo jako mąż może jej przysporzyć wiele kłopotów - będzie
musiała znosić to, że wiele kobiet zechce go obdarzyć swymi względami.

APOLLIŃSKI l. 'związany z Apollem': Apollińskie atrybuty - łuk i lira. 2. 'niezwykle piękny': Apollińska budowa ciała.
Apollińskie rysy. 3. 'w filozofii Friedricha Nietzschego: jeden z dwu podstawowych pierwiastków kultury europejskiej i
natury człowieka: jasny, rozumowy, związany z harmonią, ładem i umiarem - przeciwstawiany pierwiastkowi
diońizyjskiemu': Apollińskie pierwiastki sztuki europejskiej. Apollińskie i dionizyj-skie epoki w dziejach literatury.

lać. Apollo, gr. Apóllon

APOLOGIA 'obrona jakiejś idei, sprawy lub osoby często połączona z jej wychwalaniem, będąca jej pochwałą':

To przemówienie było prawdziwą apologią gospodarki rynkowej. Apologią dawnych obyczajów.

APOLOGETA 'obrońca, zwłaszcza żarliwy, jakiejś idei, jakichś poglądów': Teraz stają się oni apologetami nowego
ustroju. Do pisarzy, apologetów chrześcijaństwa z II i III w. n.e. należą m.in. Klemens Aleksandryjski i Tertulian.

UWAGA: wyraz używany niezbyt poprawnie w znaczeniu 'chwalca, wychwalacz, zwolennik jakiejś idei lub osoby':

"Apologeci prezydenta piszą podobno wiersze na jego cześć", (poprawnie: Pochlebcy prezydenta itd.)

APOLOGETYK 'tekst lub przemowa zawierające apologię': Odczytał wobec wszystkich swój apologetyk.

APOLOGIZOWAĆ 'wychwalać kogoś lub coś albo bronić kogoś przed oskarżeniami; występować z apologią':

Nie można apologizować głupoty, nawet wtedy, gdy stoją za nią szlachetne pobudki.

APOLOGETYCZNY l. 'broniący jakiejś idei, sprawy lub osoby': Apologetyczne artykuły. Apologetyczna przemowa. 2.
'związany z apologetyką': Pisma apologe-tyczne z pierwszych wieków naszej ery.
APOLOGETYKĄ l. 'twórczość pisarzy chrześcijańskich odpierających zarzuty dotyczące ich religii': Apologetyką rozwijała
się w pierwszych wiekach naszej ery. 2. 'dział teologii zajmujący się uzasadnianiem i obroną podstawowych prawd
wiary'

gr. apologetikós 'obrończy' i apologią 'mowa obrończa'

APOPLEKSJA inaczej: UDAR MÓZGU 'uszkodzenie mózgu w efekcie zatkania lub pęknięcia naczynia krwionośnego':
Miał bardzo wysokie ciśnienie i lekarze doradzali mu, by zawsze starał się zachować spokój. Udawało się to aż do dnia,
gdy usłyszał o bankructwie syna - padł wówczas rażony apopleksją i doznał paraliżu całej lewej strony ciała.

APOPLEKTYK 'człowiek zagrożony apopleksją': Do apoplektyków należą m.in. osoby mające nadciśnienie i cierpiące na
miażdżycę tętnic.

APOPLEKTYCZNY 'związany z apopleksją, skłonny do apopleksji': Atak apoplektyczny. Apoplektyczny osobnik.

fr. apoplexie zgr. apopleksia 'porażenie'

I APORT l. 'przynieś! - komenda wydana psu, oznaczająca, że ma przynieść panu jakiś przedmiot': Rzucił daleko kij i
zawołał na psa: - Aport! 2. 'o psie: przynoszenie panu różnych przedmiotów, aportowanie': Szybko nauczył swojego
wilczura aportu.

APORTOWAĆ 'o psie: przynosić panu jakiś przedmiot':

Pies zaaportował ustrzeloną kaczkę.

niem. apport, Apport

II APORT l. 'wkład wspólnika do spółki, wnoszony w formie pieniężnej lub rzeczowej': Fabryka weszła do spółki,
wnosząc jako aport halę produkcyjną. 2. 'w okul-tyzmie i parapsychologii: przenoszenie różnych przedmiotów przez
niewidzialne siły': Aport podczas seansu spirytystycznego.

fr. apport

APOSTAZJA książk. 'odstępstwo od jakichś ważnych przekonań i zasad, zwłaszcza porzucenie religii': Wielu Polaków
uważało przejście przez Józefa Bema na islam za przypadek godnej potępienia apostazji, inni sądzili wszakże, że to
jeszcze jedna droga, by w szeregach armii tureckiej walczyć o wolność Polski.

APOSTATA książk. 'osoba, która odstąpiła od jakichś ważnych przekonań i zasad, zwłaszcza taka, która porzuciła swą
religię': Potępiano go jako apostatę, który wyparł się swego kraju i języka ojczystego.

gr. apostasia 'odstąpienie, odpadnięcie'

49

A POSTERIORI

APROBATA

A POSTERIORI w filozofii 'o sądach: oparty na doświadczeniu i faktach, a nie na z góry przyjętych założeniach -
przymiotnik; o sposobie wnioskowania: opierając się na doświadczeniu i faktach, a nie na z góry przyjętych
założeniach - przysłówek': Sądy a posteriori i sądy a priori. Wnioskować coś a posteriori.
APOSTERIORYZM w filozofii 'stanowisko zakładające, że wiedza jest efektem doświadczenia, a nie z góry
przyjmowanych założeń, empiryzm metodologiczny':

Aposterioryzm w filozofii Franciszka Bacona.

APOSTERIORYCZNY w filozofii 'oparty na doświadczeniu i faktach, a nie na przyjętych z góry założeniach':

Wnioskowanie aposterioryczne.

lać. a posteriori, dosłownie 'z następstw'

APOSTOŁ l. 'jeden z 12 uczniów Chrystusa, którzy zostali przez Niego wybrani do głoszenia ewangelii': Obraz Leonarda
da Vinci "Ostatnia wieczerza" przedstawia moment, gdy Chrystus powiedział do apostołów: - Jeden z was mnie
zdradzi. 2. 'wybitny krzewiciel chrześcijaństwa, zwłaszcza taki, który nawraca pogan': Jeden z najsłynniejszych
apostołów, św. Paweł, był początkowo przeciwnikiem chrześcijaństwa. 3.przen. 'krzewiciel jakichś idei': Apostołowie
postępu.

APOSTOŁOWAĆ l. 'krzewić wiarę chrześcijańską':

Apostołował na Litwie. 2. przen. 'krzewić jakieś idee':

Apostołować jakieś zasady, prawdy.

APOSTOLSKI 'związany z apostołem lub apostołami':

Duch apostolski. Listy apostolskie. 2. 'związany z papieżem, jako z następcą św. Piotra Apostoła, pochodzący od
papieża': Błogosławieństwo apostolskie. Nuncjusz apostolski.

APOSTOLAT l. inaczej: APOSTOLSTWO 'krzewienie wiary chrześcijańskiej': Od czasów Soboru Watykańskiego II rozwija
się apostolat świeckich. 2. 'godność biskupa'

lać. apostolus

APOSTROF 'znak graficzny w kształcie przecinka nad wierszem': Apostrof jest m.in. używany do oddzielania rodzimych
końcówek fleksyjnych przy odmianie obcych nazw, np. Kennedy'ego, Moore'a.

fr. apostrophe od gr. apóstrophos 'odwrócony'

APOSTROFA w nauce o literaturze 'bezpośredni zwrot do jakiejś osoby, bóstwa, idei, przedmiotu itd.,
charakterystyczny dla tekstów literackich o podniosłym charakterze': Apostrofą jest słynny Mickiewiczowski zwrot z
"Konrada Wallenroda": "O wieści gminna! ty arko przymierza między dawnymi i młodszymi laty [...]."

fr. apostrophe z gr. apostrophe' 'odwrócenie, zwrócenie

APOTEOZA 'wychwalanie, wysławianie aż do idealizacji tego, co się chwali, i do ubóstwienia tego, kogo się sławi': To
przecież nic innego jak apoteoza gospodarki wolnorynkowej! Recenzja Waldorffa była właściwie apoteozą tego
pianisty.

APOTEOZOWAĆ 'poddawać apoteozie, wysławiać, idealizować': Nie wolno apoteozować takiego postępowania. gr.
apotheosis 'ubóstwienie'

APPEASEMENT (czytaj: epizment) 'ustępstwa polityczne wobec żądań agresywnego państwa, czynione w imię
zachowania pokoju': Symbolem polityki appeasementu jest zawarty w 1938 r. w Monachium układ, w którym Francja i
Anglia zgadzały się na żądania Hitlera dotyczące tzw. Niemców sudeckich.
ang. appeasement, dosłownie 'załagodzenie, ugłaskanie'

APRECJACJA w ekonomii 'wzrost siły nabywczej pieniądza krajowego, któremu z zasady towarzyszy wzrost jego
wartości w stosunku do walut innych państw':

Aprecjacja złotówki.

ang. appreciation

APRETURA l. 'substancja, którą nasyca się tkaniny, skóry, futra, papier i drewno dla nadania połysku, elastyczności,
sztywności itd.': Jako apretura stosowane są m.in. krochmal i wosk. 2. 'proces wykańczania tkanin, papieru itd. za
pomocą specjalnych substancji': Dokonywać apretury.

APRETUROWAĆ 'nasycać apretura': Apreturować tkaninę. Apreturować papier.

niem. Appretur

A PRIORI 'o sądach w filozofii: opierający się na podstawie przyjętych z góry założeń, niezależny od doświadczenia -
przymiotnik; o sposobie działania i wnioskowania (nie tylko w filozofii): na podstawie przyjętych z góry założeń,
niezależnie od doświadczenia - przysłówek': Sądy a priori w filozofii Kanta. Decydować o czymś a priori.

APRIORYZM w filozofii 'stanowisko zakładające, że poznanie ludzkie jest całkowicie lub częściowo niezależne od
doświadczenia, racjonalizm metodologiczny':

Aprioryzm w dialektyce Platona. Aprioryzm w filozofii Kartezjusza.

APRIORYCZNY 'często o sądach filozoficznych: oparty na założeniach przyjętych z góry, niezależny od doświadczenia':
Założenia aprioryczne. Sądy aprioryczne. łac. a priori 'z założenia'

APROBATA 'przyzwolenie na coś, uznanie czegoś za dobre, godne pochwały': Premier wyraził aprobatę dla decyzji
wojewody. Jeśli chodzi o kupno tej willi, to masz moją aprobatę.

APROBOWAĆ 'wyrażać aprobatę, przyzwalać na coś, uznawać za dobre, godne pochwały': Czy aprobują oni politykę
socjalno-ekonomiczną rządu? Była jedną z nielicznych dam, których sposób ubierania się pani Jadwiga w całości
aprobowała.

50

APROKSYMACJA

ARANŻACJA

APROBATYWNY 'wyrażający aprobatę': Aprobatyw-ny ton. Aprobatywny stosunek do czegoś.

lać. approbatus 'zatwierdzony' od: approbare 'potwierdzać, dowodzić'

APROKSYMACJA książk. 'przybliżanie się do czegoś, np. w różnych naukach - przedstawianie nieco uproszczonych
wartości lub opisów, które są przybliżeniem stanów lub wartości istniejących w rzeczywistości': W artykule
"Aproksymacja semantycznego kontinuum" Iwona Nowakowska-K-empna próbuje dokonać opisu znaczeniowej
struktury języka, posługując się pojęciami lingwistyki kognitywnej.

APROKSYMATYWNY książk. 'przybliżony': Apro-ksymatywne wartości w matematyce.

ang. approximation zp.-fac. approximo 'przybliżam się'

A PROPOS (czytaj; apropo) l. 'przy sposobności, w związku z tym, powiedziano' - wyrażenie mówione po to, żeby się
wtrącić do rozmowy, jeśli się dotąd milczało, albo żeby skierować rozmowę na inne tory, jeśli ocenia się, że idzie w
niewłaściwym kierunku, jeżeli chce się o coś niespodziewanie spytać itp.: Widziałem cię wczoraj w operze, a propos,
kim była ta blondynka u twojego boku? 2. 'właściwie, stosownie, odpowiednio':

Była ubrana zupełnie a propos. Że też zawsze odezwiesz się całkiem nie a propos.

fr. a propos

APROSZE 'zygzakowate rowy kopane dawniej przez wojska oblegające twierdzę po to, by zbliżyć się do murów lub
wałów': Turcy kopali aprosze, sypali szańce i zaciągali na nie ciężkie działa. (Sienkiewicz)

fr. approches (liczba mnoga)

APROWIZACJA 'zaopatrywanie ludzi w podstawowe artykuły, zwłaszcza w żywność w jakimś trudnym okresie': Drogi i
węzły kolejowe były zniszczone i aprowizacja oddziałów frontowych z dnia na dzień stawała się coraz większym
problemem.

APROWIZATOR 'osoba zajmująca się aprowizacją'

APROWIDOWAĆ przetorz. 'zaopatrywać ludzi w podstawowe artykuły, zwłaszcza w żywność': Aprowidować oblegane
miasto.

APROWIDOWAĆ SIĘ przestarz. 'o ludziach: zaopatrywać się w podstawowe artykuły, zwłaszcza w żywność':

Kompania musiała aprowidować się sama.

APROWIZACYJNY 'związany z aprowizacją': Trudności aprowizacyjne. Braki aprowizacyjne.

fr. approvisionner 'zaopatrywać w żywność'

APSYDA albo ABSYDA l. 'półkolista albo wieloboczna nisza w kościele, zamykająca prezbiterium lub nawę, zawierająca
wielki ołtarz': Absyda zamyka budynek kościoła od tyłu. 2. w astronomii 'jeden z dwóch punktów eliptycznej orbity
ciała niebieskiego, z których pierwszy znajduje się najbliżej obieganego ciała, drugi zaś -

najdalej': Apsydy na orbicie Księżyca to apogeum i pe-rygeum.

lać. absida z gr. apsis 'hik, sklepienie'

AQUA VITAE zob. AKWAWITA

AR 'miara powierzchni gruntu: 100 m2, skrót: a': Powierzchnię działek i pól podaje się w arach i hektarach, l ha = 100
a.

fr. arę od łac. area 'plac, powierzchnia'

Ar symbol pierwiastka chemicznego: argon (zob.)

ARABESKA 'ornament z wijących się i przeplatających liści i kwiatów, niekiedy także: zwierząt lub figur
geometrycznych': Arabeska popularna była m.in. w sztuce europejskiej okresu renesansu i klasycyzmu. Arabeska jest
dowodem wpływu sztuki islamu na kulturę europejską.

wl. arabesce od ar'arabski'

ARACHID 'owoc orzecha ziemnego, zawierający w strąku jadalne nasiona; także: te nasiona, orzeszki ziemne':
Arachidy są wykorzystywane jako produkt spożywczy oraz surowiec w przemyśle kosmetycznym.

ARACHIDOWY 'będący arachidem, zrobiony z arachidów, zawierający arachidy': Orzechy arachidowe. Olej arachidowy.
Nadzienie arachidowe.

fr. arachides (liczba mnoga)

ARAK 'silny napój alkoholowy otrzymywany z ryżu, trzciny cukrowej i soku palmowego': Arak jest używany do
niektórych koktajlów, dawniej był także dodatkiem do kawy i herbaty, podobnie jak dziś rum.

ang. arak, arrack z ar.

ARANŻACJA l. w muzyce rozrywkowej 'opracowanie rytmiczno-metryczne (wyrażające się np. zastosowaniem rytmu
walca lub fokstrota), harmoniczne oraz artykulacyjno-dynamiczne podstawowego zarysu melodycznego kompozycji
(piosenki) i przydzielenie poszczególnych jego partii określonym wykonawcom; w jazzie także: zazwyczaj ustne
uzgodnienie przez zespół przed występem przebiegu harmonicznego i następstwa poszczególnych partii utworu (ich
początku, zakończenia, liczby chorusów, wejść głosów itp.)': Randy Craw-ford śpiewa muzykę soul o lekkim posmaku
"środka", ale subtelna barwa jej głosu, jazzowy feeling i wyjątkowo smakowite aranżacje sprawiają, że jej płyty są
niezmiennie satysfakcjonujące. Ciekawa, nowa aranżacja. 2. w muzyce poważnej 'opracowanie utworu muzycznego
na inny niż przewidziano w oryginale zespół, instrument, głos'

ARANŻER 'osoba dokonująca aranżacji, opracowania utworu muzycznego'

ARANŻOWAĆ l. w muzyce rozrywkowej 'opracowywać podstawowy zarys melodyczny kompozycji (piosenki)':

Aranżować utwór, piosenkę, melodię. 2. w muzyce poważnej 'opracowywać utwór muzyczny na inny niż przewidziano
w oryginale zespół, instrument, głos':

51

ARBITER

ARCHIDIAKON

Aranżować na orkiestrę, kwartet. 3. 'urządzać, organizować coś': Aranżować spotkanie, występ, przedstawienie.
Aranżować wnętrza.

fr. arranger

ARBITER l. 'sędzia, rozjemca'; dzisiaj najczęściej: 'sędzia na zawodach sportowych': Zmuszony był poprosić arbitra, aby
ten uciszył kibiców. 2. 'znawca będący autorytetem w jakiejś dziedzinie, rozstrzygający o czymś':

Była zawsze arbitrem elegancji i dobrego smaku. Zob. też arbitralny.

ARBITER ELEGANTIARUM 'arbiter, znawca elegancji': W "Quo vadis" Petroniusz jest przedstawiony jako arbiter
elegantiarum.

ARBITRAŻ 'rozstrzygnięcie jakiegoś sporu przez bezstronnego rozjemcę, sąd polubowny, postępowanie rozjemcze':
Arbitraż w sprawach gospodarczych. Arbitraż międzynarodowy.

ARBITRAŻOWY 'związany z arbitrażem': Postępowanie arbitrażowe.

lać. arbiter 'naoczny świadek', 'rozjemca', 'sędzia'

ARBITRALNY 'taki, który nie liczy się ze zdaniem innych i bezwzględnie narzuca swoje zdanie, rozstrzygnięcia, swoje
decyzje': Są to niczym nie motywowane, arbitralne decyzje. Arbitralne sądy kilku krytyków nie mogą stanowić o
wartości tego filmu.

| UWAGA: wyraz używany błędnie w znaczeniu 'sprawie-|| dliwy'

lać. arbitrarius 'dowolny'

ARBORETUM 'ogród, w którym w celach badawczych są uprawiane różne gatunki drzew i krzewów': Arboreta często
wchodzą w skład ogrodów botanicznych. W ar-boretum prowadzono badania z zakresu ekologii.

tac. abroretum od: arbor 'drzewo'

ARCHAICZNY 'należący do odległych czasów i wyraźnie różniący się od tego, co występuje współcześnie; często także:
przestarzały': Archaiczny język. Archaiczna kultura. Archaiczne narzędzia. Archaiczne przepisy. Archaiczne poglądy.

ARCHAIZACJA 'wprowadzenie do dzieła sztuki takich elementów, które upodabniają je do dawnych epok': Ar-chaizacja
języka powieści historycznych Antoniego Gołubiewa.

ARCHAIZOWAĆ 'dokonywać archaizacji': Sienkiewicz archaizował język bohaterów "Trylogii", wprowadzając do niego
wiele wyrazów, które w jego czasach były przestarzałe i upodabniając go do języka "Pamiętników" Paska.

ARCHAIZM 'coś, co jest archaiczne, zwłaszcza przestarzała forma językowa lub przestarzały wyraz': Archaizmami są
m.in. wyrazy: aliści, pielesze, białogłowa.

ARCHAIK inaczej: ERA ARCHAICZNA, ARCHEO-ZOIK- 'najstarsza epoka w dziejach Ziemi, kończąca się ok. 2,5 mld lat
temu': Ruchy górotwórcze w archaiku.

odgr. archaikós 'starodawny'

ARCHANIOŁ 'w religii chrześcijańskiej: istota stojąca w hierarchii niebiańskiej wyżej niż anioł': Za najważniejszego z
archaniołów uważa się albo Rafała, albo Michała.

lać. kość. archangelus

ARCHEOLOGIA 'nauka badająca dzieje człowieka za pomocą analizy materialnych pozostałości jego kultury, zazwyczaj
wydobytych podczas prac wykopaliskowych': Dzięki badaniom w zakresie archeologii udało się ustalić wiele ważnych
faktów, dotyczących dziejów człowieka w bardzo dawnych epokach.

ARCHEOLOG 'naukowiec prowadzący badania w zakresie archeologii': Do najsłynniejszych polskich archeologów

należy prof Kazimierz Michałowski, który prowadził m.in. uwieńczone wieloma odkryciami prace wykopaliskowe w
Egipcie.

ARCHEOLOGICZNY 'związany z archeologią': Wykopaliska archeologiczne. Stanowisko archeologiczne.

niem. Archeologie od gr. archaiologia 'opowiadania o dawnych czasach'

ARCHEOZOIK 'to samo, co archaik'

niem. Archaozoikum odgr. archaios 'dawny', zoe' 'życie'

ARCHETYP l. 'pierwowzór, prototyp czegoś': To dzieło stało się archetypem powieści historycznych w naszych czasach.
2. 'w teorii psychologicznej Caria G. Junga 'wspólny ludziom w jakiejś kulturze wzorzec postrzegania świata i
reagowania, odziedziczony z dawnych epok': Archetypy Junga to np. domowe ognisko, mądry starzec. 3. 'w teorii
religii (m.in.) Mircei Eliadego: bardzo głęboko ugruntowany wzorzec zachowań religijnych i rozumienia tego, co
święte, będący podstawą religii': Życie społeczności jest głęboko osadzone w archetypach religijnych, które np.
uzasadniają podział czasu na pracę i świętowanie, tłumacząc to postępowaniem samego Boga.

ARCHETYPOWY 'związany z archetypem w l., 2. lub 3. znaczeniu': Archetypowy charakter wątków mitologicznych w
literaturze wielu epok. Archetypowe elementy zbiorowej nieświadomości w teorii Carla G. Junga. Archetypowe
pojęcie tabu.

niem. Archetyp od łac. archetypum i gr. archetypon 'oryginał, dzieło autentyczne'

ARCHI- 'cząstka wyrazów złożonych o znaczeniu: 'naczelny, główny', zazwyczaj dodawana do rzeczowników, np.
archidiecezja, archikatedra

gr. archi- od arche' 'początek'

ARCHIDIAKON l. 'tytuł honorowy jednego z kanoników; kanonik noszący ten tytuł' 2. w historii 'przewo-

52

ARCHIDIECEZJA

ARCHIWUM

dniczący kolegium diakonów; zarządzający pewnym okręgiem w diecezji': Archidiakoni w pierwszych wiekach
chrześcijaństwa, w średniowieczu.

ARCHIDIAKONAT l. 'godność archidiakona' 2. w historii 'część diecezji podległa władzy archidiakona'

lać. kość. archidiaconus

ARCHIDIECEZJA 'prowincja kościelna zarządzana przez arcybiskupa (metropolitę), zazwyczaj obejmująca kilka diecezji':
W 1992 r. papież Jan Paweł II powołał w Polsce 8 nowych metropolii i odpowiadających im archidiecezji: białostocką,
częstochowską, gdańską, katowicką, lubelską, przemyską, szczecińsko-kamieńską i warmińską.

złożenie cząstki: archi- i słowa: diecezja

ARCHIKATEDRA 'główny kościół w archidiecezji, katedra arcybiskupa': Archikatedra gnieźnieńska. Archikatedra św.
Jana na Starym Mieście w Warszawie.

ARCHIKATEDRALNY 'związany z archikatedrą, będący archikatedrą': Mury archikatedralne. Kościół archi-katedralny.

złożenie cząstki: archi- i słowa: katedra

ARCHIMANDRYTA l. 'w Kościele obrządku wschodniego: przełożony klasztoru lub grupy klasztorów': Rezydencja
archimandryty. Zarządzenia archimandryty. 2. 'w Kościele obrządku wschodniego: tytuł honorowy bardzo zasłużonych
i ogólnie szanowanych duchownych; także: duchowny, któremu przysługuje ten tytuł':

Na uroczyste spotkanie zaproszono archimandrytę, o. Prokofieja.

ARCHIMANDRIA 'zespół klasztorów podległych władzy archimandryty': Podziwiali główną cerkiew archi-mandrii.

roś. archimandrit od gr. archimandrites

ARCHIPELAG 'blisko siebie położone wyspy, stanowiące wyraźną grupę': Wyspy wchodzące w skład archipelagu mają
zazwyczaj podobne pochodzenie i budowę geologiczną. W skład Archipelagu Bahama wchodzi ponad 700 większych i
mniejszych wysp na Oceanie Atlantyckim.

wl. arcipelago

ARCHIPREZBITER 'starszy kanonik': Obecnie godność archiprezbitera występuje w Kościele prawosławnym. W Kościele
rzymskokatolickim jego odpowiednikiem jest prałat.

tac. archipresbyter

ARCHITEKTURA l. 'dział wiedzy i umiejętności obejmujący projektowanie i wznoszenie budowli': Studiować

architekturę. Porządki: dorycki, joński i koryncki w architekturze starożytnej Grecji. 2. 'wydział na politechnice, na
którym kształci się studentów w zakresie architektury w l. znaczeniu': Dostać się na architekturę.

3. 'to samo, co architektonika': Architektura kamienicy, wieżowca. 4. w elektronice 'budowa komputera: wewnętrzna
organizacja j ego części i relacje między nimi':

Projektowano taką architekturę nowych komputerów, która pozwoliłaby na połączenie ich z faksem i kopiarką.

ARCHITEKT l. 'specjalista w zakresie architektury': W czasie powojennej odbudowy Warszawy swą pomoc
zadeklarowało wielu architektów z całego świata, m.in. słynny Francuz le Corbusier.

ARCHITEKONIKA 'forma jakiej ś budowli: jej konstrukcja, kompozycja i układ jej części': Podziwiali archite-ktonikę
katedry. Niezwykła architektonika willi projektowanych przez awangardowego twórcę.

ARCHITEKTONICZNY 'związany z architekturą, dotyczący wyglądu, formy jakiejś budowli': Różne koncepcje
architektoniczne. Wystrój architektoniczny.

lać. architectura od gr. architekton 'budowniczy'

ARCHITRAW 'w budowlach antycznych: ciosana belka lub belki spoczywające na kolumnie bądź filarze': Ar-chitraw
tworzył najniższy poziom belkowania, na którym wspierał się fryz i gzyms.

fr. architrave od gr. arche 'początek' i łac. trabs 'belka'

ARCHIWISTYKA 'dział wiedzy dotyczący archiwów:

m.in. ich organizacji, metod gromadzenia i konserwacji zbiorów itd.': W archiwistyce coraz istotniejsze są kwestie
prawne, dotyczące zasad dostępu do dokumentów przechowywanych w różnych archiwach, zwłaszcza policyjnych i
wojskowych.

ARCHIWISTA 'specjalista w dziedzinie archiwistyki;

kustosz archiwum': Niemiecki historyk zwrócił się do polskich archiwistów z prośbą o pomoc w odnalezieniu
interesujących go materiałów.

niem. Archivistik

ARCHIWUM l. 'uporządkowany zbiór dokumentów, papierów lub danych i informacji zapisanych na innych nośnikach
(filmów, kaset, dysków kompaktowych itd.), zwłaszcza zbiór obejmujący jakieś dokumenty, dane i informacje z
przeszłości, które mogą okazać się współcześnie ważne': W archiwum uniwersyteckim przechowywane były kopie
dokumentów każdego studenta, jego dyplomu i pracy magisterskiej. Archiwum policyjne, rodzinne. Archiwum
filmowe, fonograficzne. Szperać w archiwum. 2. 'instytucja zajmująca się gromadzeniem dokumentów, a także danych
i informacji zapisanych na nowoczesnych nośnikach informacji': Archiwum Akt Dawnych. Pracować w archiwum.
ARCHIWALIA 'dokumenty przechowywane w archiwum, a także prywatne lub publiczne papiery z przeszłości, które
mają dla kogoś współcześnie znaczenie i wartość': Wśród archiwaliów znalazł niepublikowane dotychczas zapiski
Norwida. Ojciec przechowywał rodzinne archiwalia w małej, żelaznej kasetce.

53

ARCHONT

ARGENTAN

ARCHIWALNY 'związany z archiwum, przechowywany w archiwum, informujący o przeszłości': Poszukiwania

archiwalne. Dokumenty archiwalne. Wartość archiwalna. łac. archiyum

ARCHONT l. 'w starożytnej Grecji: jeden z grupy najwyższych urzędników, sprawujących władzę w Atenach':

Archonci byli wybierani raz do roku. 2. 'wysoki urzędnik w cesarstwie bizantyjskim'

gr. archón

ARCY- przedrostek o dwóch znaczeniach: l. 'nadzwyczaj, bardzo' - wzmacniający znaczenie tego, o czym mówi wyraz
podstawowy, np. arcyłotr, arcydzieło, arcyzaba-wny, arcypięknie; w tej funkcji łączy się z rzeczownikami,
przymiotnikami i przysłówkami; 2. 'stojący wyżej w jakiejś hierarchii', np. arcyksiążę, arcymistrz. W tej funkcji łączy się
z rzeczownikami.

tac. arci-, archi- z gr. archi- od: arche- 'początek'

ARCYBISKUP 'duchowny wyższy rangą od biskupa, zarządzający archidiecezją, skrót arcybp albo abp': Karol Wojtyła,
późniejszy papież Jan Paweł II, był od 1963 r. arcybiskupem metropolitą krakowskim.

ARCYBISKUPSTWO l. 'godność arcybiskupa': Być powołanym na arcybiskupstwo. Złożyć arcybiskupstwo. 2. 'to samo,
co archidiecezja'

ARCYBISKUPI 'związany z arcybiskupem': Stolica arcybiskupia. Wyniesienie na urząd arcybiskupi.

złożenie cząstki: arcy- i słowa: biskup

ARCYDZIEŁO l. 'szczególnie wybitne dzieło sztuki':

Uczniowie, których ankieterzy prosili o podanie arcydzieł sztuki renesansu, najczęściej wymieniali obrazy Leonarda da
Vinci, np. "Monę Lisę" oraz "Ostatnią Wieczerzę", i rzeźby Michała Anioła, np. "Piętę" i "Dawida". 2. przen.
'szczególnie udany wytwór w dziedzinie innej niż sztuka; także: czynność lub postępowanie poza dziedziną sztuki,
które charakteryzuje szczególna biegłość': Posmakował i zawołał: - Dziadku! twoje wino to arcydzieło. Sposób
prowadzenia negocjacji uznano za arcydzieło dyplomacji.

złożenie cząstki arcy- i stówa: dzieło

ARCYKSIĄŻĘ 'tytuł książąt austriackich z dynastii Habsburgów od 1438 do 1918 r.; także: osoba nosząca ten tytuł,
skrót: arcyks.': Używanie tytułu arcyksięcia zostało zatwierdzone w połowie XV w. przez cesarza Austrii Fryderyka III.
Bezpośrednim powodem wybuchu I wojny światowej było zamordowanie w 1914 r. w Saraj ewie arcyksięcia
Ferdynanda, austriackiego następcy tronu.

ARCYKSIĄŻĘCY 'związany z arcyksięciem, jego godnością i osobami przy nim': Tytuł arcyksiążęcy. Para arcyksiążęca.
złożenie cząstki: arcy- i słowa: książę

ARCYMISTRZ l. 'osoba szczególnie biegła w jakiejś dziedzinie, zwłaszcza w sporcie, sztuce lub w jakiejś umiejętności':
Wejście rosyjskiego arcymistrza na taflę lodowiska publiczność powitała długimi brawami. 2. 'najwyższy tytuł w
szachach sportowych': Arcymistrz Michał Botwinnikjest autorem wielu artykułów na temat szachów i książek z
przykładami szczególnie ciekawych partii mistrzów wraz z obszernymi komentarzami. złożenie cząstki: arcy- i słowa:
mistrz

AREAŁ 'pewna powierzchnia ziemi, zwłaszcza obszar użytków rolnych lub obszar, na którym występuje pewien
gatunek roślin czy zwierząt': Powiększa się areał upraw rzepaku.

lać. area 'plac, powierzchnia ziemi'

A REBOURS (czytaj: arebur) 'na wspak, na odwrót': Chora wyobraźnia markiza podsuwała mu świat wartości a
rebours, w którym wszystko to, co dla nas brzydkie - było piękne, zaś najbardziej pożądane wydawało się to, co dla
normalnych ludzi jest odpychające.

fr. a rebours

AREOMETR 'przyrząd do mierzenia gęstości cieczy':

Areometr to rurka zamknięta z obu stron, zaś u końca, który zanurza się w cieczy, wypełniona rtęcią lub kuleczkami
ołowiu.

AREOMETRYCZNY 'związany z areometrem': Na skali areometrycznej wartość O odpowiada gęstości czystej wody.

ang. areometer od gr. araiós 'rzadki, cienki', metron 'miara'

AREOPAG l. 'w starożytnych Atenach: rada obradująca na wzgórzu Aresa, początkowo mająca władzę polityczną,
potem - od V w. p.n.e. r. - głównie sądowniczą':

Areopag, szczególnie w pierwszym okresie, reprezentował interesy wyższych wartstw społeczeństwa ateńskiego. l.
przen. 'grono osób, zwłaszcza starszych, wyrokujących o czymś w sposób autorytatywny': Areopag krytyków
literackich. Areopag profesorów, uczonych.

AREOPAGITA 'członek areopagu ateńskiego' od gr. Areios pagos 'wzgórze Aresa'

ARES 'w mitologii greckiej: bóg wojny': Ares był synem Zeusa i Hery. Jako dziecko nie objawiał żadnych zdolności, więc
oddano go na wychowanie jednemu z tytanów. Mistrz sam nic nie umiał i zaprawiał ucznia jedynie do ćwiczeń
fizycznych. Wyrobił mu silne muskuły i wpoił przekonanie, że najpiękniejszym zajęciem jest wojna. (Parandowski)

gr. Ares

ARGENTAN 'to samo, co alpaka' od łac. argentum 'srebro'

54

ARGON

ARIOWIE

ARGON 'pierwiastek chemiczny o liczbie atomowej 18 i masie atomowej 39,948: bezbarwny gaz szlachetny, symbol
Ar': Argon jest używany m.in. do wypełniania lamp elektronicznych i jarzeniowych, a także przy spawaniu.
ang. argon od gr. argós 'leniwy, nieczynny' (argon jest pierwiastkiem chemicznie biernym)

ARGONAUTA l. 'w mitologii greckiej: jeden z 50 herosów, którzy wyruszyli pod wodzą Jazona po złote runo na łodzi
Argo': Jazon więc został wodzem wyprawy Argonautów. Złożył ofiary bóstwom morskim. Orfeusz zagrał na harfie i
chybka Argo, odczepiona z cumów, wypłynęła na bławe obszary morza. (Parandowski) 2. przen. 'śmiały żeglarz,
poszukiwacz przygód': Dziennikarz chciał przekazać społeczności międzynarodowej tragiczną prawdę o tysiącach ludzi,
którzy decydują się na ucieczkę z Wietnamu przez morze. To nie argonauci, lecz doprowadzeni do rozpaczy ludzie,
którzy ryzykują życie, by uciec od nędzy i poczucia beznadziejności.

od gr. Argonautai, złożenie: Argo - nazwa łodzi, nautes 'żaglarz'

ARGOT (czytaj: argot lub argo) l. 'język francuskich złodziei i żebraków': Argot to odmiana gwary środowiskowej, w
której występuje wiele elementów języka tajemnego, wyrażeń i wyrazów nieznanych przeciętnemu użytkownikowi
języka standardowego. 2. 'bardzo niedbały potoczny język francuski': Bohaterowie tej sztuki posługują się argotem, co
ma nadawać jej szczególny koloryt społeczny. 3. 'gwara środowiskowa lub zawodowa, to samo, co slang'

ARGOTYZM 'wyraz lub wyrażenie funkcjonujące w języku ogólnym, a pochodzące z gwary zawodowej lub
środowiskowej': Przykładami argotyzmów, które weszły do języka ogólnego z języka przestępczego (przez język
młodzieżowy) są: glina, melina, trefny.

fr. argot

ARGUMENT 'coś, co ma przekonywać w dyskusji, przemawiać do partnera rozmowy; uzasadnienie czegoś':

Był nieczuły na nasze argumenty. Jakie macie argumenty za swoim stanowiskiem?

ARGUMENTACJA 'zestaw, zbiór argumentów; uzasadnianie, motywowanie swoich racji': Przyjął moją argumentację,
trafiła mu ona do przekonania. Twoja argumentacja nie jest, niestety, rzeczowa.

ARGUMENTOWAĆ 'uzasadniać, przekonywać, posługiwać się argumentami (w dyskusji)': Swoją decyzję o podwojeniu
wart wiceminister argumentował napiętą sytuacją w kraju.

lać. argumentum 'dowód, środki dowodowe' i argumentatio 'dowodzenie, uzasadnianie'.

ARGUMENTUM AD PERSONAM zob. pod hasłem AD PERSONAM

ARIA w muzyce l. 'utwór wokalny, solowy, z towarzyszeniem instrumentu lub orkiestry, wchodzący w skład opery,
oratorium, kantaty lub samodzielny': Aria alta.

2. 'krótki, solowy utwór instrumentalny o charakterze śpiewanym, nietanecznym, będący częścią suity'

wt. aria

ARIADNA 'córka Minosa, króla Krety, która dała Tezeu-szowi kłębek nici, który rozwijał, poszukując w labiryncie
Minotaura, dzięki czemu mógł później znaleźć wyjście' () Nić Ariadny przen. 'ciąg znaków, rad itp. umożliwiających
wyjście z jakiejś kłopotliwej sytuacji lub rozwiązanie jakiegoś problemu': Dyskretne podpowiedzi doświadczonego
księgowego były dla niego nicią Ariadny. To one ułatwiły mu honorowe wyjście z sytuacji finansowej, w której znalazł
się on i firma.

gr. Ariadnę

ARIANIZM l. 'koncepcja religijna stworzona na przełomie III i IV w. n.e. przez chrześcijańskiego filozofa Ariusza
głosząca, że Syn Boży nie jest Bogiem, a jedynie pierwszym stworzeniem Boga Ojca, zaś Duch Święty jest pierwszym
stworzeniem Syna': Arianizm został potępiony na Soborze Nicejskim w 325 r. jako herezja. 2. 'oparta na tej koncepcji
doktryna religijna arian'

ARIANIN 'członek protestanckiego ruchu arian, zwanych też Braćmi Polskimi, przeciwnego dogmatowi Trójcy Świętej,
głoszącego poglądy demokratyczne i pacyfistyczne': Arian oskarżano nie tylko o herezję religijną, ale i o wywrotowe
poglądy społeczne. W czasie wojen szwedzkich doszły do tego oskarżenia o zdradę narodową i sprzyjanie
nieprzyjacielowi, co sprawiło, że w 1658 r. Bracia Polscy, mimo ich znacznego dorobku kulturalnego, zostali wygnani z
Polski.

ARIANSKJ 'związany z arianami': Ariańska akademia w Rakowie. Ariańskie zbory.

od łac. imienia Arius

ARIERGARDA 'straż tylna - oddział wojskowy, który zabezpiecza maszerujące wojska przed atakiem od tym':

Oddziały idące w awangardzie i ariergardzie musiały odpierać ataki partyzantów.

fr. arriere-garde

ARIOWIE 'lud prehistoryczny, od którego wywodzą się plemiona indoeuropejskie': Ariowie opanowali tereny
dzisiejszych Indii i Iranu ok. 2000 lat p.n.e.

ARYJCZYCY l. 'to samo, co Ariowie' 2. 'w ideologii hitlerowców: rasowo czyści Europejczycy, bez domieszki innych ras,
zwłaszcza - żydowskiej': Hitlerowcy uważali, że Aryjczycy są naszlachetniejszą rasą ludzką.

ARYJSKI l. 'związany z Ariami - ludem prehistorycznym': Aryjskie plemiona. Aryjska kultura. 2. 'w ideologii
hitlerowskiej: związany z czystej krwi Europejczykami': Dla opętanych swą ideologią nazistów świat dzielił się na
aryjski, dobry i godny przeżycia, oraz nie-aryjski, zły i zasługujący na zniszczenie.

niem. Arier z sankr.

55

ARKA NOEGO

ARMATURA

ARKA NOEGO 'w Biblii: okręt, na którym Noe uratował się w czasie Potopu wraz ze swą rodziną i parą zwierząt
każdego gatunku'

ARKA PRZYMIERZA l. 'w Biblii: święta skrzynia, zawierające tablice z dziesięciorgiem przykazań': Izraelici wierzyli, że
Arka Przymierza ma niezwykłą siłę, zapewniającą zwycięstwo wojskom, które ją niosą. 2. przen. 'coś, co łączy różnych,
odległych od siebie ludzi, ich zwyczaje i czasy': O wieści gminna, ty arko przymierza między dawnymi i młodszymi laty
[...] (Mickiewicz)

lać. arca 'skrzynia'

ARKADA 'element architektoniczny: łuk wsparty na dwóch kolumnach, słupach lub filarach': Arkady mostu, wiaduktu.
Piękne arkady starożytnych budowli.

ARKADOWY 'mający kształt arkady, wsparty na arkadach, taki, w którym są arkady': Arkadowe wejście. Arkadowy
most. Arkadowy przedsionek.
fr. arcade

ARKADIA l. 'piękna kraina w Grecji, na Półwyspie Peloponeskim': W literaturze Arkadia jest symbolem szczęścia i
prostoty. 2. przen. 'kraina niczym niezakłóconego szczęścia': Swą arkadię znalazł w norweskich lasach.

ARKADYJSKI l. 'związany z Arkadią - krainą na Półwyspie Peloponeskim': Arkadyjskie rolnictwo. 2. 'związany z arkadią -
krainą szczęścia; szczęśliwy, płynący bez trosk': Mit arkadyjski. Miłość arkadyjska.

gr. Arkadia

ARKAN 'sznur lub rzemień z pętlą na końcu używany do chwytania zwierząt, a niekiedy też - ludzi': Chwytać konie na
arkan. Tatarski arkan zacisnął się na jego szyi.

tur.

ARKANA albo ARKANY 'tajniki pewnej działalności, zwłaszcza związanej z jakąś sztuką piękną lub umiejętnością' :
Zgłębiał i poznawał arkana malarstwa. Odkrywał przed nim arkana sztuki rządzenia.

lać. arcana (liczba mnoga) 'tajniki'

ARKUSZ l. 'prostokątny kawałek cienkiego, sztywnego materiału': Arkusz papieru. Arkusz blachy. Arkusz folii. 2. 'wykaz,
zestawienie czegoś w ustalonej formie':

Arkusz kasowy. Arkusz sprawozdawczy. Arkusz rozliczeniowy.

ARKUSZ AUTORSKI 'miara objętości tekstu autorskiego, obejmująca 40 000 znaków lub 700 wersów poezji'

ARKUSZ DRUKARSKI 'zadrukowany arkusz papieru, po złożeniu zawierający zwykle 16 stron'

ARKUSZ KALKULACYJNY 'użytkowy program komputerowy pozwalający na dokonywanie obliczeń i

kalkulacji między wartościami wpisywanymi do wierszy i kolumn wyświetlanej na ekranie tabeli'

ARKUSZ WYDAWNICZY 'miara objętości tekstu w wydawnictwie: arkusz autorski wraz z dodatkami redakcyjnymi, np.
żywą paginą' od łac. arcus 'łuk'

ARLEKIN l. 'postać z włoskiej komedii dell'arte, sprytny służący w czarnej masce i barwnym stroju' l. przen. 'osoba
niepoważnie się zachowująca, błazen, pajac':

Poproszono go, by nie robił z siebie ariekina.

ARLEKINADA l. 'rodzaj komedii, w której jedną z głównych postaci jest ariekin': Cały repertuar tego bulwarowego
teatru stanowiły farsy i ariekinady. 2. 'błaznowanie': Skończył się czas ariekinady. wl. ariecchino

ARMADA 'wielka flota wojenna': SirFrancis Drakę, korsarz, któremu królowa Elżbieta I nadała szlachectwo, jest znany z
wielu bohaterskich czynów na morzu, m.in. ze zniszczenia w 1587 r. hiszpańskich okrętów w K-adyksie i pokonania w
następnym roku hiszpańskiej Niezwyciężonej Armady, wysłanej na podbój Anglii.

hiszp. armada od: armatus 'uzbrojony'

ARMAGEDON albo ARMAGEDDON l. 'w Nowym Testamencie: ostateczna, wielka bitwa między siłami dobra a
szatanem, poprzedzająca Dzień Sądu; także:

miejsce, gdzie się ona ma odbyć': Armagedonjest zapowiedziany w Apokalipsie św. Jana. 2. przen. 'wielki,
dramatyczny konflikt, który może przynieść zagładę świata': Film opowiada o nuklearnym armagedonie.
gr. Har Megiddon 'góra Megiddo' - wznosząca się nad palestyńską równiną, na której ma się odbyć ostateczna bitwa
poprzedzająca Sąd Boży

ARMANIAK pisane też: ARMAGNAC (czytaj: ar-manjak) 'alkohol produkowany w południowo-zachod-niej Francji, w
Gaskonii, przez destylację wina': Arma-niakjest wytwarzany w sposób bardzo zbliżony do tego, jak wytwarza się
koniak i ma podobny do niego smak.

od nazwy prowincji gaskońskiej: Armagnac

ARMATOR 'firma lub osoba, która wyposaża i użytkuje statek, należący do niej lub dzierżawiony': Komisja stwierdziła,
że za katastrofę odpowiedzialny był armator, który zaniedbał stan techniczny statku.

fr. armateur z wl. annatore 'ten, kto uzbraja statek' - pierwotnie chodziło o osobę, która uzbrajała za własne pieniądze
statek, np. korsarski, i dowodziła nim

ARMATURA 'zespół przyborów i elementów stanowiących wyposażenie jakiegoś urządzenia lub instalacji technicznej':
W sklepie z armaturą hydrauliczną można było kupić zawory, wodomierze, krany i mnóstwo innych części związanych
z instalacją wodną.

56

AROGANCJA

ARTEFAKT

UWAGA: Słowo armatura dawniej używane było w wielu innych znaczeniach, np. 'zbrojenie (w budownictwie)',
'konstrukcja podtrzymująca rzeźbę lub witraż (w sztuce)', 'ozdoba czegoś wyobrażająca broń lub po prostu broń'.
Wymienione znaczenia są dziś bardzo rzadkie i ograniczone do środowiskowych odmian polszczyzny.

lać. armatura 'uzbrojenie, wyposażenie'

AROGANCJA 'pyszałkowata, bezczelna pewność siebie, powiązana z okazywaniem innym tego, że się z nimi nie liczy,
że się ich lekceważy': Z powodu arogancji zatrudnionych tam osób odchodzi z zespołu już trzeci dyrektor. Arogancja
władzy.

AROGANCKI 'odznaczający się arogancją': Arogancki dyrektor. Aroganckie zachowanie. Arogancka postawa.

AROGANT 'człowiek arogancki': Z tym arogantem słowa nie zamienię, najpierw niech mnie przeprosi!

lać. arrogantia 'zarozumiałość, zuchwalstwo'

AROMAT l. 'przyjemny, zwykle też silny i upajający zapach': Cały ogród był przesycony aromatem egzotycznych
kwiatów. Napawał się aromatem jej perfum. 2. 'przyprawa do ciast, zwykle w postaci olejku zapachowego': Aromat
waniliowy, migdałowy. 3. zwykle w liczbie mnogiej: AROMATY 'substancje, olejki lub kadzidła wydzielające intensywną
woń': Indyjskie aromaty.

AROMATYCZNY 'mający przyjemny, silny zapach':

Aromatyczne zioła. Aromatyczna kawa.

ZWIĄZKI AROMATYCZNE w chemii 'związki organiczne, przede wszystkim pochodne benzenu': Związki aromatyczne są
wykorzystywane m.in. przy produkcji tworzyw sztucznych i w syntezie barwników.
AROMATYZACJA 'nasycanie czegoś, zwłaszcza produktów spożywczych, aromatem, dodawanie do czegoś
aromatycznych substancji zapachowych': Aromatyzacja kawy. Aromatyzacja papierosów.

AROMATYZOWAĆ 'nasycać coś, zwłaszcza produkty spożywcze, aromatem, dodawać do czegoś aromatycznych
substancji zapachowych': Aromatyzować słodycze. Aromatyzowane napoje.

tac. aroma, dopełniacz: aromatis 'wonne zioło'

AROMATOTERAPIA 'leczenie chorób za pomocą olejków eterycznych pochodzenia roślinnego': Znała kosmetyczki
zajmujące się aromatoterapią.

AROMATOTERAPEUTA 'specjalista, stosujący w leczeniu aromatoterapię'

AROMATOTERAPEUTYCZNY 'związany z aromatoterapią': Poranny spacer po lesie działa jak seans aroma-
toterapeutyczny. Coraz popularniejsze są kominki aromatoterapeutyczne.

złożenie ze słów: aromat i terapia

ARRAS 'dekoracyjna tkanina ścienna, przeważnie przedstawiająca sceny mitologiczne i biblijne, wyrabiana w

średniowieczu i renesansie': Arrasy tkano z cienkich nici wełnianych i jedwabnych, często z dodatkiem nici złotych.

od nazwy miasta Arras w północnej Francji, słynącego z wyrobu tych tkanin

ARS AMANDII 'sztuka kochania, wiedza i umiejętności w dziedzinie miłości i seksu': Dla wielu osób książki Grahama
Mastertona są współczesnymi podręcznikami ars amandi.

lać. ars amandi

ARSEN 'pierwiastek chemiczny o liczbie atomowej 33 i masie atomowej 74,92: szary, żółty lub czarny półmetal,
występujący w przyrodzie głównie w postaci różnych minerałów; symbol As': Arsen jest silnie trujący, dlatego też
współcześnie używa się go m.in. do wyrobu środków owadobójczych.

ARSENKI 'związki arsenu z metalami': Arsenki występują w przyrodzie w postaci minerałów lub są otrzymywane w
reakcjach syntezy chemicznej.

ARSENOPIRYT 'minerał, siarczek żelaza i arsenu': Ar-senopiryt jest najważniejszą rudą arsenu, niekiedy zawierającą
domieszki złota; występuje m.in. w USA i Niemczech.

ARSENOWODÓR 'związek chemiczny, połączenie arsenu z wodorem, ciężki gaz o zapachu czosnku': Arsenowodór jest
gazem silnie trującym.

n.-lac. arsenium

ARSENAŁ l. 'magazyn broni i amunicji': Arsenał miejski dostał się w ręce powstańców. 2. 'pokaźny zbiór czegoś:

konkretnych przedmiotów lub pewnych sposobów działania, pomysłów itd.': Arsenał flaszek. Arsenał sztuczek.
Przygotował sobie cały arsenał argumentów.

niem. Arsenał, wl. arsenale z ar.

ARSZENIK 'tlenek arsenu, związek chemiczny o wzorze As203': Arszenikjest silną trucizną. Używa się go m.in. do
produkcji środków owadobójczych i chwastobójczych, a także jako trutki na szczury.

odp.-fac. 'arsenicum'
ART DECO (czytaj: artdeko) 'kierunek w sztukach plastycznych i wzornictwie przemysłowym, rozwijający się w latach
20. i 30. XX w., dla którego charakterystyczne były wyraźne, mocno zaznaczone kształty geometryczne i intensywne
kolory': Art deco był kierunkiem o wyraźnie utylitarnym charakterze, kierunkiem dekoracyjnym, związanym przede
wszystkim z wystrojem budowli i ich wnętrz oraz nadawaniem określonego wyglądu sprzętom domowym.

fr. art deco(ratiff) 'sztuka dekoracyjna'

ARTEFAKT zwykle w liczbie mnogiej: ARTEFAKTY l. w naukach humanistycznych 'przedmiot wykonany przez człowieka,
w odróżnieniu od przedmiotów

57

ARTERIA

ARTYSTA

naturalnych': Żyjemy w świecie artefaktów, wszędzie spotykamy ślad ręki i umysłu człowieka. 2. w archeologii
'przedmiot, na którym widać ślady obróbki przez człowieka': Artefakty z paleolitu. 3. w nauce o mediach 'elementy
wyglądu człowieka, które coś o nim mówią':

Do artefaktów należą zazwyczaj: noszona biżuteria, fryzura i makijaż. 4. w naukach społecznych 'zjawisko lub proces
obserwowane w postępowaniu naukowym, np. podczas eksperymentów, nie mające jednak naturalnych przyczyn, ale
będące konsekwencją zastosowanych metod badawczych': Na zajęciach z metodologii badań socjologicznych studenci
dyskutowali o tym, jak traktować w czasie badań artefakty, które pojawiają się na zasadzie samosprawdzającej się
przepowiedni i zniekształcają obraz rzeczywistości.

lać. arte factum 'wytworzone sztuką' (co dopuszcza i rozumienie:

'wytworzone umiejętną ręką ludzką' i 'wytworzone sztucznie')

ARTERIA l.' droga lądowa lub wodna ważna w systemie komunikacyjnym jakiegoś regionu': Arteria łącząca duże
miasta. Główną arterią miasta przejechał konwój ciężarówek. 2. w anatomii i medycynie 'jedna z tętnic, zwłaszcza
głównych - naczynie krwionośne, którym od serca płynie do różnych części ciała krew zawierająca tlen'

ARTERIOGRAFIA w medycynie 'radiologiczne badanie tętnic po wstrzyknięciu do nich środka cieniującego':

Arteriografia jest wykorzystywana m.in. przy badaniu unaczynienia nerek.

ARTERIOSKLEROZA w medycynie 'miażdżyca tętnic, choroba polegająca na odkładaniu się na ściankach tętnic różnych
substancji, głównie cholesterolu': Do czynników zwiększających możliwość wystąpienia arterioskle-rozy należą m.in.
spożywanie dużych ilości tłuszczu i siedzący tryb życia.

gr. arteria

ARTES LIBERALES 'sztuki wyzwolone - siedem nauk wykładanych w średniowiecznych szkołach: gramatyka, retoryka,
dialektyka, arytmetyka, astronomia, geometria i muzyka': Artes liberales - zestaw siedmiu sztuk wyzwolonych, które
stanowiły nauki świeckie, w odróżnieniu od duchownych - ustalił w V w. n.e. rzymski pisarz Marcjanus Capella.

lać. artes liberales

ARTEZYJSKI {) Wody artezyjskie 'wody płynące w głębi ziemi wśród warstw nieprzepuszczających wilgoci skał,
znajdujące się pod ciśnieniem' () Studnia artezyjska 'studnia sięgająca do pokładów wód artezyjskich': Ze studni
artezyjskiej woda wypływa samoczynnie na skutek ciśnienia hydrostatycznego.
od nazwy prowincji francuskiej: Artois, w której występują wody artezyjskie

ART NOUVEAU (czytaj: artnuwo) 'nowa sztuka-jedna z nazw secesji - kierunek w sztuce.

fr. art nouyeau

ARTRETYZM inaczej: DNA, SKAZA MOCZANOWA 'przewlekła choroba przemiany materii, która objawia się
gromadzeniem kwasu moczowego w tkance łącznej stawów, co powoduje bolesne obrzęki': Artretyzmjest chorobą
dziedziczną, jego wystąpienie może też być związane z niewłaściwym odżywianiem.

ARTRETYK 'osoba cierpiąca na artretyzm': Artretycy zażywają leki zmniejszające ilość kwasu moczowego we krwi.

ARTRETYCZNY 'związany z artretyzmem, wywołany artretyzmem, cierpiący na artretyzm': Artretyczne obrzęki stawów.
Dolegliwości artretyczne. Artretyczny staruszek.

odgr. arthritis 'choroba stawów'

ARTYKULACJA l. 'wymawianie głosek i wyrazów': Artykulacja grupy głoskowej strz może sprawiać sporo kłopotów. 2.
'wyrażanie, wypowiadanie, uzewnętrznianie swoich poglądów': Artykulacja postulatów strajkujących pracowników
powinna należeć do komitetu strajkowego, a nie do przypadkowych wiecowych krzy-kaczy.

ARTYKUŁOWAĆ l. 'wymawiać głoski, dźwięki mowy': Samogłoski artykułuje się przy dość szeroko otwartych ustach. 2.
'wyrażać, wypowiadać, uzewnętrzniać, przedstawiać'

UWAGA: wyrazy artykulacja, artykułować i wyartykułować w 2. znaczeniu są nadużywane, np. "Przywódcy chorwaccy
jasno wyartykułowali, że nie zrezygnują z żadnej części obszaru republiki", (lepiej: Przywódcy chorwaccy jasno wyrazili
się albo wypowiedzieli się, przedstawili swoje stanowisko, że...)

ARTYKULACYJNY 'związany z wymawianiem głosek': Artykulacyjne ruchy narządów mowy.

fr. articuler 'wymawiać, wyszczególniać' od łac. articulare 'wyraźnie wymawiać'

ARTYSTA l. 'twórca dzieła sztuki, także: aktor, kreujący jakąś rolę oraz wykonawca utworu muzycznego, piosenki lub
pieśni, który w oryginalny sposób je odtwarza': Artysta malarz. Artysta muzyk. Artysta teatralny, filmowy. 2. 'mistrz w
swoim fachu': ten tort to dzieło cukiernika artysty. 3. 'ekspresywnie: pozytywnie lub negatywnie o człowieku
sprytnym, często - niesolidnym, mającym kaprysy i dziwne pomysły': Gdybyś widział, co to za artysta, jak on umiał
załatwiać sprawy z urzędnikami. A ten artysta znowu nie przyszedł?

ARTYSTYCZNY l. 'związany z artystą lub sztuką':

Twórczość artystyczna. Artystyczne walory dzieła. Wykształcenie artystyczne. 2. 'mający takie cechy jak dzieło sztuki,
wrażliwy na walory sztuki': Artystyczny wystrój mieszkania. Artystyczna dusza.

ARTYZM 'zespół pozytywnych cech dzieł sztuki, związanych ze sposobem ich wykonania przez artystę, takich jak np.
perfekcja formy, ekspresyjność, oryginalność; także: szczególne umiejętności artysty, zwłaszcza jego mistrzostwo w
swej dziedzinie, które umożliwiają

58

ARYJCZYK, ARYJSKI

ASEKURACJA
nadanie dziełom sztuki takich cech': Uczniowie mieli wymienić cechy, które składają się na artyzm wierszy Leśmiana.
Po obejrzeniu wystawy w Amsterdamie opublikował esej o niezwykłym artyzmie siedemnastowiecznych mistrzów
holenderskich.

ARTYSTOWSKI 'związany z doskonałością formalną wykonania dzieła sztuki, zwłaszcza wówczas, gdy staje się ona
wartością samoistną, jest istotniejsza niż treść':

Zdaniem krytyki jego kolejne obrazy były raczej popisem artystowskim niż dogłębną analizą dramatu życia, która
dominowała w pierwszych dziełach.

fr. artiste

ARYJCZYK, ARYJSKI zob. pod hasłem ARIOWIE

ARYSTOKRACJA l. 'najwyższa warstwa w społeczeństwach niewolniczych i feudalnych, której szczególna pozycja

wynikała z długiej i chlubnej tradycji pewnego rodu, tytułów i stanowisk, jakie zajmowały osoby doń należące i ich
majątku': Arystokracja rzymska. Arystokracja w Polsce i na Węgrzech. Arystokracja rodowa. 2. przen. 'elita jakiegoś
społeczeństwa lub społeczności, zwłaszcza elita wyróżniana nie tylko na podstawie kryterium majątkowego':
Arystokracja intelektualna. Arystokracja w świecie artystów. 3. 'forma ustroju państwowego w starożytnej Grecji,
polegająca na sprawowaniu władzy przez przedstawicieli najbogatszych rodów':

Arystokracja jako forma rządów była popierana m.in. przez Platona.

ARYSTOKRATA 'osoba należąca do arystokracji -uprzywilejowanej warstwy społeczeństwa niewolniczego lub

feudalnego': Na salę balową wchodzili kolejni arystokraci, portier anonsował książąt, hrabiów i baronów.

ARYSTOKRATYCZNY 'należący do arystokratów w l. znaczeniu, związany z arystokratami, charakterystyczny dla

arystokratów': Arystokratyczne rody. Arystokratyczne przywileje. Arystokratyczny sposób bycia.

gr. aristokratia 'władza najlepszych'

ARYTMIA l. książk. 'brak rytmu, zwłaszcza brak rytmu w pracy jakiegoś urządzenia lub organu': Diagnosta zauważył
arytmię silnika. Arytmia pulsu, oddechu. 2. -w medycynie 'zakłócenia rytmu pracy serca': Arytmia może być
spowodowana bardzo różnymi przyczynami, np. nerwowymi, zaburzeniami czynnościowymi serca, może też mieć
różne postacie, np. zaburzeń regularnych lub nieregularnych.

ARYTMICZNY l. książk. 'nierytmiczny': Arytmiczne ruchy taneczne. 2. w medycynie 'związany z arytmią -zaburzeniami
pracy serca, nierytmiczny': Arytmiczne dolegliwości. Arytmiczne skurcze. 2. 'nierytmiczny, nierównomierny':
Arytmiczna praca maszyny. Arytmiczna muzyka.

od gr. arhythmia

ARYWIZM książk. 'chęć zdobycia pieniędzy, władzy i stanowisk za wszelką cenę, bez żadnych skrupułów

moralnych': Środowisko naukowe odsunęło się od niego, oskarżając go o arywizm.

ARYWISTA książk. 'osoba, która za wszelką cenę chce zdobyć pieniądze, władzę i stanowiska': W ocenie kolegów był
arywistą, karierowiczem, który zajął dyrektorskie stanowisko dzięki podlizywaniu się i układom.

fr. amyisme od: arriyer 'przybijać do brzegu, przychodzić, przen. dorabiać się'

As symbol pierwiastka chemicznego: arsen (zob.)

ASCEZA 'rezygnacja z przyjemności i prowadzenie surowego trybu życia, zazwyczaj z pobudek religijnych': W wielu
religiach praktykuje się ascezę, polegającą na minimalizowaniu potrzeb życiowych, nakładaniu rozmaitych rygorów i
umartwianiu się, wierząc, że służy ona oczyszczeniu z grzechów i rozwojowi duchowości.

ASCETA 'człowiek żyjący w ascezie': Sposób życia hinduskiego ascety wyraża znane powiedzenie: pod drzewem, na
kamieniu, z jedną miską i w jednym odzieniu.

ASCETYZM 'zasady i sposób życia ascetów': Ascetyzm religijny.

ASCETYKA 'dział teologii chrześcijańskiej, zajmujący się metodami doskonalenia duchowego za pomocą ascezy': W
rozwoju ascetyki ważne było pojawienie się w II w. n.e. anachoretów, którzy zapoczątkowali powstawanie pierwszych
bractw mnichów.

ASCETYCZNY l. 'związany z rygorami ascezy, wynikający z nich': Ascetyczny tryb życia. Ascetyczny wygląd. 2. 'związany
z ascetyką': Traktat ascetyczny.

fr. ascese od gr. askesis 'ćwiczenie'

ASEJSMICZNY 'taki, na którym nie występują trzęsienia ziemi': Polska leży w pasie asejsmicznym.

złożenie cząstki: a- i słowa: sejsmiczny -od gr. seismós 'trzęsienie ziemi'

ASEKSUALNY 'pozbawiony seksowności; także: niezwra-cający uwagi na sprawy seksu': Koleżanka z instytutu
wydawała mu się osobą całkowicie aseksualną.

złożenie cząstki: a- i słowa: seksualny od łac. sexualis 'płciowy'

ASEKURACJA l. 'zastrzeganie się w jakichś sprawach, zabezpieczanie się na wypadek rozwoju zdarzeń innego niż się
spodziewamy': Asekuracja przed koniecznością spłaty nie swoich długów. Asekuracja wobec natrętnych wierzycieli. 2.
w sporcie (np. w gimnastyce, w alpinizmie) 'ubezpieczanie się za pomocą odpowiednich urządzeń albo korzystanie z
pomocy innych ludzi po to, żeby nie ulec nieszczęśliwemu wypadkowi': Przy wykonywaniu ćwiczeń na kółkach trzeba
korzystać z asekuracji kolegi. 3. w sporcie 'ludzie albo sprzęt, chroniący przed nieszczęśliwym wypadkiem gimnastyka,
wspinacza itp.': Asekuracja podziałała prawidłowo i nie odpadłem od ściany. Reszta drużyny stanowiła jej asekurację.
4. przestań, 'rodzaj ubezpieczenia w towarzystwie ubezpieczeniowym'

59

ASENIZACJA

ASESOR

ASEKUROWAĆ 'zapewniać ochronę, bezpieczeństwo, być asekuracją w znaczeniu 2.': Kukuczkę asekurowali dwaj
koledzy. Trener powinien asekurować początkującą zawodniczkę w czasie ćwiczeń na równoważni.

ASEKUROWAĆ SIĘ l. 'asekurować wzajemnie jeden drugiego': Na tym odcinku musieli się stale asekurować. 2.
'zastrzegać się, pozostawić sobie możliwość zmiany zdania, cofnięcia decyzji; zabezpieczać się na wypadek rozwoju
zdarzeń innego niż przewidywaliśmy': Chcą się asekurować na wypadek, gdyby nie nadeszły spodziewane transporty
towarów. Czemu się tak asekurujesz, boisz się czegoś?

ASEKURANT 'człowiek, który stale się asekuruje (w znaczeniu 2.), inteligentny tchórz': Całe życie był aseku-rantem,
żadnego protestu nie podpisał.
ASEKURACYJNY l. 'ubezpieczający kogoś lub coś, zabezpieczający, ochraniający': Lina asekuracyjna. Sprzęt
asekuracyjny. 2. 'dotyczący asekuracji w znaczeniu 3. - rodzaju ubezpieczenia: Towarzystwo asekuracyjne. Polisa
asekuracyjna.

ASEKURANCTWO 'postępowanie przesadnie ostrożne, całkowite unikanie ryzyka ze strachu przed odpowiedzialnością,
zwłaszcza jeśli wynik działań jest niepewny': Wydawcy z asekuranctwa opuszczali w antologiach wszystkie wiersze,
które zawierały choćby aluzje do "Marca 68".

ASEKURANCKI 'nadmiernie ostrożny, wynikający z chęci niepodejmowania żadnego ryzyka ani niebrania
odpowiedzialności za cokolwiek; tchórzliwy': Aseku-ranckie postawy wcześniej czy później powodują całkowity zanik
odpowiedzialności u tych osób. Asekuranckie zachowanie.

lać. assecuratio 'zabezpieczenie'

ASENIZACJA oficj. 'usuwanie płynnych nieczystości z szamb, dołów itd.': Firma zajmuje się asenizacją, ma do dyspozycji
trzy samochody, które opróżniają szamba i wywożą nieczystości.

ASENIZATOR oficj. 'osoba zajmująca się asenizacją':

Asenizatorzy zatrudnieni w zakładzie oczyszczania miasta.

ASENIZOWAĆ oficj. 'usuwać z jakiegoś terenu płynne nieczystości': Asenizować osiedle domków jednorodzinnych.
Asenizować wieś.

ASENIZACYJNY oficj. 'związany z asenizacją'. Beczkowóz asenizacyjny. Nieczystości wywożono na pola asenizacyjne.

niem. Assanisation odfr. sain 'zdrowy' (dawniej słowo asenizacją oznaczało ogólne poprawienie warunków
higienicznych i zdrowotnych, zwłaszcza w miastach)

ASEPTYKA w medycynie l. 'zabiegi służące usunięciu drobnoustrojów z jakichś pomieszczeń i przedmiotów':

Opracowano nowe metody aseptyki. 2. 'wyjałowienie, sterylność czegoś': Aseptyka sali operacyjnej.

ASEPTYCZNY w medycynie 'taki, z którego za pomocą specjalnych metod usunięto drobnoustroje, wyjałowiony':
Aseptyczne narzędzia chirurgiczne. Aseptyczny bandaż. Aseptyczne pomieszczenie.

ang. aseptic odgr. a- 'nie', septikós 'wywołujący gnicie'

ASERCJA l. w logice 'własność wypowiedzianych sądów, co do których jesteśmy przekonani, że są prawdziwe':

Przypadkiem sądu bez asercjijest taki, który odrzucamy jako fałszywy. 2. w językoznawstwie 'część treści zdania, która
wyraża pewne twierdzenie i podlega negacji':

Wielu semantyków odróżnia twierdzenia wypowiadane w asercji od wypowiadanych w presupozycji, niepodle-

gających negacji.

ASERTORYCZNY w logice 'stwierdzający': Logicy rozróżniają trzy rodzaje sądów: asertoryczne: jest tak i tak,
apodyktyczne: musi być tak i tak, problematyczne:

może być tak i tak.

lać. assertio 'stwierdzenie'

ASERTYWNY 'wyrażający bezpośrednio i stanowczo własne poglądy, a także postępujący tak, by jak najlepiej
zaspokajać swoje potrzeby, a jednocześnie nie odmawiać prawa do tego innym; domagający się respektowania tego,
co mu się należy (ale nie kosztem innych); stanowczy w zachowaniu i postępowaniu': Asertywny pracownik. Postawa
asertywna. Być asertywnym to nie oznacza być aroganckim chamem, jak się niektórym wydaje.

ASERTYWNOŚĆ 'bycie asertywnym w danej chwili lub stale, czyli postawa życiowa charakterystyczna dla osoby
asertywnej': Asertywność oznacza wiarę w siebie i pewność swoich wartości, ale także szacunek dla potrzeb innych
ludzi i wartości przez nich wyznawanych.

ASERT 'osoba asertywna': Psychoterapeuta zaproponował im specjalny test: czy jesteś asertem?

ASERTYWNIEĆ 'stawać się asertywnym': Byli ludźmi, którzy mieli na mnie niezwykły wpływ, czułam, j ak aser-tywnieję
z każdym dniem.

ang. assertiye

ASESOR l. 'absolwent prawa zatrudniony w sądzie, prokuraturze lub notariacie, który po aplikacji pełni czasowo
funkcję prokuratora, sędziego itd.': Był asesorem w sądzie wojewódzkim. 2. 'w dawnej Polsce: członek sądu
królewskiego - asesorii; pomocnik sędziego w różnego rodzaju sądach; członek rozmaitych kolegiów i prezydiów;
urzędnik w administracji, zwłaszcza urzędnik policyjny' 3. 'w starożytnym Rzymie: członek kolegium doradzającego
urzędnikom, mającym władzę sądowniczą'

ASESORIA w historii 'powołany od XVI w. sąd wyższej instancji': Do asesorii trafiały sprawy większej wagi, często
apelacje od wyroków innych sądów.

ASESURA 'stanowisko asesora': Otrzymał pismo powołujące go na asesurę.

lać. assessor

60

ASKARYS

ASPIRACJE

ASKARYS 'żołnierz lub policjant we wschodniej Afryce':

Karawanę ochraniało kilkunastu uzbrojonych askary-sów.

ar. askar 'żołnierz'

ASKLEPIOS 'w mitologii greckiej: syn Apollina, bóg uzdrawiający, odpowiednik rzymskiego Eskulapa': Chej-ron uczył
Asklepiosa i objawiał mu wszystkie sekrety swej wiedzy. Ale syn boży wrychle przewyższył mistrza. Poznał sposoby
wskrzeszania zmarłych i między ludzi poszła dobra nowina, że jest ktoś, co śmierci odjął moc nad światem.
(Parandowski)

gr. Asklepiós

ASKORBINOWY KWAS 'witamina C': Dzienne zapotrzebowanie człowieka na kwas askorbinowy jest bardzo duże w
porównaniu z zapotrzebowaniem na inne witaminy, wynosi aż 75 mg. Niedobór tej substancji osłabia organizm,
zwiększa jego podatność na choroby, a jeżeli trwa dłużej - wywołuje szkorbut.

ASOCJACJA l. 'kojarzenie, łączenie ze sobą różnych faktów, nawet luźno ze sobą powiązanych': Ależ ty masz asocjacje:
żeby połączyć tak odległe wydarzenia! Opis oparty na luźnych asocjacjach. 2. 'zespół, związek, ugrupowanie':
Asocjacja poetów. Asocjacja "Hagaw". 3. w chemii 'łączenie się pojedynczych cząsteczek w nietrwałe związki':
Asocjacji podlegają cząsteczki o różnych ładunkach elektrycznych i jony o przeciwstawnych znakach.

ASOCJATA w chemii 'nietrwałe połączenie cząsteczek': W stanie stałym i ciekłym cząsteczki wody tworzą asocjaty.

ASOCJOWAĆ rząd. 'kojarzyć, łączyć różne fakty, pojęcia': Słabo pan asocjuje, kolego!

ASOCJACYJNY 'oparty na zasadzie kojarzenia': Asocjacyjne związki między pojęciami. Asocjacyjne kojarzenie faktów.

tac. associatio 'połączenie, związek'

ASOCJACJONIZM 'kierunek w psychologii, który głosi, iż podstawową rolę w funkcjonowaniu świadomości odgrywają
procesy kojarzenia': Asocjacjonizm był składnikiem wielu teorii filozoficznych i psychologicznych dotyczących natury i
psychiki człowieka. W XX wieku został zanegowany przez psychologię postaci, która wskazywała na rolę struktury
psychicznej człowieka w poznawaniu przez niego świata, a nie na wyłącznie mechaniczne skojarzenia.

ASOCJATYWNY w psychologii 'związany z procesami asocjacji': Asocjatywne struktury świadomości. Procesy

asocjatywne.

ang. associationism od łac. associatio 'połączenie, związek'

ASORTYMENT 'zestaw, wybór towarów, które można kupić w jednym sklepie albo które produkuje jeden zakład;
także: zestaw usług, które proponuje jakaś placówka': Dział żywnościowy może zaimponować

różnorodnością asortymentu. Oferujemy bogaty asortyment usług medycznych.

| UWAGA: wyraz nadużywany, modny, stosowany zamiast || stów: zestaw, wybór, dobór, różnorodność gatunków
itp.

fr. assortiment 'dobór'

ASPEKT l. 'pewien punkt widzenia, sposób patrzenia na jakąś sprawę, sposób ujęcia jakiegoś zagadnienia, pewna
strona jakiejś kwestii': Sprawę należy widzieć w aspekcie międzynarodowym. Należy wziąć pod uwagę wszystkie
aspekty takiego postępowania. 2. w astronomii i astrologii 'położenie gwiazd, planet względem siebie oraz względem
znaków zodiaku': Astrolog zwrócił uwagę na niezwykły aspekt w dniu jego urodzin. 3. w językoznawstwie 'kategoria
gramatyczna czasownika:

to, czy jest dokonany, czy też - niedokonany': Aspekt jest zjawiskiem charakterystycznym dla języków słowiańskich.

UWAGA: w l. znaczeniu wyraz nadużywany, używany w tekstach zamiast określeń punkt widzenia, przejaw, strona.

ASPEKTOWY w językoznawstwie 'związany z aspektem': Pary aspektowe tworzą np. czasowniki: robić -zrobić, czytać -
przeczytać, brać - wziąć.

lać. aspectus 'wzgląd'

ASPIRACJA l. w medycynie 'wyciągnięcie z jam ciała gazów lub cieczy, które się w nich nagromadziły w wyniku
choroby': Aspirację przeprowadza się za pomocą specjalnych aparatów próżniowych - aspiratorów. 2. w medycynie
'wchłanianie przez drogi oddechowe substancji z zewnątrz': Aspiracja tlenu. 3. w językoznawstwie inaczej: PRZYDECH
'dodatkowe "H" towarzyszące artykulacji głosek i wyrazów': Wymawiając z aspiracją imiona: Anka i Eiżka, wiele osób,
zwłaszcza w północnej części Polski, mówi: Hanka i Heiżka.

ASPIRATOR 'urządzenie, które funkcjonuje na zasadzie próżniowej pompy ssącej': Aspiratory są wykorzystywane w
medycynie, technice i analizach laboratoryjnych.
ASPIRACYJNY l. w medycynie i technice 'związany z aspiracją - wysysaniem skądś gazów lub płynów':

Urządzenia aspiracyjne. 2. w językoznawstwie 'wymawiany z przydechem': Głoski aspiracyjne występują w wielu

językach indoeuropejskich.

od łac. aspiratio 'oddech'

ASPIRACJE 'ambicje, cele, które ktoś stawia przed sobą;

wymagania, jakie ktoś ma względem siebie; zwłaszcza pragnienie osiągnięcia ambitnych celów w określonej dziedzinie
nauki, sztuki lub życia publicznego': Ogromne aspiracje nie zawsze idą w parze z możliwością ich realizacji. Miała
aspiracje artystyczne, uważała że ma talent malarski.

ASPIRANT l. 'ten, kto aspiruje do czegoś, do bycia kimś, zajęcia pewnego stanowiska, osiągnięcia celu itd.':

Pisarz sądził, że młodzi aspiranci do miana intelektualistów muszą się jeszcze wiele nauczyć. Aspiranci do sta-

61

ASTAT

ASTROFIZYKA

nowisk i wyższych urzędów w gminie. 2. 'stopień oficerski w policji i pożarnictwie; także policjant lub strażak mający
ten stopień'

UWAGA: dawniej słowo: aspirant występowało też w innych znaczeniach, np. używano go w odniesieniu do
młodszych pracowników nauki, urzędników, a nawet konkurentów, ubiegających się o względy panny. Wspólnym
elementem tych znaczeń było: staranie się, ubieganie się o coś.

ASPIROWAĆ do czegoś 'ubiegać się o coś, starać się o jakieś stanowisko, pozycję itp.': Aspirował do stanowiska
senatora, ale miał za małe poparcie w szeregach własnej partii.

lać. aspiratio 'oddech' - słowniki historyczne odnotowują różne metaforyczne znaczenia tego wyrazu w łacinie i jego
odpowiednika w dawnym języku polskim, np. w XIX w. rozumiano aspirację m.in. jako 'wzniesienie duszy ku Bogu'

ASTAT 'pierwiastek chemiczny o liczbie atomowej 85 i liczbie atomowej (najtrwalszego izotopu) 210: pierwiastek
promieniotwórczy, niemetal o stałym stanie skupienia, symbol At': Astat jest pierwiastkiem dotąd słabo zbadanym,
jego poznane dotychczas właściwości są zbliżone do właściwości innych pierwiastków z tej samej grupy, np. jodu i
bromu.

n.-lac. astatinum

ASTENIA w psychologii i medycynie 'słabość wynikająca z wątłej budowy ciała lub osłabienie - ogólne lub osłabienie
pewnego narządu czy układu, będące następstwem jakiejś choroby': W dawnych czasach niektórzy badacze próbowali
wskazywać, jakie cechy budowy ciała wiążą się z astenią. Astenia układu nerwowego.

ASTENIK inaczej: LEPTOSOMATYK w konstytucjonalizmie, teorii psychologiczno-medycznej 'typ słaby, o wątłej

budowie ciała i wydłużonych kończynach':

Oprócz astenika w konstytucjonalizmie wyróżnia się takie typy, jak pyknik i atletyk.

ASTENICZNY 'typowy dla astenika, odznaczający się astenią, słaby, wątły': Asteniczne kończyny. Typ asteni-czny.
niem. Asthenie z gr. astheneia

ASTEROIDA l. w astronomii inaczej: PLANETOIDA 'jedno z wielu ciał niebieskich o stosunkowo niedużych rozmiarach,
które poruszają się dookoła Słońca, głównie między orbitami Marsa i Jowisza': Asteroidy to bryły skalne o
maksymalnej średnicy 670 km. 2. w geometrii 'krzywa w kształcie gwiazdy czteroramiennej'

ang. asteroid od gr. asteroeides 'podobny do gwiazdy'

ASTMA inaczej: DYCHAWICA, dawniej też: DUSZNICA 'choroba układu oddechowego, polegająca na obrzęku i skurczu
oskrzeli oraz obfitym wydzielaniu w nich śluzu, objawiająca się atakami duszności, uczuciem ucisku w klatce piersiowej
i kaszlem z obfitą plwociną': Astma może mieć różne przyczyny, często jest chorobą alergiczną, może jednak także
wiązać się infekcjami, chorobą serca itd.

ASTMATYK 'osoba cierpiąca na astmę': Lekarz przepisał astmatykowi leki o działaniu rozkurczającym.

ASTMATYCZNY 'związany z astmą, będący objawem astmy, cierpiący na astmę': Astmatyczne stany. Kaszel
astmatyczny. Astmatyczne dziecko.

gr. asthma

ASTRALNY l. książk. 'związany z gwiazdami, gwiezdny': Astralne odległości, l.przen. 'odrealniony, nierealny - często z
zabarwieniem poetyckim lub w sensie negatywnym': Przeżywała to jako jakąś niezwykłą, astralną miłość. To są
astralne pomysły, ocenił trzeźwo jego przyjaciel.

CIAŁO ASTRALNE 'w okultyzmie: ciało eteryczne, pośrednie między ciałem materialnym, a duchowym':

Ciała astralne kierują - zdaniem okultystów - życiem człowieka.

ASTRAL 'w okultyzmie: świat pośredni między materialnym a duchowym': Astral j est wypełniony przez ciała astralne.

lać. astralis 'gwiezdny'

ASTRO- cząstka o znaczeniu 'gwiazda, gwiezdny', dodawana do rzeczowników i przymiotników, oznaczająca, że ich
znaczenie jest związane z gwiazdami, ciałami niebieskimi lub przestrzenią kosmiczną, np. astrofizyka, astrologiczny,
astronauta

gr. astron 'gwiazda'

ASTROBIOLOGIA inaczej: KOSMOBIOLOGIA, EGZOBIOLOGIA 'dział biologii, obejmujący badania nad istnieniem życia
we Wszechświecie': Astrobiologia łączy metody badawcze i wyniki wielu innych nauk, przede wszystkim biologii i
astrofizyki.

ASTROBIOLOG 'uczony prowadzący badania w zakresie astrobiologii': Szczególnie istotnym dla astrobiolo-gów
odkryciem z ostatnich lat było zauważenie planet krążących wokół innych gwiazd, na których to planetach, podobnie
jak na Ziemi, może istnieć życie.

ASTROBIOLOGICZNY 'związany z astrobiologią':

Astrobiologiczne poszukiwania wody na innych planetach Układu Słonecznego. Astrobiologiczne eksperymenty,

których celem jest odtworzenie warunków, jakie panowały na Ziemi wówczas, gdy powstało na niej życie.

złożenie cząstki: astro- i słowa: biologia

ASTROFIZYKA 'dział astronomii, obejmujący badania dotyczące składu chemicznego, budowy fizycznej i ewolucji ciał
niebieskich oraz całego Wszechświata':
Podstawowe dane astrofizyka czerpie z obserwacji Wszechświata za pomocą coraz doskonalszych metod oraz
pomiarów promieniowania docierającego od ciał niebieskich.

ASTROFIZYK 'uczony prowadzący badania w zakresie astrofizyki': Promieniowanie reliktowe, powstałe stosunkowo
niedługo po Wielkim Wybuchu, zostało odkryte w latach 60. przez astrofizyków amerykańskich.

62

ASTROGRAF

ASYMETRIA

ASTROFIZYCZNY 'związany z astrofizyką': Astrofizyczne pomiary promieniowania, dokonywane za pomocą

radioteleskopów. W badaniach astrofizycznych wykorzystuje się osiągnięcia wielu innych nauk, zwłaszcza fizyki
jądrowej.

złożenie cząstki: astro- i słowa: fizyka

ASTROGRAF 'rodzaj teleskopu służącego do fotografowania ciał niebieskich'

złożenie cząstek: astro- i cząstki: -graf od gr. grapho

ASTROLOGIA 'formułowanie przepowiedni, dotyczących losów świata i poszczególnych ludzi na podstawie konfiguracji
ciał niebieskich': W starożytności, średniowieczu, a nawet później, astrologia traktowana była jako jedna z nauk.

ASTROLOG 'osoba, która zajmuje się stawianiem przepowiedni co do losów ludzi i świata na podstawie konfiguracji
ciał niebieskich': Przeczytał horoskop dla swojego znaku zodiaku, napisany przez znanego astrologa.

ASTROLOGICZNY 'związany z astrologią': Przepowiednie astrologiczne. Poglądy astrologiczne.

gr. astrologia 'nauka o gwiazdach'

ASTRONAUTYKA inaczej: KOSMONAUTYKA 'wyprawy w kosmos; także: badania naukowe z różnych dyscyplin i prace
techniczne, które umożliwiają te wyprawy': Od dziecka interesował się astronautyką, fascynowały go powieści o
wyprawach na nieznane planety. Rząd amerykański postanowił przeznaczyć dodatkowe pieniądze na projekty
badawcze związane z astronautyką. Postęp w astronautyce może sprawić, że realne staną się plany załogowego lotu
na Marsa.

ASTRONAUTA 'to samo, co kosmonauta' ASTRONAUTYCZNY 'to samo, co kosmonautyczny' ang. astronautics odgr.
astron 'gwiazda', nalites 'żeglarz'

ASTRONAWIGACJA 'wyznaczanie położenia i kursu statku na podstawie położenia ciał niebieskich': Astro-nawigacja
należy do najstarszych metod nawigacji morskiej. Szczególnie rozwinęła się w XV w., w epoce wielkich wypraw przez
ocean, gdy żeglarze nie płynęli -jak dawniej - wzdłuż linii brzegowej.

ASTRONAWIGACYJNY 'związany z astronawigacj ą':

Przyrządy astronawigacyjne. Pomiary astronawigacyjne.

złożenie cząstki: astro- i słowa: nawigacja

ASTRONOMIA 'nauka o ciałach niebieskich i o Wszechświecie jako całości': Astronomia to obecnie, w epoce lotów
kosmicznych, nauka niezwykle rozbudowana, w jej skład wchodzą m.in. astrofizyka a także kosmologia.
ASTRONOM 'uczony prowadzący badania w zakresie astronomii': Jednym z najwybitniejszych w dziejach światowej
astronomii badaczem był Polak, Mikołaj Kopernik, który w 1543 r. opublikował pracę zawierającą

wyniki obliczeń dowodzących, że to Ziemia krąży dookoła Słońca, a nie na odwrót.

ASTRONOMICZNY l. 'związany z astronomią': Badania astronomiczne. Astronomiczne przyrządy średniowiecznych

uczonych. <) Astronomiczna wiosna, jesień, zima, astronomiczne lato 'wiosna, jesień, zima, lato, których rozpoczęcie i
zakończenie wyznacza się ze względu na przechodzenie Słońca z jednego znaku zodiaku w inny': Astronomiczne lato
zaczyna się 22 czerwca, gdy Słońce wchodzi w znak Raka, zaś kończy 22 września, w ostatnim dniu, gdy Słońce jest w
znaku Panny. 2. przen. 'o sumach pieniędzy: bardzo wielki': Astronomiczna kwota. Astronomiczne wydatki.

gr. astronomia 'prawo gwiazd'

ASTYGMATYZM l. w optyce 'wada soczewek spowodowana ich niejednakowym wygięciem w różnych miejscach' :
Astygmatyzm powoduje zniekształcenie obrazu. 2. w medycynie inaczej: NIEZBORNOŚĆ 'nieostre widzenie,
spowodowane przez nieregularną krzywiznę rogówki lub soczewki oka': Astygmatyzm powoduje nieostrość widzenia.

ASTYGMATYK w medycynie 'osoba, u której występuje astygmatyzm': Astygmatycy noszą specjalnie dobrane okulary.

ASTYGMATYCZNY l. w optyce 'związany z astygma-tyzmem - wadą soczewek': Astygmatyczne układy optyczne. 2. w

medycynie 'związany z astygrnatyzmem - nieostrym widzeniem': Astygmatyczne oko.

fr. astigmatisme odgr. a 'nie', stigma 'kropka, punkt'

ASUMPT książk. 'pobudka, zachęta do czegoś': Słowa historyka były dla pisarza asumptem do napisania kolejnej
powieści z czasów pierwszych Piastów.

lać. assumptus 'dobrany, przyjęty'

ASYGNOWAĆ l. oficj. 'przeznaczać jakąś sumę pieniędzy na określony cel': Resort co roku asygnuje z budżetu państwa
środki na utrzymanie tych domów 2. w bankowości 'polecać wypłacenie określonej sumy pieniędzy': Proszę
asygnować ten czek.

ASYGNACJA w bankowości 'zlecenie wypłaty określonej sumy pieniędzy': Podpisać asygnację. Dać asygna-cję.

ASYGNATA w bankowości 'rodzaj kwitu kasowego, który jest dowodem dokonywanych wpłat lub wypłat':

Rozliczać asygnaty.

ASYGNACYJNY l. w bankowości 'związany z asyg-nacją, będący dowodem asygnacji': Kwit asygnacyjny. 2. przestarz. 'o
pieniądzach: papierowy, a nie kruszcowy': Tysiąc rubli asygnacyjnych i tysiąc rubli srebrnych.

lać. assigno 'przydzielam, wyznaczam'

ASYMETRIA 'brak symetrii w pewnym układzie przestrzennym lub relacjach abstrakcyjnych, międzyludzkich,
uczuciowych, duchowych itd.: Asymetria ciała lu-

63

ASYMILACJA

ATEIZM

dzkiego. W ich stosunkach małżeńskich widać było wyraźną asymetrię.

ASYMETRYCZNY 'taki, który odznacza się brakiem symetrii': Asymetryczna figura. Zawsze drażniły go asymetryczne
układy między ludźmi, sytuacja, w której jedna ze stron ma tak wyraźną przewagę.

złożenie cząstki: a- i słowa: symetria

ASYMILACJA l. książk. 'całkowite przystosowanie się do czegoś, na przykład do nowego środowiska, do warunków
życia w obcym kraju; przyswojenie, wchłonięcie czegoś': Potomkowie Indian ulegli tu asymilacji dopiero w połowie XX
w. Proces asymilacji kultury amerykańskiej przez emigrantów z Europy Wschodniej. 2. w biologii 'przyswajanie, czyli
przemiana substancji pobranych z zewnątrz jakiegoś organizmu na składniki tego organizmu': Asymilacja substancji
nieorganicznych. Asymilacja wody.

ASYMILOWAĆ l. książk 'ulegać asymilacji, upodabniać, przyswajać': Asymilować stare zwyczaje w nowych warunkach
społecznych 2. w biologii 'podlegać asymilacji przyswajać': Rośliny asymilują dwutlenek węgla.

ASYMILOWAĆ SIĘ książk. 'przystosowywać się do czegoś, przyswajać sobie nowe obyczaje': Ona jednak łatwiej
asymiluje się z nowym otoczeniem niż ja.

ASYMILACYJNY l. książk. 'związany z asymilacją -przystosowaniem się do czegoś': Wpływ asymilacyjny. Polityka
asymilacyjna. 2. w biologu 'związany z asymilacją - przyswajaniem substancji': Procesy asymilacyj-ne.

lać. assimilatio 'upodobnienie, zrównanie' od: assimilis 'dość podobny'

ASYMPTOTA w geometrii 'linia prosta, mająca tę właściwość, że w miarę posuwania się po niej -jej odległość od
krzywej nieograniczenie maleje': Asymptota hiperboli. Równanie opisujące asymptotę krzywej.

fr. asymptotę z gr. asymptotos 'niezbieżny'

ASYSTA l. 'osoba lub grupa osób które towarzyszą komuś ważnemu': Asysta królewska. Na salę wszedł prezydent w
asyście dostojników państwowych. 2. 'towarzyszenie komuś': Przysłać kogoś dla asysty.

ASYSTOWAĆ l. 'towarzyszyć komuś': Asystować generałowi w czasie parady wojskowej. 2. 'być przy czymś obecnym i
pomagać przy tym': Przy operacji asystowało dwóch początkujących chirurgów.

ASYSTENClAprzestarz. 'to samo, co asysta w l. lub 2. znaczeniu': Król otoczony wspaniałą asystencją. Zrobił to w jego
asystencji.

ASYSTENT l. 'młodszy pracownik naukowo-dydakty-czny w szkole wyższej': Do obowiązków asystenta należy zazwyczaj
hospitowanie zajęć prowadzonych przez profesorów i samodzielne prowadzenie ćwiczeń ze studentami. 2. 'w wielu
zawodach: stanowisko niższego, pomocniczego pracownika, często praktykanta'

ASYSTENTURA 'stanowisko asystenta, zwłaszcza na wyższej uczelni': Starać się o asystenturę.

lać. assisto 'towarzyszę'

ASZET 'pięknie wydana, bogato ilustrowana książeczka dla dzieci o tematyce popularnonaukowej, zwykle będąca
pozycją jakiejś serii wydawniczej': Aszety przyciągały małych czytelników na wielu stoiskach wydawniczych; szkoda że
zabrakło propozycji rodzimych.

fr. od nazwiska wydawcy

At symbol pierwiastka chemicznego: astat (zob.) at skrót wyrażenia: atmosfera techniczna

ATAMAN 'dowódca wojsk kozackich i naczelnik w kozackich osiedlach': Początkowo atamani byli przez Kozaków
wybierani, od 1723 r. mianowali ich carowie rosyjscy.
ukr. ataman

ATASZAT zob. pod hasłem ATTACHE

ATAWIZM l. w biologii 'występujące niekiedy u ludzi, zwierząt i roślin cechy pierwotne, właściwe ich odległym
przodkom': Przykładem atawizmu u człowieka jest występujący u niektórych osób niewielki ogonek. 2. przen.
'występowanie u kogoś pierwotnych cech psychicznych, zazwyczaj ocenianych negatywnie': Uważała, że jego
zamiłowanie do polowań i hucznych zabaw to jakiś szlachecki atawizm.

ATAWISTYCZNY l. w biologii 'związany z atawizmem, będący atawizmem': Atawistyczne gęste owłosienie całego ciała.
2. przen. 'związany z atawizmem psychicznym': Atawistyczne skłonności.

ang. atavism od łac. atavus 'przodek'

ATEIZM 'pogląd, że nie istnieje Bóg lub bogowie': Ate-izm był składnikiem wielu systemów filozoficznych, np.
poglądów encyklopedystów, Feuerbacha, Stimera, Nietzschego.

ATEISTA 'osoba, która nie wierzy w istnienie Boga lub bogów': Kościół katolicki zdecydowanie przeciwstawia się
poglądom ateistów.

ATEUSZ 'to samo, co ateista'

ATEIZACJA 'propagowanie poglądu, iż Bóg nie istnieje, szerzenie (się) takiego poglądu w społeczeństwie, stawanie się
ateistą': Ksiądz uważał, że przyczyną kryzysu moralnego współczesnych społeczeństw jest postępująca ateizacja,
oderwanie świata ludzkich wartości od Boga i zagubienie etyczne człowieka.

ATEIZOWAĆ 'propagować wśród ludzi ateizm': Państwo komunistyczne usiłowało ateizować społeczeństwo.

ATEIZOWAĆ SIĘ 'stawać się ateistą': Młodzież w krajach o konsumpcyjnym stylu bycia ateizuje się najszybciej.

64

ATELIER

ATMOSFERA

ATEISTYCZNY 'związany z ateizmem, właściwy ateistom': Ateistyczne koncepcje w filozofii. Ateistyczne idee, poglądy.

fr. atheisme od gr. a 'nie, bez', theós 'bóg'

ATELIER (czytaj: atelie) l. 'pracownia artysty lub fotografa' : Mieszkał na najwyższym piętrze i na obszernym poddaszu
urządził sobie atelier. 2. 'specjalnie wyposażone pomieszczenia, w których nakręca się filmy': Zdj ę-cia kontynuowano
w atelier filmowym w Łodzi.

fr. atelier 'pracownia, warsztat'

ATENA 'w mitologii greckiej: bogini mądrości i rzemiosł':

[...] z otwartej głowy [Zeusa] wyskoczyła dorodna bogini w jasnej zbroi. W tak dziwny sposób przyszła na świat Atena,
bóstwo mądrości. Zeus kochał ją najbardziej ze wszystkich swoich dzieci, sadzał wysoko na radzie bogów, cenił zawsze
jej zdanie i na znak szczególnej łaski pozwalał użyć swej strasznej broni - piorunu. (Parando-wski)

ATENEUM l. 'grecka świątynia poświęcona Atenie' 2. przen. 'w różnych czasach, w różnych krajach: nazwa instytucji
naukowych lub kulturalnych, np. szkół wyższych, bibliotek, teatrów': Pierwszą państwową szkołą wyższą w Rzymie
było założone przez cesarza Hadriana w II w.n.e. "Ateneum". "Ateneum" w Bostonie. Klub "Ateneum" w Londynie.
Teatr "Ateneum" w Warszawie.

gr. Athena, Athenaion

ATENCJA książk. 'szczególny szacunek, niezwykłe poważanie lub względy okazywane komuś': Dostojny jubilat był
traktowany przez wszystkich uczestników zebrania z wielką atencją.

lać. attentio 'uwaga'

A TERGO książk. 'od tyłu': W językoznawstwie oprócz spisów wyrazów ułożonych w normalnej kolejności alfabetycznej
sporządza się także indeksy a tergo, w których wyrazy podane są w kolejności alfabetycznej nie początkowych liter,
ale !'ter liczonych od końca. Coitus a tergo.

lać. a tergo

ATEST 'świadectwo stwierdzające, że coś (najczęściej wyrób przemysłowy) przeszło pomyślnie kontrolę techniczną':
Nosidełka maj ą atest Instytutu Matki i Dziecka. Magnetofon bez atestu.

ATESTACJA l. 'kontrola prowadząca do wystawienia atestu wyrobom przemysłowym': Atestacja ostatniej partii
samochodów wlokła się w nieskończoność. 2. 'kontrolowanie stanowisk pracy, atestowanie ich': Atestacja pozwoliła
wykryć spore rezerwy w departamencie zagranicznym.

ATESTOWAĆ l.'badać, sprawdzać jakość jakiegoś produktu': Pieluszki były atestowane w wielu żłobkach. 2.
'kontrolować, sprawdzać stanowiska pracy ze względu na ich przydatność w zakładzie, właściwe wykorzystywanie
itp.': Atestowano miejsca pracy w biurze głównego projektanta.

lać. attestatio 'świadectwo' od: attestari 'świadczyć'

ATEUSZ zob. pod hasłem: ATEIZM

ATLETA l. 'sportowiec uprawiający dyscypliny siłowe, zwłaszcza zapasy lub podnoszenie ciężarów': Zmagania atletów
w starożytnej Grecji. Atleci weszli na matę z przeciwnych stron. 2. 'osoba o mocnej budowie ciała i wielkiej sile
fizycznej': W pułku ułańskim dziadka był atleta, który jednym ciosem szabli potrafił odciąć głowę byka.

ATLETYK w konstytucjonalizmie, teorii psychologicz-no-medycznej 'typ silny, wysoki, o szerokich ramionach i

muskularnej budowie ciała': Atletyk to typ niejako odwrotny od astenika.

ATLETYKA 'ćwiczenia sportowe': Osobom, które mają pracę siedzącą, można zalecać różne formy atletyki.

ATLETYCZNY l. 'związany z ćwiczeniami sportowymi, zwłaszcza z zapasami, podnoszeniem ciężarów lub gimnastyką
sportową': Ćwiczenia atletyczne. Pokazy at-letyczne. 2. 'taki, jakim odznacza się atleta, silny, muskularny': Atletyczny
wygląd. Atlety czna budowa ciała.

LEKKOATLETYKA albo LEKKA ATLETYKA 'dziedzina sportu obejmująca biegi, skoki i rzuty': Lekkoatletyka bywa
nazywana królową sportu.

LEKKOATLETA 'sportowiec uprawiający lekkoatletykę': Do najwybitniejszych polskich lekkoatletów należy Irena

Szewińska, która biła rekordy świata w biegach na 100, 200 i 400 m.

LEKKOATLETYCZNY 'związany z lekkoatletyką':

Mityng lekkoatletyczny. Trening lekkoatletyczny.

gr. athlete's 'zapaśnik, wojownik'

ATŁAS 'miękka tkanina, jedwabna, półjedwabna lub wytwarzana z innego materiału, np. bawełny, po jednej stronie
matowa, po drugiej - błyszcząca': Bielizna z atłasu. Bluzka z atłasu.

ATŁASOWY l. 'zrobiony z atłasu': Atłasowa suknia. 2. przen. 'miękki i delikatny jak atłas': Atłasowa skóra. Atłasowe
spojrzenie.

fr. atlas od ar. atlas 'gładki'

ATMOSFERA l. 'powłoka gazowa otaczająca Ziemię lub inne ciało niebieskie': Księżyc nie ma atmosfery, co powoduje
m.in. to, że w jego powierzchnię uderza bardzo wiele meteorytów oraz to, że panują na nim bardzo duże wahania
temperatury między dniem a nocą. 2. 'powietrze wypełniające jakieś pomieszczenie': Nie lubił atmosfery tej sali:
duchoty i gorąca. 3. przen. 'klimat psychiczny w jakimś środowisku, miejscu, otoczeniu itd.': W biurze panowała
rodzinna atmosfera. Podejrzenia zatruły atmosferę zebrania. W tej grupie czuło się entuzjazm i prawdziwą atmosferę
pracy.

65

ATOL

ATRYBUCJA

ATMOSFERA TECHNICZNA w fizyce 'dawna jednostka ciśnienia, odpowiadająca ciśnieniu jednego kilograma- siły na l
centymetr kwadratowy, skrót at': l at. = 98066,5 Pa.

ATMOSFERA FIZYCZNA w fizyce 'dawna jednostka ciśnienia, wartość tzw. normalnego ciśnienia ziemskiego, skrót:
atm': l atm = 101325 Pa

ATMOSFERYCZNY 'związany z atmosferą - powłoką gazową wokół jakiegoś ciała niebieskiego, zwłaszcza Ziemi':
Zjawiska atmosferyczne. Wyładowania atmosferyczne. Ciśnienie atmosferyczne.

fr. atmosphere odgr. atmós 'para', sphaira 'kula'

ATOL 'pierścień wysp koralowych, ciągły lub przerywany, otaczający lagunę': Atole występują na wodach tropikalnych
Oceanu Spokojnego.

ang. atoli z malediwskiego atolu

ATOM l. 'najmniejsza, niepodzielna na drodze chemicznej cząstka pierwiastków, która zachowuje jeszcze właściwości
odrębnej cząstki, m.in. może brać udział w reakcjach chemicznych': Atom składa się z dodatnio naładowanego jądra i
powłok elektronów krążących dookoła niego, l.przen. 'najmniejsza, podstawowa cząstka czegoś, również czegoś
abstrakcyjnego': Atomy sensu wyrazów. Atomy piękna. Podzielić coś na atomy.

ATOMOWY l. 'związany a atomem': Jądro atomowe. <) Liczba atomowa 'liczba protonów w jądrze atomu danego
pierwiastka, określająca jego miejsce w układzie okresowym pierwiastków' Masa atomowa 'względna masa atomu
danego pierwiastka, określająca stosunek matematyczny do masy atomu izotopu węgla C 12' 2. 'związany z
rozszczepieniem atomu, wykorzystujący wyzwoloną podczas tego procesu energię, zabezpieczający przed skutkami
broni wykorzystującej tę energię': Wybuch atomowy. Bomba atomowa. Schron atomowy.

ATOMISTYKA 'badania naukowe z różnych dziedzin i prace techniczne związane z metodami rozszczepienia atomu i
wykorzystaniem powstającej przy tym energii': Oprócz wykorzystań militarnych współczesna atomistyka opracowuje
też metody pokojowego zastosowania energii jądrowej, np. w energetyce i medycynie.
ATOMIZACJA 'rozbijanie czegoś na najmniejsze elementy, składniki, także czegoś abstrakcyjnego': Atomi-zacja
społeczeństwa. Stosowana przez krytyka metoda analizy utworu polegała na atomizacji jego formy i treści.

ATOMIZOWAĆ 'rozbijać coś na najmniejsze elementy, składniki': Zatomizować świat, społeczeństwo.

ATOMIZER 'przyrząd do rozpylania cieczy': Za pomocą atomizera rozpyla się lekarstwa, perfumy i wodę.

gr. atomos 'niepodzielny'

ATOMIZM l. 'teoria filozoficzna powstała w starożytności głosząca, że materia jest zbudowana z maleńkich,

niepodzielnych cząstek - atomów': Ostatnim i najdoskonalszym tworem, jaki w swym bezustannym ruchu wydała
grecka filozofia przyrody był atomizm. Był on główną w starożytności postacią materialistycznego poglądu na świat.
(Tatarkiewicz) 2. 'pogląd w naukach społecznych, który zakłada, że badane przez nie obiekty można, podobnie jak
materię, rozdzielić na najmniejsze składniki': Atomizm w socjologii zakłada, że społeczeństwo można ujmować jako
zbiór jednostek.

ATOMISTA l. 'filozof, który był zwolennikiem ato-mizmu': Do pierwszych atomistów należeli m.in. Leu-cyp, Demokryt i
epikurejczycy. 2. 'specjalista w dziedzinie atomistyki' 3.pot. 'zwolennik wykorzystania energii powstającej podczas
rozszczepienia atomu': Atomiści opublikowali dane, z których wynika, że nowa elektrownia jądrowa jest całkowicie
bezpieczna i nie zanieczyszcza środowiska.

fr. atomisme od gr. atomos 'niepodzielny'

ATRAPA l. 'przedmiot imitujący inny przedmiot, nie mający jednak jego najważniejszych cech': Na wystawie były
wyłożone plastikowe atrapy owoców i warzyw oraz puste opakowania. 2. przen. 'instytucja lub zjawisko, które są
imitacją czegoś, zwłaszcza imitacją pozbawioną ważnych dodatnich wartości pierwowzoru': Publicysta uważał, że sejm
w tym czasie był tylko atrapą prawdziwego parlamentu.

fr. atrapę, pierwotnie 'przynęta'

ATRIUM l. 'w domach w starożytnym Rzymie: główna sala, oświetlana dzięki otworowi w dachu znajdującemu się nad
jej środkiem': W atrium, pod otworem w dachu, pośrodku znajdował się basen na wodę deszczową. 2. 'w
architekturze starochrześcijańskiej i romańskiej: kwadratowe podwórze przed kościołem, otoczone kolumnadą': W
kościołach starochrześcijańskich atrium służyło za przedsionek. 3. w medycynie 'przedsionek serca'

lać. atrium

ATROFIA w medycynie 'stopniowy zanik narządów lub tkanek na skutek niewłaściwego odżywiania, bezczynności,
choroby itp.': Atrofia mięśni. Atrofia nerek.

lać. atrophia 'brak pożywienia' z gr.

ATROPINA 'alkaloid występujący m.in. w owocach po-krzyku wilczej jagody': Atropina jest substancją trującą, w
małych dawkach jest używana jako lek przeciwskur-czowy.

n.-lac. atropa belladonna 'pokrzyk wilcza jagoda'

ATRYBUCJA w historii literatury i sztuki 'ustalenie autorstwa jakiegoś tekstu lub dzieła sztuki na podstawie badań i
wnioskowania z różnorodnych przesłanek':

Współcześnie w artybucji tekstów literackich o niepewnym autorstwie wykorzystuje się m.in. dane z zakresu statystyki
lingwistycznej -porównuje się częstość pewnych konstrukcji językowych w analizowanym tekście z

66
ATRYBUT

AUDYTYWNY

ich częstością w twórczości pisarzy, którzy mogą być jego autorami.

lać. attributio 'przydzielenie, przypisanie komuś czegoś'

ATRYBUT l. 'zewnętrzna cecha, charakterystyczna, istotna dla kogoś lub dla czegoś; cecha przypisana na stałe komuś
lub czemuś': Ciekawość świata, ale i naiwność, to atrybuty młodości. Umiejętność pozyskiwania słuchaczy jest
atrybutem sprawnego, dobrego polityka. 2. 'przedmiot, znak, który jest na stałe komuś przypisany i po którym
rozpoznaje się jakąś osobę jako jednostkę lub przedstawiciela określonej grupy': Atrybutem krawca są od dawna
nożyce. Czaszka trzymana w ręku to atrybut pozwalający rozpoznać tę postać jako Hamleta.

lać. attibutum 'coś, co jest dodane' od: attribuere 'dodać coś, przypisać coś komuś'

ATTACHE (czytaj: atasze) 'dyplomata na placówce zagranicznej, który jest tam oddelegowany jako specjalista w jakiejś
dziedzinie': Był attachć kulturalnym w Rzymie. Ów attache wojskowy nie wytrzymał presji środowiska i zastrzelił się.

ATTACHAT (czytaj: ataszat) albo ATASZAT 'biuro, w którym urzęduje attache; urząd attachć': Ataszat handlowy Francji
zatrudni osobę [...]

fr. attache

ATTYCYZM 'styl w retoryce odznaczający się wytwomo-ścią wysłowienia, dbałością o czystość języka i jego prostotę':
Attycyzm narodził się w starożytnej Grecji w okresie najwyższego rozwoju jej kultury jako reakcja na azjanizm. Jako
ideał wymowy klasycznej odegrał wielkie znaczenie w dalszym rozwoju europejskiej retoryki i literatury.

ATTYCKI l. 'związany z Attyką, krainą w starożytnej Grecji': Attyckie wazy. 2. 'mający cechy charakterystyczne dla
kultury Attyki': Attycka prostota i subtelność. <) Sól attycka 'sposób mówienia, charakteryzujący się subtelnym
dowcipem, zwykle zaprawionym złośliwością'

ATTYKĄ w architekturze 'poziomy element architektoniczny ponad gzymsem, wieńczący budynek': Attyką ma
najczęściej postać ozdobnej ścianki.

gr. od Attyką - kraina w Grecji, której centrum są Ateny

ATUT l. 'w kartach: wybrany kolor, który bije wszystkie inne kolory; także: karta w tym kolorze': Na atut wybrał pik.
Wyszedł atutem 2. przen. 'to, co daje przewagę, szansę powodzenia': Miała dwa atuty: urodę i inteligencję.

ATU 'w kartach: to samo, co atut': Szlemik bez atu. Grać bez atu.

ATUTOWAĆ 'w kartach: grać, wychodzić atutem': Partner dał mu znak, że może atutować.

ATUTOWY 'będący atutem': Kolor atutowy to trefl. odfr. a tout 'do wszystkiego'

Au symbol pierwiastka chemicznego: złoto

AU COURANT (czytaj: okura) 'znający na bieżąco jakieś sprawy, pewną dziedzinę': Powiedział, że może nam udzielić
najbardziej aktualnych informacji dotyczących zmian przepisów podatkowych, w tej dziedzinie ze względu na swój
zawód stara się być zawsze au courant.

fr. au courant
AUDIENCJA 'oficjalne posłuchanie udzielone przez monarchę, dostojnika państwowego lub kościelnego':

Wspominali swą audiencję u papieża. Na audiencji u premiera przedstawili swe prośby. Starali się o audiencję u
prezydenta.

AUDIENCYJNY 'związany z audiencją, taki, w którym odbywa się audiencja': Sala audiencyjna. Pora audiency-jna.

tac. audiencja 'słuchanie'

AUDIOTELE 'rodzaj konkursu dla widzów telewizyjnych, w którym odpowiadają oni telefonicznie na pytania (z zasady
bardzo łatwe) zadawane wcześniej w programach telewizyjnych (i wyświetlane na ekranie telewizora)': Ogłaszamy
nowe audiotele dla naszych widzów. Poziom pytań w niemal wszystkich audiotele jest zastraszająco niski.

AUDIOTELOWICZ, AUDIOTELED10TA 'osoba biorąca udział w konkursie audiotele'

złożenie cząstek: łac. audio- od: audire 'słuchać' igr. tele- 'daleko, na odległość'

AUDIOWIZUALNY 'słuchowo-wzrokowy - taki, który oddziałuj e jednocześnie na słuch i wzrok, lub taki, który można
odbierać za pomocą i słuchu, i wzroku': Audiowizualne środki nauczania. Prezentacja audiowizualna.

złożenie łac. audio 'słyszę' i słowa: wizualny od łac. yisualis 'wzrokowy'

AUDYT albo AUDITING 'rodzaj rewizji, kontroli, polegający głównie na sprawdzaniu zgodności wykonania czegoś z
przyjętymi założeniami, obowiązującymi zasadami, regułami itp.': Audyt miała przeprowadzić niezależna instytucja. O
AUDYT FINANSOWY 'sprawdzanie poprawności wyliczeń finansowych'

AUDYTOR 'osoba dokonująca audytu, rodzaj rewizora, kontrolera'

ang. audit, auditor

AUDYTORIUM 'sala, w której odbywają się wykłady i odczyty; także: wszyscy słuchacze jakiegoś wykładu lub odczytu':
Jego wykłady odbywały się w największym audytorium na uniwersytecie. Audytorium z uwagą słuchało słów
profesora.

lać. auditorium 'sala do słuchania'

AUDYTYWNY oficj. 'słuchowy-taki, który oddziałuj e na słuch lub taki, który można odbierać za pomocą słuchu':

67

AUGIASZ

AUSPICJE

Do audytywnych środków nauczania należą audycje radiowe, nagrania magnetofonowe, płyty itd.

ang. auditive

AUGIASZ 'w mitologii Greckiej: król Elidy, jednej z greckich krain, który miał wielkie stada bydła, trzymane w
straszliwie brudnej, od lat nie sprzątanej stajni (oborze)': Herakles [...] obiecał Augiaszowi, że mu stajnię w jeden dzień
oporządź!. [...] Herakles rozkopał z jednej strony grunt pod oborą i za pomocą osobnego kanału skierował niedaleko
płynącą rzekę Penejos tak, że strumień przepływał przez stajnię i w kilka godzin woda wszystko wymyła.
(Parandowski) Stajnia Augiasza przen. 'jakieś środowisko, instytucja, w których panuje nieład lub jakaś zaniedbana
sprawa, która wymaga, by j ą uporządkować, załatwić': Prasa od dawna informuje, że ta instytucja to prawdziwa
stajnia Augia-sza.

gr. Augeias

AUGUR 'w starożytnym Rzymie: kapłan stawiający wróżby z lotu ptaków': Augur [... ] składał ofiarę, modlił się, a o
północy szedł na Kapitel, najświętsze wzgórze Rzymu, i z twarzą zwróconą ku południowi patrzył w niebo. O świcie
przelatywały ptaki. A on według tego, z której strony nadleciały, jakie były i jak się zachowywały -wróżył, czy rzecz
zamierzona wypadnie pomyślnie, czy niepomyślnie. (Parandowski)

lać. augur

AUKCJA 'publiczna sprzedaż czegoś, dokonywana na zasadzie licytacji, w której wyniku kupuje ten, kto oferuje
najwyższą cenę': Aukcje są to transakcje kupna - sprzedaży i wszyscy biorący w nich udział doskonale o tym wiedzą.
Bywalcami aukcji obrazów są często antykwa-riusze i właściciele galerii.

AUKCJONER 'osoba, która prowadzi aukcję': O poprowadzenie aukcji poproszono znanego aktora, który miał już spore
doświadczenie jako aukcjoner.

AUKCYJNY 'związany z aukcją lub aukcjami, dokonywany na zasadzie aukcji': Dom aukcyjny. Sprzedaż aukcyjna dzieł
sztuki.

lać. auctio 'licytacja'

AULA 'reprezentacyjna sala na wyższej uczelni, w której odbywają się uroczyste wykłady, ważne sesje naukowe itd.':
W auli Szkoły Głównej Handlowej wystąpił z odczytem premier Francji.

lać. aula 'podwórze, sala'

AUŁ 'osada górali kaukaskich oraz plemion koczowniczych w środkowej Azji': Kirgizi mieszkający w aule.

tur. auł

AU NATUREL (czytaj: o natjurel) l. 'o potrawach:

przyrządzony bez przypraw': Sandacz au naturel. 2. żart. 'o ludziach: nago': Największą zaletą tego filmu

było to, że główna bohaterka w licznych scenach występuje au naturel.

fr. au naturel 'w stanie naturalnym'

AURA l. 'nieco pretensjonalnie: pogoda': Aura sprzyja ostatnio wczasowiczom, l.przen. 'nastrój panujący wokół kogoś,
jakichś wydarzeń albo w jakimś środowisku':

Pochodzenie funduszów partii konserwatystów otacza aura tajemniczości.

I UWAGA: w l. znaczeniu wyraz aura jest nadużywany, np. "Aura nas nie rozpieszcza" (lepiej: Pogoda nas nie
rozpieszcza.).

lać. aura 'powietrze, wiaterek' z gr. aura 'podmuch wiatru'

AUREOLA l. 'obwódka, zazwyczaj złotego koloru, na obrazach i rzeźbach o tematyce religijnej otaczająca głowy
świętych' 2. 'świetlista obwódka wokół jakiegoś przedmiotu': Aureola wokół lampy. Padające światło sprawiało, że
wokół jej głowy powstała jasna aureola. 3.przen. 'sława pewnego rodzaju, która kogoś otacza': Chodzić w aureoli
bohaterstwa. Aureola chwały, męczeństwa.
lać. aureola (corona) 'złocista (korona)'

AURORA l. 'w mitologii rzymskiej: bogini świtu, jutrzenki, odpowiedniczka greckiej Eos': Aurora, piękna i młoda bogini,
kojarzona była z kolorami nieba o świcie:

zwanojąróżanopalcą, mówiono, że j ej twarz jest pokryta delikatnym rumieńcem, zaś szata ma barwę szafranu.
l.przen. 'w poezji: jutrzenka, zorza poranna': [...] rankiem zanim zabłyśnie Aurora / pierwsze w paprociach wstaje
światło źródeł. (Herbert)

UWAGA: Imię rzymskiej bogini jutrzenki zapisujemy wielką literą: Aurora, natomiast w znaczeniu przenośnym słowo
aurora należałoby zapisywać raczej małą literą, inaczej niż zrobił to Zbigniew Herbert w cytowanym wierszu "Wyspa".

lać. Aurora

AUSKULTACJA w medycynie 'metoda badania lekarskiego narządów wewnętrznych, polegająca na osłuchiwa-niu ich
odgłosów w czasie pracy, przy opukiwaniu itd.':

Metodę auskultacji najczęściej stosuje się przy podstawowym badaniu serca i płuc. Obecnie do auskultacji używa się
słuchawki lekarskiej.

lać. auscultatio 'przysłuchiwanie się'

AUSPICJE l. 'w starożytnym Rzymie: wróżby, głównie wróżby z lotu lub zachowania się ptaków': W Rzymie każde
ważniejsze przedsięwzięcie poprzedzano auspicjami, którymi zajmowali się specjalni kapłani - augu-rowie. Z reguły też
podejmowano tylko te zamiary, co do których istniały pomyślne wróżby - które odbywały się pod dobrymi auspicjami.
2. we współczesnej pol-szczyźnie tylko w połączeniu: pod (czyimis) auspicjami: 'pod czyjąś opieką, pod czyimś
kierownictwem, pod czyimś protektoratem': Konkursy odbywały się pod auspicjami Ministerstwa Edukacji Narodowej.

lać. auspicium

68

AUSTERIA

AUTOCASCO

AUSTERIA przestarz. 'zajazd, gospoda': Przenocować w austerii. Pytać o najbliższą austerię.

wl. osteria, w takiej też wersji w dawnej polszczyźnie, stówo rozumiane jako "dom, w którym podróżni zatrzymują się
na nocleg lub po to, by wypocząć"

AUSZPIK 'galareta, w której podaje się mięso lub ryby':

Kurczak w auszpiku. Ryba w auszpiku. Auszpik przyrządzony z nóżek wieprzowych z dodatkiem warzyw.

odfr. aspic 'galareta'

AUT l. 'w grach sportowych: miejsce przyległe do wyznaczonego pola gry, ale znajdujące się już poza jego linią':

Sędzia boczny sygnalizował wybicie piłki na aut. Z autu wyrzuca piłkę napastnik drużyny gości. 2. 'wybicie piłki poza
linię pola gry': Sędzia boczny sygnalizuje aut. 3. pot. 'poza, na zewnątrz': Po tym wszystkim, co zaszło, czuł się aut,
wyrzucony poza swoje dotychczasowe życie i środowisko.

ang. aut'poza'
AUTARCHA rząd. 'to samo, co autokrata'

gr. autarchos 'samowładny'

AUTARCHIA rząd. 'to samo, co autokracja' gr. autarchia 'samowładztwo'

AUTARKIA albo AUTARKIZM w ekonomii 'samowystarczalność gospodarcza, odcięcie się od związków gospodarczych z
innymi krajami, likwidacja wymiany międzynarodowej, przede wszystkim importu surowców, produktów i usług': W
przeszłości tendencje do au-tarkii występowały m.in, w okresach wojen lub izolacji jakiegoś państwa z przyczyn
politycznych, np. izolacji Rosji Radzieckiej po rewolucji październikowej.

AUTARKICZNY w ekonomii 'związany z autarkią, taki, który ma cechy autarkii': Polityka autarkiczna. Autarkiczna
gospodarka. Systemy autarkiczne z reguły odznaczają się niską efektywnością ekonomiczną.

gr. autarkeia 'samowystarczalność'

AUTENTYCZNY l. 'prawdziwy, zgodny z rzeczywistością' : Przedstawione w powieści zdarzenia i postacie są

autentyczne. Autentyczne uczucie. Autentyczne trudności. 2. 'będący oryginałem': Autentyczny dokument.
Autentyczne nagranie.

AUTENTYK 'przedmiot będący oryginałem': Ten piękny, dziewiętnastowieczny zegar to autentyk.

lać. authenticus 'niesfałszowany, wiarygodny'

AUTENTYZM l. 'wierne przedstawienie rzeczywistości w sztuce': Pierwszoosobowa, bezpośrednia narracja i

zastosowanie języka potocznego znacznie podnoszą autentyzm tego opowiadania. 2. 'kierunek w polskiej poezji
międzywojennej, w którym dominowało ukazywanie własnych przeżyć poety, swego środowiska społecznego i
przyrody': Autentyzm był programem grupy młodych poetów, skupionych wokół Stanisława Czemi-ka.

od słowa autentyczny

I AUTO- przedrostek o znaczeniu 'samo-', oznaczający, że to, o czym mówi dalsza część wyrazu, odnosi się do osoby,
której dotyczy czynność; spowodowany albo zrobiony przez samego siebie, np. autobiografia, autoironia, autoportret,
autoreklama. Łączy się z rzeczownikami, a od tych połączeń można potem tworzyć odpowiednie przymiotniki, np.
autobiograficzny, autoironiczny.

gr. autós 'sam'

II AUTO- cząstka o znaczeniu 'samochodowy, samochodu', łącząca się z rzeczownikami, np. autohandel (= handel
samochodami), autoalarm, autoholowanie, autosa-lon, automafia, automechanik, automyjnia, autonapra-wa.

UWAGA: w tym znaczeniu cząstka auto- jest nadużywana zwłaszcza w połączeniu z wyrazami polskimi, np. autosklep
(lepiej: salon samochodowy, sklep samochodowy), auto-szyba (lepiej: szyba samochodowa).

skrót od wyrazu fr. automobile

AUTOALARM 'urządzenie alarmowe montowane w samochodzie, sygnalizujące dźwiękiem i światłem próbę włamania
lub kradzieży, zazwyczaj też zabezpieczające przed kradzieżą przez odcięcie niektórych obwodów elektrycznych
samochodu, np. pompy paliwa, przy próbie uruchomienia samochodu przez złodzieja': Zamontował alarm włączany
pilotem, reagujący na próbę otwarcia drzwi, klapy silnika i bagażnika, na uderzenie w samochód oraz na ruch w jego
wnętrzu.

złożenie cząstki: II auto- i słowa: alarm

AUTOANALIZA 'analiza własnego zachowania, psychiki, motywów działania itd.': Psychoanalityk zachęcał go do
wnikliwej autoanalizy, do uświadomienia sobie wszystkich ukrytych motywów swoich działań.

złożenie cząstki: I auto- i słowa: analiza

AUTOBIOGRAFIA 'opis własnego życia w formie literackiej lub filmowej': Książka Romana Polańskiego "Roman" to
autobiografia słynnego reżysera.

AUTOBIOGRAFICZNY 'będący autobiografią, związany z biografią twórcy': Film autobiograficzny. Autobiograficzne

wątki w powieści Jacka Londona "Martin Eden".

złożenie cząstki: I auto- i słowa: biografia

AUTOCASCO (czytaj: autokasko) 'nieobowiązkowe ubezpieczenie samochodu na wypadek kradzieży oraz uszkodzenia
w kolizji drogowej, także kolizji, którą spowodował prowadzący ten pojazd': W związku z bardzo wysokim ryzykiem
kradzieży wiele osób w Polsce wykupuje autocasco, choć jest to ubezpieczenie dość drogie.

złożenie cząstki: II auto i słowa: casco

69

AUTOCENZURA

AUTOMATYCZNA SEKRETARKA

AUTOCENZURA 'cenzura wypowiedzi, tekstów, programów itd., której dokonuje sam ich autor': W jego
wspomnieniach w wielu miejscach widać ślady autocenzury, zapewne uważał, że sytuacja polityczna jeszcze nie
dojrzała do tego, by opublikować całą prawdę o tych zdarzeniach.

złożenie cząstki: I auto- i słowa: cenzura

AUTOCROSS zob. AUTOKROSS

AUTOCHTON l. w socjologii 'osoba, która jest rdzennym mieszkańcem jakiegoś obszaru': Była to oddalona od świata
wieś, której wszyscy mieszkańcy, oprócz lekarza i nauczycielki, byli autochtonami. 2. w geologii 'skała, która znajduje
się na tym miejscu, gdzie się uformowała, nie przemieściła się pod wpływem ruchów skorupy ziemskiej' 3. w biologii
'gatunek roślin lub zwierząt, który pochodzi z tego samego obszaru, na którym obecnie występuje'

AUTOCHTONICZNY l. w socjologii 'będący autochtonem, taki, który składa się z autochtonów': Ludność autochtoniczna
i alochtoniczna. Jest to społeczność autochtoniczna, w której przybysze stanowią nie więcej niż kilka procent. 2. w
geologii SKAŁY AUTOCHTONICZNE 'skały znajdujące się na tym miejscu, na którym się uformowały, 3. ORGANIZMY
AUTOCHTONICZNE w biologii 'gatunek roślin lub zwierząt, pochodzący z tego samego obszaru, na którym obecnie
występuje'

gr. autóchthón od autós 'sam, ten sam', chthon 'ziemia'

AUTODAFE (czytaj: autodafe) 'publiczne palenie na stosie heretyków i ksiąg zakazanych, stosowane przez inkwizycję
hiszpańską i portugalską': Haniebny zwyczaj autodafe został wprowadzony na Półwyspie Iberyjskim w XV w.;
publicznych spaleń dokonywano przez prawie trzy następne stulecia.

port. auto da fe, dosłownie 'akt wiary'

AUTODESTRUKCJA 'niszczenie samego siebie pod względem fizycznym, psychicznym, moralnym itd.':
Samookaleczenia i inne przejawy autodestrukcji u więźniów. Autodestrukcja psychiki. Moralna autodestrukcja narodu.

AUTODESTRUKCYJNY 'związany z autodestrukcja, będący przejawem autodestrukcji': Autodestrukcyjne przejawy w

czyimś zachowaniu. Autodestrukcyjne tendencje.

złożenie cząstki: I auto- i słowa: destrukcja

AUTOEROTYZM 'zainteresowanie seksualne skierowane ku własnemu ciału; także: zakochanie się we własnej osobie':
Zdaniem Freuda autoerotyzm jest jedną z wczesnych faz rozwoju erotycznego i seksualnego człowieka, występującą w
dzieciństwie.

AUTOEROTYCZNY 'związany z autoerotyzmem':

Autoerotyczne zainteresowanie własnym ciałem. Auto-erotyczne przejawy, np. narcyzm i masturbacja.

złożenie cząstki: l auto- i słowa: erotyzm

AUTOGRAF l. 'własnoręczny podpis jakiejś osoby, zwłaszcza osoby sławnej': Zbierał autografy sławnych piosenkarzy i
aktorów. 2. w nauce o literaturze 'rękopis jakiegoś autora': Na wystawie prezentowane były autografy Mickiewicza.

fr. autographe odgr. autós 'sam', grapho 'piszę'

AUTOIRONIA 'ironia w stosunku do samego siebie':

Utwory Norwida pełne są bolesnej i gorzkiej ironii, niewiele jest w nich natomiast autoironii - pisarz traktuje samego
siebie z wielką powagą i rzadko zdobywa się na dystans wobec własnych przekonań i sądów.

AUTOIRONICZNY 'zawierający autoironię, nacechowany autoironią': Autoironiczny komentarz. Autoironiczna postawa.

złożenie cząstki: I auto- i słowa: ironia

AUTOKEFALIA 'sprawowanie władzy nad kościołami prawosławnymi przez ich własne, narodowe synody oraz przez
własnych patriarchów i biskupów': Autoke-falia oznacza uniezależnienie się jakiegoś kościoła narodowego od
zagranicznych władz duchownych, np. od władzy patriarchy konstantynopolitańskiego.

AUTOKEFALICZNY 'taki, w którym obowiązuje autokefalia': Kościół autokefaliczny.

gr. autokephalia od autós 'sam', kephale 'głowa'

AUTOKEMPING 'kemping dla zmotoryzowanych turystów, na którym jest miejsce na samochód z przyczepą
kempingową': Po całym dniu drogi zatrzymali się na strzeżonym, leśnym autokempingu.

złożenie cząstki: II auto- i słowa: kemping

AUTOKRAC JA rzadziej: AUTARCHIA 'taki system władzy w państwie, który oznacza rządy jednego człowieka, w niczym
nieograniczonego w sprawowaniu władzy, pozostającego poza jakąkolwiek kontrolą społeczeństwa; samowładztwo':
Autokracja w carskiej Rosji załamała się właściwie dopiero na początku XX wieku.

AUTOKRATA rzadziej: AUTARCHA 'władca nieograniczony, absolutny': Liberalizm to były tylko pozory, naprawdę zaś
był autokratą.

AUTOKRATYCZNY 'charakterystyczny dla autokracji lub dla autokraty, nieograniczony we władzy, samowładny':
Autokratyczny system władzy. Autokratyczny władca.

gr. autokrateia 'samowładztwo' i autokrates 'samowładca'

AUTOMATYCZNA SEKRETARKA 'część telefonu albo specjalna przystawka telefoniczna sterowana elektronicznie, która
rejestruje na magnetofonie rozmowy telefoniczne (zwykle o ograniczonej długości) do danego abonenta bez jego
udziału; rozmowy te można potem odtwarzać i kasować; aparat zgłoszeniowy': Automatyczna sekretarka w aparatach
tego typu zawiera układy

70

AUTOMOBILKLUB

AUTORYTET

scalone, w których można zapisać rozmowy do 12 minut.

AUTOMOBILKLUB 'klub zrzeszający miłośników sportów samochodowych i kierowców, głównie sportowych':

Automobilklub prowadzi szkolenia kierowców, a także zajęcia dotyczące sportów motorowych.

AUTOMOBIL przestarz. 'samochód': W sentymentalnych piosenkach wspomina się panów we frakach "pędzących"
swymi automobilami z prędkością 40 km/h.

AUTOMOBILIZM przestarz. 'sport samochodowy'

AUTOMOBILIST'A przestarz. 'osoba uprawiająca sport samochodowy': Dziadek był zapalonym automobilistą.

fr. automobile odgr. autós 'sam', łac. mobilis 'ruchomy'

AUTONOMIA 'prawo jakiegoś terytorium - kraju, okręgu, miasta itp. lub zbiorowości ludzkiej - do tego, żeby
samodzielnie decydować o swoich sprawach wewnętrznych, rozstrzygać je wedle własnej woli; samostanowienie': W
roku 1904 Islandia uzyskała całkowitą autonomię. Galicja miała autonomię w ramach monarchii austro-węgierskiej.

AUTONOMICZNY 'oparty na autonomii, taki, który ma autonomię': Autonomiczna republika w ramach Ukrainy.
Autonomiczny układ nerwowy w anatomii 'układ nerwowy narządów wewnętrznych, działający niezależnie od woli'

AUTONOMIZACJA 'uzyskiwanie przez jakieś terytorium autonomii lub nadawanie mu autonomii': Autonomizacja
Palestyny.

AUTONOMIZOWAĆ SIĘ 'uzyskiwać autonomię, usamodzielniać się': Autonomizowanie się krajów wchodzących w skład
Federacji Rosyjskiej.

gr. autonomia 'samorząd'

AUTOPILOT l. 'pilot automatyczny: zespół sterowanych komputerowo urządzeń w samolocie, które samoczynnie
wykonują szereg funkcji, m.in. automatycznie wyznaczaj ą kurs i stabilizuj ą wysokość': Po awarii autopi-lota kapitan
musiał przejść na ręczne sterowanie. 2. 'sternik automatyczny: zespół sterowanych komputerowo urządzeń,
utrzymujących statek na wyznaczonym kursie'

ang. autopilot od auto(matic) pilot

AUTOPORTRET 'wykonany przez artystę portret samego siebie': Autoportret Witkacego. Autoportret van Gogha z
odciętym uchem.

złożenie cząstki: I auto- i słowa: portret

AUTOPSJA książk. l. 'stwierdzenie czegoś na podstawie własnej obserwacji tego': Opis górskiego krajobrazu oparty na
autopsji. 2. 'osobiste doświadczenia, własne przeżycia': Gdy chodzi o problemy z dorastającymi dziećmi, nic mnie nie
może zaskoczyć, znam to z autopsji. 3. 'sekcja zwłok przeprowadzona po to, by ustalić przyczyny śmierci'

gr. autopsja od autós 'sam', opsis 'widzenie'

AUTOREFERAT 'sprawozdanie - w formie streszczenia - z własnych badań naukowych lub tekstów publicystycznych
sporządzone przez naukowca albo publicystę':

Przed obroną doktoratu sporządził autoreferat, w którym zawarł zasadnicze tezy swej pracy, i rozesłał go do
wszystkich pracowników instytutu.

złożenie cząstki: I auto- i stówa: referat

AUTOREFLEKSJA 'refleksja, rozmyślanie nad samym sobą; także: wynik tego rozmyślania w postaci tekstu w książce,
wierszu itd.': Był spokojnym człowiekiem, mającym skłonność do autorefleksji. Autor zawarł w swym wierszu wiele
autorefleksji.

złożenie cząstki: I auto- i słowa: refleksja

AUTOREGULACJA 'samoczynna regulacja czegoś, zdolność tego do automatycznej korekty działania w przypadku
jakichś zaburzeń i nieprawidłowości': Dzięki wbudowanym układom mikroprocesorowym maszyna była zdolna do
samoregulacji, interwencja operatora była konieczna tylko w szczególnych wypadkach. Autoregulacja zjawisk popytu i
podaży w gospodarce rynkowej. Zdolność żywych organizmów do autoregulacji.

złożenie cząstki: I auto- i słowa: regulacja

AUTOREKLAMA l. 'reklamowanie samego siebie:

chwalenie się swymi osiągnięciami, dziełami itd.':

Pisząc swą biografię, nie zawsze umiał się powstrzymać od autoreklamy. 2. 'reklamowanie własnej firmy i jej
wyrobów, zwłaszcza w tej sytuacji, która nie jest do tego odpowiednia': Prowadzący audycję prosił gości, by w czasie
programu powstrzymali się od autoreklamy.

złożenie cząstki: I auto- i słowa: kemping

AUTORYTET l. 'człowiek ogólnie poważany ze względu na swą wiedzę lub postawę moralną, mający wpływ na
zachowanie i myślenie innych, ciesząca się ogólnym szacunkiem instytucja, pismo itd.': Żaden ze znanych autorytetów
nie chciał zabrać głosu w tej sprawie. Wśród autorytetów wymienianych przez badanych wysoką pozycję zajmują
Kościół i wojsko. 2. 'szacunek, poważanie, jakim się cieszy jakaś osoba lub instytucja':

Nikt nie próbował kwestionować wielkiego autorytetu Władysława Tatarkiewicza w dziedzinie filozofii.

AUTORYTATYWNY l. 'pewny, zasługujący na zaufanie, gdyż oparty na czyimś autorytecie, czyli ogólnie u-znanej
powadze, ogólnym szacunku; miarodajny': Wiadomość tę zaczerpnęliśmy z autorytatywnych źródeł. Czy mogę
potraktować tę opinię jako autorytatywną? 2. w połączeniu rządy autorytatywne 'oparte na bezwzględnym
posłuszeństwie, niepodlegające kontroli społecznej': W tym znaczeniu autorytatywny to to samo, co autorytarny
(zob.).

z łac. auctoritas 'powaga moralna'

71
AUTORYTARNY

AUTYZM

AUTORYTARNY l. 'taki, który opiera się na bezwzględnym posłuszeństwie, nie dopuszczający sprzeciwu, władczy':
Autorytarny władca. Ustrój autorytarny. Autorytarny system rządów. 2. OSOBOWOŚĆ AUTORYTARNA w psychologii
'osobowość charakteryzująca się bezwzględnym podporządkowaniem autorytetom, potrzebująca silnego
przywództwa, które zwalnia z konieczności samodzielnego podejmowania decyzji, odznaczająca się szablonowym i
stereotypowym postrzeganiem świata, dzielonego na swoich i obcych': Pojęcie osobowości autorytarnej wprowadził
psycholog niemieckiego pochodzenia - Erich Fromm.

AUTORYTARYZM l. 'system rządów autorytarnych':

Nie dostrzeżono, że demokracja została zepchnięta na równię pochyłą i zaczęła się przeobrażać w autorytaryzm. 2. w
psychologu 'bycie autorytarnym, to, że ktoś jest autorytarny': Erich Fromm w autorytaryzmie przedwojennego
niemieckiego mieszczaństwa widzi przyczyny popularności i rozwoju nazizmu.

fr. autoritaire 'władczy, nadużywający władzy'

AUTORYZOWAĆ l . 'zatwierdzać przez autora': Autoryzować wywiad prasowy. Wypowiedź nieautoryzowana.

Autoryzować tekst przekładu. 2. 'nadawać jakiejś firmie, jakiemuś człowiekowi prawo do posługiwania się określoną
nazwą; uznawać kogoś za przedstawiciela jakiejś firmy, instytucji; dawać swoje pełnomocnictwo (w tym znaczeniu
występuje najczęściej forma: autoryzowany)': Autoryzowany serwis FIAT-a. Jedyny autoryzowany przedstawiciel tej
firmy w Polsce. Autoryzowane perfumerie Diora.

AUTORYZACJA 'formalna i ważna prawnie zgoda autora (lub kogoś, kto ma prawa do dysponowania dziełem) na
publikacje dzieła w przedstawionej mu wersji': Autoryzacja wywiadu prasowego. Autoryzacja adaptacji powieści.

fr. autoriser 'udzielać pełnomocnictwa, upoważniać kogoś'

AUTOSERWIS 'techniczna obsługa samochodów; także:

warsztat, który się nią zajmuje': Firma zajmuje się sprzedażą nowych samochodów tej marki i autoserwi-sem. W
pobliżu drogi szybkiego ruchu otwarto nowy au-toserwis.

złożenie cząstki: II auto- i stówa: serwis

AUTOSTRADA 'droga przystosowana do szybkiego ruchu samochodów, składająca się z oddzielonych od siebie
wielopasmowych jezdni prowadzących w przeciwnych kierunkach, w ogóle nie mająca skrzyżowań, a tylko
bezkolizyjne wjazdy, wyjazdy, rozjazdy i wiadukty':

Za przejazd autostradą od Krakowa do Katowic wprowadzono opłaty. Trwają dyskusje o budowie autostrad
prowadzących z północy na południe oraz ze wschodu na zachód Polski.

wl. autostrada, od auto, strada 'droga, szosa'

AUTOSUGESTIA 'sugestia - nieświadoma lub świadoma - wywierana na samego siebie, wmawianie sobie czegoś':
Wiele technik terapeutycznych zaleca pozytywną autosugestię, np. przypominanie sobie w trudnych sytuacjach
swoich osiągnięć życiowych i powtarzanie formuł w rodzaju: jeśli wówczas sobie poradziłem, z łatwością poradzę
sobie i teraz.

złożenie cząstki: I auto- i słowa: sugestia

AUTOSZROT 'punkt skupu rozbitych samochodów;

złomowisko samochodów' (wyraz używany zwykle na szyldach i w ogłoszeniach prasowych)

mewi. Autoschrott

AUTOTELICZNY l. w filozofii 'taki, który jest celem samym w sobie': W klasyfikacjach aksjologicznych często spotyka się
podział na wartości autoteliczne i wartości instrumentalne. Np. dla osoby, która przez dobre uczynki chce sobie
zasłużyć na zbawienie, zbawienie jest wartością autoteliczną, zaś dobre uczynki - instrumentalną. 2. w teorii literatury
i sztuki 'taki, który tłumaczy się sam przez się, a nie przez zewnętrzne okoliczności': W wielu współczesnych
koncepcjach teoretycznoliterackich podkreśla się, że dzieło literackie ma charakter autoteliczny, jego analiza powinna
dotyczyć tylko zawartej w nim struktury, a nie odwoływać się do okoliczności zewnętrznych, np. do biografii autora.

ang. autotelic od gr. autoteles 'kierujący sam sobą'

AUTOTROFIZM inaczej: SAMOŻYWNOŚĆ w biologii 'samodzielne wytwarzanie przez jakiś organizm związków
organicznych niezbędnych mu do życia z nieorganicznych': Autotrofizm polega na wytwarzaniu w procesach
chemosyntezy i fotosyntezy związków organicznych z takich substancji, jak dwutlenek węgla i woda.

AUTOTROF w biologii 'organizm samożywny': Auto-trofami są rośliny zielone i część bakterii.

złożenie cząstki: l auto- i wyrazu: trofizm

AUTSAJDER l. 'osoba, która jest w jakiejś grupie na uboczu, nie jest traktowana przez nią jako pełnoprawny członek i
sama się za takiego nie uważa': Nowa koleżanka była w klasie autsajderem, z nikim się nie przyjaźniła i-nikt też nie
szukał z nią kontaktu. 2. 'zawodnik lub drużyna sportowa zajmujący końcową pozycję w jakiejś rywalizacji, wyścigu
itd.': Po kilku kolejnych, przegranych meczach było jasne, że są autsajderem i muszą się liczyć ze spadkiem do niższej
grupy.

ang. outsider

AUTYZM w psychiatrii 'osłabienie kontaktu z otoczeniem i zamknięcie się w świecie przeżyć wewnętrznych i urojeń':
Autyzm może towarzyszyć różnym chorobom psychicznym, np. schizofrenii.

AUTYSTYCZNY w psychiatrii 'związany z autyzmem, cierpiący na autyzm': Autystyczny brak reakcji na bodźce
zewnętrzne. Lekarz uczył rodziców, jak nawiązać kontakt z autystycznym dzieckiem.

ang. autism od gr. autós 'sam'

72

AVE

AXEL

AVE (czytaj: awe) 'rzymskie pozdrowienie: witaj': Rzymskie ave jest częścią zwrotów łacińskich, do dziś znanych i
używanych w kulturze europejskiej.

AVE, CAESAR, MORITURI TE SALUTANT! albo AVE, IMPERATOR, MORITURI TE SALUTANT! (czytaj: awe cezar,
imperator - morituri te salutant) 'witaj, Cezarze (Imperatorze), idący na śmierć pozdrawiają cię!': Wychodzący na
arenę gladiatorzy pozdrawiali cezara okrzykiem: ave, Caesar, morituri te salutant!

AVE MARIA (czytaj: awe Maryja) l. 'bądź pozdrowiona Mario - pierwsze łacińskie słowa modlitwy "Zdrowaś Mario" 2.
'łaciński tytuł modlitwy "Zdrowaś Mario":
Odmówili "Ave Maria".

lać. ave

AWACS 'lotniczy system ostrzegania i kontroli, umożliwiający wykrywanie obiektów wroga z dużej odległości': AWACS
to system opracowany w USA, używany przez wojska Paktu Północnoatlantyckiego.

amer. skrót A(irbome) (earły) W(aming) A(and) C(ontrol) S(ystem) 'lotniczy system wczesnego ostrzegania i kontroli'

AWANGARDA l. 'grupa ludzi, która przoduje w danej dziedzinie, wyprzedza swój czas, jest zapowiedzią czegoś
nowego': W latach międzywojennych tworzyli awangardę teatralną. Chyba Państwo nie wątpią, że Paryż kroczy w
awangardzie mody. 2. 'różne kierunki w sztuce początku XX wieku, całkowicie i świadomie zrywające z tradycją w
swojej dziedzinie, zwłaszcza jeśli chodzi o ocenę tego, co ma być uważane za piękne lub co ma być przedmiotem
sztuki': Skrajną formą awangardy w poezji był dadaizm. 3. 'straż przednia-oddział, który zabezpiecza maszerującą
kolumnę wojsk od przodu': Trzeba było często zmieniać oddziały idące w awangardzie i ariergardzie.

AWANGARDZISTA albo AWANGARDYSTA 'twórca, który popiera program awangardy artystycznej i realizuje go w
swojej działalności': Najbardziej znanym awangardzistą w przedwojennej poezji polskiej był Tadeusz Peiper, zwany
"papieżem awangardy".

AWANGARDOWY l. 'nowoczesny i przodujący zarazem; pionierski i postępowy': Awangardowy ruch ludowy.

Awangardowe poglądy literackie. 2. 'związany z awangardą- kierunkiem w sztuce': Malarze awangardowi. Poeci
awangardowi.

fr. avant-garde 'straż przednia'

AWERS 'prawa, wierzchnia część jakiegoś płaskiego przedmiotu': Na awersie monety była cyfra oznaczająca jej
wartość, zaś na rewersie orzeł, data i napis "Rzeczpospolita Polska". Awers serwety, haftu.

fr. avers z łac. adversus "zwrócony w przód'

AWERSJA ksiąźk. 'silna niechęć do kogoś lub czegoś, odraza': Czuła do niego awersję, odkąd dowiedziała się,

że głównym źródłem jego dochodów są łapówki za załatwienie rozmaitych spraw.

fr. aversion od łac. aversio 'odwrócenie się'

AWIONETKA 'mały samolot sportowy lub turystyczny':

Bohaterowie filmu lecą awionetką na wyspę położoną u wybrzeży Florydy.

fr. avionette 'mały samolot'

AWISTA l. 'o wekslach: płatny wtedy, gdy zostanie przedstawiony, okazany': Przedstawił weksel awista i zażądał
pieniędzy. 2. 'o wkładach bankowych, kontach: taki, na który wpłaca się dowolne sumy w dowolnym czasie i można je
w całości odbierać na żądanie': Wkład awista. Wpłacił 10 000 zł na konto awista i wypłacił je po czterech dniach.

wl. a vista 'za okazaniem'

AWITAMINOZA w medycynie 'choroba będąca skutkiem braku jakichś witamin': Do najbardziej znanych awita-minoz
należy szkorbut, spowodowany przez brak witaminy A, i choroba beri-beri spowodowana niedoborem witaminy B].

fr. avitaminose
AWIZO 'pisemne zawiadomienie odbiorcy o nadejściu do urzędu pocztowego przesyłki dla niego, np. listu poleconego,
paczki, lub pisemne powiadomienie klienta banku, biura maklerskiego itp. o dokonaniu operacji bankowej lub
handlowej': W skrzynce znalazła zostawione przez listonosza awizo, z informacją o nadejściu paczki, którą można
odebrać na poczcie od 8.00 do 18.00.

AWIZOWAĆ l. 'wypisywać lub wysyłać awizo': Poszedł na pocztę, by odebrać już drugi raz awizowany list polecony.
Biuro maklerskie awizowało zleconą przez niego sprzedaż akcji. 2. 'zawiadamiać o czymś, zwłaszcza o czymś, co ma w
niedalekiej przyszłości nastąpić':

Awizować przyjazd. Awizować występ.

wl. awiso

AWOKADO l. 'wiecznie zielone drzewo uprawiane w strefie tropikalnej, o eliptycznych liściach i żółtawych kwiatach' 2.
'owoc tego drzewa w kształcie gruszki':

Awokado ma twardą, ciemnozieloną skórkę, pestkę wielkości orzecha laskowego i tłusty, zielonożółty miąższ.

ang. avocado od hiszp. aguacate, przekształcenie wyrazu być może pod wpływem stówa: advocate

AXEL 'w łyżwiarstwie figurowym: skok polegający na odbiciu się podczas jazdy przodem z zewnętrznej krawędzi jednej
łyżwy, wykonaniu w powietrzu półtora, dwóch i pół lub trzech i pół obrotu, a następnie zeskoku tyłem na zewnętrzną
krawędź drugiej łyżwy': Zawodnik nie zdołał wykonać poprawnie żadnego z axli przewidzianych w programie.

od imienia norweskiego łyżwiarza Axela Paulsena (1855-1938), który jako pierwszy wykonał taki skok

73

AZBEST

AŻUR

AZBEST 'włóknisty minerał, odporny na ogień, działanie kwasów i innych substancji żrących, mający też właściwości
izolacyjne': Azbest, dawniej powszechnie stosowany np. jako materiał izolacyjny, jest dziś wycofywany z użycia,
ponieważ stwierdzono, że jest bardzo szkodliwy dla zdrowia.

AZBESTOWY 'wykonany z azbestu': Rękawice azbestowe. Płytka azbestowa.

AZBESTOZA 'pylica płuc spowodowana wdychaniem pyłu azbestowego': Polscy gastarbeiterzy w wielu krajach
wykonująprace związane z usuwaniem z budynków azbestu. U wielu z nich wywołuje to azbestozę i raka płuc.

niem. Asbest od łac. asbestos i gr. asbestos 'niezniszczalny'

AZOT 'pierwiastek chemiczny o liczbie atomowej 7 i masie atomowej 14: bezbarwny, bezwonny gaz, który jest
głównym składnikiem powietrza (78%), symbol N':

Azot jest używany do produkcji amoniaku i kwasu azotowego. Jego związki są wykorzystywane w rolnictwie.

AZOTAN 'związek chemiczny, będący pochodną kwasu azotowego': Azotany są używane jako nawozy mineralne, są
np. składnikiem saletr, oraz związki wybuchowe, np. azotan gliceryny, zwany nitrogliceryną.

AZOTEK 'związek azotu z jakimś metalem': Azotek glinu jest wykorzystywany w elektronice.

fr. azote
AZYL l/schronienie, które daje jakieś państwo obcym obywatelom, ludziom w swoim państwie ściganym lub
prześladowanym z powodu działalności politycznej':

USA udzieliły azylu działaczom opozycji kubańskiej. Marco poprosił o azyl w Szwajcarii. 2. ogólniej 'miejsce, w którym
ktoś czuje się bezpiecznie, które jest czyimś schronieniem': Ta wieś stała się dla niego azylem po zgiełku i
nieprawościach miasta. Mój dom to mój azyl.

AZYLANT 'człowiek, który stara się uzyskać lub niedawno uzyskał gdzieś azyl': Azylant polityczny. Obóz dla azylantów.

lać. asylum 'przytułek' albo 'schronienie dla przestępców' z gr. asylon 'schronienie w miejscu świętym'

AZYMUT l. 'kąt pomiędzy kierunkiem północy magnetycznej a określonym kierunkiem mierzony zgodnie z ruchem
wskazówek zegara': Drużynowy podał azymut kierunku i harcerze ruszyli przez las. 2. w astronomii 'kąt dwuścienny
pomiędzy płaszczyzną południka i płaszczyzną pionową przechodzącą przez dane ciało niebieskie oraz bieguny
niebieskie'

fr. azimut od ar. as-sumut 'kierunki'

AŻUR l. 'ozdobny układ otworków w jakimś materiale':

Delikatny ażur w górnej części ścianki. Ażur na płytce ceramicznej. 2. 'rodzaj haftu z dziureczkami': Robiła piękny ażur.
3. 'to samo, co filigran'

AŻUROWY 'mający ozdobne otworki': Ażurowe skrzydło drzwi. Ażurowa ścianka. Ażurowa bluzka.

fr. ajour

74

B skrót słowa: bajt (zob.) B symbol pierwiastka chemicznego: bór (zob.)

b skrót słów: bar, baria, bit (zob. pod odpowiednimi hasłami)

Ba symbol pierwiastka chemicznego: bar (zob.)

BAAL l. 'Bóg pogody, urodzaju i płodności, czczony przez różne starożytne ludy semickie': Izraelscy prorocy, głoszący
prawdę o Jahwe, zwalczali Baalajako fałszywego boga pogańskiego, 2. przen. 'fałszywy bóg, osoba, rzecz lub wartość,
którym oddaje się niemal religijną cześć': Czciciele współczesnego Baala - pieniądza - gotowi są poświęcić dla niego
wszelkie inne wartości.

BAALIZM 'kult Baala - w podstawowym lub przenośnym znaczeniu'

lać. Baal z hebr. Ba'al 'pan'

BABEL WIEŻA l. 'w Biblii: wieża mająca sięgać nieba, którą zaczęli wnosić potomkowie Noego': Bóg, który widział
szybko wznoszącą się wieżę Babel, "pomieszał ludziom języki", chcąc ich ukarać za pychę i uniemożliwić dokończenie
dzieła. 2. przen. 'zbiorowisko ludzi, którzy mówią różnymi językami': Na dolnym pokładzie promu, w kolorowym
tłumie emigrantów, znalazłem się w prawdziwej wieży Babel. 3. przen. 'zamęt, zamieszanie, także: bezładna grupa
przekrzykujących się ludzi':

Już po kwadransie zebranie przeobraziło się w wieżę Babel, mówili wszyscy naraz, kłócąc się, obrażając i wykrzykując
swoje jedynie słuszne racje.
hebr. Babel z babilońskiego babilani 'wrota bogów'

BABILOŃSKI 'związany z Babilonem; taki jak w starożytnym Babilonie': Babilońskie piramidy. Babilońskie wiszące
ogrody. Babiloński przepych. Q Babilońska niewola 'kilkudziesięcioletni pobyt Żydów w Babilonii, dokąd musieli
uchodzić po zdobyciu i zniszczeniu Jerozolimy na początku VI w. p.n.e.'

od nazwy miasta: Babilon

BABY (czytaj: bejbi) l. 'małe dziecko': 2. 'pieszczotliwa forma zwracania się np. do ukochanej': Wieczorami zgrywał
silnego mężczyznę i mówił do niej: baby.

UWAGA! W polszczyźnie istnieje ogromna liczba stów, których można użyć, zwracając się do dziecka lub ukochanej
(kochanie, maleństwo, najdroższa itd.). Używanie angielskiego: baby -jest w tej sytuacji bardzo pretensjonalne.

BABY-SITTER (czytaj: bejbi s-iter) 'osoba wynajęta do pilnowania dziecka albo do opieki nad dzieckiem, zwykle w
czasie krótkiej nieobecności rodziców': Zatrudniam studentkę polonistyki jako baby-sitter. Od trzech miesięcy jestem
baby-sitter u pana prezesa.

BABY-SITTING 'zajęcie baby-sittera': Baby-sitting przestaje być podstawową formą zarobków młodych dziewcząt.

ang. baby 'dziecko, kochanie', forma przejęta od gaworzących dzieci; sitter 'siedzący', sitting 'posiedzenie, siedzenie'

BACA reg. 'starszy pasterz kierujący wypasem stada owiec w górach, którego pomocnikami są juhasi': W niezliczonych
polskich dowcipach baca prezentuje prostą ludową mądrość, zazwyczaj jednak połączoną z bardzo specyficznym
systemem wartości: sprytem, interesownością i brakiem tzw. mieszczańskich hamulców moralnych.

BACÓWKA l. 'szałas na hali w górach, w którym baca mieszka z juhasami podczas wypasu owiec': Do bacówki wbiegł
zdyszany juhas, krzycząc, że do owiec zakradły się wilki. 2. 'niewielkie schronisko w górach, pozbawione wygód':
Harcerze spędzili noc w bacówce.

BACOWAĆ reg . 'być bacą, kierować juhasami, wypasem owiec i porządkami w bacówce': Na hali bacował stary,
pochylony góral.

BACOWSKI reg .'związany z bacą': Bacowski honor. Bacowskie rządy.

gw. góralskie, może od rum. bacea lub slowac. baca

BACHANALIA albo BACHANALIE l. 'w starożytnym Rzymie: obchody święta Bachusa - boga płodności, wina i ekstazy:
przemarsz orszaku Bachusa, jego towarzyszy i towarzyszek, któremu towarzyszyły pijaństwo i orgia': Szalone tańce,
muzyka i okrzyki wprawiały biorący w bachanaliach tłum w ekstazę duchową, łączącą ludzi z bóstwem. 2. przen.
'hulaszcza i rozwiązła zabawa': Po północy zabawa przerodziła się w bachanalia, nieprzypominające eleganckiego
spotkania w elitarnym gronie.

BACHANT l. 'towarzysz Bachusa, członek jego orszaku': 2. rząd. przen. 'mężczyzna biorący udział w hulaszczej i
nieprzyzwoitej zabawie'

BACHANTKA l. 'towarzyszka Bachusa, należąca do jego orszaku': W tej chwili góry napełniają się zgiełkiem i ku
dziewczynie zbiega tłum satyrów i bachantek. (Pa-randowski) 2. 'kobieta biorąca udział w hulaszczej i nieprzyzwoitej
zabawie': Kiedy wróciła do domu i zobaczyła, co się dzieje, stanowczym głosem zażądała od męża, by wyprosił całą
grupę bachantów i bachantek, uczestniczących w tym "spotkaniu towarzyskim".

BACHICZNY l. 'związany z Bachusem lub starożytnymi bachanaliami': Bachiczny orszak. Bachiczny temat w poezji. 2.
'hulaszczy i rozwiązły': Bachiczna zabawa.
lać. bacchanalia od: Bacchus

75

BACHMAT

BAJRONIZM

BACHMAT l. 'w dawnej Polsce: krępy, szybki i bardzo wytrzymały koń tatarski': Były to dzielne tatarskie bachmaty,
żelaznej wytrzymałości, ale szły już od Płoski-rowa, mało co wypoczywając po owym szalonym biegu od miasta [...].
(Sienkiewicz) 2. 'dziś: poetyckie określenie konia': W snach galopował na pięknym bachmacie.

ukr. bachmat z tur.

BACIAR albo BATIAR 'miejski łobuziak, cwaniak, spryciarz; obecnie pełne nostalgii określenie odnoszące się do
dawnego miejskiego folkloru Lwowa': Lwowskie baciary.

może od węg. batyar 'włóczęga'

BACKHAND zob. BEKHEND

BACK-UP (czytaj: bekap) w informatyce 'automatyczne wykonywanie przez program komputerowy zapasowej kopii
pliku na wypadek jego zniszczenia; także: miejsce w systemie, gdzie się ta kopia znajduje oraz sama ta kopia':
Informatyk sprawdzał back-up na jego komputerze. Próbował odzyskać utracony plik z back-upu. Ta kopia to back-up.

BAEDEKER zob. BEDEKER

BAGATELA l. 'coś, co nie ma większego znaczenia lub nie sprawia większych trudności, drobnostka': Dla mnie to była
wielka wyprawa, dla niego - bagatela. 2. 'wykrzyknik: to nie drobnostka, to nie mało, aż tyle!':

Warsztat przyniósł mu już w pierwszym roku, bagatela, dwieście tysięcy zysku. 3. w architekturze 'pałacyk albo
pawilon ogrodowy' 4. 'krótki, dwuczęściowy instrumentalny utwór muzyczny': Na koniec z temperamentem wykonali
bagatelę.

BAGATELIZOWAĆ 'uważać coś za mało ważne, lekceważyć coś': Bagatelizować znaczenie odkrycia naukowego.
Bagatelizować niebezpieczeństwo, chorobę.

BAGATELNY 'nie mający większego znaczenia': Przymiotnik: bagatelny często występuje w formie zaprzeczonej.
Bagatelny problem. Niebagatelny wydatek. Niebagatelna sprawa.

fr. bagatelle 'drobnostka'

BAGIETA 'ozdobna listwa, najczęściej używana do wyrobu ram i dekoracji ściennych': Malowana, rzeźbiona ba-gieta.

fr. baguette 'pręt, listwa'

BAGIETKA 'długa, cienka bułka z pszennej mąki': Zajadał chrupiącą bagietkę.

fr. baguette

BAHAMA YELLOW (czytaj: bahama jeloł) 'żółtopo-marańczowy - przymiotnik; kolor żółtopomarańczowy - rzeczownik':
Żagiel jachtu w kolorze bahama yellow był doskonale widoczny na tle ciemnych drzew wyspy.

Pokazała się na plaży w swym nowym kostiumie bahama yellow.

ang. bahama yellow od nazwy: Bahama - wyspa na Atlantyku znana z turystyki, yellow 'żółty'

BAJA 'ciepła i miękka tkanina bawełniana, grubsza od flaneli': Koszula, płaszcz z bai.

niem. Baie

BAJADERA l. 'tancerka i śpiewaczka przy hinduskiej świątyni': Dawniej Europejczycy uważali bajadery za kobiety
lekkich obyczajów, nie rozumiejąc ich znaczenia w obrzędach religii hinduskiej. 2. 'to samo, co bajaderka'

fr. bayadere z port. bailadeira od słowa: bailar 'tańczyć'

BAJADERKA 'ciastko wyrabiane z okruchów innych ciastek': Kupował w cukierni doskonałe bąjaderki w czekoladowej
polewie.

być może od dawnego słowa: bajader, oznaczającego kolorowy woreczek jedwabny

BAJDAK 'duża łódź bez pokładu, używana dawniej na rzekach Ukrainy i Białorusi oraz na Morzu Czarnym': W
promieniu oka widać było kilkanaście bajdaków [...] i wąskich czarnych czółen kozackich [...]. (Sienkiewicz)

ukr. bajdak

BAJOŃSKI 'związany z francuskim miastem Bayonne, polskie: Bajonna': () Bajońska Konwencja 'porozumienie
finansowe, które zawarli w 1808 r. w Bajonnie z Napoleonem I przedstawiciele Księstwa Warszawskiego':

W ramach Konwencji Bajońskiej Polacy za sumę 21 min franków przejmowali od Francji wierzytelności pruskie na
hipotekach wielkopolskich o wartości 43 milionów franków. Słabość Księstwa i kryzys w rolnictwie sprawiły, że nigdy
nie zdołano wyegzekwować przekazanych przez Napoleona wierzytelności. () Sumy ba-jońskie 'wielkie, ogromne sumy
pieniędzy': Rzadko korzystał z usług fachowców, uważał, że za drobne usługi każą sobie płacić bajońskie sumy.

BAJOŃCZYK 'żołnierz należący do sformowanego w 1914 r. w Bajonnie oddziału polskich ochotników, walczącego w
czasie pierwszej wojny światowej m.in. w bitwach pod Reims i Arras jako część francuskiej Legii Cudzoziemskiej'

od nazwy miasta: Bayonne, leżącego w południowo-zachodniej Francji, przy granicy z Hiszpanią

BAJRAM '(turecka) nazwa 2 świąt muzułmańskich: Wielkiego Bajramu - obchodzonego na zakończenie roku
muzułmańskiego, i Małego Bajramu - obchodzonego na zakończenie Ramadanu'

tur. bairam 'święto'

BAJRONIZM l. 'tendencje w literaturze i sztuce, które były wynikiem oddziaływania utworów George'a Byro-na: m.in.
przedstawianie zbuntowanego, skłóconego ze

76

BAJT

BAKTERIOBÓJCZY

światem bohatera romantycznego, który walczy o prawa dla innych, swobodna forma poetycka, zrywająca z
klasycznymi kanonami': Elementy bąjronizmu wystąpiły m.in. w twórczości Adama Mickiewicza, Juliusza Słowackiego,
Aleksandra Puszkina i Heinricha Heinego. 2. 'postawa życiowa ukształtowana pod wpływem utworów i biografii
Byrona, wyrażająca się m.in. w romantycznej niezgodzie na obłudę i zakłamanie świata, samotnej walce ze złem,
tajemniczości i melancholii':
Wielu przyjaciół uważało, że Stać hura, poeta i zabijaka, ze swą dumną niezależnością - reprezentuje jakiś współczesny
bajronizm, który w jego osobie odrodził się po stu kilkudziesięciu latach.

BAJRONISTA l. 'poeta naśladujący styl utworów Byrona': Prócz pierwszych romantyków: Mickiewicza i Malczewskiego
- bajronistą był też Norwid, do głębi zafascynowany postacią wielkiego angielskiego poety i w subtelny sposób
naśladujący wiele cech jego utworów. 2. 'człowiek naśladujący zachowania Byrona albo jego bohaterów': Literatura
romantyczna przedstawia niezliczone postacie tajemniczych i skłóconych ze światem bąjronistów, a historia
obyczajów tej epoki potwierdza, że wśród ówczesnej wykształconej młodzieży taka postawa życiowa nie była
rzadkością.

BAJRONICZNY 'właściwy Byronowi lub bohaterom jego utworów, buntowniczy, tajemniczy, niezwykły, tragiczny':
Bajroniczna postać. Bajroniczny nastrój.

George Gordon Byron (1788-1824) poeta angielski, czołowy przedstawiciel romantyzmu

BAJT w informatyce 'podstawowa jednostka pamięci komputera, ciąg (najczęściej ośmiu) bitów, skrót: B': Jeden bajt
wystarcza zwykle do zapisania pojedynczego znaku, np. litery lub liczby. Pojemność obecnie używanych dyskietek
sięga kilku megabajtów, zaś dysków twardych w mikrokomputerach - kilkunastu gigabajtów.

KILOBAJT '2'° B = 1024 bajty, skrót: KB'' MEGABAJT '220 B = 1.048.576 bajtów, skrót MB' GIGABAJT '230 B =
1.073.741.824 bajty, skrót GB' ang. byte - słowo utworzone w latach 60. od: bit

BAKALAUREAT (czytaj: bakalałreat) 'dziś: w Anglii i Ameryce Północnej - niższy stopień akademicki, we Francji -
świadectwo szkolne odpowiadające maturze' Po uzyskaniu bakalaureatu na uniwersytecie w Londynie wyjechała na
roczny staż do Warszawy. 2. 'w średniowieczu: niższy stopień akademicki, na wydziale filozoficznym uniwersytetu
otrzymywany po - co najmniej - 2 latach studiów': W 1491 r. Mikołaj Kopernik udał się do Krakowa i tu po trzyletnich
studiach uzyskał bakalaureat.

BAKAŁARZ l. 'osoba, która uzyskała bakalaureat - w dzisiejszym lub historycznym rozumieniu' 2. 'dawniej:

nauczyciel w szkole elementarnej' 3. przestarz. iron. 'mierny nauczyciel': Ten bakałarz każe wkuwać formułki i wzory,
ale niczego nie tłumaczy.

lać. sr. baccalaureatus, baccalaureus,y>". baccalaureat, ang. bachelor

BAKALIE 'suszone owoce południowe: figi, daktyle, migdały, rodzynki itd.' Na deser podano nam bakalie. Babcia
upiekła pyszny mazurek z bakaliami.

tur. bakkaliye

BAKCYL 'w XIX w. - drobnoustrój chorobotwórczy, zarazek': Stosowanie bardzo ogólnego pojęcia: bakcyl -wynikało z
mniej precyzyjnej niż obecnie, dziewiętnastowiecznej wiedzy na temat mikroorganizmów. Obecnie wyraz ten
występuje tylko w znaczeniu przenośnym, w ustalonych połączeniach. {) połknąć bakcyla czegoś;

() zarazić się bakcylem czegoś 'bardzo się czymś zainteresować'; zaszczepić komuś jakiegoś bakcyla 'bardzo kogoś tym
zainteresować': Do głębi przejęty swym powołaniem artysta zaszczepił otoczeniu bakcyla wrażliwości na piękno i
formę.

niem. Bazillus zp.-lac. bacillus 'laseczka'

BAKELIT 'twarde tworzywo sztuczne o ciemnej barwie, wykorzystywane w przemyśle jako materiał izolacyjny oraz
materiał do produkcji różnych przedmiotów, także domowego użytku': Sedes z bakelitu, oprawka żarówki z bakelitu.

BAKELITOWY 'wykonany z bakelitu': Bakelitowa rączka, bakelitowy uchwyt.

niem. Bakelit, utworzone od nazwiska wynalazcy - Leo Baekelanda (1863-1944), belgijskiego chemika

BAKIER dziś tylko w wyrażeniu: na bakier - 'na lewo, na drugą stronę, odwrotnie': () Czapka na bakier 'czapka założona
daszkiem na bok lub przekrzywiona na bok' {) Być z kimś na bakier 'żyć z kimś w niezgodzie': Po ostatniej kłótni jest z
ojcem na bakier. O Być z czymś na bakier 'nie rozumieć, nie umieć tego': Zawsze był na bakier z matematyką.

od niem. back kehren 'zwrócić w tył, odwrotnie, na lewo'

BAKTERIA 'jednokomórkowy drobnoustrój, nie mający właściwego jądra komórkowego, rozmnażający się przez
podział': Bakterie są niewidoczne gołym okiem, powodują bardzo wiele istotnych dla naszego życia zjawisk i
procesów, m.in.: gnicie, fermentację, choroby. W dawnych epokach dzięki bakteriom powstały złoża siarki i wielu
innych minerałów.

BAKTERYJNY 'spowodowany przez bakterie, utworzony przez nie, związany z nimi': Zakażenie bakteryjne. Bakteryjne
zapalenie opon mózgowych. Flora bakteryjna przewodu pokarmowego. Pożywka bakteryjna.

fr. bacterie z gr. bakteria 'laska' (taki kształt miały dostrzeżone po raz pierwszy pod mikroskopem bakterie)

BAKTERIO- cząstka wyrazów złożonych, wskazująca, że ich znaczenie jest związane z bakteriami, np. bakteriobójczy,
bakteriofag

od słowa: bakteria

BAKTERIOBÓJCZY 'niszczący bakterie': Maść bakteriobójcza. Preparat, lek o działaniu bakteriobójczym.

złożenie cząstki: bakterio- i cząstki: -bójczy

77

BAKTERIOCYD

BALET

BAKTERIOCYD 'środek bakteriobójczy': Do najczęściej stosowanych we współczesnym lecznictwie bakteriocy-dów

należą antybiotyki i sulfonamidy.

złożenie cząstek: bakterio- i -cyd od łac. occido 'zabijam'

BAKTERIOFAG 'wirus niszczący bakterie': Bakteriofagi stosowane są w lecznictwie i badaniach genetycznych.

złożenie cząstek: bakterio- i -fag od gr. phago 'zjadam, pożeram'

BAKTERIOLIZA 'zjawisko rozpuszczania się bakterii pod wpływem przeciwciał bakteryjnych znajdujących się we krwi
(bakteriolizyn), bakteriofagów lub innych środków, np. detergentów'

BAKTERIOLIZYNY 'przeciwciała powodujące bak-teriolizę': Bakteriolizyny wytwarzane są przez układ odpornościowy

organizmu, do którego wniknęły groźne dla zdrowia bakterie. Zjawisko to jest szeroko wykorzystywane przy
szczepieniach ochronnych.

BAKTERIOLITYCZNY 'związany ze zjawiskiem ba-kteriolizy, wywołujący bakteriolizę': Reakcje bakterio-lityczne. Ciała

bakteriolityczne.

złożenie cząstek bakterio- i -liżą odgr. łysis 'rozwiązanie, rozkład'

BAKTERIOLOGIA 'nauka zajmująca się bakteriami, ich budową, właściwościami, a także zwalczaniem oraz
możliwościami wykorzystania przez człowieka': Rozwój bakteriologii w XIX w. zapoczątkowały odkrycia Ludwika
Pasteura i Roberta Kocha.

BAKTERIOLOG 'naukowiec zajmujący się bakteriologią'

BAKTERIOLOGICZNY 'związany z bakteriologią':

Badania bakteriologiczne są dziś prowadzone w ramach ogólniejszej specjalności-mikrobiologii. O Broń

bakteriologiczna 'bakterie chorobotwórcze wykorzystane dla zwalczania przeciwnika': Broń bakteriologiczna, np.
bakterie wąglika, może być rozprzestrzeniana m.in. za pomocą bomb, pocisków rakietowych, a także przez zrzucanie z
samolotów zarażonych zwierząt, zwłaszcza gryzoni i owadów.

złożenie cząstek: bakterio- i -logia odgr. logos 'słowo, nauka'

BAKTERIOSTATYCZNY 'hamujący rozwój i rozmnażanie się bakterii': Środki bakteriostatyczne. Leki o działaniu
bakteriostatycznym, np. niektóre antybiotyki.

BAKTERIOSTATYK 'środek bakteriostatyczny': W przypadkach ostrej biegunki lekarz może przepisać bak-teriostatyki.

złożenie cząstki: bakterio- i słowa: statyczny

BALANSOWAĆ l. 'z trudem utrzymywać równowagę, idąc na przykład po wąskiej kładce; chwiać się, przechylać się na
obie strony, ale nie upadać': Linoskoczek umiejętnie balansował na linie. 2. 'mówić, robić, zachowywać się zmiennie -
raz tak, raz inaczej; być niezdecydowanym, skłaniać się na przemian ku różnym rozwiązaniom': To wielka sztuka tak
balansować nieustannie między umiem - nie umiem, uda się - nie uda się.

BALANS l. 'przechylenie ciała po to, by zachować równowagę': Szybki balans uratował motocyklistę przed upadkiem.
2. 'drąg ułatwiający zachowanie równowagi, używany przez linoskoczków': 3. w technice 'w zegarku:

kółko wahadłowe ze sprężyną'

BALANSJER l. 'to samo, co balans w zn. 2' 2. 'to samo, co balans w zn. 3' 3. w technice inaczej: WAHACZ,
'dwuramienna dźwignia w maszynie, która powoduje, że części mechanizmu poruszają się w przeciwnym kierunku':
Balansjery są częściami wielu wag, przyrządów mierniczych,-pomp, pras itd.

BALANGĘ OF POWER (czytaj: balans of pałer) 'równowaga sił - zasada polityki brytyjskiej w XIX i I połowie XX w.,
głosząca, że nie należy dopuścić do dominacji któregokolwiek z mocarstw na kontynencie'

fr. balancer 'utrzymywać w równowadze', ang. balance ofpower

BALAST l. 'dodatkowy - oprócz ładunku - ciężar, umieszczany m.in. na statkach, łodziach podwodnych, balonach,
szybowcach dla zapewnienia im większej stateczności, regulacji głębokości zanurzenia czy wysokości lotu': l.przen.
'coś, co zawadza, ciąży, zwłaszcza zbędne obciążenie psychiczne lub intelektualne. Pisarz próbował odrzucić balast
przestarzałych poglądów i zaściankowych idei.

BALASTOWAĆ l. 'umieszczać na statku, łodzi, balonie itd. balast': 2. 'wychylać się z sanek, łodzi, motocykla po to, by
ciężarem swego ciała zrównoważyć przechył'

niem. Ballast z hol. ballast 'obciążenie na statku'

BALAYAGE (czytaj: balejaż) albo BALE JAZ 'sposób farbowania poszczególnych pasemek włosów, pozwalający na
uzyskanie kosmyków w różnych odcieniach tego samego, jasnego koloru': Fryzura po balayage'u wygląda jak
rozświetlona słońcem. Chłopak ma włosy rozjaśnione platynowym balejażem.
fr. balayage

BALERINA 'tancerka wykonująca partie solowe w balecie': Na scenach warszawskich wystąpiła balerina słynnego
rosyjskiego zespołu baletowego "Balszoj".

BALERINKI 'obuwie damskie: czółenka na miękkiej gumowej podeszwie i płaskim obcasie'

wl. ballerina od: ballare 'tańczyć'

BALET l. 'widowisko sceniczne o treści fabularnej, w którym główną formą wyrazu są taniec artystyczny i muzyka;
utwór sceniczno-muzyczny będący podstawą takiego widowiska': Historia baletu. Znać się na balecie. Balet w dwóch
aktach. Wystawić balet Piotra Cząj-kowskiego. 2. 'charakterystyczny dla tego typu widowisk rodzaj tańca
artystycznego': Balet klasyczny, nowoczesny. 3. 'zespół tancerzy uczestniczący w tych widowiskach': Występ baletu
Teatru Wielkiego z Moskwy.

BALETMISTRZ 'kierownik zespołu tancerzy, osoba reżyserująca i opracowująca przedstawienie baletowe'

78

BALISTYKA

BALZAKOWSKI

BALETNICA 'tancerka tańcząca w balecie'

BALETK1 'używane w przedstawieniach baletowych pantofle na twardej podeszwie i specjalnie zbudowanych noskach,
umożliwiających taniec na palcach'

BALETY albo RÓŻOWY BALECIK pot. 'prywatka połączona z nieprzyzwoitymi, zwłaszcza grupowymi, zabawami
erotycznymi': Dowiedział się, że jego przyjaciółka wyjeżdża za miasto na balety.

wł. balletto od: balio 'taniec'

BALISTYKA 'nauka o ruchu pocisków wystrzelonych z jakiejś broni': Specjaliści od balistyki przeprowadzali badania na
miejscu zbrodni.

BALISTYCZNY 'związany z balistyką; dotyczący ruchu pocisków wystrzelonych z jakiejś broni': Badania balistyczne
pozwoliły precyzyjnie ustalić, skąd padł strzał. Q Krzywa balistyczna 'tor lotu pocisku' () Rakieta balistyczna 'rakieta,
która część drogi pokonuje z włączonym silnikiem, a część pod wpływem siły bezwładności, poruszając się jak każdy
inny pocisk zgodnie z zasadami balistyki': Rakiety balistyczne używane są najczęściej do zwalczania celów naziemnych.

BALISTA 'machina do miotania kamieni i innych pocisków, stosowana w średniowieczu i starożytności'

fr. balistique; łac. ballista od gr. balio 'rzucam, miotam'

BALLADA l. w nauce o literaturze 'utwór poetycki opowiadający o zdarzeniach legendarnych lub historycznych':
Uczniowie czytali Mickiewiczowskie ballady:

"Lilie", "Świteziankę" i "Powrót taty", pełne tajemniczości, a zarazem wyrażające najprostsze prawdy moralne. 2. w
muzyce klasycznej 'utwór instrumentalny o swobodnej budowie lub pieśń opowiadająca o czymś, śpiewana przy
akompaniamencie instrumentu. Ballady fortepianowe Chopina. Ballady Schuberta. 3. w muzyce rockowej 'utrzymana
w spokojnym rytmie piosenka, opowiadająca o jakichś zdarzeniach': Ballady Leonarda Cohena, Juan Baez.
fr. balladę, pierwotnie 'pieśń taneczna'

BALNEO- cząstka o znaczeniu 'kąpiel, łaźnia', dodawana do rzeczowników i przymiotników, wskazująca na to, że ich
znaczenie jest związane z łaźnią i kąpielami, np. bal-neoterapia, balneologia

lać. balneum 'łaźnia'

BALNEOLOGIA 'nauka o leczniczych właściwościach kąpieli, zwłaszcza kąpieli w wodach mineralnych oraz wodach
zawierających specjalne substancje, np. w borowinach': Wśród wyższych sfer balneologia stała się bardzo popularna w
XIX w., gdy zamożne i dobrze urodzone osoby przynajmniej raz w roku jeździły "do wód".

BALNEOLOG 'naukowiec zajmujący się balneologią':

Najbardziej znanym balneologiem polskim jest Jerzy Dietl, który w II połowie XIX w. opracował klasyfikację

polskich wód leczniczych i spopularyzował leczenie w takich uzdrowiskach jak Szczawnica, Krynica i Rabka.

BALNEOLOGICZNY 'związany z balneologią, wykorzystujący lecznicze właściwości wód': Badania balneologiczne.

Leczenie balneologiczne. Sanatorium balneologiczne.

złożenie cząstek: balneo- oraz -logia odgr. logos 'słowo, nauka'

BALNEOTERAPIA 'leczenie w uzdrowiskach za pomocą kąpieli (wodnych, błotnych itp.), picia wód mineralnych i
klimatu'

BALNEOTERAPEUTYCZNY 'związany z leczeniem kąpielami': Przechodzić zabiegi balneoterapeutyczne.

złożenie cząstki: balneo- oraz słowa: terapia

BALOTAŻ 'tajne głosowanie za pomocą białych (za) i czarnych (przeciw) kulek lub kartek, dziś niestosowane': W
końcowej części filmu "Faraon" przedstawiona jest scena balotażu - głosowania nad wnioskiem Ramzesa o
udostępnienie mu skarbów labiryntu dla ratowania państwa.

BALOTOWAĆ 'głosować zgodnie z regułami balotażu': Musieli balotować, by podjąć decyzję.

fr. ballottage od stówa: ballotte 'kulka do głosowania'

BALSAM l. 'aromatyczna żywica specjalnych gatunków drzew tropikalnych, używana m.in. w kosmetyce i lecznictwie;
środek kosmetyczny albo leczniczy zawierający tę żywicę, zwykle maść lub środek o półpłynnej konsystencji': Kupił
maść wietnamską zawierającą naturalne balsamy. Smarował balsamem rany po oparzeniach. 2. 'półpłynny lub płynny
środek kosmetyczny zawierający naturalne składniki, działające regeneracyjnie lub zapobiegawczo': Balsam do ciała.
Balsam do kąpieli. Balsam nagietkowy, rumiankowy. 3. przen. 'coś, co koi cierpienia duchowe': Jego tchnące
optymizmem teksty były balsamem na nasze przygnębienie i utratę wiary.

BALSAMOWAĆ 'zabezpieczać zwłoki przed rozkładem za pomocą specjalnych środków (w starożytności:

balsamów w znaczeniu l.)': Starożytni Egipcjanie balsamowali ciała zmarłych.

BALSAMICZNY 'przesycony balsamem, pachnący jak balsam': Balsamiczne powietrze górskie.

BALSAMOWY 'zawierający balsam': Drzewa balsamowe.

gr. balsamon 'pachnąca żywica'

BALWIERZ 'dawny zawód, który obejmował funkcje fryzjera i proste czynności medyczne': Balwierz pięknie go
wystrzygł. Gdy balwierz nic nie mógł na jego chorobę poradzić, wezwano doktora.
lać. śr. barbarius od łac. barba 'broda'

BALZAKOWSKI 'związany z życiem lub twórczością Honore de Balzaca': O Bohater Balzakowski. Temat bal-

79

BANAŁ

BANK

żakowski. () Wiek balzakowski 'wiek kobiety od 30 do 40 lat' - wyrażenie używane niegdyś w odniesieniu do kobiet
przeżywających pierwsze problemy psychiczne związane ze starzeniem się.

Honore de Balzac (1799-1850), pisarz francuski, "Kobieta trzydziestoletnia" -jego powieść wydana w 1831 r.

BANAŁ 'myśl pozbawiona głębszej treści albo wyrażająca treść dobrze wszystkim znaną': Prawił banały o tym, że
ludzkie gusty się różnią, ale sztuka trwa wiecznie.

BANALNY 'nie mający cech oryginalnych, oklepany, często też: mało ważny': Banalne przedstawienie, banalny temat,
banalna sprawa.

BANALIZACJA 'uznanie, że coś jest banalne lub uczynienie czegoś banalnym': Banalizacja twórczości wielkiego poety.
Pisarz zwrócił uwagę na zjawisko banaliza-cji zła.

BANALIZOWAĆ 'uznawać, że coś jest banalne lub czynić to banalnym': Banalizować zagrożenie, konflikty,
niebezpieczeństwo. W ekranizacji słynnej powieści wątek miłosny został spłycony i zbanalizowany.

fr. banał 'pospolity'

BANDERA 'flaga morska oznaczająca przynależność państwową oraz ogólne przeznaczenie statku lub okrętu':

Bandera polska, hiszpańska; pływać pod norweską banderą. Bandera handlowa, wojenna. () Tania bandera 'bandera
państwa, w którym rejestracja statku jest tania, niskie są inne opłaty oraz wymagania dotyczące bezpieczeństwa, jak
np. Liberia, Panama.'

hiszp. bandera

BANDERIA l. 'dawniej: sztandar, flaga' 2. 'dziś: honorowa eskorta na koniach towarzysząca w czasie uroczystości
wybitnym osobom': Przejazd papieża uświetniała banderia w ludowych strojach góralskich.

niem. Banderie

BANDEROLA l. 'obecnie w handlu: papierowa opaska naklejana na przedmiotach na znak ich oryginalności, znak tego,
że są nienaruszone, lub tego, że opłacono za nie należne podatki': Zauważył, że banderola na butelce koniaku jest
przerwana. 2. 'w malarstwie, zwłaszcza średniowiecznym: motyw dekoracyjny: wstęga ze zwijającymi się końcami,
często w formie chorągiewki przymocowanej do włóczni, na której jest jakaś myśl, zasada moralna itd. związana
tematycznie z treścią dzieła'

BANDEROLOWAĆ 'naklejać banderole na jakichś towarach': Banderolować papierosy, wódkę, wina.

fr. banderole 'chorągiewka'

BANDEROWIEC 'żołnierz oddziałów powstańczych walczących o niepodległość Ukrainy, których przywódcą był Stefan
Bandera': W Polsce banderowcy budzili bardzo złe skojarzenia ze względu na dokonywane przez nich zbrodnie na
ludności polskiej.

od nazwiska Stefana Bandery (1908-1959), ukraińskiego działacza narodowego

BANDERRILLA 'mała dzida z chorągiewką wbijana w czasie korridy w kark byka'

BANDERILLERO 'jeden z toreadorów uczestniczących w korridzie, który rozdrażnia byka wbijając w jego kark
banderillę': Oprócz banderillerów w walce z bykiem biorą udział pikadorzy oraz matador, który zadaje bykowi
śmiertelny cios szpadą.

hiszp. banderilla, banderillero od słowa: bandera 'chorągiew(ka)'

BANICJA 'kara polegająca na wygnaniu skazanego z kraju i pozbawieniu go wszelkich praw': Karę banicji wieczystej
nakładano w Polsce od XVI w. za ciężkie przestępstwa, np. zdradę kraju, za mniejsze przewinienia karano banicją
czasową.

BANITA 'osoba skazana na banicję': Samuel Zborowski został w 1574 r. ogłoszony banitą za zabójstwo kasztelana
przemyskiego, Jędrzeja Wapowskiego; kilka lat później, gdy lekceważąc wyrok powrócił do kraju, został poj-many i
ścięty na rynku w Krakowie.

tac. śr. bannitio od łac. bannire 'wygnać'

BANK l. 'instytucja zajmująca się operacjami pieniężnymi: przyjmowaniem wkładów, naliczaniem odsetek,
wypłacaniem gotówki, udzielaniem kredytów, dokonywaniem przelewów i regulowaniem zobowiązań finansowych
itd.; także: budynek, w którym mieści się ta instytucja': Mieć konto w banku. Zaciągnąć kredyt w banku.
Odrestaurowany bank. O Bank emisyjny 'w odróżnieniu od banków spółdzielczych oraz banków komercyjnych,
zajmujących się tylko zarabianiem na udzielanych przez siebie kredytach i opłatach za przeprowadzane operacje -
bank zajmujący się emisją nowych pieniędzy, a w pewnym stopniu także kontrolowaniem sytuacji finansowej kraju,
np. wysokości inflacji': Obecnie w Polsce bankiem emisyjnym jest Narodowy Bank Polski. () Mieć coś jak w banku 'mieć
coś na pewno' 2. 'w grach hazardowych - zgromadzona przez graczy suma pieniędzy, z której wypłaca się wygrane':

Karta szła mu tego dnia świetnie i miał nadzieję, że weźmie cały bank.<) Rozbić bank 'wygrać całą zgromadzoną sumę'
3. 'zbiór czegoś, a także miejsce, gdzie się to przechowuje': Bank danych, bank tkanek, narządów do transplantacji,
bank genów.

BANKIER l. 'właściciel instytucji finansowej - banku, osoba z jego zarządu lub jeden z głównych akcjonariuszy':
Bankierzy odmówili dalszego kredytowania upadającego przedsiębiorstwa. 2. 'w grach hazardowych: gracz trzymający
bank, zgromadzone pieniądze'

BANKOWIEC 'pracownik banku': Zorganizowano kurs informatyczny dla młodych bankowców.

BANKOWOŚĆ 'dziedzina wiedzy obejmująca zasady funkcj onowania banków, ich miej sce w gospodarce itd.':

Prowadził wykłady z bankowości i prawa finansowego.

80

BANKRUCTWO

BARBARIA
BANKOWY 'związany z bankiem - instytucją finansową': Prawo bankowe. Nadzór bankowy. Pomieszczenia bankowe.

BANKOMAT 'urządzenie elektroniczne, montowane na ulicy lub w bankach, służące do wypłaty gotówki z konta
osobistego po posłużeniu się odpowiednią kartą magnetyczną': Korzystanie z bankomatów jest wygodne zwłaszcza w
dni świąteczne. Bankomat wypłacił pięćset złotych i wydał kwit o stanie konta.

wl. banco, pierwotnie 'stół (na którym wymieniano pieniądze)'; bankomat - skrót od słów: bank i automat,
zapożyczony z ang. lubfr.

BANKRUCTWO l. inaczej: UPADŁOŚĆ, NIEWYPŁACALNOŚĆ, 'sytuacja majątkowa firmy lub osoby, które przestały płacić
swe długi wobec innych firm lub osób, zazwyczaj dlatego, że nie mają pieniędzy, suma ich długów jest większa niż
wartość posiadanego majątku':

Konsekwencją ogłoszenia przez sąd bankructwa jest przejęcie zarządu nad firmą przez syndyka, przeprowadzenie jej
likwidacji i podział majątku między wierzycieli. 2.przen. 'sytuacja, gdy okazuje się, że jakaś osoba przez długi czas
postępowała niesłusznie i nic nie osiągnęła, gdy jakaś ideologia traci znaczenie, ludzie zaczynają rozumieć, że była
fałszywa': Kolejne rewolucje techniczne, a także wzrost zamożności i zdobycze socjalne w państwach Zachodu, były
podstawową przyczyną bankructwa idei komunistycznej. Bankructwo moralne.

BANKRUT l. 'firma lub osoba, które zbankrutowały - są niewypłacalne': Kolejna chybiona inwestycja sprawiła, że firma
stała się bankrutem. 2. przen. 'osoba, która po długich staraniach stwierdza, że postępowała niesłusznie, ideologia,
która okazała się fałszywa': Po tych latach szczerej walki o utopijną ideę trudno mu było przyznać, że jest życiowym
bankrutem.

BANKRUTOWAĆ 1,'stawać się bankrutem - osobą lub firmą niewypłacalną': Zakład bankrutuje, zwalnia się załogę,
sprzedaje majątek, brak pieniędzy na wypłaty dla pracowników. 2. przen. 'po długich staraniach ponieść klęskę w
sferze wartości, celów życiowych itd.'

niem. Bankrott z wl. banco rotto 'złamany stół (niewypłacalnego bankiera)'

BANZAI 'japoński okrzyk bojowy; okrzyk na cześć cesarza': Po wypiciu na lotnisku czarki sake kamikadze wznosili
rytualny okrzyk: banzai.

jap. banzai, dosłownie 'tysiąc lat (życia dla ciebie)'

BAON zob. BATALION

BAPTYZM 'wyznanie protestanckie praktykujące chrzest nie dzieci, lecz dorosłych, oraz uznające za jedyny autorytet w
sprawach wiary i moralności Biblię'

BAPTYSTA 'osoba praktykująca baptyzm': Najwięcej baptystów jest w Ameryce Pomocnej, Anglii i Niemczech.

ang. baptist od gr. baptistes 'chrzciciel'

BAPTYSTERIUM inaczej: CHRZCIELNICA 'budynek, jego część lub naczynie przeznaczone do obrzędu

chrztu': W Pizie obejrzeli słynną krzywą wieżę i bogato zdobione, okrągłe baptysterium.

lać. kość. baptisterium od łac. baptisterium 'basen'

I BAR 'pierwiastek chemiczny o liczbie atomowej 56 i masie atomowej 137,33, symbol Ba: srebrzystobiały, miękki
metal, bardzo łatwo utleniający się': Związki baru używane są m.in. w medycynie, przemyśle szklarskim, do wyrobu
farb (zwłaszcza farby białej) i w pirotechnice do uzyskiwania zielonych ogni sztucznych.

n.-lać. barium
II BAR w fizyce 'jednostka ciśnienia, skrót: b': l b odpowiada następującym wartościom innych jednostek ciśnienia: lO
afpaskala); l,02 at (atmosfery technicznej), 750 mmHg (słupka rtęci). Instrukcja zaleca, by w tego typu samochodach
osobowych przy pełnym obciążeniu ciśnienie w tylnych kołach wynosiło 2 bary.

BARIA inaczej: MIKROBAR, w fizyce '0,1 b'

BARYCZNY 'związany z ciśnieniem atmosferycznym':

Wyż, niż baryczny, układ baryczny.

ang. bar od gr. barys 'ciężki'

III BAR l. 'niewielka restauracja, w której podaje się proste potrawy do szybkiego spożycia': W przerwie między
zajęciami biegli coś przekąsić do baru mlecznego. 2. 'bufet w restauracji lub kawiarni, przy którym pije się napoje,
stojąc lub siedząc na wysokich krzesłach'

BARMAN 'osoba przygotowująca i podająca trunki przy barze': Barman podał im znakomity koktajl, przyrządzony
według własnego pomysłu.

BAROWY 'związany z barem': Dania barowe, wnętrze barowe. (} Krzesła barowe 'wysokie, eleganckie krzesła, na
których siedzi się przy barze' Pogoda barowa 'brzydka pogoda, taka że najlepiej nie wychodzić na dwór, tylko siedzieć
w barze'

ang. bar, pierwotnie 'bariera oddzielająca pomieszczenie dla gości od bufetu'

BARAŻ wsparcie 'dodatkowa walka między zawodnikami mającymi tyle samo punktów, mająca ustalić ostateczną
kolejność miejsc': Zwyciężyć w barażu. Ulecwbarażu.

BARAZOWY 'rozgrywany jako baraż': W walce barażowej szablista polski pokonał Węgra i ostatecznie zajął 3 miejsce.

fr. barrage, dosłownie 'zapora'

BARBAKAN 'średniowieczna budowla, będąca elementem systemu obronnego: okrągły budynek ze strzelnicami,
wysunięty przed mury, ale połączony z nimi osłoniętym przejściem lub mostem': Krakowski barbakan bronił dostępu
do Bramy Floriańskiej.

lać. sr. barbacana

BARBARIA 'brak kultury, prymitywizm; grupa ludzi prymitywnych i niekulturalnych'

lać. barbaria odgr. barbaros 'cudzoziemiec'

81

BARBARZYŃCA

BARETKA

BARBARZYŃCA l. 'prymitywny człowiek, nieuznający zdobyczy kultury i cywilizacji, zdolny do ich niszczenia i
okrucieństwa wobec innych': Prasa pisała z oburzeniem o barbarzyńcach na stadionach, wywołujących bijatyki i
niszczących urządzenia sportowe. 2. 'w historii:

człowiek pierwotny, nieznający cywilizacji europejskiej, pierwotnie: cywilizacji greckiej': W sztuce greckiej
odnajdujemy wiele osobliwych elementów, które są wkładem barbarzyńców do estetyki europejskiej.
BARBARZYŃSTWO l. 'czyn będący dowodem prymitywizmu i okrucieństwa': Mówili o barbarzyństwach armii
hitlerowskiej w czasie powstania warszawskiego. 2. 'w historii: prymitywny, choć niepozbawiony swoistych wartości,
etap rozwoju społeczeństw; społeczeństwa na tym etapie rozwoju lub grupa ludzi spoza kręgu europejskiej
cywilizacji': Sprowadzeni na Mazowsze Krzyżacy mieli nawrócić na chrześcijaństwo Prusów, pogan pogrążonych w
barbarzyństwie. Efekty działania cywilizowanych, chrześcijańskich rycerzy do dziś skłaniają do refleksji: dokonano
całkowitej eksterminacji pierwotnych pruskich plemion, zniszczono ich państwo, kulturę i religię w taki sposób, że nie
pozostało po nich właściwie nic.

BARBARZYŃSKI l. 'odznaczający się prymitywizmem i okrucieństwem': Barbarzyńskie znęcanie się nad więźniami
obozu. 2. 'w historii: odnoszący się człowieka, który nie miał kontaktu z cywilizacją europejską, do kultury uznawanej
za pierwotną': Święty Wojciech zapuścił się między barbarzyńskich Prusów.

gr. barbaros 'cudzoziemiec', pierwotnie 'jąkający się, mówiący:

bar, bar'

BARBARYZACJA l. 'pogrążanie się w stan barbarzyństwa, prymitywizmu': Konserwatyści uważali niektóre przejawy
młodzieżowej kultury alternatywnej za znak postępującej barbaryzacji. 2. 'wprowadzanie do języka barbaryzmów':
Barbaryzacja współczesnej polszczyzny potocznej.

BARBARYZOWAĆ l. 'pogrążać w stan barbarzyństwa, prymitywizmu': Barbaryzować obyczaje, formy kontaktów

międzyludzkich. 2. 'wprowadzać barbaryzmy do języka lub tekstu'

BARBARYZM 'negatywnie oceniane zapożyczenie z obcego języka': W dyskusji wiele osób wypowiadało się przeciw
wprowadzaniu do polszczyzny takich - ich zdaniem - barbaryzmów, jak: naczalstwo, skolko ugodno, iść w odstawkę.

ang. barbarization, barbarize, łac. barbarismus 'obcy element w klasycznej łacinie lub grece' od gr. barbaros
'cudzoziemiec'

BARBECUE (czytaj: barbikju) 'przyjęcie na świeżym powietrzu, w czasie którego piecze się mięso, ryby itd. nad
ogniskiem lub na rożnie, zwłaszcza w całości; także: posiłki przyrządzane w czasie tego przyjęcia, używany do tego
ruszt oraz ostra przyprawa lub sos do mięs pieczonych na rożnie': Wieczorem pan domu zaprosił gości do ogrodu na
barbecue: pieczenie na rożnie barana.

amer. barbecue z hiszp. barbacoa, z jeż. indiańskich 'drewniana rama na mięso'

BARBITUROWY KWAS 'związek organiczny, którego niektóre pochodne mają działanie usypiające i narkotyczne'

BARBITURANY 'lekarstwa o działaniu usypiającym i uspokajającym, których głównym składnikiem jest kwas
barbiturowy': Barbiturany są obecnie wypierane przez nowocześniejsze leki nasenne, które nie zaburzają faz snu.

fr. barbiturique, nazwa farmaceutyczna utworzona być może od imienia Barbara

BARCHAN 'tkanina bawełniana, z lewej strony włochata, najczęściej używana do szycia ciepłej bielizny, pościeli itp.': W
prezencie od babci dostała kolorową koszulę nocną z barchanu.

BARCHANOWY 'wykonany z barchanu': Do dziś barchanowe majtki, koszule, barchanowa bielizna - skądinąd ciepłe i
wygodne - są symbolem drobnomieszczaństwa.

dawne niem. barchant od ar. barrakan

BARĆ 'pierwotny ul: dziupla w drzewie lub kłodzie drewna, w której umieszczany był rój pszczół': Zauważył, że
niedźwiedź podkrada się do barci.
BARTNIK 'dawny pszczelarz, zajmujący się hodowlą pszczół w barciach': Organizacja bartników, zwyczaje, strój
bartników.

BARTNICTWO 'pierwotna forma pszczelarstwa: hodowla pszczół w barciach': O olbrzymim znaczeniu bartnictwa w
zielonych puszczach kieleckich i mazowieckich świadczy jego bogate słownictwo i prawo zwyczajowe [...]. (Bruckner)

rodzime, dawniej barć był to także otwór w ulu, zaś bartnik oznaczał w szerokim znaczeniu prostego, ubogiego
człowieka, mówiono np., że Piast był bartnikiem

BARD l. 'w średniowieczu: poeta-pieśniarz opiewający boje i bohaterów': Rycerze ucztowali, słuchając pieśni bardów i
minstreli. 2. 'obecnie: poeta, który układa i śpiewa pieśni o poważnej, np. narodowej lub wyzwoleńczej, tematyce': W
programie "Powrót bardów" wystąpili Jacek Kaczmarski, Przemysław Gintrowski i Zdzisław Łapiński, prezentując swe
piosenki z lat 70. i czasów pierwszej "Solidarności".

fr. barde z fac. bardus 'poeta-pieśniarz'

BARDOTKA 'biustonosz głęboko wykrojony od góry i odkrywający znaczną część biustu, usztywniony od dołu':

Oprócz kostiumów bardziej "zabudowanych" firma oferuje też bardotki i stroje bikini.

od nazwiska Brigitte Bardot (ur. 1934), aktorki uważanej w latach 50. i 60. za symbol seksu

BARETKA 'znak noszony zamiast odznaczeń, zazwyczaj kawałek wstążki o ustalonych kolorach i wymiarach, na-
szywany na mundurze, nad lewą kieszenią': Po liczbie baretek odznaczeniowych mogliśmy się zorientować, że
mówimy z bardzo zasłużoną osobą.

fr. barette, pierwotnie 'spinka, broszka'

82

BARIA

BARYŁKA

BARIA zob. pod hasłem II BAR

BARKA 'statek o płaskim dnie, niewielkim zanurzeniu, zwykle bez własnego napędu, używany do przewożenia
towarów na wodach śródlądowych': Zaopatrzenie i materiały budowlane dostarczano barkami na nadbrzeże.

lać. barca 'łódź'

BARKAROLA 'nastrojowa pieśń weneckich gondolierów utrzymana w takcie 6/8 lub 12/8; utwór instrumentalny
przypominający pieśń gondolierów': Wysłuchali "Barkaroli" Fryderyka Chopina w wykonaniu rosyjskiego pianisty.

wl. barcarola od: barcarolo 'gondolier'

BAR MICWA 'w religii żydowskiej: ceremonia przyjęcia chłopca do społeczności dorosłych, obchodzona w szabat po
ukończeniu przez niego trzynastu lat; chłopiec będący bohaterem tej uroczystości': Obchody bar mic-wy wiążą się z
uznaniem chłopca za dojrzałego do tego, by przestrzegać nakazów religii i w pełni brać udział w nabożeństwach.

hebr. bar miswah, dosłownie 'syn boskich przykazań'

BARO- cząstka wyrazów złożonych, wskazująca na to, że ich znaczenie jest związane ze zjawiskiem ciśnienia', np.
barometr, baroreceptory
odgr. barys 'ciężki'

BAROGRAF 'urządzenie rejestrujące zmiany ciśnienia atmosferycznego: barometr połączony z urządzeniem, które
zapisuje zmienny wykres ciśnienia na specjalnym bębnie, taśmie czy ekranie': Zapis barografu wskazywał na stały
spadek ciśnienia.

złożenie cząstek: baro- i -graf od gr. graphó 'piszę'

BAROK 'kierunek w sztuce europejskiej, charakteryzujący się patosem, bogactwem ornamentyki i dekoracji w dziełach
sztuk plastycznych oraz zamiłowaniem do skomplikowanych formalnie artystycznych środków wyrazu w poezji i
muzyce; także: okres, kiedy ten kierunek występował ze szczególnym nasileniem: ok. 1600 do 1750 r.': Do
najwybitniejszych poetów polskiego baroku należą m.in. Mikołaj Sęp-Szarzyński, Jan Andrzej Morsztyn i Wacław
Potocki.

BAROKOWY l. 'związany z barokiem, charakterystyczny dla stylu sztuki tego okresu': Barokowi twórcy, barokowy
kościół, barokowy ornament, l.przen. 'charakteryzujący się nadmiarem, przesytem środków wyrażenia, zbyt wielką
ilością ozdób': Wygłosił barokowe przemówienie, pełne figur stylistycznych i udziwnień, pozbawione natomiast jasnej
konkluzji.

fr. baroque, wl. barocco, pierwotnie 'szczególny, dziwaczny, nieregularny'

BAROMETR inaczej: CIŚNIENIOMIERZ, 'przyrząd do pomiaru ciśnienia atmosferycznego': Do najczęściej

obecnie stosowanych barometrów należą barometry rtęciowe, których działanie opiera się na siedemnastowiecznych
odkryciach Torricellego.

BAROMETRYCZNY 'związany z barometrem: wynikami dokonywanych za jego pomocą pomiarów ciśnienia lub jego
częściami': Ciśnienie barometryczne. Rurka barometryczna.

złożenie cząstek baro- i -metr od gr. mćtron 'miara'

BARON l. 'tytuł arystokratyczny niższy od tytułu hrabiego, w Polsce używany od okresu zaborów; osoba nosząca ten
tytuł': Za odwagę i zasługi dla tronu król nadał mu tytuł barona. 2. przen. 'bardzo bogata osoba, która odgrywa w
jakiejś dziedzinie, zwłaszcza w gospodarce, ważną rolę': Baron węglowy. Baron narkotykowy.

BARONESA 'w Anglii: żona barona lub wdowa po nim, w Niemczech: córka barona'

BARONIA 'dobra ziemskie barona': Baronie uznawano często za dobra niepodzielne, by nie dopuścić do rozdrobnienia
majątków.

BARONAT 'tytuł barona, status barona': W różnych krajach baronat wiązał się z nieco innymi prawami i przywilejami.

BARONET 'tytuł szlachecki w Anglii, niższy od tytułu barona, a wyższy od rycerza; osoba nosząca ten tytuł':

Zwracając się do baronetów używano formy: "sir".

BARONOWSKI 'związany z baronem, jego statusem społecznym, rodziną, dobrami itd.': Tytuł baronowski, majątek
baronowski.

niem. Baron, pierwotnie 'bitny, waleczny'

BARORECEPTOR 'jeden z receptorów, które w ciele ludzi i zwierząt rejestrują zmiany ciśnienia atmosferycznego':
Sygnał wysyłany przez baroreceptory do mózgu powoduje spowolnienie - w przypadku niskiego ciśnienia - lub
przyspieszenie - przy ciśnieniu wysokim -akcji serca.
złożenie: baro- od gr. barys 'ciężki', łac. receptor 'ten, który przyjmuje'

BARREL zob. BARYŁKA

BARTER 'typ wymiany handlowej, polegającej na rozliczaniu "towar za towar", bez bezpośredniego udziału pieniędzy'.
W handlu z Rosją możliwy jest chyba tylko barter.

BARTEROWY 'oparty na barterze': Porozmawiajmy na przykład o wymianie barterowej: towar za towar. Obowiązują tu
wielostronne rozliczenia barterowe.

ang. barter 'handel wymienny'

BARYCZNY zob. BAR

BARYŁKA l. 'mała beczka' 2. inaczej: BARREL 'angielska i amerykańska miara pojemności, najczęściej używana
wówczas, gdy mowa o dużych ilościach lub

83

BARYTON

BATALIA

hurtowej cenie ropy naftowej i jej przetworów lub piwa':

l barrel piwa to 36 galonów angielskich, co jest równe ok. 1631. l barrel ropy to 3 5 galonów-ok. 1591.Zusz-kodzonego
tankowca dostało się do morza ponad tysiąc baryłek ropy naftowej. Cena za baryłkę ropy przekroczyła 30 dolarów.

wt. bania 'gliniana amfora na wino', ang. barrel

BARYTON l. 'głos męski pośredni między tenorem a basem; śpiewak o takim głosie': Śpiewał barytonem w chórze
kościelnym. Słuchaliśmy pieśni Franciszka Schuberta we wspaniałym wykonaniu naszego słynnego barytona, Andrzeja
Hiolskiego. 2. inaczej: VIOLA DI BARDONA 'dawny instrument muzyczny, mający siedem strun, na których grało się
smyczkiem, i struny, na których grało się palcami'

BARYTONOWY 'śpiewający barytonem, śpiewany barytonem': Solista barytonowy, barytonowa partia opery-wl.
baritono z gr. barytonos 'mający głęboki ton'

BAS l. 'najniższy głos męski; śpiewak o takim głosie': Mówił donośnym basem. Bywaliśmy w domu Bernarda Ładysza,
sławnego basa. 2. przen. 'bardzo niskie dźwięki': Jego słowom wtórował bas armat. 3. 'instrument, który wytwarza
bardzo niskie dźwięki;

część instrumentu, wytwarzająca takie dźwięki; ich rejestr w instrumentach muzycznych': Na syntezatorze gitarowym
gra lider zespołu, na basie elektrycznym -jego brat.

BASOWY 'śpiewający basem, wytwarzający bardzo niskie dźwięki': Solista basowy, gitara basowa, klarnet basowy.

BASISTA 'muzyk grający na instrumencie basowym'

BASOWAĆ l. 'mówić basem, śpiewać basem, grać na basie lub w inny sposób wytwarzać niskie dźwięki' l. przen.
'przytakiwać, wtórować komuś dla odniesienia jakichś korzyści': Widać było, że w firmie źle się dzieje, ale nadal pełno
było cwaniaków basujących szefowi.

wl. basso 'niski, głęboki'

BASEBALL (czytaj: bejzbol) albo BEJSBOL l. 'gra zespołowa rozgrywana na polu, wewnątrz którego oznaczone są
specjalne bazy, polegająca na rzucaniu, łapaniu i odbijaniu piłki kijem oraz obieganiu baz w czasie jej lotu': Baseball
wywodzi się z angielskiego krykieta, najbardziej popularny jest w Ameryce Północnej. 2. śród. 'pałka przypominająca
kij do gry w baseball, używana przez chuliganów'

BASEBALLISTA 'gracz w baseball': W każdej drużynie jest 9 baseballistów.

BASEBALLÓWKA 'bawełniana czapka, należąca do tradycyjnego stroju baseballistów, mająca szeroki daszek i pasek do
regulacji obwodu': Nosił zawsze modną wśród młodzieży baseballówkę.

złożenie ang. base 'baza', bali 'piłka'

BASIC (czytaj: bejzik) 'język programowania dla początkujących': Basie został opracowany w latach 60., potem
wielokrotnie go udoskonalano. Obecnie najczęściej stosowana jest jego wersja pod nazwą: Visual Basie.

ang. skrót: B(eginer's) A(ll-purpose) S(ymbolic) I(nstruction) C(ode) 'uniwersalny kod instrukcji symbolicznych dla
początkujących'

BASIC ENGLISH (czytaj: bejzik inglisz) 'uproszczona wersja języka angielskiego, obejmująca zaledwie 850 najprostszych
słów i podstawowe struktury gramatyczne': Powszechne użycie, a jednocześnie dość powierzchowna znajomość
angielskiego sprawiają, że Basie English stał się ważnym środkiem międzynarodowej komunikacji.

ang. Basie English 'podstawowy angielski'

BAS-RELIEF (czytaj: barelief) 'niezbyt wypukła płaskorzeźba': Kolumnę zdobił piękny bas-relief, przedstawiający Dianę
wychodzącą z kąpieli.

fr. bas 'niski', relief

BASTARD l. 'dawniej: dziecko, zrodzone ze związku osoby pochodzenia szlacheckiego z osobą niższego stanu -
nieślubne lub będące owocem małżeństwa morgana-tycznego; częste wyzwisko': O Kostce Napierskim, przywódcy
chłopskiego powstania na Podhalu w 1651 r., krążyły legendy, mówiono, że jest bastardem, synem samego króla
Władysława IV. 2. w biologii 'zwierzę lub roślina będące skrzyżowaniem dwóch różnych gatunków, np. muł.'

BASTARDYZACJA w biologii 'krzyżowanie roślin lub zwierząt należących do różnych gatunków': Efektem ba-
stardyzacjijest otrzymanie nowych odmian roślin ozdobnych, np. rodzajów storczyków, lub zwierząt o cenionych
właściwościach, np. muła odznaczającego się większą niż koń wytrzymałością.

niem. Bastard, początkowo 'prawnie uznany, ale nieślubny, syn szlachcica'

BASTION l. 'dawniej: umocnione stanowisko armat, zwykle na załomie murów lub wałów obronnych' 2. przen. 'ostoja
czegoś, coś, co jest mocnym oparciem czegoś':

Północna część Mitrovicy stała się bastionem wpływów Belgradu w Kosowie.

•wl. bastione

BASZA inaczej: PASZA 'dostojnik w niektórych krajach muzułmańskich, np. w Turcji i Egipcie': Twardowski siadł w
końcu stoła, podparł się w boki jak basza. (Mickiewicz)

tur. basza

BATALIA l. 'wielka bitwa lub szereg bitew, które przesądzają o losach wojny lub jakiejś jej części': W pancernej batalii
na Łuku Kurskim ostatecznie skruszona została siła armii hitlerowskiej, l. przen. rozgrywka o coś, np. w sporcie,
biznesie, handlu, polityce': Rozpo-
84

BATALION

BAZA

częła się batalia o medale. Prasa opisuje batalię sejmową.

BATALISTYKA 'twórczość artystyczna z dziedziny malarstwa lub literatury, której tematem są wojska i sceny bitew'

BATALISTA 'malarz lub pisarz, przedstawiający w swej twórczości wojsko i bitwy': Najsłynniejszy polski malarz batalista
z przełomu XIX i XX w. - Wojciech Kossak -jest współtwórcą "Panoramy Racławickiej".

BATALISTYCZNY 'związany z batalistyką': Malarstwo batalistyczne, sceny batalistyczne.

wt. battaglia 'bitwa'

BATALION skrót: BAON, 'pododdział wojskowy, zwykle składający się z 3-4 kompanii, będący częścią pułku lub
działający samodzielnie': Przed skierowaniem nas na pierwszą linię uzupełniono stan batalionu, razem z dowództwem
liczył on teraz 650 żołnierzy.

fr. battaillon z wt. battaglione od słowa: battaglia 'bitwa'

BATELDRES albo BATTLEDRESS (czytaj: bateidres) 'wojskowy mundur polowy lub kurtka polowa, zwłaszcza mundur lub
kurtka żołnierzy angielskich z czasów drugiej wojny światowej, noszone też często po wojnie, także przez cywilów'

ang. battiedress od battie 'bitwa, walka', dress 'ubranie'

I BATERIA l. 'źródło energii urządzeń niepodłączonych do sieci elektrycznej, zwykle ogniwo galwaniczne (suche) lub
zespół takich ogniw': Nie wiedział, jakie baterie ma kupić do radia: "paluszki" czy baterie R 14. () Bateria słoneczna
'przyrząd półprzewodnikowy, który pod wpływem światła wytwarza energię' 2. 'zespół jednakowych lub podobnych
urządzeń, połączonych ze sobą z jakichś względów technicznych, np. dla zwiększenia ich mocy': Bateria dział
przeciwlotniczych, bateria pieców koksowniczych. Bateria łazienkowa, wodociągowa 'krany z ciepłą i zimną wodą,
które mają wspólny wylot i umożliwiają mieszanie wody': 3. przen. 'zbiór podobnych lub jednakowych przedmiotów':
Bateria win, butelek piwa, kufli.

II BATERIA 'pododdział artyleryjski, zwykle wyposażony w 2-6 dział lub wyrzutni rakietowych, będący częścią
dywizjonu': Bateria moździerzy, haubic.

fr. batterie, od: battre 'bić' pierwotnie, 'kuć metalowe przedmioty, potem: bić z dział, bateria dział'

BATIAR zob. BACIAR

BATIK 'wywodząca się z Jawy technika barwienia tkanin, polegająca na pokryciu roztopionym woskiem miejsc, które
mają pozostać niezabarwione; tkanina pomalowana tą techniką': Oglądali batik z pięknymi, delikatnymi żyłkowaniami.

BATIKOWAĆ 'barwić tkaninę techniką batiku': Założyła batikowany szal.

jawajskie batik 'pomalowany'

BATUT 'przyrząd do ćwiczeń gimnastycznych: sprężysty materiał, rozpięty metr nad ziemią na specjalnej ramie':

Wykonywał kilkumetrowe skoki i ewolucje na batucie.

wl. battuto

BATUTA 'pałeczka, za której pomocą dyrygent kieruje grą orkiestry i śpiewem śpiewaków': Zdenerwowany dyrygent
uderzył batutą o pulpit. () Pod batutą (określonego dyrygenta) 'pod kierownictwem': Była to wspaniała orkiestra pod
batutą Herberta von Karajana.

wf. battuta 'uderzenie, takt'

BATY- cząstka o znaczeniu 'głęboki', dodawana do rzeczowników i przymiotników, wskazująca na to, że ich znaczenie
jest związane z głębokością zbiorników wodnych, np. batyskaf, batystat

gr. baty s 'głęboki'

BATYSFERA 'stalowa kabina z iluminatorami, opuszczana ze statku na linie, służąca do obserwacji podwodnych na
dużych głębokościach': Baty sfery były używane do badań podmorskich głównie w okresie międzywojennym, przed
skonstruowaniem przydatniejszego i bezpieczniejszego batyskafu, który wyposażony jest we własny napęd.

złożenie cząstek baty- i -sfera z gr. sphaira 'kula'

BATYSKAF 'łódź podwodna o specjalnej konstrukcji, służąca do badań na wielkich głębokościach': W 1960 r. w
zbudowanym przez Augusta Piccarda batyskafie syn konstruktora Jacques i porucznik Don Walsch opuścili się na dno
Rowu Mariańskiego, na głębokość ponad 10000 metrów.

fr. batyscaphe z gr. bathys 'głęboki', skaphe 'łódź'

BATYST 'cienka, przezroczysta tkanina bawełniana lub lniana': Bielizna z batystu. Bluzka z batystu.

fr. batiste, być może od nazwiska średniowiecznego flandryjskiego tkacza Baptiste z Cambrai

BAUER (czytaj: bałer) pot. 'gospodarz na wsi w Niemczech, zwłaszcza gospodarz z czasów drugiej wojny światowej, u
którego pracowali robotnicy przymusowi z krajów okupowanych przez Niemcy': Kiedy dowiedział się, że jest
przeznaczony do pracy u bauera, zaczął myśleć o ucieczce.

niem. Bauer

BAZA l. 'zespół środków stanowiących podstawę do jakiegoś działania': Baza noclegowa, turystyczna, materialna. 2.
'miejsce będące ośrodkiem jakiegoś działania, a także miejsce, w którym zgromadzone są środki umożliwiające to
działanie, np. warsztaty, magazyny z zaopatrzeniem itd.': Baza samochodowa, baza wojskowa, baza himalaistów, baza
materiałowa przedsiębiorstwa. 3. 'w filozofii marksistowskiej: całość stosunków produkcji, decydujących o
ekonomicznej strukturze społe-

85

BAZA DANYCH

BEDEKER albo BAEDEKER

czeństwa' 4. w architekturze 'dolna część kolumny albo filaru, na której opiera się trzon'

BAZOWAĆ l/przyjmować coś za podstawę, opierać się na czymś': Bazował na zdobytych wcześniej doświadczeniach. 2.
'mieć gdzieś bazę, stacjonować gdzieś': Jego pułk bazował wówczas koło Mińska Mazowieckiego.
BAZOWY 'związany z bazą, taki, który jest bazą lub jej częścią': Obóz bazowy. Bazowe magazyny. <} Współczynnik
bazowy 'współczynnik wyjściowy, np. liczba, która jest podstawą w pewnych obliczeniach'

lać. basis 'podstawa'

BAZA DANYCH l. 'zbiór informacji dotyczących jakiegoś zagadnienia, zorganizowany w taki sposób, który umożliwia
łatwe wyszukiwanie i łączenie informacji': Założyli bazę danych dotyczących firmy, ze szczególną uwagą odnotowując
wszystkich dotychczasowych klientów i rodzaj zamawianych przez nich towarów. 2. 'typ użytkowego programu
komputerowego, służącego do gromadzenia, wyszukiwania i przetwarzania danych': Edytory tekstu, arkusze
kalkulacyjne i bazy danych należą obecnie do najpopularniejszych programów użytkowych.

ang. database

BAZALT 'skała wulkaniczna o ciemnej barwie, stosowana jako kruszywo do betonu lub - po stopieniu - do wyrobu rur
kanalizacyjnych, kostki brukowej itd.': W Polsce złoża bazaltu występują m.in. na Dolnym Śląsku i w rejonie Gór
Świętokrzyskich.

BAZALTOWY 'wykonany z bazaltu': Założyli bazaltowe rury kanalizacyjne.

niem. Basaltz łac. basaltes odgr. basanites 'kamień probierczy'

BAZOOKA (czytaj: bazuka) 'przenośna broń do strzelania rakietami małego kalibru, obsługiwana przez jednego lub
dwóch żołnierzy': Zadaniem oddziału uzbrojonego w bazooki było powstrzymanie natarcia czołgów.

amer. bazooka, od podobnie wyglądającego instrumentu muzycznego

BAZYLEUS l. 'w starożytnych Atenach: jeden z trzech najwyższych urzędników, mający nadzór nad sprawami
religijnymi' 2. 'w średniowieczu: cesarz bizantyjski':

Justynian Wielki, najsłynniejszy bazyleus, podbił Afrykę Północną, część Hiszpanii i Italii i podjął próbę odbudowy
Imperium Rzymskiego.

BAZYLISSA 'żona bazyleusa - cesarza Bizancjum'

gr. basileus, basilissa 'król, królowa'

BAZYLIA 'pochodząca z Indii roślina, zielna lub krzewiasta, mająca białe albo liliowe kwiaty; także: przyprawa kuchenna
z tej rośliny': Bazylia jest uprawiana jako roślina ozdobna, używa się jej też do produkcji leków, likierów i jako
przyprawy kuchennej.

p.-lać. basilicum odgr. basilikós 'królewski (aromat tej rośliny)'

BAZYLIKA l. 'na ogół bardzo duży, wielonawowy kościół, w którym nawa główna jest wyższa i szersza od

naw bocznych': Najsłynniejszą świątynią chrześcijańską jest Bazylika św. Piotra w Rzymie. 2. 'w Kościele katolickim:
tytuł honorowy nadawany przez papieża pewnym świątyniom; świątynia mająca ten tytuł' 3. 'w starożytności:
prostokątna hala (sądowo-targowa) podzielona podwójną kolumnadą na części przypominające nawy; w pierwszym
okresie chrześcijańskim wykorzystywana często jako kościół'

p.-fac. basilica 'wspaniała, królewska budowla' z gr. basilike stoa 'królewski portyk'

BAZYLISZEK l. 'baśniowy stwór: kogut z ogonem żmii i oczami żaby, zabijający wzrokiem': Według legendy bazyliszka
pokonał szewczyk, który ustawił przed nim lustro. Zadrżał Asesor, puścił z rąk kieliszek, utopił w Tadeuszu wzrok jak
bazyliszek. (Mickiewicz) 2. przen. 'człowiek przewrotny i złośliwy' 3. 'nadrzewna jaszczurka z rodziny legwanów, żyjąca
w strefie tropikalnej': Samce bazyliszków mają na grzbiecie charakterystyczny grzebień, zaś na głowie fałd skórny, co
nadaje im dość niezwykły i groźny wygląd.

BAZYLISZKOWY albo BAZYLISZKOWATY 'związany z baśniowym bazyliszkiem, taki jak bazyliszka': O Bazyliszkowe
spojrzenie, bazyliszkowy wzrok 'spojrzenie paraliżujące, pełne złości'

lać. basiliscus, pierwotnie 'gatunek węża'

BEAT zob. BIGBIT

BEATYFIKACJA 'w Kościele katolickim: oficjalne uznanie jakiejś zmarłej osoby za błogosławioną i zezwolenie na jej kult
w społeczności, do której należała': Zazwyczaj kanonizacja jest poprzedzona beatyfikacją.

BEATYFIKOWAĆ 'oficjalnie ogłosić jakąś osobę za błogosławioną i zezwolić na jej lokalny kult': W czasie swej wizyty
papież beatyfikował brata Alberta.

BEATYFIKACYJNY 'związany z beatyfikacją': Ceremonie beatyfikacyjne. Proces beatyfikacyjny.

lać. kość. beatificatio z łac. śr. beatifico 'czynię szczęśliwym'

BEAUFORTA SKALA (czytaj: boforta) 'pierwotnie dwu-nasto- obecnie siedemnastostopniowa skala siły wiatru':

Skala Beauforta została stworzona w XIX w. na użytek marynarzy, także dzisiaj najczęściej określa się w niej prędkość
wiatru, myśląc o warunkach żeglugi.

ad nazwiska F. Beauforta (1774-1857), admirała angielskiego

BEAUJOLAIS (czytaj: bożole) 'wino produkowane w regionie Beaujolais w środkowej Francji, czerwone lub -nieco
gorsze gatunkowo - białe': Beaujolais odznacza się charakterystycznym, delikatnym bukietem.

od nazwy regionu: Beaujolais, na północ od Lyonu

BEDEKER albo BAEDEKER 'książka - przewodnik turystyczny': W bedekerze znalazł opis interesującej trasy
wycieczkowej wzdłuż Renu.

od nazwiska Karla Baedekera (1801-1859), wydawcy niemieckiego

86

BEDNARZ

BELWEDER

BEDNARZ 'rzemieślnik trudniący się wyrabianiem beczek, zbiorników i naczyń z klepki': Na wystawie sztuki ludowej
duże uznanie wzbudziły wyroby bednarzy: o-zdobne cebrzyki, drewniane balie i konewki.

BEDNARSTWO 'wyrabianie beczek i naczyń z klepki':

Świadectwa historyczne wskazują na to, że bednarstwem trudniono się na ziemiach polskich już w pierwszych wiekach
naszej ery.

BEDNARSKI 'związany z bednarzem lub bednarstwem': Warsztat bednarski. Narzędzia, wyroby bednarskie.

rodzime, od słowa: bednia 'kubeł'

BEDUIN 'arabski koczownik żyjący na pustyni': Póki jechali przez kraj zielony i uprawny, przewodnik Beduin prowadził
karawanę krokiem umiarkowanym, z chwilą jednak gdy pod nogami wielbłądów zaskrzypiał twardy piasek, zmieniło
się wszystko od razu. (Sienkiewicz)

fr. bedouin z ar. bedewin 'mieszkaniec pustyni'

BEFSZTYK 'stek wołowy, najczęściej kawałek polędwicy wołowej, mocno przysmażony od zewnątrz, a wewnątrz
mający różowy kolor': Uwielbiał dobrze wysmażone, "krwiste", czyli czerwone w środku, befsztyki.

ang. beefsteak od: beef 'mięso wołowe' steak 'stek'

BEHAWIORYZM l. 'kierunek w psychologii zakładający, że wiedzę na temat psychiki człowieka należy czerpać z
obserwacji jego zachowania': Twórcą behawiory-zmu był amerykański psycholog John Watson. 2. 'tendencja literacka
do opisywania zachowań bohaterów, a nie zagłębiania się w ich psychikę': Behawio-ryzm rozwinął się szczególnie w
powieściopisarstwie amerykańskim XX w.

BEHAWIORYSTA ' zwolennik behawioryzmu: psycholog, pisarz lub osoba, która uważa, że należy postępować zgodnie z
założeniami tego kierunku w nauce, sztuce lub życiu': Behawioryści uważali, że wszelkie rozważania na temat
"wnętrza człowieka" muszą się opierać na wymiernych wynikach badań jego reakcji. Najwybitniejsi przedstawiciele
behawioryzmu w literaturze amerykańskiej to Ernest Hemingway i John Steinbeck, w polskiej -Tadeusz Borowski i
Marek Hłasko.

BEHAWIORYSTYCZNY albo BEHAWIORALNY 'związany z behawioryzmem': Behawiorystyczne metody,

behawiorystyczne powieści. Behawioralny opis, ujęcie.

ang. behaviourism od słowa: behaviour 'zachowanie się'

BEKHEND albo BACKHAND (czytaj: bekhent) 'w tenisie ziemnym, stołowym, badmintonie: odbicie przez zawodnika
rakietą trzymaną w prawej ręce piłki lub lotki, która jest po lewej stronie (w ping pongu także: odbicie piłeczki tą
stroną rakiety, która jest od wierzchu dłoni)':

Jego doskonałe zagrania z bekhendu wzbudzały aplauz widowni.

ang. back-hand, od słów: back 'odwrotna, lewa strona', hand 'ręka'

BEKON 'odpowiednio konserwowane mięso wieprzowe z młodych tuczników; wędzony lub peklowany boczek z tego
mięsa': Przyrządził jajecznicę na bekonie.

ang. bacon

BELCANTO (czytaj: belkanto) 'wywodząca się z Włoch technika lirycznego śpiewu operowego, odznaczającego się
szczególną wirtuozerią, a także pełnią, ozdobnością i bogactwem tonu.': Belcanto wywodzi się z osiemnasto-wiecznej
włoskiej opery, w pełni ta technika rozwinęła się w wieku XIX.

wl. bel canto, dosłownie 'piękny śpiew'

BEL ESPRIT (czytaj: belespri) 'człowiek bystry i dowcipny': W towarzystwie cieszył się powszechnie opinią bel esprit, z
radością witano go na każdym spotkaniu.

fr. bel esprit 'piękny umysł, piękny duch'

BELETRYSTYKA 'literatura piękna: powieści, nowele, dramaty, wiersze itd.': Beletrystykę odróżnia od innych rodzajów
literatury, np. literatury naukowej, fachowej, dokumentamej, to, że zaliczane do niej utwory zawierają wartości
artystyczne, nastawione są na wywoływanie u czytelnika odczuć estetycznych.
BELETRYSTA 'twórca dzieł zaliczanych do beletrysty-ki, np. powieściopisarz, poeta, dramaturg'

BELETRYSTYCZNY 'należący do beletrystyki, odznaczający się takimi jak ona cechami': Literatura beletrystyczna,
utwory beletrystyczne, beletrystyczne aspekty książki historyka.

BELETRYZACJA 'wprowadzenie do tekstu niena-leżącego do literatury pięknej cech charakterystycznych dla niej':
Beletryzacja dokumentu, reportażu, biografii.

BELETRYZOWAĆ 'wprowadzać do tekstu nieartystycznego cechy charakterystyczne dla literatury pięknej':

Pisarz zbeletryzował wspomnienia uciekiniera z niemieckiego obozu, dodając do nich dialogi i wprowadzając pełną
napięcia akcję.

fr. belles-lettres 'literatura piękna'

BELLE EPOQUE (czytaj: belepok) 'piękna epoka - nostalgiczne określenie, najczęściej używane w odniesieniu do okresu
przełomu XIX i XX wieku, czasu rozwoju gospodarczego, rozkwitu sztuk i pełnego swobody życia zamożniejszych
warstw społecznych na Zachodzie':

Pierwsza wojna światowa brutalnie zakończyła sen bel-le epoque, dystyngowani panowie wprost z paryskich salonów
trafili na pola bitew.

fr. la belle epoque

BELWEDER 'pawilon lub pałac zbudowany na wzniesieniu w ogrodzie, z którego jest piękny widok, albo nadbudówka z
tarasem widokowym na pałacu': Warszawski Belweder to pałac w Parku Łazienkowskim, który był siedzibą Józefa
Piłsudskiego oraz kilku prezydentów, m.in. Lecha Wałęsy.

87

BELZEBUB

BESTSELLER

BELWEDERCZYK 'spiskowiec należący do gmpy, która w nocy 29.11.1830 r. zaatakowała Belweder, wówczas siedzibę
wielkiego księcia Konstantego, co było początkiem powstania listopadowego': Zasadniczy cel ataku belwederczyków
nie został osiągnięty, wielki książę zdołał wymknąć się z pałacu i schronić pod Warszawą wśród wiernych mu
oddziałów.

wl. belvedere, dosłownie 'piękny widok'

"Stali", musiał się zmierzyć z beniaminkiem, drużyną "Zielonych".

BELZEBUB l. 'w demonologii chrześcijańskiej: jedno z imion władcy piekła, wodza diabłów': Przekaz biblijny wskazuje
na to, że Izraelici, nazywając diabła w swej religii: Belzebub, posłużyli się imieniem bóstwa wrogiego im plemienia
Filistynów, l.przen. 'bardzo zły człowiek, nie uznający zasad religii i moralności': Jedni uważali go za belzebuba, który w
trakcie pacyfikacji mordował i palił, inni za surowego dowódcę oddziału, działającego w niezwykle trudnych
warunkach.

p.-lać. Beelzebub z hebr. Ba'al- zebub, dosłownie 'władca much'

BENEFICJUM l. 'w średniowieczu: lenno przyznawane wasalowi za jego zasługi': 2. 'w Kościele katolickim:
stanowisko lub urząd, których objęcie wiąże się z czerpaniem dochodów z majątku kościelnego przeznaczonego na
potrzeby duchowieństwa' 3. przen. częściej w liczbie mnogiej: BENEFICJA 'dochody i korzyści, które ktoś czerpie ze
swego stanowiska': Burmistrz i związani z nim ludzie nie chcieli odejść od władzy, wyrzec się przywilejów i beneficjów.

BENEFICJANT l. przestarz. 'osoba, która otrzymała beneficjum: lenno lub urząd kościelny przynoszący korzyści
materialne' 2. 'osoba, która czerpie z czegoś korzyści': Prędko okazało się, kto jest beneficjantem przeprowadzonych
w Polsce reform.

BENEFIS l/uroczystość - przedstawienie lub koncert - zorganizowana dla uczczenia długoletniej pracy znanego artysty,
rzadziej - innej znanej osoby': Benefis Gustawa Holoubka w Teatrze Stu. 2. 'dawniej: przedstawienie, z którego dochód
był przeznaczony dla jednego artysty (aktora, reżysera), zazwyczaj starszego i zasłużonego': Na swój benefis wystąpił
w "Dożywociu" Fredry.

BENEFICJENT albo BENEFISANT l. 'artysta czczony benefisem w znaczeniu l.; bohater benefisu': Benefi-sant był
wyraźnie wzruszony hołdem złożonym mu przez znanego reżysera. 2. 'dawniej: osoba (aktor, reżyser, autor sztuki), dla
której był przeznaczony dochód z przedstawienia - benefisu'

lać. beneficium 'dobrodziejstwo', fr. benefice

BENIAMINEK l. 'najmłodsze, rozpieszczane dziecko lub osoba, która jest gdzieś najmłodsza czy też jest najkrócej i
cieszy się z tego względu specjalnymi względami':

Przystojny stażysta był beniaminkiem całego biura. 2. przen. 'drużyna sportowa, która awansowała do wyższej

od imienia Beniamina, najmłodszego syna patriarchy biblijnego Jakuba, obdarzanego przez rodziców troską większą
niż inne dzieci

BENZOESAN SODU 'pochodna kwasu benzoesowego -związek chemiczny o działaniu przeciwbakteryjnym, stosowany
jako konserwant w produkcji artykułów spożywczych': Ze względu na reakcje uczuleniowe, jakie benzoesan sodu
wywołuje u wielu osób, prawo nakazuje umieszczanie na opakowaniu produktów spożywczych informacji o obecności
w nich tego konserwantu.

od słowa benzoes, a to od benzen z/r benzene

BERI-BERI 'choroba, wywołana niedoborem witaminy Bi, której objawami są m.in. ogólna utrata sił, obrzęk serca i
wątroby, bolesność kończyn i paraliż': Beri-beri występuje na tropikalnych obszarach południowej Azji, w Europie
objawy podobne do tej choroby obserwuje się u alkoholików.

syngaleskie beri (podwojone) 'słabość'

BERKEL 'pierwiastek chemiczny o liczbie atomowej 97 i masie atomowej (najtrwalszego izotopu) 247, symbol Bk:
promieniotwórczy, niewy stepujący w przyrodzie'

n.-lac. berkelium od Uniwersytetu w Berkeley

BERYL l. 'pierwiastek chemiczny o liczbie atomowej 4 i masie atomowej 9,0122, symbol Be: bardzo lekki metal koloru
srebrzystego, rzadko występujący w przyrodzie':

Beryl jest używany w reaktorach jądrowych i technice kosmicznej, a także jako składnik brązu, zwiększający jego
twardość i odporność na korozję. 2. 'minerał, związek pierwiastków: berylu i glinu, w stanie czystym bezbarwny i
przezroczysty, najczęściej jednak zabarwiany przez inne materiały na różnorodne kolory': Do niezwykle cenionych jako
kamienie szlachetne odmian berylu należą zielone szmaragdy i jasnoniebieskie lub niebieskawozielone akwamaryny.

n.-lac. beryllium; łac. beryllus 'drogi kamień zielonego koloru'

BESSA l. 'obniżka, spadek kursu akcji i innych papierów wartościowych albo spadek cen towarów na giełdzie':

Bessa na londyńskiej giełdzie nie ustępuje, l.przen. 'zły okres w czyimś życiu, "dołek" finansowy albo psychiczny': Cóż,
widzę, że u ciebie znowu bessa?

fr. baisse 'zniżka, spadek'

BESSERWISSER (czytaj: beserwiser) 'człowiek przemądrzały, który sądzi, że wszystko wie lepiej od innych': Był to
antypatyczny besserwisser, który chciał ciągle wszystkich pouczać.

niem. Besserwisser od: besser 'lepiej', wissen 'wiedzieć' BESTSELLER 'dzieło artystyczne, przede wszystkim

BESZAMEL

BIBLIOGRAFIA

jest bardzo popularne w jakimś okresie': Napisała bestseller "Poradnik piękności" i opublikowała zestaw ćwiczeń do
aerobiku. Lista bestsellerów.

ang. bestseller, dosłownie 'najlepiej sprzedawany'

BESZAMEL 'biały sos z mąki, masła i jaj oraz mleka lub śmietanki z cebulką, szynką lub cielęciną': Beszamel nadaje się
świetnie do ryb, potraw mięsnych i warzyw.

BESZAMELOWY tylko w wyrażeniu: sos beszamelowy 'to samo, co beszamel'

fr. bechamel, skrócone z: sauce a la Bechamel, od nazwiska ochmistrza dworu Ludwika XIV

I BETA 'druga litera greckiego alfabetu: duża: B, mała: B.

II BETA w fizyce 'przymiotnik oznaczający związek z cząstkami fizycznymi - elektronami i pozytonami - emitowanymi
podczas (jednego z typów) rozpadu promieniotwórczego jąder atomowych': () Rozpad beta 'jeden z typów rozpadu
promieniotwórczego, podczas którego emitowane są elektrony i pozytony' () Cząstki beta 'elektrony lub pozytony
wydzielane podczas rozpadu promieniotwórczego' () Promienie beta 'strumień szybkich elektronów wydzielany
podczas rozpadu promieniotwórczego'

od nazwy drugiej litery greckiego alfabetu: B - beta

BETABLOKER 'lek blokujący receptory beta w organizmie, co powoduje osłabienie oddziaływania adrenaliny,
uspokojenie i zwolnienie akcji serca': Betablokery stosowane są m.in. w leczeniu nadciśnienia tętniczego i
nadczynności tarczycy.

ang. beta blocker

BEZDEBITOWY zob. DEBIT

BEZHOŁOWIE 'zamieszanie i bezład wynikające z braku kierownictwa oraz dyscypliny': Po dziwnym zniknięciu kapitana
na stojącym na redzie statku zapanowało kompletne bezhołowie.

ukr. bezhołowje

BEZPRETENSJONALNY zob. PRETENSJONALNY Bi symbol pierwiastka chemicznego: bizmut (zob.)

BIATLON albo BIATHLON 'dwubój narciarski: bieg na nartach połączony ze strzelaniem do tarczy co parę kilometrów':
W biatlonie za niecelne strzały dolicza się zawodnikom dodatkowe minuty albo wyznacza dodatkowy dystans do
przebiegnięcia.

BIATLONISTA 'zawodnik startujący w biatlonie': Największy dotychczas sukces polskiego biatlonisty to złoty medal
Tomasza Sikory, zdobyty na mistrzostwach świata w 1995 r.

ang. biathlon z łac. bi 'dwa', gr. athlon 'walka'

BIBELOT 'niewielki, ładny, ale pozbawiony wartości użytkowej przedmiot, ustawiany dla dekoracji z innymi podobnymi
na półkach, w oszklonych szafkach itd.': W sklepiku można było kupić maleńkie, rzeźbione pudełka, porcelanowe
drobiazgi i mnóstwo innych bibelotów.

fr. bibelot

BIBLIA l. 'święta księga religii chrześcijańskiej i - w części - żydowskiej': Biblia zawiera zasadnicze prawdy wiary, opisuje
dzieje narodu wybranego (Stary Testament) oraz życie Chrystusa (Nowy Testament). 2. przen. 'książka szczególnie
szanowana, zawierająca ważne prawdy o świecie i wskazówki moralne':

Wielu ludzi, zwłaszcza starszych, traktuje "Pana Tadeusza" jak biblię polskości, dlatego rażą ich wszelkie nowatorskie
interpretacje Mickiewiczowskiego arcydzieła.

BIBLIJNY 'związany z Biblią, taki jak w Biblii': Postacie biblijne. Biblijne motywy w malarstwie. Styl biblijny.

BIBLIZM 'wyraz lub stały związek wyrazowy pochodzący z Biblii lub związany z jej treścią': Opisane w tym słowniku
biblizmy to m.in. hiobowe wieści, wieża Babel, judaszowe srebrniki i piętno Kaina.

BIBLISTYKA l. 'dział teologii zajmujący się interpretacją i komentowaniem tekstów biblijnych' 2. 'nauka o Biblii, łącząca
m.in. elementy historii, archeologii i filologii': Biblistyka zajmuje się m.in. badaniem miejsc opisanych w Biblii oraz
historycznego podłoża przedstawionych zdarzeń, ustala czas i kolejność powstania poszczególnych ksiąg.

BIBLISTA l. 'teolog zajmujący się komentowaniem i interpretowaniem tekstów biblijnych': 2. 'badacz Biblii':

Książki Zenona Kosidowskiego "Opowieści biblijne" i "Opowieści ewangelistów" spotkały się z bardzo ostrą krytyką
biblistów związanych z Kościołem.

gr. biblia 'księgi' (liczba mnoga od: biblion - 'księga')

BIBLIO- cząstka wyrazów złożonych o znaczeniu 'księga', dodawana do rzeczowników i przymiotników, wskazująca na
to, że ich znaczenie jest związane z książkami, np. bibliofil, bibliografia

od gr. biblion 'księga'

BIBLIOFIL 'miłośnik książek, zwłaszcza cennych i starych': Profesor Gomulicki, bibliofil i zbieracz książek, pokazywał
nam swą wspaniałą bibliotekę.

BIBLIOFILSKI 'związany z bibliofilem': Pasja bibliofilska, zamiłowania bibliofilskie. () Wydanie bibliofilskie 'szczególnie
staranne, ozdobne wydanie jakiejś książki, na ogół w niewielkim nakładzie'

złożenie: gr. biblion 'księga', philos 'przyjaciel'

BIBLIOGRAFIA 'spis książek lub tekstów związanych z jakimś zagadnieniem, ułożony według pewnych reguł':

W bibliografii do swej pracy magisterskiej podał kilkadziesiąt pozycji, wymieniając autora, tytuł, miejsce i rok wydania
książki.
złożenie: gr. biblion 'księga', graphó 'piszę'

89

BIDET

BILATERALNY

BIDET 'urządzenie do podmywania się: najczęściej muszla podobna do klozetowej, w której po naciśnięciu
odpowiedniego przycisku tryska do góry woda'

fr. bidet, dosłownie 'mały koń' (ze względu na kształt misek do podmywania się używanych dawniej)

BIDON l. 'metalowe lub plastikowe naczynie z zamknięciem, służące do przechowywania i przewożenia płynów': 2.'
zamykana, plastikowa lub metalowa butelka z napojem, mocowana na ramie roweru': Nasz zawodnik podał
bułgarskiemu kolarzowi bidon, nie przerywając jazdy.

fr. bidon

BIEDERMEIER (czytaj: bidermajer) l. 'wykształcony w niemieckiej kulturze mieszczańskiej w pierwszej połowie XIX w.
styl w meblarstwie i wyposażeniu wnętrz, dla którego charakterystyczne były: masyw-ność, trwałość i funkcjonalność
mebli oraz sprzętów domowych': W kręgach elity intelektualnej XIX i XX w. styl biedermeier cieszył się nie najlepszą
opinią, kojarzono go z konserwatyzmem i ciasnotą pojęć moralnych drobnomieszczaństwa. 2. 'mebel lub sprzęt
domowy w stylu biedermeier'

BIEDERMEIEROWSKI (czytaj: bidermajerowski) 'związany ze stylem biedermeier; wykonany w stylu biedermeier':

Biedermeierowska prostota, funkcjonalność. Bie-dermeierowskie meble. Biedermeierowska sofa.

od pseudonimu: Gottiieb Biedermeier (od słowa: bieder 'przyzwoity, praworządny'), pod którym w połowie XIX w. w
prasie niemieckiej publikowane były wiersze krytykujące wady drobnomieszczaństwa

BIENNALE 'impreza artystyczna, która odbywa się co dwa lata, zwłaszcza odbywająca się co dwa lata wystawa sztuki
współczesnej lub takiż przegląd filmowy':

Film nagrodzony na biennale. Biennale grafiki, plakatu, malarstwa, rzeźby.

wl. (esposizione) biennale

BIGAMIA 'niezgodne z prawem zawarcie drugiego związku małżeńskiego podczas trwania pierwszego małżeństwa':
Prokurator zarzucał mu bigamię i wyłudzanie pieniędzy od kobiet.

BIGAMISTA, BIGAMISTKA 'osoba, która zawarła kolejne małżeństwo w tej sytuacji, gdy jej poprzedni związek jest
nadal ważny w świetle prawa'

złożenie: łac. bi- 'dwukrotnie', gr. gamos 'małżeństwo'

BIG-BAND (czytaj: bigbend) 'duży zespół jazzowy, zwykle liczący ponad piętnastu muzyków; rzadziej: duży zespół
grający muzykę do tańca': Marzył, by zagrać w słynnym big-bandzie Benny'ego Goodmana.

ang. big-band, dosłownie 'duży zespół'

BIG-BANG 'Wielki Wybuch - według wielu współczesnych uczonych gigantyczna eksplozja całej materii kosmicznej
skupionej na niewielkiej przestrzeni, która zapoczątkowała istnienie Wszechświata': Niektórzy uczeni sądzą, że Big-
Bang nastąpił ok. 15 miliardów lat temu, inni uważają, że Wszechświat jest jeszcze starszy.

ang. Big-Bang 'Wielki Wybuch'

BIGBIT albo BIG-BEAT w skrócie: BIT albo BEAT 'nazwa muzyki rockowej, używana w latach 60. i 70. w krajach
socjalistycznych'

ang. big-beat, dosłownie 'mocne uderzenie'

BIGOTERIA 'nadgorliwe wypełnianie praktyk religijnych, często przy tym nieszczere, na pokaz': W wielu swych dziełach
Gabriela Zapolska bezlitośnie wyszydza bigoterię i ciasnotę pojęć moralnych drobnomieszczaństwa.

BIGOT, BIGOTKA 'osoba, którą cechuje bigoteria':

Uważał ich za bigotów, pod maską religijności kryjących swe prawdziwe oblicze.

fr. bigoterię, bigot

BIKINI 'dwuczęściowy damski kostium plażowy z krótkimi majteczkami, sięgającymi do połowy bioder': Obok serii
bardzo wyciętych kostiumów bikini mamy w sprzedaży też kostiumy bardziej zabudowane.

od skojarzenia "bombowego" wrażenia, jakie robi taki kostium, z nazwą atolu Bikini na Pacyfiku, na którym w latach
40. i 50. przeprowadzane były próbne eksplozje bomb atomowych

BILANS l. w ekonomii 'zestawienie przychodów i rozchodów jakiegoś przedsiębiorstwa, instytucji, organizmu

społecznego itd. w pewnym okresie': Po sporządzeniu bilansu firmy za ubiegły rok okazało się, że przychody były o
20% niższe, niż zakładano. 2. w różnych naukach 'zestawienie dwóch wartości jednego rodzaju, np. wchłaniania i
wydalania energii, zysków i strat itp.': Bilans energetyczny kraju. Bilans wodny regionu. 3.w szerokim znaczeniu
'podsumowanie czegoś, zestawienie np. zapotrzebowań i możliwości, oczekiwań i dokonań, dodatnich i ujemnych
cech czegoś itd.': Bilans dwudziestolecia międzywojennego w zakresie wychowania obywatelskiego wypada niezwykle
pozytywnie. Zrobiła bilans swego dotychczasowego życia i nie była z niego zadowolona.

BILANSOWAĆ (coś) l. 'robić bilans (w znaczeniu l., 2.), podsumowywać': Bilansować wpływy i wydatki
przedsiębiorstwa. 2. 'dążyć do zrównoważenia dwóch wielkości, np. przychodów i rozchodów, zysków i strat': O
konieczności zbilansowania importu i eksportu słyszymy w tej izbie już od lat.

fr. bilans z wl. bilanzio od łac. bilanx 'dwuszalowa (waga)'

BILATERALNY 'dwustronny: wychodzący od dwóch układających się, zwłaszcza w międzynarodowych stosunkach

handlowych, stron lub dotyczący dwóch stron': Bilateralne stosunki handlowe. Bilateralne umowy, układy
międzypaństwowe. Delegacje Polski i Czech rozpoczęły omówienie stosunków bilateral-

90

BILIARD

I BINGO

nych od problemów przygranicznej wymiany handlowej.

złożenie: łac. bi- 'dwa', lateralis 'boczny'

BILIARD 'tysiąc bilionów - 1.000.000.000.000.000.' Pojęcie biliard używane jest w Niemczech i w krajach nie-mieckoj
ęzycznych.

niem. Billiarde, na wzór: milion - miliard: bilion - biliard

BILINGWIZM 'dwujęzyczność: posługiwanie się przez jakąś osobę lub grupę ludzi dwoma językami': Bilingwizm często
występuje w grupach emigrantów, którzy w domu posługują się językiem ojczystym, a w pracy, urzędzie i szkole -
językiem kraju osiedlenia, odznaczają się nim także dzieci z małżeństw mieszanych i wiele osób należących do elity
intelektualnej.

BILINGWISTA 'osoba, która posługuje się dwoma językami': Wielu polskich pisarzy należących do Wielkiej Emigracji
było bilingwistami: sytuacja zmusiła ich, by na co dzień mówili i pisali po polsku i po francusku.

BILINGWALNY 'odznaczający się bilingwizmem, dwujęzyczny': W pierwszym okresie bilingwalne dzieci przeplatają oba
języki, wybierając z każdego z nich słowa łatwiejsze do wymówienia.

fr. bilinguisme od iac. bi- 'dwa', lingua 'język'

BILION l. 'w Polsce, Niemczech, Anglii - milion milionów, tj. tysiąc miliardów - 1.000.000.000.000': Galopująca inflacja
pod koniec lat 80. sprawiła, że przed denominacją z 1995 r., kwoty w gospodarce narodowej często podawano w
bilionach złotych. 2. 'w USA i wielu innych krajach - to samo, co miliard - l .000.000.000'

niem. Billion, utworzone od: milion i łac. bi- 'dwa, w tym wypadku raczej: do kwadratu (milion)'

BILLBOARD (czytaj: biłbort) 'wielka tablica, wieszana na ścianach domów, stawiana na ulicy lub przy drodze, na której
umieszcza się reklamę, rzadziej informację lub ostrzeżenie; uliczny plakat reklamowy olbrzymich rozmiarów': Na
ulicach wielu miast pojawiły się billbo-ardy znanego koncernu farmaceutycznego. Przy szosie ustawiono billboardy
obrazujące skutki brawurowej jazdy.

ang. billboard, bill-board 'tablica reklamowa'

BILLING l.'komputerowy system rejestrowania wszystkich połączeń telefonicznych z danego aparatu i czasu ich
trwania': Po wprowadzeniu billingu każdy abonent będzie mógł uzyskać wydruk będący rejestracją wszystkich
połączeń ze swojego telefonu. 2. 'wydruk zawierający rejestr takich rozmów': Od nowego roku każdy klient, oprócz
minibillingu na rachunku telefonicznym, będzie mógł uzyskać billing szczegółowy.

ang. billing

BILOKACJA 'zjawisko polegające na przebywaniu jakiejś osoby w dwu różnych miejscach jednocześnie':

Zjawiska takie jak telepatia, telekineza i bilokacja są niewytłumaczalne z naukowego punktu widzenia, większość osób
wątpi w ich występowanie.

BILOKACYJNY 'związany z bilokacja': Zdolności bi-lokacyjne. Zjawiska bilokacyjne.

ang. bilocation od łac. bi- 'dwa', locatio 'umieszczenie, rozmieszczenie'

BILON 'monety, zwłaszcza monety o małej wartości, drobne': Sprzedawca wydał mu resztę bilonem. Kasjerka
segregowała i pakowała bilon.

fr. bilion

BIMETAL 'element składający się z dwóch warstw różnych metali, znacznie różniących się rozszerzalnością cieplną, co
powoduje, że przy ogrzaniu wygina się, a po ostygnięciu wraca do pierwotnego kształtu': Bimetale są dziś
powszechnie stosowane w różnego rodzaju termoregulatorach: w pralkach, żelazkach, termach elektrycznych itd.
BIMETALOWY 'zbudowany z dwu warstw metali o różnych właściwościach fizycznych; taki, którego podstawowym
składnikiem jest bimetal': Bimetalowy element, przewód. Bimetalowy wyłącznik.

fr. bimetallique od łac. bi- 'dwa', fr. metallique 'metaliczny, metalowy'

BINARNY 'dwójkowy lub dwuskładnikowy': W binarnym systemie zapisu, powszechnie stosowanym we współczesnej
technice cyfrowej, wy stępuj ą tylko 2 wartości: nacechowany = l; nienacechowany = 0. Binarny ładunek chemiczny
jest skonstruowany z dwóch składników, z osobna nieszkodliwych, jednak w momencie połączenia, następującego
przy wybuchu, tworzących trującą mieszankę.

ang. binary zp.-fac. binarius 'zawierający w sobie dwa'

BINDOWNICA 'urządzenie do spinania luźnych kartek w skoroszyt, dziurkujące złożone kartki i łączące je specjalną
spiralą na grzbiecie'

BINDOWAĆ 'łączyć kartki bindownicą': Na jego wydziale przy szatni można było skserować notatki, bindo-wano też
studenckie prace roczne i magisterskie.

od niem. binden 'łączyć'

I BINGO 'pochodząca z Anglii hazardowa gra liczbowa, rozpowszechniona w różnych wersjach w wielu krajach świata;
najwyższa wygrana w tej grze': W bingo gracze wykupują karty z zaznaczonymi na nich wieloma numerami; następnie
odbywa się losowanie liczb, które są od razu wyczytywane przez prowadzącego grę; zwycięża ten, kto stwierdzi, że na
jego karcie wy stępuj ą, wy losowane liczby w określonym układzie, np. obok siebie w linii i jako pierwszy wykrzyknie:
bingo!

II BINGO 'okrzyk, którym gracz w bingo sygnalizuje, że ma na swej karcie wylosowany zestaw liczb'

ang. bingo

91

BIO-

BIOKOSMETYK

BIO- (czytaj: bjo albo bij o) początkowa cząstka wyrazów złożonych, wskazująca na związek z życiem, z procesami
życiowymi, a także z biologią tego, o czym mówi druga część złożenia, np. biorytm, biosfera

gr. bios 'życie'

BIOAKTYWNY 'wywołujący skutki biologiczne, np. naturalną regenerację organizmu, naturalny rozkład pewnych
substancji': Kosmetyki zawierające substancje bioaktywne. Bioaktywny proszek do prania.

ang. bioactiy, złożenie cząstki bio- i łac. activus 'czynny'

BIOCENOZA w ekologii 'zespół żywych organizmów występujących w pewnym środowisku, powiązanych licznymi
zależnościami w jeden system': Wraz ze swym biotopem, tj. siedliskiem, biocenoza tworzy ekosystem.

ang. biocoenosis złożenie cząstki: bio- i gr. koinosis 'dzielony z kimś, wspólny'

BIODEGRADACJA 'rozkładanie się jakichś substancji pod wpływem mikroorganizmów, enzymów itp., czyli w sposób
naturalny': Ulegać biodegradacji. Biodegradacja odpadów produkcyjnych.
| UWAGA: wyraz ten nie znaczy "degradacja, czyli znisz-|| czenie środowiska biologicznego"

złożenie cząstki bio- i łac. degradatio 'obniżenie'

BIOENERGOTERAPIA albo BIOTERAPIA 'leczenie, praktykowane poza oficjalną medycyną, które polega na tym, że
osoba lecząca przekazuje choremu swoją energię biologiczną - dotykiem albo na odległość': Czy bioenergoterapia
pomaga na wszystkie dolegliwości? Gabinet bioterapii.

BIOENERGOTERAPEUTA albo BIOTERAPEUTA 'osoba, która leczy za pomocą bioenergoterapii'. Z Moskwy przyjechał
znany bioenergoterapeuta.

BIOENERGOTERAPEUTYCZNY 'związany z bioenergoterapią': Metody bioenergoterapeutyczne, seanse

bioenergoterapeutyczne.

złożenie cząstki bio-, gr. energeia 'działanie' i słowa therapeia 'opieka, pomoc, leczenie'

BIOGAZ 'gaz powstający przy rozkładzie surowców organicznych, np. przy fermentacji obornika bez dostępu tlenu':
Biogaz jest zaliczany do alternatywnych źródeł energii -jest to gaz palny, który może być wykorzystany do ogrzewania i
napędzania silników.

złożenie cząstki: bio- i słowa: gaz

BIOGENEZA albo BIOPOEZA 'powstanie życia na Ziemi; historia powstania i rozwój form żywych organizmów na Ziemi':
Według współczesnych konce-pcji biogeneza rozpoczęła się ok. 4 miliardów lat temu.

BIOGENETYCZNY 'związany z biogeneza': Koncepcje biogenetyczne, hipotezy biogenetyczne. () Prawo

biogenetyczne 'dziewiętnastowieczna koncepcja E. Hae-ckela mówiąca, że organizmy żywe w swym rozwoju we

wczesnych stadiach powtarzają stadia swych przodków z bardzo dawnych epok, iż ontogeneza jest filogenezą':

Obecnie uznaje się, iż prawo biogenetyczne Haeckela

jest tylko częściowo prawdziwe.

złożenie cząstki: bio- i gr. gćnesis 'powstawanie, rodzenie się'

BIOGENICZNY w geologii 'powstały z istot żywych, żyjących w dawnych epokach': Biogeniczne osady. Biogeniczne
składniki skał to składniki pochodzenia zwierzęcego lub roślinnego, przeobrażone po upływie milionów lat.

złożenie cząstek: bio- i -geniczny od gr. gene 'powstały z czegoś'

BIOGRAFIA 'opis życia sławnej osoby, zwykle mający formę naukową lub literacką': Książka Iwaszkiewicza "Chopin" to
najbardziej znana popularna biografia naszego wielkiego kompozytora.

BIOGRAF 'autor czyjejś biografii, zazwyczaj naukowiec lub pisarz': Biografowie Kolumba narzekają na brak
wiarygodnych informacji o jego życiu.

BIOGRAFICZNY 'związany z czyjąś biografią, opowiadający o czyimś życiu': Szczegóły biograficzne, film biograficzny,
słownik biograficzny. złożenie cząstek: bio- i -grafia od gr. graphó 'piszę'

BIOKATALIZATOR 'katalizator reakcji chemicznych w organizmach żywych': Wiele najnowszych środków

kosmetycznych zawiera biokatalizatory, zwłaszcza enzymy i witaminy.

złożenie cząstki: bio- i słowa: katalizator (od ang. catałysis)

BIOKLIMAT inaczej: EKOKLIMAT w ekologii 'klimat na danym terenie zależny m.in. od ukształtowania powierzchni,
występującej roślinności, obiegu wody, rodzaju gleby, działalności człowieka, rozpatrywany ze względu na jego
oddziaływanie na rosnące na tym terenie rośliny, żyjące na nim zwierzęta i mieszkających tam ludzi": Specyficzny
bioklimat pełnego zieleni osiedla mieszkaniowego.

BIOKLIMATYCZNY inaczej: EKOKLIMATYCZNY w ekologii 'związany z relacjami między klimatem a aktywnością żywych
organizmów na pewnym obszarze':

Zależności bioklimatyczne. Warunki bioklimatyczne.

złożenie cząstki: bio- i słowa: klimatyczny

BIOKOSMETYK zwykle w liczbie mnogiej: BIOKOS-METYKI 'kosmetyk (krem, żel itp.) zawierający składniki aktywne
biologicznie'; inaczej: KOSMETYKI BIOAKTYWNE. W większych aptekach wybór biokos-metykówjest coraz lepszy. Żele
bioaktywne są stosowane głównie w celu opóźnienia powstawania zmarszczek. Krem bioaktywny na dzień.

złożenia: cząstki: bio- i słowa: kosmetyk oraz: bio- i słowa: aktywny; zapożyczone w całości z ang. lubfr. (bioactive)

92

BIOLIFTING

BIOTECHNOLOGIA

BIOLIFTING 'preparat kosmetyczny o konsystencji żelu, który natychmiast po zastosowaniu napina skórę' (zob. też
lifting)

ang. biolifting, złożenie z greckiej cząstki: bio- i wyrazu lifting

BIOMETEOROLOGIA 'dział meteorologii badający wpływ, jaki wywierają warunki atmosferyczne (ciśnienie, wiatry,
temperatura itd.) na organizmy żywe, zwłaszcza na zachowanie się i reakcje człowieka'

BIOMETEOROLOGICZNY 'dotyczący biometeorolo-gii': Korzystne, niekorzystne warunki biometeorologicz-ne. Sytuacja

biometeorologiczna.

BIOMETEO 'skrót od przymiotnika biometeorologicz-ny:' Prognoza biometeo.

złożenie cząstki: bio- i słów: meteorologia, meteorologiczny

BIONIKA 'dziedzina wiedzy i badań, której celem jest rozwiązanie problemów budowy i funkcjonowania urządzeń
technicznych, zwłaszcza elektronicznych, na wzór budowy i zasad funkcjonowania organizmów żywych': Bionika
wyodrębniła się w latach 60. z cybernetyki.

BIONICZNY l. 'związany z bioniką': Badania bionicz-ne. 2. 'będący połączeniem żywego organizmu i układów
elektronicznych': Organizm bioniczny. Futuro-log przedstawił wizję człowieka bionicznego.

ang. bionics, bionic, złożenie cząstki: bio- i słowa: electronics

BIOPALIWO 'paliwo, zwłaszcza do samochodów osobowych, które nie wytwarza substancji szkodliwych dla
środowiska': Na dobre biopaliwo trzeba będzie jeszcze, niestety, poczekać.

złożenie cząstki: bio- i słowa: paliwo

BIOPIERWIASTEK 'występujący w organizmie w niewielkich ilościach, ale bardzo ważny dla życia i zdrowia pierwiastek,
którego niedobór może spowodować różne choroby lub zwiększyć podatność na nie, np. żelazo, magnez, wapń,
fosfor': Miód zawierający biopierwiastki. Sól bogata w biopierwiastki.

złożenie cząstki: bio- i słowa: pierwiastek

BIOPOLE 'pole energetyczne, wytwarzane przez organizmy żywe, także przez człowieka'

złożenie cząstki: bio- i słowa: pole

BIOPRĄD l. w biologii 'prąd elektryczny, który powstaje w organizmach żywych wskutek funkcjonowania tych
organizmów': Bioprądy mają istotne znaczenie dla odbioru wrażeń, przenoszenia informacji, a także ogólnej
koordynacji działań organizmu. 2.pot. zwykle w liczbie mnogiej: BIOPRĄDY 'moc przekazywana za pomocą zbliżenia
ręki lub dotknięcia drugiego człowieka, mająca poprawić działanie jakiegoś organu lub polepszyć stan zdrowia
człowieka leczonego w ten sposób':

Leczyć bioprądami.

złożenie cząstki: bio- i słowa: pierwiastek

BIOPREPARAT l. w farmacji 'preparat wzmacniający odporność organizmu na pewne choroby, otrzymany z ciała
zwierząt uodpornionych na te choroby, np. szczepionka lub surowica': 2. w rolnictwie 'środek ochrony roślin
zawierający wirusy, bakterie lub grzyby niszczące owady szkodliwe dla upraw'

złożenie cząstki: bio- i słowa: preparat

BIOPROGNOZA 'prognoza pogody, w której uwzględnia się wpływ warunków atmosferycznych na samopoczucie i
zachowanie człowieka; prognoza biometeorologiczna'

złożenie cząstki: bio- i słowa: prognoza

BIOPSJA w medycynie 'pobranie wycinka jakiegoś narządu, np. wątroby, nerki, tarczycy, skóry, i badanie go pod
mikroskopem': Biopsja stanowi jedną z ważnych metod rozpoznania chorób nowotworowych.

fr. biopsje, złożenie cząstki: bio- i gr. ópsis 'oglądanie'

BIORYTM 'rytm biologiczny, wewnętrzny zegar zmiennej aktywności życiowej człowieka, umożliwiający mu
przystosowanie się do okresowych zmian środowiska':

Kalendarzyk biorytmów pozwoli wybrać najlepszy dla pana czas na urlop.

złożenie cząstki: bio- i gr. rhytmos 'rytm, takt'

BIOS 'część systemu operacyjnego komputera, zapisana w pamięci stałej ROM, która pośredniczy w komunikacji z
innymi urządzeniami i kontroluje ją': Po włączeniu komputera ukazuje się winietka BIOS: system uruchamia komputer,
przeprowadza test podłączonych urządzeń peryferyjnych i pamięci, a następnie wczytuje system operacyjny do
pamięci operacyjnej.

ang. skrót wyrażenia B(asic) I(nput)-0(utput) S(ystem) 'podstawowy system wejść i wyjść'

BIOSFERA albo EKOSFERA w ekologii 'warstwa Ziemi lub innej planety, w której zamieszkują organizmy żywe':

Do ziemskiej biosfery należy: dolna cześć atmosfery, skorupa ziemska i wody do dość znacznej głębokości'

ang. biosphere, ecosphere, złożenie cząstki: bio- oraz eko- i słowa:

sfera

BIOSYNTEZA w chemii i biologii 'synteza związków organicznych dokonująca się w żywym organizmie': Reakcje
biosyntezy i rozkładu są w organizmie stymulowane przez enzymy.

złożenie cząstki: bio- i słowa: synteza

BIOTECHNOLOGIA 'wykorzystanie procesów biologicznych i elementów biologicznie aktywnych (np. enzymów) w

procesach produkcji': Intensywny rozwój biotechnologii w naszych czasach jest ściśle związany z odkryciami genetyki,
kombinacje w komórkach drobnoustrojów pozwalają na produkcję wielu cennych leków, np. antybiotyków i
hormonów.

ang. biotechnology, złożenie cząstki: bio- i słowa: technologia

93

BIOTERAPIA, BIOTERAPEUTA

BITUMIN albo BITUMEN

BIOTERAPIA, BIOTERAPEUTA zob. BIOENERGOTERAPIA

BIOTOP w ekologii 'obszar, który jest siedliskiem pewnej biocenozy, lub pewien typ obszaru, na którym zamieszkuje
określony gatunek zwierząt lub rośnie pewien gatunek roślin': Biotop skorpiona cesarskiego to dżungla i graniczące z
nią tereny przypominające sawannę.

niem. Biotop, złożenie cząstki: bio-, gr. topos 'miejsce'

BIOTYCZNY 'w odniesieniu do relacji ekologicznych:

związany z istotami żywymi lub będący wynikiem ich działania': Czynniki biotyczne, relacje biotyczne.

ang. biotic z gr. biótikós 'związany z życiem'

BIOTYP w genetyce i biologii 'grupa organizmów o tych samych cechach dziedzicznych'

ang. biotype, złożenie cząstki: bio- i ang. type 'typ, rodzaj, wzór'

BIPER 'mały, bezprzewodowy telefon o niewielkim zasięgu': Odkąd rozpowszechniły się telefony komórkowe, małych
piszczących biperów używa się już rzadziej.

ang. biper

BIPOLARNOŚĆ albo BIPOLARYZM inaczej: DWUBIE-GUNOWOŚĆ książk. 'posiadanie przez coś dwóch biegunów albo
posiadanie takiej struktury, w której nie istnieją stany pośrednie - elementy tej struktury zbliżają się albo do jednego,
albo do drugiego bieguna': Zdaniem socjologa w Polsce narasta bipolamość społeczna, podział na biednych i bogatych
jest coraz wyraźniej szy, a różnice dochodów tych grup stale się powiększają.

BIPOLARNY książk. 'taki, który ma dwa bieguny, albo taki, którego elementy zbliżają się do któregoś ze skrajnych
biegunów': Bipolarne społeczeństwo. Bipolarny podział polityczny.

ang. bipolar, złożenie łac. bi- 'dwa' i cząstki: -polar od łac. polus 'biegun'

BIRET 'okrągła lub graniasta sztywna czapka bez daszka':

Biret jest obecnie częścią oficjalnego stroju członków senatu wyższej uczelni, duchownych i sędziów.

lać. sr. birretum

I BIS 'dodatkowe wykonanie lub powtórzenie jakiegoś utworu lub (fragmentu) przedstawienia na życzenie
publiczności': Na bis zaśpiewał swój stary przebój. Publiczność domagała się bisów.

BISOWAĆ 'wykonywać dodatkowy utwór albo powtarzać jakiś utwór czy fragment przedstawienia na życzenie
publiczności'

II BIS! 'okrzyk publiczności domagającej się powtórzenia przez wykonawcę jakiegoś utworu czy fragmentu
przedstawienia lub ponownego wystąpienia wykonawcy na scenie': Cofnął się za kulisy, choć brawa nie milkły, a
publiczność wołała: - Bis!

III BIS 'w połączeniach z nazwą autobusu, tramwaju, pociągu itd.: dodatkowy autobus, tramwaj lub pociąg na tej samej
trasie': W godzinach szczytu na trasę wyjadą tramwaje: 15bis i 32bis.

IV BIS 'w połączeniach z nazwami organizacji lub instytucji: nowa, lecz bardzo podobna do pierwowzoru, organizacja
lub instytucja': NATO-bis, PRL-bis.

lać. bis 'dwa razy'

BISEKSUALIZM l. 'jednoczesne skłonności seksualne ku obu płciom, jednoczesne zainteresowanie seksualne kobietami
i mężczyznami przez jakąś osobę': Od kilkunastu lat biseksualizm staje się problemem w całych Stanach. 2. rząd. 'bycie
jednocześnie osobnikiem obojga płci; obojnactwo': Prawdziwy biseksualizm nie zdarza się wśród osobników
organizmów wyżej zorganizowanych.

BISEKSUALNY 'nakierowany seksualnie ku obu płciom': Skłonności biseksualne. Zainteresowania bise-ksualne.

BISEKSUALISTA/w?. BISEKS, BI 'człowiek o skłonnościach biseksualnych, odczuwający popęd płciowy zarówno do

mężczyzn, jak i do kobiet': Kluby biseksuali-stów są jeszcze rzadkością nawet w Anglii. Kiedy j ą poznałam, nie od razu
się zorientowałam, że jest bi.

złożenie z łac. bis 'dwa razy' i sexualis 'płciowy', w znaczeniu l. zapożyczone z ang. bisexual

BISKWIT l. 'niezbyt wypieczone, słodkie i kruche ciasto cukiernicze': Kawałek biskwitu. Wyroby z biskwitu
czekoladowego. 2. 'niewielkie, zwykle okrągłe ciasteczko': Pudełko biskwitów. 3. 'dekoracyjny przedmiot z porcelany,
wypalony w piecu, ale niepowleczony szkliwem'

fr. biscuit

BISMILLAH 'w imię Boże - formuła, którą religijni muzułmanie wypowiadają przed rozpoczęciem każdego działania'

ar. bi-smi-llah, pierwsze słowa Koranu

I BIT 'elementarna jednostka informacji w technice komputerowej i telekomunikacji, zapisywana cyframi l lub O w
układzie dwójkowym': Za pomocą ciągu bitów -bajtów zapisuje się liczby i litery.

ang. skrót bi(nary digi)t 'dwójkowa cyfra'

II BIT zob. BIGBIT

BITUMIN albo BITUMEN 'substancja chemiczna, zawierająca głównie węglowodory i ich pochodne, powstała ze
składników organicznych w odległych epokach geologicznych, np. ropa naftowa i gaz ziemny, lub substancja uzyskana
w wyniku przerobu pewnych substancji naturalnych, zwłaszcza ropy naftowej, np. asfalt': Bitu-miny będące
pozostałością po przerobie ropy naftowej wykorzystywane są jako ważny składnik materiałów

94

BIUROKRACJA

BIZNES

izolacyjnych, a także do uszczelniania i krycia rozmaitych powierzchni, np. dachów i dróg.

BITUMICZNY 'zawierający bituminy, nasycony bitu-minami, pokryty bituminami': Skały bitumiczne, łupki bitumiczne.
Papier bitumiczny, nawierzchnia bitumiczna.

BITUMIZACJA l. 'powstanie bituminów w odległych epokach lub wytwarzanie ich z ropy naftowej': 2. 'nasycanie czegoś
bituminami lub krycie bituminami':

Procesy bitumizacji. Bitumizacja nawierzchni.

BITUMOWAĆ albo BITUMIZOWAĆ 'nasycać coś bituminami lub pokrywać bituminami': Bitumować materiał izolacyjny.
Bitumować nawierzchnię drogi.

ang. bitumen, niem. Bitumen (w nieco innym znaczeniu) z łac. bitumen 'smoła ziemna'

BIUROKRACJA l. 'władza urzędników: taki system zarządzania jakąś instytucją, w którym decydującą rolę odgrywa
aparat urzędniczy': Na koniec biurokracja w firmie doszła do tego stopnia, że nawet niżsi urzędnicy zaczęli krytykować
decyzje szefa, wytykając mu nieznajomość jakichś drugorzędnych przepisów. 2. 'grupa urzędników, którzy stanowią
aparat administracyjny jakiejś instytucji': Biurokracja domagała się coraz wyższych uposażeń. 3. 'wielka liczba
formalności, które trzeba załatwić przy jakiejś sprawie': Klienci narzekali, że w urzędzie panuje straszna biurokracja,
nawet przy drobnej sprawie trzeba wypełnić kilka dużych formularzy.

BIUROKRATA 'urzędnik, który kieruje się w swej pracy tylko dbałością o formalną poprawność i drobiazgową zgodność
z przepisami, a nie dba o rzeczywiste potrzeby i problemy ludzi oraz o zasadnicze cele, którym służy jego instytucja'

BIUROKRATYCZNY l. 'związany z systemem, w którym władzę sprawują urzędnicy, lub z grupą urzędników
sprawujących władzę w jakiejś instytucji':

Rządy biurokratyczne. Aparat biurokratyczny. 2. 'odznaczający się dbałością tylko o stronę formalną jakiejś sprawy;
związany z formalnościami, które trzeba przy jakiejś sprawie załatwić': Biurokratyczne podejście do sprawy. Obowiązki
biurokratyczne. Formalności biurokratyczne.

BIUROKRATYZACJA 'uczynienie czegoś biurokratycznym: poddanie tego władzy urzędników; nadmierne

sformalizowanie tego': Biurokratyzacja opieki społecznej. Biurokratyzacja pracy policji.

BIUROKRATYZOWAĆ 'poddawać coś władzy urzędników; nadmiernie coś formalizować': Biurokratyzować system
opieki zdrowotnej w kraju. Biurokratyzować procedurę przyjmowania do pracy.

fr. bureaucratie odfr. bureau 'biuro', gr. kratos 'władza'

BIZANTYJSKI albo BIZANTYŃSKI l. 'związany z Bizancjum, cesarstwem wschodniorzymskim': Sztuka bizantyjska. Władcy
bizantyjscy. 2. 'odznaczający się cechami, które wiążemy z Bizancjum': Przepych bizantyjski. Bizantyjska uniżoność,
służalczość.
BIZANTYNIZM 'zespół cech, które wiązane są z życiem politycznym i kulturą w cesarstwie bizantyjskim, m.in.:
samowolność niekontrolowanej władzy i służalczy stosunek do niej, bogactwo zewnętrznych form i przepych, którym
się otacza': Nieliczni dziennikarze obecni przy koronacji podkreślali zamiłowanie cesarza do bizantynizmu; przepych i
wystawność ceremonii urządzonej przez władcę biednego państewka dorównywała koronacji Napoleona I.

BIZANTYNISTYKA albo BIZANTOLOGIA 'dział historii zajmujący się badaniem dziejów, kultury i sztuki cesarstwa
bizantyjskiego'

od nazwy: Bizancjum - pierwotnie kolonia grecka, potem, w latach 395-1453, nazwa cesarstwa wschodniego, które
powstało po upadku Rzymu oraz stolicy tego cesarstwa (inaczej też: Konstantynopol, obecnie Stambuł)

BIZMUT 'pierwiastek chemiczny o-liczbie atomowej 83 i masie atomowej 208,98, symbol Bi: kruchy, błyszczący metal
o barwie srebrzystoróżowej, który topi się już w niskich temperaturach': Bizmut jest wykorzystywany m.in. jako
składnik łatwo topliwych stopów, jego związki znajdują też zastosowanie w przemyśle ceramicznym, szklarskim i
lecznictwie.

n.-lać. bismutum

BIZNES l. 'przedsięwzięcie handlowe lub produkcyjne, interes': Trzy lata temu zaczął pracować w biznesie. Otworzę
potem własny biznes. 2. 'przedsiębiorcy, właściciele przedsiębiorstw, akcjonariusze itp., ujmowani jako całość': Po co
biznes ma przekupywać polityków, skoro sam może rozwiązywać swoje problemy? Konserwatyści korzystają z dotacji
wielkiego biznesu. 3. pot. 'sprawa, interes': Słuchaj, mam do ciebie biznes. Co się wtrącasz, to nie twój biznes.

BIZNESOWY 'należący do biznesu, związany z biznesem': Klub biznesowy.

BIZNESMEN 'człowiek prowadzący biznes, mający rozległe interesy handlowe lub przemysłowe, akcjonariusz
przedsiębiorstw itp., duży przedsiębiorca': Organizacje polskich biznesmenów wystąpiły z propozycją promocji
polskich towarów

BIZNESWOMAN rząd. BIZNESMENKA 'kobieta interesu, kobieta-biznesmen': Dotarliśmy do pierwszej polskiej

bizneswoman. Jak się ubierają polskie biznes-menki?

BIZNES PARTNER 'współpracownik albo wspólnik w interesach handlowych lub produkcyjnych': Został pierwszym
polskim biznes partnerem światowej potęgi komputerowej .

BIZNES PLAN 'dokument (szkic, konspekt) zawierający podstawowe dane na temat zyskowności pewnego
przedsięwzięcia, np. informacje o przewidywanych zyskach ze sprzedaży, o przepływie gotówki, zazwyczaj
przygotowany w związku ze staraniami o kredyt, założeniem

95

Bk

BLUE JEANS

nowej firmy, rozpoczęciem nowego rodzaju działalności w handlowej itd.'

UWAGA: dopuszczalna, choć mniej zalecana, jest także pisownia: business, businessman, businesswoman, business
plan, business partner.

ang. business 'sprawa, interes, przedsięwzięcie'

Bk symbol pierwiastka chemicznego: berkel

BLAGA 'mówienie nieprawdy lub udawanie czegoś po to, by wzbudzić w innych uznanie; także: te nieprawdziwe
rzeczy, które się mówi albo udaje, by wzbudzić uznanie':

Połowa tego, co mówił, była naiwną blagą, dzięki której starał się zaprezentować jako osoba niezwykła.

BLAGIERSTWO 'mówienie nieprawdy lub udawanie czegoś po to, by wzbudzić w innych uznanie': Po bliższym poznaniu
zaczęli się domyślać, że jego doskonała znajomość rzeczy i fachowość to zwykłe blagierstwo.

BLAGIER 'osoba, która mówi nieprawdziwe rzeczy lub coś udaje, by wzbudzić w innych uznanie'

BLAGOWAĆ 'mówić nieprawdę lub coś udawać po to, by wzbudzić uznanie': Nie wiedzieli, czy blaguje, czy też
rzeczywiście przeżył wszystkie te niezwykłe przygody.

fr. blague 'udawanie, zwodzenie'

BLAMAŻ 'ośmieszenie się, kompromitacja, zwłaszcza na forum publicznym': Blamaż drużyny piłkarskiej w meczu
międzypaństwowym. Jego wystąpienie na zebraniu zakończyło się całkowitym blamażem.

BLAMOWAĆ SIĘ 'ośmieszać się, zwłaszcza na forum publicznym': Zblamował się unieważnieniem podpisanej wcześniej
i publicznie ogłoszonej decyzji.

fr. blamage

BLANKIET 'pismo urzędowe z gotowym tekstem lub rubrykami, które trzeba uzupełnić i podpisać': Uważnie,
drukowanymi literami wypełniała blankiet meldunkowy. Blankiet przepustki. Blankiet wpłaty na rachunek
depozytowy.

niem. Blankett od słowa: blank 'gładki, błyszczący'

BLASTO- pierwsza cząstka wyrazów złożonych - najczęściej terminów z zakresu biologii - wskazująca na to, że ich
znaczenie jest związane z zarodkiem jakiegoś organizmu lub z jego rozwojem w stadium zarodkowym, np. blastomer,
blastula

od gr. blastós 'zarodek'

BLASTOMER 'jedna z komórek zarodka ludzi i zwierząt w stadium blastuli'

fr. blastomer od gr. blastós 'zarodek'

BLASTULA 'następne po moruli stadium zarodka ludzi i zwierząt: kulisty pęcherzyk złożony z licznych komórek'

n.-lać. blastula odgr. blastós 'zarodek'

BLEF albo BLUFF (czytaj: blef) 'udawanie czegoś po to, by wprowadzić przeciwnika w błąd co do swych zamiarów lub
sytuacji i odnieść z tego korzyści': Uważał, że to, co jego partner mówi o atrakcyjnej propozycji, którą otrzymał, to
zwykły blef, w rzeczywistości chce tylko wytargować dla siebie korzystniejsze warunki umowy.

BLEFOWAĆ albo BLUFFOWAĆ 'udawać coś po to, by zmylić przeciwnika i odnieść z tego korzyści': Blefować w grze w
karty, w interesach, w polityce.

BLEFIARZjoof. 'osoba, która ma skłonność do blefowa-nia, zwłaszcza prezentowania swej fikcyjnej ważności,
atrakcyjności itd.' Uważaj, to stary blefiarz, wszystko, co opowiada o sobie, trzeba podzielić na pół.

amer. bluff, pierwotnie w grze w pokera

BLEJTRAM 'rama, na której malarz rozpina płótno na obraz': Rozpiął płótno na blejtramie i zaczął je gruntować.
niem. Blendrahmen

BLICHTR 'powierzchowna wspaniałość lub świetność, której nie odpowiada wewnętrzna wartość': Uważał, że blichtr
salonów władzy najbardziej kusi karierowiczów i ludzi niemąjących żadnej prawdziwej pasji życiowej.

od czes. bliktr 'pozór'

BLITZKRIEG (czytaj: blickrik) 'wojna błyskawiczna:

koncepcja wojny opracowana przez pruskich i niemieckich generałów, zakładająca nagłe uderzenie na przeciwnika
dużymi siłami wojsk, zwłaszcza klinami wojsk pancernych, i pokonanie go w krótkim czasie; także: kampanie, w
których udało się ją zrealizować, np. wojna polsko-niemiecka w 1939 r. i francusko-niemiecka w 1940 r.': Zatrzymanie
niemieckiego natarcia pod Moskwą w grudniu 1941 r. oznaczało kres koncepcji blitz-kriegu i początek niepowodzeń
Wehrmachtu, który nie był przygotowany do długotrwałej wojny na olbrzymich obszarach Rosji.

niem. Blitzkrieg od: Blitz 'błyskawica', Krieg 'wojna'

BLOKERS, zwykle w liczbie mnogiej BLOKLERSI 'młodzi ludzie wywodzący się z ubogich lub niezamożnych rodzin,
niewidzący jasno swej przyszłości i nie mający perspektyw życiowych, co powoduje narastanie w nich agresywności i
skłonność do konfliktów z prawem'

ang. blocker

BLOODY MARY (czytaj: blady mery) 'drink: na dnie szklanki gęsty sok pomarańczowy, u góry wódka'

ang. bloody Mary, dosłownie "krwawa Mary"

BLUE JEANS (czytaj: blu dżins) 'niebieski dżins: nazwa materiału, pewnego stylu ubierania się, a także tendencji w
kulturze młodzieżowej lat 60. i 70.': Poezja Stachury, jego niezwykłe życie i legenda, którą zostawił, to rodzima
odmiana kultury w stylu blue jeans, w warunkach

96

BLUES

BOHEMISTYKA

ówczesnej Polski oznaczającej też swoisty protest przeciw ograniczeniom reżimu.

ang. bluejeans

BLUES (czytaj: blus) l. 'melancholijna, ludowa muzyka Murzynów amerykańskich': Blues rozwinął się w południowych
stanach USA w końcu XIX w. 2. 'jedna ze starszych odmian jazzu, rozwinięta z bluesa - muzyki ludowej': W latach 40. z
bluesa wykształcił się rhytm and blues, który był podstawą dla rozwoju muzyki rockowej. 3. 'powolny taniec
towarzyski, tańczony w rytm muzyki bluesowej'

BLUESMAN (czytaj: blusmen) 'muzyk jazzowy, który gra lub komponuje utwory bluesowe'

ang. blues, pierwotnie słowo oznaczające melancholię, depresję

BLUFF zob. BLEF

I BOA inaczej: BOA DUSICIEL 'wąż z rodziny dusicieli, osiągający 5 metrów długości, zamieszkujący m.in. lasy Ameryki
Południowej i Środkowej': Olbrzymi boa żywi się ptakami i niewielkimi ssakami, które dusi i połyka w całości.
n.-lać. boa constrictor od łac. boa 'wąż wodny'

II BOA 'długi, wąski szal z piór lub futra, zwykle noszony przez kobiety do sukni wieczorowej lub balowej': Jej szyję i
ramiona oplatało czarne boa.

od nazwy węża boa, w wielu językach, w polskim od XIX w.

BOBBY 'w języku angielskim: potoczna nazwa brytyjskiego policjanta'

od imienia sir Roberta (Bobby'ego) Peela (1788-1850), energicznego reorganizatora policji angielskiej

BOBSLEJ 'dwu- lub czteromiejscowe sanki sportowe, mające cztery krótkie płozy, kierownicę i hamulec':

BOBSLEJE 'dyscyplina sportowa polegająca na zjeżdżaniu na sankach sportowych - bobslejach po specjalnym lodowym
torze': Mistrzostwa Polski w bobslejach rozgrywane były do końca lat 60. na torze w Karpaczu.

BOBSLEISTA 'zawodnik biorący udział w zawodach bobslejowych, jeden z dwu- lub czteroosobowego zespołu jadącego
na bobsleju'

ang. bobsleigh, złożenie wyrazów: bob 'krótkie, gwałtowne popchnięcie', sleigh 'sanki'

BODHISATTWA (czytaj bodisatfa)'w buddyzmie maha-jany: osoba oświecona, która wędruje po świecie i działa dla
jego dobra, przyszły Budda': Najpopularniejsi w buddyzmie bodhisattwowie to Awalokiteśwara i Mań-dziuśri.

sanskr. bodhisattwa 'osoba (istota) oświecona'

BODY l. 'bielizna damska, będąca połączeniem obcisłego podkoszulka i majteczek, zapinana w kroku': Nosi się także
body obszyte koronką. Najpraktyczniejsze są body bawełniane. 2. 'obcisły jednoczęściowy strój damski, będący
połączeniem bluzeczki i majtek (albo króciutkich spodenek), zapinany w kroku, noszony na górze jako ubiór
zewnętrzny, na dole pod spódniczkę lub spodnie': Obcisłe seksowne body podkreślało jej sylwetkę.

ang. body

BODYBUILDING (czytaj: bodybilding) 'kulturystyka lub trening kulturystyczny - ukierunkowane ćwiczenia siłowe na
specjalnych przyrządach': Uprawiał body-building. Na jego wieczór w klubie złożyły się: godzina aerobiku,
bodybuilding i sauna.

ang. bodybuilding, dosłownie 'budowanie ciała'

BODYGUARD (czytaj: bodygart) 'osoba, której zadaniem jest ochrona ważnych lub sławnych osób przed zamachami na
ich zdrowie i życie': Prezydenta strzegło dwóch bodyguardów, byłych komandosów, którzy zawsze ustawiali się w taki
sposób, że zasłaniali swymi ciałami szefa państwa z tej strony, z której mógł paść strzał.

ang. bodyguard

BOEUF STROGANOW albo STROGONOW (czytaj: bif Stroganoflub Strogonof) 'polędwica wołowa krajana w cienkie
paski i smażona na tłuszczu z cienko pokrajaną cebulką, przyprawiona śmietaną z mąką': BoeufStroga-now była to
ulubiona potrawa cara Aleksandra I, mistrzowsko przyrządzana przez jego nadwornego kucharza francuskiego
pochodzenia.

złożenie:yr. boeuf'wołowina', Paweł Stroganow (1774-1817), rosyjski mąż stanu i dyplomata

BOHEMA inaczej: CYGANERIA 'środowisko artystyczne prowadzące niekonwencjonalny tryb życia':

Zdaniem niektórych badaczy w latach 1840-1842 młody Cyprian Norwid należał do warszawskiej bohemy, razem z
modnymi wówczas w stolicy poetami z tzw. "Cyganerii Warszawskiej": Tadeuszem Brodo-wskim, Romanem Zmorskim
i Sewerynem Fillebor-nem.

fr. bohemę z łac. sr. bohemus 'Cygan'

BOHEMISTYKA 'nauka badająca język czeski, kulturę i historię Czech; kierunek studiów w szkołach wyższych
poświęcony tej nauce': Badania w zakresie bohemisty-ki. Zdawać na bohemistykę.

BOHEMISTA 'badacz kultury czeskiej i języka czeskiego': Profesor Janusz Siatkowski, wybitny polski bo-hemista,
otrzymał tytuł doktora honoris causa Uniwersytetu Karola w Pradze.

BOHEMIZM 'wyraz, zwrot lub konstrukcja gramatyczna przejęte z języka czeskiego': Wiele bohemizmów w języku
polskim wiąże się z przyjęciem w X w. chrześcijaństwa z Czech. Są to np. słowa: kościół, z czeskiego:

kostel i anioł z dawnego czeskiego: anjel.

od łac. nazwy Czech: Bohemia

97

BOJAR albo BOJARZYN

BOLSZEWIK

BOJAR albo BOJARZYN 'dawniej: na Rusi i Wołosz-czyźnie: wielki właściciel ziemski; na Litwie i Białorusi: szlachcic,
także niezbyt zamożny': W czasach Piotra Wielkiego bojarzy przeobrażają się w Rosji w stan szlachecki, dysponujący
znacznymi majątkami i obdarzony wieloma przywilejami.

roś. bojarin

BOJER 'jacht sportowy służący do ślizgania się po lodzie':

Bojer ma trzy płozy, w tym jedną sterową, i trójkątny żagiel.

BOJERY 'dyscyplina sportowa: wyścigi na bojerach -jachtach służących do ślizgania się po lodzie po trasie wyznaczonej
na zamarzniętym zbiorniku wodnym': W 1995 r. w mistrzostwach świata w bojerach zwyciężył polski zawodnik -
Krzysztof Jabłoński.

BOJEROWIEC 'sportowiec biorący udział w bojerach'

hol. boeier, dawniej 'mały statek jednomasztowy'

BOJKOT 'bierna forma protestu przeciw czemuś lub komuś, polegająca na niekupowaniu pewnych towarów,
niewykonywaniu czyichś zarządzeń, nieuczestniczeniu w czymś': Członkowie tej partii wezwali do bojkotu wyborów.

BOJKOTOWAĆ 'stosować wobec czegoś lub kogoś bojkot': Bojkotowano zarządzenia dyrekcji. Po ujawnieniu
nieuczciwych praktyk tego koncernu zaczęto bojkotować jego stacje benzynowe.

ang. boycott, od nazwiska Charlesa C. Boycotta (1832-1897), irlandzkiego dzierżawcy, wobec którego po raz pierwszy
zastosowano tę formę protestu
BOJLER 'zbiornik do podgrzewania i przechowywania ciepłej wody do mycia, najczęściej połączony z domową
instalacją centralnego ogrzewania': W zimie woda w bojlerze podgrzewana była przez przechodzącą przez jego środek
rurę centralnego ogrzewania, w lecie - przez zamontowaną w środku grzałkę elektryczną.

ang. boiler od czasownika: to boil 'gotować'

I BOKS l. 'wydzielona część jakiegoś magazynu, stajni, szatni itp.; także: wydzielone przy torze wyścigów
samochodowych miejsce, w którym dokonuje się napraw': Stajenny wyprowadził konie z boksów. W boksie
mechanicy błyskawicznie zmienili mu koło. 2. 'pojemnik, zwłaszcza duży, kontener'

ang. box, m.in. 'przegroda, budka, pudełko'

II BOKS l. inaczej: PIĘŚCIARSTWO 'dyscyplina sportowa polegająca na walce dwóch zawodników na pięści osłonięte
rękawicami': Walki bokserskie rozgrywane są w określonych kategoriach wagowych, których w boksie amatorskim jest
12, a w zawodowym 17. 2. 'komenda sędziego ringowego oznaczająca, że zawodnicy po przerwie mają przystąpić do
walki'

I BOKSER 'zawodnik biorący udział w walkach pięściarskich, uprawiający pięściarstwo': Zmarły w 1976 r. Feliks Stamm
był wychowawcą całych pokoleń polskich bokserów i twórcą polskiej szkoły pięściarskiej.

BOKSOWAĆ 'walczyć na pięści na ringu; zadawać ciosy pięściami': W drugiej rundzie boksował znacznie lepiej niż w
pierwszej. Rozzłoszczony malec boksował go po plecach.

BOKSERSKI 'związany z boksem - pięściarstwem':

Rękawice bokserskie. Walka bokserska.

ang. box, od: box 'uderzenie, raz'

II BOKSER 'pies obronny średniego wzrostu, o krótkim pysku, kwadratowej głowie i silnej budowie ciała'

niem. Bokser

BOLD w drukarstwie i komputerowych edytorach tekstu 'pogrubiony krój czcionki, tłusty druk': Tytuł tekstu był
zapisany boldem. Z czcionki standardowej przeszedł na bold.

ang. bold 'tłusty; także: wyraźny'

BOLERKO 'krótka, otwarta z przodu kamizelka kobieca z rękawami lub bez': Na bluzkę założyła eleganckie, zdobione
bolerko.

zdrobnienie od: bolero

BOLERO l. 'taniec hiszpański w takcie 3/4, wykonywany pojedynczo lub parami, najczęściej przy akompaniamencie
kastanietów i gitary; muzyka do tego tańca, rozpowszechniona także jako jedna z form w muzyce klasycznej': Maurycy
Ravel skomponował swe wspaniałe "Bolero" w 1927 r. 2. 'należąca do hiszpańskiego stroju ludowego krótka,
haftowana kamizelka (męska); to samo, co bolerko' 3. 'okrągły kapelusz o podniesionych brzegach, będący częścią
ludowego stroju hiszpańskiego'

hiszp. bolero

BOLID l. 'duży, jasny meteoryt, którego upadkowi towarzyszy wielki huk': Obserwowaliśmy upadek bolidu i kilku
mniejszych meteorytów, l.przen. 'samochód wyścigowy, zwłaszcza pojazd używany podczas wyścigów formuły l.':
Bolidy formuły l. rozwijają ogromne prędkości, na prostych odcinkach przekraczające niekiedy 300 km/h.
od łac. bolis (dopełniacz: bolidis) 'pocisk'

BOLSZEWIK l. 'pierwotnie: członek większościowej frakcji w rosyjskiej partii socjaldemokratycznej, której przywódcą
był Włodzimierz Lenin, w odróżnieniu od mienszewika - członka mniejszości': Na zjeździe w 1903 r. bolszewicy zdobyli
nad mienszewikami wyraźną przewagę. 2. 'dziś w wypowiedziach dotyczących historii, często z niechęcią: rosyjski
komunista lub żołnierz radziecki': W wielkiej bitwie pod Radzyminem w sierpniu 1920 r. oddziały polskie zdołały
zatrzymać natarcie bolszewików.

BOLSZEWICKI 'związany z bolszewikami, odznaczający się takimi cechami jak działania i postawy

98

BON

BOOM

bolszewików': Bolszewickie oddziały. Bolszewicki terror. Bolszewickie metody działania.

BOLSZEWIZM 'koncepcja polityczna stworzona przez Włodzimierza Lenina, zakładająca zdobycie przez bolszewików
władzy na drodze zbrojnego zamachu i utrzymanie jej przy użyciu terroru': Bolszewizm dopuszczał fizyczną likwidację
przeciwników politycznych i wyniszczenie grup społecznych zbędnych lub szkodliwych dla budowy nowego ustroju:
zamożnych chłopów -kułaków, części inteligencji i duchowieństwa.

BOLSZEWIZACJA 'zaprowadzenie rządów bolszewickich; wprowadzenie niedemokratycznych, przypominających

bolszewickie, elementów do życia społecznego, politycznego, stylu myślenia itd.': W 1920 r. celem władz radzieckich
nie była bolszewizacja Polski. Pisarz uważał, że następuje bolszewizacja całych grup społecznych, zamiast
demokratycznej kultury dialogu pojawiaj ą się demagogiczne żądania, poparte gotowością użycia siły.

BOLSZEWIZOWAĆ 'zaprowadzać gdzieś rządy bolszewickie; nadawać czemuś totalitarne, bolszewickie cechy':
Bolszewizować sąsiednie kraje. Bolszewizować stosunki społeczne.

roś. bolszewik od słowa: bolszinstwó 'większość (zwolenników Lenina na zjeździe w 1903 r.)'

BON l. 'dokument uprawniający do czegoś: do nabycia lub otrzymania pewnych towarów, korzystania z pewnych usług
itd.': W loterii można było wygrać bony książkowe. Pracownicy otrzymali na gwiazdkę bony towarowe. 2. 'emitowany
przez państwo lub jakąś firmę rodzaj papieru wartościowego': Bon skarbowy, oszczędnościowy, lokacyjny. 3. 'w latach
70. i 80. w Polsce: zastępcze pieniądze, za które można było kupić towary zagraniczne w specjalnych sklepach, mające
oznaczoną w dolarach wartość': Za pracę w wolne soboty i niedziele górnicy otrzymywali bony dolarowe.

fr. bon

I BONANZA l. 'wielka żyła złota, miejsce, gdzie jest dużo złota' l.przen. 'źródło znacznych korzyści, miejsce lub sytuacja
wiążące się z dużymi zarobkami': Okazało się, że praktyka lekarska w tej małej miejscowości turystycznej to prawdziwa
bonanza.

amer. bonanza - w znaczeniu podstawowym i - znacznie szerszym niż w polskim - przenośnym

II BONANZA pot. 'sytuacja, w której panuje zamieszanie, rozgardiasz, dochodzi do - niegroźnej - bijatyki': Po północy
na weselu zaczęła się bonanza.

od tytułu amerykańskiego serialu kowbojskiego, popularnego w latach 60. i 70.

BOND 'film ze szpiegowskiej serii o superagencie 007 lub na niej wzorowany, wyróżniający się żywą akcją,
nieprawdopodobnymi sytuacjami, z których przystojny i inteligentny bohater zawsze wychodzi zwycięsko': Po
obejrzeniu kilku bondów miałem już wyrobiony pogląd na filmy tego rodzaju.

BONDOMANIA 'mania na punkcie filmów z Jamesem Bondem, częste mówienie o nich w mediach, naśladowanie stylu
zachowania głównego bohatera itd.': "Goldfin-ger" obejrzało miliony widzów, w wielu krajach film ten wywołał
prawdziwą bondomanię. od nazwiska głównego bohatera serii filmów: Jamesa Bonda

BONIFIKATA l. 'w handlu: zniżka na jakiś towar lub usługę, mająca zachęcić klientów do kupna, związana z wyprzedażą
towaru, jego niższą jakością itd.': Już w styczniu wyprzedawali kolekcje zimowe ze znaczną bonifikatą. 2. 'w sporcie, w
wieloetapowych zawodach, także w różnych grach: premia przyznawana zawodnikowi za osiągnięcie dobrego wyniku,
np. dodatkowe punkty lub czas'

fr. bonification

BON TON 'dobry ton-kulturalne zachowanie się w towarzystwie; reguły, mówiące, jak należy się kulturalnie
zachowywać': Zasady bon tonu. Zachowywać bon ton, przestrzegać bon tonu.

fr. bon ton

BONUS 'w pracy zawodowej: dodatkowa premia, w sporcie i grach: dodatkowe punkty, czas itd., otrzymywane jako
nagroda za jakiś rezultat': Pracownicy otrzymali bonusy gwiazdkowe: bony towarowe o wartości 100 złotych. W grze
komputerowej za pokonanie androida w ciągu 10 sekund otrzymał bonus: dwa dodatkowe życia w kolejnym etapie.

ang. bonus z łac. bonus 'dobry'

BONZA l. 'buddyjski duchowny w Japonii i Chinach' 2. 'człowiek zajmujący wysokie stanowisko i wywyższający się z
tego powodu, często też - prowadzący nielegalne interesy': Niezbyt odpowiadało mu towarzystwo miejscowych
bonzów i ich ciemne powiązania.

fr. bonzę z jap. bonso - duchowny buddyjski

BONZURKA 'domowa, ciepła marynarka męska, zazwyczaj mająca mankiety z innego materiału i wykończona
szalowym kołnierzem'

odfr. bonjour 'dzień dobry'

BOOGIE-WOOGIE (czytaj: bugi ługi) l. 'styl gry fortepianowej w bluesie charakteryzujący się wielokrotnym
powtarzaniem pewnej struktury muzycznej oraz szybkim, mocno wybijanym taktem': Grać boogie-woogie. 2. 'taniec
towarzyski, tańczony do muzyki w tym stylu':

Tańczyć boogie-woogie.

amer. boogie-woogie

BOOM (czytaj: bum) l. 'nagłe, znaczne ożywienie w gospodarce, gwałtowny wzrost koniunktury': Otwarcie granic
zapoczątkowało boom w gospodarce tego państwa, widoczny tym bardziej, że ceny uzyskiwane za artykuły
eksportowe ciągle rosły. 2. 'nagły, lecz zazwy-

99

BÓR
BRAIN TRUST

czaj krótkotrwały, wzrost cen na jakieś artykuły, zwłaszcza cen na giełdzie papierów wartościowych'

ang. boom, w podstawowym znaczeniu wyraz dżwiękonaśladow-czy

BÓR 'pierwiastek chemiczny o liczbie atomowej 5 i masie atomowej 10,82, symbol B: czarnoszary, bardzo twardy
(niemetal), w przyrodzie występujący jako składnik minerałów i związków chemicznych': Bór jest używany do
utwardzania stali, produkcji szkła, jego związki znajdują też zastosowanie w elektronice i lecznictwie.

BORNY KWAS 'związek chemiczny o wzorze H3B03 używany m.in. jako środek dezynfekujący'

BOROWY KWAS 'nazwa każdego kwasu, którego składnikiem jest bór, najczęściej używana w odniesieniu do kwasu
bornego'

BORANY 'sole kwasu borowego, używane m.in. w medycynie i metalurgii'

n.-lać. borum

I BORDO 'mający kolor ciemnoczerwony': Założyła sweter bordo.

BORDOWY 'mający kolor ciemnoczerwony': Bordowy kostium. Bordowa sukienka. Bordowe zasłony.

od nazwy wina: bordo

II BORDO (czytaj: bordo) 'wino produkowane w rejonie Bordeaux w południowo-zachodniej Francji, czerwone lub
białe, mające przyjemny, mocny bukiet': Gatunki bordo oznaczane są nazwami zamków (chateaux) w tym rejonie,
które stanowią ośrodki uprawy winorośli i miejsce rozlewania win.

BORDOSKI 'związany z rejonem Bordeaux': Niektóre gatunki win bordoskich są zaliczane do najlepszych win świata.

od nazwy rejonu (i miasta) Bordeaux

BORELIOZA inaczej: KRĘTKOWNICA KLESZCZOWA 'groźna choroba bakteryjna przenoszona przez kleszcze, powodująca
m.in. zapalenie opon mózgowych i mięśnia sercowego'

od n.-lac. nazwy bakterii: borrelia burgdorferi 'krętki kleszczowe'

BORSALINO 'miękki, zwykle filcowy, kapelusz męski z szerokim rondem'

od nazwy firmy włoskiej, która jako pierwsza (na początku XX w.) zaczęła wytwarzać takie kapelusze

BOSAK 'długi drąg zakończony hakiem i ostrzem, używany m.in. do przyciągania łodzi, wydobywania przedmiotów z
wody, a także jako narzędzie ratownicze w czasie pożaru': Strażacy rozrywali bosakami płonącą stodołę.

niem. Bootshaken, dosłownie 'hak do łodzi'

BOSMAN l. 'w marynarce wojennej: stopień podoficerski, odpowiednik stopnia sierżanta w wojskach lądowych;

także: podoficer mający ten stopień' 2. 'w marynarce handlowej: podoficer odpowiedzialny za porządek i czystość na
statku'

BOSMANAT 'urząd morski w małych portach, m.in. kierujący ruchem statków, czuwający nad bezpieczeństwem portu i
zajmujący się sprawami administracyjnymi, odpowiednik kapitanatu w dużych portach'

BOSMAŃSKI 'związany z bosmanem': Obowiązki bosmańskie. Mundur bosmański.

niem. Bootsmann (w podobnych znaczeniach), od: Boot 'łódź, statek', Mann 'mężczyzna, człowiek'

BOSMANMAT 'stopień podoficerski w polskiej marynarce wojennej, niższy od stopnia bosmana, odpowiednik stopnia
plutonowego w wojskach lądowych'

złożenie: bosman (z niem. Bootsmann), mat (z niem. Maat)

BOSS 'szef dużej firmy lub organizacji, zwłaszcza taki, który zachowuje się z ostentacyjną wyższością; także:

jeden z szefów nielegalnej organizacji': Znajomi mówili o nim z przekąsem: wielki boss, widząc, że odkąd awansował,
jakby ich unika i nigdy nie ma czasu. Policja domyśla się, że aresztowany może być jednym z bossów śląskiej mafii.

ang. boss 'przełożony'

BOSSA NOVA l. 'odmiana muzyki jazzowej zawierająca elementy południowoamerykańskiej samby; utwór muzyczny
związany z tą odmianą': Bossa nova powstała w latach 60. Zagrali nastrojową bossa novę. 2.' taniec towarzyski
przypominający sambę': Tańczył bossa novę.

ang. bossa nova zport. bossa 'tendencja', nova 'nowa'

BOURBON zob. BURBON

BOY (czytaj: bój) 'chłopiec do drobnych posług, zatrudniony np. w hotelu lub na statku pasażerskim': Do ich kajuty
przyszedł boy z wiadomością od kapitana.

ang. boy 'chłopiec'

Br symbol pierwiastka chemicznego: (zob.) brom

BRAHMA 'w religii hinduskiej: bóg-stwórca, razem z Wi-sznu i Siwą tworzący trójkę najważniejszych bogów'

od sanskr. brahman

BRAHMAN 'w religii hinduskiej: przenikająca wszystko dusza świata, to, co jest podstawową i niezmienną
rzeczywistością'

sankr. brahman

BRAIN TRUST (czytaj: brejn trast) 'grupa ekspertów, zwłaszcza doradców rządu w zakresie polityki i gospodarki': Przed
rozpoczęciem wdrażania reform szef rządu stworzył specjalny zespół, brain trust, do któ-

100

BRAJL

BREAKDANCE

rego zostali powołani najlepsi specjaliści od spraw ubezpieczeń społecznych.

amer. brain trust, dosłownie 'trust mózgów'

BRAJL inaczej: ALFABET BRAILLE'A, PISMO BRAI-LLE'A (czytaj: brajla) 'uniwersalne pismo niewidomych, odczytywane
za pomocą dotyku': W brajlu każdemu znakowi - literze, cyfrze lub nucie - odpowiada kombinacja wypukłych kropek
na sześciopunktowym polu.
od nazwiska Ludwika Braille'a (1809-1852), niewidomego francuskiego nauczyciela niewidomych

BRAMIN 'członek najwyższej kasty społeczeństwa hinduskiego, obejmującej kapłanów i nauczycieli tajemnic
religijnych'

I BRAMIŃSKI 'związany z braminami': Kasta bramińska. Wiedza bramińska.

ang. brahmin od hind. brahman

BRAMINIZM 'politeistyczna religia starożytnych Indii, uznająca wędrówkę dusz, oparta na kastowości społeczeństwa,
w którym funkcje religijne sprawowali bramini': Braminizmjest uznawany często za jedno ze stadiów rozwojowych
religii indyjskiej, następujące po wedyzmie, a poprzedzające hinduizm.

II BRAMIŃSKI 'związany z braminizmem': Religia bramińska. Obrzędy bramińskie.

od stówa: bramin

BRANDY (czytaj: brendy) 'wysokoprocentowy alkohol, otrzymywany w wyniku destylacji wina lub przefer-
mentowanych soków winogronowych': Kieliszek dobrej brandy.

ang. brandy, skrót od: brandwine 'destylowane wino'

BRANŻA 'gałąź przemysłu, handlu lub usług': Ostatni rok był dla branży samochodowej bardzo udany, znów padł
rekord liczby sprzedanych aut. Branża metalowa, spożywcza, chemiczna, obuwnicza, skórzana. Pracować w jakiejś
branży.

BRANŻOWY 'związany z określoną branżą': Branżowe związki zawodowe. Przywileje branżowe.

BRANŻOWIEC l. 'działacz branżowych związków zawodowych' 2. 'osoba zatrudniona w jakiejś branży, zwłaszcza taka,
która dobrze zna się na swej pracy, specjalista': Branżowcy z rezerwą odnosili się do planów uruchomienia kolejnego
bloku energetycznego w rekordowo krótkim czasie.

fr. branche 'gałąź'

BRAWISSIMO! 'okrzyk wyrażający najwyższe uznanie:

wspaniale!, cudownie!, wznoszony przez publiczność zachwyconą występem artysty estradowego': Brawo,
brawissimo! - wołali słuchacze, gdy po zagranym na bis mazurku wstał od fortepianu.

wl. bravissimo 'wyśmienicie'

BRAWURA l. 'odwaga i dynamika': Cesarz podziwiał polskich szwoleżerów, którzy z brawurą zdobywali kolejne baterie
przeciwnika. 2. 'brak rozwagi, bezmyślne narażanie się na niebezpieczeństwo': Brawura młodych kierowców. 3.
'pewność siebie, mistrzostwo i werwa':

Aktor grał z brawurą. Aria wykonana z brawurą. Brawura adwokata.

wl. bravura 'odwaga, męstwo'

BRĄZ l. 'stop miedzi z określonym metalem, np. z cyną, aluminium, ołowiem, krzemem, berylem': Brąz znajduje
bardzo różnorodne zastosowania w wielu gałęziach przemysłu, jest też powszechnie stosowany do odlewania
pomników. () Epoka brązu 'epoka prehistoryczna następująca po epoce kamienia, a poprzedzająca epokę żelaza,
trwająca od ok. 3 tyś. lat p.n.e. do l tyś. p.n.e. (na różnych terenach nieco różnie), w której podstawowym materiałem
do wytwarzania ozdób i broni był brąz': 2. 'przedmiot ozdobny wykonany z brązu': Czyścili brązy w sali pałacowej. 3.
'kolor brązowy': Czerwona apaszka z odcieniem brązu.
BRĄZOWY l. 'wykonany z brązu': Brązowy naszyjnik, brązowa tarcza. Brązowy medalista 'sportowiec, który zdobył
brązowy medal' 2. 'mający kolor taki jak brąz':

Brązowa teczka, brązowy mundur.

BRĄZOWNICTWO l. 'wyrób przedmiotów z brązu' 2. przen. 'tworzenie wyidealizowanego, "pomnikowego" obrazu

jakiejś sławnej osoby'

BRĄZOWNIK l. 'rzemieślnik zajmujący się wytwarzaniem przedmiotów z brązu, zwłaszcza przedmiotów ozdobnych': 2.
'ktoś, kto przedstawia znaną, historyczną osobę jako człowieka mającego same zalety, szlachetnego, patriotycznego,
nie mającego wad w życiu prywatnym itd.': W swych książkach "Ludzie żywi", "Mary-sieńka Sobieska", a nade
wszystko "Brązownicy", Tadeusz Boy-Żeleński podjął zdecydowaną kampanię przeciw tym, którzy chcieliby
przedstawić nieprawdziwy, przykrej ony do potrzeb dydaktycznych obraz historii.

BRĄZOWAĆ albo BRĄZOWIĆ l. 'pokrywać przedmioty metalowe warstwą brązu - dla ozdoby lub ochrony przed
korozją' 2. 'tworzyć wyidealizowany obraz jakiejś znanej, historycznej osoby, przedstawiać ją jako człowieka bez wad':
Brązowić narodowych wieszczów, wodzów. Brązowić działaczy opozycji.

fr. bronze; brązownik - od tytułu książki Tadeusza Boya-Żeleńskie-'go (1874-1941) "Brązownicy" (1930)

BREAK! (czytaj: brejk) 'przerwać! - komenda sędziego ringowego w boksie, nakazująca zawodnikom przerwać na
chwilę walkę i rozdzielić się'

ang. break (m.in.) 'przerwać'

BREAKDANCE (czytaj: brejkdens) 'taniec dyskotekowy lub przedstawienie taneczne z elementami akrobatycznymi i
pantomimicznymi, polegającymi na naśladowaniu sposobu poruszania się robota'

amer. break-dance, dosłownie 'taniec łamany'

101

BRELOK

BRUNCH

BRELOK 'mały wisiorek, ozdobny, będący reklamówką jakiejś firmy lub miniaturowym przedmiotem użytkowym, np.
małą lampką, nożykiem': Do kluczyków samochodowych przyczepił brelok z zegarkiem i kompasem.

fr. breloque

BREWE albo BREVE 'krótkie pismo papieskie dotyczące bieżących spraw Kościoła': Brewe to pismo mniej uroczyste niż
bulla, zawierające np. papieskie rozstrzygnięcia poszczególnych problemów, dyspensy, odpusty i rozporządzenia.

lać. breve 'krótkie'

BREWERIE 'awanturowanie się, hałaśliwa kłótnia': Dzieci wyprawiały brewerie. Pijacy urządzają w nocy pod blokiem
dzikie brewerie.

od wl. braveria 'samochwalstwo'

BREWIARZ 'księga zawierająca zbiór obowiązkowych dla duchownego katolickiego modlitw na każdy dzień roku;
codzienne modlitwy z tej księgi': Przewracać kartki brewiarza. Odmawiać brewiarz.
od łac. breviarium 'skrót'

BREZENT 'gruba, nieprzemakalna tkanina, impregnowana gumą': Brezent używany jest m.in. do wyrobu namiotów,
plecaków, plandek samochodowych i ubiorów żeglarskich.

niem. Presenning lub Persenning, z języka marynarzy

BRIE (czytaj: bri) 'miękki, dojrzewający ser o łagodnym smaku, pokryty lekkim nalotem pleśniowym; rodzaj takiego
sera': Briejest wytwarzany z pełnego mleka krowiego. Serki brie należy przechowywać w dodatniej temperaturze, do
plus 7 stopni Celsjusza.

fr. od nazwy regionu Brie w północnej Francji, gdzie zaczęto wytwarzać taki ser

BRIEFING (czytaj: brifing) 'rodzaj konferencji, zwłaszcza konferencji prasowej, na której oficjalny przedstawiciel jakiejś
instytucji, organizacji informuje o czymś zebranych, instruuje ich w jakiejś sprawie': Na briefingu zwołanym przez bank
jego przedstawiciel poinformował dziennikarzy o zaistniałej sytuacji. Rzecznik armii zwołał briefing, aby poinstruować
władze okręgu, jak mają się zachować.

ang. briefing 'odprawa, informacja, streszczenie sprawy'

BROADWAY (wymowa: brodłej) 'centrum życia teatralnego w Stanach Zjednoczonych - ulica przebiegająca wzdłuż
Manhattanu w Nowym Jorku, przy której znajdują się teatry, kabarety i wielkie sale koncertowe': Droga tej oryginalnej
sztuki na Broadway była druga, o jej sukcesie opowiada się jednak do dziś.

BROADWAYOWSKI 'związany z Broadwayem, wystawiany na Broadwayu; także: odznaczający się cechami typowymi
dla wystawianych na Broadwayu sztuk -

pełen rozmachu, ale popularny i komercyjny': Przedstawienie broadwayowskie. Styl broadwayowski.

amer. Boadway

BROKAT l. 'jedwabny lub półjedwabny materiał, gruby i ciężki, zdobiony wytłaczanymi wzorami i - niekiedy -złotą lub
srebrną nicią': Brokat jest używany m.in. na kosztowne szaty liturgiczne, zasłony i obicia luksusowych mebli. 2. 'środek
dekoracyjny w postaci bardzo drobno potłuczonego szkła, mieniącego się różnymi kolorami'

niem. Brokat

BROKER 'osoba zajmująca się zawodowo pośrednictwem między kupującym a sprzedającym, zwłaszczajeśli chodzi o
papiery wartościowe, i pobierająca za to odpowiednią prowizję; makler': Brokerzy przewiduj ą, że popyt na tego typu
transakcje będzie coraz większy.

ang. broker

BROKUŁ inaczej: KAPUSTA SZPARAGOWA 'jednoroczne warzywo, spokrewnione z kalafiorem i podobne do niego,
mające zielony kwiatostan': Brokuły hoduje się i przyrządza podobnie jak kalafiory. Jadalne części tej rośliny to zielony
kwiatostan, a także pędy i liście. Brokuły mają dużą wartość odżywczą, zawierają m.in. fosfor, potas, wapń i żelazo
oraz wiele witamin.

wl. broccolo

BROM 'pierwiastek chemiczny o liczbie atomowej 35 i masie atomowej 79,904, symbol Br: czerwonobrunatna ciecz o
nieprzyjemnym zapachu, rozpuszczalna w wodzie, w przyrodzie występująca jako składnik związków chemicznych':
Związki bromu są stosowane m.in. w lecznictwie i technice.
BROMKI 'związki chemiczne zawierające brom': Bromki metali są stosowane m.in. przy produkcji leków i wytwarzaniu
fotograficznych materiałów światłoczułych (błon, papieru).

n.-lać. bromum odgr. bromos 'odór, fetor'

BRONCHIT w medycynie 'zapalenie (błony śluzowej) oskrzeli': Bronchit objawia się kaszlem i bólem w piersiach, często
towarzyszy mu też uczucie duszności.

ang. bronchitis od gr. brónkhos 'tchawica'

BRT 'skrót oznaczający pojemność statku brutto w tonach rejestrowych': Symbol BRT był związany z dawną,
obowiązującą do lat 80. konwencją mierzenia pojemności statku, określał w tonach pojemność pomieszczeń pod
pokładem i nad nim, wliczając w to pomieszczenia kapitana, załogi, siłownię itd.

BRT skrót angielski B(rutto) R(egister) T(onage)

BRUNCH (czytaj: brancz) 'posiłek podawany gościom w porze południowej, pośredni między śniadaniem a wczesnym
obiadem': Na brunch przyrządza się potrawy

102

BRUSHING

BUDDA

lekkie, chociaż urozmaicone i sycące. Bmnch można podać także w ogrodzie.

UWAGA: w tradycji polskiej taki posiłek, na który zapraszano gości, nazywał się proszonym śniadaniem. Używanie w
tej funkcji słowa brunch wydaje się snobizmem.

ang. brunch (połączenie br- ze słowa: breakfast 'śniadanie' i -unch ze słowa: lunch)

BRUSHING (czytaj: braszing) 'zabieg kosmetyczny powierzchniowego oczyszczania skóry twarzy, podczas którego
warstwa rogowa naskórka zostaje zniszczona za pomocą specjalnych szczoteczek'. Robić sobie bmshing.

ang. brushing od czasownika: to brush up 'oczyszczać szczoteczką'

BRUT 'przymiotnik określający smak szampana lub wina musującego: bardzo wytrawny'

fr. brut, dosłownie 'prosty, surowy'

BRUTTO 'w całości: wraz z opakowaniem, wraz ze wszystkimi dodatkami itp.': Waga towaru brutto, pensja brutto,
cena brutto. O Produkt krajowy brutto, skrót PKB, 'wartość wszystkiego, co w danym roku wytworzono w jakimś
kraju': Zdaniem niektórych ekonomistów w następnym roku produkt krajowy brutto w Polsce wzrośnie o 4,6%.

UBRUTTOWIENIE PENSJI 'przeprowadzona w 1999 r. operacja polegająca na tym, że jako pensję pracownika zaczęto
traktować całość pieniędzy, które firma przeznacza na jego etat: te, które są mu wypłacane na rękę, oraz te, które
odprowadzane są jako podatek i jako koszty ubezpieczeń społecznych'

wl. brutto 'surowy, nieprzetworzony'

BRYCZESY 'spodnie dojazdy konnej, do kolan szerokie i bufiaste, od kolan w dół - wąskie, zwykle sznurowane'

ang. breeches, liczba mnoga od: breech, pierwotnie 'tyłek'

BRYGADA l. 'w wojsku: duży oddział, obejmujący kilka pułków, mogący działać samodzielnie': W walkach o Narwik
odznaczyła się Samodzielna Brygada Strzelców Podhalańskich. 2. 'w zakładzie pracy: grupa pracowników
wykonujących wspólnie jakieś zadania': Z sufitu kapie woda, bo brygada remontowa źle naprawiła dach. 3. 'w policji:
wydzielona grupa specjalnie wyszkolonych i wyposażonych funkcjonariuszy, przygotowanych do wykonywania zadań
określonego typu': Brygada antyterrorystyczna. Brygada antynarkotykowa.

BRYGADIER 'w dawnym wojsku: stopień oficerski niższy od stopnia generała, a wyższy od pułkownika'

BRYGADZISTA 'kierownik brygady w zakładzie pracy' fr. brigada z wl. brigata 'oddział zaczepny'

BRYKIET 'bryłka sprasowanego materiału drobnoziarnistego, zwykle mająca kształt cegiełki, walca lub kuli, często z
dodatkiem palnego lepiszcza': Brykiety węglowe, torfowe. Dorzucić brykietów do pieca. Wyrabiać brykiety.

BRYKIETOWAĆ 'zgniatać pod wysokim ciśnieniem materiał drobnoziarnisty, nadając mu formę brykietów':

Brykietować miał węglowy.

fr. briquette

BRYLANT 'oszlifowany diament, zwłaszcza diament mający specjalny szlif brylantowy (zob.), nadający mu szczególny,
iskrzący blask': Największy brylant świata, wspaniały Koh-i-noor, należy do brytyjskich klejnotów koronnych.

BRYLANTOWY 'zrobiony z brylantu lub brylantów':

Brylantowa broszka, brylantowa kolia. () Brylantowy szlif 'kształt nadawany brylantom i innym ozdobnym kamieniom
szlachetnym: dwa połączone podstawami ostrosłupy mające bardzo wiele ścian, z których górny jest niższy i ma ścięty
wierzchołek'

fr. brillant od czasownika: briller 'lśnić, błyszczeć'

BRYLANTYNA 'środek do formowania fryzury, natłuszczający włosy, nadający im sztywność i połysk': Na wzór swych
dziadków, którzy upiększali fryzury brylan-tyną, młodzi chłopcy zaczęli dziś smarować włosy po-madką.

fr. brillantine

BRYLOWAĆ 'błyszczeć, wyróżniać się czymś w towarzystwie': Był świetnie ubrany, brylował na spotkaniach inteligencją
i doskonałym opanowaniem angielskiego.

fr. briller 'błyszczeć'

BRYNDZA l. 'miękki ser z niekwaszonego mleka owczego': Bryndza jest wyrabiana głównie przez górali, w południowej
Polsce, na Słowacji i w Rumunii, co ma związek z rozpowszechnioną w tych regionach hodowlą owiec, l.przen.
'niedobra, niekorzystna sytuacja': W firmie bryndza, trzeba będzie chyba zacząć szukać nowej pracy.

rum. brinza

BUCHALTER przestarz. 'urzędnik prowadzący księgi rachunkowe, (dziś) księgowy'

BUCHALTERIA 'podliczanie rachunków i sporządzanie zestawień': Pomysł projektu mam już gotowy, została mi jeszcze
buchalteria, muszę zrobić wstępne kalkulacje, zaplanować fundusz rzeczowy i osobowy.

BUCHALTERYJNY 'związany z buchalteria': Czynności buchalteryjne, zestawienia, księgi buchalteryjne.

niem. Buchhalter 'księgowy'

BUDDA l. 'przydomek nadany hinduskiemu księciu Sidd-harcie Gautamie, który jako filozof i wędrowny nauczyciel w V
w. p.n.e. zaczął głosić prawdy nowej religii -buddyzmu': Legenda głosi, że Budda doznał oświecenia po siedmiu latach
poszukiwań, w noc spędzoną pod drzewem figowym. 2. 'w buddyzmie: istota doskonała, która doznała oświecenia':
Awalokiteśwara to postać popularnego w buddyzmie boddhisattwy, czyli przy-

103

BUDUAR

I BUKOWISKO

szłego buddy, który przepełniony litością wędruje po świecie, by nauczać i zbawiać ludzi.

BUDDYZM 'religia wywodząca się z nauki Buddy, rozpowszechniona w południowo-wschodniej Azji': Bud-dyzm głosi,
że cierpienie jest nieodłączne od życia, a przyczyną owego cierpienia jest pragnienie. Wyzwolić się z cierpienia może
ten, kto przez medytację i samodoskonalenie zdoła wygasić w sobie wszelkie pragnienia i osiągnąć nirwanę.

BUDDYSTA 'wyznawca buddyzmu': Najwięcej buddystów jest w Azji, w Indiach, Chinach, Japonii i w Tybecie. W Polsce
buddyści mają od lat 70. swoje stowarzyszenia.

BUDDYJSKI 'związany z buddyzmem': Podstawowe zasady moralności buddyjskiej to nieszkodzenie żadnej istocie i
współodczuwanie.

sanskr. Buddha 'ten, który się przebudził'

BUDUAR 'elegancki, intymny pokój damy, w dawnych, np. dziewiętnastowiecznych, domach znajdujący się najczęściej
między salonem a sypialnią': Odpoczywała na rzeźbionej kanapce w buduarze.

BUDUAROWY l. 'typowy dla buduaru, podobny do buduaru': Buduarowe meble, buduarowy kącik, l.przen. 'dyskretny,
intymny, przypominający rozmowy i kontakty w buduarze': Buduarowe zwierzenia, tajemnice.

fr. boudoir, dosłownie 'kąt, w którym się dąsa'

BUDŻET (czytaj: budż-żet albo bud-żet) 'zestawienie dochodów i wydatków jakiejś instytucji, przewidywanych w
określonym czasie; plan dochodów i wydatków':

Miesięczny budżet rodzinny. Budżet miasta na pierwszy kwartał. Przekroczyć budżet.

UWAGA: Dziś wyraz: budżet jest używany najczęściej w odniesieniu do rocznych dochodów i wydatków państwa, np.:
Jesienią znowu dojdzie do dyskusji w sejmie o budżecie i podatkach. To z pewnością pomniejszy dochody w budżecie.

BUDŻETOWY 'budżetu, będący budżetem, składający się na budżet': O Sfera budżetowa 'pracownicy państwowi,
opłacani z budżetu państwa'

ang. budget

BUFFO 'komiczny; wykonujący w operze role komiczne':

Bas, tenor buffo. O Opera buffa 'włoska opera komiczna

w XVIII w.'

wl. buffo 'komiczny'

BUFON l. 'nadęty zarozumialec pogardzający innymi': Po północy na bal przybył pan prezes, wyjątkowy bufon, który
nawet nie raczył się z nikim przywitać. 2. 'dawniej:

zabawna postać w komediach; podrzędny komik'

BUFONADA 'śmiechu warte pozerstwo, przechwalanie się czymś lub popisywanie się czymś': Szczeniacka, młodzieńcza
bufonada.

wl. buffone 'błazen w komediach' od: buffare 'dmuchać, prychać' od czego też dalsze skojarzenia

BUFOR l. 'jeden ze zderzaków w lokomotywie lub wagonie: potężny stalowy talerz zamontowany na sprężynie':

Przy zestawianiu wagonów słyszeli dźwięk uderzających o siebie buforów, l.przen. 'osoba, państwo, instytucja, rzecz
łagodzące konflikty, oddzielające strony sporu': Był przyjacielem obojga i buforem w ich częstych konfliktach. 3. w
informatyce 'rodzaj pamięci podręcznej komputera lub innych urządzeń elektronicznych, będącej swoistym
"schowkiem" dla pewnej grupy danych': Drukarka ma stosunkowo niewielki bufor, o pojemności 4 KB, do
gromadzenia danych spływających z komputera.

BUFOROWY 'oddzielający dwie nieprzyjazne względem siebie strony, dwa państwa, dwie armie itd.':

Państwo buforowe, strefa buforowa.

ang. buffer od: buff (pierwotnie wyraz dźwiękonaśladowczy)

BUKINGOWY zob. BUKOWAĆ

BUKINISTA l. 'uliczny handlarz książkami': Widząc, że zbliża się deszcz, bukiniści zaczęli przykrywać książki płachtami
przezroczystej folii. 2. 'dawniej: sprzedawca starych i używanych książek, antykwariusz'

fr. bouquiniste

BUKŁAK 'naczynie z zakrętką, służące do przechowywania i przewożenia wody, mleka, wina itd.; dawniej często -
skórzany worek z zamknięciem': - Stało się! -rzekł Zagłoba i przytknął do ust bukłak z winem. (Sienkiewicz)

tur. bakłak

BUKMACHER albo BOOKMACHER (czytaj: bukmacher) 'osoba trudniąca się przyjmowaniem zakładów przed gonitwami
konnymi, pojedynkami bokserskimi i niektórymi innymi zawodami sportowymi': Bukmacherzy przyjmowali na niego
zakłady w stosunku 5:1.

ang. bookmacher

BUKOLIKA inaczej: SIELANKA w nauce o literaturze 'utwór, zwykle wierszowany, przedstawiający w wyidealizowany
sposób życie pasterzy, rybaków, rolników i uroki wsi': Gatunek bukoliki był chętnie uprawiany w okresie renesansu
przez rozmiłowanych w ziemiańskim życiu poetów oraz w sentymentalizmie.

BUKOLICZNY inaczej: SIELANKOWY w nauce o literaturze 'związany z bukolikami, taki jak w bukolikach':

Literatura bukoliczna. Sceny, motywy bukoliczne.

II BUKOWAĆ 'rezerwować miejsce na podróż w określonym terminie, szczególnie na podróż samolotem lub statkiem;
także: rezerwować pokój w hotelu': Wykupiłem bilet do Kopenhagi i zabukowałem miejsce w dwuosobowej kabinie na
rejs 20 września.

ang. to book 'rezerwować'

I BUKOWISKO łowieckie 'okres godowy łosi; miejsce, w którym odbywają się gody łosi': W czasie bukowiska

104

BULDOŻER

BURSA

samce staczają walki o samice. Łosie wyszły na buko-wisko.

I BUKOWAĆ 'o łosiach: odbywać gody': Polować na bukujące łosie.

od niem. bocken 'być w okresie rui'

BULDOŻER 'potężny traktor lub maszyna gąsienicowa z zamocowanym z przodu lemieszem': Buldożery używane są
najczęściej do wyrównywania gruntu i burzenia starych domów.

ang. bulldozer od czasownika: to bulldoze 'niszczyć, burzyć'

BULIMIA 'chorobliwe uczucie głodu, koniecznego do zaspokajania przez jedzenie dużej ilości potraw, usuwanych
następnie z żołądka przez wywoływane celowo wymioty; choroba o podłożu psychicznym': Pewne wyniki w leczeniu
bulimii można osiągnąć za pomocą grupowej psychoterapii.

BULIMICZKA 'dziewczyna lub kobieta chora na buli-mię': Opowiadano, że w pewnym okresie swego życia księżna była
bulimiczką.

BULIMIK 'chłopiec lub mężczyzna chory na bulimię' z gr. bou limia 'krowi głód'

BULION 'mocny, odtłuszczony rosół wołowy, najczęściej podawany na ciepło w filiżankach lub kubkach; także:

koncentrat mięsno-warzywny służący do przyrządzania takiego rosołu; kostka tego koncentratu': Zamówiliśmy bulion
z żółtkiem. Kostka bulionu. Wrzucił bulion do gorącej wody.

fr. bouillon

BULLA 'opatrzony pieczęcią dokument, wydawany przez kancelarię papieską w sprawach dużej wagi': "Bulla
gnieźnieńska", uważana za najstarszy (tak obszerny) zabytek języka polskiego, to dokument wydany przez papieża
Innocentego II ok. 1136 r., zawierający ponad 400 polskich nazw osobowych i miejscowych. "Bulla gnieźnieńska"
dochowała się do dziś w postaci kopii, wykonanej przed 1150 r.

lać. bulla, pierwotnie 'odcisk pieczęci w metalu, doczepiany do dokumentów'

BULWAR l. 'szeroka aleja spacerowa, w centrum miasta lub nad rzeką, jeziorem albo morzem': Bulwary zaroiły się od
spacerowiczów. 2. 'trwałe, zwykle kamienne lub betonowe, umocnienie brzegu morza, jeziora lub rzeki':

Bulwary Wisły. Bulwary portowe.

BULWAROWY l. 'związany z bulwarem': Ławki bulwarowe. l.przen. 'pozbawiony wyższych wartości intelektualnych lub
artystycznych, służący tylko rozrywce': Bulwarowe plotki. Prasa bulwarowa. Przedstawienie bulwarowe.

BULWARÓWKA 'gazeta bulwarowa lub bulwarowa sztuka teatralna': Bulwarówka "Suń" opisała zabawne perypetie
małżeńskie pewnego Brytyjczyka.

fr. boulevard z niem. Bollwerk 'wał ochronny'

BULWERSOWAĆ 'wzbudzać w kimś nagłe, negatywne uczucia: oburzenie, potępienie, szok': Wiadomość o tym, że
dwaj członkowie gangu byli policjantami, zbulwersowała opinię publiczną. Ukazała się bulwersująca informacja o
wysokości premii, jakie przyznała sobie dyrekcja tej upadającej firmy.

fr. bouleverser

BUŁANY 'o maści konia: żółtobrązowy': Butany źrebak. Bułana klacz.

BUŁANEK 'koń bułanej maści': Galopować na bułan-ku. Zaprząc bułanka.

ukr. bułanyj

BUŃCZUK 'dawna turecka i tatarska, a potem też kozacka i polska oznaka władzy: zakończone złotą kulą drzewce,
mające u góry poprzeczkę, do której przywiązane były pęki włosia z końskiego ogona; także: samo końskie włosie
oprawione w metal, zwykle srebro, złoto lub mosiądz': Buńczuk noszono w czasie wypraw wojennych przed
hetmanem polnym i wielkim. Założył szyszak zdobny czerwonym buńczukiem.

BUŃCZUCZNY 'pewny siebie i zaczepny': Buńczuczne zapowiedzi. Buńczuczny młodzieniaszek.

ukr. bunczuk z tur.

BURBON albo BOURBON l. 'członek królewskiej dynastii Burbonów, która panowała (z przerwami) we Francji od 1589
do 1848 r., a w Hiszpanii od 1700 r. do dziś' 2. 'amerykańska whisky wytwarzana z kukurydzy i żyta':

Jako aperitif podano nam szklaneczkę burbona.

fr. Bourbon; nazwa whisky od okręgu administracyjnego Bourbon w Kentucky, gdzie w XIX w. zaczęto wytwarzać ten
alkohol

BURGUND 'wino produkowane w Burgundii, w środkowowschodniej Francji, zazwyczaj mające głęboki czerwony
kolor': Większość gatunków burgunda to ciężkie wina o wspaniałym smaku.

BURGUNDZKI 'związany z Burgundią': Burgundzkie wina. Burgundzkie rolnictwo.

od nazwy francuskiej krainy

BURLESKA l. 'gatunek literacki i filmowy, obejmujący utwory komiczne, często satyry, odznaczające się połączeniem
patosu i pospolitości, przejaskrawieniem pewnych cech, błazenadą i dosadnym dowcipem': Do dziś chętnie oglądane
są filmowe burleski Chaplina. 2. 'wesoły utwór instrumentalny, odznaczający się częstymi zmianami dynamiki, wyrazu
i innymi kontrastami budowy'

BURLESKOWY 'związany z burleską; typowy dla burleski': Burleskowe przedstawienie. Burleskowe gagi. Burleskowe
sytuacje.

fr. burlesque z wl. burlesce od: burla 'psota, żart'

BURSA 'budynek mieszkalny dla uczącej się młodzieży, obecnie najczęściej młodzieży ze szkół średnich': Wraz

105

BURŻUAZJA

BY NIGHT
z kolegami ze swojej wsi mieszkał w bursie męskiej przy liceum.

niem. Bursę

BURŻUAZJA l. w historii 'początkowo: mieszczaństwo francuskie w odróżnieniu od stanów społecznych; potem: bogate
mieszczaństwo we wszystkich krajach' 2. w ideologii i publicystyce komunistycznej 'bogata warstwa społeczeństwa
kapitalistycznego, zwłaszcza właściciele zakładów pracy': Marksiści głosili, że w krajach Zachodu władza jest w rękach
burżuazji, zaś tamtejsza demokracja jest zwykłą fikcją.

BURŻUJ l. w ideologii i publicystyce komunistycznej 'bogacz, zwłaszcza taki, który żyje z cudzej pracy' 2. 'żartobliwie o
zamożnym, wygodnie żyjącym człowieku': Gdy przyjaciele zobaczyli, jak chodzi w jedwabnym szlafroku po swoim
ogromnym mieszkaniu, powiedzieli mu z uśmiechem, że stał się burżujem.

BURZUAZYJNY w ideologii i publicystyce komunistycznej 'związany z burżuazją - zamożną warstwą społeczeństwa

kapitalistycznego; taki, w którym ta warstwa odgrywa kluczową rolę': Burżuazyjne poglądy. Burżuazyjna demokracja.
Kraje burżuazyjne.

BURZUJSKI w publicystyce komunistycznej 'związany z burżujem, będący własnością burżuja': Burżujskie przesądy.
Burżujski pałac.

fr. bourgeoisie 'mieszczaństwo'

BUS l. 'autobusowy, dla autobusów - napis na przystanku informujący, że jest to przystanek autobusowy, lub na pasie
ruchu na ulicy oznaczający, że jest on przeznaczony dla autobusów' 2. 'typ samochodu osobowego przypominającego
mały autobus, z miejscami dla 9 lub (nieco) większej liczby pasażerów': Członkowie prezydium zostali z lotniska
przywiezieni busem. 3. w elektronice inaczej: MAGISTRALA, SZYNA 'zestaw połączeń i przewodów, łączący
(równolegle) różne części komputera i służący do transmisji danych między nimi'

ang. bus

BUSIDO albo BUSHIDO (czytaj: busido albo buszido) 'kodeks honorowy i moralny samurajów': Kodeks busido
zobowiązywał samuraja do bezwzględnej wierności wobec swego pana i zakazywał mu zajmowania się takimi,
nieprzystojącymi rycerzowi, zajęciami, jak np. handel i przemysł.

jap. bushi 'samuraj', do 'droga'

BUSOLA 'to samo, co kompas'

wl. bussola, pierwotnie 'mała tulejka (w której jest igła magnetyczna)'

BUSZ 'ostre krzewy rosnące w krajach tropikalnych, zwłaszcza w Australii i południowej Afryce, miejscami tworzące
trudną do przebycia gęstwinę; nieuprawne, dzikie tereny porośnięte tymi krzewami': Przedzierać się przez busz.
Mieszkać w buszu. () Prawo buszu 'prawo silniejszego lub prymitywne, bezwzględne prawo'

BUSZMEN 'osoba, która żyje lub pracuje w buszu':

Zbliżając się do Pustyni Kałahari, spotykali plemiona busz-menów.

ang. bush

BUTIK 'niewielki sklep, zazwyczaj z odzieżą szytą w krótkich seriach, eleganckimi wyrobami galanteryjnymi i
pamiątkarskimi': Rodzice nie chcieli jej pozwolić na sukienkę z butiku, która była dwa razy droższa od podobnej z
domu handlowego.

fr. boutique 'sklepik'

BUTONIERKA 'dziurka w klapie marynarki lub żakietu, w którą wkłada się coś dla ozdoby': W butonierce miał czerwony
goździk.

fr. boutonniere

BY NIGHT (czytaj: baj najt) 'w nocy': Zaproponował, że pokaże im Warszawę by night.

| UWAGA: by night - to wyrażenie bardzo pretensjonalne, || lepiej mówić po prostu: w nocy, nocą.

ang. by night

106

C symbol pierwiastka chemicznego: węgiel C cyfra rzymska o wartości 100 c skrót słowa: cetnar (zob.)

°C symbol stopnia temperatury w skali Celsjusza, zob. Celsjusza skala

ca skrót: circa (zob.) Ca symbol pierwiastka chemicznego: wapń

CABERNET (czytaj: kaberne) 'skrócona nazwa: Cabemet Franc lub Cabemet Sauvignon - odmian czarnych winogron
oraz odmian czerwonego wina'

CABERNET FRANC (czytaj: kaberne fras) 'odmiana czarnych winogron, hodowanych głównie we Francji, w północnych
Włoszech, z których produkuje się czerwone wino; także: czerwone wina produkowane z tych winogron': Główne
miejsce upraw cabemet franc to dolina Loary. Cabemet franc zaliczane jest do najlepszych win bordoskich.

CABERNET SAUVIGNON (czytaj: kaberne sawinią) 'odmiana czarnych winogron, hodowanych w wielu krajach świata, z
których produkuje się czerwone wino; także: czerwone wina produkowane z tych winogron': Cabemet Sauvignon są
uprawiane m.in. w Hiszpanii, Bułgarii i Kalifornii.

fr. cabemet franc, cabemet Sauvignon

CABOCLO (czytaj: kaboklo) 'w Brazylii: osoba, której jedno z rodziców lub dalszych przodków było pochodzenia
indiańskiego, a drugie było rasy białej lub czarnej'

brazylijskie caboclo T. języków indiańskich Kaa-boc 'mający skórę barwy miedzi'

CACHE-POT (czytaj: kaszpo) 'ozdobna osłona na doniczkę': Przesadziłam begonię do większej doniczki i wstawiłam ją
do pięknego, ceramicznego cache-pot.

fr. cache-pot od: cacher 'ukryć', pot 'garnek'

CADYK 'przywódca duchowy chasydów (religijno-mi-stycznego ruchu żydowskiego, powstałego w XVIII w.), uznawany
za mędrca i cudotwórcę': Cadyk otoczony był powszechną czcią, rozstrzygnięcie każdej ważniejszej sprawy wymagało
jego rady. hebr. saddik 'sprawiedliwy'

CAFE 'kawiarnia': Napis: cafe - na obskurnej budzie wprowadził zapewne niejednego w błąd, "lokal" w niczym nie
przypominał kawiarni, zaś podawano w nim głównie piwo.

UWAGA! Cafe to przykład zapożyczenia obcego słowa, które w polszczyźnie nie jest potrzebne. Tę samą funkcję
doskonale pełni rodzimy wyraz: kawiarnia, znany i jednoznaczny. Użycie słowa: cafe - to czasem wyraz snobizmu, a
czasem po prostu nieświadomości lub niewiedzy.

fr. cafe
CAFETERIA zob. KAFETERIA

CAL l. 'jednostka długości w angielskim systemie miar, równa 25,4 mm': Słynna "czterdziestka piątka przy skroni" z
piosenki Leonarda Cohena oznacza rewolwer o średnicy lufy 0,45 cala, czyli ponad 11 mm! W Polsce w calach podaje
się rozmiary rur, gwintów i łączników w instalacjach centralnego ogrzewania. 2. 'tradycyjna miara grubości desek,
równa 16 mm'

CALÓWKA 'deska o grubości 16 mm'

niem. Zoil

CALLANETICS (czytaj: kalanetiks) 'rodzaj gimnastyki, zawierający zestaw ćwiczeń mięśni, polegający na ich rozciąganiu,
żeby przez skurcze i rozkurczę spalić tkankę tłuszczową; stosowany przez kobiety dla wyszczuplenia i ujędrnienia ciała'

od imienia (Callan) Amerykanki, która propagowała ten typ gimnastyki

CALL GIRL (czytaj: koi gerl) 'prostytutka zgłaszająca się pod numerem telefonicznym': Cali girl zaproponowała mu swą
wizytę lub odwiedziny u niej.

ang. cali girl, dosłownie 'dziewczyna na telefon'

CALVADOS (czytaj: kalwados) 'brandy wytwarzana z destylatu wina jabłkowego': W kuchni francuskiej przyrządza się
wiele potraw z dodatkiem calvadosu.

fr. Calvados (nazwa firmowa) od nazwy departamentu Calvados w północnej Francji

CAŁUN l. 'kawał miękkiego, zazwyczaj czarnego, płótna, którym przykrywa się zwłoki, trumnę lub katafalk':

Słynny "Całun turyński" to przechowywane w katedrze w Turynie płótno, na którym jest odcisk ciała człowieka, jak
wierzy bardzo wiele osób - ukrzyżowanego Chrystusa. 2. przen. 'zasłona utworzona przez coś, także przez coś
niematerialnego': Ziemia spowita całunem mgły. Całun nocy.

w dawnej polszczyźnie czałun, potem: całun (mazurzenie), zapewne od dawnego niem. schalune

CAMEMBERT zob. KAMEMBERT CAMORRA zob. KAMORRA

107

CAMPARI

CASTING

CAMPARI (czytaj: kampari) 'ziołowy likier o gorzkawym smaku': Campari podawane jest jako aperitifiub używane do
przyrządzania koktajli.

wf. Campari (nazwa firmowa) od nazwy mediolańskiej firmy produkującej ten alkohol (i nazwiska właściciela)

CAMPING zob. KEMPING CAMPUS zob. KAMPUS CANOE zob. KANOE

CANOSSA albo KANOSSA 'włoski zamek, do którego w 1077 r. w pokutnym stroju przybył cesarz Henryk IV, by prosić
papieża Grzegorza VII o wybaczenie win i zdjęcie zeń klątwy kościelnej': () pójść (iść) do Canossy 'publicznie ukorzyć się
przed kimś, przepraszać kogoś i wyznawać swą winę': Zaklinał się długo, że nie pójdzie do Canossy, ale w końcu zjawił
się, by prosić go o wybaczenie.
wl. Canossa

CAPPUCCINO (czytaj: kapuczino) 'przyrządzona na włoski sposób kawa, podawana z bitą śmietanką lub mleczkiem i
czekoladą': Po obiedzie zaproponowała gościom filiżankę cappuccino.

wl. cappuccino od słowa: cappuccio 'kaptur' - kawa mająca taki kolor jak habity kapucynów, mnichów z długimi
kapturami

CAPSTRZYK l. 'ustalony sygnał, np. spokojna melodia grana na trąbce, oznaczający w wojsku i na obozach harcerskich
koniec zajęć dziennych i rozpoczęcie ciszy nocnej lub apelu wieczornego': Śpieszył się do obozu, żeby zdążyć przed
capstrzykiem. 2. 'uroczysty przemarsz przez miasto oddziałów wojskowych, drużyn harcerskich lub innych organizacji
w wieczór poprzedzający jakieś święto z ich udziałem': Wieczorem zebrali się na rynku, żeby obejrzeć capstrzyk drużyn
harcerskich.

niem. Zapfenstreich 'uderzenie w czop beczki (na znak końca wyszynku, zakończenia imprezy)'

CARAVANING zob. KARAWANING

CARGO inaczej: FRACHT 'ładunek przewożony statkiem lub samolotem': Ładować, rozładować cargo w porcie.

ang. cargo (w nieco szerszym znaczeniu)

CARTE BLANCHE (czytaj: kart blansz) 'wolna ręka w działaniu, nieograniczone pełnomocnictwa dane komuś,
świadczące o pełnym zaufaniu do tej osoby': Dostałam od prezesa carte blanche, jeśli chodzi o przyjmowanie nowych
pracowników.

fr. carte blanche, dosłownie 'biała karta', tzn. 'pusta, ale podpisana karta papieru'

CARTRIDGE (czytaj: kartridż) 'wymienny pojemnik zawierający jakiś materiał potrzebny do eksploatacji urządzenia
elektronicznego; także: kaseta, taśma lub CD-ROM z danymi lub programami zwiększającymi

możliwości urządzenia elektronicznego': Cartridge wymienić z atramentem w drukarce. Dokupić czcionki do drukarki
na specjalnym cartridge'u.

ang. cartridge, dosłownie 'nabój'

CASANOVĄ (czytaj: kazanowa lub kasanowa) 'przystojny i szarmancki uwodziciel': W domach z betonu nie ma wolnej
miłości, są stosunki małżeńskie oraz akty nierządne, Casanovą tu u nas nie gości, (z piosenki Martyny Jakubowicz)

od nazwiska (Giovanniego) Casanovy (1725-1798), włoskiego podróżnika, znanego zwłaszcza ze swych przygód
miłosnych

CASCO (czytaj: kasko) 'ubezpieczenie środka transportu (nie obejmujące ładunku), zazwyczaj gwarantujące
odszkodowanie w przypadku kradzieży oraz uszkodzenia z różnych przyczyn, także uszkodzenia zawinionego przez
samego kierującego, pożaru itp.': Agenci przekonywali go, że dopiero po wykupieniu ubezpieczenia cas-co będzie
mógł spać spokojnie.

niem. Casco-Versicherung' od hiszp. casco 'skorupa, hełm'

CASH AND CARRY (czytaj: kesz and keri) 'typ taniego supermarketu, w którym płaci się gotówką pełną sumę za
zakupione towary i samodzielnie odwozi je do domu (w przeciwieństwie do sklepów, gdzie można kupować na raty,
które towary w cenie zakupu dostarczają odbiorcy itd.)': Ta firma zamierza w Polsce uruchomić sieć wielkich sklepów
typu cash and carry.

ang. cash and carry, dosłownie 'płać i zabieraj ze sobą'

CASH FLOW (czytaj: kesz fioł) w ekonomii 'przepływ gotówki, zwłaszcza gotówkowe wpływy i wydatki w jakiejś firmie':
Prognozować cash flow. Dodatni lub ujemny cash flow. Cash flow netto.

ang. cash flow od: cash 'gotówka', to flow 'płynąć'

CASSIS (czytaj: kasis) 'gęsty likier z czarnej porzeczki':

Cassis produkuje się głównie w Burgundii, można go też przyrządzić domowym sposobem.

fr. cassis 'czarna porzeczka'

CASTING (czytaj: kastink) l. 'obsadzanie aktorów w rolach filmowych, rzadziej w teatralnych, przez dobieranie ich
spośród osób zgłaszających się; wyszukiwanie odpowiedniej osoby do jakiegoś programu, wybieranie modelek itp.':
Wie pani, myślę, że casting może pomóc w obsadzie ról drugoplanowych, ale rzadko kiedy daje dobre rezultaty, gdy
chodzi o role tytułowe. Długo się wahał, czy ma stanąć do castingu -on, znany aktor, niegdyś ulubieniec publiczności.
2. 'spotkanie, przegląd, na którym dokonuje się takiego wyboru': Na casting zgłosiło się niemal dwieście osób, w
większości nieprofesjonalistów. To już ósmy dzień castingu, a odtwórczyni roli Zosi ciągle nie mamy.

ang. casting

108

CASUS lub KAZUS

CELLULITIS

CASUS lub KAZUS 'przypadek, zdarzenie; szczególny, charakterystyczny wypadek, zwłaszcza nieprzyjemny':

Casus Aleksandra Małachowskiego [pobicie polityka na ulicy przez demonstrantów] powinien być przestrogą dla tych,
którzy nie dostrzegają narastającej nietolerancji.

tac. casus 'przypadek'

CATERING (czytaj: katering) albo KATERING l/przygotowywany przez pracowników naziemnych lotniska, podzielony na
porcje, posiłek dla pasażerów samolotu, podawany im w czasie lotu' 2. 'usługa polegająca na zaopatrywaniu w
jedzenie i picie konferencji, balów, przyjęć, wesel itd.': Catering? - Oczywiście przyjedziemy do Państwa! Nasi
pracownicy przygotują przyjęcie zarówno dla 20, jak i 2000 osób w wybranym przez Państwa miejscu.

ang. catering

CATINGA (czytaj: katinga) 'las pokrywający wyżynne obszary Ameryki Południowej, składający się z karłowatych drzew
i ciernistych krzewów': Catinga występuje głównie na spalonych słońcem, suchych terenach Wyżyny Brazylijskiej.

port. caatinga -Ł języków indiańskich caa 'roślinność', tinga 'biały'

CAUDILLO (czytaj: kaudiijo) 'w Hiszpanii i krajach hiszpańskojęzycznych: wódz - przywódca polityczny lub dowódca
oddziału wojskowego': W czasie wojny domowej generał Franco przyjął tytuł caudiiio. Partyzanci powiedzieli mi, że z
caudiiio Sanchezem będę mógł mówić dopiero jutro.

CB-RADIO albo RADIO CB (czytaj: s-i bi) 'system lokalnej łączności radiowej na określonej częstotliwości fal krótkich, w
którym zazwyczaj wykorzystuje się małe, przenośne radiotelefony': Taksówkarze informowali się przez CB-radioJak
można ominąć korki w mieście.
ang. skrót: c(itizens) b(and) 'pasmo obywatelskie'

CC skrót określenia: corps consulaire - 'korpus konsularny', używany na tablicach rejestracyjnych samochodów.

fr. corps consulaire

I CD (czytaj: ce-de) skrót określenia: corp diplomatique -'korpus dyplomatyczny' używany na tablicach rejestracyjnych
samochodów.

II CD (czytaj s-i di) skrót wyrażenia: compact disc 'płyta kompaktowa' (zob. pod hasłem: kompakt).

CD-ROM (czytaj: s-i di rom) l.'płyta kompaktowa, na której są zapisane programy komputerowe lub dane, tylko do
odczytu': Systemy elektronicznej nawigacji samochodu opierają się m.in. na mapach terenu zapisanych na CD-ROM-
ach. 2. 'typ pamięci komputerowej (tylko do odczytu), dla której jako nośnik wykorzystuje się płytę kompaktową':
Takie efekty dźwiękowe mogą być wczytywane bezpośrednio z CD-ROM-u.

ang. skrót od: Compact Disc - Read Oniy Memory

Cd symbol pierwiastka chemicznego: kadm (zob.) Ce symbol pierwiastka chemicznego: cer (zob.) CEDENT, CEDOWAĆ
zob. pod hasłem CESJA

CEKIN 'mały, błyszczący krążek z metalu, naszywany dla ozdoby na stroje ludowe, balowe itd.': Haftowany gorset z
cekinami. Czarna suknia balowa, błyszcząca cekinami.

w!, zecchino 'wenecka złota moneta'

CELEBRACJA albo CELEBRA l. 'robienie czegoś w bardzo poważny i uroczysty sposób': Dworska etykieta wymagała
celebracji gestów, stów i zachowań. Prezes okazał się wesołym, bezpośrednim człowiekiem i przeszedł do rzeczy bez
zbędnej celebry. 2. 'uroczyste odprawienie mszy lub innego obrzędu religijnego; msza święta': Celebracja mszy
świętej, celebracja wspólnej modlitwy. Spotkanie zakończyła uroczysta celebra.

CELEBRANT albo CELEBRANS 'duchowny odprawiający mszę, prowadzący procesję lub inne obrzędy religijne':
Celebrant zbliżył się z ministrantami do ołtarza.

CELEBROWAĆ l. 'robić coś uroczyście i z wielką powagą': Dziwaczne było dla niego to, że nowi znajomi celebrują
wszystkie niemal codzienne czynności, zaś do niedzielnego obiadu zasiadają z takim namaszczeniem, jakby to były
uroczystości koronacyjne. 2. 'odprawiać uroczyście nabożeństwo lub inny obrzęd religijny': Biskup celebrował
uroczyste nabożeństwo żałobne. Msza pontyfikalna celebrowana przez papieża.

CELEBRACYJNY l. 'uroczysty i poważny': Celebra-cyjne powitanie. Celebracyjny styl. 2. 'związany z celebracją religijną':
Strój celebracyjny.

fr. celebration od łac. czasownika: celebrare 'uroczyście, tłumnie obchodzić'

CELIAKIA 'choroba niemowląt i dzieci, która polega na uczuleniu, alergii na gluten - składnik zawarty w ziarnach
czterech zbóż; powoduje to konieczność stosowania specjalnej diety': Sklepy sprzedające produkty bezglutenowe dla
dzieci chorych na celiakię były wówczas rzadkością. Celiakia ustępuje najczęściej w okresie dojrzewania.

od łac. coeliacus 'cierpiący na biegunkę'

CELIBAT l. 'zasada nakazująca, by się nie żenić; stan cywilny polegający na nieżenieniu się': Przestrzegać celibatu.
Celibat obowiązuje duchownych niektórych wyznań, m.in. księży katolickich. 2. 'brak kontaktów seksualnych':
Powiedział nam, że odkąd rozstał się z Magdą, żyje w celibacie.

lać. caelibatus 'bezżeństwo'

CELLULITIS (czytaj: celulitis) albo CELLULIT 'defekt kosmetyczny w postaci zniekształconej, grudkowatej tkanki
tłuszczowej, występującej najczęściej tuż pod skórą ud i pośladków kobiet': Skóra w miejscach występowania
cellulitisu przypomina skórkę pomarańczy.

109

CELSJUSZA SKALA

CENTROLEWICA

Niezbędnym zabiegiem wspomagającym walkę z cellu-litisem są masaże. Ich skóra jest wprost idealna, aby
reklamować preparaty przeciwko cellulitowi.

fr. cellulite od łac. cellula 'komórka'

CELSJUSZA SKALA 'skala temperatury, w której O stopni to temperatura topnienia lodu, zaś 100 stopni to temperatura
wrzenia wody': Skala Celsjusza jest powszechnie stosowana w Europie kontynentalnej. Amerykanie i Anglicy oprócz
niej posługują się często także skalą Fa-hrenheita.

CELSJUSZ, symbol °C, 'w skrócie: stopień w skali Celsjusza': Tej zimy w Suwałkach odnotowano minus 30 stopni
Celsjusza.

od nazwiska (Andersa) Celsiusa (1701-1744), szwedzkiego astronoma i fizyka

CELULOID 'przezroczyste, łatwo palące się i topiące tworzywo sztuczne wytwarzane na bazie celulozy': Celuloid jest
wykorzystywany do wytwarzania galanterii, zabawek, osłon, dawniej również robiono z niego taśmę filmową.

CELULOIDOWY 'wykonany z celuloidu': Celuloidowa szybka.

niem. Zelluloid od: Zellulose 'celuloza'

CELULOZA inaczej: BŁONNIK 'związek organiczny o wzorze CeHn, będący podstawowym składnikiem komórek roślin,
który nadaje im wytrzymałość i elastyczność': Celuloza, otrzymywana na skalę przemysłową z drewna, jest
podstawowym surowcem do produkcji papieru, jest też wykorzystywana w wielu innych dziedzinach, m.in. w
produkcji niektórych tworzyw sztucznych i materiałów wybuchowych.

CELULOZOWY 'związany z celulozą; wytworzony z celulozy': Przemysł celulozowy. Wata celulozowa, włókno
celulozowe.

niem. Zellulose od łac. cellula 'komórka'

CENTAUR (czytaj: centałr) 'w mitologii greckiej: istota o ciele konia, w miejscu szyi i łba mająca tułów, ręce i głowę
mężczyzny': Ci centaurowie, półludzie, półkonie wiedli życie dzikie, na łowach i rozbojach. Karmili się surowym
mięsem i łatwo się upijali. (Parandowski)

lać. Centaurus z gr. Kentauros

CENTRA inaczej: DOŚRODKOWANIE 'w grach zespołowych, zwłaszcza w piłce nożnej: zagranie piłki ze skrzydła na
środek, pod bramkę przeciwnika': Po znakomitej centrze skrzydłowego Kowalskiego uderzył piłkę głową i zdobył gola.

CENTROWAĆ inaczej: DOŚRODKOWYWAĆ 'w grach zespołowych, zwłaszcza w piłce nożnej: zagrać piłkę ze skrzydła na
środek boiska, pod bramkę przeciwnika': Centrował za wysoko i żaden z jego kolegów nie zdołał odebrać piłki.
od słowa: centrum

CENTRALIZACJA 'skupienie czegoś i podporządkowanie tego jednemu kierownictwu w wyniku określonych posunięć
administracyjnych, zwłaszcza skupienie władzy państwowej w centralnych organach rządowych':

Centralizacja kapitału. Centralizacja zaopatrzenia. Przedstawiciele organów terenowych i samorządów lokalnych

skarżyli się, że ograniczenie ich praw do dysponowania własnym budżetem prowadzi do ponownej centralizacji
państwa, zarówno w ekonomicznym, jak i politycznym wymiarze.

CENTRALIZOWAĆ 'skupiać coś i podporządkowywać to jednemu kierownictwu, zwłaszcza skupiać władzę państwową
w rękach organów centralnych, ograniczając uprawnienia władzy terenowej i samorządowej': Centralizować środki
produkcji. Scentralizować zarządzanie skomplikowanym przedsięwzięciem. Centralizować system rządów.
Scentralizowane struktury związkowe.

CENTRALIZM 'sposób zarządzania państwem, jakąś instytucją lub organizacją, polegający na tym, że organy terenowe i
organy niższego stopnia są całkowicie podporządkowane organowi centralnemu': Silnie rozbudowany w Polsce przed
1989 r. centralizm polegał na tym, że o wszystkich ważniejszych sprawach partii komunistycznej i państwa
decydowało wąskie grono osób z Biura Politycznego Komitetu Centralnego PZPR.

CENTRALISTA 'zwolennik centralizmu': Ministrowi zarzucano, że odkąd objął swój urząd, stał się centralistą i ogranicza
wpływ lokalnego samorządu na działania policji w poszczególnych gminach.

fr. centralisation od łac. centralis 'środkowy'

CENTRO- cząstka o znaczeniu 'centrum', dodawana do rzeczowników i przymiotników odnoszących się do polityki i
oznaczająca, że tak nazywane ugrupowania są połączeniem sił określanych drugim członem złożenia (prawicowych,
lewicowych) i sił politycznego centrum, np. centroprawica, centrolewicowy

od łac. centrum 'środek'

CENTROLEWICA 'sojusz partii lewicowych i centrowych, mający na celu doraźną lub stałą współpracę polityczną,
zwłaszcza wspólne wystąpienie w wyborach lub współdziałanie w parlamencie': Rządy centrolewicy. Posłowie
centrolewicy.

CENTROLEWICOWIEC 'poseł należący do którejś z partii lewicowych lub centrowych, wchodzących w skład sojuszu':
Centrolewicowcy gorąco protestowali przeciwko planowanej ustawie.

CENTROLEWICOWY 'związany z centrolewicą': Centrolewicowy rząd. Centrolewicowi politycy.

CENTROLEW 'zawiązany w 1929 r. sojusz 6 partii lewicowych i centrowych, którego celem była demokratyzacja życia
w Polsce międzywojennej': Centrolew nie uzyskał większości parlamentarnej w wyborach w 1930 r. i na początku
następnego roku został rozwiązany.

złożenie cząstek: centro- i lew(ica)

110

CENTROPRAWICA

CENZURKA
CENTROPRAWICA 'sojusz partii prawicowych i centrowych, mający na celu doraźną lub stałą współpracę polityczną,
zwłaszcza wspólne wystąpienie w wyborach lub współpracę w parlamencie': Program wyborczy centro-prawicy. Rządy
centroprawicy.

CENTROPRAWICOWIEC 'poseł należący do którejś z partii prawicowych lub centrowych, wchodzących w skład
sojuszu': Polityk krytykował udział centroprawicowców w związkowym proteście.

CENTROPRAWICOWY 'związany z centroprawicą':

Koalicja centroprawicowa. Centroprawicowa prasa.

złożenie cząstki: centro- i słowa: prawica

CENTRUM l. 'środkowa część czegoś, zazwyczaj odznaczająca się największym nasileniem związanych z tym cech':
Centrum wydarzeń. Centrum opadów deszczu. Centrum miasta. 2. 'miejsce, w którym koncentruje się jakieś działanie
lub jakaś działalność, które jest ich ośrodkiem': Centrum komunikacyjne, handlowe, rozrywkowe. Centrum
zarządzania, dowodzenia. Centrum kontroli lotów. Centrum prasowe. 3. 'ugrupowania polityczne opowiadające się za
programem umiarkowanym, zazwyczaj zajmujące ławy w środkowej części sali sejmowej, między lewicą a prawicą;
także: umiarkowana grupa działaczy jakiejś partii, zajmująca stanowisko pośrednie między reformatorami a
konserwatystami':

Nową koalicję stworzą partie centrum i partie prawicowe.

CENTRYZM 'poglądy polityczne członków partii centrum; skłanianie się ku takim poglądom': "Radykalni działacze
zarzucali im centryzm i chwiejność poglądów.

CENTRYSTA 'członek ugrupowania należącego do centrum; zwolennik centryzmu': Klub parlamentarny centrystów.

CENTROWY 'związany z centrum - najczęściej z ugrupowaniami politycznymi o umiarkowanym programie':

Rząd centrowy. Polityk centrowy. Centrowe stanowisko.

CENTRYCZNY 'położony wokół centrum lub skierowany do centrum - środka czegoś': Centryczny układ arterii
komunikacyjnych miasta.

lać. centrum 'środek'

I CENTURIA inaczej: TYSIĄCZNIK 'roślina z rodziny goryczkowych o różowych kwiatkach i jajowatych liściach, rosnąca w
Polsce na łąkach i pastwiskach': Centuria to ziele o gorzkim smaku; wyrabia się z niej niektóre lekarstwa do leczenia
przewodu pokarmowego.

n.-lac. centaurium umbellatum

II CENTURIA l. 'w starożytnym Rzymie: najmniejsza jednostka wojskowa, wchodząca w skład legionu, licząca
(początkowo) 100 żołnierzy': Centuria w wojsku rzymskim była odpowiednikiem plutonu we współczesnych armiach.
2. 'w starożytnym Rzymie:

jednostka podziału ludności, licząca 100 osób'

CENTURION inaczej: SETNIK 'w starożytnym Rzymie: dowódca centurii': Centurion grzmiącym głosem wzywał
legionistów do ponowienia ataku.

tac. centuria, centurio od: centum 'sto'

CENZURA l. 'kontrola treści książek, gazet, filmów, programów radiowych, estradowych itd., zazwyczaj prowadzona
pod kątem politycznym lub obyczajowym; także: instytucja, która prowadzi taką kontrolę': Cenzura państwowa,
cenzura kościelna. Domagać się zniesienia cenzury. Cenzura nie zezwoliła na rozpowszechnianie filmu zawierającego
ostre sceny erotyczne. Cenzura skonfiskowała nakład książki. () Cenzura prewencyjna 'cenzura jakichś publikacji przed
ich ukazaniem się, której efektem jest zezwolenie na upowszechnianie lub zakaz upowszechniania' <) Cenzura
represyjna 'cenzura publikacji po ich ukazaniu się, której efektem może być wymierzenie kary osobom
odpowiedzialnym za upowszechnianie treści niezgodnych z prawem' 2. przen. 'kontrola treści prywatnych pism,
rozmów, wystąpień jakiejś osoby w wąskim gronie': Z upodobaniem zajmowała się cenzurą korespondencji swego
sławnego męża.<) Cenzura towarzyska 'surowa kontrola zachowań jakiejś osoby przez grupę, w której przebywa, i
potępianie ich, jeżeli uznaje sieje za niewłaściwe z jakiegoś względu' 3. 'w prawie kościelnym: kara polegająca na
pozbawieniu kogoś praw do przyjmowania sakramentów lub kara wymierzana duchownym, polegająca na
zawieszeniu ich w czynnościach'

CENZOR l. 'urzędnik przeprowadzający kontrolę treści książek, gazet, filmów itd.': Za czasów PRL cenzorzy
podejmowali decyzje, czy dopuścić coś do rozpowszechniania, posługując się specjalną księgą zawierającą
szczegółowe wytyczne: co i jak można napisać, powiedzieć lub pokazać. 2. przen. 'osoba, która kontroluje treść pism
prywatnych, rozmów, wystąpień, a nawet zachowań innej osoby': Matka była cenzorem jej listów. 3. 'w starożytnym
Rzymie: wysoki urzędnik państwowy, wybierany co 5 lat, którego obowiązki (nieco różne w różnych epokach)
obejmowały m.in. przeprowadzanie spisów ludności, szacowanie majątku obywateli, kontrolę przestrzegania
obyczajów i moralności'

CENZUROWAĆ l. 'przeprowadzać cenzurę publikacji': Cenzurować filmy, czasopisma, książki, l. przen. 'kontrolować
czyjeś prywatne pisma, rozmowy, zachowania itd.': Cenzurować czyjeś opinie, postawy. Być na cenzurowanym 'być
przedmiotem czyjejś krytycznej uwagi': Michał, po "wyczynach" na zimowisku, był u wszystkich nauczycieli na
cenzurowanym.

CENZURALNY l. 'związany z cenzurą - kontrolą publikacji, filmów i widowisk': Ograniczenia cenzuralne. Restrykcje
cenzuralne. 2. 'nienaruszający norm obyczajowych, przyzwoity': Ze względu na obecność w towarzystwie starszych
pań opowiadał tylko cenzuralne dowcipy.

lać. caensura 'urząd cenzora'

CENZURKA przestarz. 'świadectwo szkolne': Dziadek wspominał dzień, w którym otrzymał pierwszą cenzur-

111

CENZUS

CERTYFIKAT

kę. <) Wystawiać komuś cenzurki 'natrętnie oceniać czyjeś zachowania, traktując go jak uczniaka':

od:cenzura

CENZUS l. 'kwalifikacje, które trzeba mieć, albo warunki, które trzeba spełniać, by korzystać z określonych uprawnień
lub przywilejów': Cenzus wykształcenia, wieku. Cenzus majątkowy. Przy rozdziale tego stypendium u-względnia się
cenzus naukowy i cenzus wieku: otrzymać je może pracownik ze stopniem doktora, który nie ukończył 40. roku życia.
2. 'w starożytnym Rzymie: dokument zawierający listę obywateli i posiadanego przez nich majątku, sporządzony przez
cenzora'

tac. census
CER 'pierwiastek chemiczny o liczbie atomowej 58 i masie atomowej 140,12, miękki, srebrzysty metal, symbol Ce': Cer
jest stosowany jako uszlachetniający dodatek stopowy aluminium, jego związki są też wykorzystywane w przemyśle i
medycynie.

n.-lac. cerium od nazwy planetoidy Ceres

CERAMIDY 'jeden z rodzajów tłuszczów, występujących w tkankach ludzkich, m.in. w skórze; uzyskane sztucznie są
składnikiem wielu preparatów kosmetycznych, gdyż zapewniają poprawę stanu skóry, włosów itd. przez odbudowę
osłabionych więzi międzykomórkowych': Kremy z ceramidami poprawiają stan skóry odwodnionej. Odżywka do
włosów z ceramidami.

fr., ang. ceramides

CERAMIKA 'technika formowania i wypalania rozmaitych przedmiotów użytkowych z gliny; dział rzemiosła i przemysłu
zajmujący się wytwarzaniem takich przedmiotów': Ceramika była znana już w epoce kamienia. Specjaliści w zakresie
ceramiki. 2. 'przedmioty z wypalanej gliny': Ceramika artystyczna, zdobiona, użytkowa. Firma oferuje ceramikę
budowlaną: cegły, dachówki i płytki po zniżonych cenach.

CERAMIK 'osoba zajmująca się zawodowo wytwarzaniem przedmiotów z wypalanej gliny': Inżynier ceramik.

CERAMICZNY l. 'związany z techniką wytwarzania lub produkcją przedmiotów z wypalanej gliny': Wydział ceramiczny
na uczelni technicznej. Farby ceramiczne. Surowce ceramiczne. Przemysł ceramiczny. 2. 'zrobiony z wypalanej gliny':
Ceramiczna miseczka.

fr. ceramique z gr. keramike (techne) 'garncarstwo'

CERBER l. 'w mitologii greckiej: ogromny pies o trzech głowach, pilnujący wejścia do Hadesu': Przeprawione na drugi
brzeg dusze zbierają się w gromadkę, struchlałe i drżące. Bo oto wychodzi naprzeciw Kerberos (Cerber), potworne
psisko o trzech paszczach. (Parandowski) 2. przen. 'groźny strażnik': U wejścia do knajpy stał ochroniarz, ponury
cerber, który niechętnie nas przepuścił.

gr. Kerberos

CEREMONIA l. 'ustalony zbiór uroczystych czynności i zachowań, które wykonywane są w określonych sytuacjach na
znak dokonania pewnego symbolicznego aktu':

Ceremonia odsłonięcia pomnika. Ceremonia zaślubin. Ceremonie kościelne. Ceremonie koronacyjne, l. przen.
'codzienna czynność wykonywana w sposób przesadnie uroczysty': Ceremonia picia kawy.

CEREMONIAŁ l. 'zbiór reguł jakiejś ceremonii, określający sposób zachowania jej uczestników, kolejność
poszczególnych czynności itd.': Ceremoniał koronacji, audiencji papieskiej. Ceremoniał przyjęć dyplomatycznych. 2. 'to
samo co ceremonia (w l. znaczeniu)': Ceremoniał wodowania statku dobiegł końca.

CEREMONIALNY l. 'związany z ceremonią, wymagany przez ceremoniał': Ceremonialny toast. Ceremonialny strój. 2.
'wynikający z reguł grzecznościowych, a nie z naturalnej potrzeby; także: sztywny, oficjalny': Ceremonialna wizyta.
Ceremonialne gesty. Złożyli nam bardzo ceremonialne gratulacje.

CEREMONIE 'zachowania mające przesadnie uroczystą lub ugrzecznioną formę': Z wielkimi ceremoniami sadzała gości
za stołem. Ze mną nie musisz robić takich ceremonii.

lać. caeremonia 'obrzęd religijny'

CERKIEW l. 'budynek świątyni chrześcijańskiej obrządku wschodniego: prawosławnej lub greckokatolickiej':

Cerkiew murowana, drewniana. Chodzić na nabożeństwa do cerkwi. 2. 'Kościół prawosławny lub greckokatolicki jako
organizacja wyznaniowa': Cerkiew prawosławna. Cerkiew rosyjska, grecka, bułgarska. Przedstawiciel cerkwi
przemawiał w rosyjskiej Dumie.

CERKIEWNY 'związany z cerkwią - budynkiem świątyni lub organizacją kościelną': Cerkiewne ikony. Cerkiewna
architektura. Cerkiewna liturgia.

CERKIEWNOSŁOWIAŃSKI inaczej: STARO-CER-KIEWNO-SŁOWIAŃSKI 'napisany, odprawiany w języku staro-cerkiewno-

słowiańskim, związany z tym językiem': Zabytki cerkiewnosłowiańskie, liturgia cer-kiewnosłowiańska. Autorzy
cerkiewnosłowiańscy.

słowiańskie cerkiew, pierwotnie: cerky, być może z niem. Kirche

CERTYFIKAT 'dokument potwierdzający coś: czyjeś umiejętności w pewnym zakresie, wysoką jakość pewnego
produktu, spełnianie przez urządzenie norm technicznych lub norm bezpieczeństwa itd.': Po ukończeniu kursu języka
angielskiego otrzymał certyfikat. Statek nie miał certyfikatu bezpieczeństwa pożarowego. Po wpłaceniu pieniędzy do
kasy urzędniczka banku wydała mu certyfikat depozytowy.

CERTYFIKOWANY 'najczęściej o jakości jakiegoś wyrobu lub o spełnianiu przezeń norm technicznych, bezpieczeństwa
itd.: potwierdzony specjalnym dokumentem': Certyfikowane prądnice. Certyfikowany system łączności.

ang. certificate, słowo o szerokim znaczeniu 'świadectwo, zaświadczenie, dowód, nawet - zezwolenie'

112

CESARZ

CHAN

CESARZ 'tytuł władcy w niektórych, zwłaszcza wielkich, państwach o ustroju monarchicznym; władca noszący taki
tytuł': W 1804 r. Napoleon Bonaparte koronował się na cesarza. Cesarz Otton III na Zjeździe Gnieźnieńskim w roku
1000 uznał władzę Bolesława Chrobrego i niezależność Polski.

CESARZOWA l. 'żona cesarza': Zabawiał cesarzową opowieściami o życiu na prowincji. 2. 'kobieta, która jest cesarzem,
która sprawuje faktyczną władzę w cesarstwie': Cesarzowa Katarzyna II postawiła królowi i sejmowi polskiemu twarde
warunki.

CESARZEWICZ 'syn cesarza': Do dziś nie jest w pełni wyjaśniona śmierć Franciszka Bonapartego, cesarzewi-cza, syna
Napoleona I.

I CESARSTWO l. 'państwo - zwykle wielkie - o ustroju monarchicznym, którego władcą jest cesarz': Cesarstwo
rzymskie, bizantyjskie, rosyjskie. 2. 'ustrój monarchicz-ny, w którym władca nosi tytuł cesarza': Wprowadzić
cesarstwo. Restytucja cesarstwa.

II CESARSTWO 'cesarz i jego żona': Oboje cesarstwo byli w sali jadalnej.

CESARSKI 'związany z cesarstwem lub z cesarzem': Cesarskie wojska, urzędy. Cesarska godność. Cesarski pałac. ()
Cesarskie cięcie 'operacja położnicza, polegająca na przecięciu brzucha rodzącej i wydobyciu tą drogą dziecka':
Cesarskie cięcie jest stosowane wówczas, gdy z jakichś względów normalny poród nie jest możliwy.

nie/n. Casarodp.-fac. caesar(od: Caesar, rodowego nazwiska Gaju-sza Juliusza Cezara 100-44 p.n.e.)
CESJA wprawie 'zrzeczenie się przez jedną osobę na rzecz drugiej jakichś praw, zazwyczaj praw o charakterze
majątkowym': Cesja majątku, cesja wierzytelności. Dokonać cesji u notariusza. () Cesja terytorium 'odstąpienie
jakiegoś terytorium przez jedno państwo drugiemu państwu na podstawie umowy między nimi'

CEDOWAĆ w prawie 'przekazywać komuś prawa do czegoś, zwłaszcza prawa majątkowe': Postanowił scedować na
dzieci cały swój majątek. Scedował na rzecz wspólnika swoje udziały w firmie.

CEDENT w prawie 'ten, kto odstępuje swoje prawa do czegoś': Cedent podpisał dokumenty jako pierwszy.

CESJONARIUSZ wprawie 'osoba, która nabywa prawa do czegoś w wyniku cesji': Cesjonariuszami byli przyjaciele i
członkowie rodziny.

lać. cessio 'ustąpienie'

C'EST LA VIE! (wymowa: selawi) 'takie jest życie! -stwierdzenie, którym najczęściej komentuje się niekorzystne
zdarzenia życiowe lub informacje o nich, wyrażając przy tym zgodę na to, co jest, a często także rezygnację i smutek':
W kwietniu się rozstali, a już w czerwcu brała ślub z innym - c'est la vie! Gdy byłem u szczytu sławy, miałem mnóstwo
przyjaciół, kochali mnie wszyscy; teraz zostałem sam - c'est la vie!

fr. c'est la vie!

CETNAR 'dawna jednostka wagi, różna w zależności od kraju': W Polsce i w Niemczech l c odpowiadał 50 kg, w Austrii i
Szwajcarii - 100 kg, zaś w niektórych krajach anglosaskich (używany do dziś) cetnar to 100 funtów.

niem. Zentner od łac. centenarius 'składający się ze stu'

CEZ 'pierwiastek chemiczny o liczbie atomowej 55 i masie atomowej 132,905, symbol Cs: lekki, miękki metal o
srebrzystej barwie': Cezjest używany m.in. przy produkcji fotokomórek i w medycynie, jego związki są też stosowane
do wypełniania lamp elektronowych.

CEZOWY 'związany z cezem lub jego związkami': Sole cezowe. Bomba cezowa 'używany w medycynie aparat do
naświetlania chorych tkanek promieniami gamma wytwarzanymi przez izotop cezu': Bomba cezowa jest używana przy
zwalczaniu raka.

n.-lać. caesium

CEZAR 'tytuł cesarzy w starożytnym Rzymie, zwłaszcza cesarzy od Oktawiana Augusta (63 p.n.e.-14 n.e.) do Hadriana
(76-138); cesarz rzymski noszący ten tytuł':

Profesor wymieniał różnice między Rzymem w czasach republikańskich a Rzymem cezarów. Neron, jako cezar,
odznaczył się okrucieństwem i łamaniem prawa, najbardziej pamiętny jego czyn to wywołanie w 64 r. ogromnego
pożaru Rzymu, za który winą obarczył chrześcijan.

p.-lać. caesar (od: Caesar, rodowego nazwiska Gajusza Juliusza Cezara 100-44 p.n.e.)

CEZURA l. 'przełomowe zdarzenie lub zmiana, które dzielą dzieje czegoś lub czyjeś życie': Zdaniem historyka
podstawowa dla historii II wojny światowej jest cezura bitwy pod Kurskiem w lecie 1943 r.: to tam, a nie pod
Stalingradem, ostatecznie złamana została ofensywna siła armii hitlerowskiej. 2. w nauce o literaturze 'sytuacja, gdy w
wierszu sylabotonicznym przedział między wyrazami przecina stopę rytmiczną'

lać. caesura 'cięcie'

Cf symbol pierwiastka chemicznego: kalifom (zob.) CHA-CHA zob. CZA-CZA

CHAMPION (czytaj: czempion) albo CZEMPION 'mistrz, zwłaszcza aktualny, w jakiejś dyscyplinie sportu': Któryś z
dzisiejszych championów zapragnął zmierzyć się ze mną. Na spotkanie przybyli niemal wszyscy czem-pioni
lekkoatletyczni.

ang. champion

CHAN 'w historii: tytuł niektórych wschodnich władców, zwłaszcza tatarskich i mongolskich; także: władca noszący ten
tytuł': 10 lipca 1649 r. wojska kozackie pod dowództwem Bohdana Chmielnickiego i tatarskie pod dowództwem chana
Islama Gireja obiegły Zbaraż.

CHANAT 'w historii: państwo rządzone przez chana;

władza chana': Chanat krymski, chanat turkiestański. Objąć chanat.

tur. chan

113

CHANGE MONEY

CHARYZMAT albo CHARYZMA

CHANGE MONEY (czytaj: czejndż many) 'wymiana pieniędzy - napis na kantorach, okienkach bankowych itd.,
informujący, że można w nich dokonać wymiany jednej waluty na inną': W latach 70. i 80., gdy oficjalna sprzedaż
dolarów lub marek po kursie odzwierciedlającym ich prawdziwą wartość była niemożliwa, pod wieloma bankami stali
panowie, szepczący klientom w swoim dziwnym dialekcie: "cinć many". Od tego wzięła się ich nazwa - cinkciarze.

ang. change money

CHANSON (czytaj: szasą) 'pieśń francuska, pierwotnie śpiewany poemat opiewający bohaterów, potem ballada
trubadurów, zazwyczaj opowiadająca o nieszczęśliwej miłości lub przygodach rycerzy, obecnie piosenka śpiewana przy
akompaniamencie gitary albo fortepianu, o miłości i życiu, sentymentalna lub satyryczna': Chętnie słuchał poezji
śpiewanej i refleksyjnych, czasem gorzkich, a czasem śmiesznych chanson Charlesa Azna-voura.

CHANSONS DE GĘSTE (czytaj: szasą de żest) w nauce o literaturze 'pieśni o czynach - francuskie średniowieczne eposy
opiewające bohaterskie czyny rycerzy': Na przykładzie najsłynniejszej z francuskich chansons de gęste - "Pieśni o
Rolandzie" - omawiali średniowieczny ideał rycerza.

fr. chanson 'pieśń' z łac. cantio 'śpiew'

CHAOS l. 'stan, w którym między elementami pewnej całości nie ma porządku i funkcjonowanie tej całości, zamiast
przejawiać prawidłowość i regularność, jest przypadkowe i trudne do przewidzenia': Wojenny chaos. Chaos w
gospodarce. Chaos na drogach. W czyjeś poczynania wkrada się chaos. Coś pogrąża się w chaosie. 2. 'w mitologii i
filozofii greckiej: początkowy stan bezładu, z którego wyłonił się uporządkowany świat':

<) Chaos deterministyczny w fizyce i współczesnej filozofii 'nieprzewidywalne, nieuporządkowane zachowanie się
deterministycznych układów fizycznych, które, choć dają się opisać równaniami matematycznymi, są tak
skomplikowane, że każda bardzo niewielka zmiana początkowa może prowadzić do najzupełniej odmiennych skutków
w ich przebiegu': Wielu współczesnych fizyków uważa, że chaos deterministyczny jest zjawiskiem powszechnym,
dotyczącym zarówno gry w bilard, jak i zjawisk atmosferycznych, pracy ludzkiego serca, a także ruchów gwiazd w
galaktyce.
CHAOTYCZNY 'taki, który odznacza się chaosem: nieuporządkowany i bezładny': Chaotyczna dyskusja. Chaotyczna gra
piłkarzy.

gr. chaos 'ciągnąca się w nieskończoność przestrzeń, pełna mgly i mroku'

CHARAKTERYZACJA l. 'zmienianie wyglądu aktora za pomocą specjalnego makijażu i innych środków, mające na celu
upodobnienie go do granej postaci': Rola wymagająca długiej charakteryzacji. Poprawiać charakteryzację. 2. 'środki
używane do nadawania aktorowi wyglądu granej przez niego postaci: szminka, farby, peruka, maska plastyczna itd.':
Powoli nakładała charakteryzację przed lustrem. Poznali go dopiero wtedy, gdy pozbył się charakteryzacji.

CHARAKTERYZATOR 'osoba zajmująca się zawodowo charakteryzacją aktorów i osób występujących publicznie': W
teatrze zatrudniono nowego charaktery -zatora.

CHARAKTERYZATORNIA 'pomieszczenie do charakteryzacji': Proszę przejść do charakteryzatomi, tam przygotują pana

do występu przed kamerami.

CHARAKTERYZATORSKI 'związany z charakteryza-torem': Czynności charakteryzatorskie. Umiejętności

charakteryzatorskie.

I CHARAKTERYZOWAĆ 'zmieniać cechy wyglądu aktora, by upodobnić go do granej postaci': Charakteryzować kogoś
przed spektaklem. Aktorzy ucharakte-ryzowani na włóczęgów.

II CHARAKTERYZOWAĆ 'opisywać charakterystyczne cechy jakiejś osoby lub rzeczy': Uczniowie charakteryzowali
bohaterów powieści Sienkiewicza. W kilku zdaniach scharakteryzował zalety użytkowe nowego samochodu.

fr. caracteriser od gr. charakter 'cecha, znamię'

CHARGE D'AFFAIRES (czytaj szarże dafer) 'dyplomata stojący na czele placówki zagranicznej, akredytowany przy
ministrze spraw zagranicznych (a nie przy głowie państwa), niższy rangą od ambasadora i posła':

Przyjął ich charge d'affaires ambasady holenderskiej. Pełniła wówczas funkcję charge d'affaires w Buenos Aires.

fr. charge d'affaires, dosłownie 'obciążony sprawami'; 'pełnomocnik dyplomatyczny'

CHARME (czytaj: szarm) 'wdzięk, czar': Wszyscy byli oczarowani, podziwiali dystynkcję Małgorzaty, jej takt i chamie.
Uważał, że stary Wiedeń miał zupełnie wyjątkowy chamie.

fr. chamie

CHARYTATYWNY 'dobroczynny; taki, który wspiera biednych i potrzebujących pomocy': Fundacja charytatywna.
Organizacja charytatywna. Działalność charytatywna.

lać. charitativus 'miłosierny' od: charitas, caritas 'miłosierdzie'

CHARYZMAT albo CHARYZMA l. 'dar pozyskiwania i zjednywania sobie ludzi, który wynika ze szczególnych cech
osobowości, zapewniających autorytet i poparcie dużych grup ludzi': Jest to niewątpliwie człowiek obdarzony
charyzmą, pamiętasz, jak on "gasił" strajki? 2. 'przejaw łaski bożej, szczególny dar łaski bożej': Był obdarzony
charyzmatem proroka.

CHARYZMATYCZNY 'obdarzony charyzmatem':

Charyzmatyczny przywódca strajku. Jest to postawa charyzmatycznego wodza, który postrzega siebie jako ojca
narodu.

114
CHASYDYZM

CHIEF

CHARYZMATYK rząd. 'człowiek obdarzony charyzmą' : Był charyzmatykiem czy tylko spryciarzem?

gr. charisma 'dar, łaska'

CHASYDYZM 'religijno-mistyczny ruch, powstały w XVIII w. wśród Żydów zamieszkujących wschodnie tereny Polski,
odrzucający m.in. ascezę, studiowanie Talmudu i sprzeciwiający się dominacji rabinów': W chasydyzmie szczególną
rolę odgrywał kult cadyków.

CHASYD 'Żyd wyznający i praktykujący chasydyzm':

Chasydzi uważali, że drogą do połączenia się z Bogiem są też śpiew i taniec. Bóg nie wymaga od człowieka umartwień i
pozwala mu się cieszyć życiem.

CHASYDZKI 'związany z chasydami': Chasydzka gmina, bóżnica.

hebr. chasid 'pobożny'

CHEDDAR (czytaj: czedar) 'twardy, dojrzewający ser produkowany z mleka krowiego, na ogół mający łagodny, lekko
kwaskowy smak'

od nazwy miasta angielskiego Cheddar, w którym od XVI w. produkuje się ten gatunek sera

CHEDER 'żydowska szkoła podstawowa dla chłopców, mająca charakter religijny, w której uczy się głównie Biblii,
Talmudu i języka hebrajskiego': Chłopcy w chede-rze powtarzali z pamięci fragmenty Talmudu.

hebr. cheder 'izba'

CHEESEBURGER (wymowa: czizburger) 'hamburger z dodatkiem żółtego sera': W czasie krótkiego postoju zjedli
cheeseburgera i napili się kawy.

ang. cheeseburger, złożenie: cheese 'ser' i (ham)burger

CHEMIZACJA 'stosowanie dużych ilości substancji chemicznych w różnych dziedzinach, zwłaszcza w przemyśle i
rolnictwie': Raport przedstawia skutki chemizacji produkcji rolnej i jej wpływ na wywoływanie chorób alergicznych u
dzieci.

CHEMIZOWAĆ 'stosować duże ilości środków chemicznych przy wytwarzaniu czegoś': Chemizować produkcję rolną.
Chemizowano produkty żywnościowe, stosując całą masę konserwantów. od słowa: chemia

CHEMO- cząstka o znaczeniu 'chemiczny', dodawana do rzeczowników i przymiotników, wskazująca na ich związek z
procesami chemicznymi, np. chemoterapia, chemoutwardzalny

CHEMOTERAPIA albo CHEMIOTERAPIA 'leczenie chorób za pomocą leków, które podawane ogólnie działają wybiórczo
i niszczą określone drobnoustroje lub tkanki nowotworowe': Janek był bardzo osłabiony i wypadły mu włosy, ale
chemoterapia przynosiła rezultaty - rak przestał się rozwijać.

CHEMOTERAPEUTYCZNY 'używany w chemotera-

pii': Lek chemoterapeutyczny. Preparat chemotera-

peutyczny.

złożenie cząstki: chemo- i słowa: terapia

CHEMOODPORNY albo CHEMIOODPORNY

'odporny na działanie czynników chemicznych': Farba chemoodpoma, powłoka chemoodpoma. Wyroby z che-
moodpomej gumy.

złożenie cząstki: chemo- i słowa: odporny

CHEMOUTWARDZALNY 'taki, którego twardnienie następuje pod wpływem reakcji chemicznych, zazwyczaj reakcji z
dodanym specjalnie utwardzaczem': Lakier chemoutwardzalny. Żywica chemoutwardzalna.

złożenie cząstki: chemo- i słowa: utwardzalny

CHERRY BRANDY (czytaj: szerybrendy) 'słodka wódka wiśniowa o mocy do 40°': Cherry brandy jest produkowana z
destylatu wiśniowego.

ang. złożenie: cherry 'wiśnia', brandy

CHERUBIN albo CHERUB l. 'w tradycji chrześcijańskiej: anioł należący do jednego z najbliższych Bogu chórów, strażnik
świętości': W ikonografii cherubin przedstawiany jest jako skrzydlata istota z głową człowieka i ciałem zwierzęcia -
zwykle lwa lub byka. Postać cherubina została do symboliki chrześcijańskiej przeniesiona z religii starożytnego
Wschodu. 2. przen. 'piękny i delikatny młodzieniec': Ten cherubin, którym Anka tak się zachwyca, na mój gust trochę
za mało przypomina mężczyznę.

CHERUBINEK l. 'w sztuce chrześcijańskiej, zwłaszcza popularnej: aniołek mający postać małego, pucołowatego dziecka'
l. przen. 'małe, ładne dziecko': Babcie pochylały się nad łóżeczkiem, wołając: - Jaki śliczny, jaki słodki cherubinek! łac.
cherubini od hebr. kerubim (liczba mnoga)

CHESTER (czytaj: czester) 'twardy, kruchy ser z krowiego mleka': W różnych porach roku wytwarza się w Anglii
rozmaite odmiany sera czester, różniące się czasem dojrzewania i smakiem.

od nazwy miasta: Chester w zachodniej Anglii (w Anglii ten ser nazywa się cheshire cheese - od nazwy hrabstwa, w
którym leży miasto Chester)

CHIANTI (czytaj: kjanti) 'czerwone wytrawne wino, produkowane w Toskanii we Włoszech': Wysokiej klasy chianti jest
sprzedawane w charakterystycznych pękatych butelkach, oplecionych słomą, zwanych fiasco.

od nazwy wzgórz: Chianti w Toskanii

CHIEF (czytaj: czif) 'pierwszy mechanik na statku handlowym': Chief polecił, żebym jeszcze raz sprawdził instalację
elektryczną.

ang. chiefszef

115

CHILI albo CHILE

CHLOR
CHILI albo CHILE (wymawiaj: czili, czile) l. 'przyprawa z małych, bardzo ostrych papryczek': Chili jest przyprawą bardzo
piekącą, dlatego należy ją dozować bardzo oszczędnie. 2. 'bardzo pikantny sos, używany do potraw mięsnych,
przyrządzany z dodatkiem tej przyprawy'

hiszp. chile

CHIMERA l. 'w mitologii greckiej: ziejący ogniem potwór, z przodu przypominający lwa, pośrodku kozę, a z tyłu smoka,
mający głowy tych trzech zwierząt': Przeciw Chimerze lobates wysyłał całe zastępy wojska, lecz z takiej wyprawy nikt
nigdy nie wracał. (Parandowski) 2. przen. 'niemożliwa do zrealizowania idea, nierealny pomysł': Gonić za chimerami.
Kogoś łudzi chimera powszechnej sprawiedliwości i niczym niezakłóconego rozwoju. 3. w biologu 'roślina zbudowana z
tkanek pochodzących z dwóch roślin, np. powstająca przy szczepieniu pędem innego gatunku' 4. w zoologii 'ryba
głębinowa żyjąca w Atlantyku i Morzu Śródziemnym, mająca długi ogon w kształcie bicza'

CHIMERY 'czyjeś kaprysy i dziwactwa': Przez dwa lata znosiła jego chimery; wreszcie powiedziała: - Dość!

CHIMERYK 'człowiek dziwaczny i kapryśny': Był ner-wusem i chimerykiem, którego zachowań i reakcji w ogóle nie dało
się przewidzieć.

CHIMERYCZNY 'zmienny, kapryśny; odznaczający się kapryśnym usposobieniem': Chimeryczne usposobienie,

chimeryczna pogoda. Chimeryczna aktorka.

gr. Chimaira

CHINATOWN (czytaj: czajnatałn) 'zamieszkała głównie przez ludność chińską dzielnica jakiegoś dużego (nie-chińskiego)
miasta, zwłaszcza miasta w USA': W Los Angeles odwiedzili chinatown, byli w chińskiej restauracji i kupili piękne
papierowe lampiony na pamiątkę.

ang. chinatown 'chińska dzielnica'

CHININA 'lek niszczący niektóre drobnoustroje, m.in. zarazki malarii, mający też działanie przeciwgorączkowe i
przeciwbólowe': Chinina jest białym proszkiem o bardzo gorzkim smaku; dawniej podawano ją chorym na malarię.

wl. chinina

CHIP (wymawiaj: czip) albo CZIP 'bardzo mały, mikro-elektroniczny układ funkcjonalny (skondensowany układ
scalony), którego elementy i przewody łączące znajdują się na jednej płytce krzemowej, używany w różnorodnych
urządzeniach elektronicznych': Chipy są elementami nowszych kart telefonicznych i telefonów komórkowych. Na
rynku dekoderów pojawiają się pierwsze produkowane masowo czipy realizujące komplet potrzebnych operacji.

ang. chip

CHIROMANCJA 'wróżenie z rąk, zazwyczaj polegające na odczytywaniu czyjejś przyszłości na podstawie wyglądu
wewnętrznej strony jego dłoni': Chiromancja

znana jest od niepamiętnych czasów, do XVIII w. uważano ją niemal za naukę, opracowywano jej prawidła i
wygłaszano na jej temat wykłady.

CHIROMANTA 'osoba zajmująca się wróżeniem z ręki': Chiromanta uważnie studiował długość linii życia i miłości na
jego dłoni, a także wypukłość wszystkich 7 wzgórków.

fr. chiromancie odgr. cheir 'ręka', manteia 'przepowiadanie'

CHIROLOGIA zob. DAKTYLOGRAFIA

CHIRURGIA l. 'dział medycyny, zajmujący się leczeniem urazów i chorób metodami mechanicznymi, przede wszystkim
zabiegami operacyjnymi': Studiować chirurgię. Specjalista w dziedzinie chirurgii. Chirurgia narządów ruchu, chirurgia
szczękowa. () Chirurgia miękka w medycynie 'chirurgia zajmująca się operowaniem tkanek miękkich, głównie w jamie
brzusznej' Chirurgia twarda w medycynie 'chirurgia zajmująca się operowaniem kości, np. w przypadku otwartych
złamań, urazów czaszki itp.' Chirurgia urazowa w medycynie 'chirurgia zajmująca się leczeniem urazów ciała, np.
złamań, rozcięć doznanych w wypadku' () Chirurgia kosmetyczna 'chirurgia zajmująca się operacjami kosmetycznymi,
głównie twarzy, usuwaniem zmarszczek, pieprzyków itp.' () Chirurgia plastyczna 'chirurgia zajmująca się operacjami
plastycznymi, np. uzupełnianiem części ciała przez przeszczep, rekonstruowaniem zniekształconych części ciała itd. 2.
pot. 'oddział w szpitalu, na którym leżą pacjenci oczekujący na operację lub pacjenci po operacji': Zawieźli go na
chirurgię.

CHIRURG 'lekarz, specjalista w zakresie chirurgii':

Operację wycięcia guza przeprowadzał stary, doświadczony chirurg.

CHIRURGICZNY 'związany z chirurgią lub chirurgiem': Zabiegi chirurgiczne. Narzędzia chirurgiczne. Kongres
chirurgiczny.

lać. chirurgia z gr. cheirourgia, od: cheir 'ręka', ergon 'praca, czynność'

CHITYNA 'substancja wytwarzana przez organizmy niektórych zwierząt i roślin, z innymi substancjami tworząca m.in.
pancerze skorupiaków oraz pokrywy skrzydeł i szkielety zewnętrzne owadów'

CHITYNOWY 'zbudowany z chityny': Chitynowy pan-cerzyk owada. Chitynowe pokrywy skrzydeł chrząszcza.

fr. chitine od gr. chiton 'rodzaj wierzchniej szaty'

CHLOR 'pierwiastek chemiczny o liczbie atomowej 17 i masie atomowej 35,453, symbol Cl: żółtozielony, duszący i
trujący gaz o nieprzyjemnym zapachu': Chlor to pierwiastek niezwykle aktywny chemicznie; w przyrodzie najczęściej
występujący w postaci swych związków - chlorków. Ze względu na swe właściwości bakteriobójcze chlor jest używany
m.in. do dezynfekcji wody i odkażania ścieków, jego związki znajdująteż zastosowanie przy produkcji kwasu solnego.

116

CHLOROFIL

CHOREOGRAFIA

CHLOROWAĆ 'dodawać do czegoś chlom, działać na coś chlorem': Dla dezynfekcji chlorowano wodę, była niezbyt
smaczna, ale można ją było pić bez obawy zakażenia bakteriami.

CHLOREK l. 'nieorganiczny związek chloru z innym pierwiastkiem chemicznym; także: związek organiczny zawierający
chlor': Chlorek sodu, czyli sól kuchenna, jest jednym z częstszych w przyrodzie związków chloru, znajdującym
wykorzystywanie w gospodarstwie domowym i przemyśle. Chlorek etylu jest stosowany w chłodnictwie. 2. 'środek
stosowany dawniej przy praniu bielizny do bielenia i dezynfekcji'

n.-lac. chlorum

CHLOROFIL w biologu 'zielony barwnik występujący m.in. w chloroplastach znajdujących się w nadziemnych częściach
roślin, pochłaniający energię świetlną i umożliwiający proces fotosyntezy': Chlorofil, pełniący podstawową funkcję w
przyrodzie, jest przez człowieka wykorzystywany m.in. przy produkcji niektórych leków oraz kosmetyków-jako
naturalny barwnik.
fr. chlorophylle od gr. chiórós 'zielonawy' i phyllon 'liść'

CHLOROFORM 'trójchlorometan - związek organiczny, bezbarwna, lotna ciecz o słodkawym zapachu, mająca silne
działanie usypiające': Obecnie chloroform jest używany m.in. jako rozpuszczalnik oraz środek przy produkcji leków,
dawniej stosowano go do narkozy. Bandyta uśpił ją, przykładając jej do twarzy gazę nasyconą chloroformem.

fr. chlorofonne

CHLOROKAUCZUK 'substancja mająca postać bezbarwnej, niepalnej masy, powstająca w wyniku chlorowania
kauczuku naturalnego': Chlorokauczuk jest bardzo odporny na działanie czynników zewnętrznych, z tego względu
wykorzystuje się go współcześnie do produkcji farb antykorozyjnych i okrętowych.

CHLOROKAUCZUKOWY 'zawierający chlorokau-czuk, wykonany za pomocą farby zawierającej chloro-kauczuk': Farba

chlorokauczukowa. Powłoka chlorokla-uczukowa.

złożenie stów: chlor, kauczuk

CHLOROPLAST w biologii 'ciałko zieleni występujące w komórkach roślinnych, zawierające chlorofil': W chloroplastach
jest przeprowadzany podstawowy dla życia roślin proces fotosyntezy.

ang. chloroplast, złożenie: gr. khlorós 'zielony' i plastós 'uformowany'

CHLOROWODÓR 'związek nieorganiczny, będący połączeniem chloru i wodoru, bezbarwny gaz o bardzo ostrym i
duszącym zapachu': Chlorowodór dobrze rozpuszcza się w wodzie i tworzy z nią żrący kwas chlorowodorowy,
potocznie nazywany kwasem solnym, znajdujący liczne zastosowania w przemyśle chemicznym.

złożenie słów: chlor, wodór

CHOLERYK l. 'człowiek o gwałtownym usposobieniu, łatwo wpadający w złość i silniejąokazujący': Nie wiedzieli, jak
wyrazić swe uwagi, bo autor planu, znany cholerykJuż przy najdrobniejszych słowach krytyki tracił nad sobą
panowanie, wykrzykiwał swe racje, a nierzadko też obraźliwe wobec komisji słowa. 2. 'w typologii temperamentów
ludzkich Hipokratesa: człowiek pobudliwy i wybuchowy, odznaczający się aktywnością i skłonnością do silnych, ale
dość powierzchownych reakcji emocjonalnych'

I CHOLERYCZNY przestarz. 'związany z cholerą -chorobą zakaźną': Objawy choleryczne. Stary cmentarz choleryczny.

II CHOLERYCZNY 'typowy dla choleryka, mający cechy choleryka': Choleryczne usposobienie. Choleryczne napady
złości. Choleryczny dowódca.

lać. cholericus, pierwotnie słowo oznaczające związek z chorobą żółciową (od gr. chole 'żółć')

CHOLESTEROL 'związek organiczny o wzorze C27H450H, występujący w większości tkanek człowieka i zwierząt, m.in.
w tkankach nerwowych i we krwi': Cholesterol jest składnikiem błon komórkowych i umożliwia syntezę niezbędnych
do życia hormonów i witamin. Jedzenie zbyt dużych ilości tłuszczów zwierzęcych powoduje niebezpieczne
podwyższenie poziomu cholesterolu we krwi i wywołuje miażdżycę tętnic.

CHOLESTEROLOWY 'związany z cholesterolem, zwłaszcza z poziomem cholesterolu we krwi': Lekarz obejrzał wyniki
badań krwi i zalecił mu specjalną dietę cholesterolową.

ang. cholesterol

CHORAŁ l. 'w Kościele katolickim: uroczysty, zwykle chóralny śpiew liturgiczny, często w języku łacińskim; w Kościele
protestanckim: pieśń kościelna w języku narodowym, śpiewana przez zgromadzonych w świątyni wiernych; także:
stylizowany utwór muzyczny o podobnej do podniosłej pieśni kościelnej formie': Śpiewać chorał w kościele. Chorał
Bacha. Q Chorał gregoriański 'jednogłosowy śpiew liturgiczny bez towarzyszenia instrumentu, wprowadzony przez
papieża Grzegorza I' 2. 'utwór poetycki, stylizowany na chóralną pieśń kościelną, zazwyczaj o poważnej tematyce i
podniosłym nastroju': "Chorał" Kornela Ujejskiego, napisany pod wrażeniem rzezi galicyjskiej w 1846 r., zaczyna się od
stów: "Z dymem pożarów, z kurzem krwi bratniej / Do Ciebie, Panie, bije ten głos".

CHORAŁOWY 'związany z chorałem': Technika chorałowa. Chorałowa fuga.

n;eni. Chorał od łac. (cantus) choralis 'śpiew chóralny'

CHOREOGRAFIA l. 'sztuka komponowania układów i ruchów tanecznych w przedstawieniach scenicznych, zwłaszcza w

balecie; także: całość kompozycji tańca i ruchu w przedstawieniu scenicznym': Specjalista w dziedzinie choreografii.
Krytyka podkreślała interesującą choreografię przedstawienia. 2. 'system zapisu układów i ruchów tanecznych za
pomocą specjalnych

117

CHRESTOMATIA

CHRONOLOGIA

znaków graficznych; także: gotowy zapis układów i ruchów tanecznych za pomocą tych znaków'

CHOREOGRAF 'twórca scenicznych układów tanecznych - autor pomysłu lub reżyser taneczny (lub, często, jedno i
drugie)': Przed wyjściem baletu na scenę choreograf udzielał tancerzom ostatnich wskazówek.

CHOREOGRAFICZNY 'związany z choreografią, tańcem baletowym; taneczny': Geniusz choreograficzny. Układ

choreograficzny.

ang. choreography od gr. choreia 'taniec, korowód taneczny', grapho 'piszę', pierwotnie tylko w znaczeniu 'system
zapisu tańca'

CHRESTOMATIA 'wybór krótkich tekstów z dzieł różnych autorów, zazwyczaj przeznaczony dla uczniów lub
studentów': Na zajęciach z gramatyki historycznej studenci analizowali teksty z "Chrestomatii staropolskiej".

gr. chrestomatheia, dosłownie 'pożyteczne do uczenia'

CHROM 'pierwiastek chemiczny o liczbie atomowej 24 i masie atomowej 51,996, symbol Cr: twardy metal o barwie
srebrzystej z błękitnym odcieniem': Chrom nie ulega korozji, wykazuje też bardzo dużą odporność na wpływy
atmosferyczne i substancje żrące i dlatego jest powszechnie stosowany do powlekania wyrobów metalowych i
produkcji stali nierdzewnej.

CHROMOWAĆ 'powlekać przedmioty metalowe chromem dla nadania im odporności na korozję, wpływy
atmosferyczne lub chemiczne albo dla nadania estetycznego wyglądu': Chromować części maszyny. Chromowane
okucia mebli.

CHROMOWY l. 'zawierający chrom, zrobiony z chromu': Ruda chromowa. Stal chromowa. Powłoka chromowa. 2. 'to
samo, co chromatyczny'

niem. Chrom od gr. chroma 'barwa (skóry)' (ze względu na różnorodne zabarwienie związków chromu)

I CHROMATYKA w sztukach plastycznych 'nauka o barwach lub sztuka doboru barw w plastyce': Podziwiali niezwykłą
chromatykę na obrazach Józefa Pankiewicza.
I CHROMATYCZNY w sztukach plastycznych 'barwny, związany z barwami': Światło chromatyczne. Porządek
chromatyczny kolorów elementarnych.

niem. Chromatik od gr. chroma 'barwa'

II CHROMATYKA w muzyce 'zasada doboru dźwięków, polegająca na stosowaniu oprócz dźwięków podstawowych
określonej tonacji także ich podwyższeń lub obniżeń': Chromatykajako sposób "barwienia skali muzycznej" jest znana
już od czasów renesansu. W XX w. przyczyniła się ona do rozsadzenia tradycyjnego systemu tonalnego, powstania
muzyki atonalnej i muzyki opartej na innych systemach dźwiękowych.

II CHROMATYCZNY w muzyce 'związany z podnoszeniem albo obniżaniem dźwięków o cały ton lub o pół tonu;
uporządkowany według półtonów': Chromatyczne znaki, interwały, półtony. Skala chromatyczna.

fr. chromatique odp.-fac. (musica) chromatica 'muzyka ozdobna'

CHROMOPLAST w biologii 'kolorowe, zwykle żółte lub czerwone, ciałko występujące w komórkach roślinnych':
Chromoplasty powstają z innych rodzajów plastydów, zazwyczaj z chloroplastów. Chromoplasty nadają zabarwienie
owocom i kwiatom, a jesienią - liściom.

ang. chromoplast, od gr. chroma 'barwa', plastós 'uformowany'

CHROMOSOM w biologii i genetyce 'twór znajdujący się w jądrze każdej komórki człowieka, zwierzęcia i rośliny,
występujący w charakterystycznej dla każdego gatunku postaci i liczbie, zawierający informację genetyczną':
Chromosomy są pod mikroskopem najlepiej widoczne w momencie podziału jądra komórkowego. Najważniejszym
składnikiem chromosomów jest kwas DNA, który decyduje o przekazywaniu przez nie informacji o dziedzicznych
właściwościach organizmów.

CHROMOSOMOWY w biologii i genetyce 'związany z chromosomami, dotyczący chromosomów': Garnitur

chromosomowy. Mutacja, aberracja chromosomowa.

niem. Chromosom

CHRONICZNY 'o niekorzystnych stanach lub zjawiskach: trwający długo lub stale; także: występujący ciągle lub ciągle
się powtarzający': Chroniczny katar, brak apetytu. Chroniczny niedostatek. Chroniczne niedobory na rynku.

p.-lać. chronicus 'długotrwały', w dawnych polskich słownikach najczęściej o chorobach: 'zastarzały'

CHRONO- cząstka o znaczeniu 'czas', dodawana do rzeczowników i przymiotników, wskazująca na ich związek z
czasem, np. chronobiologia, chronometria

od gr. chronós 'czas'

CHRONOBIOLOGIA 'nauka zajmująca się badaniem procesów biologicznych ze względu na czas, w którym występują,
głównie badaniem rytmów biologicznych organizmów': Chronobiologia zajmuje się m.in. zaburzeniami w rytmie
aktywności dziennej i nocnej, występującymi np. u ludzi, którzy polecieli samolotem do zupełnie innej strefy czasowej.

złożenie cząstki: chrono- i słowa: biologia

CHRONOLOGIA 'kolejność zdarzeń lub zjawisk w czasie': Na podstawie badania śladów na miejscu przestępstwa i
zeznań świadków oficer śledczy ustalił chronologię wypadków, które doprowadziły do tragicznego finału.

CHRONOLOGICZNY 'ułożony według kolejności w czasie; także: związany z następstwem w czasie': Chronologiczny
opis zdarzeń. Chronologiczny spis publikacji. Dokumenty ułożone są w kolejności chronologicznej.
CHRONOLOGIZACJA 'ustalanie chronologii zdarzeń lub zjawisk, porządkowanie czegoś według następstwa w czasie':
Chronologizacja procesu odzyskiwania nie-

118

CHRONOMETRIA

CIRRUS

podległości przez dawne kolonie brytyjskie. Chronologi-zacja przemian gospodarczych w minionych latach.

CHRONOLOGIZOWAĆ 'ustalać chronologię zdarzeń lub zjawisk, porządkować coś według następstwa w czasie':
Chronologizować wypadki. Chronologizować dokumenty.

fr. chronologie odgr. chronós 'czas', logos 'porządek, nauka'

CHRONOMETRIA 'nauka o mierzeniu czasu, ustalająca jego jednostki, metody ich pomiaru oraz zajmująca się
konstruowaniem dokładnych urządzeń, które do tego służą': Współczesna chronometria określa długość trwania
podstawowych jednostek czasu, odnosząc je do procesów obserwowanych w fizyce jądrowej.

CHRONOMETR 'bardzo dokładny przenośny zegar, o konstrukcji pozwalającej na precyzyjne działanie niezależnie od
warunków zewnętrznych': Chronometry są używane m.in. w astronomii, fizyce i nawigacji. złożenie cząstki chrono- i -
metr od gr. metreo 'mierzę'

CHTONICZNY Q BÓSTWA CHTONICZNE 'w religiach politeistycznych: bogowie związani z ziemią w przeciwieństwie do
bogów niebiańskich, np. bogowie rolnictwa, wegetacji roślinnej, a także bogowie świata podziemnego i ciemności': W
"Mitologii" Jan Parandowski opisuje takie m.in. starogreckie bóstwa chtoniczne: Dio-nizosa - boga wina i płodności,
Demeter- boginię rolnictwa oraz Hadesa i Persefonę - władców podziemnego królestwa.

gr. chtoniós 'ziemski, zrodzony z ziemi'

CHUTNEY (czytaj: czatni) albo CHUTNEJ (czytaj: czat-ni), albo CZATNEJ 'słodki lub ostry, pikantny sos, podawany jako
dodatek do mięs, drobiu, ryb, gotowanych warzyw': Czatneje są przyrządzane z egzotycznych owoców i warzyw
konserwowanych za pomocą gotowania w cukrze z przyprawami.

ang. chutnee, chutney

CHUTOR albo FUTOR 'dawniej w Rosji i na Ukrainie:

pojedyncza zagroda, stanica kozacka lub niewielkie gospodarstwo położone z dala od innych': [...] wysunął się naprzód
i [...] nuż kłaniać się w pas, a do chutoru na wesele zapraszać. (Sienkiewicz)

ukr. chutor, futor

CHYPRE (czytaj: szipr) 'mocne perfumy, wytwarzane z drzewa sandałowego': Roztaczała wokół siebie piękny zapach
chypre'u.

fr. chypre od nazwy: Cyprus 'Cypr' (na którym zaczęto wytwarzać te perfumy)

Ci skrót słowa: kiur-jednostki promieniotwórczości (zob.)

CIAO (czytaj: ciao, potocznie: ciał) 'włoskie pozdrowienie odpowiadające polskiemu: cześć - używane przy spotkaniu i
przy rozstaniu': Pomachała mu ręką i zawołała:
- Ciao! zobaczymy się w poniedziałek.

wl. ciao

CICERONE (czytaj: cziczerone) 'przewodnik turystów, zwłaszcza we Włoszech': Stali w cieniu Koloseum, słuchając
niezwykłych opowieści cicerone o scenach, które rozgrywały się w tym amfiteatrze rzymskich cezarów.

wf. cicerone

CIMELIUM albo CYMELIUM 'bardzo rzadki i cenny druk lub rękopis, udostępniany w bibliotece za specjalnym
zezwoleniem lub w postaci mikrofilmu albo fotokopii': Po kradzieży egzemplarza książki Kopernika "De revolutionibus
orbium coelestium" Biblioteka Jagiellońska zaostrzyła zasady dostępu do cimeliów.

lać. sr. cimelium 'skarb'

CINEMA-VERITE (czytaj: s-inema werite) 'nurt w kinie dokumentalnym, zapoczątkowany pod koniec lat 50. we Francji,
dla którego charakterystyczne są wywiady, w których rozmówcom stawia się zaskakujące pytania, by w ten sposób
wydobyć z nich prawdę, ujawniającą się w bezpośrednich, spontanicznych reakcjach': Filmy należące do gatunku
cinćma-vćritć z reguły robione są za pomocą prostego sprzętu i unika się w nich efektów artystycznych.

fr. cinema-verite, dosłownie 'kino-prawda'

CINERAMA 'jedna z technik wyświetlania filmu panoramicznego, za pomocą trzech projektorów jednocześnie':
Cinerama jest techniką opracowaną w USA w latach 30., pierwsze filmy wykorzystujące tę metodę wyświetlono w
latach 50. XX w.

ang. Cinerama (nazwa firmowa)

I CINOUECENTO (czytaj: czinkłeczento) w humanistyce 'epoka dojrzałego renesansu i manieryzmu w kulturze włoskiej,
wiek XVI': Podziwialiśmy obrazy Michała Anioła, Rafaela Santi i innych wybitnych artystów cin-quecenta.

II CINOUECENTO (czytaj: czinkłeczento) 'małolitrażowy model samochodu marki Fiat, wytwarzany w latach 80. i 90.'

wf. cinquecento '500' (w I znaczeniu skrót: zamiast 1500, data, po której rozpoczyna się liczenie lat XVI wieku)

CIRCA (czytaj: c-irka) skrót: ca, 'około, w przybliżeniu':

Trudno mu było opisać wygląd akwizytora, miał circa 45 lat, był wysoki, ubrany w brązową kurtkę.

tac. circa 'około' od: circus 'koło'

CIRRUS (czytaj: c-irrus) w meteorologii 'chmura pierzasta: wysoko znajdująca się chmura, mająca postać delikatnych,
zwykle białych, smug': Cirrusy to chmury występujące na dużych wysokościach, średnio ok. 6000 m.

119

I CIS

CŁO

CIRROKUMULUS (czytaj: c-irrokumulus) w meteorologii 'chmura pierzasto-kłębiasta: wysoko występująca chmura,

mająca postać ławicy małych, białych chmurek'
CIRROSTRATUS '(czytaj: c-irrostratus) w meteorologii 'chmura pierzasto-warstwowa: wysoko występująca chmura,
mająca postać cieniutkiej białawej zasłony'

n.-lać, cirrus, cirrocumulus, cirrostratus z łac. cirrus 'pukiel włosów', cumulus 'gromada, kupa', stratus 'rozpostarty'

I CIS l. 'krzew lub niskie drzewo o szarowiśniowej korze, płaskich igłach oraz owocach w formie szkarłatnych kuleczek':
Cis jest gatunkiem ginącym, objętym od bardzo dawnych czasów ochroną. Obecnie jest hodowany w parkach i
ogrodach jako krzew ozdobny. 2. 'drewno z drzewa o tej samej nazwie, bardzo cenione, zwłaszcza w dawnym
stolarstwie, ze względu na wyjątkową trwałość, twardość i elastyczność': Miał doskonały łuk z cisu.

CISOWY l. 'związany z cisem - drzewem': Alejka cisowa. 2. 'wykonany z cisu - drewna': Cisowe wrota. Cisowe meble.

CISAWY 'mający kolor drewna cisowego: czerwono-brunatny, kasztanowaty': Cisawy koń.

słowiańskie, w języku staro-cerkiewno-slowianskim'. tis

II CIS (wymowa: c-is) w muzyce 'dźwięk c podwyższony o półtonu':

od nazwy dźwięku c

CITE (czytaj: s-ite) 'we Francji: najstarsza dzielnica miasta, zwykle stare centrum w przeciwstawieniu do nowszych
przedmieść; także: centrum administracyjne nowszego miasta': Turyści podziwiali wspaniałe zabytki w lyońskim cite.

fr. cite

CITO (czytaj: c-ito) 'szybko - oznaczenie umieszczane na receptach lekarskich oraz skierowaniach na badania,
zawierające informację dla aptekarza lub laboranta, że przepisaną miksturę lub zalecone badania należy wykonać
niezwłocznie': Doktor dopisał na dole recepty: cito! i powiedział: - Niech pani zaraz pójdzie z tym do apteki.

lać. cito

CITY (czytaj: s-iti) 'centrum dużego miasta, w którym przeważają wieżowce i mieszczą się głównie centrale banków,
siedziby firm, ważne urzędy i domy towarowe': Olbrzymie maszyny wy dźwigaj ą w górę kolejne wieżowce ze szkła i
stali, centrum Warszawy coraz bardziej upodabnia się do city wielkich miast na Zachodzie.

ang. city

CKLIWY l. 'o czyichś zachowaniach, historiach przedstawionych w książkach i filmach itd.: przesadnie słodki i tkliwy':
Ckliwe spojrzenia, ckliwe słówka. Ckliwy melodramat. Ckliwe wierszyki. 2. 'o smaku lub zapachu:

wywołujący mdłości': Ckliwy fetor zgnilizny. Ckliwa woń potu.

rodzime, dawniej w znaczeniu l. lub zapomnianym już znaczeniu 'smutny'

Cl symbol pierwiastka chemicznego: chlor (zob.) CLAUSULA zob. KLAUZULA

CLEARING (czytaj: kliring) albo KLIRING 'bezgotówkowe - za pomocą weksli, czeków itp. - rozliczanie wzajemnych
należności między przedsiębiorstwami, bankami itp.'

CLEARINGOWY (czytaj: kliringowy) albo KLIRIN-GOWY 'taki, który polega na kliringu, który jest kliringiem':
Wielostronne rozliczenia barterowe i clearingowe.

ang. clearing, dosłownie 'oczyszczanie'

CLICHE (czytaj: klisze) 'stereotyp myślowy, zwłaszcza ujęty w formułę zgrabnego powiedzonka; także: komunał,
oklepany frazes': Olivier Reboul opisuje, jak Mefi-stofeles manipuluje świadomością Fausta przejętego smutnym
losem Małgorzaty - diabeł zbywa wszelkie jego żale i wyrzuty sumienia prostym clichć: "nie ona pierwsza", które
odbiera tragedii dziewczyny jednostkowy wymiar.

fr. cliche 'odbitka'

CLINCH zob. KLINCZ CLIP zob. WIDEOKLIP

CLOU (czytaj: klu) 'gwóźdź programu - najważniejsza, najatrakcyjniejsza część jakiejś imprezy publicznej albo
towarzyskiej, zwłaszcza estradowego programu artystycznego': Clou imprezy, wieczoru. Clou końcowego koncertu na
festiwalu stanowił występ popularnego zespołu.

fr. clou, dosłownie 'gwóźdź'

CLOWN zob. KLAUN

CŁO 'opłata graniczna, pobierana przez państwo od osób i firm, które przywożą do niego pewne towary, wywożą je
lub przewożą przez jego obszar': Cło przywozowe, wywozowe, tranzytowe. Wysokie, niskie cła. Nałożyć na jakiś towar
wysokie cło. Zwolnione z cła są niewielkie ilości towarów, przeznaczone do własnego użytku, także niewielkie ilości
alkoholu i papierosów. < Cło zaporowe 'cło wwozowe na pewne towary ustalone w tak dużej wysokości, że całkowicie
hamuje przywóz tych towarów, staje się on bowiem nieopłacalny': Organizacje konsumenckie protestowały przeciwko
wprowadzeniu ceł zaporowych na te wyroby, uważając, że stanie się to źródłem nieuzasadnionych zysków krajowego
monopolisty i będzie przyczyną obniżenia jakości.

CELNIK 'urzędnik zajmujący się załatwianiem formalności związanych z przewożeniem towarów przez granicę i
opłacaniem cła, pracujący na granicy lub w urzędzie w głębi kraju; także: pracownik granicznego urzędu cel-

120

II CELNY

COME BACK

nego kontrolujący, czy wjeżdżające i wyjeżdżające osoby nie przewożą czegoś bez opłacenia cła': Celnik poinformował
go, że jako osoba przesiedlająca się może do Polski sprowadzić bez cła używany za granicą samochód. Celnik zapytał,
ile przewozimy papierosów i alkoholu.

I CELNY 'związany z cłem lub z opłacaniem cła':

Opłaty celne. Urząd celny. W 1993 r. zniesiono granice celne między państwami Unii Europejskiej. () Odprawa celna
'czynności celników związane z przewożeniem towarów przez granicę i opłacaniem za nie cła': Na granicy dokonał
krótkiej odprawy warunkowej, po czym celnik wręczył mu dokument, z którym w ciągu l O dni miał się zgłosić do
urzędu w miejscu zamieszkania i tam dokonać właściwej odprawy celnej.

od dawnego niem. Zoil

II CELNY l. 'taki, który trafił w cel; taki, który trafia w cel': Celny strzał. Celny karabin, l.przen. 'taki, który trafia w istotę
rzeczy': Celna uwaga. Celne porównanie.

od rodzimego słowa: cel

Cm symbol pierwiastka chemicznego: kiur (zob.)

I COACH (czytaj: kołcz) 'luksusowy, jednopoziomowy (niepiętrowy) autobus, używany do dalekich podróży':
Firma oferuje przewozy autobusami typu coach, wyposażonymi w klimatyzację, wideo, ubikację i podręczny barek.

ang. coach, pierwotnie 'dyliżans'

II COACH (czytaj: kołcz) 'trener albo instruktor sportowy': Navratilova kilkakrotnie zmieniała coachów.

UWAGA! Dla opisanego wyżej zapożyczenia słowa: I coach, można znaleźć wytłumaczenie - istotnie nie ma słowa
polskiego, które określałoby taki typ autobusu. Natomiast II coach - to słowo niepotrzebne, to samo znaczenie wyraża
rzeczownik trener, też zresztą zapożyczony z angielskiego.

ang. coach

COCKNEY (czytaj: koknej) l. 'gwara londyńska': Była to osobliwa sztuka, której dialogi były napisane w cockne-yu, zaś
akcja rozgrywała się w jakimś pubie we wschodniej części miasta. 2. rząd. 'osoba mówiąca cockneyem - gwarą
londyńską'

ang. cockney, przypuszczalnie złożenie stów: cock 'kogut', ey (dziś: egg) 'jajko'

COCKPIT zob. KOKPIT COCTAIL zob. KOKTAJL

COGITO, ERGO SUM (czytaj: kogito ergo sum) 'myślę, więc jestem': Istnienie jaźni wynikało [dla Kartezjusza]
bezpośrednio z istnienia myśli; jeśli bowiem jest myśl, to musi być też ktoś, kto myśli. "Myślę, więc jestem" (cogito,
ergo sum). A czym jestem? istota, która myśli. (Tatarkiewicz)

tac. cogito, ergo sum - stwierdzenie będące punktem wyjścia filozofii Kartezjusza (1596-1650)

COITUS (czytaj: kojtus) w medycynie 'stosunek płciowy'

COITUS INTERRUPTUS (czytaj: kojtus interruptus) w medycynie, czasem też w publicystyce 'stosunek przerywany':
Seksuolog uważał, że coitus interruptus to najmniej pewna metoda zapobiegania ciąży.

COITUS A TERGO (czytaj: kojtus a tergo) w medycynie, czasem też publicystyce 'stosunek od tym, tzn. taki, w czasie
którego partnerka jest odwrócona do partnera plecami'

lać. coitus

COKÓŁ l. 'podstawa pomnika albo rzeźby': Pomnik ustawiono na szerokim, marmurowym cokole. 2. 'najniższa,
znajdująca się nad ziemią, część budowli lub kolumny, zazwyczaj wysunięta nieco do przodu': Dawniej cokół spełniał
funkcję podstawy budowli, dziś jest najczęściej elementem dekoracyjnym. Oparł się o ozdobny cokół budynku. 3.
'metalowa, gwintowana część żarówki': Instrukcja zalecała, by do oporu wkręcić cokół żarówki w oprawkę. 4. 'rodzaj
wykończenia podłogi przy styku ze ścianą, wyższego niż listwa przypodłogowa'

wl. zoccolo

COLD CREAM (czytaj: kold krim) 'krem chłodzący -półtłusty, bardzo wilgotny krem kosmetyczny, mający działanie
chłodzące': Cold cream używany bywa do zmiękczania i oczyszczania skóry.

ang. cold cream

COLLAGE zob. KOLAŻ

COLLEGE (czytaj: kolidż) albo COLLEGE (czytaj: ko-leż) 'w niektórych krajach zachodnich (np. USA, Anglii, Francji) różne
typy szkoły średniej lub półwyższej; w USA także: część uniwersytetu': Ukończyła college z wyróżnieniem. Nie dostał
się do renomowanego college'u. (zob. kolegium w znaczeniu 4.)
ang. college,. college, z łac. collegium 'zespól'

I COMBER 'mięso z kością ze zwierząt łownych lub owiec, odcięte z okolicy lędźwiowo-krzyżowej; pieczeń z tego
mięsa': Comber sami, zajęczy. Comber barani, jagnięcy.

dawniej też: cąber, cząber od niem. Ziemer

II COMBER 'dawna ludowa zabawa w tłusty czwartek połączona z ucztą': Na comber ściągały tłumy. Wyprawiali tańce
na combrze'

prawdopodobnie rodzime, dawniej: combrzyć, cąbrzyć znaczyło też 'targać, szarpać', np. wycombrzyć kogoś za włosy

COMBO (czytaj: kombo) 'mały zespół jazzowy, rzadziej:

rockowy lub grający muzykę popularną i taneczną': W combo zazwyczaj nie powtarzają się instrumenty: jest tylko
jedna gitara, jedna trąbka, perkusja itd.

ang. combo od słowa: combination

COME BACK (czytaj: kam bek) 'powrót znanej niegdyś, a potem nieco zapomnianej postaci do życia publiczne-

121

COMME CI, COMME CA

COPYRIGHT BY...

go; używane zwłaszcza w odniesieniu do sportowców, aktorów, rzadziej - polityków': Come back tego nie
najmłodszego już przecież piłkarza do reprezentacji narodowej jest bardzo udany.

| UWAGA: określenie dość snobistyczne i nadużywane, leli piej mówić: powrót.

ang. come back

COMME CI, COMME CA (czytaj: kom si kom są) 'tak sobie, nieszczególnie': Zapytała: jak ci leci? Pokiwał głową: -
Comme ci, comme ca, bywało lepiej.

fr. comme ci, comme ca

COMMEDIA DELL'ARTE zob. KOMEDIA DELL'ARTE

COMME IŁ FAUT (czytaj: komilfo) 'o zachowaniu: tak jak należy; o człowieku: mający nienaganne maniery':

Uważała, że opowiadanie tych intymnych szczegółów w towarzystwie było niezbyt comme ił faut. To podobno
niezmiernie wytworna osoba, w każdej sytuacji comme ii faut.

fr. comme ii faut

COMPACT zob. KOMPAKT

COMPANY (czytaj: kampeni) 'w nazwach angielskich i amerykańskich firm, często w formie skrótu - Co:

spółka, towarzystwo handlowe, niekiedy w jeszcze szerszym znaczeniu: grupa wspólników': The Ford Motor Company.
Coca Cola Co.
COMPANY LIMITED (czytaj: kampeni limitid)' w nazwach angielskich i amerykańskich firm, często w formie skrótu -
Ltd: spółka z ograniczoną odpowiedzialnością': Brumex Ltd rozpoczął kampanię promocyjną.

ang. company

CONDICIO SINE QUA NON (czytaj: kondicjo sine kwa non) w języku naukowym i oficjalnym 'warunek, który musi
zostać spełniony, warunek nieodzowny': Prezes już na wstępie sformułował warunki. Condicio sine qua non zawarcia
transakcji było dostarczenie naszym specjalistom kilku maszyn, które miały być przetestowane i gruntownie
przebadane.

lać. condicio sine qua non 'warunek, bez którego nie'

CONFETTI zob. KONFETTI

CONFITEOR (czytaj: konfiteor) l. 'wyznaję... -pierwsze, łacińskie słowo modlitwy rozpoczynającej mszę, w której wiemy
spowiada się ze swych grzechów' 2. przen. 'wyznanie swych win': To, co przestępca mówił dziennikarzom, to nie było
confiteor skruszonego człowieka, ale próba przerzucenia winy na ofiarę.

tac. confiteor

CONSENSUS (czytaj: konsensus) albo KONSENSUS rząd. KONSENS l. 'porozumienie w jakiejś sprawie, osiągnięte przez
ucieranie stanowisk i wzajemne ustępstwa, a nie przez głosowanie i przyjmowanie stanowiska

większości': Sądzę, że osiągnięcie consensusu w sprawie aborcji nie będzie możliwe. 2. 'zgodne stanowisko w pewnej
kwestii': Istnieje w zasadzie consensus co do roli cholesterolu w powstawaniu miażdżycy.

| UWAGA: wyraz nadużywany, stosowany zamiast stów:

|| zgoda, porozumienie, ugoda.

lać. consensus 'zgoda, zgodność, jedność'

CONSTANS l. w matematyce 'wielkość stała, najczęściej wielkość przyjmowana w rozważaniach za niezmienną, w

odróżnieniu od innych, zmiennych wielkości, skrót:

const' l. przen. 'coś, co się nie zmienia, zwłaszcza jakiś niekorzystny stan rzeczy': Czasem zatrudniano dodatkową
urzędniczkę, czasem przeprowadzano reorganizację, ale zawsze na prosty wyciąg z rejestru trzeba tu było czekać pół
dnia, to jest constans.

tac. constans 'stały'

CONSULTING zob. KONSULTING

COOL (czytaj: kuł) w gwarze młodzieżowej 'coś, co jest modne, atrakcyjne i robi duże wrażenie - rzeczownik;

modny, wspaniały, robiący wrażenie - przymiotnik, wspaniale; fantastycznie! cudownie! - wykrzyknik, a także
przysłówek': Odlotowy ekstra cool, lubisz słuchać takich bzdur. (Zespół O.N.A.) Impreza była cool. Gdzieś jest cool. Gdy
go zobaczyła w nowych ciuchach, zawołała: cool!

UWAGA: słowo cool jest charakterystyczne dla gwary młodzieżowej - niedopuszczalne jest stosowanie go w innych
odmianach języka. Nie zasługuje ono też na upowszechnienie jako wyraz związany z całkowicie bezkrytycznym
naśladowaniem kultury anglosaskiej oraz słowo o bardzo nietypowych dla polszczyzny funkcjach gramatycznych: to
jest rzeczownik, przymiotnik, przysłówek i wykrzyknik jednocześnie!
ang. cool (w podstawowym znaczeniu słowo to znaczy 'zimny', w angielskim języku młodzieżowym jest używane w
znacznie szerszym niż obecnie w Polsce znaczeniu)

COOL JAZZ (czytaj: kuldżez) 'styl w muzyce jazzowej, powstały pod koniec lat 40. XX w. w USA, charakteryzujący się
improwizacyjnym budowaniem i rozwijaniem kilku samodzielnych i równorzędnych melodii, wykonywany w sposób
spokojny i opanowany, przeważnie przez mniejsze zespoły typu combo': Z czasem do białych propagatorów cool jazzu
dołączyli epigoni be-bopu (Miles Davis, Modem Jazz Quartet) i różnice między poszczególnymi mutacjami poczęły się
coraz bardziej zacierać. Grać cool jazz. Słuchać cool jazzu.

COOLJAZZOWY (czytaj: kuldżezowy) 'mający związek z cool jazzem': Muzyka, grupa, płyta cooljazzo-wa. Zespół, utwór
cooljazzowy. Muzycy, wykonawcy cooljazzowi.

amer. cool jazz

COPYRIGHT BY... (czytaj: kopyrajt baj) 'formuła, po której następuje nazwisko autora lub wydawcy, umieszczane w
książkach, na kasetach, taśmach filmowych itp., określająca prawo wskazanej osoby lub wydawnic-

122

COPYWRITER

CROISSANT

twa do rozpowszechniania tej publikacji': W tak zwanej metryce książki formuła 'copyright by...' jest poprzedzona
znakiem (c).

ang. copyright by, dosłownie 'prawa autorskie (do tekstu) zastrzeżone przez...'

COPYWRITER (czytaj: kopirąjter) 'osoba, zwykle pracownik odpowiedniego działu firmy, piszący teksty reklamowe;
tekściarz reklamowy': Firma zatrudnia ponadto czterech zawodowych copywriterów, żeby teksty reklam odpowiadały
najwyższym standardom.

ang. copywriter

CORNFLAKES (czytaj: komfiejks) albo KORNFLE-

KSY, albo KORNFLEJKI 'chrupkie płatki kukurydziane, jedzone zwykle z mlekiem jako danie śniadaniowe': Na rynku
mamy coraz większy wybór comflakesów. Miseczka komfieksów z ciepłym mlekiem stanowi jej codzienne śniadanie.

ang. comfiake, liczba mnoga: comflakes

CORPUS DELICTI (czytaj: korpus delikti) w prawie 'dowód rzeczowy, dobitnie świadczący o popełnionym
przestępstwie, najczęściej: narzędzie zbrodni': Do zeznań świadków, jako corpus delicti, dołączono nóż ze śladami
krwi, którym napastnik zadał ciosy swej ofierze.

lać. corpus delicti, dosłownie 'przedmiot przestępstwa'

CORRECT (czytaj: korekt) 'o ludziach i ich zachowaniu, rzadziej o przedmiotach lub ideach: bardzo poprawny, zgodny
w najdrobniejszych szczegółach z obowiązującymi normami': W białej koszulce, zawsze cor-rect w stosunkach z
przełożonymi, wobec kolegów bywał często niegrzeczny i złośliwy.
UWAGA: correct to słowo charakterystyczne zwłaszcza dla języka osób używających obcych wyrazów ze względów
snobistycznych. Można je zastąpić wieloma polskimi synonimami: grzeczny, kulturalny, właściwy, odpowiedni,
poprawny, stosowny itd.

fr. correct 'poprawny, prawidłowy', ostatnio odczuwane raczej jako zapożyczenie przymiotnika angielskiego: correct, o
bardzo podobnym brzmieniu i znaczeniu

CORRIDA zob. KORRIDA COSINUS zob. KOSINUS COTANGENS zob. KOTANGENS

I COTTAGE (czytaj: kotydż) 'niewielki, komfortowo urządzony dom poza miastem': Na urodziny zaprosił kolegów do
swojego cottage'u pod Warszawą, gdzie mogli bawić się do późna, nikomu nie przeszkadzając.

ang. cottage 'niewielki, pojedynczy dom, typowy dla wsi (angielskiej!)'

II COTTAGE (czytaj: kotydż) 'biały, grudkowaty serek, serek wiejski'

ang. cottage cheese

COUNT DOWN (czytaj: kałnt dałn) 'odliczanie wsteczne, najczęściej głośne liczenie ostatnich sekund w odwrotnej
kolejności': Gdy do oznaczonego momentu startu rakiety pozostały już tylko sekundy, dyrektor agencji dał znak, by
rozpocząć count down.

ang. count down, dosłownie 'liczenie w dół'

COUNTRY (czytaj: kantry) l. 'jeden z podstawowych stylów w amerykańskiej muzyce rozrywkowej, wywodzący się z
folkloru ludowego osadników przybyłych z Europy (głównie z Irlandii), charakteryzujący się prostą i silnie
zrytmizowaną muzyką i balladowymi tekstami o tematyce obyczajowej lub miłosnej': Na-shville to amerykańskie
centrum country, muzyki, która jest najpopularniejsza w tym kraju. Śpiewać, grać, słuchać country. 2. 'mający cechy
tego stylu, należący do tego stylu': Piosenka country. Zespół country.

ang. country

COUPE (czytaj: kupę) l. 'typ karoserii samochodu (dwuosobowego lub czteroosobowego), mającego dwoje drzwi i
dach opadający ku tyłowi': Nadwozie coupó. 2. 'samochód o takim typie karoserii': Kupował tylko coupć i chwalił sobie
ten typ samochodów.

fr. coupe, pierwotnie 'dorożka mająca dwa miejsca'

COVER GIRL (czytaj: kower gerl) 'wzięta modelka, której zdjęcia są zamieszczane na okładkach kolorowych
magazynów': Nikt nie przypuszczał, że ta skromna urzędniczka w ciągu roku stanie się najpopulamiej szą w kraju cover
girl, której zdjęcia będą zdobiły okładki prestiżowych pism.

ang. cover girl, dosłownie 'okładkowa dziewczyna'

COYERMARK (wymawiaj: kowermark) 'półpłynny preparat kosmetyczny, służący do tuszowania mankamentów cery,
takich jak znamiona, odbarwienia itp., sprzedawany najczęściej w sztyfcie; korektor': Covermark należy stosować
miejscowo.

ang. covennark

CREDO zob. KREDO

CRESCENDO (czytaj: kreszendo) w muzyce 'określenie wykonawcze: coraz silniej, coraz głośniej': Crescendo w finale
dzieła.
wl. crescendo 'wzrastając'

CREPES (czytaj: krep) 'cienkie, małe naleśniki, najczęściej ze słodkim nadzieniem': Przyrządziła znakomite epes,
dodając do ciasta koniaku i następnie nadziewając je twarożkiem.

fr. crepes, liczba mnoga od crepe

CROISSANT (czytaj: kruasa) 'rogalik z ciasta francuskiego, zwykle z nadzieniem słodkim lub pikantnym': W kafejce na
rogu zjedli typowo francuskie śniadanie: crois-santy i kawę z odrobiną mleka.

fr. croissant

123

CROSS

CYBORG

CROSS zob. KROS

Cs symbol pierwiastka chemicznego: cez (zob.)

ctg skrót słowa: kotangens (zob.)

Cu symbol pierwiastka chemicznego: miedź

CUI BONO? (czytaj: kui bono) 'kto z tego skorzysta, na czyją korzyść to wyjdzie?': Konsumenci na pewno nie zyskają na
podwyżce ceł tych towarów. Stracą też liczne firmy kooperujące z zagranicą. Więc po co zostały wprowadzone nowe
taryfy? Cui bono?

lać. cui bono, z Cycerona

CUMA 'gruba lina, którą przymocowuje się statek do nadbrzeża w miejscu jego postoju lub łączy się z innym statkiem,
np. z holownikiem': Rzucić cumę na nadbrzeże. Stać w przystani na cumach.

CUMOWAĆ 'przymocowywać statek do nadbrzeża lub innego statku; także (o statku): być przymocowanym do
nadbrzeża lub zajmować jakieś miejsce postoju w porcie': Cumować kuter do nadbrzeża. Statek zacumował w porcie.
Znaleźliśmy miejsce, gdzie cumuje stateczek wycieczkowy.

CUMOWNICZY 'związany z cumowaniem, służący do cumowania': Boja cumownicza. Lina cumownicza. Urządzenie
cumownicze.

od niem. Zaum 'uzda'

CUMBERLAND (czytaj: kamberlent) albo KUMBER-LAND 'zimny sos do mięs, przyrządzany z galaretki z czerwonych
porzeczek, soku pomarańczowego, skórki pomarańczowej, chrzanu i czerwonego wina':

ang. od nazwiska angielskiego lorda Richarda Cumberlanda

CUM TEMPORE (czytaj: kum tempore)'kwadrans po oznaczonej godzinie, skrót: c.t.': Już w pierwszych dniach stażu na
niemieckim uniwersytecie zauważył, że przy większości ogłoszeń o zebraniach i wykładach umieszcza się dopisek: c.t.,
informujący, że zaczynają się z kwadransem akademickim, lub s.t. oznaczający, że trzeba być punktualnie o oznaczonej
godzinie.
lać. cum tempore 'z czasem' (w przeciwieństwie do: sine tempore 'bez czasu')

CUMULUS (czytaj: kumulus) w meteorologii 'chmura kłębiasta: pionowa chmura o poziomej podstawie i kłębiastej
kopule': Cumulusy charakterystyczne są dla ciepłych pór roku.

CUMULONIMBUS (czytaj: kumulonimbus) w meteorologu 'kłębiasta chmura deszczowa: pionowa, ciemna chmura,
mająca kłębiasta kopułę':

n.-lać. cumulus, cumulonimbus od łac. cumulus 'gromada, kupa', nimbus 'chmura deszczowa'

CURACAO (czytaj: kjurasao) 'likier o gorzkawym smaku, wytwarzany ze skórek niedojrzałych pomarańcz'

port. Curacao, od nazwy wyspy: Curacao w archipelagu Antyli (Morze Karaibskie), gdzie wytwarza się ten likier

CURRICULUM VITAE (czytaj: kurikulum wite) 'życiorys, zwłaszcza życiorys pisany przez artystę, pisarza, ubarwiony
jakimiś faktami, wykraczającymi poza suche dane urzędowe': Dziennikarz prosił profesora o krótkie curriculum vitae.
zob. też C.V.

lać. curriculum vitae 'przebieg życia'

CURRY (czytaj: kary) l. 'bardzo aromatyczna przyprawa korzenna ze składników zmielonych i zmieszanych ze sobą
(zwykle z papryki, pieprzu, kolendry, imbiru, cynamonu, kopru, gorczycy i innych)': Posypać potrawę odrobiną curry. 2.
'potrawa z duszonego mięsa w pikantnym korzennym sosie, zawierającym tę przyprawę':

Curry z wołowiny.

ang. curry

C.V. (czytaj: s-i-wi) 'życiorys ułożony według ustalonego schematu, wymagany współcześnie przy staraniu się o pracę
w wielu instytucjach i przedsiębiorstwach': Zasadnicza różnica między tradycyjnym życiorysem a C.V. polega na tym,
że ten drugi dokument nie ma formy tekstu pisanego pełnymi zdaniami, lecz jest właściwie kwestionariuszem, w który
wpisujemy odpowiednie dane w formie równoważników zdań. Ponadto w C.V. podaje się tylko informacje istotne dla
przyszłego pracodawcy, pomija zaś wszystkie inne (np. informacje o rodzicach i rodzeństwie, o służbie wojskowej, w
zasadzie też o działalności społecznej i politycznej).

ang. CV, skrót od: łac. curriculum vitae

CYBERNETYKA 'nauka o systemach sterowania, przesyłania informacji i autokontroli w maszynach i organizmach

żywych': Twórcą cybernetyki jest amerykański matematyk Norbert Wiener, który w opublikowanej w 1948 r. książce
"Cybernetyka, czyli sterowanie i komunikowanie w zwierzęciu i maszynie", przedstawił podstawy nowej nauki.

CYBERNETYK 'specjalista w zakresie cybernetyki':

Cybernetycy najczęściej rekrutują się obecnie spośród informatyków, matematyków i specjalistów w zakresie
bioinżynierii, zaś sama cybernetyka jest przez wielu traktowana nie tyle jako osobna nauka, ale jako
interdyscyplinarny kierunek badawczy.

CEBERNETYCZNY 'związany z cybernetyką, skonstruowany w sztuczny sposób z wykorzystaniem metod i osiągnięć

cybernetyki': Badania cybernetyczne. Organizm cybernetyczny.

ang. cybemetics z gr. kubemetes 'sternik'

CYBORG 'organizm, który działa dzięki sterowaniu, częściowo lub wyłącznie, przez wysoko rozwinięte urządzenia
techniczne (cybernetyczne); także: robot skonstruowany na podobieństwo człowieka, obdarzony sztuczną inteligencją
i funkcjonujący jak człowiek':
Czy ludzie zostaną kiedyś zastąpieni przez cyborgi, przynajmniej w tych najniebezpieczniejszych zajęciach i wyprawach
kosmicznych?

124

CYBER-

II CYKLON

CYBORGIZACJA 'wszczepianie do ciała człowieka sztucznych narządów i układów scalonych, zastępujących narządy
naturalne lub sterujących w optymalny sposób ich pracą i podnoszących możliwości psychofizyczne organizmu
ludzkiego': Niektórzy futurolodzy przewidują, że cyborgizacja w II połowie XXI wieku spowoduje niezwykłe wydłużenie
życia ludzkiego, może nawet spełni marzenie człowieka o nieśmiertelności.

ang. skrót wyrażenia cyb(emetcs) org(anism)

CYBER- cząstka dodawana do rzeczowników i przymiotników oznaczająca, że są one związane z komunikowaniem się
przez sieć komputerową lub z wirtualną rzeczywistością, np. cyberprzestrzeó, cyberseks

od ang. cybemetics

CYBERCAFĆ (czytaj: cyberkafe) inaczej: KAWIARNIA INTERNETOWA 'kawiarnia, w której goście mają do dyspozycji
komputery lub terminale podłączone do in-temetu i -jedząc lub pijąc - mogą korzystać z sieci': W Warszawie
otworzono nowy multipleks, w którym - wśród innych atrakcji -jest też cybercafe, czyli kawiarnia intemetowa.

złożenie cząstki: cyber- i słowa: cafe

CYBERPRZESTRZEŃ 'przestrzeń sieci komputerowej, tj. przestrzeń, w której ludzie "poruszają się", kontaktują i
współdziałają ze sobą poprzez sieć': Żywiołowy rozwój internetu sprawia, że cyberprzestrzeń powiększa się w
zawrotnym tempie, coraz więcej osób ma do niej dostęp i coraz więcej różnych spraw załatwia się właśnie w tym
"wymiarze".

kalka ang. cyberspace

CYBERSEKS 'pobudzanie seksualne z wykorzystaniem techniki komputerowej, zwłaszcza urządzeń wirtualnej

rzeczywistości albo internetu': Specjaliści dyskutowali o tym, jak z dostępnej w sieci oferty cyberseksu wyeliminować
odrażające praktyki i pornografię dziecięcą.

ang. cybersex

CYDR 'słabe wino jabłkowe albo lekko alkoholizowany napój jabłkowy': Cydrjest bardzo popularny w północnej Francji.
W kuchni francuskiej cydr jest stosowany do przyrządzania wielu potraw.

fr. cidre

CYFROWY l. 'związany z cyframi, zwykle: wyrażony cyframi': Cyfrowy zapis liczebników. Szyfr cyfrowy. 2. w
elektronice, inaczej: DIGITALNY 'taki, w którym sygnał w pewnym odstępie czasu jest reprezentowany przez ściśle
określone wartości, wyrażone cyframi należącymi do (niewielkiego) skończonego zbioru, najczęściej zbioru
dwuelementowego: O i l': Zapis cyfrowy. Sygnał cyfrowy. Muzyka zapisana w systemie cyfrowym. Technika cyfrowa
jest współcześnie wykorzystywana w coraz większej liczbie dziedzin: w telekomunikacji, komputerach, zapisie muzyki i
obrazu. Umożliwia ona znacznie szybsze i precyzyjniejsze przekazywanie sygnałów niż technika analogowa.
CYGANERIA inaczej: BOHEMA 'środowisko artystyczne prowadzące niekonwencj onalny tryb życia': Pój ecie cyganeria
jest najczęściej odnoszone do grup artystów z XIX i początku XX w. Ich niekonwencjonalny, a niekiedy skandalizujący,
tryb życia miał wyrażać protest przeciwko konserwatywnej moralności mieszczańskiej.

CYGANERIA WARSZAWSKA 'grupa warszawskich poetów i malarzy działająca w latach 1838-1843': Do Cyganerii
Warszawskiej należeli m.in. R. Zmorski, S. Fil-lebom i M. Wolski, a przez pewien okres także C. Norwid i T. Lenartowicz.

od słowa: Cygan, występującego w wielu europejskich językach, o nieustalonym pochodzeniu

CYJANEK 'jeden ze związków chemicznych, które są solami kwasu cyjanowodorowego': Cyjanki sodu i potasu są
wykorzystywane m.in. w złotnictwie, przy procesie pokrywania różnych powierzchni srebrem i złotem, a także do
wyodrębniania złota z rudy.

CYJANKALI pot. 'cyjanek potasu': Cyjankali ma zapach gorzkich migdałów, jest bardzo silną trucizną.

CYJANOWODÓR inaczej: KWAS PRUSKI 'związek nieorganiczny o wzorze HCN, lotna ciecz o zapachu migdałów':
Cyjanowodór został zastosowany przez stronę niemieckąjako gaz bojowy podczas I wojny światowej.

od niem. Zyan

CYKADA 'duży owad występujący w wielu gatunkach głównie w strefie tropikalnej, którego samce wydają głośne
dźwięki przypominające cykanie, podzwanianie'

lać. cicada 'świerszcz'

CYKATA 'kandyzowane skórki owoców drzewa cytrusowego, produkowane głównie we Włoszech; także: smażone w
cukrze skórki melona, kawona, pomarańczy itd. używane już od dawnych czasów w kuchni polskiej':

Ciasto z cykatą i bakaliami.

wl. succada

I CYKLON w meteorologii 'przesuwający się, wirowy układ wiatrów, powstający wokół ośrodka niskiego ciśnienia': W
meteorologii terminy: niż i cyklon - są często utożsamiane. Cyklony są charakterystycznym zjawiskiem
atmosferycznym dla umiarkowanych szerokości geograficznych, ich średnica przewyższa często 2 tysiące kilometrów.

ang. cyclone, niem. Zyklone

II CYKLON 'burza tropikalna o wielkiej niszczycielskiej sile: najczęściej układ huraganowych wiatrów, występujący na
określonym obszarze wokół ośrodka bardzo niskiego ciśnienia': Średnica cyklonów tropikalnych sięga najwyżej
kilkuset kilometrów. Oko cyklonu

125

III CYKLON

I CYNK

'niewielki obszar w samym środku cyklonu tropikalnego, w którym jest cicho i bezwietrznie'

niem. Zyklon (w ang. tropical stonn, rzadziej: cyclone)

III CYKLON w chemii 'związek trujący, zawierający kwas pruski (cyjanowodór)': Obecnie cyklon jest środkiem
używanym do zwalczania szkodników i preparatem dezynfekcyjnym, w czasie II wojny światowej tzw. cyklon B został
zastosowany przez hitlerowców do trucia ludzi w komorach gazowych.

niem. Zyklon

CYKLOP 'w mitologii greckiej: olbrzym mający jedno oko pośrodku głowy': Dzień i noc na dnie dymiących wulkanów
cyklopi kują pioruny dla Zeusa. (Parando-wski)

CYKLOPOWY l. 'związany z cyklopem lub cyklopami': Cyklopowa maczuga. Cyklopowa jaskinia. 2. przen. 'olbrzymi,
potężny': Bo lepiej giń [serce] zmiażdżone cyklopowym razem, / niżbyś żyć miało własną słabością przeklęte. (Staff)

gr. Kyklops

CYKLOTRON 'urządzenie stosowane w fizyce jądrowej, w którym naładowane cząstki elementarne albo jony są
wprawiane pod wpływem pola magnetycznego i elektrycznego w bardzo szybki ruch spiralny': Cyklotron znajduje
zastosowanie w badaniach z zakresu fizyki jądrowej, a także w medycynie w zwalczaniu raka.

ang. cyclotrone złożenie gr. kyklos 'koło' i cząstki: -tron używanej przy formułowaniu nazw różnych urządzeń

CYKLOTYMIA w psychologii i psychiatrii 'rodzaj długotrwałych zaburzeń psychicznych, polegających na występowaniu

znacznych wahań nastroju i aktywności':

Dawniej cyklotymia uznawana była za jedną z form psychozy maniakalno-depresyjnej, obecnie uważa sieją raczej za
trwałe zaburzenie psychiczne.

CYKLOTYMIK w psychologii i psychiatrii 'osoba cierpiąca na cyklotymię': Cyklotymik przechodzi od nastroju radosnego
pobudzenia do nastroju depresji i apatii.

CYKLOTYMICZNY w psychologii i psychiatrii 'odznaczający się cyklotymia; przechodzący od aktywności do apatii':

Cyklotymiczna osobowość. Cyklotymi-czne nastroje.

ang. cyclothymia, złożenie gr. kyklos 'koło', thymós 'duch'

CYKUTA l. inaczej: SZALEJ JADOWITY 'wysoka roślina o czerwonawej łodydze, białych drobnych kwiatkach ułożonych w
baldachy i pierzastych liściach': W Polsce cykuta rośnie na podmokłych łąkach i nad brzegami stojących wód. 2.
'trucizna wytworzona z kłączy szaleju': Sokrates za głoszenie swych poglądów pełnych bezkompromisowości i za ostre
wystąpienie przed sądem ateńskim został skazany na śmierć przez wypicie cykuty.

lać. cicuta

CYNA 'pierwiastek chemiczny o liczbie atomowej 50 i masie atomowej 118,71, symbol Sn: srebrzystobiały, miękki,
łatwo topliwy metal': Cyna jest m.in. wykorzystywana do powlekania blachy stalowej, puszek konserwowych itd., jest
też składnikiem wielu stopów.

CYNOWAĆ 'powlekać przedmioty metalowe, najczęściej żelazne, warstwą cyny': Puszki i rozmaite przedmioty
domowego użytku cynuje się w celu zabezpieczenia ich przed korozją.

CYNOWY 'zrobiony z cyny; zawierający cynę; powleczony warstwą cyny': Talerz cynowy. Stop cynowy. Blacha cynowa.

CYNFOLIA 'folia cynowa - bardzo cienka blacha cynowa, używana np. do pakowania produktów spożywczych': Cynfolia
chroni produkty żywnościowe przed dopływem powietrza oraz światła i sprawia, że dłużej nadają się one do spożycia.

niem. Zinn, Zinnfolie

CYNADRY albo CYNADERKI 'potrawa z duszonych w tłuszczu nerek, zwykle wieprzowych, rzadziej wołowych lub
cielęcych': Zamówił cynaderki cielęce z kaszą.

dawniej: cynadra, cynadry - wnętrzności (ryb), wg Briicknera od dawnego niem. Geschnader

CYNIZM l. 'postawa jawnego i wyzywającego lekceważenia wartości życiowych, praw, moralności albo osób, czyli tego,
co jest powszechnie uznawane i szanowane':

Cynizm jego postępowania zraził do niego wszystkich dawnych znajomych. 2. 'zespół poglądów starożytnej greckiej
szkoły filozoficznej, odrzucającej przyjęte normy i wartości, głoszącej, że potrzeby życiowe należy ograniczyć do
minimum i żyć zgodnie z naturą'

CYNIK l. 'człowiek lekceważący ogólnie przyjęte wartości i nie wierzący w szczerość intencji innych, jawnie drwiący z
wszystkich i z wszystkiego': Nie bądź cynikiem, uwierz, że im naprawdę chodzi o Polskę. 2. 'członek starożytnej szkoły
filozoficznej': Diogenes był cynikiem.

CYNICZNY 'pełen cynizmu, jawnie i wyzywająco drwiący ze wszystkich i z wszystkiego': Cyniczne sprzeniewierzenie się
podstawowym europejskim wartościom. Cyniczny uśmieszek.

tac. cynicus z gr. kynikós 'cyniczny' i kynismós 'cynizm'

I CYNK pierwiastek chemiczny o liczbie atomowej 30 i masie atomowej 65,39, symbol Zn: srebrzystoniebieski metal,
odporny na działanie czynników atmosferycznych' : Cynkiem powleka się stalowe przedmioty w celu zabezpieczenia
ich przed korozją, cynk jest też składnikiem wielu stopów, np. mosiądzu. Tlenek cynku jest używany do wyrobu farb.

CYNKOWAĆ 'powlekać przedmioty metalowe, najczęściej żelazne, warstwą cynku': Cynk jest odporny na wpływy
atmosferyczne i skutecznie zabezpiecza przed-

126

II CYNK

CYSTOGRAFIA

mioty żelazne przed korozją, bardzo powszechnie więc cynkuje się rury, zbiorniki na wodę, rynny itd.

CYNKOWY 'zawierający cynk; powleczony cynkiem':

Tlenek cynkowy. Blacha, rura cynkowa. Maść cynkowa.

niem. Zink

II CYNK w slangu więziennym i gwarach środowiskowych 'przekazane w tajemnicy ostrzeżenie lub poufna wiadomość':
Dostać od kogoś cynk.

od niem. zinken 'zdradzać coś'

CYNOBER l. 'siarczek rtęci - minerał (najczęściej) o żywej czerwonej barwie z diamentowym połyskiem, z którego
otrzymuje się rtęć': W Europie największe złoża rudy rtęci - cynobru są w Hiszpanii. 2. 'żywy czerwony kolor o
metalicznym połysku': Malarz łączył cynober z brązem.

CYNOBROWY 'mający kolor cynobru': Cynobrowe dachówki. Cynobrowy lakier.

niem. Zinober
CYPEL l. 'niewielki, wąski pas lądu, wchodzący w morze, jezioro lub rzekę; także: najdalej wysunięta część półwyspu':

Latarnia morska znajdowała się na samym końcu cypla. 2. 'wystająca, stercząca część jakiejś góry, skały, jakiegoś
lodowca itd.': Lodowe cyple schodziły w dolinę.

niem. Zipfel, w szerokim znaczeniu 'wąski koniec czegoś, szpic'

CYRANEIZM 'zespół poglądów starożytnej greckiej szkoły filozoficznej głoszącej, że jedynym dobrem są doznania
przyjemne, a jedynym złem są doznania przykre': Cyraneizm był skrajną odmianą hedonizmu, zakładał, że celem życia
jest jedynie poszukiwanie przyjemności i doznawanie ich.

CYRANEIK. 'członek starożytnej szkoły filozoficznej, głoszącej cyraneizm': Do cyraneików zalicza się m.in. Arystypa z
Cyreny, Teodorosa Ateistę i Hegezjasza Pei-sitanatosa.

CYRANEJSKI 'związany z cyraneizmem': Szkoła cyra-nejska. Cyranejskie poglądy.

od nazwiska Arystypa z Cyreny (ok. 435-366 p.n.e.)

I CYRKON 'pierwiastek chemiczny o liczbie atomowej 40 i masie atomowej 91,22, symbol Zr: srebrzystobiały, twardy
metal': Cyrkon jest wykorzystywany jako dodatek przy wytapianiu stali stopowych o wysokiej twardości, znajduje też
zastosowanie w technice jądrowej i kosmicznej .

n.-tac. zirkonium

II CYRKON 'krzemian cyrkonu - minerał występujący w skałach magmowych, przybierający różne barwy; także:

duży okaz tego minerału': Ze skał i piasków zawierających drobiny cyrkonu otrzymuje się cenne pierwiastki: cyrkon i
hafn. Duże, pięknie ubarwione cyrkony wykorzystuje się wjubilerstwiejako kamienie ozdobne.

fr. zircone

CYRKULACJA 'krążenie jakichś substancji w pewnym układzie; także: obieg w gospodarce, np. pieniądza, jakichś
produktów lub dóbr': Cyrkulacja krwi w organizmie. Cyrkulacja wody w atmosferze. Przyspieszona cyrkulacja
pieniądza.

CYRKULOWAĆ 'krążyć w czymś': Powietrze cyrkulu-je w przewodach. Banknoty cyrkulują na rynku.

CYRKULACYJNY 'związany z krążeniem, obiegiem w pewnym układzie': Cyrkulacyjny przepływ wody. Cyr-kulacyjna
wymiana dóbr.

lać. circulatio 'krążenie'

CYROGRAF l. 'dawniej: zobowiązanie na piśmie potwierdzone podpisem': Termin i zasady zwrotu pożyczki szlachcic
potwierdził w specjalnie spisanym cyrografie. 2. 'pisemny pakt z szatanem, w którym w zamian za jego usługi lub
dobra doczesne - np. pieniądze, młodość - ofiarowuje mu się duszę': Legenda głosi, że cyrografy spisywano własną
krwią, dla większej ich wiarygodności.

lać. śr. cirographum

CYRULIK 'dawny zawód, który obejmował (dzisiejsze) funkcje lekarza i fryzjera': Dawni cyrulicy zajmowali się m.in.
leczeniem za pomocą lekarstw i maści, przeprowadzaniem prostych operacji chirurgicznych, puszczaniem krwi,
wyrywaniem zębów oraz goleniem i strzyżeniem.

tac. śr. cirurgicus z łac. chirurgicus

CYRYLICA 'pismo Słowian powstałe w X w., będące uproszczoną wersją głagolicy': Stworzona przez św. Cyryla głagolica
była pismem dość skomplikowanym i trudnym w stosowaniu, dlatego po jego śmierci uproszczono ją i nazwano na
jego cześć cyrylicą. W czasach Piotra Wielkiego cyrylica została raz jeszcze uproszczona, jej kolejna wersja to
grażdanka.

od imienia Cyryl

CYSTA l. w medycynie, inaczej: TORBIEL 'chorobowa, workowata jamka w jakimś narządzie, wypełniona płynną
substancją': Cysta na jajniku, w nerkach. 2. w biologii 'otoczka wytwarzana przez niektóre rośliny i pierwotniaki,
pozwalająca im przetrwać w niekorzystnych warunkach; także: twór przetrwalnikowy z taką otoczką': Pierwotniaki
otaczają się cystą. Cysta może przetrwać długi czas, aż do momentu, gdy warunki życiowe nie zmienią się na
korzystniejsze.

niem. Zyste z gr. kystis 'pęcherz'

CYSTO- cząstka o znaczeniu 'pęcherz', dodawana do różnych wyrazów, zwłaszcza terminów medycznych, wskazująca
na ich związek z pęcherzem moczowym, np. cystografia, cystotomia

gr. kystis 'pęcherz'

CYSTOGRAFIA 'badanie pęcherza moczowego, polegające na wykonywaniu zdjęć rentgenowskich tego

127

CYSTOGRAFICZNY

CZAKRA albo CZAKRAM

narządu po wprowadzeniu doń specjalnej substancji cieniującej': Cystografiajest metodą pozwalającą na

diagnozowanie stanu pęcherza i moczowodów.

CYSTOGRAFICZNY 'polegający na zastosowaniu metody cystografii': Badanie cystograficzne wykonuje się najczęściej
podczas oddawania moczu.

złożenie cząstek: cysto- i -grafia od gr. graphó 'piszę'

CYSTOSKOPIA 'badanie pęcherza moczowego lub przeprowadzanie drobnych jego operacji za pomocą specjalnego
wziernika, wprowadzonego do pęcherza przez cewkę moczową': Cystoskopia umożliwia rozpoznanie wielu chorób
układu moczowego, m.in. nowotworów pęcherza i kamicy.

CYSTOSK-OP 'specjalny wziernik wprowadzany do pęcherza przez cewkę moczową': Specjalne cystoskopy operacyjne
używane są do przeprowadzania zabiegów wewnątrz pęcherza, np. pobierania jego wycinków do badania, i drobnych
operacji pęcherza, np. usunięcia nowotworów niezłośliwych.

złożenie cząstek: cysto- i -skopia od gr. skopeo 'patrzę'

CYSTOTOMIA 'operacja chirurgiczna pęcherza moczowego, wiążąca się z przecięciem jego ścianki': Poza cy-stotomią
obecnie istnieje wiele nieoperacyjnych metod leczenia chorób układu moczowego.

złożenie cząstek: cysto- i -tomia od tómos 'cięty, podzielony'

CYTADELA 'samodzielna fortyfikacja budowana w dawnych miastach obok twierdzy, zazwyczaj na wyniosłym
wzgórzu': Cytadela wzmacniała znacznie system obrony miasta, służyła też do strzeżenia w nim porządku. Cytadela
warszawska została zbudowana przez cara w latach 30. XIX w., po upadku powstania listopadowego. Służyła do
utrzymania ludności Warszawy w posłuszeństwie, była więzieniem i miejscem straceń patriotów.

wł. cittadella od: citta 'miasto'

CYTO- cząstka o znaczeniu 'komórka', dodawana do różnych wyrazów, zwłaszcza terminów z zakresu biologii i
medycyny, wskazująca na ich związek z komórkami roślin, zwierząt lub ludzi, np. cytoblast, cytologia

od gr. kytos 'komórka'

CYTOBLAST w biologii 'jądro komórkowe': Cytoblast to najważniejsza z organelli komórkowych, zawierająca

informację genetyczną.

złożenie cząstek: cyto- i blast od gr. blastós 'pączek'

CYTOLOGIA l. 'nauka badająca czynności i budowę komórek roślin, zwierząt i ludzi' 2. pot. 'rodzaj badania
ginekologicznego: mikroskopowe badanie komórek pobranych z pochwy': Cytologia umożliwia rozpoznanie
różnorodnych chorób kobiecych. Dostać skierowanie na cytologię. Zrobić sobie cytologię.

CYTOLOGICZNY l. 'związany z badaniem komórek roślin, zwierząt lub ludzi': Postępy w technice mikroskopowej
pozwalają na coraz precyzyjniejsze analizy cytologiczne. 2. pot. 'związany z badaniem ginekologicznym komórek
pobranych z pochwy': Badanie cytologiczne. Wymaz cytologiczny.

złożenie cząstek: cyto- i -logia od gr. logos 'nauka, porządek'

CYTOPLAZMA w biologii 'zawartość komórki z wyłączeniem jądra komórkowego': W cytoplazmie zachodzą procesy
przemiany materii.

ang. cytoplasm

CYWILISTYKA 'dział nauk prawniczych zajmujący się prawem cywilnym': Obecnie w Polsce cywilistyka zajmuje się
przede wszystkim normami regulującymi stosunki majątkowe.

CYWILISTA 'specjalista w zakresie cywilistyki': Do wybitnych polskich cywilistów w II połowie XX w. należeli m.in.
Witold Czachórski, Adam Szpunar i Alfred Ohanowicz.

od nazwy: prawo cywilne

CYZELOWAĆ l. 'mechanicznie lub ręcznie wykańczać jakieś wyroby, zwłaszcza dzieła sztuk plastycznych lub wyroby
rzemiosła artystycznego, usuwając drobne, niepożądane cechy ich wyglądu': Powoli i dokładnie cyzelował odlew,
usuwając pilnikiem drobne nierówności na jego powierzchni, l.przen. 'wykańczać coś, zwłaszcza jakąś wypowiedź,
dzieło literackie lub muzyczne, z pedantyczną dokładnością usuwając najdrobniejsze usterki': Cyzelować język utworu.
Cyzelować tłumaczenie.

CYZELATOR l. 'osoba zajmująca się końcową obróbką jakichś wyrobów, zwłaszcza odlewów i rzeźb': Stanowisko pracy
cyzelatora. Narzędzia cyzelatora. 2. 'osoba, która z pedantyczną drobiazgowością wykańcza swe dzieła. Ostatnie
korekty zajęły bardzo dużo czasu, ponieważ autor okazał się cyzelatorem, który w nieskończoność chciał wszystko
zmieniać i udoskonalać.

fr. ciseler 'obrabiać dłutem, rzeźbić'

CZA-CZA albo CHA-CHA (czytaj: czacza) 'szybki i rytmiczny taniec towarzyski, wywodzący się z Ameryki Południowej':
Dla cza-czy charakterystyczny jest dość krótki, energiczny krok i kołyszące ruchy biodrami.

hiszp. (południowoamerykański) cha-cha-cha

CZADOR albo CZADRA l. 'ubranie kobiet muzułmańskich, które zakrywa całą postać, tak że widoczne są tylko oczy' 2.
inaczej: CZARCZAF 'część ubioru kobiet muzułmańskich - chusta, którą zakrywa się głowę i twarz, zostawiając tylko
otwór na oczy': Fanatycy domagali się, aby stewardessy należące do obsługi lądujących w Teheranie samolotów także
zakrywały twarz czadorem.

pers. czadur 'zasłona'

CZAKRA albo CZAKRAM 'w jodze: jeden z siedmiu punktów ciała człowieka, który jest węzłem energetycz-

128

CZAMBUŁ

CZEMPION

nym; także jeden z siedmiu punktów Ziemi, w których skoncentrowana jest energia': Wskazywał czakry na jego ciele.
Podobno pod wzgórzem wawelskim znajduje się jeden z czakramów Ziemi.

sanskr. czakra

CZAMBUŁ 'oddział tatarski': Tatarskie czambuły spaliły i złupiły Podole. () Potępiać w czambuł 'potępiać wszystkich,
bez wyjątku i kategorycznie': Potępiano wówczas w czambuł wszystkich przeciwników politycznych, zarzucając im
zdradę interesów narodowych.

ukr. czambuł z tur., dawniej w polskim także w znaczeniu 'najazd tatarski'

CZARCZAF 'to samo, co czador w 2. znaczeniu'

tur. czarszaf 'chusta, prześcieradło'

CZARDASZ 'węgierski taniec narodowy; podkład muzyczny do tego tańca; utwór muzyczny w rytmie tego tańca':
Czardasz składa się z dwóch części: wstępnej -powolnej i patetycznej - oraz właściwej - tańczonej w bardzo żywym
tempie.

węg. csardas, od csarda 'gospoda'

CZARTER l. 'wynajęcie samolotu lub statku na pewien czas lub na określony kurs; także: umowa między właścicielem
samolotu lub statku a firmą wynajmującą':

W czarterze określono czas wynajmu i zasady eksploatacji polskiego trawlera. 2. 'nieregularny kurs wynajętego statku
albo samolotu na określonej trasie; także: wynajęty samolot lub statek odbywający taki kurs': Poleciał czarterem do
Londynu.

CZARTEROWAĆ 'wynajmować od kogoś albo wynajmować komuś samolot lub statek na pewien czas albo określony
kurs': Wyczarterować samolot na lot do Nowego Jorku. Frachtowiec wyczarterowany przez organizacje ekologiczne.

CZARTEROWY 'odnoszący się do czarteru albo odbywający się na podstawie czarteru - umowy najmu statku czy
samolotu': Umowa czarterowa. Kurs czarterowy.

ang. charter

CZARTYZM 'ruch społeczny w Anglii, w latach 1837-1848, którego celem były reformy polityczne i społeczne,
m.in. powszechne czynne prawo wyborcze (dla mężczyzn), wprowadzenie zasady tajnego głosowania i corocznych
wyborów parlamentu, zniesienie cenzusu majątkowego kandydatów na posłów': Czartyzm był pierwszym masowym
ruchem uboższych warstw społeczeństwa angielskiego, głównie robotników.

CZARTYSTA 'zwolennik czartyzmu': Czartyści swe najważniejsze postulaty zawarli w Karcie Praw Ludu -The People's
Charter - stąd nazwa ich ruchu.

ang. The People's Charter (opublikowana w 1838 r.)

CZEK 'dokument bankowy zawierający zlecenie wypłaty komuś określonej sumy z konta wystawcy': Wypisał dla niego
czek na sumę dwóch tysięcy złotych. Zrealizował w banku czek i wrócił z pieniędzmi do domu. Zapłacił w sklepie
czekiem. O Czek bez pokrycia l. 'czek, którego nie można zrealizować - bank nie wypłaci za niego pieniędzy, ponieważ
wystawca nie ma ich na koncie': Wystawił za towar czek bez pokrycia i uciekł za granicę. 2. przen. 'niemożliwa do
zrealizowania obietnica': Jego obietnice okazały się czekiem bez pokrycia.

CZEKOWY 'związany z czekiem, dokonywany za pomocą czeków, zawierający czeki': Opłata czekowa. Książeczka
czekowa.

ang. cheque, amer. check

I CZEKAN l. 'dawna broń biała: siekierka osadzona na długim trzonku': Czekany były używane przez wojska polskie i
węgierskie, m.in. do rozbijania pancerza przeciwnika. 2. 'laska zakończona stalową głowicą z kolcem, używana przy
wspinaczce wysokogórskiej': Wbił czekan w skałę i zaczął się wolno podciągać.

ukr. czekan z tur.

CZEKISTA 'funkcjonariusz policji politycznej, działającej przed II wojną światową w Związku Radzieckim' (potem
przekształconej)': Czekiści torturowali i mordowali bez sądu więźniów, uznanych za przeciwników władzy radzieckiej.

roś., od nazwy: Wsierossijskaja czeriezwyczajna komissija po bor-bie s kontrriewolucyjej i sabotażom 'Ogólnorosyjska

Nadzwyczajna Komisja do Walki z Kontrrewolucją i Sabotażem' w rosyjskim skrócie, od którego utworzono słowo:
Czeka.

CZEMPION zob. CHAMPION

129

I D 'cyfra rzymska o wartości 500' II D symbol izotopu wodoru: deuter (zob.)

DACZA 'domek letni lub willa poza miastem, zwłaszcza w Rosji': Prasa oskarżała go, że w swej podmoskiewskiej daczy
spotyka się z bossami świata przestępczego.

roś. dacza, także w znaczeniu 'letnisko'

DADAIZM 'skrajnie awangardowy ruch artystyczny, rozwijający się po zakończeniu I wojny światowej w 1918 r.,
proklamujący absolutną wolność twórczą, odrzucający wszelkie dotychczasowe ideały w sztuce i głoszący jej
irracjonalność': W Nowym Jorku - przypominał Breton ów "Sturm und Drang-Periode" dadaizmu - Duchamp
podpisywał "swoim nazwiskiem reprodukcje Mony Lizy z domalowanymi wąsami", w Kolonii na wystawę Maxa Emsta
wchodziło się i wychodziło przez klozet [...]. (Hutnikiewicz)

DADAISTA 'artysta będący zwolennikiem dadaizmu':

Do znanych dadaistów należą m.in. Andre Breton, Louis Aragon, Francis Picabia i inicjator ruchu - Tri-stan Tzara.
DADAISTYCZNY 'związany z dadaizmem, realizujący postulaty tego kierunku w sztuce': Ruch dadaistyczny. Malarstwo
dadaistyczne. Pisarze dadaistyczni.

DADA l. 'to samo, co dadaizm' 2. 'tytuł programowego czasopisma dadaistów': W czasopiśmie "Dada" ukazywały się
skandalizujące teksty i niezwykłe pod względem treści i formy utwory poetyckie.

fr. dadaisme od stówa: dada 'drewniany konik - zabawka dziecięca'; wyraz: dada, od którego utworzono nazwę ruchu,
wybrano na chybił trafi} ze słownika języka francuskiego Larousse'a podczas jednego z pierwszych spotkań

DAGEROTYPIA 'najstarsza technika fotograficzna, polegająca na naświetlaniu płytki miedzianej pokrytej jodkiem
srebra, a następnie wywołaniu obrazu parami rtęci': Dagerotypia rozwinęła się w latach 40. XIX w.

DAGEROTYP 'zdjęcie wykonane metodą dagerotypii':

Przyglądał się twarzy pradziadka na dagerotypie.

fr. daguerreotypie od nazwiska wynalazcy tej techniki: Louisa Daguerre'a (1789-1851)

DAIMONION (czytaj: dajmonion) 'w starożytnej filozofii greckiej: głos wewnętrzny, pochodzący od bóstwa, który
powstrzymuje człowieka od złych czynów': [Sokrates] w swych osobistych decyzjach powoływał się nieraz na głos
wewnętrzny - na głos demona ([...] daimo-nion), jak się wyrażał - który go od złego czynu powstrzymywał.
(Tatarkiewicz)

gr. daimónion

DAKTYLO- 'cząstka wyrazów złożonych mająca znaczenie 'palec', wskazująca, że to, o czym mówi drugi człon złożenia,
jest związane z palcami, np. daktylografia, daktyloskopia'

gr. daktylos 'palec'

DAKTYLOGRAFIA inaczej: CHIROLOGIA 'sposób porozumiewania się głuchoniemych za pomocą znaków, tworzonych
przez odpowiednie ułożenie palców': Z reguły znakom dawanym w daktylografii palcami towarzyszy wyraziste
ułożenie warg, odpowiadające artykulacji kolejnych sylab danego słowa.

złożenie cząstek: daktylo- i -grafia od gr. grapho 'piszę'

DAKTYLOGRAM 'odcisk palców, przedstawiający układ linii papilarnych': Daktylogramy są wykorzystywane w

kryminalistyce do identyfikacji sprawców przestępstw.

złożenie cząstek: daktyle- i -gram od gr. gramma 'zapis'

DAKTYLOSKOPIA 'dział kryminalistyki: metoda identyfikowania osób na podstawie odcisków palców': Daktyloskopia
wykorzystuje fakt, że każdy człowiek ma inny układ linii papilarnych na opuszkach palców.

DAKTYLOSKOPIJNY 'związany z daktyloskopia, wykorzystujący metody daktyloskopii': Daktyloskopijne badanie.

Daktyloskopijna identyfikacja przestępcy.

złożenie cząstek: daktyle- i -skopia od gr. skopeo 'oglądam'

DALAJLAMA 'najwyższy duchowny w Kościele lamaic-kim i głowa państwa tybetańskiego': Dalaj lama jest wybierany
już jako niemowlę, jest on uważany za wcielenie bodhisattwy Awalokiteśwary, który po śmierci każdego z dalaj łamów
ponownie wciela się w małe dziecko. Ponieważ Tybet jest od ponad półwieku pod panowaniem chińskim, władze tego
kraju decydowały o wyborze da-lajlamyijego działaniach. Obecny dalajlama, nie chcąc się z tym pogodzić, od 1959 r.
żyje na emigracji w Indiach; w 1989 r. otrzymał Pokojową Nagrodę Nobla.
mongolskie dalaj 'morze', tybetańskie (b)lama 'kapłan', czyli w przenośni 'kapłan (tak wielki) jak morze'

DALTONIZM 'wada wzroku polegająca na nierozróżnia-niu pewnych kolorów, najczęściej zielonego i czerwonego':
Daltonizm jest wadą dziedziczną, występuje znacznie częściej u mężczyzn niż u kobiet.

DALTONISTA 'osoba cierpiąca na daltonizm': Daltoniści nie mogą wykonywać czynności i zawodów związanych z
koniecznością rozpoznawania kolorów, np. nie mogą być kierowcami.

130

DAMARA

DATACJA albo DATOWANIE

DALTONISTYCZNY 'związany z daltonizmem, charakterystyczny dla daltonisty': Daltonistyczna ślepota barw. Daltoni
styczne widzenie.

ang. daltonism od nazwiska Johna Daltona (1766-1844), angielskiego chemika i fizyka, który opisał to zjawisko

DAMARA 'żywica specjalnych gatunków drzew rosnących w strefie tropikalnej': Damary używa się m.in. do wyrobu
pokostu i konserwowania wyrobów artystycznych.

malajskie Damar

DAMNO w finansach 'strata - prowizja potrącana przez bank przy realizacji weksli lub przy pożyczce albo strata
podczas sprzedaży papierów wartościowych poniżej ich wartości nominalnej': Firma została zmuszona do sprzedaży
akcji 10% poniżej ich ceny. Stracone w wyniku tej operacji 5000 zł księgowa zapisała jako damno.

od łac. damnum 'strata, szkoda'

DAMOKLES 'dworzanin władcy greckiego Dionizjusza I Starszego, panującego w Syrakuzach w IV w. p.n.e.' Legenda
głosi, że pewnego dnia Dionizjusz, podenerwowany bezustannymi zachwytami Damoklesa nad jego panowaniem i
szczęśliwym życiem w luksusie, kazał mu w czasie uczty zasiąść na swym miejscu, nad nim zaś zawiesił na końskim
włosie nagi miecz - aby mógł zrozumieć, jaki naprawdę jest los władcy. () Miecz Damoklesa 'niebezpieczeństwo, które
komuś stale zagraża':

Byłoby dobrze, gdyby nowo utworzona w policji grupa stała się dla gangsterów mieczem Damoklesa. Odkąd poznał
zasady reorganizacji firmy, czuł nad sobą miecz Damoklesa.

DANCING zob. DANSING

DANDYS 'mężczyzna, który odznacza się przesadną dbałością o elegancję stroju i przesadnym przestrzeganiem zasad
savoir-vivre'u': Strój i maniery dandysa. Zblazowany dandys. Stołeczny dandys.

DANDYZM 'przesadna dbałość mężczyzny o strój i wyszukaną grzeczność zachowania': Dla niektórych grup młodzieży
dandyzm stał się rodzajem protestu przeciw rzeczywistości pełnej chamstwa, brudu i byle-jakości.

DANDYSOWATY 'typowy dla dandysa lub dandyz-mu': Dandysowate zachowanie. Dandysowaty strój, sposób bycia.

ang. dandy, prawdopodobnie pieszczotliwa forma imienia: An-drew; dandyzm, ang. dandyism - to zjawisko
występujące na Zachodzie już w XVIII w.
DANSE MACABRE (czytaj: das makabr) l. 'w sztuce średniowiecznej: korowód tańczących szkieletów': W sztuce
średniowiecznej danse macabre, w którym z reguły przedstawiane były postacie z różnych stanów, wyrażał równość
wszystkich wobec śmierci, l.przen. 'coś strasznego, makabryczny ciąg zdarzeń': Media w ostatnim tygodniu
przedstawiają nam danse macabre mordujących się gangsterów i spokojnie rejestrującej wszystkie te okropności
policji.

fr. danse macabre

DANSING albo DANCING 'zabawa taneczna urządzana wieczorem w jakiejś restauracji lub kawiarni; rzadziej:

restauracja lub kawiarnia, w której się taka zabawa odbywa': Bawili się do późna na dansingu w restauracji nad
morzem. W soboty trudno było zasnąć, bo w kamienicy obok mieścił się dansing, (obecnie częściej: lokal z dansingiem)

DANSER 'tancerz, partner w tańcu na zabawie': Był nie-zmordownym danserem i znał mnóstwo zabawnych
anegdotek.

DANSOWAĆ przestarz. 'tańczyć na zabawie': Wybiła północ, a oni dansowali w najlepsze.

DANSINGOWY 'związany z dansingiem': Dansingowy zespół muzyczny. Sala dansingowa.

ang. dancing,/;-, danser 'tańczyć'

DANTEJSKIE SCENY albo DANTEJSKIE PIEKŁO

'straszne sceny, podobne do tych, które Dante opisywał w "Boskiej komedii" w wędrówce przez piekło; miejsce, gdzie
się takie sceny rozgrywają': W płonącym wieżowcu rozgrywały się dantejskie sceny. W momencie wznowienia ostrzału
wnętrze hali, pełnej rannych, zmieniło się w dantejskie piekło.

Dante Alighieri (1265-1321) wioski poeta, autor m.in. (Boskiej) Komedii, w której przedstawia swą wędrówkę przez
piekło i opisuje straszliwe sceny mąk piekielnych

DARWINIZM 'teoria ewolucji gatunków, sformułowana w połowie XIX w. m.in. przez Karola Darwina'; Darwi-nizm
głosi, że najważniejszy mechanizm ewolucji to dobór naturalny i walka o byt, polegające na tym, że osobniki dobrze
przystosowane do środowiska są zdolne do przeżycia i przekazania swych cech potomstwu, zaś gorzej przystosowane
- giną. Darwinizm społeczny 'dziewiętnastowieczna teoria socjologiczna, próbująca wyjaśniać zjawiska społeczne w
kategoriach walki o byt, w której zwyciężają lepiej przystosowane osoby i grupy społeczne; także: różne współczesne
ideologie, głoszące, że rozwój społeczny i ekonomiczny powinien odbywać się drogą naturalnej selekcji': Publicysta
uważa, że drastyczne zmniejszenie środków na opiekę społeczną i postępująca pauperyzacja całych grup ludności to
wynik darwinizmu społecznego rządzącej koalicji.

DARWINISTA 'uczony, który jest zwolennikiem teorii Darwina'

DARWINISTYCZNY 'związany z darwinizmem, u-znąjący słuszność tej teorii': Darwini styczne teorie. Dar-winistyczne
poglądy.

Karol Darwin (1809-1882), angielski przyrodnik, twórca m.in. dzieła "O powstawaniu gatunków..." (1859)

DATACJA albo DATOWANIE l. 'postawienie daty na dokumencie, liście itd.': Zwrócił sekretarce uwagę na

131

DDT
DEBILIZM

mylną datację wysyłanych papierów. Zajmował się datowaniem zdjęć i ustalaniem ich kolejności chronologicznej . 2.
'ustalenie daty powstania czegoś': Za taką datacją listu sławnego pisarza przemawiało wiele faktów z jego życia.

DATOWNIK l. 'przyrząd służący do datowania': Zazwyczaj datownik jest rodzajem stempla, na którym kolejne cyfry
daty są umieszczone na małych, obracających się kółkach. Urzędniczka na poczcie oznaczała datownikiem podawane
jej listy i przesyłki. 2. 'odcisk daty na dokumentach, listach itp.' Wysłali do przyjaciół koperty z okolicznościowym
datownikiem.

DATOWAĆ l. 'stawiać datę na dokumencie, liście itp.':

Na poczcie datowane są wszystkie listy i przesyłki. 2. 'ustalać datę powstania czegoś': Do tej pory dokument ten
datowano na XIV w.

od słowa: data - w łac. data 'dane (posłańcowi)'

DDT 'dichlorodifenylotrichloroetan - związek chemiczny, używany dawniej m.in. do zwalczania owadów': Po

stwierdzeniu, że DDT kumuluje się w tkankach roślinnych i zwierzęcych, a przez pożywienie przenika do organizmu
człowieka, wycofano z użycia wszystkie preparaty zawierające ten związek, np. azotox.

ang. DDT, związek chemiczny, został wynaleziony w latach 40. XX w., z tego też okresu pochodzi jego nazwa

DE- przedrostek oznaczający odwrotność, przeciwieństwo, zaprzeczenie tego, na co wskazuje druga część wyrazu,
łączący się z rzeczownikami i czasownikami, np. dekomunizacja, desowietyzacja, demonopolizować, decen-tralizować.
Przedrostek de- ma to samo znaczenie, co dez-, z tym że dodaje się go do słów rozpoczynających się na spółgłoskę.

lać. de'od,z'

DEALER (czytaj: diier) l. 'przedstawiciel lub pełnomocnik jakiejś firmy na określony obszar, przeprowadzający
transakcje handlowe; czasem też: sprzedawca w sklepie firmowym': Jest to jedyny autoryzowany dealer "Forda" w
Polsce. Zwyżkę przewidują dealerzy 22 banków zagranicznych. 2. 'handlarz narkotykami; osoba rozprowadzająca
narkotyki': "Działka" u dealera kosztuje nieraz ponad sto złotych.

DEALERSKI (czytaj: diierski) 'dealera, związany z dealerem w znaczeniu l.': Salon dealerski. Biuro dealer-skie,

ang. dealer, pierwotnie: 'kupiec' albo 'dom handlowy'

DEBARKACJA oficj. (zwłaszcza w języku używanym w portach i na lotniskach) 'opróżnienie statku lub samolotu -
wyładowywanie towarów albo wysiadanie pasażerów': Podczas debarkacji lotniskowca jeden z helikopterów został
uszkodzony.

DEBARKOWAĆ 'opróżniać statek lub samolot - wyładowywać z nich towary albo wysiadać': Ze względu na

uszkodzenie kadłuba statek trzeba było debarkować w najbliższym porcie.

ang. debarkation

DEBATA 'publiczna dyskusja, której celem jest rozstrzygnięcie jakiejś ważnej kwestii': W parlamencie rozpoczęła się
debata nad ustawą anty korupcyjną.

DEBATOWAĆ 'brać udział w debacie, dyskutować o sposobie rozwiązania jakiejś ważnej kwestii': Prawnicy debatowali
nad tym, jak skutecznie ograniczyć szarą strefę w gospodarce.

niem. Debatte 'ożywiona dyskusja'

DEBEL l. 'w tenisie, badmintonie itp.: gra dwu par przeciwko sobie': W deblu Polak miał za partnera tenisistę z Czech.
2. 'para graczy tej samej płci, biorących udział w grze podwójnej w tenisa, badmintona itd.': Debel męski, żeński. 3.
'dwuosobowa łódź sportowa z czterema krótkimi wiosłami': Płynąć deblem.

DEBLISTA l. 'jeden z zawodników biorących udział w grze podwójnej w tenisa, badmintona itd.': Po przerwie wystąpili
debliści. 2. 'jeden z wioślarzy pływających na deblu': Debliści ukończyli wyścig.

DEBLOWY l. związany z grą podwójną w tenisa, badmintona itd.': Para deblowa. Gra deblowa. 2. 'związany z
dwuosobową łodzią sportową': Wyścigi deblowe.

ang. double 'podwójny'

DEBET l. w księgowości 'lewa (w krajach anglosaskich -prawa) strona rachunku, po której wpisuje się aktywa:

wartość majątku trwałego i obrotowego, w tym kwoty, które danej firmie są winne inne firmy': Zapisać coś na debet.
Sprawdzić debet przedsiębiorstwa. 2. w bankowości 'możliwość zadłużania się przez właściciela konta w banku; lewa
strona rachunku oszczędnościowego w banku, po której zapisywane są kwoty tego zadłużenia':

Podpisał z bankiem umowę o debet. Miał już na debecie 2 tysiące złotych.

DEBETOWAĆ w księgowości 'wpisywać jakąś kwotę po lewej stronie rachunku, jako zobowiązanie innych firm,
wpisywać do rachunku kwoty należne od innych firm': Debetować zobowiązania odbiorców rynkowych. Debetować
rachunek.

DEBETOWY w księgowości 'zapisywany przez tego, kto prowadzi rachunek jako należny mu; związany z debetem w 2.
znaczeniu': Suma debetowa. Umowa debetowa. Saldo debetowe zob. pod hasłem: saldo.

lać. debet '(on) jest winien'

DEBILIZM l. dawniej w medycynie 'rodzaj upośledzenia umysłowego, objawiający się trudnościami w logicznym i
abstrakcyjnym myśleniu': Debilizm nie jest zazwyczaj przeszkodą w zdobyciu wykształcenia podstawowego i
wykonywaniu nieskomplikowanej pracy. 2. pot. 'coś głupiego i prymitywnego: zachowanie, wypowiedź itd.': To, co
zrobiłeś, to był wyjątkowy debilizm.

132

DEBIT

DECYBEL

DEBIL l. dawniej w medycynie 'osoba o lekkim upośledzeniu umysłowym': Debile mają od 50 do 70 punktów ilorazu
inteligencji': 2. pot. 'głupi i prymitywny człowiek - wyraz używany często jako wyzwisko': Patrząc na to, co robił, nie
wytrzymała i krzyknęła: - Ty debilu!

DEBILNY l. dawniej w medycynie 'odznaczający się lekkim upośledzeniem umysłowym': Ćwiczenia dla de-bilnych
dzieci, l. pot. 'głupi i prymitywny': Debilne zachowanie, debilna odpowiedź.

niem. debil (przymiotnik) z łac. debilis 'staby, wątły'

DEBIT 'pozwolenie na rozpowszechnianie zagranicznych czasopism i książek na terenie jakiegoś kraju':

Otrzymać, stracić debit. Prasa rozpowszechniana bez debitu.

BEZDEBITOWY 'o zagranicznych czasopismach i książkach: nieobjęty debitem lub rozprowadzany bez debitu': W
czasach komunistycznych, jako studenci, czytywali bezdebitowe pisma, np. paryską "Kulturę". fr. debit 'sprzedaż,
prawo sprzedaży'

DEBIUT l. pierwsze wystąpienie publiczne, rozpoczynające karierę, zwłaszcza artystyczną lub sportową':

Debiut sceniczny, debiut książkowy. Debiut na ringu. 2. 'w szachach: ruchy rozpoczynające partię': Już w debiucie
uzyskał wyraźną przewagę.

DEBIUTANT 'osoba, która występuje gdzieś po raz pierwszy, zwłaszcza artysta lub sportowiec': Po występach
debiutantów na scenie pojawiła się doskonale znana jurorom i publiczności piosenkarka.

DEBIUTOWAĆ 'występować po raz pierwszy publicznie, rozpoczynając tym karierę, zwłaszcza karierę artystyczną lub
sportową': Julian Tuwim debiutował wydanym w 1918 r. znakomitym tomem wierszy "Czyhanie na Boga".

DEBIUTANCKI 'pierwszy, rozpoczynający karierę;

charakterystyczny dla debiutanta': Debiutancki tomik wierszy. Debiutancka trema.

fr. debut

DECENTRALIZACJA 'przekazanie części lub całości uprawnień władzy centralnej niższym, terenowym szczeblom
władzy; ograniczenie lub zlikwidowanie centralizacji czegoś': Zapowiadana decentralizacja zarządzania policją miała
polegać na przekazaniu gminom praw do powoływania lokalnego komendanta policji, a także ustalaniu przez gminy
budżetu policji na ich obszarze. Decentralizacja kapitału. Decentralizacja zaopatrzenia.

DECENTRALIZOWAĆ 'przekazywać niższym, terenowym szczeblom władzy uprawnienia władz centralnych w jakimś
zakresie; ograniczać lub likwidować centralizację czegoś': Decentralizować administrację. Zdecentralizować podział
środków budżetowych.

DECENTRALISTYCZNY albo DECENTRALIZACYJNY 'dążący do decentralizacji, będący jej przejawem

lub wynikiem': Decentralistyczne tendencje w przedrozbiorowej Polsce. Decentralizacyjne zamierzenia, dążności.

złożenie cząstki: de- i słowa: centralizacją oraz słów z tej rodziny słowotwórczej

DECHRYSTIANIZACJA 'utrata przez coś cech chrześcijańskich lub pozbawienie tego znamion chrześcijaństwa': Zdaniem
publicystów religijnych postępuje de-chrystianizacja Europy, szerzą się postawy indyferen-tyzmu religijnego i
obojętności moralnej. Pisarz uważał, że nikt świadomie nie dąży do dechrystianizacji kultury współczesnej, jednak
wiele obszarów życia, które dawniej były związane z religią, obecnie tę więź utraciło.

DECHRYSTIANIZOWAĆ 'pozbawiać coś cech chrześcijańskich': Dechrystianizować kulturę, sztukę. Dechry-stianizować

Europę.

DECHRYSTIANIZACYJNY 'związany z dechrystiani-zacją': Tygodnikowi zarzucano, że stał się organem obozu

dechrystianizacyjnego w Polsce. złożenie cząstki: de- i słowa: chrystianizacja

DECK (czytaj: dek) 'część magnetofonów, odtwarzaczy płyt kompaktowych, a zwłaszcza wież, zawierająca zespół
urządzeń do odtwarzania lub nagrywania dźwięku':

W instrukcji przeczytał, że aby przegrać muzykę z płyty kompaktowej na kasetę, musi tę ostatnią włożyć do de-cku l,
zaś deck 2 musi być w tym czasie pusty.Deck magnetofonowy. Deck CD.

ang. deck, podstawowe znaczenie 'pokład'

DECORUM (czytaj: dekorum) albo DEKORUM l. 'w nauce o literaturze 'zasada zharmonizowania poszczególnych
elementów dzieła': Decorum, którego przestrzegano głównie w okresach klasycznych, kazało dopasowywać do
tematu odpowiedni gatunek literacki i styl dzieła; np. za gatunki odpowiednie dla bohaterskiego tematu uważano
tragedię lub epos, napisane stylem wysokim. l.przestarz. 'stosowność, przyzwoitość zachowania tudzież należyty
wygląd': Prosiła go, by tego nie robił przez wzgląd na decorum.

lać. decorum 'coś pięknego i stosownego'

DECY- przedrostek o znaczeniu 'dziesięć', dodawany do rzeczowników i przymiotników nazywających różne jednostki
miar i wskazujący, że całe złożenie określa jednostkę 10 razy mniejszą niż ta, na którą wskazuje podstawa złożenia, np.
decybel, decymetr

od łac. decem 'dziesięć'

DECYBEL 'jednostka natężenia dźwięku równa jednej dziesiątej bela, symbol dB': Gdy w filharmonii słuchamy głośno
grającej orkiestry, natężenie dźwięku osiąga lOOdB.

złożenie cząstki: decy- i nazwy jednostki natężenia dźwięku: bel -od nazwiska Aleksandra G. Bella (1847-1922),
amerykańskiego fizyka, wynalazcy m.in. telefonu

133

DECYDENT

DEFEKTOSKOPIA

DECYDENT 'osoba mogąca coś postanawiać w ważnych sprawach politycznych lub społecznych; ktoś, kto ma
rzeczywistą władzę (wyraz często używany z odcieniem niechęci)': Nie należy się dziwić, że decydenci nie kochali tego
kabaretu. Decydenci się zmieniali, bieda pozostawała.

tac. decidens 'postanawiający, decydujący' od: decidere 'postanawiać, decydować'

DECYMALNY 'dziesiętny': W systemie decymalnym, powszechnie używanym przy zapisie liczb, operujemy
dziesięcioma cyframi: O, l, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, zaś jego podstawą jest liczba 10 i jej kolejne wielokrotności. Na wadze
decymalnej, zwykle nazywanej wagą dziesiętną, każdemu odważnikowi odpowiada dziesięciokrotnie większy ciężar
ważonego towaru, np. gdy chcemy odważyć towar o wadze 2 kg, należy użyć odważnika o wadze 20 dkg.

fr. decimal

DECYMETR 'jedna dziesiąta metra, skrót: dm, dawniej:

dcm': l dm= 10 cm.

złożenie cząstki: decy- i słowa: metr

DEDUKCJA l. w logice 'rozumowanie polegające na wyprowadzeniu z jakiegoś stwierdzenia jego logicznego

następstwa, z reguły - wyciąganie wniosków szczegółowych z prawidłowości ogólnych': Przykładem dedukcji jest
następujące rozumowanie: Skoro Jan jest kawalerem, Jan nie ma żony - ponieważ żaden kawaler nie ma żony. 2. pot.
'wyciąganie wniosków logicznych z jakichś faktów, danych lub informacji': Rozumowanie Sherlocka Holmesa jest
przykładem dedukcji, zawsze uwieńczonej detektywistycznym sukcesem.

DEDUKOWAĆ l. w logice 'wyprowadzać wnioski szczegółowe z przesłanek ogólnych' 2. 'wyciągać logiczne wnioski z
jakichś faktów, danych lub informacji':
Inspektor Columbo po połączeniu w logiczny ciąg zabójstw młodych lekarek, których nazwiska zaczynały się na kolejne
litery alfabetu, wydedukował, kto mógłby być następną ofiarą mordercy.

DEDUKCYJNY 'związany z dedukcją, oparty na dedukcji w l. lub 2. znaczeniu': Rozumowanie dedukcyjne w logice.
Dedukcyjne zdolności oficera śledczego.

lać. deductio 'wyprowadzanie, wywód'

DEDYKACJA l. 'tekst autora jakiegoś dzieła artystycznego lub naukowego, informujący, komu jest ono poświęcone': Na
odwrocie karty tytułowej słownika widniała prosta dedykacja: Żonie. 2. 'tekst, który na jakimś dziele, np. książce,
okładce płyty kompaktowej, wypisuje (zwykle odręcznie) autor albo osoba, która darowuje je komuś': Czy mogę prosić
pana o dedykację?

DEDYKOWAĆ l. 'o autorze: poświęcać komuś swoje dzieło': Zbigniew Herbert zadedykował wiersz "Potęga smaku"
profesor Izydorze Dąbskiej. 2. 'o ofiarodawcy lub autorze podpisującym pamiątkowe egzemplarze jakiejś książki, płyty
itd.: dawać lub darowywać je komuś ze specjalnym, tylko dla niego, tekstem': Jarosław Marek Rymkiewicz podpisywał
swe książki na spotkaniu z autorami; po krótkiej rozmowie zadedykował mi swego "Żmuta": "Radkowi, z którym łączę
się w przekonaniach o polskim romantyzmie".

DEDYKACYJNY 'będący dedykacją w l. lub 2. znaczeniu': Nota dedykacyjna. Tekst, wiersz dedykacyjny.

lać. dedicatio 'przypisanie, poświęcenie'

DEETATYZACJA 'ograniczenie wpływu władz państwowych na gospodarkę, usamodzielnienie i prywatyzacja

przedsiębiorstw': Prywatyzacja jest składnikiem szerszego procesu - deetatyzacji, czyli "odpaństwowienia" gospodarki.

DEETATYZOWAĆ 'o gospodarce: uniezależniać od decyzji władz państwowych, zwykle przez usamodzielnienie i
prywatyzację przedsiębiorstw': W kampanii wyborczej zapowiadano, że całe sektory gospodarcze będą
deetatyzowane, co jest najskuteczniejszym sposobem podniesienia konkurencyjności polskich wyrobów, potem
jednak okazało się, że nowe władze niechętnie pozbywają się możliwości rozdzielania stanowisk i przywilejów.

złożenie cząstki: de- i słowa: etatyzacja od/r. etat 'państwo'

DE FACTO (czytaj :defakto) 'w rzeczywistości, tak naprawdę, w istocie, w praktyce, faktycznie'. Jest to de facto
odrzucenie całej dotychczasowej polityki Wspólnoty. Mimo braku ślubu de facto był jej mężem.

lać. de facto

DEFEKACJA w fizjologii 'wydalanie kału': W encyklopedii opisano mięśnie i ośrodki nerwowe, które biorą udział w
procesie defekacji.

DEFEKACYJNY w fizjologii 'związany z wydalaniem kału': Defekacyjne skurcze mięśni.

DEFEKOWAĆ w fizjologii 'wydalać kał' p.-lać. defaecatio 'oczyszczenie'

DEFEKT l. 'wada czegoś lub usterka, powstająca w czasie działania jakiegoś urządzenia': Przeceniono meble mające
drobny defekt. Lampka kontrolna sygnalizowała defekt silnika. 2. rząd. 'wada psychiczna lub fizyczna jakiejś osoby':
Szczególną opieką otoczono dzieci mające defekty psychiczne i intelektualne.

DEFEKTYWNY rzadziej: DEFEKTOWY l. 'o przedmiocie lub urządzeniu: mający defekt - wadę lub usterkę': Defektywny
towar. Defektywna prądnica. 2. 'o osobie: mająca defekt psychiczny lub fizyczny': Defektyw-ne dzieci. Defektywni
poborowi.

lać. defectus 'brak'

DEFEKTOSKOPIA 'technika wykrywania wad materiału, zwłaszcza wad wewnętrznych, np. pęcherzy, wtrąceń,
wewnętrznych pęknięć, za pomocą ultradźwięków, promieni gamma, promieni rentgenowskich itd.' Defektoskopia
znajduje powszechne zastosowanie przy

134

DEFENESTRACJA

DEFINITYWNY

badaniu odlewów, konstrukcji metalowych oraz części maszyn i urządzeń.

DEFEKTOSKOP 'urządzenie, którym przeprowadza się badania struktury materiałów, prześwietlając je, badając
ultradźwiękami itd.': Za pomocą defektoskopu wykryto uszkodzenie jednej z części silnika samolotu.

złożenie cząstki: defekt- od łac. defecus 'brak' i -skopia od gr. skopeó 'oglądam'

DEFENESTRACJA 'wyrzucenie kogoś przez okno' Q De-fenestracja praska 'wyrzucenie w 1618 r. przez rozsierdzonych
postów czeskich dwóch namiestników cesarza Austrii z okna zamku na Hradczanach': Defenestracja praska rozpoczęła
ogólnonarodowe powstanie Czechów przeciw Habsburgom.

DEFENESTROWAĆ 'wyrzucić kogoś przez okno': W 1419 r. husyci defenestrowali 7 rajców katolickich z okien praskiego
ratusza.

złożenie cząstki de- 'z, od' i łac. fenestra 'okno'; słowo występujące w wielu językach europejskich

DEFENSYWA l. 'na wojnie lub w sporcie: obrona': Wojska niemieckie zdołały zatrzymać natarcie armii gen. Kutrzeby i
gen. Bortnowskiego i zmusiły oddziały polskie do przejścia do defensywy. 2. 'broniący się przed atakami żołnierze lub
zawodnicy': Przez całą pierwszą połowę meczu defensywa naszego zespołu odpierała skutecznie ataki Hiszpanów.

DEFENSOR 'w niektórych zespołowych grach sportowych (np. w piłce nożnej) - obrońca': Nie mogli sobie poradzić z
defensorami drużyny gości.

| UWAGA: wyraz nadużywany i pretensjonalny. Lepiej moll wić i pisać: obrońca.

DEFENSYWNY 'obronny, mający na celu obronę, a nie atak': Działania defensywne. Defensywna gra zespołu.
Defensywna strategia działania.

DEFENSOR FIDEI 'obrońca wiary - zaszczytny tytuł nadany przez papieża królowi Anglii Henrykowi VIII za traktat
teologiczny, w którym występował on przeciwko nauce Lutra': Królowie angielscy do dziś używają tytułu
defensor/idei, choć Kościół angielski jeszcze w czasach Henryka VIII zerwał z papiestwem.

lać. er. defensiya od łac. defendo 'bronię', łac. defensor, defensor fedei

DEFETYZM książk. 'postawa życiowa charakteryzująca się brakiem wiary w powodzenie i nastawieniem na porażkę':
Jego defetyzm zaczął się powoli udzielać kolegom z zespołu, w końcu nikt już nie wierzył w to, że wygrają.

DEFETYSTA książk. 'osoba, która nie wierzy w powodzenie i szerzy takie przekonanie w swym otoczeniu':

Dla morale oddziału szczególnie groźni byli defetyści, rozsiewający zwątpienie i plotki o sile wroga.

DEFETYSTYCZNY książk. 'charakteryzujący się defe-tyzmem, wyrażający defetyzm': Defetystyczne postępowanie,

defetystyczne nastawienie. Defetystyczne wystąpienie.
fr. defaitisme

DEFICYT l. 'brak, niedostatek czegoś, za mało czegoś, żeby pokryć zapotrzebowanie': Dochodzi też obawa przed
deficytem żelaza w organizmie. Deficyt rąk do pracy. Deficyt pracy. 2. w ekonomii: 'przewaga wydatków nad
dochodami': Deficyt handlowy. Deficyt budżetowy.

DEFICYTOWY l. 'taki, do którego trzeba dokładać pieniądze, przynoszący straty finansowe': Głęboko deficytowe
czasopismo. Przedsiębiorstwo deficytowe. 2. 'taki, którego jest za mało w stosunku do potrzeb, do zapotrzebowania':
W PRL-u nawet papier toaletowy był towarem deficytowym, nigdy nie było go w ciągłej sprzedaży. Surowce
deficytowe.

lać. deficit 'brakuje'

DEFIGURACJA rząd. 'to samo, co deformacja'

niem. Defiguration od łac. cząstki de- i słowa: figuratio 'ukształtowanie, układ'

DEFINICJA 'krótkie wyjaśnienie znaczenia jakiegoś słowa lub objaśnienia i podstawowe informacje na temat jakiegoś
pojęcia': Zazwyczaj definicje w słownikach i encyklopediach dość wyraźnie się różnią, celem definicji słownikowych
jest bowiem wyjaśnienie znaczenia słowa i sposobu jego użycia w języku, celem zaś definicji encyklopedycznych
podanie podstawowych informacji na temat rzeczy lub pojęcia, które słowo to nazywa.

DEFINIENDUM w logice 'definiowane słowo lub pojęcie'

DEFINIENS w logice 'wyjaśnienie sensu definiendum, to samo, co definicja': W tym słowniku definiendum zapisane
jest wielkimLIiterami, zaś definiens ujęty jest w "łapki": '..............'

DEFINIOWAĆ l. 'objaśniać znaczenie wyrazu lub pojęcia': Nie należy definiować znaczenia wyrazu bardziej znanego
przez wyrazy mniej znane. Definiować pojęcie przyjaźni. 2. 'określać, nazywać, objaśniać coś':

Gdybyśmy chcieli definiować obszar pańskich zainteresowań, bylibyśmy w kłopocie. Nie można nawet próbować
definiować tego uczucia ulgi, którego doznałam, gdy statek wpływał wreszcie do portu.

UWAGA: w tym znaczeniu lepiej używać słów: określać, nazywać, objaśniać, wyjaśniać, np. "Starają się definiować
cechy charakterystyczne makroekonomicznego populizmu" (lepiej: Starają się określać cechy...). "Zwołali szczyt NATO
dla zdefiniowania nowych celów organizacji" (lepiej: ...dla określenia albo wyznaczenia nowych celów organizacji).

lać. definire 'określać, wyznaczać'; w znaczeniu 2. zapożyczone z ang. define 'określać, precyzować'

DEFINITYWNY 'ostateczny, rozstrzygający'; rzadziej:

'stanowczy'. Po roku dostali definitywną odpowiedź ze spółdzielni mieszkaniowej.

135

I DEFLACJA

DEGLOMERACJA

DEFINITYWNIE 'ostatecznie, stanowczo': Po tej porażce definitywnie odszedł ze sportu. To definitywnie rozdzieliło
kochanków.

tac. definitivus 'ostateczny'

I DEFLACJA w ekonomii 'zmniejszenie się ilości pieniądza na rynku, czego efektem jest spadek cen':

Umiarkowana deflacja, podobnie jak jej przeciwieństwo - inflacja, ma w gospodarce złe i dobre strony. Zazwyczaj
deflacja jest powiązana ze spadkiem produkcji i zatrudnienia, ale jej efektem jest też obniżenie się cen i spadek
zadłużenia zagranicznego liczonego w innych walutach.

I DEFLACYJNY -w ekonomii 'związany z deflacja, polegający na zmniejszaniu ilości pieniądza na rynku': Polityka
deflacyjna. Deflacyjna strategia ministerstwa finansów.

ang. deflation

II DEFLACJA w geologii 'wywiewanie z jakiegoś obszaru cząsteczek drobin skalnych i piasku': Efektem defla-cjijest
obniżenie poziomu obszaru, na którym występuje ten proces.

II DEFLACYJNY w geologii 'związany z deflacja, będący efektem wywiewania cząstek skał i piachu': Procesy deflacyjne.
Deflacyjne obniżenie terenu.

od łac. deflare 'zdmuchiwać'

DEFLORACJA w medycynie 'przerwanie błony dziewiczej': Zazwyczaj defloracja następuje podczas pierwszego
stosunku płciowego, może być też dokonana przez lekarza z przyczyn zdrowotnych.

od łac. defloratio 'pozbawianie kwiatów'

DEFOLIACJA w rolnictwie 'usuwanie liści z roślin przez opryskiwanie ich specjalnymi preparatami': Defoliacja ma na
celu ułatwienie zbioru niektórych roślin, np. roślin strączkowych, za pomocą maszyn.

DEFOLIANT w rolnictwie 'substancja używana do defoliacji': Defolianty powodują przyspieszone opadanie liści roślin.

DEFOLIACYJNY w rolnictwie 'związany z defoliacją, wykorzystywany do defoliacji': Zabiegi defoliacyjne. Substancje

defoliacyjne.

ang. defoliation, złożenie cząstki de- i łac. folium 'liść'

DEFORMACJA 'zniekształcenie jakiegoś przedmiotu fizycznego lub istotna zmiana jakiegoś pojęcia, idei, wizji świata,
zwłaszcza zmiana oceniana negatywnie': Choroba spowodowała u niego deformację palców rąk i nóg. Ingerencje
cenzury doprowadziły do deformacji przedstawionego w utworze świata, z którego usunięto istotne dla zrozumienia
bohaterów społeczne i polityczne motywy i aspekty ich działań.

DEFORMOWAĆ 'zniekształcać jakiś przedmiot fizyczny lub przedstawiać jakieś pojęcie, ideę itd. w bardzo zmienionej -
zwłaszcza zmienionej w niewłaściwy sposób - formie': Stopy deformują się wskutek noszenia niewłaściwego obuwia.
W podręcznikach szkolnych wydawanych przed 1989 r. często przedstawiano młodzieży zdeformowaną wizję historii -
szeroko omawiane były w nich działania marginalnych i cieszących się znikomym poparciem społecznym grup
komunistów, zaś pomijano np. problem rozwoju przemysłowego na ziemiach polskich w II połowie XIX w.

lać. deformatio 'zniekształcenie'

DEFRAUDACJA 'przestępstwo, które polega na przywłaszczeniu sobie pieniędzy (najczęściej publicznych)

powierzonych przez kogoś albo na zagarnięciu czyjegoś majątku': Zainwestował l ,5 min "brudnych" funtów
pochodzących z defraudacji w firmie Nadira.

DEFRAUDOWAĆ 'dokonywać defraudacji, kraść powierzone pieniądze albo majątek': Przez kilka miesięcy defraudowali
majątek spółki.
DEFRAUDANT 'człowiek, który coś zdefraudował, złodziej powierzonych mu dóbr (pieniędzy publicznych, majątku)':
Kiedy nie zwrócił pieniędzy, okrzyknięto go defraudantem.

DEFRAUDANCK-I 'związany z defraudacją, mający na celu defraudację': Ostatnio wiele defraudanckich działań określa
się słowem "przekręt". Biegły rewident opisywał defraudanckie posunięcia księgowego.

lać. defraudatio od: defraudare 'oszukiwać'; defraudans 'oszukujący'

DEGENERACJA l. 'zwyrodnienie kogoś albo czegoś, czyjś upadek moralny albo fizyczny, wyradzanie się czegoś': Plakaty
szkalujące polityków są objawem niepokojącej degeneracji polskiego życia publicznego. 2. w biologii 'nieodwracalne
zmiany na gorsze w organizmie, które powodują wyradzanie się większości albo wszystkich przedstawicieli jakiegoś
gatunku i doprowadzają do ich wyginięcia': Degeneracja szczepu Indian nad dopływem Orinoco. Degeneracja pewnej
odmiany śliwek.

DEGENERAT 'człowiek, który uległ degeneracji moralnej, rzadziej człowiek zdegenerowany fizycznie; zwyro-dnialec':
Robiono ze mnie degenerata, alkoholika, zbo-

DEGENEROWAĆ SIĘ 'ulegać degeneracji (w znaczeniu l. i 2.)': Lasy w Wałbrzyskiem degenerują się już od dziesięcioleci.
Zdegenerowany pijak stanowił jej jedyne towarzystwo.

lać. degenerare 'wyrodnieć'

DEGLOMERACJA w demografii i planowaniu przestrzennym 'przeciwdziałanie rozrostowi wielkich skupisk miejskich;

także: rozproszenie ludności na jak największym obszarze, zamiast skupienia jej na małym obszarze miasta lub zespołu
miast - aglomeracji': Opracowano interesujący projekt urbanistyczny mający na celu deglomerację i zakładający
podział miasta na strefy funkcjonalne.

136

DEGRADACJA

DEIFIKACJA

DEGLOMEROWAĆ w demografii i planowaniu przestrzennym 'przeciwdziałać rozrostowi wielkich skupisk miejskich,

powodować rozproszenie ludności na jak największym obszarze': Działania wojewody zmierzały do tego, by w miarę
możliwości deglomerować obszar Górnego Śląska, przenosząc zakłady przemysłowe w mniej zaludnione miejsca.

złożenie cząstki: de- i podstawy słowa: (a)glomeracja

DEGRADACJA l. 'karne przeniesienie na niższe stanowisko w jakiejś organizacji, np. w wojsku, w urzędzie
państwowym; także: pozbawienie jakiegoś tytułu, stanowiska, stopnia': Degradacja była karą wyjątkową w dawnym
wojsku polskim. Po degradacji pracował jako zwykły referent, l.przen. 'obniżenie pozycji, pogorszenie czyjejś sytuacji':
Przeniesienie z Warszawy do Białegostoku przyjął jako oczywistą degradację. 3. 'obniżenie wartości, zwyrodnienie':
Otyłość jest objawem degradacji organizmu. Degradacja środowiska naturalnego.

DEGRADOWAĆ l. 'pozbawiać stopnia wojskowego albo służbowego, przenosić na niższe stanowisko': Pułkownika
zdegradowano do stopnia szeregowca. 2. częściej:

DEGRADOWAĆ SIĘ 'ulegać degradacji w znaczeniu 3., pogarszać się, wyrodnieć': Otoczenie człowieka degraduje się w
zastraszającym tempie.

lać. degradatio 'obniżenie', w znaczeniu 2. zapożyczenie z ang. de-gradation 'poniżenie, zwyrodnienie'

DEGRENGOLADA l. 'moralne staczanie się, upadek moralny': Stała degrengolada tego zespołu powoduje, że nie można
mu już w tej chwili ufać. 2. 'znaczne obniżenie poziomu artystycznego dzieła': Postępująca degrengolada sztuki
filmowej, wulgarny erotyzm i wątpliwe treści intelektualne każą się poważnie zastanowić nad przyszłością kina.

fr. degringolade 'szybkie spadanie, staczanie się'

DEGRESJA książk. 'stopniowe zmniejszanie (się) czegoś, zwłaszcza obniżanie poziomu czegoś': Degresja temperatury.
Degresja artystyczna. Degresja gospodarcza 'relatywne obniżenie się kosztów przy wzrastającej produkcji' () Degresja
podatkowa'obniżanie wielkości płaconych podatków wraz ze spadkiem wielkości dochodów'

DEGRESYWNY książk. 'stopniowo zmniejszający się, zwłaszcza obniżający się': Degresywne tendencje w gospodarce.
Degresywna skala podatkowa.

lać. degressio 'zstępowanie', niem. Degression, degressiv w znaczeniach ekonomicznych

DEGUSTACJA 'kosztowanie różnych napojów i potraw po to, by ocenić ich smak': Przy stoisku z winami hostessy
zapraszały do degustacji włoskiego chianti.

DEGUSTATOR 'osoba zajmująca się zawodowo degustacją': Przed spróbowaniem kawy kolejnego gatunku degustator
wypił łyk wody, by usunąć z ust poprzedni smak.

DEGUSTOWAĆ 'kosztować czegoś po to, by ocenić smak tego': W hipermarkecie przy kolejnych stoiskach można było
degustować różne gatunki sera i wędliny.

fr. degustationzp.-/ac. degustatio 'smakowanie'

DE GUSTIBUS NON ES.T DISPUTANDUM często w skróconej formie: DE GUSTIBUS 'o gustach się nie dyskutuje - zdanie
wypowiadane zwłaszcza wówczas, gdy stwierdzamy, że różne osoby mają różne upodobania (artystyczne, kulinarne
itd.) i chcemy zaaprobować to jako stan naturalny': Chciała tłumaczyć koleżance, że człowiek wykształcony nie
powinien preferować tego typu rozrywek, ale Jarek uciął rozmowę stwierdzeniem:

- Moje drogie, de gustibus...

lać. de gustibus non est disputandum

DEHERMETYZACJA w technice 'utrata szczelności': W obawie przed dehermetyzacją batyskafu wprowadzono

dodatkowe zabezpieczenia i ustalono system sygnalizacji awaryjnej.

DEHERMETYZOWAĆ w technice 'powodować utratę szczelności': W wyniku badań ustalono, że powtarzające się
wstrząsy dehermetyzowały drzwi i luki wodolszczel-ne statku.

złożenie cząstki: de- i słowa: hemietyzacja

DEHEROIZACJA książk. 'utrata przez kogoś lub coś cech bohaterskich lub pozbawienie jakiejś osoby albo rzeczy takich
cech': Rewelacje historyka, dotyczące rzeczywistego przebiegu bitwy, przyczyniły się do deheroizacji biorących w niej
udział żołnierzy, dotąd otoczonych glorią bohaterstwa i nieustraszoności.

DEHEROIZOWAĆ książk .'pozbawiać kogoś lub coś cech bohaterskich': Deheroizować uczestników kampanii wojennej,
deheroizować powstańców. Deheroizować czyjeś postawy.

złożenie cząstki: de- i słowa: heroizacja

DEHUMANIZACJA książk. 'zanik wartości ludzkich -przyjaźni, solidarności, szacunku dla osoby ludzkiej itd., a
wprowadzanie na ich miejsce obojętności, przedmiotowego i technicznego traktowania człowieka': Pisarz uważał, że
dehumanizacja dotknęła wszystkich dziedzin kultury i życia ludzkiego, że staliśmy się trybami w olbrzymiej maszynie i
sami tak zaczynamy się traktować.

DEHUMANIZOWAĆ książk. 'pozbawiać coś wartości ludzkich': Akcja filmu rozgrywa się w zdehumanizowa-nym świecie
przyszłości, w którym ludzie zatracili uczucia, a wraz z nimi zdolności twórcze, i stali się podobni do maszyn.

złożenie cząstki: de- i słowa: humanizacja

DEIFIKACJA książk. 'przypisywanie cech boskich ludziom, zwierzętom lub przedmiotom i oddawanie im czci jako
bogom': Deifikacja słońca. Deifikacja Nilu. Deifikacja zwierząt w dawnych religiach.

137

DEIKTYCZNY

DEKALOG

DEIFIKOWAĆ ksiąźk. 'przypisywać osobom, zwierzętom lub przedmiotom cechy boskie i oddawać im boską cześć': W
bardzo wielu religiach powszechna była i jest deifikacja władcy, nawet starożytni Rzymianie czcili swych cezarów jako
bogów.

DEI GRATIA 'z bożej łaski - formuła używana dawniej przy tytułach władców świeckich i dostojników kościelnych':
Używana przez królów i cesarzy formuła:

Dei gratia - podkreślała, że ich władza pochodzi z boskiego nadania, są oni świętymi, bożymi pomazańcami.

lać. Dei gratia

DEIKTYCZNY l. w nauczaniu 'poglądowy, oparty na pokazach, filmach itd.' Współczesna dydaktyka przywiązuje dużą
wagę do metod deiktycznych i edukacji medialnej uczniów. 2. w językoznawstwie 'wskazujący': Do zaimków
deiktycznych, czyli wskazujących, zaliczamy m.in.: ten, tamten, tędy, teraz, tam.

gr. deiktikós 'pokazujący, wskazujący'

DE IURE (czytaj: de jurę) oficj. 'według prawa, zwykle: z mocy prawa albo zgodnie z prawem': Mecenas poinformował,
że umowa jest de iure ważna i wchodzi w życie od l stycznia. Często to, co jest obowiązujące według prawa - de iure,
przeciwstawia się temu, co faktycznie istnieje - de facto.

tac. de iure

DEIZM 'pogląd filozoficzny głoszący, że Bóg wprawdzie stworzył świat, ale nie ingeruje bezpośrednio w jego
funkcjonowanie': Deizm jest doktryną powstałą w czasach oświecenia.

DEISTA 'osoba będąca zwolennikiem deizmu': Deiści odrzucają wiarę w cuda i nie widzą potrzeby istnienia kościoła,
pośredniczącego między ludźmi a Bogiem.

DEISTYCZNY 'związany z deizmem, opierający się na deizmie': Hasła, poglądy deistyczne. Światopogląd de-istyczny,
filozofia deistyczna.

fr. deisme od łac. deus 'bóg'

DEJANIRA 'w mitologii greckiej: druga żona Heraklesa':

Dejanira - powodowana chęcią zatrzymania męża przy sobie - podarowała mu magiczną szatę. Szata przesycona była
krwią centaura i miała - według słów potwora - zapewnić Dejanirze wieczną miłość męża. Wbrew jego zapewnieniom i
dobrej wierze Dejaniry okazała się szatą zatrutą, która przylgnęła ściśle do ciała Heraklesa i przyprawiła go o śmierć w
strasznych męczarniach. O Szata Dejaniry 'straszne cierpienia, od których nie można się uwolnić, zwłaszcza cierpienia
zadane z miłości'

DEJA VU (czytaj: deżawi) 'złudzenie pamięciowe polegające na przekonaniu, że to, co widzimy lub przeżywamy
obecnie, już kiedyś było przez nas widziane lub przeżywane': Deja vu może być wynikiem zmęczenia lub zaburzeń
psychicznych, często występuje też u

całkowicie zdrowych osób o bogatym życiu wewnętrznym.

fr. deja vu 'już widziane'

DEKA pot. 'to samo, co dekagram' (zob.)

I DEKA- przedrostek o znaczeniu 'dziesięć', dodawany do rzeczowników i przymiotników nazywających różne jednostki
miar i wskazujący, że całe złożenie określa jednostkę l O razy większą niż ta, na którą wskazuje podstawa złożenia, np.
dekagram; niekiedy też cząstka obcych wyrazów, wskazująca, że określają one coś, co występuje w liczbie 10, np.
dekalog, dekada.

odgr. dćka 'dziesięć'

DEKADA 'okres 10 dni, 10 tygodni lub 10 lat': Na urlop wyjechał w pierwszej dekadzie sierpnia. W swej książce autor
przedstawił tendencje kulturowe w ostatniej dekadzie XX wieku.

lać. decas, dopełniacz decadis 'dziesiątka'

DEKADENCJA 'chylenie się czegoś ku upadkowi, zwłaszcza rozkład tradycyjnych wartości, upadek nauki i kultury':
Pisarz przedstawił dekadencję starożytnej cywilizacji grecko-rzymskiej i wzrost potęgi ludów germańskich.

I DEKADENCKI 'związany z dekadencją, charakteryzujący się schyłkowością i rozkładem wartości': Dekadencka

postawa. Dekadenckie nastroje. Dekadenckie tendencje we współczesnej kulturze i sztuce.

fr. decadence

DEKADENTYZM 'kierunek w sztuce europejskiej w końcu XIX w., dla którego charakterystyczne były: este-tyzm,
indywidualizm oraz przekonanie, że wraz z kończącym się stuleciem nastąpi rozpad wartości kultury europejskiej':
Podłożem społecznym dekadentyzmu były zjawiska szybkiej industrializacji i urbanizacji w II połowie XIX w.,
prowadzące do głębokich przemian, zachwiania tradycyjnych stosunków międzyludzkich i poczucia wyobcowania
wielu jednostek i grup.

DEKADENT 'przedstawiciel dekadentyzmu': Do najbardziej znanych na Zachodzie dekadentów należą m.in. S.

Mallarme, J.K. Huysmans i M. Maeterlinck.

II DEKADENCKI 'związany z dekadentyzmem': Dekadenccy artyści. Dekadencka moda.

fr. decadentisme

DEKAGRAM pot.: DEKA 'dziesięć gramów, skrót: dag':

l kg = 100 dag. Proszę 30 deka cukierków.

złożenie cząstki: deka- i słowa: gram

DEKALOG l. 'dziesięcioro przykazań: nakazów i zakazów, które są podstawą religii i moralności żydowskiej oraz
chrześcijańskiej': Według Biblii Mojżesz otrzymał od Jahwe Dekalog na górze Synaj wyryty na dwóch tablicach: na
pierwszej były sformułowane trzy pierwsze przykazania, dotyczące stosunku człowieka do Boga, na

138

DEKANAT

DEKLASACJA

drugiej - pozostałe siedem przykazań, zawierających normy moralne, których należy przestrzegać w stosunkach
międzyludzkich. 2. przen. 'zbiór ważnych dla kogoś zasad lub zbiór zasad podstawowych w jakiejś dziedzinie':
Znakomity tłumacz zaprezentował dziennikarzom opracowany na własny użytek dekalog, którego należy przestrzegać
przy przekładzie obcej literatury.

lać. kość. decalogus z gr. dekalogos

DEKANAT l. 'w Kościele rzymskokatolickim: kilka lub kilkanaście parafii połączonych w jednostkę administracyjną':
Władzę w dekanacie sprawuje dziekan. 2. 'urząd osoby sprawującej władzę w takiej jednostce administracyjnej': Od
wiosny następnego roku miał objąć dekanat.

niem. Dekanat z łac. kość. decanatus

DEKANTACJA w chemii 'metoda oddzielenia osadu od płynu, polegająca na pozostawieniu mieszaniny w spokoju na
czas potrzebny do tego, by osad znalazł się na dnie, a następnie ostrożnym zlaniu płynu z wierzchu':

Dekantacja jest metodą stosowaną przy wytwarzaniu wielu produktów spożywczych.

DEKANTOWAĆ w chemii 'oddzielać płyn od osadu stosując metodę dekantacji': Dekantować wina, soki.

fr. decantation, decanter

DEKAPITACJA dawniej w prawie, obecnie m.in. w medycynie 'ścięcie głowy lub oderwanie jej w jakimś wypadku': W
protokole powypadkowym zapisano, że u jednej z ofiar nastąpiła dekapitacja.

fr. decapitation od łac.', de- i caput 'głowa'

DEKAPITALIZACJA w ekonomii 'zmniejszenie się wartości środków trwałych w przedsiębiorstwie lub całej gospodarce,
będące wynikiem tego, że bieżące remonty i inwestycje nie pokrywają ubytku wartości tych środków wynikającego
np. ze zużycia': Stwierdzono, że w minionym roku postępowała dekapitalizacja parku maszynowego naszej firmy.

DEKAPITALIZOWAĆ SIĘ w ekonomii 'o trwałym majątku przedsiębiorstwa: tracić wartość w wyniku starzenia się,
zużycia itd., którego nie pokrywają bieżące remonty i inwestycje': Niedoinwestowany zakład dekapitalizuje się, brak
pieniędzy na remonty maszyn i budynków.

złożenie cząstki: de- i słowa: kapitalizacja

DEKARSTWO 'krycie i naprawa dachów': Otworzyli małą firmę budowlaną, w lecie zajmowali się dekar-stwem, w zimie
zaś remontami wewnątrz budynków.

DEKARZ 'rzemieślnik trudniący się kryciem i naprawami dachów': Dekarze ostrożnie układali drogie, ceramiczne
dachówki.
DEKARSKI 'związany z dekarstwem lub z dekarzem':

Prace dekarskie. Dekarskie narzędzia. Pomocnik dekarski.

niem. Decker

DEKATYZACJA l. 'w przemyśle włókienniczym: poddawanie tkaniny działaniu gorącej wody, pary, a następnie zimnej
wody': Dekatyzacja zapobiega późniejszemu kurczeniu się tkanin. 2. 'w gospodarstwie domowym:

zwilżanie tkaniny, a następnie prasowanie jej gorącym żelazkiem': Dekatyzacja powoduje zbiegnięcie się tkaniny.

DEKATYZER 'osoba zajmująca się zawodowo dekatyzacją tkanin': Pracował jako dekatyzer, zajmował się też
farbowaniem tkanin.

DEKATYZOWAĆ l. 'w przemyśle włókienniczym:

poddawać tkaniny działaniu gorącej wody, pary, a następnie zimnej wody' 2. 'w gospodarstwie domowym: prasować
zwilżoną tkaninę gorącym żelazkiem': Przed uszyciem zasłon materiał należy dekatyzować.

fr. decatir

DEKLARACJA l. 'publiczne powiedzenie, że się chce postąpić, robić tak, a nie inaczej; oświadczenie, wypowiedzenie się
w jakiejś sprawie z zajęciem jasnego stanowiska': Prezydent złożył deklarację pomocy narodom Zakaukazia. Deklaracje
religijności i związków z Kościołem nie pokrywają się z czynnym życiem religijnym. Pokojowe deklaracje Damaszku. 2.
'formalne oświadczenie, często na piśmie, które ma moc prawną':

Deklaracja niepodległości. Deklaracja podatkowa. 3. 'karta papieru, formularz służący do składania jakichś
zobowiązań, oświadczeń itp.': Deklaracja celna. Podpisać deklarację członkowską.

DEKLAROWAĆ l. 'oficjalnie oświadczać, wypowiadać się w jakiejś kwestii, jednocześnie wyrażając gotowość do
zrobienia czegoś': Polski Kościół deklaruje chęć pomocy przy budowie demokracji. Polska od dawna deklarowała
gotowość nawiązania stosunków dyplomatycznych z nową republiką. 2. 'zgłaszać coś władzom': Co pan deklaruje do
oclenia?

DEKLARATYWIZM 'składanie publicznych deklaracji, których wcale nie ma się zamiaru później wypełniać':

Opozycja oskarżyła rząd o czczy deklaratywizm.

DEKLARATYWNY 'taki, który został obiecany w deklaracji, ale nie został spełniony': Wkrótce okazało się, że pomoc dla
tego biednego państewka miała tylko deklaratywny charakter: nie nadeszły ani leki, ani pieniądze.

UWAGA: deklarować i deklaracja (w znaczeniu l.) są dziś wyrazami modnymi i nadużywanymi.

lać. declaratio 'ujawnienie, obwieszczenie' od declarare 'obwieszczać, ujawniać'. Dzisiejsza moda na te wyrazy -pod
wpływem ang. declaration i declare

DEKLASACJA 'utrata przez jednostkę lub grupę ich dotychczasowej pozycji społecznej': Deklasacja może być m.in.
wynikiem zubożenia jakiejś grupy społecznej, osłabieniem prestiżu pewnego zawodu, generalnej zmiany warunków
społeczno-ekonomicznych spowodowanej np. rewolucją.

DEKLASOWAĆ l. 'powodować obniżenie pozycji społecznej jakiejś jednostki lub grupy': Zarzucano mini-

139
DEKLINACJA

DEKOMUNIZACJA

strowi, że niskie zarobki deklasują nauczycieli. Praca po-mywacza w chicagowskim barze deklasowała go w oczach
kolegów. 2. 'w sporcie: bardzo wyraźnie pokonywać rywala, zdobywając znacznie lepszy od niego wynik': Francuski
kolarz zdeklasował rywali, uzyskując czas lepszy aż o dwadzieścia minut.

fr. declasser, w przeciwieństwie do: ciasser 'włączać do pewnej klasy'

DEKLINACJA l. w językoznawstwie 'odmiana przez przypadki; także: określony wzorzec odmiany przez przypadki': W
języku polskim deklinacja jest bardzo rozbudowana, mamy siedem przypadków w liczbie pojedynczej i siedem w
mnogiej. Nazwisko: Linde - odmieniamy według deklinacji przymiotnikowej: Linde, Lindego, Lindemu, jak: ładny,
ładnego, ładnemu. 2. w astronomii 'odległość kątowa punktu na sferze niebieskiej od równika niebieskiego':
Deklinację liczymy od O do 90 , dla ciał położonych na północnej półkuli nieba przybiera ona wartości dodatnie, dla
położonych na półkuli południowej - ujemne. () Deklinacja magnetyczna w fizyce i geografii 'kąt między południkiem
geograficznym a południkiem magnetycznym'

DEKLINATOR 'urządzenie służące do pomiaru deklinacji magnetycznej, rodzaj kompasu'

DEKLINOWAĆ w językoznawstwie 'odmieniać wyraz przez przypadki': Deklinować można rzeczowniki, przymiotniki,
niektóre zaimki i liczebniki.

DEKLINACYJNY l. w językoznawstwie 'związany z odmianą przez przypadki': Wzorzec deklinacyjny. Końcówki

deklinacyjne. 2. w astronomii 'związany z odległością kątową punktu na sferze niebieskiej od równika niebieskiego':
Koło deklinacyjne.

lać. declinatio 'odchylenie', niem. Deklinator

DEKODER inaczej: DESZYFRATOR 'urządzenie przetwarzające zakodowaną informację i nadające jej pierwotną formę
zapisu bez zmiany jej treści': Dekodery są częścią urządzeń odbiorczych w telegrafii, telewizji, a także w komputerach.
Aby oglądać ten kanał, musiał kupić dekoder i kartę.

DEKODOWAĆ inaczej: DESZYFROWAĆ 'przetwarzać informację w taki sposób, by przywrócić jej pierwotną formę
zapisu bez zmiany treści': Dekodować informację. Dekodować sygnał.

ang. decoder, decode, złożenie cząstki: de- i słowa: code 'kodować'

DEKOLONONIZACJA 'uzyskiwanie niezależności państwowej przez kolonie': Kulminacyjnym momentem dekolonizacji

Afryki był rok 1960, w którym niepodległość uzyskało aż 17 byłych kolonii.

DEKOLONIZOWAĆ SIĘ 'o koloniach: uzyskiwać niepodległość': W dekolonizującej się Afryce istniało wiele konfliktów
narodowościowych i etnicznych.

DEKOLONIZACYJNY 'związany z dekolonizacją':

Proces dekolonizacyjny. Problemy dekolonizacyjne.

złożenie cząstki: de- i słowa: kolonizacja

DEKOMERCJALIZACJA 'pozbawienie jakiejś działalności cech komercyjnych - nastawienia głównie na osiąganie

maksymalnie dużego zysku': Pisarz uważał, że konieczna jest dekomercjalizacja sztuki, gdyż owocem działalności
artystycznej nastawionej głównie na zysk są dzieła ubogie duchowo i schlebiające niewybrednym gustom.
DEKOMERCJALIZOWAĆ 'pozbawiać jakąś dziedzinę cech komercyjnych': Dekomercjalizować kulturę i sztukę.
Dekomercjalizować poszukiwania artystyczne.

złożenie cząstki: de- i słowa: komercjalizacja

DEKOMPLETOWAĆ 'powodować brak części jakiegoś kompletu': Mieliśmy w domu tylko stary, zdekompletowany
serwis.

fr. decompleter

DEKOMPOZYCJA ksiąźk. 'rozkład, rozpad jakiej ś całości': Walkom tym sprzyja dekompozycja sceny politycznej.
Nastąpiła dekompozycja tradycyjnego systemu wartości moralnych.

DEKOMPONOWAĆ ksiazk. 'powodować dekompozycję czegoś': Wnoszenie poprawek nieharmonizujących z głównymi

założeniami programu doprowadziło do tego, że pierwotny logiczny układ został całkowicie zdekom-ponowany.

fr. decomposition

DEKOMPRESJA l. w technice 'gwałtowne obniżenie ciśnienia w cylindrze silnika spalinowego, kabinie statku
kosmicznego lub samolotu': Zawór służący do dekompresji cylindra. Dekompresja w kabinie rakiety była wynikiem
awarii systemu wentylacyjnego. 2. w medycynie 'zabieg, przez który przechodzą nurkowie pracujący na dużych
głębokościach przed wynurzeniem na powierzchnię, polegający na zatrzymaniu ich w specjalnej kabinie, w której
ciśnienie jest stopniowo obniżane aż do wielkości ciśnienia atmosferycznego': Dekompresja zabezpiecza nurków przed
powstawaniem w ich tkankach pęcherzyków z azotem, co występuje przy zbyt szybkiej zmianie ciśnienia. 3. w
informatyce 'przywracanie pierwotnej wielkości i formy zapisu zbiorów danych, programów itp. poddanych
kompresji': Dekompresja pliku. Dekompresja katalogu.

DEKOMPRESOR w technice 'zawór służący do dekompresji': Dekompresory są stosowane w silnikach wysokoprężnych.

DEKOMPRESYJNY l. w technice 'służący do dekompresji': Zawór dekompresyjny. 2. w medycynie 'związany z

gwałtowną zmianą ciśnienia, służący do zabiegu dekompresji': Choroba dekompresyjna. Zabiegi dekompresyjne.
Komora dekompresyjna.

złożenie cząstki: de- i słowa: kompresja

DEKOMUNIZACJA l. 'likwidowanie instytucji i układów osobowych właściwych ustrojowi komunistycznemu, a także

odsuwanie od wpływu na władzę osób zajmujących wysokie stanowiska w okresie władzy

140

DEKONCENTRACJA

DEKRET

komunistycznej': Dekomunizacja nie może się ograniczać do usunięcia elementów komunistycznych z życia
politycznego. Dekomunizacja aparatu administracyjnego. 2.'przezwyciężanie wszelkich następstw komunizmu, na
przykład układów społecznych, sposobu myślenia i zachowania się właściwych dla komunizmu': Dekomunizacja
myślenia.

DEKOMUNIZATOR 'zwolennik przeprowadzenia dekomunizacji lub polityk, który j ą przeprowadza': Byłzażar-tym

dekomunizatorem, uznającym, że należy natychmiast usunąć skompromitowanych towarzyszy z aparatu
państwowego.
DEKOMUNIZOWAĆ 'przeprowadzać dekomunizację (zwykle w znaczeniu l.)': Czy można konsekwentnie
dekomunizować wojsko?

DEKOMUNIZACYJNY 'związany z dekomunizacją': Ustawa dekomunizacyjna. Działania dekomuni-zacyjne.

złożenie cząstki: de- 'od, z' i słowa: komunizacja

DEKONCENTRACJA l. 'działania zmierzające do rozproszenia czegoś, co było skupione': Dekoncentracja sił zbrojnych na
pewnym obszarze. 2. 'rozluźnienie uwagi': Chwila dekoncentracji sprawiła, że omal nie spowodował wypadku.

DEKONCENTROWAĆ l. 'powodować rozproszenie dotychczas skupionych elementów jakiegoś zbioru':

Dekoncentrować oddziały wojskowe. Dekoncentrować środki pieniężne. Dekoncentrować wysiłki. 2. 'powodować
rozluźnienie uwagi': Prosił, by przyciszyć muzykę, ponieważ go dekoncentruje i przeszkadza mu w pracy.

złożenie cząstki: de- i słowa: koncentracja

DEKONIUNKTURA 'niekorzystny układ warunków w gospodarce, spadek popytu, zahamowanie rozwoju

ekonomicznego itd.': Kryzys światowego systemu finansowego i załamanie handlu ze Wschodem spowodowały
przejściową dekoniunkturę na rynku polskim.

złożenie częstki: de- i słowa: koniunktura

DEKONSPIRACJA 'ujawnienie czegoś tajnego, zwłaszcza jakiejś tajnej organizacji lub jej planów': W obawie przed
dekonspiracją zmienili dotychczasowy lokal i przenieśli z niego wszystkie dokumenty.

DEKONSPIROWAĆ 'ujawniać coś, co było tajne, zwłaszcza tajną organizację i jej plany': Dzięki wysiłkom agentów udało
się zdekonspirować siatkę szpiegowską.

złożenie cząstki: de- i słowa: konspiracja

DEKONSTRUKCJONIZM albo DEKONSTRUKTY-

WIZM w naukach humanistycznych 'postmodernistyczna metoda analizy tekstów literackich i filozoficznych, burząca
sens i relacje dotychczas stosowanych pojęć oraz dotychczasowe założenia analityczne, polegająca na rozkładzie -
dekonstrukcji - pozornej, powierzchniowej organizacji tekstu i ukazaniu jego głębokiej,

wewnętrznej budowy': Dekonstrukcjonizm jest szczególnie popularny w Stanach Zjednoczonych; ważną rolę w
sformułowaniu podstaw tego typu analizy odegrał francuski filozof Jacques Derrida.

DEKONSTRUKCJONISTA albo DEKONSTRUKTY-WISTA 'zwolennik dekonstrukcjonizmu': Do znanych dekonstrukcj oni

stów należą m.in. J. H. Miller, G. Hart-man i R. Gaschć.

DEKONSTRUKCJONISTYCZNY albo DEKONSTRU-KTYWISTYCZNY 'związany z dekonstrukcjoniz-mem': Krytyka

dekonstrukcjonistycznych pojęć jest utrudniona przez to, że twórcy tego nurtu analizy uważają, że są one z zasady
niedefmiowalne (np. pojęcie: dekonstrukcji), głoszą też, że nie istnieją raz określone założenia dekonstrukcj onistyczne
i ustalone procedury analiz, dekonstrukcj onizm jest dla nich rodzajem poglądu na sposób istnienia tekstów.

ang. deconstructionism od słowa: deconstruction

DEKORUM zob. DECORUM

DEKRET l. 'akt prawny, wydawany przez władzę wykonawczą, np. przez rząd, prezydenta, mający taką samą moc
prawną, jak ustawa parlamentarna': Dekrety mogą być wydawane tylko w bardzo szczególnych sytuacjach, np.
zagrożenia państwa, wojny. Powszechnie kwestionowano moc prawną "Dekretu o stanie wojennym". Został on
wydany przez Radę Państwa w nocy 13.12.1981 r. - a więc w czasie, gdy trwała sesja sejmu, na co nie zezwalała
konstytucja. 2. 'w dawnym prawie polskim: wyrok sądu lub trybunału; także: akt prawny wydany przez króla, zwykle
dotyczący ceł, handlu itd.' 3. 'w starożytnym Rzymie: postanowienie najwyższego sędziego: senatu, konsula lub
imperatora'

DEKRETOWAĆ l. 'wydawać dekret w jakiejś sprawie':

Zadekretowano wprowadzenie stanu wojennego. 2. przen. 'wprowadzać zdecydowane i arbitralne rozstrzygnięcia w

jakiejś dziedzinie': Artysta uważał, że sztuka jest szkołą tolerancji, w twórczości artystycznej niczego nie da się
zadekretować. 3. 'dokonywać dekretacji':

Księgowy dekretował rachunki.

DEKRETOWY 'związany z dekretem': Regulacje dekretowe.

DEKRETACJA 'notatka przełożonego na jakimś dokumencie, zwłaszcza o charakterze finansowym, zawierająca decyzję
lub uwagi na temat sposobu załatwienia sprawy': Przekazała do sekretariatu plik podań z dekreta-cjami dyrektora i
głównego księgowego.

DEKRETARZ 'w dawnej Polsce: księga sądowa, w której zebrane były wyroki (dekrety) wraz z dowodami'

DEKRETALIA w prawie kościelnym 'dokumenty papieskie zawierające rozstrzygnięcia pojedynczych kwestii związanych
z prawem kanonicznym; (dawne) księgi zawierające takie dokumenty'

DEKRETAŁY 'zbiory dekretaliów, stanowiące źródło prawa kościelnego'

lać. decretum 'decyzja, rozstrzygnięcie'

141

DELBETA

DELICJE

DELBETA 'szczepionka zwiększająca ogólną odporność organizmu': Pierwszego dnia w wojsku każdy dostał del-betę.

od nazwiska wynalazcy: Pierre'a Delbata, francuskiego lekarza

DELEGACJA l. 'grupa reprezentantów, wysłanych przez jakąś zbiorowość w celu załatwienia określonych spraw':
Minister przyjął delegację związkowców. Jako specjalista w dziedzinie międzynarodowych stosunków handlowych
został powołany do polskiej delegacji, udającej się na rozmowy do Moskwy. 2. 'wyjazd służbowy pracownika, mający
na celu wykonanie pewnych czynności; także: blankiet wypełniany w związku z tym wyjazdem': Wyjechał w delegacji
do Krakowa, by zbadać rękopisy i pierwodruki pism Norwida przechowywane w Bibliotece Jagiellońskiej. Dyrektor
biblioteki podstemplował jego delegację.

DELEGAT 'członek delegacji lub osoba wybrana przez jakąś zbiorowość jako reprezentant, upoważniony do załatwienia
określonej sprawy': Delegaci związkowi. Wybrać delegata zakładu.

DELEGOWAĆ l. 'wysłać kogoś jako reprezentanta pewnej zbiorowości, upoważnionego do załatwienia określonej
sprawy': Strona polska delegowała na rozmowy przewodniczącego komisji sejmowej i jego doradcę. 2. 'wysłać
pracownika do wykonania określonych czynności poza stałym miejscem zatrudnienia': W maju został oddelegowany
do filii zakładu w Poznaniu, gdzie miał nadzorować uruchomienie nowej linii produkcyjnej.

DELEGACYJNY 'związany z delegacją- najczęściej w 2. lub 3. znaczeniu': Ryczałt delegacyjny. Papiery dele-gacyjne.
DELEGATURA l. 'lokalne przedstawicielstwo jakiegoś urzędu; także: siedziba tego przedstawicielstwa': Delegatura
rządu londyńskiego w okupowanej Polsce. Pojechał do delegatury zagranicznego banku w Warszawie. 2.
'występowanie w roli delegata': Ubiegał się o delegaturę.

fr. delegation z łac. delegatio 'wysłanie, wyznaczenie'

DELEGALIZACJA 'uznanie jakiejś organizacji, instytucji, jakiegoś pisma itd. za nielegalne i odebranie im prawa
normalnego działania': Swe rządy rozpoczął od delegalizacji partii i pism opozycyjnych oraz represji wobec
przeciwników politycznych.

DELEGALIZOWAĆ 'uznawać jakąś organizację, instytucję, jakieś pismo za nielegalne i odbierać im prawo do
normalnego działania': Wyrokiem sądu zdelegalizowano partyjkę głoszącą hasła faszystowskie i rasistowskie.

złożenie cząstki: de- i słowa: legalizacja

DELEKTOWAĆ SIĘ 'rozkoszować się czymś - w sferze zmysłowej lub intelektualnej': Delektował się smakiem szampana,
otrzymanego od przyjaciela z Francji. Delektowała się pięknem i tajemniczością Leśmianowskich ballad.

lać. delecto 'napawam się'

DELFICKI 'związany z Delfami, starożytnym miastem greckim': Delfickie świątynie, delficki teatr w skale. Wyrocznia
delficka 'najsłynniejsza ze starogreckich wyroczni, mieszcząca się w świątyni Apollina w Delfach, w której na zadawane
pytania odpowiadała kapłanka Pytia': Wyrocznia delficka doradziła Oresteso-wi, by sprowadził z Krymu posąg
Artemidy. (Parando-wski)

Delfy, gr. Delphoi - miasto na stokach Parnasu w środkowej Grecji, obecnie znane z wykopalisk

I DELFINY 'rodzina bardzo inteligentnych i zwinnych ssaków morskich i słodkowodnych, w odróżnieniu od większości
wielorybów mających zęby': Delfiny żyją w gromadach; porozumiewają się za pomocą specjalnego systemu
ultradźwięków.

DELFINARIUM 'basen zoologiczny, w którym można oglądać delfiny i podziwiać ich tresurę i pokazy zwinności':
Największe wrażenie zrobiła na dzieciach wycieczka do delfinarium i skoki delfinów przez obręcze.

n.-lać. delphinidae z łac. delphinus; delfinarium w wielu językach na wzór: akwarium

II DELFIN l. 'styl pływacki polegający na jednoczesnym wyrzuceniu obu rąk i jednoczesnym ruchu złączonych nóg i
tułowia, przypominającym ruch płynącego delfina': Pobił rekord na 100 m delfinem. 2. 'skok do wody, przy którym w
momencie odbicia skoczek stoi tyłem do basenu, a następnie w locie obraca się'

niem. Delphin od łac. delphinus

III DELFIN l. 'od połowy XII do połowy XIV w. - tytuł władcy Delfinatu, prowincji francuskiej; także: władca Delfinatu' 2.
'od połowy XIV w. do 1830 r. - tytuł francuskiego następcy tronu, zwyczajowo będącego władcą Delfinatu'

AD USUM DELPHINI (czytaj: at uzum delfini) l. 'do użytku delfina - napis na serii specjalnie spreparowanych dla syna
króla Ludwika XIV dzieł klasyków rzymskich i greckich, z których wycięto wszelkie niestosowne dla młodego człowieka
fragmenty' 2. przen. 'wyrażenie oznaczające ocenzurowane, przykrojone do potrzeb dydaktycznych wydanie książki,
kopię filmu itd.'

od nazwy: Dauphine, polskie Delfmat, prowincja w południowej Francji

DELIBERACJE książk. 'roztrząsanie, dogłębne rozważanie jakiejś kwestii, zastanawianie się nad czymś': Liczne są od stu
lat deliberacje nad tym, jaki to z intelektualistów pożytek. iron. Deliberacje nad rozlanym mlekiem.
DELIBEROWAĆ książk. 'zastanawiać się nad czymś, roztrząsać jakąś kwestię': Długo deliberowali nad podziałem
skąpego funduszu.

tac. deliberatio 'rozważanie' od: deliberare 'rozważać, zastanawiać się'

DELICJE 'coś do jedzenia, co jest szczególnie smaczne':

Cóż za delicje na tym stole!

lać. deliciae (liczba mnoga), początkowo 'przynęty'

142

DELIKATES

DEMAGOGIA

DELIKATES l. 'luksusowy artykuł spożywczy; także:

smakołyk, delicja': Na stół podano takie delikatesy, że ślinka ciekła na sam widok.

fr. delicatesse, we francuskim także w znaczeniu 'delikatność, czułość'

DELIKATESY 'sklep spożywczy, zwłaszcza sklep z artykułami luksusowymi': Przed świętami wybrali się do delikatesów
na zakupy.

DELIKATESOWY 'o artykułach spożywczych: luksusowy; także: taki, w którym sprzedaje się luksusowe artykuły
spożywcze': Artykuły delikatesowe. Stoisko delikatesowe w supermarkecie.

ang. delicatessen

DELIKT w prawie 'złamanie zasad prawnych: przestępstwo lub wykroczenie': Termin delikt]est też stosowany w prawie
międzynarodowym, zwłaszcza w odniesieniu do najcięższych zbrodni, np. ludobójstwa.

lać. delictum

DELIKWENT l. 'z dystansem lub żartobliwie o osobie zależnej od nas lub znajdującej się w nieprzyjemnej dla siebie
sytuacji': Kierownik mrugnął do nas i szepnął:

poczekajcie chwilę, mam jeszcze dwóch delikwentów do załatwienia. Celnicy sprawdzali numery i pochodzenie
samochodu, obserwując bacznie coraz większe zdenerwowanie delikwentów, oczekujących na wynik ich badania. 2.
'dawniej: przestępca oczekujący na wykonanie kary, zwłaszcza kary śmierci': Delikwenta wieziono na rynek, gdzie z
dala widoczny był stojący na pomoście kat.

lać. delinquens, początkowo w języku polskim delinkwentw 1. znaczeniu (pierwsze utworzono jako nieco makabryczny
żart)

DELIMITACJA 'wyznaczenie jakiejś granicy lub granic, najczęściej - granicy między państwami': Delimitacja jest
przeprowadzana często przez sąd lub trybunał międzynarodowy, obejmuje opis granicy i naniesienie jej na mapę, bez
wykonywania prac w terenie.

DELIMITOWAĆ 'wyznaczać granice, rozgraniczać':

Delimitować obszar na wschód od Łaby. Delimitować dobra ziemskie. Delimitować tekst.

DELIMITACYJNY 'związany z delimitacją, dokonujący delimitacji, przedstawiający delimitację': Komisja delimitacyjna.
Mapy delimitacyjne.

lać. delimitatio od: de- 'od', limes 'granica'

DELIRIUM 'stan zaburzenia świadomości, przejawiający się m.in. majaczeniem i bredzeniem': Delirium występuje w
różnych chorobach psychicznych, przy uzależnieniu od alkoholu, przy wysokiej gorączce.

DELIRYCZNY albo DELIRYJNY 'związany z zaburzeniami świadomości, świadczący o nich': Stan deliryj-ny. Deliryczny
wzrok.

DELIRIUM TREMENS 'stan zaburzenia świadomości występujący u osób uzależnionych, np. u alkoholików':

Delirium tremens może być u alkoholika wywołane nadużyciem alkoholu lub - przeciwnie - abstynencją. Do
charakterystycznych dla delirium tremens objawów należą omamy i długotrwałe drżenie mięśni.

lać. delirium 'obłęd', tremens 'drżący'

DELL'ARTE zob. KOMEDIA DELL'ARTE

I DELTA 'czwarta litera greckiego alfabetu: duża: A, mała: 8'

II DELTA l. 'równinny obszar u ujścia rzeki, zazwyczaj mający kształt trójkąta lub wachlarza, utworzonego przez
ramiona rozwidlającej się rzeki': DeltaNilu. Delta Gangesu. W deltach zazwyczaj występują bardzo urodzajne gleby,
powstałe z osadów niesionych przez rzekę. 2. 'trójkątny układ skrzydeł samolotu; także: samolot o takim układzie
skrzydeł'

DELTOID 'czworokąt o dwóch parach sąsiadujących boków równej długości, którego przekątne tworzą kąt prosty':
Dwa trójkąty równoramienne połączone podstawami tworzą deltoid.

ang. Delta (początkowo tylko o delcie Nilu), od nazwy czwartej litery greckiego alfabetu

DELUWIUM w geologii 'gromadzący się u podnóża wzniesień osad cząstek mineralnych, głównie produktów
wietrzenia skał, glin i lessów, wypłukiwanych przez opady'

DELUWIALNY w geologii 'taki, którego głównym składnikiem jest deluwium': Gleby deluwialne. Osady deluwialne.

n.-lać. deluvium od łac. diiuere 'zmywać, wypłukiwać'

DEMAGOGIA l. 'składanie obietnic bez pokrycia, ale za to schlebiających oczekiwaniom słuchaczy, jako sposób
wpływania na opinię, zyskiwania sobie zwolenników, wyborców itp.; także: wysuwanie w imieniu mas żądań
niemożliwych do spełnienia, ale odpowiadających ich pragnieniom, po to, żeby tanim kosztem zyskać popleczników':
Jest to partia wiecznego protestu i demagogii. 2. 'sposób mówienia, przekonywania w dyskusji, na wiecu itd.,
polegający na świadomym używaniu argumentów nieprawdziwych, jednakże takich, których fałszywość jest trudna do
stwierdzenia, ponadto posługiwanie się słowami wieloznacznymi i niejasnymi; świadome oszukiwanie słuchaczy dla
osiągnięcia zamierzonego celu': Te słowa są pełne demagogii.

DEMAGOG 'ktoś, kto stosuje demagogię (działacz, polityk itp.) jako środek oddziaływania na innych': Dla demagogów
jest to piękne pole do popisu. Obietnice szybkiej likwidacji bezrobocia może składać tylko demagog.

DEMAGOGICZNY 'taki, który odznacza się demagogią, pełen demagogii': Demagogiczne przemówienie. Posługuje się
pan demagogicznymi argumentami. Tym demagogicznym deklaracjom nikt już nie wierzy.

gr. demagogia 'kierowanie ludem'

143

DEMAKIJAŻ

DEMI-MONDE

DEMAKIJAŻ 'usuwanie z twarzy makijażu, najczęściej za pomocą wacika nasączonego mleczkiem kosmetycznym':
Proponujemy paniom krem do demakijażu spłukiwany wodą.

fr. demaquillage

DEMARCHE (czytaj: demarsz) w dyplomacji 'wystąpienie jednego państwa wobec drugiego, zazwyczaj ustne,
zawierające jakieś uwagi, propozycje, protest itd.': Na zorganizowanym po konferencji spotkaniu ambasadorów nasz
wysłannik wystąpił z dćmarche zawierającym całościową propozycję rozwiązania problemów ochrony środowiska w
dorzeczu Odry.

fr. demarche, dosłownie 'krok'

DEMARKACJA 'wytyczenie w terenie granicy, zazwyczaj będące efektem zawartych umów i dokonanej na mapach
delimitacji': Gdy zakończyły się rokowania pokojowe i komisja delimitacyjna przedstawiła swe protokoły, rozpoczęto
demarkację.

DEMARKACYJNY l. 'mający związek z demarkacją':

Komisja demarkacyjna. Czynności demarkacyjne. 2. 'rozgraniczający lub odgraniczający wrogie strony': Linia
demarkacyjna. Strefa demarkacyjna.

fr. demarcation

DEMASKOWAĆ 'ujawniać czyjeś kłamstwa, fałsz, niegodziwe postępowanie i zamiary lub ujemne cechy charakteru;
także: odkrywać i ujawniać zjawiska szkodliwe, niebezpieczne dla kogoś': Od wielu lat demaskowali rzekomych
hrabiów naciągających starsze panie w znanych kurortach. Trzeba demaskować wszystkie próby przedstawiania
naszego stronnictwa jako partii an-tychłopskiej. Demaskować dwulicowość wspólnika.

DEMASKOWAĆ SIĘ 'zdradzać swoje prawdziwe zamiary, cechy charakteru, ujawniać swoje ukryte złe skłonności,
często wbrew własnej woli': Swoimi nieumiejętnymi kłamstewkami ciągle demaskowała się przed mężem.
Zdemaskował się wówczas ze swoją skłonnością do alkoholu.

DEMASKATOR 'osoba demaskująca kogoś lub coś, ujawniająca zło': Taki demaskator rzadko uzyskuje u-znanie
środowiska, poznał zbyt wiele faktów. Demaskator podwójnej moralności.

DEMASKATORSKI 'taki, który ujawnia skrywane przez kogoś złe cechy charakteru, czyjeś kłamstwa, nie-godziwości
itd.': Demaskatorskie artykuły. Demaskatorska pasja dziennikarza.

DEMASKATORSTWO 'ujawnianie skrywanych przez kogoś złych cech, czyichś kłamstw itd.': Dziennikarz przypłacił
swoje demaskatorstwo ciężkim pobiciem.

fr. demasquer 'zdjąć komuś maskę z twarzy'

DEMATERIALIZACJA l. w fantastyce naukowej i okul-tyzmie 'utrata przez przedmioty materialnego istnienia,

rozpłynięcie się w nicość': Ze zdumieniem spostrzegł, że wielkie obiekty stojące na powierzchni planety obok
jego statku, w ciągu godziny uległy dematerializacji. 2. przen. 'zniknięcie czegoś - wyraz używany zwykle w formie
żartu': Zapytał kolegę, czy może mu wytłumaczyć, jak doszło do dematerializacji jego śniadania.

DEMATERIALIZOWAĆ l. w fantastyce naukowej i okul-tyzmie 'powodować, że jakiś przedmiot traci materialne

istnienie; tracić materialne istnienie': Film opowiadał o szalonym fizyku, który zbudował maszynę dematerializującą
bliższe i dalsze przedmioty. 2. przen. 'powodować zniknięcie czegoś; znikać - wyraz używany zwykle w formie żartu':
Gdzie moja czekolada? Czyżby znowu się zdematerializowała?

złożenie cząstki: de- i słowa: materializacja

DEMENCJA inaczej: OTĘPIENIE 'postępujące zmniejszenie sprawności umysłowej, wywołane zmianami w ośrodkowym
układzie nerwowym': Demencja starcza. Demencja wywołana miażdżycą naczyń mózgowych.

tac. dementia

DEMENTI 'oficjalne zaprzeczenie jakiejś wiadomości lub jej sprostowanie, najczęściej składane przez rzecznika rządu
lub przedstawiciela innego naczelnego organu państwa': Rzecznik prezydenta złożył dementi w związku z informacją
agencji prasowych o chorobie głowy państwa. Opublikowano dementi rządu włoskiego, dotyczące udziału wojsk tego
państwa w opisywanym incydencie.

DEMENTOWAĆ 'składać dementi; także szerzej: zaprzeczać czemuś': Przewodniczący związku nigdy nie dementował
tych wypowiedzi. Prezes NBP zdementowała pogłoski o dewaluacji złotówki.

fr. dementi 'zaprzeczenie'

DEMILITARYZACJA 'usunięcie wojsk i broni ciężkiej z jakiegoś terytorium lub znaczne ograniczenie ich liczby, często
również zakaz wytwarzania określonych rodzajów broni (np. budowy pancerników), nałożony na jakieś państwo, i
zakaz budowy pewnych obiektów wojskowych (np. lotnisk wojskowych)': Zawarte po II wojnie światowej
porozumienia przewidywały demilitary-zację Niemiec i Japonii.

DEMILITARYZOWAĆ 'przeprowadzać demilitaryza-cję jakiegoś terytorium': Dyskutanci byli wówczas zgodni, że należy
zdemilitaryzować strefę Gazy. Wersalski Traktat Pokojowy z 1919 r. przewidywał, że Nadrenia będzie strefą
zdemilitaryzowaną.

złożenie cząstki: de- i słowa: militaryzacja, pojęcie funkcjonujące w wielu językach europejskich, w polskim od XX
wieku

DEMI-MONDE (czytaj: dmimąd) inaczej: PÓŁŚWIATEK l. 'w dziewiętnastowiecznej Francji: środowisko kobiet lekkiego
prowadzenia, które usiłowały swym sposobem bycia, ubiorem itd. naśladować damy z wielkiego świata' 2. 'dziś
(znacznie częściej w formie:

półświatek): środowisko osób, które są na obrzeżach wielkiego świata polityków, biznesmenów, znanych aktorów itd.,
często o dość wątpliwej moralności, pro-

144

DEMINERALIZACJA

DEMODULACJA
wadzących niezbyt uczciwe interesy itd.': Była to para typowa dla warszawskiego demi-monde: on, szastający
pieniędzmi, które nie wiadomo na czym zarabiał, z wielkim złotym sygnetem na palcu, i ona, wykrzykująca przy
nazwisku każdego bardziej znanego aktora: ach! Czarek, Boguś - naprawdę?

DEMIMONDKA albo DEMIMONDÓWKA przestarz. 'dama z półświatka'

fr. demi-monde 'półświatek'

DEMINERALIZACJA 'usuwanie cząsteczek minerałów z jakichś substancji': Demineralizacja wody.

DEMINERALIZOWAĆ 'usuwać cząsteczki minerałów z jakichś substancji': Na stacji benzynowej kupił butelkę wody
demineralizowanej do akumulatora.

złożenie cząstki: de- i słowa: mineralizacja

DEMINUTIWUM inaczej: ZDROBNIENIE w językoznawstwie 'wyraz pochodny, mający w stosunku do wyrazu, od

którego go utworzono, cechę małości, często też -pieszczotliwości': Deminutiwa to np. słowa: kotek, sy-nuś, malutki.

DEMINUTYWNY w językoznawstwie 'związany ze zdrabnianiem, mający charakter zdrobnienia': Sufiksy deminutywne.

Deminutywne formy imion.

lać. deminutivum

DEMI-SAISON (czytaj: dmisezą) przestarz. 'wiosenny i jesienny sezon w handlu odzieżą; także: odzież noszona w tych
sezonach': Rozpoczyna się demi-sezon, sklepy wypełnione są wiosennymi kurtkami i lekkimi płaszczami.

fr. demi-saison, od: demi 'pół', saison 'sezon'

DEMI-SEC (czytaj: dmisek) 'półwytrawny - określenie smaku wina': Szukali jakiegoś słodkiego lub półsłod-kiego wina,
ale na wszystkich butelkach widniała informacja: demi-sec.

fr. demi-sec

DEMISTYFIKACJA 'odkrycie, ujawnienie mistyfikacji;

także: uj awnienie j akiegoś kłamstwa, zmyślenia, j akiej ś fikcji; odkłamanie': Czas już na demistyfikację problemu
nomenklatury. Demistyfikacja sądów o zagrożeniu nuklearnym.

DEMISTYFIKOWAĆ 'przeprowadzać demistyfikację':

Czy można demistyfikować cokolwiek, jeśli się nie ma dostępu do źródeł?

DEMISTYFIKATOR 'człowiek demistyfikujący kogoś lub coś': Był zawziętym demistyfikatorem rzekomych partyzantów i
kombatantów wojennych.

DEMISTYFIKATORSKI 'dotyczący demistyfikatora, właściwy mu': Była ogarnięta pasją demistyfikatorską.

DEMISTYFIKACYJNY 'dotyczący demistyfikacji, związany z nią': Zabiegi demistyfikacyjne.

złożenie cząstki: de- i słowa: mistyfikacja

DEMITOLOGIZACJA 'pozbawienie czegoś cech mitu, zazwyczaj: przedstawienie informacji, które burzą fantastyczne,
wyolbrzymione wyobrażenia na temat tego':
Pisząc o bitwach, w których Polacy mordują się nawzajem, o Ordonie, który żyje na emigracji, Norwid próbował
dokonać demitologizacji narodowej historii, kierując się przekonaniem, że tylko prawda i świadomość rzeczywistej
sytuacji może służyć przyszłości.

DEMITOLOGIZOWAĆ 'ujawniać fakty pozbawiające czegoś cech mitu': Demitologizować zarobki w spółce.
Demitologizować czyjeś zasługi.

złożenie cząstki: de- i słowa: mitologizacja

DEMIURG l. 'w filozofii Platona: Bóg - budowniczy świata': "Demiurg", czyli boski budowniczy świata, zbudował go
powodowany dobrocią; doskonałość świata była mu celem i przeto uczynił go możliwie najlepszym. Dlatego budując
go wziął za wzór idee. (Tatarkie-wicz) 2.' siła twórcza lub wybitny twórca': Dla młodych artystów, swych uczniów, był
demiurgiem rzeźby. 3. 'w starożytnych Atenach: członek najuboższej klasy obywateli' 4. 'w niektórych greckich
miastach-pań-stwach: wysoki urzędnik'

gr. demiourgos 'twórca, mistrz rzemiosła, robotnik'

DEMO zob. pod hasłem: DEMONSTRACJA

DEMOBILIZACJA l. 'w odniesieniu do państwa: redukcja liczebności armii, pozbycie się przez wojsko części sprzętu,
przestawienie produkcji na potrzeby gospodarki cywilnej; w odniesieniu do żołnierzy: zwalnianie dużych grup
żołnierzy do cywila': Demobilizacja państwa po zakończeniu wojny. Demobilizacja kolejnych roczników żołnierzy,
l.przen. 'utrata przez kogoś energii i chęci do działania':

DEMOBILIZOWAĆ l. 'przeprowadzać demobilizację':

W miesiąc po podpisaniu konwencji pokojowej zaczęto demobilizować armię. 2. 'powodować u kogoś utratę energii i
chęci do działania': Demobilizowała go niechęć promotora i krytyczne uwagi, jakimi opatrywał kolejne, podsuwane mu
rozdziały pracy magisterskiej.

DEMOBIL 'sprzęt po zdemobilizowanym wojsku; także: instytucja wojskowa, która nim zarządza, odsprzedaje go
firmom cywilnym itd.' Harcerze dostali koce i namioty z demobilu.

złożenie cząstki: de- i słowa: mobilizacja

DEMODE (czytaj: demode) przestarz. 'niemodny': Swym zwyczajem ciotka wyszeptała jej z emfazą, że to, co nosi
sąsiadka, jest już całkiem demodć, a jej mąż ubiera się wprost okropnie.

fr. demode

DEMODULACJA w technice 'przekształcenie w odbiornikach sygnału przesyłanego w specjalnej zmodulowanej postaci,

w celu otrzymania obrazu lub dźwięku': De-modulacjajest procesem odwrotnym do modulacji.

145

DEMOGRAFIA

DEMONOLOGIA

DEMODULATOR 'część odbiornika, np. radia lub telewizora, w którym następuje demodulacja'

DEMODULOWAĆ w technice 'przekształcać przesyłany sygnał w celu otrzymania obrazów lub dźwięków'
złożenie cząstki: de- i słowa: modulacja

DEMOGRAFIA 'nauka o stanie oraz o zmianach ilościowych i jakościowych w obrębie ludności jakiegoś obszaru,
posługująca się głównie metodami statystycznymi': Demografia bada na przykład liczbę urodzeń i zgonów, liczbę
ślubów, przesiedlanie się ludności ze wsi do miast lub odwrotnie, zmiany miejsca zamieszkania w obrębie kraju,
zdobywanie wykształcenia.

DEMOGRAF 'specjalista w dziedzinie demografii': Demografowie przewidują powolny spadek przyrostu naturalnego.

DEMOGRAFICZNY 'wchodzący w zakres demografii, dotyczący stanu, rozwoju, ruchu ludności': <) Prognozy
demograficzne 'przewidywania dotyczące stanu ludności'. () Niż (wyż) demograficzny 'okres mniejszej (większej) niż
przeciętna liczby urodzeń dzieci w jakimś kraju; także: dzieci urodzone w tym okresie': Należę do wyżu
demograficznego pierwszych lat powojennych.

złożenie z gr. cząstek demos 'lud' i graphó 'piszę'

DEMOKRACJA l. 'zasada polityczna, zgodnie z którą wszyscy obywatele są równi i mają realny wpływ na rządy w
państwie na różnych szczeblach: wybierając rządzących i wpływając na ich decyzje, a także podejmując decyzje w
formie bezpośredniej, np. w referendum': Akceptował zróżnicowanie dochodów, ale jako zwolennik demokracji
uważał, że drastyczne rozwarstwienie majątkowe społeczeństwa i wykształcenie się superelity finansowej może
spowodować, że w wyborach będą mieli szansę tylko ci kandydaci, za którymi stoją wielkie pieniądze. 2. 'forma
ustroju państwowego, w którym dominującą rolę odgrywa ta zasada polityczna; także: państwo, w którym panuje
taka forma ustroju': Publicysta uważał, że niezależne media, mające szeroki dostęp do informacji i rzetelnie
informujące obywateli o sprawach kraju, są absolutnie niezbędne dla umocnienia demokracji w Polsce. Demokracje
zachodnie wypowiedziały się przeciw wojnie.O Demokracja bezpośrednia 'forma demokracji charakteryzująca się tym,
że o ważniejszych sprawach decydują wszyscy obywatele w formie głosowania': Demokracja bezpośrednia była formą
rządów w niektórych miastach starożytnej Grecji, jedną z jej obecnych form jest referendum. () Demokracja pośrednia
'forma demokracji charakteryzująca się tym, że decyzję w imieniu obywateli podejmują wybrani przez nich
przedstawiciele. O Demokracja szlachecka 'forma demokracji istniejąca w przedrozbiorowej Polsce, charakteryzująca
się tym, że udział w sprawowaniu władzy (prawo wyboru króla, liczne przywileje itd.) miała tylko jedna - ale relatywnie
bardzo duża - warstwa społeczna: szlachta. 3. 'zasada obowiązująca w jakiejś grupie ludzi, zgodnie z którą wszyscy są
równi, a decyzje podejmuje się większością głosów': Na wieczornych zebraniach w klubie panowała demokracja i nie
było dla nikogo, nawet dla trenera, żadnych przywilejów. Ą.pot. 'w skrócie: partia, która ma w nazwie słowo
demokracja lub demokratyczny. Zwycięstwo lidera demokracji.

DEMOKRATA l. 'osoba, która jest zwolennikiem demokracji jako zasady politycznej lub zwolennikiem demokracji w
jakiejś grupie': Był demokratą i przeciwnikiem wszelkiego autokratyzmu, uważał, że ludzie powinni mieć równe prawa
i wspólnie decydować o swych sprawach. 2. 'członek partii, która ma w nazwie słowo demokracja lub demokratyczny.
Konserwatyści utworzyli koalicję z demokratami.

DEMOKRATYCZNY 'wynikający z zasad demokracji w dziedzinie politycznej lub w grupie ludzi, respektujący te zasady,
związany z demokracją': Demokratyczny sposób rządzenia. Demokratyczne wybory. Demokratyczny podział
obowiązków. Działacze demokratyczni. Moda demokratyczna.

DEMOKRATYZACJA 'wprowadzanie w państwie lub grupie ludzi zasad demokratycznych': Postępy demokratyzacji w
Polsce po 1989 r. związane były nie tylko z wprowadzeniem nowych praw i wolności politycznych, lecz także z głęboką
zmianą świadomości społecznej.

DEMOKRATYZOWAĆ 'wprowadzać zasady demokratyczne w państwie lub grupie ludzi': Demokratyzować życie
polityczne. Demokratyzować stosunki panujące w szkole.

gr. demokratia 'władza ludu'

DEMOLOWAĆ 'brutalnie i gwałtownie coś niszczyć':

Chuliganie zdemolowali budkę telefoniczną. Pijak zdemolował mieszkanie.

DEMOLKA pot. 'demolowanie czegoś': Zrobił demolkę w knajpie.

niem. demolieren

DEMON l. 'w wierzeniach ludowych, horrorach, fantastyce: istota nadprzyrodzona, najczęściej zły duch, który może
zawładnąć człowiekiem': Egzorcysta wypędzał z niego demony. 2. 'zła siła, która ogarnia ludzkie umysły i dusze':
Demon rasizmu, gniewu, nienawiści.

DEMONICZNY 'mający cechy demona lub taki jak u demona: groźny, niesamowity, szatański itd.': Demoniczny wygląd.
Demoniczny śmiech.

DEMONIZACJA 'nadawanie komuś lub czemuś niezwykle groźnych cech': Demonizacja szefa. Demoniza-cja
stosunkowo niewielkich kłopotów finansowych.

DEMONIZOWAĆ 'nadawać komuś lub czemuś niezwykle groźne cechy': Zawsze miał skłonność do przesady i
demonizował drobne trudności.

gr. daimon 'istota nadprzyrodzona (dobra lub zła)'

DEMONOLOGIA 'ludowe wyobrażenia o istotach nadprzyrodzonych; także: dział etnografii, który zajmuje się opisem
tych wyobrażeń': W demonologii słowiań-

146

DEMONOPOLIZACJA

DEMOS

skiej rozróżniano m.in. płanetników, skrzaty, rusałki i południce.

DEMONOLOG 'znawca demonologii ludowej': Jarosław Marek Rymkiewicz przedstawia w "Żmucie" młodego
Mickiewicza jako znanego w towarzystwie demonologa, chętnie opowiadającego w towarzystwie dam o rzeczach
tajemnych i zwyczajach upiorów.

DEMONOLOGICZNY 'związany z demonologią':

Zainteresowania demonologiczne. Studia demonologi-czne.

złożenie: demon od gr. daimón, -logia od gr. logos 'nauka, słowo'

DEMONOPOLIZACJA 'likwidowanie monopolu w jakiejś dziedzinie gospodarki lub podział przedsiębiorstwa, które jest
monopolistą, na mniejsze przedsiębiorstwa konkurujące ze sobą': Podczas spotkania z premierem przedsiębiorcy
zwrócili uwagę, że dopiero demonopolizacja tej gałęzi produkcji i zniesienie ograniczeń celnych stworzą
wolnorynkowe warunki i zapobiegną dalszemu wzrostowi cen.

DEMONOPOLIZOWAĆ 'likwidować monopol w jakiejś dziedzinie gospodarki lub dzielić przedsiębiorstwo, które jest
monopolistą, na mniejsze przedsiębiorstwa konkurujące ze sobą': Rząd postanowił zdemonopolizo-wać tego giganta
na rynku komputerów i oprogramowania.

złożenie cząstki: de- i słowa: monopolizacja

DEMONSTRACJA l. 'publiczne wystąpienie grupy osób, mające na celu wyrażenie swego stanowiska w jakiejś sprawie;
także: zorganizowana grupa osób biorących udział w takim wystąpieniu': Przed sejmem odbyła się demonstracja
górników, protestujących przeciw zamykaniu kopalń. Demonstracja przeszła pod Ministerstwo Finansów. 2.
'pokazywanie czegoś tak, by zwrócić na to uwagę innych, niekiedy będące metodą wywierania nacisku': Demonstracja
niechęci, demonstracja lojalności. Demonstracja siły. 3. 'metoda nauczania polegająca na pokazywaniu jakiegoś
działania, zwłaszcza na pokazywaniu prawidłowego sposobu wykonania pewnej czynności': Demonstracja
prawidłowego sposobu wykonania komendy wojskowej.

DEMONSTRANT 'osoba biorąca udział w demonstracji - publicznie wyrażająca swoje stanowisko w jakiejś sprawie':
Demonstranci obrzucili jajami ministra, który oświadczył, że decyzje w sprawie utworzenia parku narodowego już
zostały podjęte.

DEMONSTROWAĆ l. 'być uczestnikiem demonstracji'. Zawsze demonstrowałeś przeciw przemocy. 2. 'pokazywać,

przedstawiać coś': Modelki demonstruj ą nową kolekcję jesienną.

UWAGA: w 2. znaczeniu wyraz demonstrować jest nadużywany, np. "Zademonstrował dokumenty, które miały być
dowodem przygotowań do zamachu stanu", (lepiej: przedstawił, pokazał dokumenty) "Minister zademonstrował
rzadką arogancję", (poprawnie: Minister okazał wyjątkową arogancję, wykazał się rzadką arogancją).

DEMONSTRACYJNY 'mający na celu zwrócenie czyjejś uwagi': Demonstracyjne zachowanie. Demonstracyjna

obojętność.

DEMO 'skrócona, pokazowa wersja jakiegoś programu komputerowego lub nagrania muzycznego, rozpowszechniana
w handlu, by zachęcić do kupienia pełnej wersji - rzeczownik; o takiej wersji: skrócony, pokazowy - przymiotnik': Na
targach komputerowych można było obejrzeć demo zupełnie nowego arkusza kalkulacyjnego. Jest to wersja demo
nowej gry komputerowej.

lać. demonstratio 'pokazywanie'

DEMONTAŻ l. 'rozkładanie jakiegoś urządzenia lub konstrukcji na części': Demontaż silnika. Demontaż rusztowania. 2.
przen. 'powodowanie rozkładu struktur państwa, jakiejś organizacji lub firmy, którego efektem jest zaprzestanie ich
funkcjonowania': Minister uważał, że tego typu anarchiczne przedsięwzięcia mogłyby w krótkim czasie doprowadzić
do demontażu struktur państwowych.

DEMONTOWAĆ 'dokonywać demontażu': Specjalna brygada demontowała maszyny, pakując starannie poszczególne
części i podzespoły.

DEMONTAŻOWY 'związany z demontażem, dokonujący demontażu': Prace demontażowe. Brygada demontażowa.

fr. demontage, także w znaczeniu przenośnym

DEMORALIZACJA 'zepsucie obyczajów i upadek moralności, które się przejawiają w nasileniu przestępstw,
nieuczciwości, wykolejaniu się ludzi i rozluźnieniu dyscypliny społecznej': Demoralizacja dużych grup społecznych
zawsze towarzyszy okresowi zamętu politycznego i niestabilności gospodarczej.

DEMORALIZOWAĆ 'poddawać kogoś demoralizacji, powodować psucie czyichś obyczajów i zachwianie czyjejś
moralności; gorszyć kogoś': Takie postępowanie jest demoralizujące intelektualnie. Filmy wyświetlane w TV coraz
częściej demoralizują dzieci, wpajają im kult przemocy.

DEMORALIZOWAĆ SIĘ 'ulegać demoralizacji': W tych warunkach dziewczęta łatwo się demoralizują.

DEMORALIZATOR 'człowiek, który świadomie demoralizuje innych swoim zachowaniem lub postępowaniem':
Demoralizator młodzieży.
fr. demoralisation

DEMOS 'w starożytnej Grecji: lud; pojęcie przywoływane we współczesnych dyskusjach na temat demokracji':

Demos przeciwstawiany był arystokracji, należeli do niego wolni obywatele, nie należeli natomiast niewolnicy.
Autorzy wielu rozważań o demokracji uznają, że we współczesnych społeczeństwach klasa średnia odgrywa podobną
rolę jak demos w starogreckich miastach-pań-stwach.

gr. demos

147

DEMOSKOPIA

DENOMINACJA

DEMOSKOPIA 'badanie opinii publicznej': Demoskopia dostarcza materiału do analiz socjologicznych, umożliwia
postawienie diagnozy sytuacji społecznej i prognozy jej rozwoju.

DEMOSKOP 'specjalista w zakresie demoskopii': De-moskopowie podali ostatnie przed wyborami wyniki badania
opinii publicznej.

DEMOSKDPIJNY 'związany z demoskopią, wynikający z badania opinii publicznej': Badania demoskopij-ne. Prognozy
demoskopijne.

nieni. Demoskopie odgr. demos 'lud', skopeó 'oglądam'

DENACJONALIZACJA rząd. w ekonomii 'przekazywanie własności państwowej prywatnym właścicielom':

Denacjonalizacja dawnych pegeerów.

DENACJONALIZOWAĆ rząd. w ekonomii 'przekazywać własność państwową prywatnym właścicielom':

Margaret Thatcher postanowiła zamknąć lub zdena-cjonalizować wiele nierentownych przedsiębiorstw państwowych.

złożenie cząstki: de- i słowa: nacjonalizacja

DENACYFIKACJA zob. DENAZYFIKACJA

DENAT l. w prawie 'człowiek zmarły śmiercią nienaturalną i gwałtowną, np. samobójca, ofiara wypadku,
zamordowany': Trzeba było wielu lat, by w sądach polskich zaprzestano używania terminu: denat, bardzo rażącego dla
rodzin osób zmarłych. 2. przen. żart. 'człowiek, który jest jak umarły - śmiertelnie zmęczony, pijany itd.': Kolega
powiedział z uśmiechem: no, porozmawiamy jutro, bo dziś jesteś kompletny denat.

n.-lać. denatus

DENATURACJA w chemii 'proces prowadzący do zmiany struktury i właściwości białek i kwasów nukleinowych oraz
utraty przez nie aktywności biologicznej':

Denaturacja następuje m.in. pod wpływem wysokiej temperatury, czynników chemicznych, np. silnych kwasów i
zasad, ultradźwięków, promieniowania jonizującego. Końcową fazą denaturacji białka jest jego koagulacja, czyli
ścinanie.

DENATURATOR 'substancja powodująca denaturacie, np. silny kwas lub zasada'

fr. dćnaturation

DENATURAT 'spirytus z dodatkiem substancji trujących, mających uniemożliwić picie go lub wykorzystanie do celów
spożywczych': Denaturat ma charakterystyczny zapach i jest zabarwiony na jakiś kolor, by nie można go było pomylić z
normalnym spirytusem. Denaturat używany jest jako paliwo i jako rozpuszczalnik.

od niem. denaturieren, denaturierter Alkohol

DENAZYFIKACJA rząd. DENACYFIKACJA 'usunięcie wszelkich elementów nazistowskich z życia politycznego i

społecznego Niemiec po II wojnie światowej': Na

konferencji wielkich mocarstw w Poczdamie w 1945 r. postanowiono dokonać demilitaryzacji, denazyfikacji,

dekartelizacji i demokratyzacji Niemiec po zakończeniu działań zbrojnych.

DENAZYFIKOWAĆ rząd. DENACYFIKOWAĆ 'dokonywać denazyfikacji': Denazyfikować poszczególne strefy okupacyjne.

złożenie cząstki: de- i słowa: nazyfikacja

DENDRO- cząstka o znaczeniu 'drzewo', występująca w nazwach rozmaitych nauk i dziedzin badań, które odnoszą się
do drzew, np. dendrologia, dendrochronologia

gr. dendron 'drzewo'

DENDROCHRONOLOGIA w archeologu 'metoda ustalania, kiedy powstały różne drewniane przedmioty -głównie z
czasów prehistorycznych - na podstawie analizy słojów drzew, z których są wykonane': Dendrologia wykorzystuje fakt,
że grubość przyrostu słojów jest zależna od warunków klimatycznych, które panowały w poszczególnych okresach w
ostatnich tysiącach lat i o których wiemy z analizy innych, bardzo starych, ale jeszcze rosnących drzew lub z innych
źródeł.

DENDROCHRONOLOGICZNY 'związany z dendrochronologia': Skale dendrochronologiczne. Analizy i pomiary

dendrochronologiczne.

złożenie cząstki: dendro- i słowa: chronologia

DENDROLOGIA inaczej: DRZEWOZNAWSTWO 'dział biologii: nauka o drzewach i krzewach': Dendrologia ma ważne
znaczenie w leśnictwie i ogrodnictwie.

DENDROLOG 'specjalista w zakresie dendrologii': Dendrologom udało się wyhodować wiele nowych odmian drzew
owocowych.

DENDROLOGICZNY 'związany z dendrologią': Badania dendrologiczne. Pisma dendrologiczne.

złożenie cząstek: dendro- i -logia od gr. logos 'nauka, słowo'

DENDRYT l. w anatomii 'wypustki neuronu, kształtem przypominające drzewko': Dendryty odbierają bodźce od innych
komórek oraz bodźce ze środowiska i przewodzą je do neuronu. 2. w chemii 'układ drobnych kryształków
przypominający drzewa i krzewy, tworzący się na odlewach metali, szybach zimą itd.'

fr. dendrite od gr. dendrites 'podobny do drzewa'

DENIM 'mocny, niebieski dżins': Denim używany jest do szycia ubrań, zwłaszcza mocnych spodni.

ang. denim, nazwa firmowa, 06. fr. serge de Nimes 'płótno z Nim (miasto w południowej Francji, gdzie wyrabiano
mocne płótno); po angielsku: denim(s) -to także wyrób z denimu, np. drelich, spodnie
DENOMINACJA 'przemianowanie': Denominacja pieniędzy (np. denominacja złotówki) 'wymiana pieniędzy o dużych
nominałach na pieniądze o małych nominałach, przeprowadzona przy zachowaniu określonych proporcji (np. 1000:1
lub 10 000:1), to znaczy np. za

148

DE NOMINE

DEPERSONALIZACJA

banknot o nominale 10 000 otrzymuje się banknot o nominale l, przy czym wartość pieniądza pozostaje taka sama'.
Denominacja została w Polsce przeprowadzona l stycznia 1995 r. -wówczas, gdy znacząco obniżyła się inflacja.

DENOMINACYJNY 'związany z denominacją': W tabelach denominacyjnych, które wisiały w 1995 r. we wszystkich

polskich bankach, przeliczano wartość starych pieniędzy na nowe.

tac. denominatio

DE NOMINE 'z nazwy - wyrażenie używane zwykle wówczas, gdy chcemy podkreślić, że tytuł jakiejś osoby lub nazwa
czegoś nie odpowiadaj ą temu, czym ta osoba lub rzecz w istocie są': Ów słynny budynek, de nomine "Pałac
Sprawiedliwości", był miejscem, gdzie dopuszczano się okrucieństw i notorycznie łamano wszelkie możliwe prawa.

lać. de nomine

DENOTACJA w logice 'zakres nazwy, czyli zbiór wszystkich przedmiotów, do których się ona odnosi': Denota-cja słowa
stół to zbiór stołów, denotacja słowa pies to wszystkie psy.

DENOTAT w logice 'to samo, co desygnat'

DENOTOWAĆ w logice 'o nazwie: odnosić się, wyznaczać pewien zakres przedmiotów': Nazwa ptak denotuje szeroki i
bardzo różnorodny zbiór zwierząt, do którego należy nie tylko szczygieł czy wróbel, ale także kura i struś.

DENOTACYJNY w logice 'związany z denotacja': De-notacyjne i konotacyjne aspekty nazw.

lać. denotatio 'oznaczanie'

DENUDACJA w geologii 'erozja skorupy ziemskiej: ruchy masowe skał, ich wietrzenie i osuwanie się, a następnie
zmywanie przez wodę i zwiewanie przez wiatr rozkru-szonego materiału skalnego': Denudacja prowadzi m.in. do
wyrównywania się i ogólnego obniżania powierzchni Ziemi.

DENUDOWAĆ w geologii 'powodować denudację':

Góry Świętokrzyskie, najniższe obecnie w Polsce, były denudowane przez szereg czynników oddziałujących setki
milionów lat.

DENUDACYJNY w geologii 'związany z denudacją, powodujący denudację': Procesy denudacyjne. Czynniki

denudacyjne.

lać. denudatio 'obnażenie, ogołocenie'

DENUNCJACJA 'tajne wydanie kogoś w ręce władz, donos': Po jego wyjeździe denuncjacje nagle się skończyły.

DENUNCJOWAĆ 'tajnie donosić na kogoś do władz':

Zadenuncjował go sąsiad, który sam bimbru nie pędził.

DENUNCJATOR 'człowiek, który donosi (albo doniósł) na kogoś do władz, donosiciel': Nie był "zawodowym"

denuncjatorem, a Michała wydał po prostu z zazdrości o Jolantę.

lać. denuntiatio 'zawiadomienie'

DEOKSYRYBONUKLEINOWY zob. DEZOKSYRYBONUKLEINOWY

DEONTOLOGIA 'nauka o obowiązku: dział etyki zajmujący się formułowaniem norm postępowania, zwłaszcza wskazań
i przepisów dotyczących postępowania w określonej dziedzinie lub w określonej sytuacji': Deontologia lekarska
formułuje zasady postępowania lekarzy w stosunku do chorych, do innych lekarzy, a także normy odnoszące się do
badań w zakresie medycyny.

DEONTYCZNY 'związany z deontologią; wynikający z obowiązku lub powinności': Logika deontyczna. Normy
deontyczne.

ang. deontology od gr. deon 'to, co konieczne', logos 'nauka'

DEO OPTIMO MAXIMO 'Bogu Najlepszemu, Największemu - napis na świątyniach i nagrobkach, bardzo często w
skrócie: D.O.M.': Formuła poświęcenia Bogu:

Deo Optimo Maximo, zazwyczaj w skrócie: D.O.M., była umieszczana przez starożytnych Rzymian na świątyniach,
następnie została przejęta przez chrześcijan i znajduje się na wielu kościołach i nagrobkach.

lać. Deo Optimo Maximo, D.O.M.

DEPARTAMENT l. 'w Polsce: najwyższa jednostka administracyjna w strukturze ministerstwa lub innej instytucji
centralnej': Został mianowany dyrektorem Departamentu Rent i Emerytur w Ministerstwie Pracy, Płac i Spraw
Socjalnych. 2. 'w USA: ministerstwo': Departament Obrony Stanów Zjednoczonych. 3. 'we Francji i niektórych innych
krajach: jednostka podziału terytorialnego': Francja jest podzielona na 96 departamentów.

fr. departement od: departir 'dzielić, rozdzielać', ang. department, w znaczeniu ogólnym 'duża część w strukturze
organizacyjnej rządu, firmy, uniwersytetu itd.'

DEPENALIZACJA w prawie 'ograniczenie zakresu czynów, za które grozi kara, i złagodzenie kar za pewne rodzaje
przestępstw': Autorzy projektu ustawy liberalizującej prawo karne zwracali uwagę na to, że depenali-zacja powinna iść
w parze z większą skutecznością działań policji: przed popełnieniem przestępstwa powstrzymuje bowiem nie
wysokość kary, ale świadomość jej nieuchronności.

DEPENALIZOWAĆ w prawie 'ograniczać zakres czynów, uznawanych za karalne, łagodzić kary za pewne rodzaje
przestępstw': Depenalizować prawo. Depenalizo-wać pewne kategorie czynów, uznawanych w dotychczasowym
kodeksie za wykroczenia.

złożenie cząstki: de- i słowa: penalizacja od łac. poenalis 'karny'

DEPERSONALIZACJA książk. 'utrata poczucia tożsamości i indywidualności': Depersonalizacja towarzyszy

149

DEPESZA
DEPRAWOWAĆ

wielu chorobom psychicznym, występuje też niekiedy u ludzi, u których pod wpływem nagłych i intensywnych przeżyć
zachodzi głęboka zmiana osobowości.

ZDEPERSONALIZOWANY książk. 'pozbawiony tożsamości': Przerażał go zdepersonalizowany wielkomiejski tłum,

zabiegany i całkowicie obojętny wobec problemów jednostki.

złożenie cząstki: de- i słowa: personalizacja

DEPESZA l.przestarz. inaczej: TELEGRAM 'wiadomość przekazana telegraficznie; także: blankiet z tekstem takiej
wiadomości': Nadeszła wstrząsająca depesza. Listonosz doręczył depeszę. 2. 'krótka wiadomość przekazana przez
agencję prasową': Na wstępie przekażemy depesze i inne wiadomości agencyjne.

DEPESZOWAĆ przestarz. inaczej: TELEGRAFOWAĆ, WYSYŁAĆ TELEGRAM 'przekazywać wiadomość telegraficzną':

Depeszować o ślubie kolegi. Zadepeszował do niego w ostatniej chwili.

fr. depeche

DEPILACJA 'usuwanie niepożądanego owłosienia': Depilacja bywa przeprowadzana w celach kosmetycznych i -

niekiedy - leczniczych.

DEPILATOR 'przyrząd lub preparat do depilacji': Firma oferuje depilatory chemiczne w postaci pianki kosmetycznej i
mechaniczne, w postaci elektrycznego aparaciku z wirującymi sprężynkami.

DEFILOWAĆ 'usuwać niepożądane owłosienie': Depi-Iować nogi, brwi. Depilować woskiem.

fr. depilation z łac. depilo 'pozbawiam włosów'

DEPOLARYZACJA w fizyce 'zmniejszanie lub całkowita likwidacja polaryzacji elektrod': Depolaryzacja ogniwa
galwanicznego.

DEPOLARYZATOR w fizyce 'substancja chemiczna, która powoduje depolaryzację'

DEPOLARYZOWAĆ w fizyce 'powodować depolaryzację' złożenie cząstki: de- i słowa: polaryzacja

DEPOLONIZACJA 'zatrata cech polskich, wynaradawianie się Polaków': Depolonizacja kultury jakiejś grupy
emigrantów. Depolonizacja emigrantów polskich w Niemczech.

DEPOLONIZOWAĆ 'powodować depolonizację': De-polonizować deportowanych Polaków.

DEPOLONIZACYJNY 'związany z depolonizacją, mający na celu depolonizację': Procesy depolonizacyjne. Działania

depolonizacyjne.

złożenie cząstki: de- i słowa: polonizacja

DEPONOWAĆ zob. pod hasłem DEPOZYT

DEPOPULACJA w socjologii 'zmniejszenie się populacji, spadek liczby ludności, zwłaszcza spadek znaczny': W wielu
krajach bogatego Zachodu depopulacji spowodowanej przez ujemny przyrost naturalny zapobiega napływ
emigrantów z ubogich krajów.

DEPOPULACYJNY w socjologii 'związany z depopu-lacją, powodujący depopulację': Procesy depopulacyjne. Czynniki

depopulacyjne.

złożenie cząstki: de- i słowa: populacja od łac. populus 'lud'

DEPORT w bankowości i biznesie 'obniżenie kursu przy transakcji terminowej': Deport jest przeciwieństwem reportu i
zwyżki kursu.

DEPORTOWY w bankowości i biznesie 'związany z deportem': Zysk w transakcjach deportowych wynika z różnicy kursu
w dniu zawierania transakcji i w dniu dostawy, w dniu sprzedaży akcji i dniu ich kupna itd.

fr. deport

DEPORTACJA 'wywożenie, zsyłanie kogoś z jakiegoś państwa lub obszaru na inne miejsce, bez zgody i wbrew woli
osoby wywożonej; także: kara przymusowego zesłania do odległej, odizolowanej miejscowości': Był odpowiedzialny za
deportację Żydów z Francji. Skazano go na 10 lat deportacji na Sybir.

DEPORTOWAĆ 'stosować deportację, przymusowo wywozić, zsyłać': Rząd USA nie ma prawa deportować uchodźców
przypływających z Kuby.

DEPORTACYJNY 'związany z deportacją, służący do deportacji': Akcja deportacyjna. Pociąg deportacyjny.

tac. deportatio

DEPOT dawniej też: DEPO (czytaj: depo) l. 'dawniej:

skład, magazyn; także: dworzec lub zajezdnia' 2. 'dziś:

słowo pojawiające się w nazwach dużych sklepów prowadzących sprzedaż artykułów określonego typu, często
półhurtową lub hurtową': Trzydzieści lat temu wiele sklepów, w których nazwach dziś pojawia się angielskie słowo:
depot - nazwano by po prostu składnicami.

fr. depot, dziś raczej ang. depot

DEPOZYT l. 'pozostawienie na przechowanie albo w zastaw czegoś, co ma jakąś wartość (przedmiotów albo
pieniędzy)': Pozostałe rzeczy zostawiłem w depozycie na granicy. 2. 'przedmioty lub pieniądze (albo papiery
wartościowe) pozostawione w zastaw lub na przechowanie': Kwota depozytów terminowych złożonych w WBK
wynosi...

DEPONOWAĆ 'oddawać w depozyt, składać na przechowanie'; rząd. 'dawać w zastaw': Pieniądze zdeponował w Banku
Centralnym.

tac. depositum 'to, co odłożone' od deponere 'odłożyć'

DEPRAWOWAĆ 'sprowadzać kogoś na złą drogę, zaszczepiać w kimś postępowanie i postawy niemoralne, gorszyć,
demoralizować kogoś': Deprawować młodzież swoim postępowaniem.

DEPRAWACJA, DEPRAWOWANIE 'szerzenie postaw i zachowań niemoralnych, gorszenie, demoralizo-

150

DEPRECJACJA

II DEPUTAT

wanie kogoś': Deprawacja podwładnych częstymi libacjami alkoholowymi w miejscu pracy. Zapobiegać deprawowaniu
uczniów.
DEPRAWATOR 'człowiek, który deprawuje innych, gorszy ich, sprowadza na złą drogę': Wielu takich deprawatorów
wywodzi się ze środowiska narkomanów.

wyraz powstały przez dodanie do polskiego rdzenia: praw- łacińskiej cząstki: de- oznaczającej odwrotność,
przeciwieństwo tego, na co wskazuje druga część słowa

DEPRECJACJA l. książk. 'obniżanie się wartości czegoś, stopniowa utrata znaczenia przez coś; także działania
powodujące utratę wartości przez coś': Po wojnie nastąpiła deprecjacja tradycyjnych wartości moralnych i religijnych.
2. w ekonomii', 'obniżenie wartości, siły nabywczej pieniądza wskutek inflacji i spadek jego kursu w stosunku do walut
obcych': Nagła deprecjacja franka spowodowała panikę na giełdach zachodnich.

DEPRECJONOWAĆ 'książk. powodować obniżenie wartości czegoś, co jest powszechnie cenione lub szanowane':
Deprecjonowano rodzinę, chciano ją zastąpić instytucjami społecznymi i państwowymi. Niedługo potem dawni
towarzysze usiłowali zdeprecjonować jego zasługi przy opracowywaniu planu odbudowy miasta.

DEPRECJONOWAĆ SIĘ książk. 'tracić swoje znaczenie, wartość, ulegać deprecjacji': Jesteśmy oto świadkami tego, jak
deprecjonują się pojęcia społecznego obowiązku i pracy społecznej.

fr. depreciation i deprecier 'obniżać wartość'

DEPRESJA l. pot. 'stan nerwowego załamania, przygnębienia, zniechęcenia': Byle co może nas wpędzić w depresję. 2.
w psychologii 'zespół objawów, takich jak ogólne przygnębienie i zachowania urojeniowe, charakterystyczny dla
różnych chorób (najczęściej dla psychozy)': Najłatwiejsza do wyleczenia jest depresja reaktywna. 3. w ekonomii 'okres
następujący po kryzysie gospodarczym, zastój gospodarczy, który charakteryzuje się słabym popytem na towary, małą
aktywnością gospodarczą itd.': Przez fazę depresji trzeba przejść jak najszybciej ku okresowi wzrostu gospodarczego.
4. w geografii 'obszar ziemi leżący poniżej poziomu morza': Kilka procent Holendrów mieszka na obszarze depresji. 5.
w meteorologu 'obszar obniżonego ciśnienia, niż atmosferyczny': Nad Polską rozciąga się rozległa depresja.

DEPRESYJNY 'charakterystyczny dla depresji' (we wszystkich znaczeniach)': Zachowania depresyjne. Obszar
depresyjny.

lać. depressio 'zagłębienie, wciśnięcie' od deprimere 'przygniatać'

DE PROFUNDIS CLAMAVI (czytaj: de profundis klamawi) 'z głębokości wołałem - biblijne sformułowanie, dziś używane
zwłaszcza wtedy, gdy nadawca chce podkreślić swe niekorzystne położenie, złą sytuację wobec tego, do kogo zwraca
się o pomoc, często z odcieniem żartu': Spotkanie z biznesmenami, którzy gotowi byli wesprzeć fundację na rzecz
sztuki polskiej, prowadzący rozpoczął słowami: - Panowie, de profundis clamavi!

DE PROFUNDIS 'z głębokości - wyrażenie mające nacechowanie podniosłe, używane często z odcieniem żartu':

Wychylił się przez balustradę, spojrzał w dół ciemnej klatki schodowej i zapytał: - A cóż to za głos de profundis?

lać. de profundis clamavi - Wulgata (łaciński przekład Biblii z przełomu IV i V w.), psalm 129

DEPRYMOWAĆ 'odbierać komuś śmiałość i chęć działania': Młodą aktorkę deprymowała świadomość, że na sali
zasiadają mistrzowie sceny i jury złożone ze sławnych reżyserów.

fr. deprimer z łac. deprimo 'poniżam, pogrążam'

DEPRYWACJA w psychologii 'brak, pozbawienie kogoś czegoś, co było oczekiwane, zwłaszcza w sferze uczuciowej':
Deprywacja wywołuje szereg negatywnych następstw w psychice małego człowieka, czego najbardziej bolesnym
przykładem są dzieci z sierocińca, które pozbawiono miłości i czułości rodziców.
DEPRYWACYJNY w psychologii 'związany z depry-wacją, powodujący deprywację': Procesy deprywacyjne w psychice.
Czynniki deprywacyjne. łac. sr. deprivatio 'odebranie, pozbawienie'

DEPRYWATYZACJA książk. 'odprywatnienie, zrobienie czegoś publicznym': Deprywatyzacja poglądów politycznych.

Deprywatyzacja wiary.

złożenie z łac. de 'od' i prywatyzacja

DE PUBLICIS (czytaj: de public-is) książk. 'o sprawach publicznych - wyrażenie używane od dawnych czasów wówczas,
gdy ktoś chce zaznaczyć, że teraz mówi lub będzie mówił o sprawach publicznych': Generał zapytał go krótko o
rodzinę i wspomniał ich wspólną służbę we Francji, po czym powiedział: - No dobrze, a teraz de publicis:

jakie są nastroje w oddziałach, które przyprowadziłeś?

lać. de publicis

DEPUTACJA przestarz. 'grupa reprezentantów wysłanych przez jakąś zbiorowość w celu załatwienia określonych
spraw; także: czynności takiej grupy osób, np. przedstawienie prośby władcy': Poszły deputacje do króla od wszystkich
chorągwi, by ochotnikom do szturmu iść pozwolono. (Sienkiewicz) Opowiedział o swej deputacjiu księcia.

DEPUTOWANY 'poseł, delegat do jakiegoś ciała ustawodawczego': Wybory deputowanych ludowych Rosji.
Deputowani do parlamentu europejskiego z ramienia Partii Pracy.

I DEPUTAT przestarz. 'to samo, co dziś deputowany':

Deputat na sejm. Deputat w kole rycerskim.

lać. deputatio 'wyznaczenie'

II DEPUTAT 'wynagrodzenie w naturze, najczęściej będące dodatkiem do pensji w pewnych zawodach': W

socjalistycznej Polsce system deputatów był rozpow-

151

DERATYZACJA

DESINTERESSEMENT

szechniony do absurdu: górnicy otrzymywali węgiel, leśnicy - drzewo, inni mleko, opał, buty itd.

tac. deputatus 'wyznaczony'

DERATYZACJA 'zabieg sanitarny mający na celu wytępienie szczurów, myszy i innych gryzoni': W piątek magazyny były
zamknięte, ponieważ specjalna ekipa przeprowadzała deratyzację.

DERATYZATOR 'osoba zajmująca się zawodowo deratyzacją': Niedoświadczeni deratyzatorzy spowodowali zatrucie
tysięcy ptaków.

DERATYZACYJNY 'związany z deratyzacją, wykonujący deratyzację, służący do niej': Zabiegi deratyzacyj-ne. Ekipa
deratyzacyjna. Preparaty deratyzacyjne.

fr. deratisation, od łac. cząstki: de- 'od' i słowa: rat 'szczur'

DERBY l. 'klasyczna gonitwa trzyletnich koni na dystansie 2400 m, rozgrywana raz do roku': Było to największe w tym
sezonie derby na warszawskim Służewcu. 2. 'mecz między dwiema drużynami z tego samego miasta lub regionu,
rywalizującymi o lokalny prymat': Zostały rozegrane derby Krakowa.

DERBISTA 'koń startujący w derby, zwłaszcza koń, który wygrał gonitwę': Przyglądali się jak dżokej oprowadza
derbistę.

DERBOWY 'związany z derby w l. lub 2. znaczeniu':

Gonitwa derbowa. Spotkanie derbowe.

ang. derby od nazwiska lorda Edwarda Stanieya Derby, który w 1780 r. zorganizował po raz pierwszy tego typu wyścig
konny

DERESZ 'koń maści mieszanej, najczęściej o sierści będącej mieszanką włosów białych oraz czerwonych lub czarnych':
Przed szereg ułanów wysunął się oficer na dereszu.

DERESZOWATY 'o maści konia lub koniu: mieszany, mieszanej maści': Dereszowatamaść. Dereszowaty koń.

węg. deres

DERMA l. 'imitacja skóry, najczęściej tkanina bawełniana pokryta polichlorkiem winylu': Dermy używa się m.in. do
wyrobów kaletniczych i na pokrycia mebli. 2. w biologii 'skóra właściwa - warstwa skóry znajdująca się pod
naskórkiem'

gr. derma 'skóra'

DERMATOLOGIA 'dział medycyny zajmujący się chorobami skóry': Dermatologia opisuje choroby skóry, bada
przyczyny ich powstawania i opracowuje metody ich leczenia':

DERMATOLOG 'lekarz chorób skóry, specjalista w dziedzinie dermatologii': Do dermatologa poszedł dopiero wtedy,
kiedy dookoła nieleczonych zajadów pojawił się bolesny stan zapalny kącików ust.

DERMATOLOGICZNY 'związany z dermatologią':

Klinika dermatologiczna. Leczenie dermatologiczne.

fr. dermatologie odgr. derma 'skóra', logos 'nauka, słowo'

DERWISZ 'w krajach muzułmańskich: członek bractwa religijnego o charakterze mistycznym': Derwisze szukaj ą
połączenia z Bogiem przez modlitwę, ubóstwo i mistyczne rytuały, niekiedy pełne niezwykłej ekspresji i połączone z
ekstatycznym tańcem.

tur. derwisz 'żebrak'

DESAKRALIZACJA książk. 'pozbawienie czegoś cech świętości lub utrata przez coś tych cech': Desakralizacja władzy.
Desakralizacja zwyczajów świątecznych.

DESAKRALIZOWAĆ 'pozbawiać coś cech świętości':

W XX wieku zdesakralizowano pracę na roli - to, co wcześniej należało do misterium odnawiania się przyrody, obecnie
zamieniło się w produkcję rolną i zmechanizowaną hodowlę.

złożenie cząstki: de- i słowa: sakralizacja, od łac. sacrum 'święte'

DESANT 'przerzucenie oddziałów wojskowych w głąb terytorium opanowanego przez wroga; także: oddziały
wojskowe biorące udział w takiej operacji lub oddziały przygotowane do dokonywania operacji tego typu': Zazwyczaj
celem desantu jest zdezorganizowanie zaplecza wroga lub zajęcie ważnego punktu strategicznego, niekiedy desant
może być początkiem dużej operacji wojskowej, np. desant aliantów w Normandii w 1944 r. został przeprowadzony
po to, by utworzyć II front walki z hitlerowskimi Niemcami. Działania desantu wsparte były ogniem artylerii okrętowej.
Od lat służył w desancie.

DESANTOWIEC 'bojowy środek używany do przewożenia oddziałów, dokonujących desantu, i ich sprzętu:

okręt, barka, samolot, wielki helikopter itd.': Desantowce zbliżyły się w nocy do brzegu, z nich na przygotowanych
łodziach i barkach miano przewieźć żołnierzy i sprzęt.

DESANTOWY 'związany z desantem, służący do dokonywania desantu': Działania desantowe. Oddziały desantowe.
Sprzęt desantowy. Barki desantowe.

fr. descent, dosłownie 'zejście'

DESIGNER (czytaj: dizajner) 'projektant w zakresie wzornictwa przemysłowego, projektant wzorów i form towarów;
także: projektant wnętrz': Modele przedmiotów codziennego użytku zaprojektowane przez najlepszych designerów są
prawdziwymi dziełami sztuki użytkowej. Dobry designer potrafi zaprojektować kilka różnych układów tego samego
wnętrza.

ang. designer

DESINTERESSEMENT (czytaj: dezęteresma) 'brak zainteresowania jakąś sprawą, obojętność wobec tego, jak zostanie
rozstrzygnięta; w polityce - często zgoda na dowolne posunięcia drugiej strony w pewnej sprawie':

Po przedstawieniu skromnych warunków płacowych dwaj dotychczasowi kandydaci na to stanowisko wyrazili swoje
desinteressement. Gdy sąsiadujące mocarstwo oświadczyło swoje dćsintćressement tym małym,

152

DESKRYPCJA

DESTABILIZACJA

neutralnym dotąd krajem, natychmiast znalazły się państwa, które postanowiły sobie go podporządkować.

fr. desinteressement

DESKRYPCJA l. a) przestarz., obecnie używane niekiedy w informatyce 'opis, opisanie czegoś lub kogoś': De-skrypcja
osoby, deskrypcja krajobrazu. Deskrypcja danych. Język deskrypcji strony. 2. w logice formalnej 'wyrażenie
oznaczające określony przedmiot': Deskryp-cje logiczne to np. wyrażenia: stojący tam mężczyzna, Kanclerz
Zjednoczenia, nasz pilot.

DESKRYPTOR w informatyce 'znak, słowo lub wyrażenie, które opisuj ą plik, zbiór lub program, służą segregowaniu ich
i ułatwiają ich wyszukiwanie'

DESKRYPCYJNY 'opisowy': Przedstawione przez niego ujęcie problemów językowych miało czysto deskryp-cyjny
charakter i w zasadzie pozbawione było elementów normatywnych.

lać. descriptio 'opis', ang. descriptor

DESKRYPTYWIZM l. w filozofii i naukach humanistycznych 'tendencja do czysto opisowego ujmowania rzeczywistości,
przy wystrzeganiu się formułowania ocen, nakazów i norm etycznych.' Deskryptywizm cechował takie
dwudziestowieczne kierunki w badaniach naukowych i filozofii, jak behawioryzm i neopozytywizm. 2. w
językoznawstwie 'kierunek w amerykańskiej lingwistyce strukturalnej, związany głównie z pracami Leonarda
Bloomfielda, skupiający się na formalnej analizie i opisie tekstów i elementów językowych': W deskryptywiz-mie dużą
wagę przywiązywano do wypracowania technik badawczych pozwalających formułować obiektywne wnioski na temat
języka, pomijano natomiast semantyczną stronę języka, która nie poddawała się precyzyjnemu opisowi.

DESKRYPTYWNY l. 'związany z deskryptywizmem -w l. lub 2. znaczeniu': Deskryptywne metody badawcze. Gramatyka

deskryptywna. 2. 'opisowy': Deskryptywne przedstawienie czegoś.

ang. descriptivism

DESKTOP 'w różnych wyrażeniach dotyczących techniki komputerowej: blat biurka lub pulpit komputera'

DESKTOP KOMPUTER 'mały (mikro)komputer, który może być ustawiony na biurku'

DESKTOP PUBLISHING (czytaj: desktop pabliszing) 'przygotowanie do druku publikacji (skład, łamanie, wydruk matryc)
za pomocą podręcznego sprzętu komputerowego, wyposażonego w odpowiednie oprogramowanie, skrót ang. DTP';
także: zestaw urządzeń do tego służących': Przy użyciu technik DTP, czyli małej poligrafii, najczęściej przygotowuje się
do druku niewielkie druki reklamowe i okolicznościowe.

ang. desktop 'blat biurka'

DESORBCJA w chemii 'uwalnianie substancji pochłoniętych przez sorbent': Do metod wywoływania procesu

desorbcji należą m.in.: ogrzanie sorbentu pod zmniejszonym ciśnieniem, przedmuchiwanie go parą wodną lub
obojętnym gazem.

DESORBER inaczej: WARNIK 'element absorbcyjnego urządzenia chłodniczego: zbiornik, w którym następuje ogrzanie i
odparowanie (desorbcja) czynnika chłodniczego': Mechanik powiedział, że w naszej lodówce trzeba wymienić
desorber.

ang. desorption, desorber

DESPERACJA stan dramatycznej rozpaczy, utraty nadziei, który może powodować nieobliczalne działania':

Mówi, że zrobiła to będąc w desperacji, ale przecież z desperacji takich rzeczy się nie robi!

DESPERAT 'człowiek nieobliczalny, gotów na wszystko z powodu beznadziejności sytuacji, w jakiej się znajduje':
Uważaj, to desperat, może się nawet zastrzelić!

DESPEROWAC przestarz. 'rozpaczać w poczuciu, że już nie ma nadziei': To waść desperujesz po pannie? (Sienkiewicz)

DESPERACKI 'będący przejawem desperacji': Desperacka ucieczka z domu. Desperacki krok.

lać. desperatio od desperare 'rozpaczać'

DESPOTYZM l. 'nieograniczona władza w państwie, oparta na wymuszaniu swej woli siłą, łamaniu prawa i nieliczeniu
się z opinią publiczną': Rządy Mikołaja I -zarówno w Polsce, jak i Rosji - odznaczały się despotyzmem, łamaniem
konstytucji, prześladowaniami patriotów i ludzi kultury. 2. przen. 'bezwzględna władza jakiejś osoby w grupie,
połączona z wymuszaniem na innych swej woli': Nie mogła znieść despotyzmu ojca.

DESPOTA l. 'władca absolutny, który rządzi swym państwem, wymuszając swą wolę na poddanych, nie licząc się z
prawem i opinią publiczną': Władza niektórych szefów państw trzeciego świata pod względem stopnia samowoli i
całkowitego nieliczenia się z prawem przypomina do żywego rządy wschodnich despotów w dawnych epokach, l.
przen. osoba, która narzuca innym swą wolę i z nikim się nie liczy': Szef był despotą, niedopusz-czającym prawa do
dyskusji ani możliwości realizowania rozwiązań odbiegających od tego, co sobie właśnie wymyślił.

DESPOTYCZNY l. 'odznaczający się despotyzmem w dziedzinie politycznej': Despotyczny władca. Despotyczne rządy. 2.
'odznaczający się despotyzmem w grupie ludzi': Despotyczny mąż. Despotyczny charakter.

fr. despotisme od gr. despótes 'pan, władca'

DESSOUS zob. DESU

DESTABILIZACJA 'zachwianie, zaburzenie równowagi w jakiejś dziedzinie, zakłócenie spokoju, spokojnego rozwoju':
Jest to kolejna próba destabilizacji wewnętrznej sytuacji Włoch. Wyniki wyborów nie muszą prowadzić do
destabilizacji politycznej kraju.

153

DESTROY

DETENT

DESTABILIZATOR/w?. 'osoba, której działania powodują destabilizację w jakiejś dziedzinie': Oświadczył dziennikarzom,
że nie należy do malkontentów ani desta-bilizatorów sytuacji społecznej. Rolnictwo stało się destabilizatorem
gospodarki.

DESTABILIZOWAĆ 'wprowadzać destabilizację, zakłócać spokój, burzyć równowagę w jakiejś dziedzinie':

Chcą oni zdestabilizować i tak już przecież chwiejny polski rynek.

DESTABILIZACYJNY 'związany z destabilizacją, powodujący destabilizację': Procesy destabilizacyjne. Działania

destabilizacyjne.

złożenie cząstki: de- i słowa: stabilizacja

DESTROY (czytaj: destroj) 'styl bycia, występujący wśród młodzieży, charakteryzujący się utrzymywaniem celowego
nieporządku z elementami artystycznego nieładu':

Destroy to nie tylko moda, to styl życia uzasadniany przekonaniami, a nawet poglądami filozoficznymi młodego
człowieka.

ang. destroy 'niszczyć, burzyć'

DESTRUKCJA 'rozpad, rozkład, burzenie, zniszczenie czegoś': Dawne związki plemienne uległy szybkiej destrukcji pod
wpływem cywilizacji kolonialnej. Trzeba to robić nie w warunkach ruiny i destrukcji rynku, ale wzrostu gospodarczego.

DESTRUKCYJNY albo DESTRUKTYWNY 'powodujący destrukcję, rozkład, burzący, rozpadowy': Zachowania

destrukcyjne i nieodpowiedzialne przeważają wówczas nad konstruktywnymi.

lać. destructio 'zaburzenie'

DESTYLACJA 'ogrzanie jakiejś cieczy do temperatury, w której zaczyna parować, a następnie schładzanie i skraplanie
pary w specjalnych naczyniach': Destylacja jest metodą rozdzielania różnych składników ciekłych mieszanin, np. ropy
naftowej, oraz oczyszczania rozmaitych cieczy, np. wody, ze składników mineralnych.
DESTYLATOR 'aparatura do destylacji': Domowym sposobem zbudował destylator i zaczął pędzić bimber.

DESTYLAT 'produkt destylacji, oczyszczona ciecz ze skroplonej pary lub jeden ze skroplonych, lotnych składników
cieczy, która została poddana destylacji'

DESTYLOWAĆ 'poddawać jakąś ciecz destylacji': Destylować wodę. Destylować wino domowej roboty.

niem. Destiiiation od łac. destiiiare 'kapać, skraplać'

DESU albo DESSOUS (czytaj: desu) 'elegancka damska bielizna dzienna: komplet lub majteczki': Na czarne desu
narzuciła prześwitującą suknię.

DESUSY 'żartobliwie o eleganckich damskich majteczkach'

fr. dessous 'spód'

DESYGNACJA rząd. 'wyznaczenie kogoś na pewne stanowisko lub do pełnienia pewnej funkcji': Stary król dokonał
formalnej desygnacji swego następcy.

DESYGNOWAĆ 'wyznaczać kogoś na jakieś stanowisko lub do pełnienia jakiejś funkcji': Desygnowany na
przewodnictwo SPD. Desygnować kogoś na premiera.

DESYGNAT rzadziej: DENOTAT w logice 'przedmiot, do którego odnosi się dana nazwa': Zbiór wszystkich de-sygnatów
danej nazwy to jej denotacja.

lać. designatio 'wyznaczenie, naznaczenie'

DESZYFROWAĆ 'to samo, co dekodować'

złożenie cząstki: de- i słowa: szyfrować

I DETAL l. 'drobna część jakiejś całości: maszyny, wnętrza, obrazu, opowiadania itd.': Mechanik wymieniał w
obrabiarce uszkodzone detale i podzespoły. Opowiedział nam z detalami swoją przygodę w Norwegii. 2. 'nieistotny
szczegół jakiej ś sprawy': Zaproponował, by skończyć z detalami i przejść do meritum sprawy, która ma być poddana
pod głosowanie.

II DETAL inaczej: HANDEL DETALICZNY pot. 'sprzedaż w sklepach niewielkich ilości towaru bezpośrednio
konsumentowi': Cena tych artykułów w detalu jest o 30% wyższa niż w hurcie.

DETALISTA 'prowadzący sprzedaż detaliczną': Od rana pod hurtownię podjeżdżały samochody detalistów.

DETALICZNY 'związany ze sprzedażą w sklepach niewielkich ilości towaru bezpośrednio konsumentowi':

Sprzedaż detaliczna. Cena detaliczna. Marża detaliczna.

fr. dćtail od: detailer 'dzielić na sztuki'

DETEKCJA l. w fizyce 'wykrywanie różnych rodzajów promieniowania, fal, obecności pewnych składników w powietrzu,
wodzie itd.': Detekcja promieniowania jonizującego. Detekcja podczerwieni. Detekcja sygnałów
elektromagnetycznych. 2. w technice 'to samo, co de-modulacja'

DETEKTOR l. 'urządzenie służące do detekcji': Detektor promieniowania jądrowego. Detektor fal akustycznych.
Detektor gazu. 2. w technice 'to samo, co demodulator'

DETEKCYJNY 'związany z detekcją, służący do detekcji': Metody detekcyjne. Urządzenia detekcyjne.

lać. detectio 'wykrycie'

DETENT (czytaj: detat) 'w polityce międzynarodowej:

odprężenie, pokojowe współistnienie krajów o różnych ustrojach, w polityce wewnętrznej: współpraca między
ugrupowaniami mającymi przeciwstawne programy':

Epoka dćtent zaowocowała zacieśnieniem współpracy między politykami i przyjaznymi kontaktami społeczeństw
rozdzielonych "żelazną kurtyną" w czasie zimnej wojny.

fr. detent

154

DETERGENT

DEUS EX MACHINA

DETERGENT l. 'związek chemiczny odmienny od mydła, będący składnikiem różnych substancji do mycia, prania i
czyszczenia': Działanie detergentów polega na rozluźnieniu związku cząsteczek brudu z podłożem lub na ich
rozkładzie, l.pot. 'substancja do mycia, czyszczenia lub prania zawierająca detergent': Mył naczynia gąbką nasyconą
detergentem i spłukiwał ciepłą wodą.

ang. detergent

DETERMINACJA 'zaciętość i stanowczość w tym, co się robi, zdecydowana gotowość do robienia tego, co się chce
robić, wbrew wszelkim przeciwnościom': Będę teraz działał z większą determinacją. Nasz zawodnik walczył z
determinacją, choć wiedział, że przeciwnik jest dużo silniejszy. Z determinacją znosiła upokorzenia.

DETERMINANT albo DETERMINANTA 'czynnik, który coś determinuje': W dyskusji wymieniano takie determinanty
bezpieczeństwa ruchu drogowego, jak:

dopuszczalna prędkość, oznakowanie dróg i ulic, oddzielenie ruchu pieszego od samochodowego, zwyczaje i
zachowania kierowców.

DETERMINOWAĆ 'wyznaczać, określać, warunkować jakieś działanie, jakieś cechy': Cóż determinowało jego
postępowanie? Czynniki determinujące rozwój gospodarki.

ZDETERMINOWANY l. 'określony, uwarunkowany przez coś': Rozwój gospodarczy jest zdeterminowany m.in.
występowaniem surowców. 2. 'zdecydowany na wszystko, zacięty i stanowczy': Terrorysta był zdeterminowany i
odrzucał jakikolwiek kompromis.

tac. determinare 'ograniczać, wyznaczać'

DETERMINIZM 'pogląd filozoficzny, głoszący, że wszystko w świecie jest zdeterminowane: wszystkie zjawiska są
powiązane łańcuchami przyczynowo-skutkowymi, wystąpienie każdego z nich jest wynikiem wystąpienia innych i
pociąga za sobąjako konsekwencje kolejne szeregi zjawisk': W skrajnym determinizmie nie uznaje się istnienia wolnej
woli ludzkiej ani przypadkowości, wszystko - także każdy czyn i myśl człowieka - jest uwarunkowane przez czynniki
zewnętrzne.

DETERMINISTA 'osoba będąca zwolennikiem deter-minizmu': Deterministami byli m.in. K-artezjusz i Spino-za, a w
nowszych czasach - zwolennicy marksizmu i psychoanalizy.
DETERMINISTYCZNY 'związany z determinizmem, wynikający z determinizmu': Deterministyczne myślenie.
Deterministyczne założenia psychoanalizy. Zob. też:

chaos deterministyczny - pod hasłem: chaos.

fr. determinisme

DETOKSYKACJA albo pot. DETOKS 'usuwanie z organizmu substancji trujących za pomocą odpowiedniego zabiegu
leczniczego; odtruwanie organizmu': Przyjęto na detoksykację kilku nowych pacjentów, zupełnie młodych chłopców.
Przeszłam już kilka detoksów, ale znowu biorę.

DETOKSYKACYJNY 'dotyczący detoksykacji, związany z detoksykacją': Klinika detoksykacyjna. Zabiegi detoksykacyjne.

ang. detoxication

DETONACJA l.'zjawisko przemiany wybuchowej pewnego materiału, polegające na przejściu z jednego stanu w drugi,
czemu towarzyszy wytworzenie się w krótkim czasie wielkiej ilości gazów, które rozprężając się zdolne są kruszyć coś,
rozrywać itd.': Detonacja dynamitu, trotylu. 2. 'odgłos huku towarzyszący temu zjawisku': Z daleka słychać było
detonacje bomb.

DETONATOR 'pośredni ładunek wybuchowy, przenoszący detonację ze spłonki na zasadniczy materiał wybuchowy;
dawniej także: spłonka': Detonatory wykonywane są z kruszących materiałów wybuchowych, odznaczających się dużą
mocą i podatnością na detonację, np. prasowanego trotylu, tetrylu i pentrytu.

I DETONOWAĆ 'o bombach, materiałach wybuchowych itd.: wybuchać; także: powodować wybuch czegoś': Ładunki
detonowały jeden po drugim. Wykopaną w czasie budowy metra bombę saperzy przewieźli na poligon i tam
zdetonowali.

DETONACYJNY 'mający charakter detonacji, powodujący detonację': Spalanie detonacyjne. Materiał deto-nacyjny.

fr. detonation od łac. detonare 'zagrzmieć'

II DETONOWAĆ l. 'o śpiewie lub grze na instrumencie:

wykonywać dźwięki nieczysto, zwykle - opadając z tonacji' l.przen. 'onieśmielać kogoś, zbijać z tonu': Detonowało ją
zachowanie teściowej, która wydawała rozkazy zdecydowanym, nieznoszącym sprzeciwu tonem.

fr. detoner od łac. de- 'od' tonus 'ton'

DETRONIZACJA 'pozbawienie monarchy tronu przez niezadowolonych poddanych lub pretendenta do władzy': W
styczniu 1831 r. sejm podjął uchwałę o detronizacji cara Mikołaja I, który od 1825 r. był królem Polski.

DETRONIZOWAĆ 'pozbawiać monarchę władzy': De-tronizować króla. Detronizować cesarza.

DETRONIZACYJNY 'związany z detronizacją, taki, który obwieszcza o detronizacji': Podpisać akt detroniza-cyjny.
Ogłosić uchwałę detronizacyjną.

lać. śr. dethronizare 'zrzucać z tronu'

DEUS EX MACHINA (czytaj: de-us eks machina) l. 'bóg z maszyny - w tragedii antycznej bóg spuszczany na scenę za
pomocą specjalnej maszyny, który rozwiązywał od razu wszystkie konflikty, odwracał nieuchronne nieszczęście
wiszące nad bohaterem itd.' 2. 'dziś w literaturze i dramacie: nagłe, nieuzasadnione rozwojem akcji rozwiązanie':
Autorom scenariusza wielu teleno-wel zarzuca się, że kolejne problemy pojawiają się w nich w najzupełniej
nieoczekiwany sposób i równie nieoczekiwanie - na zasadzie deus ex machina - są roz-
155

DEUTER

DEWIZY

wiązywane, np. przez przyjazd ciotki z Gwatemali, o której dotychczas w filmie nie było mowy.

lać. deux ex machina

DEUTER 'izotop wodoru o liczbie masowej 2, którego jądro składa się z jednego protonu i jednego neutronu':

Deuterjest najważniejszym składnikiem ciężkiej wody, stosowanej w reaktorach jądrowych.

DEUTERON 'jądro atomu deuteru': Deuterony są wykorzystywane w fizyce jądrowej.

ang. deuterium, deuteron od gr. deuteros 'drugi'

DEVELOPER zob. DEWELOPER

DE VOLAILLE (czytaj: dewolaj) 'z drobiu - wyrażenie używane w nazwach różnych potraw': Na drugie danie
zamówiliśmy kotlet de volaille.

fr. de volaille

DEWALUACJA l. 'obniżenie wartości czegoś': Symbolami może posłużyć się każdy w dowolnym celu, przyczyniając się
tym samym do ich dewaluacji. 2. 'reforma polegająca na obniżeniu wartości, kursu pieniądza krajowego w stosunku
do złota albo walut zagranicznych':

Dewaluacja pieniądza. Nie wyklucza się skokowej dewaluacji złotego.

DEWALUOWAĆ 'dokonywać dewaluacji': Złotówkę należy zdewaluować w stosunku do dolara o jakieś 7-10%...

DEWALUOWAĆ SIĘ 'ulegać dewaluacji': Czy słowa mogą się bez końca dewaluować? Pojęcie wartości chrześcijańskie
zdewaluowało się przez zbyt częste posługiwanie się nim w dyskusjach politycznych.

DEWALUACYJNY 'związany z dewaluacją, polegający na dewaluacji': Dewaluacyjna metoda poprawy bilansu

płatniczego.

fr. devaluation, ang. devaluation, z łac. cząstki: de- 'z, od' i valere 'mieć wartość'

DEWASTACJA 'zniszczenie czegoś': Dewastacja cmentarza. Dewastacja dóbr kultury. Dewastacja gospodarki.

DEWASTATOR 'osoba lub instytucja, które dokonują dewastacji czegoś': Najsmutniejsze było to, że dewasta-torem
dworków okazała się instytucja, która powinna zajmować się pielęgnowaniem dziedzictwa kultury.

DEWASTOWAĆ 'niszczyć coś': Dewastować park miejski. Zdewastować ogródki działkowe. Zdewastowane
gospodarstwo rolne.

DEWASTACYJNY albo DEWASTATORSKI 'związany z dewastacją, mający na celu dewastację': Dewastacyjne plany
okupanta. Dewastatorskie zamierzenia, działania.

p.-lac. devastatio 'spustoszenie'

DEWELOPER 'inwestor - osoba albo firma - budujący domy mieszkalne na sprzedaż lub po to, żeby je

wynajmować': Agencje pośredniczyły w sprzedaży tego, co budowali (albo zamierzali budować) dewelope-rzy.

DEWELOPERSKI zwykle w połączeniu: FIRMA DE-WELOPERSKA 'to samo, co deweloper': Klienci poszli po nowe
mieszkania do firm deweloperskich, żeby skorzystać z kończącej się wysokiej ulgi podatkowej.

ang. developer

DEWIACJA l. 'nienormalne zachowania w jakiejś dziedzinie, zwłaszcza w dziedzinie seksualnej': Rozmówcy

polemizowali z wypowiedzią, że należy walczyć z takimi dewiacjami, jak ekshibicjonizm, transwestytyzm czy
fetyszyzm, twierdząc, że są to zachowania o znikomej szkodliwości społecznej. 2. 'odchylenie igły magnetycznej od
kierunku południka magnetycznego': Dewiacja magnetyczna może być wywołana przez znajdujące się w pobliżu duże
przedmioty metalowe, np. przez statek, silnik itd. 3. 'odchylenie od obranego kierunku, zboczenie z kursu': Dewiacja
samolotu, okrętu.

DEWIANT 'negatywnie o osobie zachowującej się rażąco inaczej, niż przewidują normy społeczne, zwłaszcza w
dziedzinie seksualnej': Policja zatrzymała właśnie jego, chociaż wokół kręcili się dziwni faceci z twarzami dewiantów.
Po tym, czego od niej zażądał tej nocy, zaczęła go uważać za dewianta.

DEWIOWAĆ pot. 'zachowywać się w sposób rażąco odbiegający od przyjętych norm': Kiedy zobaczyła go w nowym
stroju, zawołała: - Czyś ty zdewiował?!

DEWIACYJNY 'związany z dewiacją, nienormalny':

Dewiacyjne zachowanie chłopców z poprawczaka.

fr. deviation, dosłownie 'zboczenie z drogi'

DEWIZA 'ujęta w krótkich słowach myśl zawierająca zasadę, którą ktoś kieruje się w swym postępowaniu': Dewiza ojca
brzmiała: śmiałym szczęście sprzyja.

fr. devise, pierwotnie 'wydzielona część herbu, na której byta sentencja', dawniejsze polskie znaczenia słowa to:
'zawołanie bojowe', potem 'godło'

DEWIZKA 'mocny, gruby łańcuszek do zegarka kieszonkowego, często wykonany ze złota, srebra lub platyny':

Dziadek nosił zegarek kieszonkowy ze srebrną dewizką.

od: dewiza, w XIX w. przy łańcuszku od zegarka noszono też często kluczyk i małą pieczątkę - stąd nazwa

DEWIZY 'obce waluty, zwłaszcza waluty wymienialne w każdym kraju i honorowane w rozliczeniach
międzynarodowych: dolary, marki, franki itd.' W banku chwilowo wstrzymano skup dewiz.

DEWIZOWY 'związany z dewizami': Wzrosły rezerwy dewizowe banku centralnego. Spadły wpływy dewizowe z
eksportu. Założył konto dewizowe.

niem. Devisen, pierwotnie 'weksel mający godło (= dewizę) znanego banku, a więc taki, który można wymienić za
granicą na pieniądze'

156

DEWOCJA
DEZERCJA

DEWOCJA 'przesadnaipowierzchownareligijność': Drażniła ją dewocja sąsiadki, uważała, że Boga należy nosić w sercu,
a wiara najlepiej wyraża się w moralnej postawie człowieka.

DEWOT 'mężczyzna odznaczający się przesadną i powierzchowną religijnością': Na starość został dewotem, biegał co
dzień do kościoła, ale nie zaniechał wykradania drobnych przedmiotów w firmie, w której był stróżem.

DEWOTKA 'kobieta odznaczająca się przesadną i powierzchowną religijnością': Dziewczynka została sama ze swą
ciotką - dewotką, która bez przerwy się modliła i nigdy dziecku nie pozwalała na najdrobniejsze nawet rozrywki.

DEWOCYJNY 'związany z dewocją, wynikający z dewocji': Dewocyjna pobożność. Dewocyjne przyzwyczajenia.

od łac. devotio 'oddanie się czemuś', pierwotnie w języku polskim 'pobożność', ale już w XVIII w. zaczęło się
kształtować negatywne znaczenie 'przesadna i powierzchowna pobożność'

DEWON w geologu 'czwarty okres ery paleozoicznej, trwający od około 409 do około 363 milionów lat temu':

Dewon dzieli się na trzy epoki: dewon dolny, dewon środkowy i dewon górny. Do świata roślinności dewonu należą
m.in. paprotniki, do świata zwierząt - pierwsze kręgowce.

DEWOŃSK-I -w geologii 'związany z dewonem, pochodzący z tego okresu': W Polsce najpełniejsze osady dewońskie
odsłaniają się w Górach Świętokrzyskich.

ang. devon, od nazwy hrabstwa, w którym odnaleziono osady z tego okresu: ang. Devonshire, łac. Devonia

DEZ- przedrostek oznaczający odwrotność, przeciwieństwo, zaprzeczenie tego, na co wskazuje druga część wyrazu,
łączący się z rzeczownikami i czasownikami, np. dezaktualizacja, dezinformacja, dezinformacyjny. Przedrostek dez- ma
to samo znaczenie co de-, dodaje się go natomiast do słów rozpoczynających się na samogłoskę.

fr. des-, łac. dis 'róż'

DEZABIL przestarz. 'niekompletny, niedbały strój, zwłaszcza poranny strój domowy': Babcia narzekała, że przychodzi o
dziesiątej, a oni jeszcze w dezabilu.

fr. dćshabille

DEZAKTUALIZACJA książk. 'utrata aktualności: to, że coś przestaje być ważne lub obowiązujące w danym czasie': W
pierwszych miesiącach roku jego sytuacja osobista i zawodowa bardzo się skomplikowała i dotychczasowe plany
wyjazdu w maju uległy dezaktualizacji.

DEZAKTUALIZOWAĆ książk. 'powodować to, że coś przestaje być aktualne, ważne lub obowiązujące w danym czasie':
Kolejne zmiany przepisów zdezaktualizowały przygotowywany przez nich statut organizacji-

DEZAKTUALIZOWAĆ SIĘ 'przestawać być aktualnym: ważnym lub obowiązującym w danym czasie': Napisał do prezesa,
że z przykrością musi zawiadomić o tym, że wobec złego stanu firmy sprawa planowanego kontraktu
zdezaktualizowała się.

złożenie cząstki: dez- i słowa: aktualizacja

DEZAKTYWACJA 'usuwanie skażenia promieniotwórczego z różnych ciał': Ponieważ pomiary dozymetrycz-ne wykazały
przekroczenie dopuszczalnych norm, żołnierze przystąpili do dezaktywacji uzbrojenia i sprzętu wojskowego.

DEZAKTYWOWAĆ 'przeprowadzać dezaktywację różnych ciał': Dezaktywować przedmioty i ludzi, spłukując z nich pył
promieniotwórczy strumieniem nieskażonej wody.
DEZAKTYWACYJNY 'związany z dezaktywacją, mający Jana celu': Prace dezaktywacyjne. Zabiegi dezakty-wacyjne.
złożenie cząstki: dez- i słowa: aktywacja

DEZAPROBATA 'ujemna ocena czegoś lub kogoś, czyjegoś postępowania, poglądów itp.; eleganckie potępienie': Na
znak dezaprobaty pielęgniarki przestały z nią wsiadać do windy. Patrzyła z dezaprobatą na jego gesty.

DEZAPROBOWAĆ 'wyrażać dezaprobatę, oceniać ujemnie': Rząd dezaprobuje te poczynania, nawet jeśli wynikają one
ze szlachetnych pobudek.

z/i-, desapprobation.

DEZAWUOWAĆ książk. 'odmawiać komuś prawa do występowania w czyimś imieniu, cofać swoją aprobatę dla kogoś,
dane komuś upoważnienia do czegoś; także: nie uznawać czyichś praw do robienia czegoś': Dezawuować wystąpienie
byłego przywódcy partii. Dezawuuję pańskie poczynania w tej sprawie.

| UWAGA: Wyraz używany niepoprawnie w znaczeniu || 'demaskować, odkrywać czyjeś prawdziwe oblicze'

fr. desavouer 'wyprzeć się, odwołać'

DEZERCJA 'ucieczka żołnierza z wojska po to, by nie służyć w nim, porzucenie oddziału lub zajmowanego stanowiska,
zwłaszcza w czasie wojny': Za dezercję z frontu groziła mu kara śmierci. Mecenas starał się o zmianę kwalifikacji czynu
chłopca z dezercji na samowolne oddalenie, tłumacząc, że opuszczając posterunek zamierzał tylko odwiedzić
narzeczoną mieszkającą w sąsiedniej dzielnicy.

DEZERTER 'żołnierz, który dopuścił się dezercji': Żandarmeria wojskowa ścigała grupę dezerterów.

DEZERTEROWAĆ 'uciekać z wojska po to, by dłużej w nim nie służyć': Razem z kilkoma żołnierzami, którzy
zdezerterowali z oddziału, założył szajkę rabującą ludność cywilną. fr. desertion od łac. desertio 'opuszczenie'

157

DEZETATYZACJA

DEZYNWOLTURA

DEZETATYZACJA zob. DEETATYZACJA

DEZINFORMACJA (czytaj: dez-informacja) 'podawanie fałszywych wieści, mylne informowanie o czymś, co powoduje
wprowadzenie kogoś w błąd': Kolejną dezinformacją jest wiadomość o przylocie byłego pułkownika do Polski.

DEZINFORMOWAĆ 'posługiwać się dezinformacją, wprowadzać w błąd przez podanie fałszywych wiadomości': Prasa,
politycy dezinformują, bo wszyscy mają w tym swój interes.

DEZINFORMACYJNY 'związany z dezinformacją, mający ją na celu': Dezinformacyjne techniki. Dezinforma-cyjne

działania obcych wywiadów.

zfr. desinformation

DEZINTEGRACJA l. książk. 'rozpad lub rozbicie jakiejś struktury, zwłaszcza społecznej, politycznej lub psychologicznej,
na niepowiązane ze sobą elementy składowe': Dezintegracja systemu władzy. Dezintegracja społeczeństwa.
Dezintegracja psychiki. 2. w geologii 'rozpad skał na mniejsze bloki i poszczególne ziarna mineralne pod wpływem
temperatury, rozsadzanie przez zamarzającą w szczelinach wodę, korzenie roślin itd.'
DEZINTEGROWAĆ książk. 'powodować dezintegrację jakiejś struktury.' Stworzenie specjalnego funduszu, z którego
jednostki i osoby szybciej się rozwijające były finansowane kosztem osób niżej ocenianych, dezintegrowało
środowisko naukowe instytutu i prowadziło do antagonizmów między poszczególnymi grupami pracowników.

DEZINTEGRACYJNY książk. 'związany z dezintegracją, powodujący dezintegrację (w l., rzadziej też w 2. znaczeniu).'
Procesy dezintegracyjne. Dezintegracyjny wpływ rosnącej zamożności. Dezintegracyjne czynniki w geologii.

fr. desintegration

DEZOKSYRYBONUKLEINOWY KWAS rzadziej: DE-OKSYRYBONUKLEINOWY KWAS 'rodzaj kwasu nukleinowego,

występujący w jądrze komórkowym, zawierający zakodowaną w swych cząsteczkach informację genetyczną, skrót:
DNA': Oba rodzaje kwasów nukleinowych pełnią w organizmie odmienne funkcje:

RNA bierze udział w syntezie białek, natomiast DNA w procesach podziału jądra i dziedziczenia.

ang. deoxyrobonucleic acid; strukturę DNA i jego znaczenie w genetyce opisali w latach 50. XX w. biofizycy
amerykańscy

DEZORGANIZACJA 'brak organizacji, zamęt w jakiejś grupie ludzi, instytucji, ich planach lub działaniach, zazwyczaj
wywołane przez jakieś osoby lub czynniki zewnętrzne': Sprzeczne decyzje dowództwa pogłębiały dezorganizację
oddziałów wycofujących się wśród ciężkich walk.

DEZORGANIZOWAĆ 'powodować dezorganizację.' Awaria systemu komputerowego zdezorganizowała pracę urzędów

skarbowych.

złożenie cząstki: dez- i słowa: organizacja

DEZORIENTACJA 'utrata orientacji, tracenie poczucia, że się coś rozumie, że się nad czymś panuje': Dezorientacja
przeciwnika jako chwyt w walce. Wykazywać kompletną dezorientację.

DEZORIENTOWAĆ 'świadomie wprowadzać kogoś w błąd': Nie można chyba powiedzieć, że dezorientowali Ludwika,
bo chcieli mu naprawdę pomóc.

złożenie cząstki: dez- i słowa: orientacja

DEZYDERAT 'rzeczowo sformułowane życzenie lub żądanie jakiejś grupy osób, skierowane do wyższych władz, rzadziej:
decyzje i uwagi wyższych władz dotyczące sposobu realizacji jakiegoś przedsięwzięcia':

Na spotkaniu z ministrem związkowcy przedstawili swe dezyderaty dotyczące programu likwidacji bezrobocia. Rektor
przesłał do instytutów dezyderaty odnoszące się do sposobu organizacji egzaminów wstępnych.

niem. Desiderat od łac. desideratum 'pragnienie, życzenie'

DEZYNFEKCJA 'niszczenie drobnoustrojów chorobotwórczych, mające na celu zapobieganie zakażeniom':

Do dezynfekcji stosuje się środki chemiczne, np. alkohol etylowy do dezynfekcji ran i przedmiotów codziennego
użytku, lizol i chlor do dezynfekcji pomieszczeń i sanitariatów, oraz fizyczne, np. wysoką temperaturę, stosowaną do
dezynfekcji gleby, wyjaławiania narzędzi lekarskich itd.

DEZYNFEKOWAĆ 'dokonywać dezynfekcji': Dezynfekować sanitariaty. Zdezynfekować ranę wodą utlenioną.

DEZYNFEKCYJNY 'związany z dezynfekcją, służący do dezynfekcji': Zabiegi dezynfekcyjne. Środki dezynfekcyjne.

fr. desinfection
DEZYNSEKCJA 'zabieg sanitarny, polegający na niszczeniu gdzieś owadów': Do dezynsekcji używa się chemicznych
środków owadobójczych, np. przy tępieniu karaluchów i prusaków, środków fizycznych, np. gorącej wody i pary
wodnej przy oczyszczaniu odzieży z wszy, a także biologicznych, np. biopreparatów przy niszczeniu szkodliwych
owadów w rolnictwie.

DEZYNSEKOWAĆ 'dokonywać dezynsekcji': Dezyn-sekować korytarze i kuchnie w domu akademickim. Zde-zynsekować

magazyny zbożowe.

DEZYNSEKCYJNY 'związany z dezynsekcją, służący do dezynsekcji': Zabiegi dezynsekcyjne. Środki dezyn-sekcyjne.

fr. desinsection

DEZYNWOLTURA książk. 'zbyt swobodne zachowanie wobec kogoś, które świadczy o lekceważeniu go': Wie-

158

DIABETOLOGIA

DIAKON

kopomnym przykładem dezynwoltury jest zachowanie Norwidowskiej "Wielkiej Damy", która przebiera się w
obecności biednego krewnego, a na uwagę towarzyszki, że tego "nie robi się przy ludziach" - odpowiada, że "to nie są
ludzie".

fr. dćsinvolture

DIABETOLOGIA 'dział medycyny zajmujący się cukrzycą': Diabetologia bada przyczyny cukrzycy i jej przebieg, zajmuje
się też metodami leczenia choroby.

DIABETOLOG 'lekarz zajmujący się leczeniem cukrzycy, specjalista w dziedzinie diabetologii': Diabetolog przepisał jej
insulinę.

DIABETYK inaczej: CUKRZYK 'osoba chora na cukrzycę': Obecnie w wielu sklepach spożywczych można kupić specjalne
produkty dla diabetyków.

DIABETOLOGICZNY 'związany z diabetologią': Gabinet diabetologiczny. Odkrycia diabetologiczne.

DIABETYCZNY 'związany z cukrzycą, wynikającymi z niej ograniczeniami i jej leczeniem': Dieta diabetyczna. Produkty
diabetyczne.

od/r. diabete 'cukrzyca'

DIABLOTKA 'mały krążek lub pałeczka wypiekane z ciasta kruchego albo francuskiego': Diablotki podaje sięja-ko
dodatek do zup czystych, np. do barszczu czerwonego lub bulionu.

fr. diablotin

DIACHRONIA w językoznawstwie 'ujmowanie zjawisk językowych pod względem ich rozwoju w czasie': Twórca
strukturalizmu, F. de Saussure, wyraźnie rozgraniczał synchronię i diachronię w badaniach nad językiem.

DIACHRONICZNY w językoznawstwie 'związany z u-jmowaniem zjawisk językowych pod względem ich rozwoju w
czasie': Duża część badań językoznawców w XIX w. miała diachroniczny charakter: opisywano historyczne przemiany,
które doprowadziły do wyłonienia z jednego języka praindoeuropejskiego wielkich rodzin językowych: germańskiej,
słowiańskiej, romańskiej itd., opisywano rozwój poszczególnych języków i ustalano prawa, które rządzą ich ewolucją.

fr. diachronię od gr. dia 'przez', chrónos 'czas'

DIADEM l. 'w starożytności i średniowieczu: złota lub srebrna obręcz, zwykle wysadzana drogimi kamieniami,
zakładana na głowę jako oznaka władzy': Przywdziać cesarski diadem. Diadem książęcy. W wiekach średnich diadem
jako oznaka władzy zaczął być zastępowany przez koronę. 2. 'ozdobna wstęga lub przepaska na głowę, noszona przez
kobiety jako dodatek do stroju balowego'

gr. diadema 'przepaska'

DIAGNOSTYKA l. 'dział medycyny zajmujący się rozpoznawaniem chorób na podstawie badań lekarskich,
laboratoryjnych i obserwacji objawów': Ogromny postęp techniczny w diagnostyce medycznej umożliwia obecnie
wczesne rozpoznanie wielu chorób, np. chorób nowotworowych. 2. 'określanie stanu technicznego urządzenia,
zwłaszcza takie, które nie wymaga rozbierania go na części': Diagnostyka silnika, układu hamulcowego. Urządzenia
stosowane w diagnostyce pojazdu.

DIAGNOSTA l. 'lekarz, który stawia diagnozę': W klinice trafił na dobrego diagnostę, który szybko i precyzyjnie określił
charakter jego schorzenia. 2. 'mechanik, który ocenia stan techniczny urządzenia': Za pomocą specjalnego urządzenia
diagnosta badał zawartość chemiczną spalin.

DIAGNOSTYCZNY 'związany ze stawianiem diagnoz w jakiejś dziedzinie': Nowoczesne techniki diagnostyczne w

socjologii. Medyczna aparatura diagnostyczna. Sprawdzić działanie układu kierowniczego na stacji diagnostycznej.

fr. diagnostic od gr. diagnostikós 'rozpoznający'

DIAGNOZA l. 'zwięzły opis stanu czegoś, zawierający podsumowanie wyników przeprowadzonej analizy':

Trafne diagnozy społeczne i polityczne umożliwiają prognozowanie przyszłych zjawisk w tych dziedzinach i
zapobieganie wielu konfliktom. 2. w medycynie 'rozpoznanie choroby i stopnia jej zaawansowania': Objawy były
nietypowe i lekarz wahał się z postawieniem diagnozy.

DIAGNOZOWAĆ l. 'stawiać diagnozę, określać stan czegoś': Nauczycielka trafnie zdiagnozowała sytuację w klasie. 2. w
medycynie 'określać rodzaj choroby i stopień jej zaawansowania': Doświadczony lekarz potrafił szybko zdiagnozować
chorobę dziecka.

od gr. diagnósis 'rozpoznanie'

DIAGONALNY 'ukośny, ciągnący się po przekątnej lub równolegle do niej': Układ diagonalny elementów kompozycji.
Diagonalny ruch gońca w szachach.

DIAGONALA w geometrii 'linia ukośna - łącząca dwa niesąsiadujące ze sobą kąty wielokąta'

DIAGONAL 'tkanina bawełniana lub wełniana z wyraźnymi, ukośnymi prążkami'

p.-lać. diagonalis 'ukośny, przekątny' odgr. dia 'przez', gonią 'kąt'

DIAGRAM inaczej: WYKRES 'rysunek przedstawiający za pomocą umownych znaków zależności między różnymi
danymi': Na diagramie przedstawiono wzrost cen benzyny w 1999 r. i relacje cen polskich do cen na innych rynkach
europejskich.

lać. diagramma
DIAKON l. 'w Kościele katolickim, prawosławnym i anglikańskim: stopień duchownego o jeden niższy od stopnia
księdza; także: duchowny mający ten stopień': W Kościele katolickim diakon jest pomocnikiem kapłana, nie może
samodzielnie odprawiać mszy i spowiadać, podczas liturgii ma na sobie przewiązaną przez ramię

159

DIAKRYTYK

DIALEKTYZACJA

stułę. 2. 'w Kościele ewangelickim: mężczyzna zatrudniony w parafii jako pomocnik pastora, zajmujący się głównie
sprawami socjalnymi i działalnością charytatywną'

DIAKONAT l. 'w Kościele katolickim i prawosławnym: święcenie niższe o stopień niż święcenie na księdza': Diakonat
uprawnia do czynności pomocniczych przy mszy, głoszenia kazań i samodzielnego sprawowania niektórych obrzędów,
np. chrztu. 2. 'w Kościele ewangelickim: charytatywna i socjalna służba diakona'

DIAKONIA l. 'postawa bezinteresownej służby, mająca cechować cały Kościół, wspólnoty i ruchy chrześcijańskie':
Zaangażowanie w diakonię. 2. 'w Kościele ewangelickim: służba miłosierdzia - pomoc chorym, bezdomnym,
potrzebującym itd.': Razem z pastorem zajmowali się diakonią wśród grupy wynędzniałych uchodźców. 3. 'grupa osób
pełniących określoną posługę we wspólnocie chrześcijańskiej lub w czasie jakiejś akcji religijnej, pielgrzymki itd.':
Diakonia liturgiczna, muzyczna.

DIAKONIJNY 'związany z diakonią w l., 2. lub 3. znaczeniu': Diakonijny wymiar działalności Kościoła. Diakonijna służba
przy chorych. Grupa diakonijna.

DIAKONISA l. 'w pierwszych wiekach chrześcijaństwa: niezamężna kobieta pracująca na rzecz gminy, opiekująca się
chorymi i ubogimi' 2. 'w Kościele ewangelickim: członkini stowarzyszenia kobiet zajmująca się pracą charytatywną i
socjalną'

DIAK l. 'w Kościele prawosławnym i Kościele katolickim obrządku wschodniego: śpiewak lub sługa cerkiewny,
usługujący podczas liturgii' 2. 'na dawnej Rusi:

urzędnik, zwykle pisarz w kancelarii'

od gr. diakonos 'sługa, duchowny'

DIAKRYTYK rząd. 'znak odróżniający': Diakrytyki stosowane w polskim alfabecie to np. ogonek przy "ą" i "ę", kreseczka
przy "ś" i "ć", kropka przy "ż".

DIAKRYTYCZNY 'związany z odróżnianiem, odróżniający': Funkcja diakrytyczna. Znaki diakrytyczne.

gr. diakritikós 'odróżniający'

DIALEKT 'mowa ludności wiejskiej dużej części kraju, różniąca się od języka ogólnego i od innych dialektów':

Do polskich dialektów zalicza się: małopolski, mazowiecki, śląski, wielkopolski oraz dialekt kaszubski, będący
pozostałością dawnych dialektów pomorskich.

DIALEKTALNY 'związany z dialektami lub dialektem': Dialektalne zróżnicowanie Polski. Cechy dialektal-ne mowy.

gr. dialektos 'sposób mówienia'

DIALEKTOLOGIA 'dział językoznawstwa zajmujący się badaniem i opisywaniem dialektów i gwar': Dialektologia zajmuje
się m.in. opracowaniem atlasów oraz słowników gwar i dialektów.

DIALEKTOLOG 'językoznawca zajmujący się dialektologią': Do wybitnych polskich dialektologów pierwszej połowy XX
w. należą m.in. Jan Karłowicz i Kazimierz Nitsch.

DIALEKTOLOGICZNY 'związany z dialektologią':

Badania dialektologiczne. Nagrania dialektologiczne. Konferencja dialektologiczna.

złożenie: gr. dialektos, logos 'nauka, słowo'

DIALEKTYKA l. 'w starożytności: sztuka dyskutowania, zwłaszcza - stawiania właściwych pytań i udzielania na nie
odpowiedzi': Dialektyka Sokratesa, Platona. 2. 'w średniowieczu i współcześnie w naukach humanistycznych: sztuka
rozumowania, zwłaszcza - umiejętność wyciągania wniosków ze sprzeczności sądów i przeciw-stawności pojęć':
Podziwiał zręczną dialektykę swego mistrza, który bezbłędnie wyłapywał sprzeczności głoszonej przez przeciwników
teorii. 3. 'w teorii filozoficznej Hegla, a potem także (w nieco zmienionej wersji) w filozofii marksistowskiej:
rozumowanie, w którym słusznemu twierdzeniu (tezie) odpowiada jego słuszne zaprzeczenie (antyteza), a z nich
wyłania się nowe twierdzenie (synteza), a także cecha rzeczywistości, polegająca na tym, że bezustannie rozwija się
ona przez przeciwieństwa': Z prawa dialektyki - przekonany o tożsamości myśli i bytu - Hegel uczynił powszechne
prawo bytu. Proces przechodzenia od tezy do antytezy stanowił dlań nie tylko osnowę rozumowania, ale i realnego
rozwoju. (Tatarkiewicz) 4. 'przeciwieństwo pojęć, stanów rzeczy, elementów rzeczywistości': W swym filmie próbował
wydobyć dialektykę miłości i nienawiści.

DIALEKTYK l. zwolennik teorii filozoficznej, w której za nadrzędne prawo uznaje się rozwój przez przeciwieństwa': Jako
marksista był dialektykiem. 2. 'człowiek umiejętnie posługujący się rozumowaniem, w którym wyciąga się wnioski ze
sprzeczności sądów i przeciwstawności pojęć': Profesor, znakomity dialektyk, ukazywał im sprzeczność pojęć
estetycznych, które legły u podstaw współczesnej teorii sztuki: piękno i brzydota, oryginalność i kicz.

DIALEKTYCZNY l.'związany z dialektyką - sztuką rozumowania lub dyskutowania': Metoda dialektyczna. 2. 'związany z
dialektyką- w teorii Hegla i marksistów':

Materializm dialektyczny. 3. 'związany z dialektyką -przeciwieństwem pojęć, stanów itd.': Jedność dialektyczna dobra i
zła, narodzin i śmierci.

gr. dialektike techne 'sztuka dyskutowania'

DIALEKTYZACJA 'celowe wprowadzenie do języka utworu literackiego, widowiska teatralnego, filmu lub jakiejś
wypowiedzi - cech językowych jakiegoś dialektu lub dialektów': Dialektyzacja z reguły pojawia się w utworach
opowiadających o życiu mieszkańców wsi, takich jak np. "Chłopi" Władysława Reymonta czy "Ko-nopielka" Edwarda
Redlińskiego.

DIALEKTYZM 'element językowy charakterystyczny dla jakiegoś dialektu, wprowadzony do utworu literackiego, filmu
itd.' Do częstych w polskiej literaturze dia-lektyzmów należą m.in. dialektyzmy fonetyczne, np. ma-

160

DIALIZA

DIATRYBA

zurzenie, czyli wymowa typu "capka", dialektyzmy flek-syjne, np. "weźmiem", leksykalne, np. "uczycielka".
DIALEKTYZOWAĆ 'świadomie wprowadzać do jakiejś wypowiedzi dialektyzmy': Władysław Reymont dialektyzował
język bohaterów "Chłopów" wprowadzając do niego cechy charakterystyczne dla różnych polskich gwar i dialektów.

niem. Dialektiesierung

DIALIZA l. w chemii 'technika rozdzielania substancji za pomocą przegród półprzepuszczalnych': W dializie

wykorzystuje się różną zdolność poszczególnych składników substancji do przenikania przez półprzepuszczalną błonę.
2. w medycynie 'zabieg lub metoda leczenia z wykorzystaniem tej techniki: oczyszczanie krwi z mocznika i składników
trujących za pomocą sztucznej nerki lub specjalnych cewników': Szpital zakupił dwa nowoczesne aparaty do dializy
zewnątrzustrojowej.

DIALIZAT 'substancja poddawana dializie w chemii' DIALIZATOR 'przyrząd chemiczny służący do dializy'

DIALIZOWAĆ l. 'w chemii: przeprowadzać dializę jakiejś substancji': Dializować substancje koloidowe. 2. w medycynie:
przeprowadzać zabieg dializy (krwi) jakiejś osoby': Cierpiał na ciężką niewydolność nerek, trzeba go było natychmiast
dializować.

ang. diałysis od gr. diałysis 'rozdzielenie'

DIALOG l. 'rozmowa, zwłaszcza rozmowa dwóch osób w utworze literackim, filmie, dramacie itd.': Film obfituje w
zabawne sytuacje i krótkie, dowcipne dialogi, przen. 'w życiu politycznym i społecznym: rozmowy dwóch różniących
się stron i różne formy kontaktu służące utrzymaniu dobrych stosunków i przyjaznemu rozwiązywaniu spornych
problemów': Patriarchat moskiewski nawiązał dialog ekumeniczny z Kościołem katolickim.

DIALOGOWAĆ l. rząd. 'prowadzić dialog': Artyści nie chcą dialogować z krytyką. 2. 'wprowadzać dialog do utworu
literackiego, tekstu prasowego, filmu itd.': Dialogowany reportaż.

DIALOGOWY 'zawierający dialogi, przedstawiony w formie dialogu': Partie dialogowe powieści.

lać. dialogus z gr. dialogos 'rozmowa'

DIAMETRALNY l. książk. 'krańcowo różny, całkowicie odmienny': Choć byli braćmi, była między nimi diametralna
różnica: Piotr - przyjazny i wesoły, Jan - wiecznie nachmurzony, ponury i nieżyczliwy. 2. w geometrii 'przechodzący
przez średnicę': Diametralna linia. Diametralna płaszczyzna.

gr. diametros 'średnica'

DIAPAZON l. w muzyce 'skala dźwięków instrumentu muzycznego lub głosu śpiewaka' 2. w muzyce 'przyrząd (dawniej
w formie stalowego pręta wygiętego w kształcie litery U lub rurki ze stroikiem, obecnie elektroniczny) wydający
wzorcowy dźwięk o ściśle określonej wysokości, będący podstawą do strojenia instrumentów

muzycznych; kamerton' 3. przen. 'poziom dostojności, godności, stylu przemawiania': Przyjęcie przebiegało na bardzo
wysokim diapazonie.

lać. diapason 'oktawa muzyczna' z gr. dia pason (chordon) 'przez wszystkie struny'

DIAPOZYTYW l. inaczej: PRZEZROCZE, SLAJD 'zdjęcie utrwalone na przezroczystym materiale': W czasie pogadanki
wyświetlał barwne diapozytywy. 2. 'fotograficzny obraz stronic książki wykonany na przezroczystym materiale, z
którego wykonuje się formy drukowe': Diapozytywy wykorzystuje się obecnie w drukarstwie m.in. w technice
fotooffsetowej.

fr. diapositive
DIARIUSZ 'księga zawierająca zapis czynności i wydarzeń z każdego dnia, obecnie najczęściej działań jakiejś instytucji,
udokumentowanych protokołami, opisami, aktami itd.': Diariusz sejmowy. Diariusz wyprawy badawczej na Alaskę.

od łac. diarium 'dziennik'

DIASKOP inaczej: RZUTNIK 'aparat do wyświetlania przezroczy': W sali był ekran i duży diaskop, za pomocą którego
profesor wyświetlał wydrukowane na specjalnej folii wykresy, ilustrujące treść wykładu.

niem. Diaskop

DIASPORA l. 'rozproszenie jakiegoś narodu wśród innych spowodowane nieszczęściem ogólnym, klęską, wygnaniem
itp.': Zburzenie świątyni jerozolimskiej rozpoczęło okres żydowskiej diaspory. 2. 'rozproszeni członkowie jakiegoś
narodu, mieszkający na emigracji;

terytorium przez nich zamieszkałe': Diaspora ormiańska we Włoszech. Żydzi z Izraela i z diaspory.

gr. diaspora 'rozpad, rozproszenie'

DIATONIKA w muzyce 'zasada doboru dźwięków wchodzących w skład danej gamy, między którymi istnieją dokładnie
określone odległości (np. pół- i całotonowe) i które zależą od dźwięku centralnego'

DIATONICZNY wwMzyce'opartynadiatonice' O Skala diatoniczna: 'skala muzyczna złożona z pięciu całych tonów i
dwóch półtonów w obrębie oktawy' Instrumenty diatoniczne 'instrumenty muzyczne posiadające w zakresie swojej
skali możność wydobycia tylko dźwięków diatonicznych skali, według której są nastrojone, najczęściej według skali
durowej': Harmonijka ustna i okaryna to instrumenty diatoniczne.

lać. diatonicus

DIATRYBA l. 'w literaturze starożytnej: swobodny dialog filozoficzny, najczęściej na tematy moralne': Diatryby
Horacego i Seneki. 2. 'w literaturze nowożytnej: napastliwy utwór polemiczny lub przemówienie o takim charakterze':
Pisać przeciw komuś diatryby.

lać. diatriba z gr. diatribe 'spędzenie czasu'

161

DICTUM

DINTOJRA

DICTUM (czytaj: diktum) 'stwierdzenie, zwłaszcza mocne i wyraźne': Oświadczyła mu ostrym tonem, że jej firma nie
zamierza dalej korzystać z ich usług. Na takie dictum nie odpowiedział nic, skłonił się i wyszedł.

DICTUM ACERBUM (czytaj: diktum acerbum) 'gorzka prawda': Diabeł przypomniał Twardowskiemu dane słowo i
dodał, że to wstyd, by szlachcic zasłaniał się małym dzieckiem. Na to dictum acerbum Twardowski puścił dziecko i
krzyknął: - Bierz mnie, czarcie!

lać. dictum, dictum acerbum

DIDASKALIA 'tekst poboczny dramatu: przypisy, uwagi i wskazówki autora na temat sposobu wystawienia utworu na
scenie': W didaskaliach do "Wesela" Wyspiańskiego czytamy, że rzecz się dzieje w noc listopadową, w pobielonej na
siwo izbie, w roku tysiąc dziewięćsetnym.
gr. didaskalia 'to, co nauczane, instrukcja'

DIDŻEJ zob. DISC JOCKEY

DIECEZJA 'w Kościołach chrześcijańskich: jednostka administracyjna - region kraju, podzielony na dekanaty i parafie,
nad którym władzę sprawuje biskup (ordynariusz)': Diecezja gdańsko-białostocka. W kościołach całej diecezji zbierano
ofiary na budowę seminarium duchownego.

DIECEZJALNY 'związany z diecezją, działający na jej terenie': Kuria diecezjalna. Duszpasterstwo diecezjalne.

lać. dioecesis 'okręg administracyjny, prowincja'

DIELEKTRYK (czytaj: di-elektryk) w fizyce 'ciało charakteryzujące się dużym oporem elektrycznym, słabo przewodzące
prąd. Do dielektryków zalicza się m.in. gumę, ebonit i szkło kwarcowe.

DIELEKTRYCZNY (czytaj: di-elektryczny) w fizyce 'charakterystyczny dla dielektryka, wykonany z dielektryka': Własności
dielektryczne miki. Dielektryczne rękawice.

ang. dielectric

DIESEL l. inaczej SILNIK DIESLA, SILNIK DIESLO-WSKI 'wysokoprężny silnik spalinowy na olej napędowy, w którym
zapłon następuje samoczynnie pod wpływem znacznego sprężenia powietrza w cylindrach': Silniki Diesla są
stosowane w okrętach, lokomotywach, samochodach ciężarowych i osobowych. 2. 'samochód z takim silnikiem': Kupił
diesla z uwagi na niższą cenę oleju napędowego niż benzyny.

od nazwiska Rudolfa Diesla (1858-1913), niemieckiego inżyniera i wynalazcy, który w 1913 r. zbudował taki silnik

DIES IRAE (czytaj: djes ire) 'dzień gniewu, czyli dzień Sądu Ostatecznego': Dies irae to pierwsze słowa, a zarazem tytuł,
łacińskiej modlitwy śpiewanej podczas mszy żałobnej. Koniec wieku obfituje w apokaliptyczne przepowiednie: Ziemię
zniszczy wielki asteroid lub wojna nuklearna, po których nastąpi dies irae.

lać. dies irae

I DIETA 'szczególny sposób odżywiania, polecany przy niektórych chorobach albo jako środek na odchudzenie': Dieta
była nieuciążliwa i urozmaicona, a nawet wykwintna.

UWAGA: wyraz używany niepoprawnie w znaczeniu 'sposób odżywiania, jadłospis', np.: "Dieta dorosłego psa powinna
zawierać nieco mniej witamin", (poprawnie: jedzenie, menu dorosłego psa)

DIETETYCZNY 'związany ze szczególnym sposobem odżywiania, najczęściej: nietuczący, niskokaloryczny':

Prowadzić dietetyczną kuchnię. Dietetyczny posiłek

lać. diaeta z gr. diaita 'sposób życia'. Znaczenie biedne - pod wpływem ang. diet 'wyżywienie, wikt'

II DIETA l. 'sumy pieniędzy otrzymywane przez pracownika jako zwrot kosztów pobytu w podróży służbowej':

Wzrosły diety. Wypłacono mu diety za trzy dni. 2. 'specjalne wynagrodzenie dla osób pełniących różne funkcje
społeczne, np. parlamentarzystów, radnych':

Diety poselskie.

niem. Diaten, w nieco szerszym znaczeniu

DIETETYKA 'nauka o prawidłowym odżywianiu; także:

stosowanie w praktyce ustalonych zasad odżywiania':

Dietetyka zajmuje się m.in. badaniami dotyczącymi wpływu spożywanych pokarmów na powstawanie różnych chorób,
np. chorób miażdżycowych i chorób wątroby. Odkąd ma kłopoty z żołądkiem, zaczął bardzo skrupulatnie przestrzegać
zasad dietetyki.

DIETETYK 'specjalista w zakresie dietetyki': Dietetycy są często zatrudniani w szpitalach, sanatoriach i domach opieki.

fr. dićtetique

DIFFERENTIA SPECIFICA (czytaj: diferencja specifi-ka) w logice 'różnica gatunkowa - cecha lub cechy odróżniające
pewien gatunek od innych gatunków tego samego rodzaju': W klasycznej definicji podajemy kolejno genus proximum
i differentia specifica definiowanego pojęcia. Np. stołek to 'mebel do siedzenia (genus proximum), przeznaczony dla
jednej osoby i niemający oparcia (differentia specifica)'

DIN 'skrót wyrażenia: Deutsche Industrie Norm - niemiecka norma przemysłowa; w Polsce spotykany najczęściej przy
oznaczeniu światłoczułości błon do aparatów fotograficznych': Obecnie dawne oznaczenie światłoczułości DIN jest
zastępowane przez powszechnie stosowane międzynarodowe oznaczenie ISO.

niem. DIN, w Niemczech stosowane oczywiście przy określaniu norm w tym systemie, odnoszących się do rozmaitych
wyrobów

DINTOJRA I. 'honorowy sąd w środowisku złodziejskim;

także: krwawe porachunki wśród przestępców lub "kara" za sprzeniewierzenie się im': Urządzić komuś dintoj-rę. Prasa
informowała o kolejnych ofiarach dintojry. 2. 'sąd rabinacki, zwykle rozstrzygnięcie jakiegoś sporu między członkami
gminy żydowskiej przez rabina'

od hehr. din 'sąd, lora 'prawo'

162

DIODA

DISCO albo DYSKO

DIODA 'element składowy urządzeń elektronicznych, mający dwie elektrody, przewodzący prąd tylko w jednym
kierunku': Diody należały do pierwszych i najprostszych lamp elektronowych; obecnie stosuje się najczęściej diody
półprzewodnikowe, m.in. do prostowania prądu zmiennego.

ang. diodę, w ang. złożenie gr. di(s) 'dwa' i (electr)ode, termin powstały na początku lat 20. XX w. (choć pierwszą
lampę tego typu skonstruowano już na początku tego wieku)

DIONIZJE 'w starożytnej Grecji: obchody święta Dioni-zosa - boga płodności, wina i ekstazy, mające podobny charakter
jak rzymskie bachanalia'

DIONIZYJSKI l. 'związany z dionizjami lub z Dionizo-sem': Tańce dionizyjskie. 2. 'w filozofii Fryderyka Nie-tzschego:
jeden z dwu podstawowych pierwiastków kultury europejskiej i natury człowieka: "ciemny", zmysłowy, cielesny,
ekstatyczny, spontaniczny - przeciwstawiany pierwiastkowi apollińskiemu': W często stosowanej w teorii literatury
typologii do epok dionizyjskich zaliczano średniowiecze, barok i romantyzm, do apollińskich, często zwanych
klasycznymi - odrodzenie, oświecenie i pozytywizm.

od imienia boga, gr. Dionysós (którego odpowiednikiem w starożytnym Rzymie był Bachus)
DIOPTRIA w optyce 'jednostka zdolności skupiającej soczewki lub układu optycznego, symbol 5, dawniej D':

l 8 to zdolność skupiająca soczewki o ogniskowej l m. Miał silne okulary - pięć dioptrii.

DIOPTRYCZNY w optyce 'skupiający': Dioptryczne właściwości soczewki. Aparat dioptryczny.

DIOPTROMIERZ 'przyrząd do pomiarów zdolności skupiających soczewek i układów optycznych': Dioptro-mierze

wykorzystuje się do pomiaru właściwości diop-trycznych okularów i soczewek kontaktowych.

DIOPTER l. w geodezji 'przyrząd do wyznaczania kierunku, składający się z okularu i obiektywu' 2. w technice
wojskowej 'montowany na karabinie, przed muszką i szczerbinką dodatkowy przeziemik, zwiększający dokładność
celowania'

fr. dioptrie od gr. dioptra 'otwór do patrzenia'

DIORAMA l. 'dzieło plastyczne, składające się z trójwymiarowej makiety, za tło mającej (dwuwymiarowy) obraz, często
przy tym makiety umieszczonej wewnątrz wklęsłości, której ściany są obrazem, co daje wrażenie przestrzenności':
Dioramy są często wykorzystywane w scenografii teatralnej, a także jako część wielkich "widowisk malarskich", takich
jak np. panoramy. 2. 'obraz malowany dwustronnie na specjalnym zmatowionym szkle, którego pewne części są
nieprzezroczyste, a inne - przezroczyste': Diorama przy odpowiednim oświetleniu daje niezwykłe efekty świetlne,
m.in. wrażenie przestrzenności.

fr. diorama od gr. dia 'przez' hórama 'widowisko'

DIP 'gęsty sos na zimno, przyrządzany ze śmietany, jogurtu, rzadziej twarogu lub majonezu, podawany do wielu

różnych potraw': Dipy podaje się, zwykle w osobnych miseczkach, do surowych lub gotowanych warzyw, krakersów,
chipsów, precli albo do mięsa z grilla, a nawet do owoców.

ang. dip

DIPIS 'osoba z Europy Wschodniej, w czasie II wojny światowej wywieziona na roboty do Niemiec, po zakończeniu
działań wojennych znajdująca się w strefie zachodniej i niechcąca wracać do swego kraju': Władze alianckie umieściły
dipisów w obozach przesiedleńców;

większość z nich po pewnym czasie wróciła do swych krajów.

ang. skrót wyrażenia: d(ispleaced) p(erson)s 'osoby przesiedlone'

DIPLOIDALNY w biologu 'o komórkach lub ich jądrach:

taki, w którym występują dwa zespoły chromosomów; o organizmach: taki, którego komórki mają podwójny zespół
chromosomów': Komórki diploidalne to wszystkie komórki ciała człowieka, prócz komórek rozrodczych:

plemników i jaj, które są haploidalne.

DIPLOIDALNOŚĆ w biologii 'zjawisko występowania w komórkach zwierzęcych i roślinnych podwójnej liczby

chromosomów'

DIPLOID w biologii 'organizm zwierzęcy lub roślinny, który ma w swych komórkach (somatycznych) dwa zespoły
chromosomów': Ogromna większość zwierząt i duża część roślin to diploidy.

ang. diploid od gr. diplóos 'podwójny'

DIPOL w fizyce 'układ dwóch ładunków elektrycznych jednakowej wielkości, ale przeciwnego znaku, położonych blisko
siebie, albo układ magnetyczny charakteryzujący się analogicznymi właściwościami'

DIPOLOWY 'związany z dipolem elektrycznym lub magnetycznym - przymiotnik występujący głównie w wyrażeniach z
dziedziny fizyki, mających charakter terminów':

Moment dipolowy. Promieniowanie dipolowe.

ang. dipole odgr. di(s) 'dwa', pólos 'biegun'

DISC JOCKEY (czytaj: disk dżokej) inaczej: DIDŻEJ 'osoba prowadząca dyskotekę, zapowiadająca utwory muzyczne i
wygłaszająca komentarze; także; prezenter radiowych lub telewizyjnych audycji muzycznych, skrót: DJ': Żarty disc
jockeya między kolejnymi kompaktami nie były najwyższej klasy. Stracił posadę didżeja w renomowanym klubie
studenckim.

ang. disc jockey

DISCMAN (czytaj: diskmen) 'mały, przenośny odtwarzacz płyt kompaktowych ze słuchawkami': Discmany wypieraj ą
bardzo do niedawna jeszcze popularne walkmany.

ang. discman, początkowo nazwa firmowa

DISCO albo DYSKO (czytaj: disko albo dysko) l. 'silnie zrytmizowana muzyka taneczna, odtwarzana z płyt lub

163

DIDŻEJ

DODEKAFONIA

taśm w dyskotekach, niemająca jakiejś odrębnej muzycznie stylistyki, zgodna z panującymi w danym okresie gustami
masowej publiczności': Disco zakorzeniło się na dobre we współczesnej pop-kulturze. Słuchać disco (dysko). Tańczyć
przy disco (dysko). 2. 'taniec towarzyski, wykonywany w dyskotece przy tej muzyce':

Tańczyć disco (dysko). 3. 'mający związek z disco; dyskotekowy (przymiotnik)': Muzyka, styl disco (dysko). Taniec disco
(dysko). 4. 'lokal, w którym tańczy się przy muzyce, odtwarzanej z płyt lub taśm; dyskoteka': Tańczyć, bawić się w disco
(dysko). Chodzić do disco (dysko).

DISCO POLO (czytaj: disko polo) l. 'styl w tanecznej muzyce popularnej, powstały na początku lat 90. XX w. w Polsce,
charakteryzujący się prostą melodią oraz niezbyt wyszukanymi tekstami piosenek wyłącznie w języku polskim,
przeważnie o tematyce miłosnej i obyczajowej': Słuchać disco polo. Tańczyć przy disco polo. 2. 'mający cechy tego
stylu, należący do tego stylu;

discopolowy (przymiotnik)': Muzyka disco polo. Zespół disco polo.

ITALO DISCO (czytaj: italo disko) l. 'styl w tanecznej muzyce popularnej, powstały w drugiej połowie lat 80. XX w. we
Włoszech, charakteryzujący się prostą melodią oraz tekstami piosenek wyłącznie w języku włoskim, przeważnie o
tematyce miłosnej i obyczajowej': Słuchać italo disco. Tańczyć przy italo disco. 2. 'mający cechy tego stylu, należący do
tego stylu (przymiotnik)': Muzyka, styl italo disco.

ang. disco

DIDŻEJ pot. 'to samo, co disc jockey'

spolszczona (w zapisie) wersja angielskiego skrótu: d(isc) j(ockey)

DISPLAY albo DISPLEJ 'wyświetlacz danych przy różnych urządzeniach elektronicznych; także (choć rzadko): monitor':
Na displeju magnetowidu wyświetlała się data, godzina i dzień tygodnia.

ang. display, słowo wieloznaczne, nazywające także różne działania reklamowe, pokazy itd.

DISPLEACED PERSONS zob. DIPIS

DITTO 'jak wyżej, tak samo': Wyrażenia ditto używa się np. przy długich wyliczeniach i rachunkach, by nie powtarzać
występujących w nich wyrazów i określeń.

wl. ditto

DIUK 'najwyższy tytuł szlachecki w Wielkiej Brytanii; także: osoba, której ten tytuł przysługuje': Po ojcu odziedziczył
tytuł diuka, ale był człowiekiem wesołym i bezpośrednim, obco czującym się wśród wielkich lordów.

ang. duke z łac. dux 'wódz'

DIUREZA w medycynie 'wydalanie moczu'

DIURETYK 'lek moczopędny': Nadużywanie diurety-ków może wywoływać niepożądane skutki uboczne.

DIURETYCZNY w medycynie 'moczopędny': Diurety-czne działanie ma wiele roślin, np. pietruszka.

fr. diuretique od gr. dia 'przez', oureó 'oddaję mocz'

DIVIDE ET IMPERA (czytaj: divide et impera) 'dziel i rządź - rzymska zasada polityczna głosząca, iż należy poróżnić
między sobą tych, nad którymi zamierza się panować, aby nie tworzyli solidarnego frontu przeciw imperium, lecz słabi
i podzieleni szukali jego wsparcia we wzajemnych konfliktach': Artykuł demaskował działalność tajnych służb
mocarstwa w tym małym kraju, które - w myśl zasady divide et impera - dążyły do skomplikowania jego stosunków z
sąsiadami i zantagonizowania stosunków między partiami tworzącymi w nim słabą koalicję.

lać. divide et impera

DIWA 'śpiewaczka operowa, ciesząca się wielką popularnością, z reguły obsadzana w najważniejszych rolach;

rzadziej także: gwiazda operetki, kabaretu, a nawet filmu': Na scenie wystąpiła wówczas Maria Callas, najsłynniejsza
diwa XX wieku. Krytyka narzekała na brak akcji i dłużyzny, zaletą filmu był natomiast popis aktorski wielkiej diwy
współczesnego kina - Meryl Streep.

DJ zob. didżej DNA zob. DEZOKSYRYBONUKLEINOWY KWAS

DOCENT l. 'w Polsce: stanowisko samodzielnego pracownika naukowego, mającego tytuł doktora habilitowanego,
niższe od stanowiska profesora; naukowiec mający takie stanowisko': Stanowisko docenta zostało zniesione w
szkołach wyższych, utrzymano je natomiast w Polskiej Akademii Nauk, jest to też nadal zwyczajowy tytuł. 2. 'za
granicą, zwłaszcza w Niemczech: tytuł lub stanowisko niższe niż profesor; także: stanowisko nauczyciela w zawodowej
szkole wyższej lub na uniwersytecie otwartym'

DOCENTURA 'stanowisko docenta': Długo ubiegał się o docenturę.

niem. Dozent od łac. doceo 'uczę'

DOCTOR HONORIS CAUSA zob. DOKTOR HONORIS

CAUSA
DODEKAFONIA w muzyce 'dwunastodźwiękowa, atonal-na technika komponowania utworów muzycznych, w której
brak centrum tonalnego dzięki równouprawnieniu wszystkich dwunastu dźwięków oktawy, ułożonych w dowolnie
obraną serię': W polskiej tradycji dodekafo-nia polegała na tym, że materiałem dźwiękowym oktawy ułożonym w serię
operuje się w kompozycji tak, że żaden dźwięk nie może być powtórzony przed jej ukończeniem.

DODEKAFONISTA 'kompozytor posługujący się techniką dodekafoniczną'

DODEKAFONIZM 'styl w muzyce oparty na zasadach dodekafonii'

164

DOGARESSA

DOKTOR

DODEKAFONICZNY 'oparty na zasadach dodekafo-nii': Muzyka, szkoła dodekafoniczna. Technika dode-kafoniczna.

gr. dodeka 'dwanaście', phone 'dźwięk'

DOGARESSA zob. DOŻA

DOGMAT l. 'coś, co się przyjmuje za pewnik, gdyż tak twierdzi ktoś obdarzony autorytetem': Teza o nieuchronności
wprowadzenia gospodarki rynkowej stała się już dziś dogmatem. 2. 'objawiona prawda, zasada wiary chrześcijańskiej':
Dogmat o Niepokalanym Poczęciu NMP.

DOGMATYK 'człowiek postępujący dogmatycznie, zajmujący sztywne stanowisko w jakiejś sprawie, nieskory do
zmiany poglądów i stanowiska': Naraz ożyli wszyscy ideologiczni dogmatycy partyjni.

DOGMATYCZNY 'ściśle trzymający się określonych zasad, jakichś idei, nieskory do zmiany stanowiska i poglądów bez
względu na rzeczywistość'. Wykazywał dogmatyczne przywiązanie do ideałów młodości. Dogmatyczne poglądy.

DOGMATYKA l. inaczej: TEOLOGIA DOGMATYCZNA 'dział teologii zajmujący się dogmatami religijnymi': Dogmatyka
bada m.in. historię dogmatów i zajmuje się ich systematycznym ujęciem. 2. 'dział prawa zajmujący się formalną
analizą i systematyzacją norm prawnych': Dogmatyka prawa cywilnego. Dogmatyka prawa karnego.

DOGMATYZM 'bezkrytyczne uznawanie twierdzeń, za którymi stoi autorytet, i trwanie przy nich z uporem': Jako
uczony był człowiekiem wiecznie sceptycznym wobec dokonań poprzedników, któremu najdalszy był choćby cień
dogmatyzmu.

DOGMATYZACJA 'nadanie czemuś cech dogmatyzmu lub dogmatu': Dogmatyzacja myślenia. Dogmatyzacja twierdzeń.

DOGMATYZOWAĆ 'nadawać czemuś cechy dogmatyzmu lub dogmatu': Dogmatyzować poglądy. Dogmaty-zować tezy.

gr. dógma 'postanowienie, pewnik'

DO IT YOURSELF (czytaj: du it jorself) 'zrób to sam -amerykańskie hasło zachęcające do samodzielnego wykonywania
drobnych prac budowlanych i dekorator-skich, napraw, robienia niewielkich sprzętów domowego użytku itd.'
Nadawany dawniej w telewizji polskiej program "Zrób to sam" nie odpowiadał dokładnie sensowi hasła "Do it
yourself", ponieważ zachęcał raczej do hobbystycznego majsterkowania niż do wykonywania różnych przedmiotów
dla oszczędności i rozwijania w sobie samodzielności.

amer. do it yourself, bardzo popularne hasło z lat 50., często w formie skrótu: DIY.
DOK l. 'specjalny basen w stoczni lub pływające urządzenie, służące do budowy albo remontowania statków':

Suchy dok w stoczni po zmontowaniu statku napełnia

się wodą, co umożliwia wyprowadzenie statku w morze. Dok pływający pozwala na podnoszenie i opuszczanie statku,
dzięki czemu można wykonywać różne naprawy urządzeń i konserwację kadłuba. 2. 'basen portowy służący do
załadunku i rozładunku statków, zwłaszcza basen zamykany specjalnymi śluzami, co zabezpiecza statek przed
podnoszeniem się i opuszczaniem w zależności od przypływu i odpływu'

DOKER 'pracownik stoczni zatrudniony przy budowie lub remoncie statku albo pracownik portu ładujący i
rozładowujący statki'

DOKOWAĆ 'umieszczać statek w doku': Nastąpiło u-szkodzenie kadłuba i nasz statek musiał być dokowany.

ang. dock

DOKAPITALIZOWAĆ 'dostarczyć jakiejś instytucji, firmie, bankowi itd. środków finansowych, np. w celu pokrycia
poniesionych strat albo po to, by umożliwić szybszy rozwój': Pieniądze, którymi budżet zamierza dekapitalizować tę
instytucję, wystarczą zaledwie na pokrycie połowy strat.

złożenie cząstki: do- i słowa: kapitalizować

DOKOOPTOWAĆ 'przyjąć kogoś do jakiegoś wybranego już wcześniej zespołu ludzi, żeby uzupełnić lub rozszerzyć ten
zespół': Do składu komisji dokooptowano dwóch nowych członków: przedstawiciela związków zawodowych i
prawnika.

złożenie słów: do i kooptować

DOKTOR l. 'stopień naukowy wyższy od stopnia magistra, a niższy od stopnia doktora habilitowanego, nadawany
osobie, która napisała i obroniła pracę doktorską i zdała egzaminy doktorskie, skrót: dr; także: osoba mająca ten tytuł':
Doktor fizyki, chemii, nauk medycznych, weterynarii, nauk humanistycznych. Studenci prosili doktora o przerwę w
zajęciach. 2. 'zwyczajowy tytuł nadawany lekarzom; także: lekarz': Leczył się u doktora Sekulskiego. Doktor przepisał
mu antybiotyki.

DOKTORAT l. 'stopień naukowy doktora': Był niezwykle wykształconym człowiekiem, mającym dwa doktoraty. 2.
'praca doktorska lub jej obrona': Napisał doktorat z literatury angielskiej. Dzisiaj w naszym instytucie będą dwa
doktoraty.

DOKTORANT 'osoba, która przygotowuje rozprawę doktorską': Za opiekę nad doktorantami profesor doliczał sobie 30
godzin rocznie do pensum.

DOKTORYZOWAĆ SIĘ 'uzyskać stopień doktora':

Doktoryzował się z chemii.

DOKTORSKI 'związany z doktorem lub z doktoratem':

Tytuł doktorski. Praca doktorska.

DOKTORANCKI 'związany z uzyskiwaniem stopnia doktora lub z doktorantem': Studia doktoranckie. Stypendium
doktoranckie. Omawiać sprawy doktoranckie.

fac. doctor 'nauczyciel, mistrz'

165
DOKTOR HONORIS CAUSA

DOMESTYKACJA

DOKTOR HONORIS CAUSA (czytaj: doktor honoris kałza) 'zaszczytny tytuł nadawany przez uczelnie osobom wyjątkowo
zasłużonym dla nauki lub kultury; także: osoba, która otrzymała ten tytuł': Z okazji 600-lecia odnowienia Akademii
Krakowskiej tytuł doktora honoris causa tej uczelni otrzymali m.in. Gustaw Herling--Grudziński, Sławomir Mrozek, Jan
Nowak-Jeziorański oraz Tadeusz Różewicz.

DOKTORAT HONORIS CAUSA 'tytuł doktora honoris causa': Senat Uniwersytetu Jagiellońskiego odrzucił w głosowaniu
uchwałę o przyznanie Romanowi Polańskie-mu doktoratu honoris causa.

lać. doctor honoris causa

DOKTRYNA l. 'ogół założeń, twierdzeń i przekonań, cały system myślowy jakiejś szkoły filozoficznej, dyscypliny
naukowej, dziedziny wiedzy itp.': Doktryna moralna stoików. Doktryna rozwoju przemysłu. 2. 'obowiązujący zespół
założeń i poglądów wykorzystywany w polityce jakiejś partii lub państwa': Doktryna polityczna obozu belwederskiego.
3. pot. 'zespół wydumanych lub skostniałych idei i przekonań niemożliwych do zastosowania w życiu': Toż to czysta
doktryna, skąd wziąć u nas tyle pieniędzy!

DOKTRYNALNY 'związany z doktryną, oparty na doktrynie': Doktrynalna zasada. Doktrynalne postępowanie.

DOKTRYNER 'człowiek ściśle trzymający się wydumanych zasad, utartych formułek, oderwany od życia, o wąskich
horyzontach': Miał to być zjazd krytyków filmowych, a okazało się, że jest to zlot doktrynerów,

DOKTRYNERSKI 'właściwy doktrynerowi, ciasny, skostniały w poglądach': Doktrynerskie poglądy.

DOKTRYNERSTWO rząd. DOKTRYNALNOŚĆ 'bycie doktrynerem, ogół cech doktrynerskich'. Negatywnie oceniam
doktrynerstwo liberałów.

lać. doctrina 'nauka'

DOLBY w technice 'system redukcji szumów przy zapisie magnetycznym dźwięku; także: elektroniczny, wielo-
ścieżkowy system dźwięku w nagraniach stereofonicznych': Kaseta nagrana w systemie dolby. System dolby stereo
jest stosowany w kinach i w domowych zestawach telewizyjnych.

amer. dolby, nazwa firmowa od nazwiska inżyniera R. Dolby'ego

DOLCE (czytaj: dolezę) w muzyce 'określenie wykonawcze: miękko, delikatnie, słodko'

wi. dolce 'słodko'

DOLCE STIL NUOVO (czytaj: dolezę stii nowo) 'nowy słodki styl - styl liryki włoskiej powstały w XIII w.' Liryka dolce stii
nuovo miała przede wszystkim charakter miłosny, odznaczała się bogactwem psychologicznym treści i wytwomością
formy.

wl. dolce stii nuovo

DOLCE VITA (czytaj: dolezę wita) 'słodkie życie - życie w luksusie i bez problemów, ale pozbawione ideałów,
odznaczające się wewnętrzną pustką': Zamieszkali w willi nad brzegiem oceanu, gdzie przez następne dziesięć lat
wiedli dolce vita, równie luksusowe, jak pozbawione jakiejkolwiek duchowej treści.
DOLCE FAR NIENTE (czytaj: dolezę far niente) 'słodkie próżnowanie': Kapitan był dziwnym człowiekiem, któremu
zupełnie obca była myśl o aktywnym wypoczynku. Jego życie między wielkimi wyprawami wypełniało dolce far niente.

wl. dolce 'słodki', Dolce vita - film Federico Felliniego z 1960 r.

DOLOMIT l. 'węglan wapnia i magnezu, bezbarwny, biały lub brązowawy minerał o szklistym połysku' 2. 'skała
osadowa, której głównym składnikiem jest minerał o tej samej nazwie': Dolomit jest używany m.in. w budownictwie, a
także do wyrobu szkła i materiałów ogniotrwałych.

DOLOMITOWY 'wykonany z dolomitu - skały, zawierający dolomit - minerał': Posadzkę miała wyłożoną pięknymi,
szlifowanymi płytami dolomitowymi.

DOLOMITY 'część wschodnich Alp, w której dominują skały dolomitowe'

od nazwiska: Deodata Dolomieu (1750-1801) francuskiego geologa, który opisał ten rodzaj skal

D.O.M. zob. DEO OPTIMO MAXIMO

DOMENA l. 'dziedzina, pole albo (rzadziej) teren, które przynależą do zakresu działań, wpływów lub zainteresowań
jakiejś osoby, grupy ludzi, instytucji itd.' Wiele osób nadal uważa, że gotowanie jest domeną kobiet. Sztuka w tej
epoce była domeną Włochów. Województwa południowe były dotąd domeną wpływów mafii z Wołomina. 2. w
internecie 'nazwa identyfikująca komputer lub serwer podłączony do sieci': Domena serwera Peter Collin Publishing
to pcp. co. uk (w sieci www).

DOMENY 'w starożytnym Rzymie: dobra ziemskie należące do cesarza; w średniowieczu: dobra ziemskie podlegające
bezpośrednio władcy oraz opłaty i świadczenia ludności na rzecz króla':

fr. domaine 'majątek ziemski, posiadłość' z łac. dominium

DOMESTYKACJA inaczej: UDOMOWIENIE w biologii 'proces polegający na zmianach cech zwierząt i roślin w wyniku
zabiegów człowieka i kontaktu z nim':

Domestykacja rozpoczęła się ponad 10 tysięcy lat p.n.e.; proces ten objął wielką liczbę gatunków zwierząt i roślin,
których współczesnymi potomkami są m.in. pies, pszczoła, kura, wielbłąd; pszenica, kukurydza, jabłoń.

DOMESTYKACYJNY 'związany z domestykacją, wywołujący ją, będący jej efektem': Procesy domestykacyj-ne. Czynniki
domestykacyjne. Zmiany domestykacyjne.

ang. domestication od łac. domesticus 'domowy'

166

DOMICYL

DONKISZOT

DOMICYL l. wprawie 'miejsce, w którym zarejestrowana jest jakaś firma, rzadziej: stałe miejsce zamieszkania':

Ustalenie domicylu firmy jest ważne m.in. ze względów podatkowych. 2. w finansach 'ustalone umownie przez strony
miejsce realizacji pewnego zobowiązania finansowego, zwłaszcza weksla'

DOMICYLOWANY WEKSEL 'weksel, na którym jest podane miejsce realizacji': Za zastaw służył domicylo-wany weksel,
który mógł być zrealizowany po trzech miesiącach w banku WDK w Poznaniu.
ang. domicile z łac. domicilium 'mieszkanie'

DOMINACJA 'wyraźna przewaga, górowanie nad kimś albo nad czymś': Dominacja "Polonii" była w tym meczu
widoczna już od początku. O baroku mówiono niesłusznie, że to okres dominacji formy nad treścią.

DOMINOWAĆ 'górować, wyraźnie przeważać': Cecha dominująca. Generał obalił zdominowaną przez komunistów
Radę Państwa. Dyskusja nad tegorocznym budżetem zdominowała wczorajsze obrady sejmu.

lać. dominatio 'panowanie' od: dominari 'władać'

DOMINANTA l.ksiąźk. 'element lub cecha, wybijające się na tle całości, często: główny motyw, element stylu lub
kompozycji jakiegoś dzieła sztuki': Dominantę wielkomiejskiego pejzażu stanowiły nowoczesne biurowce ze szkła i
stali. Dominantę dramatu stanowił konflikt między wiernością a poczuciem obowiązku, prowadzący do tragicznego
finału. 2. w statystyce 'ta wartość cechy, która w próbie występuje największą ilość razy; także: najbardziej
prawdopodobna wartość zmiennej losowej' 3. w muzyce 'w tonach psalmowych: dźwięk, który się najdłużej utrzymuje
i na którym recytowany jest tekst' 4. w muzyce 'w systemie modalnym: piąty dźwięk skali autentycznej (podstawowej)
lub czwarty skali plaga-Inej (pochodnej)' () Dominanta górna 'piąty dźwięk skali durowej lub molowej, akord na nim
zbudowany' Dominanta dolna 'czwarty dźwięk skali durowej lub molowej, akord na nim zbudowany;

subdominanta'

DOMINANT l. w ekologii 'gatunek roślin lub zwierząt, który znacznie przewyższa liczebnie inne gatunki w pewnym
zespole roślinnym lub zwierzęcym': 2. w etologii 'osobnik, który dominuje w pewnej grupie ludzi lub zwierząt':
Dominant sygnalizuje swe pierwszeństwo w grupie specjalnymi zachowaniami i wymaga, by inni jej członkowie
podporządkowali mu się.

DOMINANTOWY w muzyce 'związany z dominantą':

Akord dominantowy.

fr. dominantę, ang. dominant od łac. dominans 'panujący'

DOMINIUM l. 'niepodległe państwo, wchodzące w skład (Brytyjskiej) Wspólnoty Narodów': Dominia Wspólnoty
Narodów, np. Nowa Zelandia, Nigeria, Tanzania, są byłymi angielskimi koloniami. 2. 'w prawie średniowiecznym:
własność podzielona, z prawem własności zwierzchniej - pana, i prawem własności podległej - wasala, chłopa' 3. 'w
dawnej Polsce: wielka posiadłość ziemska króla lub magnata'

od łac. dominium 'władza, panowanie' (w takim też znaczeniu w XIX-wiecznej polszczyźnie), ang. dominion

DOMINUS VOBISCUM (czytaj: dominus wobiskum) 'Pan z wami - formuła wypowiadana przez księdza katolickiego do
wiernych zebranych w kościele podczas liturgii, na mszy odprawianej po łacinie'

lać. Dominus vobiscum, z Biblii

DOMPTEUR (czytaj: dąter) inaczej: TRESER 'osoba, która przygotowuje dzikie zwierzęta do wystąpień na scenie':
Publiczność z zapartym tchem przyglądała się pokazom młodego dompteura, który siadał na lwicach i wkładał im
głowę do paszczy.

fr. dompteur od: dompter 'oswajać, obłaskawiać'

DON l. 'w Hiszpanii: tytuł grzecznościowy, łączony z imieniem, odpowiadający mniej więcej polskiemu:

pan': Don Pedro. 2. 'we Włoszech: tytuł grzecznościowy, łączony z imieniem księży i członków niektórych rodzin
szlacheckich': Don Marco.
wl., hiszp. don, od łac. dominus 'pan'

DONACJA przestarz. 'darowizna dla kogoś, zwłaszcza darowizna dla Kościoła; także: dokument stwierdzający
dokonanie darowizny': Hugo Kołłątaj zdołał odzyskać dobra, które były donacjami królów i możnowładców na rzecz
Akademii Krakowskiej, a potem, z biegiem wieków, zostały przywłaszczone przez różne osoby i instytucje.

DONATOR przestarz. 'osoba lub instytucja, które dokonują darowizny, zwłaszcza darowizny na rzecz Kościoła' : W
Kościele wmurowano odlaną z brązu tablicę ku czci donatora.

DONATARIUSZ rz&storz. 'osoba lub instytucja, które otrzymują darowiznę'

lać. donatio 'dar'

DON JUAN zob. DONŻUAN DON KICHOTE zob. DONKISZOT

DONKISZOT 'osoba walcząca o szlachetne idee, ale odznaczająca się brakiem realizmu': Uważał, że jego przyjaciel
dziennikarz jest donkiszotem, który w swej chwalebnej pasji ujawniania nieprawości utracił zdolność rozróżniania
spraw małych i wielkich oraz konieczną dla odniesienia sukcesu zdolność do kompromisu z pewnymi ludźmi.

DONKISZOTERIA albo DONKISZOTYZM 'postępowanie typowe dla donkiszota, odznaczające się brakiem realizmu w
walce o słuszną sprawę': Profesor nie zgadzał się z pełnymi niewiary uwagami kolegów, że jego walka o wysoką
pozycję nauki w naszym kraju i prestiż

167

DONNA

DOWN

naukowca w naszym społeczeństwie to skazana na niepowodzenie donkiszoteria.

Don Kichote - bohater powieści pisarza hiszpańskiego Miguela Ce-rvantesa (1547-1616), wydanych na początku XVII
w.: niezamożny szlachcic, który pod wpływem lektur zostaje błędnym rycerzem, przemierzającym świat, by walczyć o
sprawiedliwość, i ponoszącym kolejne bolesne klęski

DONNA l. 'we Włoszech: tytuł grzecznościowy, łączony z imieniem kobiet należących do niektórych rodzin
szlacheckich': Donna Anna. 2. 'żartobliwe lub ironiczne określenie eleganckiej kobiety zachowującej się w poważny lub
wyniosły sposób, zwłaszcza młodej dziewczyny': Miał przyjść do nas ze swoją donną.

wf. donna od łac. domina 'pani'

DONZUAN 'przystojny mężczyzna, którego pasją jest uwodzenie kobiet': Dawny dyrektor, choć już nieco starszawy, był
nie lada donżuanem, jego maniery i sposób postępowania do dziś z westchnieniem tęsknoty wspomina wiele pań w
firmie.

DONŻUANERIA albo DONŻUANIZM 'postępowanie, zachowanie typowe dla uwodziciela': Drażniła ją jego donżuaneria
w stylu Jamesa Bonda, choć ogólnie uważała go za przystojnego i inteligentnego mężczyznę, który może zaimponować
niejednej kobiecie.

DONŻUAŃSKI 'związany z donżuanem, typowy dla donżuana': Donżuański styl życia. Donżuańskie maniery.

hiszp. Don Juan, bohater hiszpańskich podań ludowych i bardzo wielu utworów literackich: szlachetny i piękny
uwodziciel, który potrafi się zdobyć na wielką odwagę, gdy przychodzi mu odpowiedzieć za swe czyny
DOPING l. 'zachęcanie kogoś do działania, zwłaszcza wzbudzanie w sportowcach chęci do wysiłku przez publiczność
wznoszącą okrzyki, bijącą brawo, pokazującą transparenty itd.; także: środki, których używa się, by zachęcić kogoś do
działania i wysiłku': Uczniom do nauki też potrzebny jest doping. Każdej drużynie łatwiej jest grać na swoim boisku,
przy niesłabnącym dopingu wielotysięcznej widowni. Ogłuszający doping nie milkł przez całą pierwszą połowę meczu.
2. 'niedozwolone w sporcie podnoszenie sprawności organizmu za pomocą środków farmakologicznych; także:
niedozwolone środki stosowane przez sportowców po to, by podnieść swą sprawność': Coraz więcej sportowców
dyskwalifikuje się za doping. Stosować doping.

DOPINGOWICZ pot. 'sportowiec stosujący doping':

Specjalne testy pozwoliły wyłapać dopingowiczów.

DOPINGOWAĆ 'zachęcać kogoś do działania, zwłaszcza zachęcać sportowców do większego wysiłku': Zdopingowany
uwagami nauczyciela wziął się do nauki. Kibice gorąco dopingowali swój zespół.

DOPINGOWY l. związany z dopingiem - zachętą do działania': Dopingowe metody włoskich kibiców. 2. 'związany z
dopingiem - zażywaniem przez sportowców niedozwolonych środków farmakologicznych': Kontrola dopingowa. Afera
dopingowa.

ang. doping od: dope 'dawać narkotyki'

DORYCKI 'związany z Dorami, jednym z trzech głównych plemion starożytnej Grecji': Żelazna broń dory-cka. Język
dorycki. <) Porządek dorycki 'najprostszy, surowy styl wykształcony w starogreckiej architekturze w VII w. p.n.e., dla
którego charakterystyczne były ciężkie, monumentalne budowle': W porządku doryckim kolumna była znacznie
grubsza od kolumny w porządku jońskim, nie miała bazy, zaś jej kapitel składał się z poduszki i kwadratowej płyty.

gr. dorikós

DOSSIER (czytaj: dosje) 'zbiór dokumentów dotyczących jakiejś osoby lub sprawy, zwłaszcza obszerny zbiór
dokumentów niejawnych': Opowiadano, że służby wywiadowcze mają obszerne dossier, dokumentujące współpracę
senatora z komunistycznym wywiadem. Ministrowi przedłożono dossier, zawierające materiały na temat korupcji
wśród wysokich urzędników państwowych.

fr. dossier

DOTACJA 'pieniądze przyznawane komuś (przeważnie instytucji, organizacji) na określony cel i niepodlegające
zwrotowi; pomoc finansowa': Kiedyś dotacja państwowa utrzymywała głęboko deficytowe czasopisma. Dotacje do
każdej jednostki mieszkaniowej w spółdzielniach wynoszą: [...].

DOTOWAĆ 'dawać pieniądze na jakiś cel, dofinansowywać, udzielać dotacji': Czy jesteśmy zmuszeni dotować polskie
drobiarstwo? Dotować oświatę. Dotować książki naukowe.

lać. dotatio 'wyposażenie' od dotare 'obdarzyć, wyposażyć'

DOUBLE (czytaj: duble) 'pozłacany lub posrebrzany wyrób metalowy': Można tam było kupić bransoletkę z litego złota
lub znacznie tańszą doubić,

fr. double, dosłownie 'podwójny'

DOUBLE (czytaj: dabi) cząstka o znaczeniu 'podwójny', dodawana do bardzo wielu wyrazów w języku angielskim, które
obecnie często spotyka się w Polsce, zwłaszcza w odniesieniu do techniki komputerowej, np. doub-le-click, double-
density

ang. double
DOUBLE-CLICK (czytaj: dabi klik) 'podwójne kliknięcie - naciśnięcie przycisku myszy dwa razy, szybko raz po razie'

złożenie wyrazów: double, click 'klikać'

DOUBLE-DENSITY (czytaj: dabi densiti) 'podwójna gęstość, wyrażenie używane zwykle jako określenie na dyskach
magnetycznych: taki, na którym dzięki specjalnemu systemowi można zapisać podwójną ilość informacji'

złożenie wyrazów: double, density 'gęstość'

DOWN (czytaj: dałn): ZESPÓŁ DOWNA, inaczej: MON-GOLIZM./ror. DOWN (czytaj: dałn) 'wrodzona, uwa-

168

DOZA

DRAMAT

runkowana genetycznie choroba, dla której charakterystyczne są zmiany fizyczne oraz niedorozwój umysłowy': Do
zmian fizycznych występujących u dzieci dotkniętych zespołem Downa należą m.in. mała głowa o niskiej czaszce,
skośne i szeroko rozstawione oczy, półotwarte usta i wiotkie stawy kończyn.

od nazwiska L.H. Downa (1828-1896), angielskiego fizjologa, który opisał tę chorobę

DOZA l. 'określona ilość jakiejś substancji, zwłaszcza jakiegoś płynu lub leku': Zwiększona doza nawozu sztucznego.
Mała doza syropu, antybiotyku. 2. przen. 'pewna ilość czegoś abstrakcyjnego, np. uczucia': Jego piosenki zawierały
wielką dozę optymizmu, tak potrzebnego ludziom w tych trudnych czasach.

DOZOWNIK 'przyrząd do wydawania określonych porcji pewnej substancji': Cukiernica z dozownikiem. Do lekarstwa
został dołączony dozownik.

DOZOWAĆ l. 'odmierzać jakąś substancję i podawać w określonych proporcjach': Dozować leki. Dozować nawozy.
Dozować wodę. 2. 'obdarzać kogoś określoną ilością uczuć, zainteresowań itd.' Matka umiejętnie dozowała pochwały.

fr. dose

DOZYMETRIA 'dział fizyki zajmujący się pomiarami promieniowania jonizującego': Dozymetria opracowuje m.in.
metody pomiaru skażeń promieniotwórczych oraz dawki promieniowania pochłoniętego przez człowieka.

DOZYMETR inaczej: DAWKOMIERZ 'przyrząd do mierzenia dawki promieniowania jonizującego pochłoniętej przez jakiś
obiekt, np. przez człowieka': Na specjalnych zajęciach zaznajamiano żołnierzy z działaniem i zastosowaniem
dozymetrów chemicznych.

ang. dosimeter

DOŻA 'w historii: głowa państwa w republice weneckiej i republice genueńskiej': Urząd doży został zniesiony przez
Napoleona I po zajęciu przez niego Włoch w końcu XVIII w.

DOGARESSA 'żona doży' wi. doge, dogaressa

DR skrót: DOKTOR (zob.)

DRAGOMAN 'tłumacz na Bliskim Wschodzie, zatrudniony przy placówce dyplomatycznej albo będący przewodnikiem
turystów': Dragoman oprowadzał turystów po zabytkach Starego Miasta w Jerozolimie i tłumaczył jego niezwykle
skomplikowaną pod względem religijnym i społecznym sytuację współczesną.
fr. dragoman z ar.

DRAJW 'w tenisie, golfie, krykiecie itd.: uderzenie piłki pod kątem, wprawiające ją w ruch obrotowy': Drajwjest
uderzeniem trudnym do odebrania, w tenisie stosuje się

go wówczas, gdy piłka znajduje się na wysokości ramienia.

ang. drive

DRAJWER inaczej: STEROWNIK 'program komputerowy sterujący pracą urządzenia peryferyjnego': Zakupili pakiet z
mnóstwem drajwerów do drukarek laserowych.

ang. driver

DRAKOŃSKI 'bardzo surowy, często - przesadnie surowy': Drakońskie przepisy, zarządzenia. Drakońskie metody walki z
korupcją. Drakońskie kary dla uczestników protestu.

od nazwiska prawodawcy greckiego Drakona, który w 621 r. p.n.e. wprowadził kodeks karny zastępujący zwyczaj
prywatnej zemsty (za zabójstwo, okaleczenie itd.) karą- z reguły bardzo surową- wymierzaną przez trybunał

DRAMAT l. w nauce o literaturze 'jeden z trzech rodzajów literackich, różniący się od epiki i liryki tym, że zasadniczą
rolę odgrywają w nim dialogi bohaterów': Historycy dopatrują się początków dramatu w starogrec-kich obrzędach ku
czci Dionizosa, w czasie których recytowano melodyjnie różne teksty rozpisane na role między prowadzącego obrzęd i
chór. 2. 'utwór literacki należący do tego rodzaju; także: wystawienie tego utworu na scenie': Na egzamin musieli
przeczytać wszystkie dramaty Szekspira. Oglądali w teatrze dramat Wyspiańskiego "Noc listopadowa". 3. 'dzieło
literackie lub film o poważnej tematyce, przedstawiające problemy człowieka, grupy ludzi lub narodu': Obejrzeli
dramat historyczny "Faraon" w reżyserii Jerzego Kawalerowicza, będący ekranizacją powieści Bolesława Prusa. 4.
'nieszczęście lub trudne przeżycie, które spotyka jakąś osobę lub grupę osób': Utrata córki była dla niego wielkim
dramatem. Dramat tego narodu rozpoczął się od momentu utraty niepodległości. 5. 'coś, co budzi w nas głębokie
refleksje, zwłaszcza jakieś zjawisko, historia, przemiana': Dramat przyrody. Dramat życia.

DRAMATYCZNY l. 'związany z dramatem: rodzajem literackim, utworami należącymi do niego lub ich wystawieniem na
scenie': Literatura dramatyczna. Utwór dramatyczny. Artysta dramatyczny. 2. 'nieszczęśliwy, wstrząsający, pełen
ciężkich przeżyć': Dramatyczne przeżycia podczas okupacji. Dramatyczny widok.

DRAMATYZM l. 'wykazywanie cech właściwych dramatowi literackiemu': Krytycy podkreślali dramatyzm powieści, w
której akcję posuwały do przodu głównie dialogi bohaterów zamkniętych na niewielkiej przestrzeni schronu
przeciwatomowego. 2. 'bycie dramatycznym - nieszczęśliwym, wstrząsającym, pełnym napięcia wynikającego z
ogromnego zagrożenia': Dramatyzm losu więźniów. W tej, pełnej dramatyzmu, sytuacji przypomniał sobie, że istnieje
jeszcze jedno wyjście z zalewanego wodą kanału.

DRAMATYZACJA l. 'nadanie czemuś formy dramatu literackiego': Pisarz dokonał dramatyzacji swego opowiadania, co
pozwoliło na wystawienie go na scenie. 2. 'nadanie czemuś cech nieszczęścia, cech bardziej

169

DRAMATURGIA

DRESIARZ

wstrząsających, niż to coś w istocie ma': Dramatyzacja swych przeżyć.

DRAMATYZOWAĆ l. 'nadawać czemuś formę dramatu literackiego': Dramatyzować powieść, reportaż. 2. 'nadawać
czemuś cechy nieszczęścia, cechy bardziej wstrząsające, niż to coś w istocie ma': Udramatyzował historię swej miłości.

DRAMATIS PERSONAE (czytaj: dramatis personę) 'osoby dramatu - literackiego lub jakiejś historii życiowej': Dramatis
personae to skrzywdzony przez wymiar sprawiedliwości celnik oraz pani prokurator razem ze swym kochankiem -
gangsterem.

gr. drama, pierwotnie 'działanie, czynność', łac. dramatis personae

DRAMATURGIA l. 'twórczość dramatyczna': Dramaturgia współczesna. Dramaturgia romantyczna. 2. 'teoretyczna

wiedza o zasadach konstrukcyjnych dramatu': Wykładać dramaturgię. 3. 'cecha jakichś zdarzeń, które układają się w
pełny napięcia szereg':

Dramaturgia wydarzeń. Mecz miał niezwykłą dramaturgię.

DRAMATURG 'pisarz, twórca dramatów': Za najwybitniejszego dramaturga Młodej Polski uważany jest Stanisław
Wyspiański.

DRAMATURGICZNY l. 'związany z twórczością dramatyczną' : Talent dramaturgiczny. Pierwsze próby dramaturgiczne.

2. 'związany z teoretyczną wiedzą na temat konstrukcji dramatu': Zasady dramaturgiczne. Kanony dramaturgiczne. fr.
dramaturgie od gr. drama

DRANG NACH OSTEN 'parcie na wschód - sformułowanie wyrażające niemiecką ideę ekspansji na ziemie zamieszkane
przez Słowian i Bałtów, zwłaszcza od X do XV w.': Złamanie przez Polskę potęgi Zakonu Krzyżackiego było pierwszym
przykładem powstrzymania niemieckiego "Drang nach Osten". W ideologii nazistowskiej centralne miejsce zajmowały
hasła "przestrzeni życiowej" dla Niemców, którą zamierzano zdobyć głównie metodą "Drang nach Osten".

niem. Drang nach Osten, sformułowanie używane w Niemczech w XIX i XX w. zwykle w odniesieniu do dawnej historii,
w krajach słowiańskich - także w odniesieniu do historii najnowszej

DRAPERIA 'tkanina zebrana w ozdobne fałdy, używana w celach dekoracyjnych, jako zasłona, obicie, dawniej także -
szata': Ozdobą pokoju były wspaniałe draperie wokół okien.

DRAPOWAĆ 'układać tkaninę w fałdy': Drapować tkaninę. Drapowana suknia.

fr. draperie od drap 'sukno'

DRASTYCZNY l. 'bardzo gwałtowny, ostry, silny': Drastyczny wzrost cen. Drastyczne ograniczanie budżetu dla kultury.
2. 'dosadny, jaskrawy, nieprzyzwoity, w złym guście, niesmaczny': Opowiadała drastyczne dowcipy i nawet się przy
tym nie zarumieniła. Drastyczne sceny w filmie.

gr. drastikós 'energiczny, skuteczny'

DRAŻETKA l. 'lek, tabletka powlekana stwardniałą substancją ułatwiającą przełykanie i chroniącą przed
oddziaływaniem czynników zewnętrznych': W buteleczce miał jeszcze 10 drażetek z witaminą B. 2. 'cukierek w
kształcie małego krążka, w którym pod twardą skorupką kryje się nadzienie': Zajadał kakaowe drażetki.

DRAŻE 'to samo, co drażetki'

fr. dragee 'cukierek'

DRELICH l. 'gęsto tkana, gruba i mocna tkanina lniana lub bawełniana': Z drelichu szyje się m.in. różnego rodzaju
pokrowce i ubrania robocze. 2. 'ubranie robocze uszyte z tej tkaniny': Robotnicy naciągali drelichy.

DRELICHOWY 'wykonany z drelichu': Drelichowy pokrowiec. Drelichowe spodnie.

niem. Drillich z łac. trilix 'trójnitkowy'

DREN inaczej: SĄCZEK l. w agrotechnice i budownictwie 'przewód złożony z rur, odprowadzający wodę z terenów
podmokłych lub przewód służący do osuszania budynków, ulic, odprowadzania wód przemysłowych itd.':

Obecnie dreny wykonywane są najczęściej z rur kamionkowych, ceramicznych oraz z tworzyw sztucznych. 2. w
medycynie 'rurka umieszczana jednym końcem w ranie, służąca do odprowadzania ropy i płynów ustrojowych':
Dentysta założył mu w opuchniętym dziąśle dwa malutkie dreny.

DRENAŻ l. w agrotechnice i budownictwie 'sieć drenów ułożonych w ziemi, by odprowadzić z niej nadmiar wody':
Rozrysować plan drenażu. 2. w agrotechnice i budownictwie 'odprowadzanie nadmiaru wody za pomocą drenów':
Drenaż łąk i pól. 3. w medycynie 'odciąganie z ran i jam ciała ropy i płynów ustrojowych przez dreny': Drenaż rany. 4.
przen. 'powodowanie, że ludzie mają mniej pieniędzy lub że na rynku jest mniej pieniędzy, "osuszanie z pieniędzy'":
Sieć wielkich sklepów przystąpiła do drenażu kieszeni klientów. Celem tych posunięć fiskalnych jest drenaż rynku i
zmniejszenie siły nabywczej ludności.

DRENOWAĆ l. w agrotechnice i budownictwie 'odprowadzać nadmiar wody za pomocą drenów': Drenować pola.
Drenować grunty. 2. w medycynie 'odciągać ropę i płyny ustrojowe z ran i jam ciała przez dreny': Drenować ranę. 3.
przen. 'powodować, że ludzie mają mniej pieniędzy lub że jest ich mniej na rynku': Drenować kieszenie, portfele.
Drenować rynek.

ang. drain 'przewód, kanał'

DRESIARZ 'młodociany przestępca, zwykle ubrany w dres, wymuszający pieniądze, dokonujący kradzieży, eksponujący
swoją siłę fizyczną, agresywny i używający przemocy do rozwiązywania wszelkich konfliktów': Grupy dresiarzy
opanowały ulice przedmieść kilku większych miast województwa.

170

DRESSING

DUALIS

DRESIARSTWO 'sposób zachowania się i postępowania dresiarzy: eksponowanie i używanie siły fizycznej do
rozwiązywania konfliktów, dokonywanie przestępstw kradzieży, rozbojów itp.'

od rzeczownika: dres

DRESSING 'rodzaj sosu, zazwyczaj w tubie, służący do ozdabiania kanapek, sałatek itp.': Na rynku sąjuż dres-singi z
obniżoną zawartością tłuszczu.

ang. dressing

DREZYNA 'niewielki czterokołowy pojazd szynowy, napędzany ręcznie lub silnikiem': Drezyny służą zwykle do
przewozu osób, narzędzi i towarów na małe odległości, np. w sytuacjach awaryjnych.

niem. Draisine od nazwiska wynalazcy: Freiherr Drais von Sauer-bronn(1785-1851)

DRINK 'porcja alkoholu zmieszanego z sokiem, podawana z różnymi dodatkami: cytryną, lodem itd.' Wieczorem polscy
i niemieccy oficerowie razem poszli do klubu na drinka.

DRINK-BAR 'bar, w którym podaje się głównie drinki':

Siedział w drink-barze i słuchał sączącej się leniwie muzyki.

DRINK-OWAĆ pot. 'popijać alkohol niewielkimi porcjami przez dłuższy czas': Zastał ich mocno pijanych, drinkowali już
od trzeciej po południu.

ang. drink

DROGERIA 'sklep z kosmetykami, środkami czystości, lekami sprzedawanymi bez recepty i środkami opatrunkowymi,
niektórymi artykułami chemicznymi itp.': Kupiła w drogerii szminkę, mydło, dezodorant i bandaż.

DROGERYJNY 'związany z drogerią': Artykuły droge-ryjne. Stoisko drogeryjne.

fr. droguerie, dawniej 'skład apteczny' (zazwyczaj z bardzo szerokim asortymentem towarów)

DRUIDYZM 'religia starożytnych Celtów, mieszkańców m.in. Wysp Brytyjskich i Galii': Druidyzm był religią
politeistyczną, wiązał się m.in. z kultem przyrody i wiarą w wędrówkę dusz.

DRUID 'kapłan, mag i wróżbita w starożytnej religii Celtów': Druidzi składali krwawe ofiary z ludzi.

DRUIDYCZNY 'związany z druidyzmem': Cezar Klaudiusz zakazał kultu druidycznego w Galii.

lać. druidae z celt. draoidh 'mag'

DRYBLING 'w piłce nożnej lub hokeju: nagła zmiana kierunku poruszania się przez zawodnika prowadzącego piłkę albo
krążek dla zmylenia przeciwnika i wyminięcia go': Znakomite dryblingi kapitana brazylijskiej drużyny były kwitowane
głośnym: Ole! publiczności.

DRYBLER 'zawodnik, który umiejętnie wykonuje dryblingi': Piłkarze argentyńscy byli niewątpliwie lepszymi dryblerami
niż Niemcy, jednak wyraźnie ustępowali zawodnikom znad Renu w umiejętności precyzyjnej gry zespołowej.

DRYBLOWAĆ 'w piłce nożnej lub hokeju: wymijać przeciwników, wykonując dryblingi': Znakomicie dryb-Iował między
obrońcami drużyny przeciwnika.

ang. dribbiing

DRYF l. 'swobodny ruch kry lodowej, unoszonej przez prądy wodne i wiatr po powierzchni morza; także swobodny
ruch innych przedmiotów unoszonych przez wodę': Badacze obserwowali odrywanie się kier od góry lodowej i ich dryf
po powierzchni oceanu. 2. 'spychanie statku z kursu przez wiatr i prądy morskie':

Mierzył siłę wiatru i próbował obliczyć dryf statku. 3. 'prąd morski wywołany przez stały wiatr' 4 w geologii 'zmiany
położenia kontynentów, wywołane przez przesunięcia olbrzymich płyt, tworzących powłokę Ziemi' 5. w genetyce
'zmiany genetyczne wynikające tylko z przypadku, a nie z mutacji czy doboru naturalnego'

DRYFOWAĆ l. 'o statku: zbaczać z kursu pod wpływem prądów morskich i wiatru': Kapitan zauważył, że statek
nieznacznie dryfuje na północ. 2. 'o krze, statku lub jakichś przedmiotach: być unoszonym przez wiatr i prądy wodne':
Zobaczyli z daleka uszkodzony, dryfujący statek. S.przen. 'o państwie, rządzie, partii politycznej, firmie itd.: nie
kierować swym losem, być "unoszonym" przez zdarzenia': Dziennikarze zarzucali premierowi, że stracił kontrolę nad
zdarzeniami, a koalicja rządowa dryfuje od jednego do drugiego kryzysu.

DRYFKOTWA 'specjalna pływająca kotwica, pozwalająca na utrzymanie statku rufą albo dziobem do wiatru':
Dryfkotwajest używana na niewielkich statkach w czasie sztormu.

ang. drift z hol.

DRYL 'bardzo ostra dyscyplina, zazwyczaj połączona z uczeniem jakichś czynności przez bezmyślne powtarzanie ich
tysiące razy': W wojsku pruskim dryl był podstawową metodą szkolenia rekrutów. Nowy dyrektor postanowił
zaprowadzić w szkole wojskowy dryl: zbiórki, meldunki, musztrę.

niem. Drill od: drillen 'kręcić w kółko, wiercić'

DUALIS w językoznawstwie 'liczba podwójna: występująca w niektórych językach liczba, mająca inne niż liczba mnoga
końcówki odmiany, sygnalizujące, że przedmioty, o których mowa, są dwa, czynności dotyczą dwóch osób itd.': Formy
dualu występowały w dawnych językach słowiańskich, ich pozostałością w języku polskim są np. formy: oczy i uszy
(zwykła liczba mnoga to:

oka i ucha) oraz forma słowie w znanym przysłowiu:

mądrej głowie dość dwie słowie.

DUALNY w językoznawstwie 'związany z liczbą podwójną': Dualne formy rzeczowników. Dualne formy czasowników.

lać. dualis 'podwójny'

171

DUALIZM

DUO

DUALIZM l. książk. 'dwoistość: występowanie w czymś dwu wyraźnie odrębnych części czy aspektów albo
współwystępowanie dwóch przeciwstawnych elementów, zjawisk czy pojęć': Dualizm dzieła sztuki, dualizm natury
ludzkiej. Dualizm duszy i ciała, dualizm rozumu i serca. 2. w filozofii 'pogląd, że w rzeczywistości istnieją dwa odrębne
pierwiastki: duch i materia': Dualizm jest z jednej strony przeciwieństwem monizmu, zaś z drugiej - pluralizmu.
Platoński dualizm, dzielący byt na dwa światy: świat idei i świat rzeczy, został [przez Arystotelesa] usunięty [...].
(Tatarkiewicz)

DUALISTA 'zwolennik dualizmu filozoficznego': Znanymi dualistami byli m.in. tacy filozofowie, jak Platon, św. Tomasz z
Akwinu i Kartezjusz.

DUALISTYCZNY l. książk. 'dwoisty': Dualistyczna natura człowieka. Dualistyczne tendencje. 2. 'związany z dualizmem
filozoficznym': Dualistyczne koncepcje. Dualistyczna filozofia.

fr. dualisme od łac. dualis 'podwójny'

DUBBING (czytaj: dabing) 'zastąpienie w filmie dialogów w jednym języku dialogami w innym; także: nowe dialogi
zagrane przez aktorów, które są podkładane w miejsce pierwotnych dialogów w filmie': Kolegów z Niemiec bardzo
dziwiło, że w wielu zagranicznych filmach wyświetlanych w Polsce dialogi czyta lektor, opowiadali, że w Niemczech
wszystkie filmy mają dubbing lub napisy u dołu ekranu. Był to film z doskonałym dubbingiem.

DUBBINGOWAĆ (czytaj: dabingować) 'dokonywać dubbingu': Ten film dubbingowano w specjalnym studiu w Łodzi.

DUBBINGOWY (czytaj: dabingowy) 'związany z dubbingiem': Studio dubbingowe. Rola dubbingowa.

ang. dubbing od czasownika: dub 'dubbingować', utworzonego w XX w. od słowa: double 'podwójny'

DUBIA 'wątpliwe miejsca w tekście, wątpliwe wyrazy, formy gramatyczne itd.': Wiele miejsc w Norwidowskich
notatkach oznaczono jako dubia, ich odczytanie było tylko hipotetyczne, wątpliwości wydawcy budziło też to, czy są to
teksty samego pisarza, czy przepisane skądś fragmenty.

lać. dubia, liczba mnoga od: dubius 'wątpliwy'

DUBLER 'osoba zastępująca właściwego wykonawcę roli podczas kręcenia pewnych ujęć; rzadziej: aktor grający na
przemian z innym aktorem': Daniel Olbrychski uważany był zawsze za niezwykle wysportowanego aktora,
niepotrzebującego dublera nawet podczas nakręcania najbardziej karkołomnych scen walk na koniach,
niebezpiecznych upadków i skoków. Słynna aktorka chciała, by w scenie striptizu zastąpiła ją dublerka.

fr. doubleur

DUBLET l. 'drugi, identyczny egzemplarz czegoś': Przejrzał swoją bibliotekę i stwierdził, że ma dublety kilku powieści
Sienkiewicza i Prusa. 2. 'kamień jubilerski zlepiony z dwóch części, z których górna jest prawdziwym kamieniem
szlachetnym, a dolna np. kryształem' 3. 'dwa celne strzały do dwóch sztuk zwierzyny oddane w krótkim odstępie
czasu'

fr. doublet z łac. duplus 'podwójny'

DUBLOWAĆ l. 'podwajać coś': Dublować stawkę w pokera. 2. 'powtarzać coś': Niepotrzebnie dublować wykonaną
przez kogoś pracę. 3. 'podczas wyścigu: wyprzedzać kogoś o całe okrążenie': W biegu na 10 kilometrów zawodnik
francuski zdublował polskiego lekkoatletę.

fr. doubler od łac. duplare 'podwajać'

DUCE (czytaj: ducze) 'wódz - tytuł używany przez Benito Mussoliniego, przywódcę faszystowskich Włoch; także: sam
Mussolini': Mussolini przyjął tytuł duce w grudniu 1925 r. Duce prowadził zaborczą politykę, zaatakował m.in. Etiopię,
Albanię i Grecję, z jego rozkazu oddziały włoskie uczestniczyły też w wielu kampaniach wojennych prowadzonych
przez Hitlera.

wl. duce z łac. dux 'wódz'

DUET l. 'kompozycja muzyczna na dwa instrumenty lub dwa głosy; także: dwuosobowy zespół grający lub śpiewający
jakąś kompozycję': Skomponował duet na skrzypce i fortepian. Wystąpiła w duecie z rosyjską śpiewaczką. 2.
'dwuosobowy zespół tancerzy, łyżwiarzy, rzadziej też: aktorów, sportowców itp.': Najlepiej na lodzie prezentował się
duet amerykański.

wl. duetto z łac. duo 'dwa'

DUM-DUM (czytaj: dumdum albo damdam) 'pocisk karabinowy lub rewolwerowy ze ściętym lub wydrążonym
szpicem, często wykonanym z miękkiego ołowiu, który przy trafieniu odkształca się i wiruje, wyrywając ogromną ranę
w ciele': Stosowanie na wojnie pocisków dum-dum jest zakazane przez konwencje międzynarodowe, obecnie
używane są one niekiedy przez myśliwych, przeciwko czemu gorąco protestują miłośnicy zwierząt.

od nazwy miasta Dum Dum koło Kalkuty w Indiach, gdzie w końcu XIX w. zaczęto wytwarzać takie pociski

DUMPING (czytaj: damping) w ekonomii 'podkupywanie zagranicznych rynków przez sprzedawanie towarów po
cenach niższych, niż ustalają inni, czasem nawet niższych niż koszty produkcji': Polaków oskarżono o dumping na
rynku francuskim i zakazano im sprzedaży czarnych porzeczek.

DUMPINGOWY (czytaj: dampingowy) w ekonomii 'oparty na dumpingu': Ceny dumpingowe. Sprzedaż dumpingowa.

ang. dumping
DUO 'to samo, co duet, zwłaszcza w muzyce' łac. duo 'dwa'

172

DUOPOL

DYDAKTYKA

DUOPOL w ekonomii 'sytuacja, gdy rynek jakichś towarów lub usług jest zdominowany przez dwie wielkie firmy o
podobnej sile': Dziennikarz uważał, że korzystniejsze dla bezpieczeństwa energetycznego kraju byłoby utworzenie
silnej spółki sprowadzającej znaczącą część zużywanego w Polsce gazu z Zachodu lub Północy i wiążąca się z tym
zamiana monopolu firmy importującej gaz ze Wschodu na duopol.

ang. duopoły, utworzone od łac. duo 'dwa' na wzór: monopol, oli-gopol

DUPLIKAT l. inaczej: WTÓRNIK 'drugi, taki sam dokument': Gdy zgubiła indeks, w dziekanacie wydano jej duplikat. 2.
przen. 'kopia czegoś, rzadziej: kogoś - przedmiot taki sam jak pierwowzór, rzadziej: osoba fizycznie albo psychicznie
bliźniaczo podobna do innej':

Duplikat obrazu wielkiego artysty. W "Osiem i pół" Ma-stroianni już otwarcie wystąpił jako duplikat samego Felliniego.

lać. duplicatum 'podwójne, podwojone'

I DUR l. 'to samo, co tyfus' 2. przestarz. 'zamroczenie, zwłaszcza wywołane wysoką gorączką': [...] obawiał się nawet,
czy i po powtórnym obudzeniu nie chwyci Juranda dur i nie odejmie mu na długo przytomności. (Sienkiewicz)

słowiańskie, od tego samego rdzenia pochodzi np. słowo durny - także przecież oznaczające niepełną sprawność
umysłową; nazwa choroby przez skojarzenie z majakami i wysoką gorączką, towarzyszącymi tyfusowi

II DUR w muzyce 'jeden z dwu trybów, według których porządkuje się materiał dźwiękowy występujący w gamach,
tonacjach, trój dźwiękach itp., oparty na tercji wielkiej między pierwszym i trzecim stopniem gamy':

Polonez As-dur. () Gama C-dur: 'gama oparta na tercji wielkiej i rozpoczynana od dźwięku c'

DUROWY 'taki, który jest uporządkowany zgodnie z trybem dur, oparty na tercji wielkiej': System durowy
przeciwstawia się systemowi molowemu. Gama, tonacja durowa.

lać. durus 'twardy'

DURALUMINIUM 'lekki i bardzo mocny stop aluminium z miedzią, z dodatkiem niewielkich ilości manganu, magnezu i
krzemu': Wyroby z duraluminium są stosowane w przemyśle lotniczym i samochodowym.

złożenie: łac. durus 'twardy' i słowa: aluminium, w wielu językach

DUROPLAST 'plastyczne tworzywo sztuczne, które pod wpływem chemicznym, termicznym albo jednym i drugim
zastyga w twardą masę i proces ten jest już nieodwracalny' : Duroplasty są bardzo często wykorzystywane we
współczesnym przemyśle i gospodarstwie domowym, są np. głównym składnikiem wielu klejów, służących zarazem do
wypełniania powierzchni, które po zastygnięciu tworzą masę twardszą od betonu i specjalnych pianek używanych w
budownictwie do uszczelniania.

złożenie: łac. durus 'twardy' i cząstki -piast

DUUMWIRAT l. 'w starożytnym Rzymie: dwaj wspólnie rządzący władcy': Po zabójstwie Cezara Rzymem przez pewien
czas rządził triumwirat: Oktawian, Marek Antoniusz i Marek Lepidus, a po śmierci tego ostatniego, krótko, duumwirat.
2. przen. 'dwie osoby wspólnie rządzące, wspólnie sprawujące jakiś urząd itd.' Duumwirat: burmistrz i prokurator
trząsł całym miastem.

DUUMWIR 'w starożytnym Rzymie: jeden z pary współrządzących władców lub jeden z pary urzędników,
sprawujących wspólnie pewną funkcję'

lać. duunwiratus

DVD (czytaj: diwidi) 'płyta kompaktowa z nagraniem jakichś obrazów, najczęściej filmu zarejestrowanego techniką
cyfrową': Kupił najnowszy film tej wytwórni na dvd, znacznie droższy wprawdzie niż film na kasecie, ale zapewniający
niepowtarzalnąjakość odbioru.

ang. skrót wyrażenia: d(igital) v(ideo) d(isc) 'cyfrowy dysk wideo'

DWT 'nośność statku wyrażona w tzw. tonach martwej wagi - masa wszystkiego, co można na statek załadować, nie
przekraczając linii zanurzenia': Podając dane statku handlowego, na ogół określa się jego wyporność, która jest równa
masie statku pustego i DWT. DWT wielkich tankowców sięga pół miliona ton.

ang. DWT skrót: d(ead)w(eight) t(onage) 'tonaż martwej wagi'

Dy - symbol pierwiastka chemicznego: dysproz (zob.)

DYCHOTOMIA książk. 'dwudzielność: podział pewnej klasy na dwie, zwykle przeciwstawne, grupy elementów lub
zestawianie par przeciwstawnych pojęć; także: para przeciwstawnych pojęć lub dwie części pewnej klasy
przedmiotów': Twórca strukturalizmu, Ferdynand de Saussure, wiele problemów językoznawczych rozpatrywał w
ramach dychotomii: synchronia - diachronia, system - tekst, porządek paradygmatyczny - porządek syntagmatyczny.

DYCHOTOMICZNY książk. 'dwudzielny': Przykładem podziału dychotomicznego może być podział głosek polskich na
samogłoski i spółgłoski lub podział liczb naturalnych na parzyste i nieparzyste.

gr. dichotomia 'podział na dwa, dwudzielność'

DYDAKTYKA 'dział pedagogiki, zajmujący się metodami nauczania i uczenia się': Studenci polonistyki poznawali zasady
dydaktyki języka polskiego i literatury polskiej, a następnie odbywali praktyki nauczycielskie w szkołach.

DYDAKTYK 'specjalista w zakresie dydaktyki: także:

osoba, która umie szybko i skutecznie przekazywać wiedzę': Nasz nauczyciel jest doskonałym dydaktykiem.

DYDAKTYCZNY 'związany z dydaktyką, zgodny z jej zasadami lub wynikający z nich': Zasady dydaktyczne mówią, że
sposób uczenia należy dostosować do zdol-

173

DYFERENCJACJA

DYKTAFON

ności konkretnego ucznia i że uczeń powinien być aktywny.

DYDAKTYZM 'natrętne pouczanie, ciągłe moralizowa-nie': Jawny dydaktyzm jest wadą wielu powieści XIX w.
niem. Didaktik, didaktisch z gr. didaktikós 'pouczający'

DYFERENCJACJA w wielu naukach 'różnicowanie się jakiejś pierwotnie jednolitej całości lub elementów pierwotnie
jednolitego zbioru': W języku dyferencja-cja pierwotnie identycznych znaczeń słów wynika z prawa ekonomii,
powoduje ona, że np. przymiotniki polny i polowy, które w przeszłości miały te same znaczenia, dziś są już wyraźnie
zróżnicowanego/owy odnosi się do tego, co związane z wojskiem i rolnictwem - kuchnia polowa, łóżko polowe, prace
polowe - zaś polny odnosi się do świata natury i związanych z polem przedmiotów - myszka polna, kwiat polny,
kamień polny.

DYFERENCJALNY w wielu naukach 'związany z dy-ferencjacją, najczęściej: zróżnicowany lub powodujący

zróżnicowanie': Dyferencjalne końcówki w odmianie rzeczowników. Dyferencjalne czynniki w socjologii.

DYFERENCJAŁ inaczej: MECHANIZM RÓŻNICOWY w technice 'mechanizm składający się z kół zębatych, umieszczony w
podwoziu samochodu, który umożliwia poruszanie się kół napędowych z różną prędkością na zakrętach'

fr. differenciation od łac. differentia 'różnica'

DYFRAKCJA w fizyce 'ugięcie fali - zmiana kierunku jej rozchodzenia przy przechodzeniu przez wąskie otwory i na
krawędziach napotykanych po drodze przeszkód':

Dyfrakcja jest zjawiskiem występującym przy rozchodzeniu się wszystkich rodzajów fal, powoduje ona m.in.
przenikanie dźwięków i światła za przeszkodę i przez wąskie otwory.

fr. diffraction od łac. diffractus 'przełamany, rozłamany'

DYFTERYT inaczej: BŁONICA 'ostra choroba zakaźna, objawiająca się gorączką, zapaleniem błon śluzowych gardła i
nosa oraz trudnościami z oddychaniem': Dyfteryt najczęściej występuje u dzieci między trzecim a szóstym rokiem
życia. Dyfteryt to choroba, przy której -zgodnie z polską nazwą - występują błony w miejscu rozwijania się bakterii w
nosie i gardle, co powoduje znaczne trudności w oddychaniu.

fr. diphtćrie od gr. diphtera 'błona, skóra'

DYFUZJA l. w fizyce 'samorzutne przenikanie cząsteczek jednej substancji do drugiej, wywołane ich bezładnym ruchem
cieplnym, prowadzące do wyrównywania się stężeń' 2. w agrotechnice 'wydobywanie się z buraków cukrowych,
zalanych wodą, soku zawierającego cukier':

3. w socjologii 'przenikanie elementów jednej kultury do innej': Różnice między mentalnością mieszkańców
Warszawy, Krakowa i Poznania są w dużej części efektem dyfuzji kulturowej, której te trzy miasta i związane z

nimi części Polski poddane były przez ponad 120 lat pod rosyjskim, austriackim i pruskim panowaniem.

DYFUZOR 'aparat agrotechniczny, w którym robi się wyciągi na drodze dyfuzji': W dyfuzorze cukrownianym buraki są
przepłukiwane gorącą wodą.

DYFUZYJNY 'związany z dyfuzją, otrzymywany w drodze dyfuzji': Procesy dyfuzyjne. Sok dyfuzyjny.

od łac. diffusio 'rozlanie'

DYGITALNY 'cyfrowy, oparty na technice cyfrowej': Telefony dygitalne.

UWAGA: Poprawniejsze jest używanie przymiotnika cyfrowy.

DYGITALIZER 'urządzenie przetwarzające sygnał analogowy na sygnał cyfrowy': Dygitalizer obrazu, pamięć RAM i inne
opisane dalej układy znajdują się w komputerze PC.
ang. digital 'cyfrowy' i digitalizer

DYGNITARZ 'osoba zajmująca wysokie stanowisko urzędowe': Dygnitarz państwowy. Dygnitarz wojewódzki. Dygnitarz
partyjny.

DYGNITARSKI 'związany z dygnitarzem, typowy dla dygnitarza - słowo używane często z odcieniem niechęci':
Mieszkańcy widzieli, jak wycięto kawał tak rzadkiego w tych stronach lasu jodłowego pod dygnitarskie osiedle.
Dawnym kolegom niezbyt podobało się jego dygnitarskie zachowanie.

lać. śr. dignitarius od łac. dignitas 'godność'

DYGRESJA 'odejście od głównego tematu wypowiedzi i wtrącenie uwag dotyczących spraw z nim związanych luźno lub
niezwiązanych z nim wcale; także: wzmianka na inny temat wtrącona w jakąś dłuższą wypowiedź': W czasie wykładu
robił dygresje. Po dygresji dotyczącej sytuacji współczesnej historyk wrócił do zasadniczego tematu.

DYGRESYJNY 'mający charakter dygresji': Dygresyjna wzmianka. () Poemat dygresyjny - w nauce o literaturze 'poemat,
w którym występują długie dygresje, stanowiące ważną, a nawet zasadniczą część utworu': Do najbardziej znanych w
literaturze polskiej poematów dygresyjnych należą: "Beniowski" Juliusza Słowackiego i "Kwiaty polskie" Juliana
Tuwima.

tac. digressio 'odstąpienie, odejście'

DYKCJA 'sposób wymawiania słów, zwłaszcza sposób oceniany pod kątem poprawności i wyraźności': Słuchacze
skarżyli się na niedbałą dykcję spikerów wielu nowych rozgłośni radiowych, którzy "połykają" końcówki i często mówią
zbyt szybko.

lać. dictio 'wysłowienie, mówienie'

DYKTAFON 'rodzaj prostego magnetofonu, przeznaczonego do zapisywania tekstów mówionych, a następnie

odtwarzania ich i przepisywania': Sekretarka robiła pro-

174

DYKTAT

DYNAMICZNY

tokół zebrania, przepisując z dyktafonu przebieg dyskusji i treść uchwał.

ang. dictaphone od: dictate 'dyktować' i gr. phóne 'głos'

DYKTAT 'narzucanie przez jakąś osobę lub jakieś państwo swej woli innym osobom lub państwom': W propagandzie
hitlerowskiej "Traktat wersalski" z 1919 r. nazywano "dyktatem wersalskim", który był jedynie formą wymuszenia na
Niemcach niekorzystnych zmian granic i ograniczenia ich wolności wewnętrznej.

niem. Diktat

DYKTATURA l. 'niedemokratyczne rządy jednostki lub grupy osób w państwie, oparte na nieograniczonej władzy i
wymuszaniu posłuszeństwa': Sierpniowy pucz zapoczątkował kilkuletni okres dyktatury generałów w tym
południowoamerykańskim państewku. 2. 'w starożytnym Rzymie, a także w Polsce w XIX w.: urząd dyktatora'
DYKTATOR l. 'osoba, która sprawuje w jakimś państwie nieograniczoną władzę, opartą na wymuszaniu
posłuszeństwa': Sąd brytyjski zadecydował o uwolnieniu z aresztu domowego generała Pinocheta, byłego dyktatora
Chile, oskarżonego o naruszanie praw człowieka. 2. 'w starożytnym Rzymie, a także w Polsce w XIX w.:

osoba obdarzona nieograniczoną władzą cywilną i wojskową': W Rzymie początkowo dyktatora powoływano w
chwilach najwyższego zagrożenia państwa na ustalony okres, później przyznanie sobie tego urzędu wymuszały osoby,
których dominacja polityczna była już bardzo silna (np. Juliusz Cezar), zaś formalna dyktatura dawała im legitymację
dla różnych, często niedemokratycznych posunięć. 17 października 1863 r. Romuald Traugutt został mianowany
dyktatorem powstania. 3. 'osoba mająca w jakiejś dziedzinie, zwłaszcza modzie, sztuce, literaturze tak wielkie
znaczenie, że jej zdanie, rozwiązania, pomysły są z konieczności przyjmowane przez innych, a w każdym razie nie
pozwalają im na obojętność': Słynny dyktator mody zaprezentował w Paryżu swą najnowszą kolekcję.

DYKTATORSKI l. 'najczęściej o władzy dyktatora i dyktaturze: nieograniczony, oparty na wymuszaniu posłuszeństwa,

związany z łamaniem praw obywatelskich i demokracji': Dyktatorska władza. Dyktatorskie rządy. Dyktatorskie zapędy.
2. 'związany z dyktatorem w starożytnym Rzymie lub dawnej Polsce': Urząd dyktatorski.

lać. dictatura

DYKTERYJKA 'krótkie, zabawne opowiadanie o jakiejś osobie, zdarzeniu itd.': Na spotkaniu autorskim czytał fragmenty
swej prozy i opowiadał dykteryjki o sławnych ludziach.

od łac. dicterium (liczba mnoga: dicteria) 'żart'

DYLEMAT książk. 'kłopotliwa sytuacja, która wymaga wyboru między dwiema możliwościami; konieczność
zdecydowania się na jedną z dwóch możliwości': Od jakiegoś czasu przeżywała dylemat: powiedzieć prawdę i stracić
narzeczonego czy też zataić swą przeszłość i mieć moralnego kaca.

UWAGA: wyraz używany niepoprawnie w znaczeniu 'problem, sprawa do rozwiązania', np. "Nierozwiązywalny
dylemat: mieszkania zakładowe", (poprawnie: nierozwiązywalny problem mieszkań zakładowych)

gr. diiemma 'alternatywa'

DYLETANT 'osoba, która zajmuje się jakąś dziedziną, zwłaszcza z zakresu sztuki lub nauki, bez przygotowania
fachowego i najczęściej robi to źle': Uwielbiał zajmować się techniką i majsterkować, ale czuł się zawsze tylko
dyletantem i przy każdym poważniejszym problemie dzwonił do przyjaciela, mającego solidną, inżynierską wiedzę.

DYLETANTYZM albo DYLETANCTWO 'zajmowanie się czymś bez przygotowania fachowego i najczęściej robienie tego
źle': Krytyka oskarżała ich o dyletanctwo, twierdzono, że są grupą amatorów, którym daleko do poziomu
prezentowanego przez profesjonalny teatr.

DYLETANCKI 'taki jak u dyletanta, niefachowy, powierzchowny': Dyletanckie podejście do problemu.

wt, diiettante 'zajmujący się czymś dla zabawy'

DYMISJA 'odwołanie kogoś z zajmowanego stanowiska, z pełnionej funkcji; także: 'ustąpienie ze stanowiska':

Premier udzielił dymisji ministrowi finansów. Albo wojewoda poda się do dymisji sam, albo trzeba go będzie do
dymisji zmusić.

ZDYMISJONOWAĆ 'udzielić komuś dymisji': We wtorek został zdymisjonowany prezes Banku Centralnego. łac.
dimissio 'odprawienie, wysłanie'

DYMORFIZM w biologii 'dwupostaciowość - występowanie wśród osobników należących do jednej grupy pewnego
gatunku - dwóch wyraźnie różniących się typów, najczęściej wyraźna różnica między samicami i samcami': U
niektórych ras psów, np. u owczarka niemieckiego, występuje silny dymorfizm płciowy: samica wyraźnie różni się od
samca, zwłaszcza pod względem siły i wielkości.

ang. dimorphism od gr. dimorphos 'dwupostaciowy, dwukształtny'

DYNAMICZNY l. 'pełen ruchu, życia, zmienny, żywy, ruchliwy': Dynamiczny atak piłkarzy Widzewa zakończył się
zdobyciem bramki. 2. 'intensywny, mocny':

Dynamiczny rozwój przemysłu spożywczego. Dynamiczny wzrost wydobycia węgla.

UWAGA: W tym znaczeniu wyraz był nadużywany w okresie PRL-u i jest odczuwany jako element partyjnej no-
womowy.

3. 'w odniesieniu do ludzi: rzutki, energiczny, pomysłowy, sprawny umysłowo': Poszukujemy dynami-

175

DYNAMIT

DYPLOMACJA

cznych młodych mężczyzn do pracy w firmie reklamowej.

I UWAGA: w tym znaczeniu wyraz bardzo modny, nadużywany, zwłaszcza w ogłoszeniach o pracę; o wiele lepiej
używać określeń: rzutki, energiczny, twórczy.

4. w fizyce: 'powstały wskutek działania siły, odnoszący się do siły': Energia dynamiczna.

DYNAMIKA l. 'stopień, w jakim coś jest dynamiczne -pełne ruchu, zmienne i żywe': Dynamika słowa, wypowiedzi. 2.
inaczej: DYNAMIZM albo DYNAMICZ-NOŚĆ 'stopień, w jakim coś jest dynamiczne - intensywne, mocne': Dynamika
rozwoju eksportu. 3. 'dział mechaniki, nauka zajmująca się badaniem ruchu ciał materialnych wywołanego
działającymi na nie siłami': 4. w muzyce 'zmiany siły dźwięku; także dział wiedzy muzycznej zajmujący się nimi'

DYNAMIZACJA 'ożywianie, intensyfikowanie czegoś':

Dynamizacja życia kulturalnego. Dynamizacja produkcji.

DYNAMIZOWAĆ 'czynić coś dynamicznym, ożywiać, uaktywniać lub uintensywniać': Dynamizować teatr. Dynamizować
eksport.

fr. dynamique z gr.dynamikos 'silny'; w 3. znaczeniu słowo dynamiczny to zapożyczenie z ang. dynamie

DYNAMIT 'materiał wybuchowy, którego główny składnik stanowi nitrogliceryna': Dynamit został wynaleziony w 1866
r. przez szwedzkiego chemika Alfreda Nobla.

DYNAMITOWY 'zawierający dynamit, składający się z dynamitu': Obecnie ładunków dynamitowych używa się m.in. w
górnictwie.

szwed. dynamit odgr. dynamis 'siła'

DYNAMIZER 'preparat kosmetyczny w postaci kremu, żelu lub pianki, który zawiera elementy aktywne, natychmiast
wygładzające skórę twarzy na kilka godzin': Dynamizer przywraca piękno kobiecej skórze.

ang. dynamizer
DYNAMOMETR inaczej: SIŁOMIERZ 'przyrząd używany w fizyce do mierzenia siły': Najprostszy dynamo-metr
zbudowany jest ze sprężyny zakończonej hakiem oraz skali, na której zaznaczone są kolejne wartości.

fr. dynamometre od gr. dynamis 'siła', metreo 'mierzę'

DYNASTIA l. 'szereg kolejnych władców panujących w państwie monarchicznym, połączonych bliskimi więzami
pokrewieństwa': Pierwszym władcą z dynastii Jagiellonów był Władysław Jagiełło, który zasiadł na tronie polskim w
1386 r., zaś ostatnim Zygmunt August, który zmarł w 1572 r. 2. 'wielopokoleniowa, bardzo bogata rodzina,
odgrywająca ważną rolę w świecie polityki lub biznesu': Dynastia Rockefellerów. Dynastia Kenne-dych.

DYNASTA 'jeden z władców należących do dynastii;

dawniej także: możnowładca należący do wielopokoleniowego rodu': Swemu otoczeniu okazywał wyniosłość i dumę
dynasty.

DYNASTYCZNY 'związany z dynastią': Szlachta oskarżała króla, że prowadzi politykę dynastyczną, bardziej dbając o
interesy swego rodu w Europie niż o sprawy polskie.

gr. dynasteia 'władza'

DYON zob. DYWIZJON

DYPLOM l. 'dokument urzędowy, stwierdzający nadanie tytułu zawodowego lub naukowego': Po egzaminie
magisterskim komisja wystąpiła do dziekana wydziału z wnioskiem o wydanie dyplomu magistra filologii polskiej z
oceną bardzo dobrą. 2. 'dokument pamiątkowy, będący potwierdzeniem przyznanego wyróżnienia, nagrody,
zwycięstwa w jakimś konkursie, zawodach itd.':

Dyplom honorowy. Dyplom uznania. 3. 'w dawnym piśmiennictwie: dokument urzędowy': Studenci analizowali formy
językowe spotykane w rotach przysiąg i średniowiecznych dyplomach.

DYPLOMANT 'osoba, która ukończyła naukę w jakiejś szkole i przygotowuje się do egzaminu dyplomowego':

Dyplomant Wyższej Szkoły Teatralnej.

DYPLOMOWANY 'mający dyplom ukończenia jakiejś szkoły': Dyplomowana pielęgniarka.

DYPLOMATYKA 'pomocnicza nauka historii, zajmująca się analizą dokumentów, zwłaszcza dokumentów
średniowiecznych'

lać. diploma 'dokument'

DYPLOMACJA l. 'instytucje, urzędy i osoby powołane przez jakieś państwo do reprezentowania go na forum
międzynarodowym': Starania polskiej dyplomacji o przyjęcie do NATO zostały uwieńczone sukcesem. 2. 'działania
jakiegoś państwa, zwłaszcza powołanych przez niego specjalnych instytucji i osób, na forum międzynarodowym': Na
ministra spraw zagranicznych powołano polityka mającego wielkie doświadczenie w dyplomacji i niezmiernie
szanowanego za granicą. 3. 'umiejętność zręcznego postępowania z ludźmi; spryt i układność': Rozwiązanie konfliktu
między szefem a księgową wymagało od niej wiele dyplomacji.

DYPLOMATA l. 'urzędnik państwowy zajmujący się dyplomacją': W spotkaniu uczestniczyli polscy dyplomaci na czele z
ministrem spraw zagranicznych. 2. 'człowiek umiejący zręcznie postępować z ludźmi': Był wśród nich najlepszym
dyplomatą, więc jemu powierzono przekazanie koledze niemiłej nowiny.

DYPLOMATYCZNY l. 'związany z instytucjami i osobami powołanymi przez jakieś państwo do reprezentowania go na

forum międzynarodowym, a także z ich działalnością': Placówka dyplomatyczna. Przedstawiciel dyplomatyczny.
Nawiązać z jakimś krajem stosunki dyplomatyczne. 2. 'zręczny i taktowny': Był to bardzo dyplomatyczny sposób
załagodzenia sporu, dzięki niemu

176

DYPTYK

DYSK MAGNETYCZNY

udało się uniknąć konfliktu międzyludzkiego, który nabrzmiewał od dawna.

fr. diplomatie

DYPTYK albo DYPTYCH 'dzieło sztuki składające się z dwóch części, np. ołtarzyk, płaskorzeźba, obraz, dwuczęściowy
utwór literacki': Amatorski zespół teatralny wystawił piękny Norwidowski dyptyk dramatyczny "Tyrtej-Za kulisami",
składający się z tragedii fantastycznej "Tyrtej" i fantazji "Za kulisami".

od gr. diptichos 'podwójnie złożony'

DYREKTYWA oficj. 'wytyczna dotycząca sposobu załatwienia jakiejś sprawy albo zalecenie podjęcia pewnych działań;
także: norma postępowania': Prace inwentaryzacyjne przeprowadzono zgodnie z dyrektywami sformułowanymi przez
dyrektora technicznego. Filozof zastanawiał się, jakimi dyrektywami moralnymi powinien się kierować człowiek w
sytuacji zagrożenia jego życia.

DYREKTYWNY oficj. 'będący dyrektywą, zobowiązujący do czegoś': Ostatnie punkty raportu komisji miały wyraźnie
dyrektywny charakter, zgodnie z nimi nie później niż do połowy miesiąca należało rozpocząć pracę nad modernizacją
magazynów.

lać. ar. directivus 'wytyczony'

I DYS- cząstka o znaczeniu 'nie-' lub 'źle', dodawana do rzeczowników, przymiotników i czasowników, wskazująca na
to, że całość złożenia jest odwrotnością sensu jego drugiego członu, np. dyskomfort, dysproporcja

gr. dys- 'nie-'

II DYS- cząstka o znaczeniu 'róż-', dodawana do rzeczowników, przymiotników i czasowników, wskazująca na to, że
oznaczają one rozdzielenie lub rozłączenie czegoś, np. dyslokacja, dysymilacja.

lać. dis- 'róż-'

DYSERTACJA oficj. 'rozprawa naukowa, zwykle praca doktorska': W maju przedstawił dysertację na temat polityki
zagranicznej Polski w dwudziestoleciu międzywojennym i przystąpił do egzaminów doktorskich'

lać. dissertatio 'badanie', dawne definicje słowa w języku polskim to m.in. "gruntowne roztrząsanie"

DYSGRAFIA 'trudności w spójnym i czytelnym pisaniu':

Dysgrafia, podobnie jak dysleksja, może być wywołana różnorodnymi czynnikami, w przypadku dzieci np. czynnikami
emocjonalnymi, niewłaściwym nauczaniem itd.

DYSGRAFIK 'osoba cierpiąca na dysgrafię': Wielu dys-grafików dzięki długotrwałym ćwiczeniom specjalistycznym
bardzo podnosi swą sprawność pisania.

złożenie cząstki: I dys- i słowa: grafia

DYSHARMONIA 'brak harmonii, niezgodność jednych elementów z drugimi': Dysharmonia części jakiejś budowli.
Dysharmonia barw. Dysharmonia dźwięków. Dysharmonia psychiczna.

DYSHARMONIJNY 'odznaczający się dysharmonią':

Dysharmonijne kształty. Dysharmonijne ruchy.

DYSHARMONICZNY 'najczęściej: odznaczający się dysharmonią dźwięków': Dysharmoniczny utwór.

DYSHARMONIZOWAĆ 'nie harmonizować, burzyć harmonię': Nowe detale architektoniczne dysharmoni-zują ze stylem
budowli. Psycholog podkreślał znaczenie nowych przeżyć, które dysharmonizują psychikę i stają się źródłem nowych
postaw i twórczej osobowości.

złożenie cząstki: I dys- i słowa: harmonia

DYSHONOR 'obraza czyjegoś honoru, coś, co stanowi obrazę': Dyrektor własnoręcznie wykonywał najcięższe prace
fizyczne i porządkowe i wcale nie uważał sobie tego za dyshonor.

złożenie cząstki: I dys- i słowa: honor

DYSJUNKCJA l. w logice 'alternatywa wyłączająca: stosunek między dwoma twierdzeniami połączonymi spójnikiem
albo, z których tylko jedno może być prawdziwe. Dysjunkcjajest prawdziwa wówczas, gdy choć jedno z tworzących ją
twierdzeń jest fałszywe. 2. w biologu 'podział obszaru zamieszkanego przez jakieś zwierzęta albo porastanego przez
pewne rośliny na wiele części, między którymi występują wyraźne przerwy'

DYSJUNKTYWNY 'związany z dysjunkcją, będący dysjunkcją': Spójniki dysjunktywne to albo i lub, użyte w znaczeniu:
tylko jedno z dwojga. Zdanie dysjunktywne to np. Jan mieszka w Warszawie albo mieszka gdzieś poza nią.

lać. disiunctio 'rozdzielenie'

DYSK l. 'krążek metalowy lub drewniany okuty metalem, używany w lekkiej atletyce do rzutów na odległość':

Rzut dyskiem należy do dyscyplin sportowych znanych już w starożytnej Grecji. 2. w medycynie 'chrząstka znajdująca
się między trzonami kręgów w kręgosłupie':

Zwyrodnienie lub uraz dysku powoduje ból i trudności w poruszaniu.

DYSKOBOL 'lekkoatleta rzucający dyskiem': Do najwspanialszych dzieł starogreckiego rzeźbiarza Myrona należy posąg
dyskobola.

DYSKOPATIA 'choroba kręgosłupa polegająca na zniekształceniu dysku, zwykle w lędźwiowym odcinku kręgosłupa':
Przy dyskopatii zalecane jest sypianie na twardym podłożu.

odgr. diskos 'dysk sportowy, krąg o takim kształcie'

DYSK MAGNETYCZNY 'tarcza obrotowa o powierzchni pokrytej materiałem magnetycznym, co umożliwia wielokrotny
zapis na niej i odtwarzanie informacji; używana w komputerach jako pamięć pomocnicza'

DYSK TWARDY w komputerze 'zespół obracających się na wspólnej osi dysków magnetycznych o dużej pojem-

177

DYSKIETKA
DYSKURS

ności; stanowi całość z napędem i głowicami czytająco-piszącymi': Sekwencje filmowe są przetwarzane do postaci
zgodnej ze standardem AVI i zapisywane na dysku twardym.

DYSK ELASTYCZNY 'to samo, co dyskietka' (zob.)

ang. disc odgr. diskos; wyrażenie: twardy dysk- jest tłumaczeniem angielskiego terminu: hard disc; hard disc drive - to
ang. nazwa całego urządzenia dysku twardego wraz z napędem, w skrócie (często spotykanym także w Polsce): HDD

DYSKIETKA inaczej: DYSK ELASTYCZNY 'rodzaj małego dysku magnetycznego z elastycznego tworzywa, umieszczonego
w odpowiedniej osłonie; odznacza się niewielką pojemnością, jest wymienny (wyjmowany z komputera), używany
jako pamięć zewnętrzna komputera': Dla odróżnienia od innych dyskietek lub płyt CD dyskietki do Play Station
produkowane będą w kolorze czarnym. Czy przyniósł pan dyskietkę z danymi, o które prosiłem?

fr. disquiette; wyrażenie: dysk elastyczny jest tłumaczeniem angielskiego terminu: floppy disc; floppy disc drive - to
nazwa napędu dyskietek, w skrócie (często spotykanym także w Polsce): FDD

DYSKOFON 'odtwarzacz płyt kompaktowych; gramofon cyfrowy, który odtwarza sygnał dźwiękowy zapisany w postaci
cyfrowej na płycie CD za pomocą czytnika laserowego': Dyskofon przyjmuje płytę CD przez wysunięcie szuflady.

ang. fr.

DYSKOGRAFIA l. 'zbiór nagrań muzycznych jakiegoś wykonawcy czy zespołu; także: spis zawierający ten zbiór oraz
audycja, w której jest on w jakimś porządku prezentowany': W majowych audycjach będziemy prezentować
dyskografię zespołu Pink Floyd. 2. 'piśmiennictwo poświęcone nagraniom muzycznym: czasopisma, encyklopedie,
katalogi itd.'

fr. discographie

DYSKOMFORT ksiąźk. 'poczucie tego, że coś dolega, że coś nie jest w porządku z organizmem albo psychiką;

uczucie psychicznej albo fizycznej niewygody, uwierania, nękające kogoś': Czuć dyskomfort w żołądku. Dyskomfort
psychiczny. Po wyborach partie tej organizacji odczuwają dyskomfort.

DYSKOMFORTOWY ksiąźk. 'związany z poczuciem dyskomfortu': Dyskomfortowa sytuacja.

ang. discomfort

DYSKONT 'sklep samoobsługowy, sprzedający wybrane towary po cenach niższych niż inne sklepy': Dyskont
spożywczy. Zapraszamy do sieci naszych dyskontów.

z ang. discount, dosłownie 'odliczenie, rabat'

DYSKONTO w bankowości 'odliczenie przez bank kupujący weksel przed upływem terminu jego ważności pewnej
części wartości nominalnej': W obrocie wekslowym z dyskontem mamy do czynienia np. wówczas, gdy

kupująca towar firma zapłaci zań wekslem, który można zrealizować np. po miesiącu, zaś firma, która towar sprzedała,
już teraz potrzebuje pieniędzy. W tym przypadku sprzedająca towar firma dyskontuje weksel w banku, godząc się na
to, że bank płaci zań z potrąceniem sumy, którą nalicza się uwzględniając wartość nominalną weksla, czas do upływu
jego płatności oraz obowiązującą przy tego typu operacjach stopę dyskontową.

DYSKONTOWAĆ w bankowości 'o firmie sprzedającej weksel przed upływem jego ważności: sprzedawać przy
potrąceniu pewnej sumy od wartości nominalnej; o banku kupującym taki weksel: kupować, potrącając dla siebie
pewną część wartości nominalnej'
DYSKONTOWY w bankowości 'związany z dyskontem': Stopa dyskontowa.

wi. disconto

DYSKREDYTACJA ksiąźk 'podważanie zaufania do kogoś i odebranie mu autorytetu; umniejszenie czyjejś wartości przez
skompromitowanie go': Rzecznik rządu stanowczo zaprzeczył podanym przez gazetę informacjom, oświadczając, że
jest to próba dyskredytacji premiera.

DYSKREDYTOWAĆ ksiąźk. 'podważać zaufanie do kogoś i odbierać komuś autorytet; umniejszać czyjąś wartość przez
kompromitowanie go': Systematycznie dyskredytowali go w oczach opinii międzynarodowej. Takie postępowanie
zdyskredytowało jaw oczach środowiska.

fr. discrediter

DYSKRECJONALNY l. 'taki, który wymaga dyskrecji, nie do rozgłaszania, poufny': Sprawa ma charakter dyskrecjonalny,
dlatego poprosiłem, by pan przyszedł do mnie do domu. 2. 'taki, który pozostawiono komuś do dysponowania wedle
jego uznania, nieograniczony przepisami, pozostający do czyjejś dyspozycji':

Fundusz dyskrecjonalny.

fr. discretionnaire

DYSKRYMINACJA 'poniżanie kogoś przez odmawianie mu praw, jakie przysługują innym; prześladowanie kogoś bez
uzasadnionych przyczyn, a tylko z powodu odmienności jego rasy, narodowości, religii itd.': Mamy tu więc do
czynienia po prostu z dyskryminacją ludzi odmiennie myślących. Dyskryminacja rasowa. Dyskryminacja religijna.

DYSKRYMINOWAĆ 'poddawać dyskryminacji, poniżać i prześladować kogoś z powodu jego odmienności':

Oświadczenie to wydaliśmy w obliczu dyskryminujących działań władz republiki. Środowiska te były wręcz
dyskryminowane.

lać. discriminatio 'rozróżnienie, rozdzielenie' od: discriminare 'dzielić, rozróżniać'

DYSKURS w naukach humanistycznych 'wypowiedź lub rozmowa, zwłaszcza taka wypowiedź lub rozmowa, którą
traktuje się jako przedmiot badania lub która jest poddana rygorom logiki, zawiera pewną przemyślaną argumentację
itd.' Krytyk opisywał występujący w po-

178

DYSKWALIFIKACJA

DYSPOZYCJA

wieści typ dyskursu. Językoznawca badał agitację wyborczą jako szczególny typ dyskursu publicznego.

DYSKURSYWNY 'oparty na wnioskowaniu z przyjętych przesłanek; także: mający charakter wymiany poglądów,
dyskusji': Myśl dyskursywna. Metoda dyskursyw-na. Jego zajęcia miały wybitnie dyskursywny charakter.

UWAGA: w językach zachodnich słowa odpowiadające opisywanym wyżej wyrazom polskim występują w rozmaitych
znaczeniach, co sprawia, że wyrazy: dyskurs i dyskursywny, w wielu pracach pojawiają się w specyficznych
znaczeniach, odbiegających od wyżej zdefiniowanych.

lać. discursus, dosłownie 'rozbiegnięcie się'

DYSKWALIFIKACJA l. oficj. 'odrzucenie czegoś ze względu na to, że nie spełnia pewnych wymagań': Dyskwalifikacja
wyrobów niespełniających norm jakościowych. Dyskwalifikacja czyjegoś rozumowania. 2. w sporcie 'karne
wykluczenie jakiegoś zawodnika lub drużyny z zawodów z powodu naruszenia przez nich przepisów sportowych'

DYSKWALIFIKOWAĆ l. oficj. 'odrzucać coś ze względu na to, że nie spemia pewnych wymagań': Dyskwalifikować
książkę. Dyskwalifikować czyjeś badania naukowe. Zdyskwalifikować poborowego. 2. 'karnie wykluczać zawodnika lub
drużynę z rozgrywek': Został zdyskwalifikowany za używanie środków dopingujących.

złożenie cząstki: l dys- i słowa: kwalifikacja

DYSLEKSJA 'trudności w poprawnym czytaniu tekstu i rozumieniu go, występujące u osób odznaczających się ilorazem
inteligencji zgodnym z normą': Dysleksja może być spowodowana różnorodnymi czynnikami, w przypadku dzieci
odpowiednie ćwiczenia przynoszą zazwyczaj znaczną poprawę.

DYSLEKTYK 'osoba cierpiąca na dysleksję': Dyslekty-cy maj ą trudności z odczytaniem nie tylko zwykłego tekstu, ale
wszelkich ciągów symboli, np. symboli matematycznych.

DYSLEKTYCZNY 'cierpiący na dysleksję': Dyslekty-czne dziecko.

ang. dyslexia

DYSLOKACJA l. 'rozmieszczenie, rozlokowanie na jakimś obszarze wojsk': Dyslokacja jednostek międzynarodowych w

Kosowie. Plan dyslokacji dywizji pancernej. 2. w geologii 'zmiana pierwotnego układu warstw skalnych' 3. w geologii
'zakłócenie prawidłowego przebiegu płaszczyzn kryształu'

DYSLOKOWAĆ 'rozmieszczać wojska na jakimś obszarze': Zawiadomiono go, że jego kompaniajest dys-lokowana na
północ od miasta.

złożenie cząstki: II dys- i słowa: lokacja

DYSOCJACJA l. w chemii a) DYSOCJACJA ELETRO-LITYCZNA 'rozpad elektrolitu na jony dodatnie i ujemne pod wpływem
rozpuszczalnika' b) DYSOCJACJA TERMICZNA 'rozpad cząsteczek jakiejś substancji na

mniejsze, wywołany podwyższeniem temperatury' 2. w psychologii 'rozszczepienie osobowości na dwa lub większą
liczbę JA'

DYSOCJOWAĆ w chemii 'ulegać dysocjacji, rozpadowi': Elektrolit dysocjuje. Cząsteczki dysocjują.

DYSOCJACYJNY l. w chemii 'związany z dysocjacją-rozpadem na cząsteczki': Procesy dysocjacyjne. 2. w psychologii

'związany z dysocjacją - rozpadem osobowości': Nerwica dysocjacyjna.

lać. dissociatio 'rozdzielenie'

DYSONANS l. w muzyce 'połączenie dwóch lub większej liczby niezgodnych dźwięków': Do klasycznych opisów
muzycznego dysonansu w literaturze należy Mickiewiczowski koncert Jankiela, w którym cymbalista oddaje
niezgodnością dźwięków dramatyczną niezgodność Targowicy z dążeniami i charakterem narodowym Polaków.
l.przen. 'zakłócenie harmonii w jakiejś grupie ludzi lub w jakiejś dziedzinie': Dysonanse w rodzinie. Dysonanse
architektoniczne.

DYSONOWAĆ w muzyce 'tworzyć dysonanse': Dyso-nujące tony, dźwięki.

fac. dissonans 'różnie brzmiący'

DYSPENSA 'uchylenie zakazu, wynikającego z przepisów prawa kościelnego': Musiał starać cię o dyspensę, by wziąć
ślub z Magdą, z którą był spokrewniony.
DYSPENSOWAĆ 'udzielać dyspensy': W prawie kościelnym prawo dyspensowania przysługuje przede wszystkim
papieżowi, w ograniczonym zakresie dyspensować mogą też biskupi.

lać. sr. dispensa od łac. dispensare 'wymierzać, rozdzielać (obowiązki)'

DYSPERSJA l. w fizyce a) DYSPERSJA FAL 'zależność prędkości rozchodzenia się fal w pewnym ośrodku od ich
częstotliwości lub długości' B) DYSPERSJA ŚWIATŁA 'rozszczepienie promienia światła białego, np. w pryzmacie, na
szereg barwnych promieni' 2. w chemii 'rozdrobnienie jakiejś substancji w roztworze na bardzo drobne cząstki
rozproszone, zawieszone w nim.' 3. inaczej: ODCHYLENIE STANDARDOWE w statys-tyce 'obszar rozrzutu wartości
zmiennej losowej wokół jej wartości uśrednionej'

fac. dispersio 'rozproszenie'

DYSPOZYCJA l. 'rozporządzenie, zarządzenie dotyczące wykonania czegoś': Mieliśmy dyspozycje do pokazywania

jedynie bliskich planów w czasie transmisji. 2. 'tendencja do zapadania na pewne choroby lub skłonność do pewnych
stanów psychicznych': Miała dyspozycje do chorób gardła.

DYSPONOWAĆ l. 'rozporządzać czymś; móc czegoś użyć według własnego uznania': Oskarżenie dysponowało
obszernym materiałem dowodowym. Jest to z pewnością najsilniejsza broń, jaką prezydent Wałęsa dysponuje.
UWAGA: w tym znaczeniu wyraz nadużywany,

179

DYSPROPORCJA

DYSTYCH

np. "Zawodnicy dysponuj ą dobrym ciosem", (lepiej: odznaczają się dobrymi ciosami, mają dobre ciosy). 2. rząd.
'polecać coś, kazać coś dostarczyć': Zadysponowałem kolację do hotelowego numeru.

DYSPOZYCYJNY l. 'pozostający stale do czyichś usług, gotowy zawsze do wykonywania czyichś poleceń, czyichś
dyspozycji, będący ciągle do dyspozycji': Przecież nawet tak zazwyczaj dyspozycyjne środowisko jak aktorzy
zdecydowało się na bojkot władzy. Kandydaci na to stanowisko muszą znać dobrze angielski, obsługę komputera, mieć
prawo jazdy i być dyspozycyjni. 2. 'wydający dyspozycje, polecenia': Ośrodek dyspozycyjny.

DYSPONENT l. 'osoba lub instytucja zarządzająca jakimś majątkiem, funduszem, jakimiś środkami itp.' Dysponentem
funduszu została komisja powołana przez premiera. 2. 'w banku: urzędnik, który wydaje kasie dyspozycje wypłaty
pewnej sumy z konta klienta, na żądanie klienta dokonuje przelewów, otwiera rachunki itd.'

DYSPOZYTOR 'osoba kierująca, zarządzająca czymś, najczęściej: pracownik kierujący ruchem kolejowym, pracownik
wydający zlecenia wyjazdu w pewne miejsca w bazie samochodowej, pracownik zajmujący się rozdziałem energii
elektrycznej': Dyspozytor stacji. Dyspozytor ruchu. Dyspozytor mocy.

DYSPOZYTORNIA 'pomieszczenie lub budynek, w którym pracuje dyspozytor'

DYSPOZYTURA 'ośrodek zarządzający czymś': Ukazała się sensacyjna wiadomość, że senator utrzymywał kontakty z
dyspozyturą obcego wywiadu.

lać. disponere 'układać, porządkować'

DYSPROPORCJA 'brak właściwego stosunku między częściami lub cechami czegoś, zwłaszcza pod względem wielkości':
Między potężną, ozdobną podstawą kolumny i jej niewielkim, prostym zwieńczeniem istniała rażąca dysproporcja.
Między wynikami finansowymi firmy w I i w II kwartale istniała zastanawiająca dysproporcja.

DYSPROPORCJONALNY 'odznaczający się dysproporcją': Jego wysiłek był dysproporcjonalny do rezultatów.

złożenie cząstki: I dys- i słowa: proporcja

DYSPROZ 'pierwiastek chemiczny o liczbie atomowej 66 i masie atomowej 162,50: srebrzysty metal; symbol Dy':

Dysproz znajduje zastosowanie w nowoczesnej technice, np. laserowej, i w fizyce jądrowej.

n.-lać. dysprosium od gr. dysprósitos 'trudnodostępny' (w połowie XIX w., kiedy odkryto ten pierwiastek, uzyskanie go
w stanie czystym było bardzo trudne)

DYSTANS l. 'odległość w przestrzeni lub w czasie': Dystans między samochodami zmniejszał się. Peleton i uciekających
kolarzy dzielił coraz mniejszy dystans czasowy, l.przen. 'różnica, "odległość" między abstrakcyjnymi wartościami':
Biorąc pod uwagę wykształcenie, dzielił ich ogromny dystans. 3. 'wymierzona trasa

lub odcinek, na których odbywa się wyścig. Bieg na dystansie 10 kilometrów. 4. 'oficjalny, chłodny stosunek do kogoś':
Do swoich podwładnych odnosił się zawsze z dużym dystansem.

DYSTANSOWAĆ SIĘ (od czegoś, od kogoś) 'odnosić się do czegoś z rezerwą, nie podzielać czyichś poglądów, mieć inne
zdanie na jakiś temat i okazywać to': Często się pan dystansuje od wystąpień swoich kolegów klubowych?

ang. distance od łac. distans 'oddalony'

DYSTRYBUCJA 'rozdzielanie czegoś': Dystrybucja chleba. Zajął się dystrybucją żywności i koców dla powodzian.

DYSTRYBUOWAĆ 'rozprowadzać, rozdzielać coś, zajmować się dystrybucją': Trzeba było dystrybuować cukier między
ludność cywilną.

DYSTRYBUCYJNY rzadziej: DYSTRYBUTYWNY 'taki, który dotyczy dystrybucji, zajmuje się dystrybucją': Aparat
dystrybucyjny w państwach realnego socjalizmu działał sprawnie tylko do czasu.

DYSTRYBUTOR l. 'osoba lub instytucja dzieląca jakieś dobra, jakieś towary, rozprowadzająca je': Została dystrybutorem
kolorowych drukarek na całą Europę Wschodnią. Generalny dystrybutor gazu. 2. 'zbiornik na stacji benzynowej, z
którego tankuje się paliwo do pojazdów': Przy dystrybutorze stał nowiutki mercedes. 3. 'automat do porcjowania
napojów': Sok z dystrybutora.

lać. distributio 'podział'

DYSTRYBUCJONIZM 'kierunek w lingwistyce amerykańskiej, w który za główne kryterium badawcze uważa się
dystrybucję tekstową elementów, rozumianą jako ich występowanie w charakterystycznym otoczeniu i specyficzny
podział elementów jako składników pewnej całości': Głównym reprezentantem dystrybucjonizmu jest Z.S. Harris.

DYSTRYBUTYWNY l. 'to samo, co dystrybucyjny' 2. 'związany z dystrybucjonizmem': Gramatyka dystry-butywna.

Dystrybutywne procedury analizy językoznawczej.

od ang. distribution, distributive

DYSTRYKT 'w różnych epokach w różnych krajach, np. w Polsce w czasie okupacji i zaborów: niewielki okręg
administracyjny': Partyzanci przeprowadzili akcję dywersyjną w dystrykcie radomskim.

niem. Distrikt
DYSTYCH w nauce o literaturze 'strofa dwuwersowa lub dwuwersowy utwór': Krytyk uważał, że do najkun-sztowniej
szych dystychów poezji polskiej należy zakończenie wiersza Jana Lechonia "Spotkanie": Nie ma Nieba ni Ziemi,
Otchłani ni Piekła / Jest tylko Beatrycze i właśnie j ej nie ma.

gr. distichon

180

DYSTYNKCJA

DYWIDENDA

DYSTYNKCJA 'sposób bycia charakteryzujący się wy-twomością, elegancją! nienagannymi manierami': Starszy pan
powitał go z dystynkcją i zaprosił do swej biblioteki.

DYSTYNGOWANY 'odznaczający się dystynkcją':

Dystyngowana pani. Dystyngowane towarzystwo. Dystyngowane maniery.

odfr. distingue

DYSTYNKCJE 'znaki wskazujące na czyjąś rangę, zwłaszcza na stopień w wojsku': Dystynkcje oficerskie.

niem. Distinktion od łac. distinctio 'rozróżnienie'

DYSTYNKTYWNY w językoznawstwie 'odróżniający':

Cechą dystynktywną, która pozwala odróżnić "k" od "g", jest dźwięczność "g".

ang. distinctive od łac. distinctio 'rozróżnienie'

DYSYDENT l. 'człowiek, który przeciwstawia się poglądom, ideologii i polityce ugrupowania, partii itp., do których
kiedyś należał': Dysydenci z szeregów partii komunistycznej stali się czołowymi opozycjonistami lat 60. Całe swe
dorosłe życie, aż do roku 1989, byłem dysydentem - oświadczył minister. 2. w historii 'odstępca od dogmatów
panującego kościoła; w Polsce przedrozbiorowej - w szczególności protestant': Naj radykalniejszymi dysydentami byli
arianie.

DYSYDENCKI 'dysydenta albo dysydentów (dziś głównie w znaczeniu l.)': Organizacje dysydenckie. Pismo dysydenckie.

lać. dissidens 'nie zgadzający się'

DYSYMILACJA -w językoznawstwie 'rozpodobnienie: proces fonetyczny polegający na tym, że jedna z dwu takich
samych lub podobnych głosek w wyrazie zostaje zastąpiona inną głoską': W historii języka polskiego dy-symilacja
zaszła np. w wyrazie trunna, w którym jedno z dwóch "n" zostało zastąpione przez "m" - trumna.

fr. dissimilation, złożenie cząstki: II dys- i cząstki wyrazu asymilacja, którego wyraz dysymilacjayst przeciwieństwem

DYTYRAMB l. 'w starożytnej Grecji: pieśń pochwalna na cześć Dionizosa': Dytyramby były pieśniami wykonywanymi
chóralnie, którym towarzyszyły tańce dookoła ołtarza Dionizosa. 2. w nauce o literaturze 'pieśń pochwalna sławiąca
bohaterskie czyny, wielkie wartości itd., gatunek bardzo bliski odzie': Odczytał "Dytyramb na cześć pokoju"
Konstantego Ildefonsa Gałczyńskiego.

gr. dithyrambos
DYWAGACJE 'rozwlekłe, niespójne, bezładne mówienie lub pisanie; nietrzymanie się tematu': Zanudzała ich
dywagacjami na temat ubiegłorocznych wczasów na Majorce, zamiast przedstawić rzetelną ofertę tegoroczną.

DYWAGOWAĆ 'mówić lub pisać rozwlekle, bezładnie, niespójnie, nie na temat': Przestań wreszcie dywagować, wracaj
do głównego tematu!

UWAGA: wyraz dywagacje nie znaczy: 'uwagi, spostrzeżenia, rozważania', a dywagować to nie: 'rozważać, roztrząsać
coś'

fr. divagation i divaguer 'schodzić na manowce, odbiegać od tematu' z łac. divagari 'zabłąkać się'

DYWERGENCJA w wielu naukach 'rozbieżność lub zwiększanie się rozbieżności między czymś, różnicowanie się': W
biologii dywergencja rozwoju polega na powiększaniu się z pokolenia na pokolenie różnic między pewnymi
podgatunkami, np. pod wpływem odmiennego środowiska, co prowadzi do wyłonienia się odrębnych gatunków.

fr. divergence

DYWERSJA l. 'działania prowadzone w czasie wojny na tyłach nieprzyjacielskich wojsk, mające na celu osłabienie ich
zdolności do walki': Dywersja przeciw hitlerowcom miała istotne znaczenie dla utrzymania ducha oporu wśród
Polaków i utrudnienia sytuacji oddziałów niemieckich walczących na froncie. 2. 'ukryte działania prowadzone podczas
pokoju, mające na celu osłabienie wrogiego państwa pod względem gospodarczym, politycznym itd.' Komunistyczne
władze oskarżały o dywersję zachodnie rozgłośnie nadające audycje dla słuchaczy w Polsce, np. radio "Wolna Europa".

DYWERSANT 'osoba dokonująca dywersji, obecnie najczęściej w l. znaczeniu': Dywersanci wysadzali mosty i niszczyli
tory kolejowe, utrudniając zaopatrzenie walczącej armii w broń, amunicję i żywność.

DYWERSYJNY 'związany z dywersją, obecnie najczęściej w l. znaczeniu': Akcje dywersyjne. Oddziały dywersyjne.

fr. diversion

DYWERSYFIKACJA l. w ekonomii, w wyrażeniach dywersyfikacja produkcji 'produkowanie różnych towarów,

rozszerzanie produkcji na rozmaite działy, nawet bardzo odległe od siebie po to, żeby zmniejszyć ryzyko strat albo
straty w jednej dziedzinie rekompensować zyskami w innej; różnorodność, urozmaicenie produkcji przez jednego
producenta'; dywersyfikacja papierów wartościowych 'kupowanie i posiadanie różnych rodzajów papierów
wartościowych i obrót nimi po to, by zmniejszyć ryzyko strat' 2. 'ogólniej: zróżnicowanie czegoś w ramach pewnej
całości; rozczłonkowanie, urozmaicenie': Wśród mieszkańców terenów przygranicznych daje się też zaobserwować
dywersyfikacja postaw wobec cudzoziemców.

ang. diversification z łac. diversificare 'urozmaicać'

DYWIDENDA w ekonomii 'dochód każdego akcjonariusza z posiadanych akcji, wypłacany mu co roku z zysku spółki
akcyjnej, do której należy; także ta część zysku spółki, którą w rozliczeniu rocznym przeznacza się do

181

DYWIZ

I DŻINN

podziału między akcjonariuszy': Wypłacać dywidendę. Dzielić dywidendę.

fr. dividende od łac. diyidendus 'będący do podziału'

DYWIZ inaczej: ŁĄCZNIK, 'znak graficzny w kształcie poziomej kreseczki, krótszej od myślnika, przy której z lewej i
prawej strony nie ma spacji': W ortografii polskiej dywiz jest stosowany np. przy zapisie końcówek deklinacyjnych w
odmianie skrótowców - MON-u, ONZ-u.

od łac. divisio 'podział'

DYWIZJA 'oddział wojskowy mniejszy od korpusu, złożony z kilku pułków albo brygad': Dywizja to duży, zwykle liczący
od 10 do 15 tysięcy żołnierzy oddział wojsk lądowych i lotniczych, który może prowadzić samodzielne działania
wojenne.

fr. division

DYWIZJON 'oddział artyleryjski liczący kilka baterii; oddział lotniczy liczący 2 albo trzy eskadry; jednostka taktyczna
marynarki, w której skład wchodzi kilka okrętów': Dowodził dywizjonem artylerii. W "Bitwie o Anglię" zasłużyły się
złożone z polskich lotników dywizjony myśliwskie 302 i 303.

fr. division

DYZENTERIA inaczej: CZERWONKA (BAKTERYJNA) 'ostra choroba zakaźna objawiająca się biegunką i wydalaniem kału z
krwią': Zakażenie dyzenterią następuje najczęściej przez spożycie produktów, na których są zarazki, najskuteczniejszą
metodą zapobiegania tej chorobie jest higiena osobista i dokładne oczyszczanie żywności.

gr. dysenteria

DZIANET 'piękny koń używany do parad, najczęściej rasy hiszpańskiej': Kmicic wpadł w taki humor, jakby go kto
wsadził na sułtańskiego dzianeta. (Sienkiewicz)

wl. gianetto

DZIEKAN l. 'naukowiec kierujący wydziałem na wyższej uczelni': Dziekan w porozumieniu z radą wydziału opracował
projekt reformy studiów. 2. 'ksiądz kierujący dekanatem': Dziekan odwiedził wszystkie podległe mu parafie. 3. 'osoba
stojąca na czele korpusu dyplomatycznego w jakimś państwie': Prezydent uroczyście powitał zgromadzonych w sali
gości na czele z dziekanem korpusu dyplomatycznego. 4. 'przewodniczący rady adwokackiej '

DZIEKANAT l. 'biuro dziekana na wyższej uczelni':

Studenci stali w kolejce do dziekanatu. 2. 'to samo, co dekanat'

DZIEKANIA 'w Kościele: urząd dziekana lub dom dziekana': Objąć dziekanię. Zapukać do dziekanii.

DZIEKANKA pot. inaczej: URLOP DZIEKAŃSKI 'na wyższej uczelni: urlop udzielany studentowi na jakiś

czas przez dziekana ze względów zdrowotnych lub życiowych': W ostatnich miesiącach ciąży złożyła podanie o
dziekankę.

DZIEKAŃSKI 'związany z dziekanem, najczęściej z dziekanem - kierownikiem wydziału na wyższej uczelni': Zarządzenia
dziekańskie. Urlop dziekański 'to samo, co dziekanka': Godziny dziekańskie 'kilkugodzinna przerwa w zajęciach
zarządzana przez dziekana w szczególnych wypadkach': Od 13.00 do wieczora ogłoszono godziny dziekańskie w
związku z pogrzebem znanego profesora.

od łac. decanus

DŻENTELMEN l. 'mężczyzna grzeczny i opiekuńczy wobec kobiet, elegancki, taktowny i postępujący szlachetnie':
Kulturoznawca uważał, że dżentelmen to uwspółcześniony ideał rycerza. 2. 'osoba, która odznacza się tym, że w
pewnej dziedzinie postępuje wyjątkowo fair wobec innych': Nowym dżentelmenem jezdni została księgowa jednej z
poznańskich firm.

GENTLEMANA AGREEMENT (czytaj: dżentelmens egri-ment) 'umowa, zazwyczaj ustna, między jakimiś osobami, której
poręczeniem jest ich honor i dane słowo, a nie zabezpieczenia prawne': Dyrektor banku zapytał ze zdziwieniem swego
zastępcę, czy rzeczywiście któremuś z klientów proponował gentleman's agreement dotyczący pewnych operacji na
koncie.

ang. gentlemana agreement

DŻERSEJ albo JERSEY l. 'cienka, nieco elastyczna dzianina z wełny, bawełny, jedwabiu lub włókien sztucznych; także:
odzież z tej tkaniny': Spódnica z dżerseju. Chodził w dżerseju. 2. 'rasa bydła odznaczającego się drobnym wzrostem,
dość delikatną budową i bardzo dużą mlecznością; krowa lub byk tej rasy': Hodować dżerseje.

DŻERSEJOWY 'uszyty z dżerseju': Dżersejowa sukienka.

ang. Jersey od nazwy dużej wyspy angielskiej: Jersey, na której zaczęto wytwarzać taką tkaninę i hodować takie bydło

DŻIHAD 'święta wojna muzułmanów przeciwko niewiernym, prowadzona w imię szerzenia swojej wiary'

ar. dżihad, dosłownie 'wysiłek, starania'

DŻINIZM 'religia indyjska oparta na wierze w wędrówkę dusz i głosząca, iż bogowie należą do tego samego świata co
ludzie': Dżinizm powstał między VIII a VI w. p.n.e. jako religia opozycyjna wobec braminizmu, a potem - buddyzmu.

I DŻINN albo DŻINA 'założyciel dżinizmu - Wardha-man o przydomku Mahawira'

DZINISTA 'wyznawca dżinizmu': Wśród dżinistów istnieją dwa zasadnicze odłamy: poszukujących wyzwolenia przez
bardzo surowe praktyki ascetyczne, m.in. pozbycie się wszelkiej własności, nawet ubrania, i chodzenie

182

II DZINN

DŻYGIT

nago, oraz uznających, że zasadnicze znaczenie na drodze do wyzwolenia ma modlitwa.

ang. jainism od sanskr. jina 'zwycięzca'

II DŻINN 'w wierzeniach arabskich: duch mogący przybierać ludzkie lub zwierzęce kształty': Gdy Aladyn wypowiedział
zaklęcie, ukazał się przed nim dżinn z czarodziejskiej lampy.

ar. dźinni

DŻIP inaczej: ŁAZIK 'wojskowy osobowy samochód terenowy ze składanym dachem, rzadziej: podobny samochód
farmerski lub turystyczny': Ewa wyruszyła z misją pokojową ONZ do Kambodży i szybko musiała się nauczyć jeździć
dżipem po bezdrożach oraz niewiele się od nich różniących drogach przez dżunglę.

ang. jeep

DŻIU-DŻITSU albo JIU-JITSU 'japońska metoda samoobrony z zastosowaniem chwytów i rzutów zapaśniczych oraz
ciosów rękami i nogami we wrażliwe punkty ciała': Pobierał lekcje u mistrza dżiu-dżitsu.
ang. jiu-jitsu alboju-jitsu T. jap. jujutsu 'łagodna (w porównaniu z walką mieczem) sztuka'

DŻOJSTIK albo JOYSTICK 'urządzenie podłączane do komputera: drążek z przyciskami, którym steruje się obiektami na
ekranie': Sterowanie dżojstikiem w grach komputerowych jest o wiele wygodniejsze niż wydawanie komend za
pomocą klawiatury, pozwala też lepiej się wczuć w niektóre gry, np. imitujące sterowanie samolotem, rakietą czy
okrętem.

DŻOKEJ 'osoba dosiadająca konia na wyścigach konnych': Dżokeje są zazwyczaj drobnego wzrostu i niewielkiej wagi.

DŻOKEJKA l. 'półkolista czapeczka z długim daszkiem' 2. 'kobieta dżokej'

DŻOKEJSKI 'związany z dżokejem': Strój dżokejski.

ang. jockey od słowa: Jock, pierwotnie odpowiadającego polskiemu - Jasiek, tj. prosty chłopak, potem oznaczającego
handlarza na targu końskim

DŻOKER albo JOKER 'dodatkowa karta w talii z wizerunkiem błazna': W niektórych grach dżoker zastępuje

każdą inną kartę, w innych -jest kartą szczególną, np. mogącą bić wszystkie pozostałe.

ang. joker

DŻONKA 'chiński niewielki statek handlowy lub statek rybacki, z płaskim dnem, wysoką rufą i kwadratowymi żaglami':
Piasek i kamienie pod budowę były dowożone na wyspę dżonkami.

ang. junk z malajskiego dżonk

DŻUDO albo JUDO 'wywodząca się z Japonii zapaśnicza walka sportowa, w której stosuje się chwyty, rzuty, podcięcia i
duszenia, a walczący zawodnicy są ubrani w specjalne stroje': Dżudo wywodzi się ze starojapońskiej walki dżiu-dżitsu.

DŻUDOKA 'osoba uprawiająca dżudo': Przed zawodami dżudocy wysłuchiwali ostatnich rad trenera.

DŻUDOGA 'strój do walki dżudo: bluza wykonana z bardzo mocnego materiału, spodnie i pas': Co kilka dni prał
przepoconą dżudogę.

jap.ju 'zwinność', do 'droga'

DŻUL 'jednostka pracy i energii w układzie SI, skrót: J':

Jeden dżuł to praca wykonana przez siłę jednego niutona na drodze jednego metra. U = IN * IM.

od nazwiska Jamesa P. Joule'a (1818-1889), angielskiego fizyka

DŻUMA 'bardzo ciężka choroba zakaźna, objawiająca się m.in. wysoką gorączką i obrzękiem węzłów chłonnych
(dymienicami) lub zapaleniem płuc, krwawieniami z przewodu pokarmowego i układu moczowego': Historycy szacują,
że pierwsza epidemia dżumy w połowie XIV w. zabiła w Europie Zachodniej prawie jedną trzecią ludności.

rum. czuma 'wrzód, guz', nazwa od charakterystycznych dymienie przy obrzęku węzłów chłonnych

DŻYGIT 'kaukaski góral': Dżygici słyną z odwagi i brawurowej jazdy na koniu.

DŻYGITÓWKA 'popisy akrobatyczne na koniach, najczęściej wykonywane przez Kozaków i górali kaukaskich':
Przedstawienie znakomitego rosyjskiego cyrku zakończyła dżygitówka w wykonaniu zespołu z Ukrainy.

roś. dżygit
183

E skrót angielskiego słowa East 'wschód', symbol wschodu jako strony świata

E- cząstka o znaczeniu 'elektroniczny', dodawana do wyrazów oznaczających różne czynności, informująca, że są one
dokonywane za pośrednictwem elektronicznych mediów, zwłaszcza za pośrednictwem Intemetu, np. e--zakupy, e-
reklama, e-dokument, e-handel

ang. e(electronic)

EAU DE COLOGNE (czytaj: o dekołoń) 'woda koloń-ska': Po wprowadzeniu "Ustawy o języku polskim" dyskutowano,
czy nazwa eau de cologne na wodach zapachowych powinna być zastąpiona polską woda koioń-ska.

fr. eau de cologne, pierwotnie wyrażenie odnoszące się tylko do specjalnych wód zapachowych wytwarzanych w
Kolonii

EBONIT 'tworzywo sztuczne otrzymywane z kauczuku, ciemnego koloru, twarde, odporne na czynniki chemiczne,
mające dobre właściwości izolacyjne': Ebonit jest używany m.in. do wyrobu sprzętu elektronicznego, wykładzin,
aparatury chemicznej, sprzętów domowego użytku.

EBONITOWY 'wykonany z ebonitu': Gałka ebonitowa. Ebonitowa obudowa.

ang. ebonit od: ebony 'heban'

ECCE HOMO! (czytaj: ekce homo) 'oto człowiek! -słowa wypowiedziane przez Piłata na widok zbitego i poniżonego
Chrystusa w koronie cierniowej': Słowa Piłata: ecce homo! są często umieszczane przez artystów pod religijnymi
wizerunkami cierpiącego Chrystusa, a także wizerunkami poniżonego i cierpiącego człowieka.

lać. ecce homo! (Ewangelia św. Jana, 19. 5)

ECHO l. 'powrót odbitego od przedmiotów dźwięku do tego miejsca, z którego wyszedł; także: odgłosy dźwięków
odbitych od przedmiotów': Krzyknął i po chwili usłyszał echo swojego głosu. Wielokrotne echo wystrzału w górach.
Echa dalekiej kanonady. 2. przen. 'powrót czegoś w formie wspomnienia lub podobnego zdarzenia czy zjawiska': Echa
dzieciństwa. Echo rozmowy sprzed lat. 3. przen. 'reakcje na coś, oddźwięk

czegoś w społeczeństwie, świecie polityki i mediach':

Echa ostatnich wydarzeń. Echa prasowe wystąpienia premiera. 4. 'w mitologii greckiej: nimfa, która zakochała się bez
wzajemności w Narcyzie i ze smutku wysychała i zanikała, aż w końcu został z niej tylko głos'

UWAGA: Podstawowe znaczenie słowa echo występuje w wielu utartych przenośniach: echo odpowiada, ginie,
zamiera itd. W tych antropomorfizacjach znaczenie to łączy się z mitem o greckiej nimfie, która z nieodwzajemnionej
miłości zmieniła się w sam - uosobiony - głos, odpowiadający echem.

gr. echo 'głos, odgłos, imię nimfy'

ECHO- pierwszy człon wyrazów złożonych o znaczeniu 'echo, odbicie fal akustycznych', dodawany najczęściej do nazw
różnych urządzeń, metod, procesów oraz zjawisk fizycznych i oznaczający, że są one związane ze zjawiskiem odbicia
fal akustycznych, np. echosonda, echolokacja

odgr. echo 'głos, odgłos'

ECHOLALIA w psychologii 'mimowolne powtarzanie usłyszanych dźwięków lub wyrazów bez zrozumienia ich treści':
Echolaliajest typowa dla uczących się mówić dzieci, występująca z dużym nasileniem u dorosłych, może świadczyć o
zaburzeniach psychicznych.

fr. echolalie odgr. echo, lalia 'gadanie'

ECHOLOKACJA l. w technice 'technika wyznaczania położenia różnych obiektów za pomocą echosondy':

Echolokacja jest techniką stosowaną najczęściej podczas nawigacji morskiej. 2. w biologii 'sposób lokalizowania
obiektów przez niektóre zwierzęta, polegający na wysyłaniu pisków o bardzo wysokiej częstotliwości i odbieraniu ich
echa odbitego od tych przedmiotów':

Zdolność do echolokacji wykazują m.in. nietoperze, wieloryby i delfiny.

ECHOLOKACYJNY l. w technice 'związany z echolokacją - techniką wyznaczania położenia obiektów':

Urządzenia echolokacyjne połączone z komputerem. 2. w biologii 'związany z echolokacją- sposobem lokalizowania

obiektów przez niektóre zwierzęta': Zdolności echolokacyjne niektórych gatunków ptaków.

złożenie cząstki: echo i słowa: lokacja

ECHOSONDA 'urządzenie do wyznaczania odległości od miejsca na statku do dna lub jakiegoś przedmiotu w wodzie,
wykorzystujące zjawisko odbicia fal ultradźwiękowych' : Za pomocą echosondy ustalono, na jakiej głębokości leży
wrak zatopionego okrętu.

złożenie cząstki: echo i słowa: sonda

ECRU (czytaj: ekri) 'kolor żółtoszary, naturalny kolor płótna - rzeczownik; żółtoszary - przymiotnik': Ecru wydawał mu
się nieco zbyt ciemny, wybrał kość słoniową. Szal ecru.

fr. ecru od: cru 'surowy, nie bielony'

184

EDAMSKI SER

EFEB

EDAMSKI SER 'żółty ser z krowiego mleka z małymi, rzadko rozmieszczonymi dziurkami': Oryginalny, holenderski ser
edamski wytwarzany jest w płaskich kulach o wadze 2 kg.

hol. Edammer Kaas, od nazwy miejscowości Edam, w zachodniej Holandii, w której przed wiekami zaczęto wytwarzać
ten typ sera

EDEN l. 'w Biblii: ogród, w którym przebywali na początku Adam i Ewa, ziemski raj': W Edenie rosło drzewo wiedzy
dobrego i złego. 2. 'w judaizmie: miejsce, w którym po śmierci przebywają sprawiedliwi':

Żydowski eden to odpowiednik chrześcijańskiego raju niebiańskiego. 3.przen. 'kraina szczęścia': Pisarz z gorzkim
uśmiechem tłumaczył młodzieży: - Świat to nie eden, człowiek mądry jest smutny, bo wie, ile na nim zła i
niesprawiedliwości.

lać. eden z hebr. eden 'rozkosz'

EDUKACJA 'wychowanie połączone z kształceniem':

Edukacja dziecka rozpoczyna się na długo przed posłaniem go do szkoły.

EDUKOWAĆ książk. 'kształcić i wychowywać': Edukować kogoś w sposób tradycyjny.

EDUKOWAĆ SIĘ 'zdobywać wiedzę i umiejętności, nabywać pewnych postaw itd.': Edukował się za granicą.

EDUKACYJNY 'wychowawczy i kształcący zarazem':

Konsekwentny program edukacyjny wymaga współpracy kilku resortów. Odbyło się kilka imprez edukacyjnych.

lać. educatio 'wychowanie'

EDYCJA l.'ogłoszenie drukiem, wydanie książki lub czasopisma, także płyt, kaset magnerofonowych itp.': Jubileuszowa
edycja dzieł Mickiewicza. Przygotowywać kolejną edycję esejów historycznych Pawła Jasienicy. Nowa edycja
przebojów Maryli Rodowicz. 2. kolejna, jedna z wielu, realizacja programu, imprezy itp. regularnie się powtarzającej:
Dwudziesta edycja konkursu "Teraz MY".

UWAGA: W tym znaczeniu wyraz nadużywany, często zbędny, np. "Kolejna edycja międzynarodowych targów książki"
= Kolejne targi książki; "Ósma edycja Pucharu Polski w piłce nożnej" = Ósme rozgrywki o Puchar Polski w piłce nożnej.
"Dwunasta edycja teleturnieju" = Dwunaste wydanie teleturnieju.

fr. edition od łac. editio

EDYTOR l. 'wydawca książek': Edytorem tego albumu są Wydawnictwa Kartograficzne "Mapa". 2. 'specjalista
przygotowujący do wydania dzieło jakiegoś (często zmarłego) autora': Od lat był edytorem dzieł Norwida. 3. 'program
komputerowy, pomagający w opracowywaniu, redagowaniu tekstów albo danych': Terminal ma wbudowany edytor
tekstu, który umożliwia przygotowanie do wysłania teleksu lub poczty elektronicznej.

EDYTORSTWO 'zespół czynności związanych z wydawaniem tekstów drukiem': Edytorstwo obejmuje prace

programowe, organizacyjne, redakcyjne, adiustacje, a także opracowanie graficznej formy książki i współdziałanie z
drukarnią.

w znaczeniu l. i l.fr. diteur z łac. editor; w znaczeniu 3. ang. editor

EDYKT l. 'w starożytnym Rzymie: dokument wydawany przez wysokiego urzędnika lub - w okresie cesarstwa -cezara,
zawierający zarządzenia i formułujący zasady prawne, które miały być przestrzegane w czasie rządów tego urzędnika
lub panowania tego cezara': Edykt pretora. Edykt cezara. 2. 'we Francji do 1789 r.: ustawa królewska dotycząca
określonej sprawy albo części terytorium': Edykt nantejski, wydany w 1598 r. przez Henryka IV, regulował kwestie
religijne we Francji: za wyznanie panujące uznawał katolicyzm, przyznawał zarazem ograniczone prawa hugenotom,
czyli francuskim protestantom. 3. 'ważne rozporządzenie lub obwieszczenie wydane przez władcę': Na mocy
wydanego w 1521 r. edyktu cesarza Niemiec Karola V, zwanego od miejsca ogłoszenia "Edyktem wormackim", Marcin
Luter został skazany na wygnanie.

lać. edictum 'obwieszczenie, rozporządzenie'

EDYP 'w mitologii greckiej i literaturze starożytnej: syn króla tebańskiego Lajosa i Jokasty, który nieświadomie zabił
swego ojca i ożenił się z matką, a dowiedziawszy się prawdy, wykłuł sobie oczy i odszedł na wygnanie':

Wyrocznia ostrzegła go [Lajosa], że polegnie z ręki własnego syna, który w następstwie ożeni się z jego żoną, a swoją
matką, Jokastą. Gdy im się więc syn narodził, przekłuli mu pięty żelaznymi kolcami, związali i wyrzucili w górach.
Dziecko znaleźli pasterze i zanieśli do Koryntu [...]. (Parandowski)
KOMPLEKS EDYPA w psychologii 'podświadomy pociąg seksualny chłopca do matki, łączący się ze strachem przed
ojcem jako rywalem i niechęcią do niego, lękiem przed jego karą i poczuciem winy': Kompleks Edypa został opisany
przez Zygmunta Freuda, twórcę psychoanalizy. Wielu późniejszych psychologów kwestionowało istnienie podobnego
zjawiska psychicznego.

gr. Oidipous, imię od poranionych nóg chłopca, znalezionego przez pasterzy - 'mający spuchnięte nogi'

EEG albo eeg. skrót nazwy: ELEKTROENCEFALO-GRAM (zob.)

EFEB l. 'w starożytnej Grecji: pełnoletni młodzieniec, należący do klasy pełnoprawnych obywateli, pobierający nauki
wojskowe, fizyczne i umysłowe': Nauka efebów, pod wieloma względami odpowiadająca programowi późniejszych
europejskich "szkół rycerskich", miała na celu kształcenie duchowe i fizyczne przyszłej elity społeczeństwa, l.przen.
'urodziwy młodzieniec': Mąż z niepokojem obserwował trzech otaczających ją efebów.

EFEBIA 'w starożytnej Grecji: szkolenie efebów': Efe-bia obejmowała także trudną służbę wojskową, choć nacisk w niej
położony był na sprawy obywatelskie i kształcenie umysłu. gr. ephebos

185

EFEKT

EGOCENTRYZM

EFEKT l. 'rezultat, skutek, wynik': Wydali tom będący efektem pobytów w Berlinie. 2. 'wrażenie, które coś lub ktoś
wywołuje': Ubrałam się tak, żeby wywołać efekt. Efekt przeszedł najśmielsze oczekiwania.

UWAGA: w l. znaczeniu wyraz efekt jest nadużywany, np.:

"A efektem będzie rezygnacja wydawców z korzystania z krajowej poligrafii" (lepiej: a skutkiem, a wynikiem będzie...).
"W efekcie nikt nie poniósł strat" (lepiej: wrezulta-cie...).

EFEKTOWNY 'taki, który wywołuje efekt, który zwraca na siebie uwagę ze względu na swoje piękno lub swoją
oryginalność': Jaką masz efektowną bluzkę! Zwycięstwo tej partii było naprawdę efektowne.

EFEKCIARSKI 'robiony wyłącznie dla wywołania na kimś wrażenia, dla popisania się, a w rzeczywistości mało wart':
Teraz chciano jednak ode mnie, bym był efekciarski i europejski.

EFEKCIARSTWO 'zwracanie na siebie uwagi za pomocą niewyszukanych, często prymitywnych, środków':

Drażniło go tandetne efekciarstwo tego zespołu muzycznego.

EFEKCIARZ 'osoba, która zachowuje się w sposób efekciarski': Niektórzy lubili tego prezentera za humor i żywy sposób
prowadzenia programu, inni uważali, że to efekciarz, brylujący na scenie, a prywatnie człowiek mało interesujący.

lać. effectus 'skutek'

EFEKTYWNY l. 'taki, który przynosi pożądany skutek, skuteczny': Ślęczenie nad książkami było efektywne -zdałam
egzamin. Chodzi o to, aby stworzyć efektywny, sprawny, nowoczesny rynek prywatny. 2. rząd. 'rzeczywisty, faktyczny':
Efektywne godziny pracy robotników.

EFEKTYWNOŚĆ 'to, że coś jest efektywne': Zwiększanie efektywności działań.

lać. effectivus 'skuteczny'

EFEMERYCZNY 'nietrwały, przemijający, krótkotrwały, ulotny': Jego kariera jako piosenkarza była efemeryczna, o wiele
dłużej pozostawał natomiast w czołówce kompozytorów muzyki rozrywkowej.

EFEMERYDA 'coś, co się zjawia i szybko mija, coś nietrwałego ze swojej natury': Książka okazała się efeme-rydą, po
kilku miesiącach zapomniano o niej i o skandalu, który początkowo wywołała.

EFEMEROFIT w biologii 'roślina, której cykl wegetacyjny odbywa się w bardzo krótkim czasie, gdy występują
sprzyjające warunki': Do efemerofitów należy np. wiele gatunków roślin pustynnych, bardzo szybko wyrastających i
dojrzewających po deszczu.

gr. ephemeros 'żyjący jeden dzień'

EFENDI 'dawny tytuł tureckich dostojników, dziś w tureckim odpowiadający polskiej formie pan; także: dostojnik
mający ten tytuł lub osoba, w stosunku do której można użyć tego zwrotu grzecznościowego': Do Kmicica przypadł na
spienionym koniu Akbah Ułan: - Efendi! Czambuł jazdy idzie od Babie, chcą się dostać za mury. (Sienkiewicz)

tur. efendi, pierwotnie tytuł przysługujący samemu sułtanowi

EGALITARYZM 'pogląd społeczny i polityczny, którego podstawą jest przekonanie, że podstawą sprawiedliwego
urządzenia społeczeństwa musi być równość wszystkich ludzi pod względem praw, warunków życiowych, możliwości
rozwoju, a nawet dochodów': Hasło "Wszyscy mamy jednakowe żołądki" jest odbiciem bardzo prymitywnie
rozumianego egalitaryzmu.

EGALITARNY 'taki, który opiera się na zasadzie równości społecznej': Ustrój egalitarny. Egalitarne dążenia
zrewolucjonizowanych mas.

EGALITARYSTA 'zwolennik egalitaryzmu, człowiek przekonany o konieczności wyrównania różnic społecznych,

wprowadzenia jednakowych praw i możliwości rozwoju dla wszystkich członków społeczeństwa':

Niełatwo być egalitarystą we współczesnym społeczeństwie konsumpcyjnym.

zfr. egalite 'równość' i egalitaire 'egalitarny'

EGIDA 'w mitologii greckiej: tarcza Zeusa wykuta przez Hefajstosa': W niektórych mitach egida jest przedstawiana jako
tarcza wykonana z koźlej skóry, w innych jak tarcza z wężami i głową meduzy. <) Pod egidą 'pod opieką, patronatem
lub przewodnictwem': Klub działał pod egidą władz miejskich. Misja pokojowa pod egidą ONZ.

gr. aigis

EGO 'w teorii psychologicznej Zygmunta Freuda: ja -świadoma część osobowości, która spełnia funkcje poznawcze i
kieruje zachowaniem człowieka': W psychoanalizie ego pośredniczy między sferą podświadomych popędów i pragnień
- id - a sferą sumienia - su-perego.

lać. ego 'ja'

EGOCENTRYZM 'sposób myślenia i postępowania charakteryzujący się bardzo silnym skupieniem na sobie i
ujmowaniem wszystkiego przez pryzmat swych spraw i ocen': Egocentryzm wiąże się z silnym subiektywizmem,
narzucaniem innym swej woli i zdania oraz nieliczeniem się z ich opinią.

EGOCENTRYK 'osoba odznaczająca się egocentryzmem': Był egocentrykiem, lecz nie był egoistą, nie lekceważył
młodszych kolegów i nie próbował ich wykorzystywać.

EGOCENTRYCZNY 'odznaczający się egocentryzmem, charakterystyczny dla egocentryka': Postawa egocentryczna.

Egocentryczny sposób widzenia świata.
fr. egocentrisme od łac. ego 'ja', centrum 'środek'

186

EGOIZM

EGZEKUCJA

EGOIZM 'postawa skrajnego samolubstwa: kierowania się w postępowaniu wyłącznie własnym dobrem i gotowość do
narażenia innych na poważne kłopoty dla osiągnięcia nawet niewielkich własnych korzyści': Był powszechnie
nielubiany za swój egoizm i zachłanność. W życiu niestety częściej spotykamy się z egoizmem i sobkostwem niż z
altruizmem i poświęceniem dla innych.

EGOISTA 'osoba odznaczająca się egoizmem': Z czasem przekonała się, że mąż jest egoistą, który myśli tylko o sobie i
swoich sprawach, i chce im podporządkować całe życie rodzinne.

EGOISTYCZNY 'odznaczający się egoizmem, charakterystyczny dla egoisty': Egoistyczny charakter. Zrobił to z
egoistycznych pobudek. Egoistyczne postępowanie.

fr. egoisme od łac. ego 'ja'

EGOTYZM 'nadmierne zajmowanie się sobą, połączone ze skłonnością do kierowania uwagi otoczenia na swą osobę':
Krytyk uważał, że wielu poetów, zwłaszcza autorów wierszy refleksyjnych, cechuje pewna doza ego-tyzmu, żyją
zagłębieni w sobie, zaś ich sztuka polega na skupianiu uwagi ludzi na sobie i świecie swoich doznań.

EGOTYSTA 'osoba odznaczająca się egotyzmem':

Wstęp do tomu wspomnień świadczył o tym, że autor to egotysta, którego zajmuje przede wszystkim własny świat. I
rzeczywiście z dalszej treści niewiele można się było dowiedzieć, co wtedy działo się w Polsce i Europie.

EGOTYCZNY 'związany z egotyzmem': Skłonności egotyczne.

UWAGA: Egotyzm i słowa pochodne w języku polskim, inaczej niż np. w angielskim, nie mają nacechowania
negatywnego, określają raczej pewien typ psychiki, charakterystyczny np. dla artystów. Odcień negatywny przybieraj
ą natomiast w niektórych kontekstach słowa egocentryzm, egocentryk; silnie nacechowane negatywnie są słowa
egoizm, egoista - określające postawę uważaną przez wielu ludzi za niemoralną.

fr. egotisme od łac. ego 'ja'

EGZALTACJA 'przesada i nienaturalność w uzewnętrznianiu uczuć, zwłaszcza nadmiernie żywe reakcje, mówienie ze
zbytnim zapałem, patosem itd.': Starsza pani z egzaltacją mówiła o ojczyźnie i wielkiej polskiej poezji.

EGZALTOWAĆ SIĘ 'popadać w egzaltację': Mówca gestykulował, rozwijał temat i egzaltował się coraz bardziej.

EGZALTOWANY 'skłonny do egzaltacji, taki, który się egzaltuje': Współczesne kobiety, trzeźwo patrzące na świat, są
przeciwieństwem sentymentalnych i egzaltowanych dam z dziewiętnastego wieku.

fr. exaltation od łac. exaltatio 'wywyższenie'

EGZEGEZA 'metodyczne objaśnianie i komentowanie tekstów, zwłaszcza tekstów literackich z dawnych epok i

tekstów biblijnych': Egzegeza biblijna zajmuje sięm.in. analizą językową i stylistyczną tekstów biblijnych, ustalaniem
czasu i miejsca ich powstania oraz interpretacją sensu.
EGZEGETA 'uczony filolog lub biblista zajmujący się egzegezą': Egzegeta porównywał zdarzenia z życia Jezusa opisane
w poszczególnych ewangeliach.

EGZEGETYCZNY 'związany z egzegezą': Metody egzegetyczne. Objaśnienia egzegetyczne.

gr. eksegesis 'objaśnianie', pierwotnie 'objaśnianie słów wyrocz-

EGZEKUCJA l. 'wykonanie wyroku śmierci': Był świadkiem kilku egzekucji w obozie. 2. 'przymusowe ściąganie długów
albo podatków': Sąd nakazał egzekucję komorniczą. () Egzekucja dóbr i praw 'w Polsce w XVI i XVII w.: rewindykacja
bezprawnie rozdanych, zagarniętych przez możnowładców itd. dóbr królewskich oraz próby przeprowadzenia reformy
prawnej i ustrojowej kraju': Efektem walki o egzekucję praw było m.in. wprowadzenie w Polsce zasady tolerancji
religijnej.

EGZEKUTOR l. 'wykonawca wyroku sądowego': Egzekutor podatkowy. 2. szerzej 'wykonawca czegoś, co ktoś inny
polecił zrobić': Egzekutor testamentu.

UWAGA: wyraz nadużywany w sprawozdaniach sportowych, np.: "Egzekutor rzutu karnego" (lepiej: wykonawca rzutu
karnego, zawodnik wykonujący rzut karny).

EGZEKUTYWA l. 'kolegialny organ władzy wykonawczej w instytucjach państwowych, partiach politycznych i

organizacjach społecznych, podległy odpowiednim władzom przedstawicielskim; także: władza wykonawcza': Swój
program działania przedstawił na zebraniu egzekutywy tej partii. Bieżącą działalnością tej organizacji kierowała
egzekutywa, złożona z kilku działaczy o długim stażu. Egzekutywa i legislatywa. 2. 'wykonanie czegoś, zwłaszcza jakichś
praw, zasad, wyroków': Dopiero wprowadzenie nowej procedury umożliwiło egzekutywę ustawy.

EGZEKWOWAĆ l. 'wykonywać coś, co ktoś zlecił':

Wówczas kontrolerzy będą egzekwować karę. 2. 'żądać zrobienia czegoś, co powinno być zrobione': Przełożony może
egzekwować posłuszeństwo od swoich pracowników.

I UWAGA: wyraz nadużywany, np.: "Przekazanie uczniom informacji, które się potem egzekwuje i ocenia" (lepiej:

...których przyswojenie się potem sprawdza i ocenia).

EGZEKUCYJNY l. 'związany z egzekucją- wykonaniem kary śmierci': Pluton egzekucyjny. 2. 'związany z egzekucją-
ściąganiem długów i podatków; także szerzej: związany z wykonaniem czegoś, spełnieniem tego': Koszta egzekucyjne.
Dla wykonania swych uchwał sejm naznaczył specjalne władze egzekucyjne. () Ruch egzekucyjny 'ruch społeczny,
głównie średniej szlachty, zmierzający do egzekucji praw i dóbr w dawnej Polsce'

lać. exsecutio 'wykonanie wyroku'

187

EGZEKWIE

EGZOTYKA

EGZEKWIE 'w Kościele katolickim: obrzędy odprawiane przy trumnie zmarłego': Ksiądz odprawił egzekwie.

lać. exsequiae

EGZEMA inaczej: WYPRYSK 'przewlekłe zapalenie skóry, powodujące występowanie wykwitów skórnych, pęcherzy,
ropni i łuszczenie się skóry': Egzema ma najczęściej podłoże alergiczne.
gr. ekzema 'wyrzut, wyprysk'

EGZEMPLIFIKACJA ksiąźk. 'przytaczanie przykładów dla wyjaśnienia lub udowodnienia czegoś; także: przytoczony
przykład lub przykłady': Jako doświadczony dydaktyk wiedział, że nie wystarczy podanie samej definicji, konieczna jest
zawsze egzemplifikacja objaśnianych pojęć i zjawisk. W kolejnych rozdziałach jego pracy znajdujemy obszerną
egzemplifikację: opis konkretnych przypadków dokumentujących omawiane zjawiska społeczne.

EGZEMPLIFIKOWAĆ ksiąźk. 'przytaczać przykłady dla wyjaśnienia lub udowodnienia czegoś': Autor obszernie
egzemplifikuje swe tezy.

EGZEMPLIFIKACYJNY ksiąźk . 'przykładowy, służący egzemplifikacji': Materiał egzemplifikacyjny.

EXEMPLUM (czytaj: egzemplum) przestarz. 'przykład':

Na poparcie tej tezy przytoczył dwa exempla.

ang. exemplification od łac. exemplum 'przykład'

EGZO- cząstka wyrazów złożonych mająca znaczenie 'zewnętrzny', najczęściej dodawana do rzeczowników i
przymiotników będących terminami naukowymi i oznaczająca, że zakres określanych przez nie procesów czy zjawisk
jest usytuowany lub skierowany na zewnątrz czegoś, np. egzobiologia, egzotermiczny

odgr. ekso 'na zewnątrz'

EGZOBIOLOGIA 'dział biologii, obejmujący badania nad istnieniem życia we Wszechświecie, poza Ziemią, to samo, co
astrobiologia'

złożenie cząstki: egzo- i słowa: biologia

EGZOENERGETYCZNY w chemii 'związany z wydzielaniem się energii na zewnątrz': Podczas reakcji egzoe-
nergetycznych, np. spalania, energia jest wydzielana do otoczenia.

złożenie cząstki: egzo- i słowa: energetyczny

EGZOGAMIA w antropologii 'zwyczaj lub nakaz zawierania małżeństw poza grupą osób spokrewnionych lub grupą
plemienną': Egzogamia wynika z tych samych przyczyn co zakaz kazirodztwa, zabezpiecza ona wspólnotę przed
małżeństwami osób spokrewnionych i związanym z tym ryzykiem rodzenia się niepełnosprawnych dzieci.

EGZOGAMICZNY w antropologii 'związany ze zwyczajem egzogamii, taki, w którym wybiera się żonę lub

męża poza grupą osób spokrewnionych lub grupą plemienną': Małżeństwo egzogamiczne.

złożenie cząsek: egzo- i -gamia od gamos 'małżeństwo'

EGZOGENICZNY l. inaczej: EGZOGENNY w biologii 'pochodzący z zewnątrz ustroju lub wywołany przez przyczyny
zewnętrzne': Oprócz substancji endogenicz-nych, które wytwarza dany organizm, do życia potrzebne są mu także
substancje egzogeniczne, czyli pochodzące z zewnątrz, np. wytwarzane przez inne organizmy i dostarczane wraz z
pokarmem. 2. w geologii 'zachodzący na powierzchni Ziemi i wywołany przez czynniki działające od zewnątrz, a nie od
wewnątrz skorupy ziemskiej': Procesy egzogeniczne to np. wietrzenie i erozja skał.

UWAGA: słowa: egzogeniczny i egzogenny, bywają też stosowane w wielu innych naukach, np. w psychologii mogą
one oznaczać czynniki zewnętrzne działające na człowieka w przeciwieństwie do wewnętrznych, np. genetycznych.

złożenie cząstki: egzo- i cząstki: -geniczny od gr. genos 'ród, pochodzenie'

EGZORCYZM zwykle w liczbie mnogiej: EGZORCYZ-MY 'zaklęcia, modlitwy i inne obrzędy religijne, których celem j est
uwolnienie j akiej ś osoby, rzadziej: zwierzęcia lub rzeczy, spod wpływu złych mocy albo wypędzenie z kogoś szatana':
Ksiądz odprawił nad nim eg-zorcyzmy.

EGZORCYSTA 'duchowny, który odprawia egzorcyz-my': W dawnych czasach egzorcyści często próbowali wypędzić złe
duchy z osób chorych psychicznie, ponieważ powszechnie uważano, że ten rodzaj chorób jest spowodowany przez
szatana.

EGZORCYZMOWAĆ przestarz. 'dokonywać egzorcyz-mów': Wyszli księża z relikwiami egzorcyzmować owe tumany,
aby nie przeszkadzały obronie. (Sienkiewicz)

gr. eksorkismós 'wyklinanie'

EGZOTERMICZNY w chemii 'związany z wydzielaniem się ciepła': Procesy egzotermiczne są odwrotnością procesów
endotermicznych.

złożenie cząstki: egzo- i słowa: termiczny

EGZOTYKA l. 'zbiór cech właściwych dalekim krajom o odmiennej kulturze, które wydają się obce i niezwykłe;

także: przedmioty, dzieła sztuki itp. pochodzące z tych krajów': Nad pustynią unosił się zapach egzotyki i nie-
samowitości, która jest w tej bezkresnej, pustej i falującej od upału przestrzeni. 2. 'posiadanie przez coś cech, które
wydają się obce i niezwykłe': Egzotyka czyjegoś stroju, trybu życia. W tych księgach intryguje nas czasem egzotyka
jakiegoś średniowiecznego ornamentu lub wymyślny kształt inicjału.

EGZOTYCZNY l. 'właściwy dalekim krajom o odmiennej kulturze, zwłaszcza krajom o gorącym klimacie, związany z tymi
krajami': Egzotyczne maski kultowe z Malezji. Egzotyczne zwyczaje w Tanzanii. 2. 'taki, który

188

EGZYSTENCJA

EKLEKTYZM

wydaje się obcy i niezwykły. Założył bardzo egzotyczny krawat, który wyglądał tak, jakby pochodził z innej epoki.

EGZOTYK l. 'osobliwy przedmiot pochodzący z krajów egzotycznych lub - rzadziej -jakiś dziwny przedmiot': Dziadek,
zapalony podróżnik, pokazywał nam swoją kolekcję egzotyków. 2. w geologii 'okruch skalny, który występuje na
pewnym podłożu, ale pochodzi z innego podłoża'

gr. eksotikós 'obcokrajowy'

EGZYSTENCJA l. 'byt, istnienie czegoś lub życie kogoś, zwłaszcza biedne albo ciche i spokojne': Zatrucie środowiska
naturalnego zagroziło egzystencji wielu gatunków roślin. Druga siostra nie wyszła za mąż i wiodła cichą egzystencję u
boku matki. () Minimum egzystencji w ekonomii 'minimum środków potrzebnych do życia':

Organizacje międzynarodowe alarmowały, że ponad połowa mieszkańców tego afrykańskiego państwa żyje na granicy
minimum egzystencji. 2. w filozofii "byt, to, że coś istnieje, przeciwieństwo istoty czegoś, czyli esencji': Wiele
własności rzeczy wynika z ich istoty, która przesądza, że muszą być takie, a nie inne; ogólna ich istota stanowi o ich
konkretnym istnieniu lub, mówiąc z łacińska, ich esencja stanowi o ich egzystencji. (Tatarkiewicz) Zwężając wraz z
Kierkegaardem znaczenie wyrazu "egzystencja", egzystencjaliści nazwali tak specjalnie egzystencję ludzką.
(Tatarkiewicz)
EGZYSTOWAĆ 'być, istnieć': Egzystować w skrajnie trudnych warunkach klimatycznych.

UWAGA: wyraz nadużywany i używany w błędnych znaczeniach, np.: "Młoda kobieta od roku egzystująca pod
namiotem tlenowym" (poprawnie: ...od roku wegetująca pod namiotem tlenowym). "Zawodnicy egzystujący w
klubach zachodnich" (poprawnie: ...grający w klubach zachodnich).

EGZYSTENCJALNY l. 'związany z istnieniem, zwłaszcza związany z prostymi potrzebami życiowymi': W tamtych

trudnych czasach ludzie troszczyli się przede wszystkim o podstawowe potrzeby egzystencjalne, o dach nad głową,
jedzenie i ubranie. 2. 'związany z egzystencjalizmem': Poezja egzystencjalna. Filozofia egzystencjalna. 3. w logice
'stwierdzający istnienie czegoś': Twierdzenie egzystencjalne.

p.-tac. exsistentia 'istnienie, występowanie'

EGZYSTENCJALIZM 'współczesny kierunek filozoficzny, zajmujący się głównie problemami istnienia jednostki ludzkiej w
świecie': Egzystencjalizm jest kierunkiem pesymistycznym, głosi, że człowiek jest pozbawiony w swym istnieniu
oparcia, jest sam wśród nicości.

EGZYSTENCJALISTA 'filozof, który rozwija tezy egzystencjalizmu lub zwolennik tego kierunku': Do znanych
egzystencjalistów należą m.in. Martin Heidegger, Kari Jaspers, Jean Pauł Sartre i Albert Camus. Egzystencjaliści stanęli
ostatecznie na tym: skoro człowiek nie ma stałych cech i będzie tym, czym sam siebie zrobi, to zawsze może być czymś
więcej, niż jest. Stąd wyciągali wniosek: niech będzie czymś więcej. (Tatarkiewicz)

EGZYSTENCJALISTYCZNY 'związany z egzystencjalizmem': Tezy egzystencjalistyczne.

fr. existentialisme od p.-lać. exsistentia 'istnienie'

EINSTEIN (czytaj: ajnsztajn) 'promieniotwórczy pierwiastek chemiczny o liczbie atomowej 99 i masie atomowej
(najtrwalszego izotopu) 254, otrzymywany sztucznie z plutonu, symbol Es': Einstein nie występuje w normalnych
warunkach w przyrodzie.

n.-fac. einsteinium, ku czci wielkiego fizyka - Alberta Einsteina (1879-1955)

EJAKULACJA w fizjologii 'wytrysk nasienia': U mężczyzny w czasie ejakulacji wydostaje się średnio od 2 do 4 milionów
plemników.

n.-lać. eiaculatio od łac. eiaculatus 'wyrzucony'

EJDETYZM w psychologii 'zdolność do przeżywania wyobrażeń w sposób tak wyrazisty jak zdarzeń realnych, a także
zdolność do przechowywania w umyśle przez długi czas bardzo wyrazistych obrazów pewnych przedmiotów i wrażeń
związanych z sytuacjami': Ejdetyzm jest właściwy niektórym artystom.

EJDETYK -w psychologii 'osoba odznaczająca się zdolnościami przeżywania wyobrażeń w tak wyrazisty sposób jak
zdarzeń realnych'

EJDETYCZNY l. w psychologii 'związany z ejdetyz-mem': Zdolności ejdetyczne. 2. w filozofii 'odnoszący się do istoty
czegoś': Drugą zaś jej [fenomenologii] właściwością był charakter ejdetyczny. Znaczy to, że miała badać nie zjawiska w
ich konkretnym ukształtowaniu, lecz tylko ich istotę. (Tatarkiewicz)

od gr. eidetikos 'wiedzący, znający'

EINMAL IST KEINMAL (czytaj: ajnmal ist kajnmal) 'jeden raz się nie liczy': Pocieszał przyjaciela: - Na pewno ci żona
wybaczy, einmal ist keinmal.

niem. einmal ist keinmal, dosłownie 'jeden raz nie jest razem'
EKG skrót: elektrokardiogram (zob.)

EKLEKTYZM 'łączenie w jedną całość różnych, często niezbyt do siebie pasujących, elementów w nauce, sztuce lub
filozofii': Eklektyzm, łączenie i mieszanie elementów, należących do różnych tradycji artystycznych, jest
charakterystyczny dla niektórych epok i kierunków w sztuce, np. dla współczesnego postmodernizmu.

EKLEKTYK 'artysta, filozof lub uczony łączący w swej twórczości różne elementy': Wśród plastyków polskich
eklektykiem był m.in. Henryk Siemiradzki, łączący w swych dziełach elementy klasycyzmu i naturalizmu.

EKLEKTYCZNY 'złożony z różnych form, łączący składniki różnych koncepcji, idei (czasem nawet przeciwstawnych
sobie), składankowy, będący zlepkiem':

Eklektyczna muzyka tej grupy zachwycała na koncertach. Eklektyczna architektura.

fr. eciectisme z gr. eklektikós 'umiejący wybierać'

189

EKLEZJA

EKONOM

EKLEZJA l. 'w starożytnych Atenach: zgromadzenie dorosłych, pełnoprawnych obywateli': W demokracji ateńskiej
eklezja była najwyższym organem władzy państwowej. 2. 'zgromadzenie chrześcijan, gmina chrześcijańska, także: całe
chrześcijaństwo ujmowane jako rzesza wiernych': Eklezje chrześcijańskie.

EKLEZJASTA l. 'członek ateńskiej eklezji' 2. 'kapłan, kaznodzieja w chrześcijańskiej eklezji' 3. 'to samo, co Eklezjastes -
księga Starego Testamentu'

EKLEZJASTES albo EKLEZJASTA 'Księga Koheleta, jedna z ksiąg Starego Testamentu': Eklezjasta uczy, że wszystko jest
marnością.

EKLEZJASTYK 'Księga Syracha, jedna z ksiąg Starego Testamentu': Eklezjastyk to księga uznawana przez protestantów
za apokryf.

gr. ekkiesia

EKLIPTYKA 'wielki okrąg na sferze niebieskiej, wokół którego pozornie przesuwa się Słońce w ruchu rocznym':
Ekliptyka przecina się z płaszczyzną równika niebieskiego pod kątem 23°27' w punkcie równonocy wiosennej i w
punkcie równonocy jesiennej. Wzdłuż ekliptyki leżą gwiazdozbiory Zodiaku.

p.-łac. eciiptica

I EKO skrót stówa ekologiczny, dodawany jako samodzielny wyraz do nazw wyrobów przemysłowych, oznaczający, że
nie zanieczyszczają one środowiska naturalnego, są dla niego nieszkodliwe, np. proszek eko, płyn eko, produkty eko.

skrót słowa: ekologia

II EKO skrót słowa ekonomiczny, dodawany jako samodzielny wyraz do nazw wyrobów przemysłowych, oznaczający,
że są one tanie w użytkowaniu, zużywają niewiele benzyny, prądu itd., np. wersja eko samochodu pewnej marki;
pralka automatyczna, model eko

skrót słowa: ekonomia

EKO- cząstka o znaczeniu 'ekologiczny', dodawana do rzeczowników, wskazująca na związek pojęcia oznaczonego
przez ten wyraz z ekologią, z ekologicznością, np. ekosystem, ekopolityka, ekorozwój

UWAGA: wyrazy z tą cząstką są nadużywane, np. ekożyw-ność (lepiej: zdrowa żywność), ekopolityka (lepiej: polityka
ekologiczna).

skrót od stówa: ekologia

EKOKLĘSKA 'klęska ekologiczna, zniszczenie naturalnego środowiska człowieka wskutek jego działalności gospodarczej
i technicznej': Straszenie ekoklęską nie odniesie skutku, jeśli nie zostanie wsparte dotkliwymi karami pieniężnymi.

złożenie cząstki: eko- i słowa: klęska

EKOKLIMAT 'to samo, co bioklimat'

EKOKLIMATYCZNY 'to samo, co bioklimatyczny'

złożenie cząstki: eko- i słowa: klimat

EKOKONWERSJA w ekonomii 'konwersja, zamiana części lub całości długu jakiegoś kraju na inwestycje w dziedzinie
ochrony środowiska w tym kraju': Polska wystąpiła wobec swych wierzycieli z Zachodu z projektem ekokonwersji
części długu. złożenie cząstki: eko- i słowa: konwersja

EKOKOSMETYK 'kosmetyk wyprodukowany z substancji naturalnych, a nie uzyskanych sztucznie': Ekokos-metyki są

coraz modniejsze, ale wciąż jeszcze dość drogie.

złożenie cząstki: eko- i stówa: klęska

EKOLEK 'lekarstwo zawierające tylko składniki uzyskane z substancji naturalnych': Oferujemy bogaty wybór ekoleków
na bazie ziół.

wyraz złożony z cząstki: eko- (skrót od: ekologiczny) i słowa: lek

EKOLOGIA 'nauka badająca wzajemne oddziaływanie organizmów żywych i otaczającego je środowiska'

EKOLOG l. 'uczony prowadzący badania w zakresie ekologii - nauki o wzajemnych oddziaływaniach organizmów
żywych i środowiska': Ekologowie zajmują się m.in. problemami obiegu energii i materii w biocenozach. 2. pot.
'zwolennik ruchów ekologicznych, ruchów na rzecz ochrony środowiska': Pod sejmem odbyła się demonstracja
ekologów przeciw zakładom chemicznym zatruwającym rzeki.

EKOLOGICZNY l. 'należący do ekologii, dotyczący związków między środowiskiem a żyjącymi w nim organizmami':
Warunki ekologiczne. 2. 'zgodny z wymaganiami ekologii, z zachowaniem naturalnych, zbliżonych do pierwotnych
warunków środowiska człowieka; nieskażony, zdrowy': Żywność ekologiczna.

złożenie cząstek: eko- i -logia od gr. logos 'nauka, słowo'

EKOMANIA 'mania na punkcie ochrony środowiska naturalnego, przesadne i często powierzchowne zajmowanie się
problemami środowiska': Publicysta uważał, że oprócz szczerego zaangażowania w ochronę środowiska, mamy
obecnie do czynienia z falą ekomanii, wywołanej przez modę i media.

EKOMANIAK 'człowiek mający manię, obsesję na punkcie ochrony środowiska naturalnego': Każdy, kto chciał
człowiekowi odebrać prawo do swobodnego kształtowania swego otoczenia, był dla niego ekomaniakiem.

złożenie cząstki: eko- i słowa: mania

EKONOM 'w dawnych majątkach ziemskich: zarządca mający pieczę nad gospodarstwem i nadzorujący prace polowe':
Ekonom krzykiem i biciem poganiał pracujących chłopów.

190

EKONOMIA

IEKS-

EKONOMSKI 'związany z ekonomem, należący do niego': Bat ekonomski.

w dawnej polszczyźnie, od łac. oeconomus 'zarządca domu'

EKONOMIA l. 'nauka badająca prawa rządzące gospodarką w wielkiej lub małej skali: całego świata, jakiegoś kraju,
regionu, firmy, a nawet rodziny': Ekonomia bada m.in. prawa odnoszące się do produkcji dóbr, ich wymiany i
rozdziału, importu i eksportu, kursu waluty. 2. 'oszczędne posługiwanie się czymś, kierowanie się zasadą, że należy
osiągnąć maksimum efektu przy minimum wysiłku (nakładu, środków itd.)': Ekonomia gestu, słowa. Ekonomia
środków wyrazu. Judoka przestrzegał w walce zasady ekonomii, wykorzystując siłę przeciwnika przeciw niemu.

EKONOMISTA 'specjalista w zakresie ekonomii': W czasie wielkiej reformy systemu gospodarczego na przełomie lat
80. i 90. rządowi polskiemu doradzał znany amerykański ekonomista - profesor Uniwersytetu Har-varda - Jeffrey
Sachs.

EKONOMICZNY l. 'związany z gospodarką lub nauką o niej - ekonomią': Efekty ekonomiczne. Rachunek ekonomiczny.
2. 'oszczędny, taki, który daje maksimum efektu przy minimalnym nakładzie środków': Ekonomiczna jazda.
Ekonomiczny samochód.

EKONOMIZACJA oficj. 'powodowanie, że coś staje się bardziej ekonomiczne - oszczędne, dające maksimum efektu
przy minimum środków': Ekonomizacją procesu produkcji.

EKONOMIZOWAĆ oficj. 'dokonywać ekonomizacji czegoś': Ekonomizować funkcjonowanie wydziału. Ekonomizować

wykorzystanie środków produkcji.

EKONOMIKA l. 'dział ekonomii zajmujący się określonym sektorem gospodarki lub zjawiskami na pewnej płaszczyźnie
gospodarki': Ekonomika handlu, przemyski, rolnictwa. Ekonomika przedsiębiorstwa. Ekonomika konsumpcji. l. pot.
'gospodarka': Ekonomika kraju.

EKONOMETRIA 'nauka badająca zależności ekonomiczne z wykorzystaniem danych liczbowych i metod

statystycznych': Ekonometria dostarcza danych pozwalających na weryfikację teorii ekonomicznych.

EKONOMETRYCZNY 'związany z ekonometrią': Badania ekonometryczne.

fr. economie z łac. oeconomia i gr. oikonomia 'zarządzanie gospodarstwem'

EKOPRZESTĘPCA 'przedsiębiorstwo, którego działalność niszczy środowisko naturalne': W Ameryce opublikowano listę
największych ekoprzestępców.

złożenie cząstki: eko- i słowa: przestępca

EKOROZWÓJ 'rozwój zgodny z wymaganiami ekologii':

Specjalna komisja powołana przy prezydencie zorganizowała konferencję na temat ekorozwoju regionu Tatr i Podhala.
złożenie cząstki: eko- i słowa: rozwój

EKOSYSTEM 'system ekologiczny, układ wzajemnych powiązań między środowiskiem a żyjącymi w nim organizmami':
Ochrona ekosystemów w parkach narodowych.

złożenie cząstki: eko- i słowa: system

EKOSFERA 'strefa wokół jakiejś gwiazdy lub planety, w której istnieją warunki umożliwiające życie i rozwój
organizmów': Ziemia znajduje się w ekosferze Słońca, które jest podstawowym źródłem energii dla żyjących na naszej
planecie organizmów. Astrobiologowie zastanawiali się nad warunkami, które muszą być spełnione, by w ekosferze
jakiejś planety mogło się rozwijać życie oparte na związkach białka, podobne do ziemskiego. Ziemska ekosferajest
najczęściej określana jako biosfera.

złożenie cząstki: eko- i słowa: sfera

EKOTORBA 'torba ekologiczna, np. wykonana z materiałów ulegających biodegradacji, łatwych do przetworzenia itd.':
Firma ta sprzedaje większość swych produktów w ekotorbach.

złożenie cząstki: eko- i słowa: torba

EKOTYP w ekologii 'rasa ekologiczna: forma zwierząt lub roślin należących do pewnego gatunku, różniąca się od
innych form tego gatunku, co wynika z przystosowania się do określonego środowiska': Zwierzęta czy rośliny należące
do różnych ekotypów różnią się, lecz można je swobodnie krzyżować.

złożenie cząstki: eko- i słowa: typ

EKRANIZACJA l. 'adaptacja filmowa dzieła literackiego': W ostatnich latach dokonano ekranizacji wielu wybitnych dzieł
literatury polskiej, m.in.: "Ogniem i mieczem" i "Quo vadis" Sienkiewicza oraz "Pana Tadeusza" Mickiewicza. 2.
'sfilmowanie widowiska teatralnego, wierne przeniesienie go na ekran': Ekranizacja spektaklu w "Teatrze Polskim".

EKRANIZOWAĆ l. 'dokonywać ekranizacji - adaptacji dzieła filmowego': Jerzy Hoffman ekranizował całą "Trylogię"
Sienkiewicza, a także powieści Dołęgi-Mo-stowicza "Znachor" i "Trędowata".

od/r. słowa ecran, pierwotnie oznaczającego koziołek, na którym malarz ustawiał np. płaszczyznę do malowania

EKRANOWAĆ 'osłaniać coś ekranem, specjalną przegrodą zabezpieczającą przed działaniem niepożądanych
czynników, np. promieniowania, hałasu': Radiesteta zbadał pomieszczenie i stwierdził, że występuj ą pod nim żyły
wodne. Ich szkodliwe działanie możnajednak ekranować. Zarząd miasta zdecydował, że autostrada będzie przebiegała
w pobliżu osiedla mieszkaniowego, będzie jednak ekranowana od jego strony olbrzymimi osłonami ze szkła i stali.

od słowa: ekran w znaczeniu 'warstwa ochraniająca'

I EKS- cząstka o znaczeniu 'były', dodawana do rzeczowników będących nazwami funkcji różnych osób, ich za-

191

IIEKS-

EKSKLUZYWNY

wodu, roli społecznej itd., a także grupy pewnych osób, oznaczająca, że nie są już tym, na co wskazuje drugi człon
złożenia, np. eksminister, niekiedy używana po to, by określić lub podkreślić, jaką ktoś ma przeszłość, np.
ekskomunista, eksnomenklatura
p.-lać. ex, używane w tej samej funkcji

II EKS- cząstka o znaczeniu podobnym jak przedrostek od- lub wy-, dodawana do rzeczowników i przymiotników
mających książkowy charakter, wskazująca na to, że ich znaczenie wiąże się z wyjęciem, odjęciem, wykluczeniem
czegoś albo z czegoś, np. ekspatriacja, eksterytorialny łac. ex'od'

EKSCELENCJA 'tytuł honorowy, stosowany podczas zwracania się do wysokich urzędników państwowych oraz
kościelnych, zwłaszcza ambasadorów i biskupów; także: osoba, której ten tytuł przysługuje': Ukłonili się dostojnikowi i
zaczęli od słów: -Wasza Ekscelencjo!... Jego Ekscelencja ambasador Belgii otworzył wystawę i wygłosił krótkie
przemówienie.

fr. excellence z łac. excellentia 'doskonałość'

EKSCENTRYCZNY 'dziwaczny, celowo udziwniony, taki, który wygląda albo postępuje oryginalnie, sprzecznie z ogólnie
przyjętymi zwyczajami i normami': Ubraliśmy ją tak, by była ekscentryczna, narzuciliśmy na nią jakieś okropne,
jaskrawe boa. Ekscentryczne zachowanie polityka.

EKSCENTRYK 'dziwak, dziwadło, oryginał, odmieniec': Z hrabiego był zawsze ekscentryk - nosił się z chłopska i
przesiadywał w karczmach.

lać. excentricus, eccentricus 'odśrodkowy'

EKSCERPCJA 'robienie wyciągów z jakiegoś tekstu lub tekstów, zwykle w celach badań literaturoznawczych lub
językoznawczych': Pracę nad słownictwem XVII w. rozpoczął od ekscerpcji pism Paska, Potockiego i Mor-sztyna.

EKSCERPOWAĆ 'dokonywać ekscerpcji, wybierać z jakiegoś tekstu lub tekstów fragmenty zawierające pewne dane': W
czasie prac nad słownikiem języka Norwida zastanawiano się, czy ekscerpować także teksty jego notatek, w których
jest wiele fragmentów zapożyczonych z tekstów innych autorów, przepisanych z ówczesnych pism, prac naukowych
itd.

EKSCERPCYJNY 'związany z ekscerpcją': Prace eks-cerpcyjne.

p.-lac. excerptio 'wyciąganie, wybieranie'

EKSCES 'czyn lub zachowanie, które wykraczają poza normy społeczne i wywołują oburzenie': Po meczu doszło do
chuligańskich ekscesów.

tac. excessus 'wyjście, odstępstwo'

EKSCYTACJA 'podniecanie się czymś, ożywienie spowodowane czymś': Nieczęsto ulegamy takiej ekscy-tacji, jak
podczas oglądania biegu krótkodystan-sowego.

EKSCYTOWAĆ 'powodować ekscytację, ożywiać, podniecać': Podobnie złudną korzyść zawdzięczamy filiżance kawy,
która tylko chwilowo ekscytuje.

EKSCYTOWAĆ SIĘ 'ożywiać się, podniecać się': Ekscytowała się zwłaszcza opowieściami o błyskawicznych karierach
piosenkarek.

lać. excitatio 'pobudzanie'

EKSHIBICJONIZM l. 'nienormalne zachowanie seksualne polegające na osiąganiu satysfakcji z obnażania się przed
nieznanymi i przypadkowymi osobami, zwłaszcza w miejscach publicznych': Ekshibicjonizm jest ścigany przez prawo,
w praktyce jednak liczba procesów o ten rodzaj dewiacji jest niezwykle mała. 2. przen. 'ujawnianie i publiczne
komentowanie bardzo osobistych spraw': Nie lubił programów telewizyjnych, w których zaproszeni do studia goście z
jakimś niezrozumiałym ekshibicjonizmem opowiadali przed kamerą o naj intymniej szych szczegółach swego życia.

EKSHIBICJONISTA l. 'osoba, która osiąga satysfakcję seksualną z obnażania się przed nieznajomymi i przypadkowymi
ludźmi': Zawiadomili policję, że na osiedlu pojawił się ekshibicjonista, l. przen. 'osoba, która ujawnia intymne
szczegóły ze swego życia': Ekshibicjonista duchowy.

EKSHIBICJONISTYCZNY l. 'związany z ekshibicjonizmem - dewiacją seksualną': Ekshibicjonisty-czne zachowania

występują częściej u mężczyzn niż u kobiet, l. przen. 'związany ze skłonnością do ujawniania swych intymnych spraw':
Ekshibicjonistyczne upodobania osób biorących udział w tym programie radiowym.

fr. exhibitionnisme od łac. exhibere 'wystawiać na widok'

EKSHUMACJA 'wydobycie z ziemi pochowanych zwłok':

Ekshumacji dokonuje się zwykle po to, by przenieść zwłoki w inne miejsce lub dokonać ich badania nakazanego przez
sąd.

EKSHUMOWAĆ 'dokonać ekshumacji': Polacy z pomocą Rosjan ekshumowali szczątki polskich oficerów
zamordowanych przez NKWD.

EKSHUMACYJNY 'związany z ekshumacją': Prace ekshumacyjne w katyńskim lesie.

lać. sr. exhumatio, od: ex 'od, z', humus 'ziemia"

EKSKLUZYWNY 'przeznaczony tylko dla pewnych, uprzywilejowanych osób, niedostępny dla ogółu, wyjątkowy' :
Ekskluzywny klub brydżowy. Ekskluzywne towarzystwo. Ekskluzywne perfumy.

fr. exclusif 'wyłączny, uprzywilejowany' z łac. exclusivus 'wyłączny'

192

EKSKOMUNISTA

EKSPEDYCJA

EKSKOMUNISTA 'osoba, która była komunistą': Złośliwie szeptano, że do zarządu weszli sami ekskomuniści.

złożenie cząstki: l eks- i słowa: komunista

EKSKOMUNIKA 'w kościele: wyklęcie kogoś, wyłączenie go ze wspólnoty wiernych, wiążące się z zabronieniem
przyjmowania sakramentów i wykonywania pewnych aktów kościelnych': Ekskomunika to najsurowsza kara kościelna,
podlega jej m.in. osoba, która powoduje przerwanie ciąży.

EKSKOMUNIKOWAĆ 'obłożyć ekskomuniką': Papież Grzegorz VII ekskomunikował Henryka IV, cesarza Niemiec.

lać. excommunicatio 'wyłączenie ze społeczności'

EKSKREMENTY ksiąźk. 'odchody ludzkie lub zwierzęce': Za barakiem obozowym pełno było ekskrementów.

lać. excrementum, liczba mnoga: excrementa

EKSLIBRIS 'ozdobny znak, przyklejany na wewnętrznej stronie okładki książki, zwykle zawierający nazwisko właściciela
księgozbioru': Książka z oryginalnym ekslibrisem. Pokazywał nam swoją kolekcję ekslibrisów.
lać. ex iibris 'spośród książek'

EKSMINISTER 'osoba, która była ministrem': W skład komisji weszli doświadczeni prawnicy, przedstawiciel samorządu
miejskiego i eksminister spraw wewnętrznych.

złożenie cząstki: I eks- i słowa: minister

EKSMISJA 'usunięcie kogoś z zajmowanego przez niego mieszkania, sklepu, biura - z wyroku sądu lub wskutek decyzji
władz administracyjnych': Wyroki eksmisji nie były wykonywane. Nakazać eksmisję sklepu.

EKSMITOWAĆ 'wykonywać eksmisję, usuwać kogoś z zajmowanego przez niego lokalu': Dzikich lokatorów
eksmitowano dopiero po miesiącu.

lać. exmissio 'wyrzucenie'

EKSNOMENKLATURA 'była nomenklatura, zwłaszcza nomenklatura z czasów PRL': Publicyści tego prawicowego pisma
głosili, że w Polsce rządzi eksnomenklatura.

złożenie cząstki: I eks- i słowa: nomenklatura

EKSPANDER 'przyrząd do ćwiczeń mięśni: gumy lub sprężyny z uchwytami po obu stronach': W każdej serii ćwiczeń
rozciągał ekspander kilkanaście razy.

ang. expander

EKSPANSJA l. 'rozprzestrzenianie się, rozszerzanie wpływów na nowe terytoria lub na nowych ludzi; rozpychanie się':
Ekspansja niemiecka na wschód. Ekspansja wyrobów znanego koncernu na rynki Europy Wschodniej jest coraz
bardziej widoczna. 2. w fizyce 'rozszerzanie lub rozprężanie się czegoś': Ekspansja Wszechświata. Ekspansja gazu.

EKSPANDOWAĆ ksiąźk. 'rozprzestrzeniać się, rozszerzać wpływy na nowe terytoria lub nowe osoby': plemiona
słowiańskie ekspandowały na południe, na Półwysep Bałkański.

EKSPANSYJNY w fizyce 'związany z rozszerzaniem lub rozprężaniem się czegoś': Ekspansyjne urządzenia,
wykorzystujące energię rozszerzającego się gazu to m.in. silniki spalinowe.

EKSPANSYWNY l. 'skłonny do ekspansji lub dążący do niej; rozszerzający swe wpływy, ogarniający coraz to nowe
przestrzenie, zjawiska lub nowych ludzi': Ekspansywna polityka zagraniczna. Ekspansywna ideologia. 2. 'gwałtowny,
nieopanowany w objawianiu uczuć, żywiołowy i wybuchowy, a przy tym zaborczy': W dzieciństwie był bardzo
ekspansywny, potem się nieco ustatko-wał. W miłości Ewa była zawsze bardzo ekspansywna.

EKSPANSYWNOŚĆ l. 'bycie ekspansywnym -dążącym do rozszerzenia swoich wpływów': Nie chcieli się utożsamiać z
ekspansywnością rządu pruskiego. 2. 'bycie ekspansywnym - żywiołowym, wybuchowym i zaborczym': Ekspansywność
zachowań dziecięcych.

lać. expansio 'rozszerzanie się'

EKSPANSJONIZM 'polityka, która zmierza do rozszerzenia wpływów na inne państwa, podporządkowywania sobie ich
pod różnymi względami lub zagarniania ich terytoriów': Ekspansjonizm gospodarczy. Polska i Litwa zawarły sojusz,
którego celem było powstrzymanie krzyżackiego ekspansjonizmu.

EKSPANSJONISTYCZNY 'będący wyrazem ekspansjonizmu, zaborczy': Ekspansjonistyczna polityka. Eks-pansjonistyczne

żądania.

fr. expansionnisme od łac. expansio 'rozszerzanie się'

EKSPATRIACJA ksiąźk. 'przymusowe lub - rzadziej - dobrowolne opuszczenie ojczyzny': W przypadku wielu osób
należących do ostatniej wielkiej fali emigracji z lat 80. decyzja o ekspatriacji była często wymuszona przez władze lub
wynikała z chęci oderwania się od absurdalnej rzeczywistości PRL.

EKSPATRIANT ksiąźk. 'osoba, która została wydalona ze swej ojczyzny lub dobrowolnie ją opuściła': Ekspa-trianci
należący do emigracji po upadku powstania listopadowego, zwanej "Wielką Emigracją", stanowili część elity
ówczesnego społeczeństwa polskiego.

EKSPATRIOWAĆ ksiąźk. 'wydalać kogoś z ojczyzny':

Władze ekspatriowały go, odbierając mu obywatelstwo.

złożenie cząstki: II eks- i cząstki: -patriacja od łac. patria 'ojczyzna';

na wzór: repatriacja

EKSPEDYCJA l. 'wyprawa gdzieś, która ma do osiągnięcia konkretny cel; także: zespół ludzi, biorących w niej udział':
Ekspedycja naukowa do Amazonii, mająca zbadać zwyczaje żyjących tam plemion indiańskich. W godzinę po
odebraniu sygnału o katastrofie ruszyła ekspedycja ratunkowa. Wszedł w skład ekspedycji geologicznej. 2. 'wysyłanie
przesyłek i towarów; także: dział ja-

193

EKSPERT

EKSPLORACJA

kiejś firmy, który się tym zajmuje - to samo, co spedycja'

EKSPEDYTOR 'to samo, co spedytor'

EKSPEDIOWAĆ 'wysyłać gdzieś coś lub kogoś': Ekspediować towary. Rano kierownik wyekspediował go do Krakowa.

lać. expeditio 'wysłanie'

EKSPERT 'specjalista w pewnej dziedzinie': Eksperci orzekli, że przyczyną wypadku było uszkodzenie kadłuba statku.
Sąd wysłuchał opinii ekspertów: historyka sztuki i archeologa.

EKSPERTYZA l. 'zbadanie jakiejś sprawy albo rzeczy przez powołanych do tego specjalistów po to, żeby wydać o niej
sąd, potrzebny instytucji, która to badanie zleciła': Powołali biegłych, żeby przeprowadzili ekspertyzę grafologiczną
dokumentu. Ekspertyza broni nie wniosła nic nowego do sprawy. 2.' dokument, który biegli specjaliści przedstawiają
po zbadaniu zleconej im sprawy': Przeczytał ekspertyzę rusznikarza i zamyślił się głęboko.

EKSPERCKI 'związany z ekspertami, należący do ekspertów, udzielany przez ekspertów': Koła eksperckie. Rząd USA
zaoferował temu krajowi pomoc ekspercką.

lać. expertus 'doświadczony',. expertise

EKSPIACJA 'pokuta za popełnione grzechy, odkupienie ich przed Bogiem i przed ludźmi': Uczniowie mówili na lekcji o
ekspiacji bohaterów literackich: Jacka Soplicy i Andrzeja Kmicica.

EKSPIACYJNY 'związany z pokutą, służący odkupieniu grzechów': Modlitwy ekspiacyjne. Ekspiacyjna działalność dla
dobra ludzi.
lać. expiatio

EKSPLICYTNY książk. 'sformułowany jasno i wyraźnie, przekazujący pewną treść wprost': Jako dziennikarz już przy
pierwszych kontaktach z politykami zauważył, że unikają oni eksplicytnych sformułowań, wolą ukryć się za ogólnikami
i niedopowiedzeniami.

odfr. explicite

EKSPLIKACJA l. 'objaśnianie znaczenia wyrazu lub zdania': Robili eksplikację wyrazu eksplikacja. Ekspli-kacja sensu
wypowiedzi prezydenta. 2. przestarz. 'wyjaśnianie, tłumaczenie, uzasadnianie': Eksplikacja czyjegoś postępowania.

EKSPLIKOWAĆ l. 'objaśniać znaczenie słów albo zdań': Eksplikować znaczenie słów ordynacja i kadencja. 2. przest.
'tłumaczyć coś, wyjaśniać przyczyny czegoś': Nie potrafiłem wyraźnie eksplikować tego, co było moim zamierzeniem.

EKSPLIKACYJNY albo EKSPLIKATYWNY rząd. 'służący eksplikacji, wyjaśnieniu, związany z wyjaśnianiem': Formuła
eksplikacyjna. Eksplikatywny fragment tekstu.

lać. explicatio 'rozwinięcie, wyjaśnienie' i explicare 'rozwijać, wyjaśniać'

EKSPLOATACJA l. oficj. 'użytkowanie jakichś urządzeń i maszyn': Eksploatacja taboru kolejowego. O wycofaniu statku z
eksploatacji nie było wówczas mowy. 2. oficj. 'wydobywanie lub pozyskiwanie w inny sposób bogactw naturalnych':
Eksploatacja złóż siarki i węgla. Rabunkowa eksploatacja lasów tropikalnych zakłóca obieg wody na Ziemi. 3-przen.
'nadmierne wykorzystywanie kogoś': Bezlitosna eksploatacja niewolników.

EKSPLOATATOR l. oficj. 'osoba lub instytucja, która użytkuje jakąś maszynę lub urządzenie': W instrukcji było wiele
uwag dla eksploatatora obrabiarki. 2. oficj. 'firma, która eksploatuje jakieś bogactwa naturalne': Jedynym
eksploatatorem bogatych złóż srebra i miedzi w tym państwie była firma "Prodress", której właścicielką była córka
prezydenta.

EKSPLOATOWAĆ l. oficj. 'użytkować jakieś maszyny i urządzenia': Wiele eksploatowanych w tym zakładzie maszyn jest
w opłakanym stanie. 2. oficj. 'wydobywać, pozyskiwać bogactwa naturalne': W tym regionie rudy żelaza eksploatują
obydwa państwa. Eksploatować wody podziemne. 3. przen. 'nadmiernie kogoś wykorzystywać': Straszliwie
eksploatował swoich źle opłacanych i przemęczonych robotników. Eksploatować przyjaciela, brata.

EKSPLOATACYJNY l. oficj. 'związany z eksploatacją - użytkowaniem maszyn i urządzeń': Próba eksploatacyjna. Okres
eksploatacyjny. 2. oficj. 'związany z eksploatacją - wydobywaniem lub pozyskiwaniem bogactw naturalnych': Prace
eksploatacyjne w kopalni. Działalność eksploatacyjna w lasach beskidzkich.

EKSPLOATATORSKI l. oficj. 'związany z eksploatatorem - zazwyczaj firmą, która coś wydobywa lub pozyskuje':
Zrzeszenie eksploatatorskie. 2. przestarz. 'wyzyskujący kogoś': Klasy eksploatatorskie w ustroju niewolniczym i
feudalnym.

fr. exploitation

EKSPLODOWAĆ zob. pod hasłem: EKSPLOZJA

EKSPLORACJA książk. 'badanie, penetracja czegoś': Eksploracja nieznanych obszarów. Eksploracja przestrzeni
kosmicznej. Eksploracja plików zapisanych w pamięci komputera.

EKSPLORATOR książk. 'badacz, poszukiwacz czegoś':

Eksplorator fauny australijskiej. Eksplorator złóż ropy. O Eksplorator Windows 'program użytkowy ułatwiający
wyszukiwanie zbiorów i programów w systemie Windows'
EKSPLOROWAĆ książk. 'badać, penetrować coś': Grupa speleologów eksplorowała dotychczas niezbadane fragmenty
jaskini. Twórcy tej teorii z pogranicza fizyki i parapsychologii zamierzali eksplorować problemy dotąd pomijane w
badaniach naukowych.

194

EKSPLOZJA

EKSPOZYCJA

EKSPLORACYJNY książk. 'związany z eksploracją, badawczy, poszukiwawczy': Prace, czynności eksploracyjne.

EKSPLORATORSKI książk. 'związany z eksploratorem lub z eksploracją': Plany eksploratorskie. Eksploratorskie badania
wód głębinowych. Obszar eksploratorski.

UWAGA! Słowo eksploracja do niedawna mające charakter książkowy obecnie traci go i rozszerza swe znaczenie na
określenie wyszukiwania programów i plików w pamięci komputera. Jest to związane z nieco szerszym niż w pol-
szczyźnie znaczeniem wyrazu w angielskim, a przede wszystkim z programem "Eksplorator Windows", będącym
składnikiem powszechnie dziś znanego systemu operacyjnego.

tac. exploratio 'wypatrywanie, badanie', Windows Explorer - znak firmowy programu koncernu Microsoft

EKSPLOZJA l. 'wybuch bomby, granatu, miny itp. lub materiału takiego, jak np. trotyl, dynamit czy plastik oraz
benzyna, ropa, gaz itd.': Eksplozja niewypału nastąpiła natychmiast po tym, gdy chłopcy wrzucili go do ogniska.
Eksplozja gazu. 2. w chemii 'początkowa faza wybuchu, inicjująca detonację' 3. przen. 'nagłe pojawienie się lub
gwałtowny wzrost czegoś, zwłaszcza czegoś abstrakcyjnego': Nie mogła zrozumieć, skąd ta eksplozja uczuć. Eksplozja
kolorów w jego obrazach.

EKSPLODOWAĆ 'o bombach, granatach, minach itp. lub materiałach takich jak trotyl, dynamit czy plastik oraz
benzyna, ropa, gaz: wybuchać': Granat eksplodował mu w rękach. Eksplodował zbiornik z benzyną.

EKSPLOZYJNY rzadziej: EKSPLOZYWNY 'związany z eksplozją, wywołujący ją, spowodowany przez nią':

Materiał eksplozyjny. Siła eksplozyjna. Mieszanka eks-plozywna. Substancja o eksplozywnych właściwościach. <)
Spółgłoski eksplozywne, inaczej: spółgłoski zwar-to-wybuchowe w językoznawstwie 'takie spółgłoski, których wymowa
polega na zwarciu narządów mowy, a potem ich gwałtownym rozwarciu, przypominającym mały wybuch pod
wpływem nacisku wydychanego powietrza': W języku polskim do spółgłosek eksplozywnych należą: p, b, t, d, k, g oraz
ich miękkie odpowiedniki.

od łac. explodere 'pękać z hukiem'

EKSPONAT, EKSPONOWAĆ zob. pod hasłem: EKSPOZYCJA

EKSPORT 'sprzedaż za granicę towarów, surowców lub usług, myśli naukowej i technicznej': Eksport obrabiarek.
Eksport polskiej siarki. Eksport najnowszych technologii. Państwo wspiera firmy produkujące na eksport. W ostatnich
latach występuje znaczna przewaga importu nad eksportem.

EKSPORTER 'osoba, firma lub państwo, sprzedające swoje towary, surowce, usługi itd. za granicę': Stany Zjednoczone
są eksporterem wysoko wyspecjalizowanych wyrobów przemysłowych, m.in. komputerów, samolotów, nowoczesnej
broni i wyposażenia obiektów przemysłowych oraz wielkim eksporterem produktów rolnych.
EKSPORTOWAĆ 'sprzedawać za granicę towary, surowce, usługi itd.': Polska eksportuje m.in. surowce naturalne, jak
miedź, siarka i węgiel, produkty rolnicze oraz hutnicze.

EKSPORTOWY 'związany z eksportem, przeznaczony na eksport, zajmujący się eksportem itd.': Ograniczenia
eksportowe. Towar eksportowy. Firma eksportowa.

ang. export od łac. exportare 'wywozić'

EKSPORTACJA oficj. 'o zwłokach: wyprowadzenie z domu lub z kościoła': W eksportacji z domu przy ulicy Pańskiej do
pobliskiego kościoła uczestniczyli tylko bliscy krewni zmarłej.

lać. exportatio 'wyprowadzenie, wywiezienie'

EKSPOZYCJA l. 'wystawa, zwłaszcza większa, okazalsza': Ekspozycja obrazów z kolekcji Porczyńskich. 2. 'położenie,
usytuowanie terenu, budynku itd. wobec stron świata': Południowa ekspozycja stoku. 3. w nauce o literaturze
'sytuacja przedstawiona w punkcie wyjścia fabuły dramatu lub powieści, wstępnie zapoznająca czytelnika z postaciami
i problematyką utworu': W ekspozycji do "Potopu" Sienkiewicz przedstawia dzieje rodu Bilewiczów, sytuację Polski w
momencie poprzedzającym szwedzką inwazję i mówi o głównych bohaterach: Kmicicu, Oleńce i panu Wołodyjowskim.
4. w fotografice 'naświetlanie; także: wielkość określająca czas otwarcia migawki i średnicę otworu przesłony':

Przy słabym oświetleniu czas ekspozycji powinien być dłuższy.

UWAGA: w l. znaczeniu wyraz nadużywany, stosowany zamiast stów: wystawa, wystawienie, prezentacja, np.;

"Ekspozycje ukazujące historie najwybitniejszych gwiazd rockowych" (lepiej: wystawy ukazujące...). "Ekspozycja
osiągnięć w domu kultury" (lepiej: prezentacja osiągnięć).

EKSPONENT 'wystawca - osoba lub firma, która prezentuje jakieś przedmioty na wystawie': W VI pawilonie wystawiają
swoje produkty polscy eksponenci.

EKSPONOWAĆ l. 'wystawiać na pokaz': Książki eksponowali wydawcy z ośmiu krajów. Niech pani tak nie eksponuje
nóg i skupi się na eksponowaniu buzi. 2. 'uwypuklać, podawać jako najważniejsze, wysuwać na pierwszy plan':
Dziennikarze chcą zawsze eksponować rzeczy najbardziej sensacyjne. W krótkiej homilii eksponował rolę miłości w
życiu rodziny.

EKSPONOWANY 'wysuwany na pierwszy plan, ważny': Eksponowane stanowisko w rządzie. Eksponowane miejsce na
wystawie grafiki.

EKSPOZYCYJNY l. 'związany z ekspozycją - wystawą czegoś': Gmach ekspozycyjny. Powierzchnia ekspozycyjna. 2. w

nauce o literaturze 'wprowadzający właściwą akcję utworu': Ekspozycyjny charakter monologu. 3. w fotografice
'dotyczący procesu naświetlania':

Czas ekspozycyjny okazał się zbyt krótki.

195

EKSPOZYTURA

EKSTENSYWNY

EKSPONAT 'przedmiot, zwłaszcza przedmiot o charakterze muzealnym, wystawiony lub przeznaczony do wystawienia
na jakiejś ekspozycji': Na wystawie poświęconej Powstaniu Warszawskiemu prezentowano eksponaty ze zbiorów
Muzeum Wojska Polskiego.
lać. expositio 'wyłożenie', exponere 'wykładać'

EKSPOZYTURA 'przedstawicielstwo jakiejś firmy, organizacji lub instytucji, znajdujące się poza siedzibą jej centrali':
Ekspozytura banku, zakładu ubezpieczeń. Ekspozytura obcego wywiadu.

UWAGA: słowo ekspozytura ma bardzo podobne znaczenie )ak filia. Jednak nie w każdym kontekście te słowa są
wymienne, np. można powiedzieć '.filia banku albo ekspozytura banku, ale niepoprawne jest: "filia obcego wywiadu".

niem. Expositur

I EKSPRES l. 'pośpieszna przesyłka pocztowa, która powinna zostać doręczona adresatowi zaraz po jej przyjściu na
pocztę': Dostał ekspres od kolegi. 2. 'wykonywanie usług w krótkim czasie za dodatkową opłatą':

Za ekspres w tej pralni trzeba dopłacić 10 zł, ale wyczyszczoną odzież otrzymuje się jeszcze tego samego dnia.

I EKSPRESOWY l. 'wysłany jako ekspres': Ekspresowa przesyłka. 2. 'szybki, pośpieszny': Ekspresowe tempo.
Ekspresowe usługi.

odfr. expres 'umyślny posłaniec' od łac. expressus 'uwydatniony, szczególny'

II EKSPRES 'pociąg, który jedzie szybciej niż pociąg pośpieszny': Pojechał tam ekspresem, który zatrzymywał się na
krótko tylko w największych miastach.

II EKSPRESOWY 'będący ekspresem, pociągiem jadącym szybciej niż pociąg pospieszny': Pociąg ekspresowy z Gdyni do
Krakowa wjedzie na tor 2. przy peronie 3.

ang. express (train) od łac. expressus 'uwydatniony, szczególny'

III EKSPRES 'urządzenie elektryczne do szybkiego zaparzania kawy lub herbaty': Nie lubię kawy z ekspresu, wolę po
turecku.

wt. caffe espresso 'kawa na poczekaniu'

EKSPRESJA l. 'wyrażanie czegoś, zwłaszcza swoich stanów i przeżyć wewnętrznych': Ekspresja uczuć. Ekspresja swoich
przeżyć. 2. 'wyrazistość bijąca z dzieła artystycznego, siła wyrazu': Obraz pełen ekspresji. W tym scherzu jest chyba za
dużo ekspresji.

EKSPRESYJNY 'pełen ekspresji (w znaczeniu l. i 2.)':

Ekspresyjne zachowanie. Ekspresyjny utwór muzyczny.

EKSPRESYWNY 'wyrażający ekspresję': Ekspresyw-ny wyraz twarzy.

UWAGA: oba te przymiotniki bywają używane wymiennie w obu znaczeniach.

lać. expressio 'wyrażenie, wytłoczenie'

EKSPRESJONIZM 'kierunek w literaturze i sztuce, rozwijający się w pierwszych dziesięcioleciach XX w., głoszący, że
najważniejsza w sztuce jest siła wyrazu dzieła, zaś samo dzieło to ekspresja subiektywnych przeżyć artysty i
uzewnętrznienie jego podświadomych stanów': Wszędzie tam, gdzie w kształtach, w linii, w barwach, w rytmie i w
melodii widać świadomą i wyraźną dążność do wielokrotnego wzmocnienia siły wyrazu, zastąpienia klasycznego
spokoju ekstatycznym napięciem - we wszystkich tych przypadkach możemy mówić o przejawianiu się bądź obecności
elementów ekspresjonizmu. (Hutnikiewicz)
EKSPRESJONISTA 'artysta tworzący zgodnie z założeniami ekspresjonizmu': Do znanych ekspresjonistów należą m.in.:
norweski malarz Edvard Munch, a także niemieccy artyści skupieni w grupie "Die Briicke":

Emil Nolde, Ludwig Kirchner, Otto Miiller, Franz Marc.

EKSPRESJONISTYCZNY 'związany z ekspresjoniz-mem': W muzyce tendencje ekspresjonistyczne wyraziły się najsilniej

w twórczości kompozytorów niemieckich i austriackich, w symfoniach Gustawa Mahiera, w operach Ryszarda
Straussa, w nowatorskich eksperymentach twórców muzyki atonalnej, atematycznej - Schónberga, Berga i Webema.

niem. Expressionismus

EKSTAZA 'stan uniesienia i zachwytu, połączony z oderwaniem uwagi od rzeczywistości, osłabieniem krytycyzmu i
zdolności logicznego myślenia': Jeżeli w ciągu dnia wypadło mu pomyśleć o czym innym niż o niej, [Wokulski],
wstrząsał się ze zdumienia jak człowiek, który cudem znalazłby się w nieznanej sobie okolicy. Nie była to miłość, ale
ekstaza. [Prus]

EKSTATYCZNY 'pełen ekstazy, wywołany przez ekstazę': Ekstatyczny nastrój tłumu. Ekstatyczne uniesienia religijne.

fr. extase od gr. ćkstasis 'wyjście z siebie, szaleństwo'

EKSTENSJA l. rząd. książk. 'rozciągłość czegoś, posiadanie przez to wymiarów w przestrzeni': Dla Kartezjusza
podstawową właściwością ciał materialnych jest eksten-sja, to, że zajmuj ą pewną przestrzeń. 2. w logice
{językoznawstwie 'zakres danej nazwy - klasa obiektów, do których się ona odnosi': Ekstensja, czyli zakres nazwy, jest
przeciwieństwem jej intensji, czyli treści.

EKSTENSJONALNY l. rząd. książk. 'rozciągły': Eks-tensjonalne ciała w filozofii. 2. w logice i językoznawstwie 'związany z
zakresem, a nie ze znaczeniem, treścią': Prawdziwość zdań ekstensjonalnychjest związana z zakresem użytych nazw, w
przeciwieństwie do zdań intensjonalnych, w których wiąże się z ich znaczeniem.

p.-lać. extensio 'rozciągłość, rozprzestrzenienie', obecnie coraz częściej pod wpływem wieloznacznego, ang. extenxion

EKSTENSYWNY 'rozległy, obszerny ilościowo, lecz ubogi jakościowo': Ekstensywna gospodarka rolna jest

196

EKSTERIORYZACJA

EKSTRAKLASA

typowa dla krajów o bardzo dużej powierzchni. Polega na powiększaniu plonów przez zwiększanie powierzchni
zasiewów, a nie przez zastosowanie większej ilości środków i zabiegów agrotechnicznych i podniesienie wydajności z
hektara.

EKSTENSYFIKACJA 'sprawianie, że coś jest ekstensywne - obszerne ilościowo, lecz ubogie jakościowo': W wielu
zakładach socjalistycznych dokonywała się eks-tensyfikacja produkcji, polegająca na zwiększaniu zatrudnienia, zamiast
racjonalizowania go i podnoszenia wydajności.

EKSTENSYFIKOWAĆ 'sprawiać, że coś jest ekstensywne': Ekstensyfikować produkcję rolną. Ekstensyfi-kować

gospodarkę.

ang. extensive od łac. extensivus 'rozszerzający'

EKSTERIORYZACJA książk. 'to samo, co eksternalizac-ja' (zob.)

fr. exteriorisation od exterieur 'obszar zewnętrzny'

EKSTERMINACJA 'wytępienie, wymordowanie, zagłada, zwłaszcza: zbrodnicze wymordowanie jakiejś grupy ludności ze
względów narodowych, rasowych, religijnych albo politycznych': Eksterminacja Żydów w okresie II wojny światowej.
Świat stoi w obliczu eksterminacji bośniackich Muzułmanów.

EKSTERMINOWAĆ 'dokonywać eksterminacji, niszczyć, mordować jakiś naród albo grupę ludzi': Chcieli
wyeksterminować cały naród.

EKSTERMINACYJNY 'polegający na eksterminacji, dążący do eksterminacji': Polityka eksterminacyjna III Rzeszy.

tac. exterminatio 'zniszczenie' od: exterminare 'zniszczyć, usunąć z granic'

EKSTERNALIZACJA inaczej: EKSTERIORYZACJA ksiqzk 'uzewnętrznianie czegoś, wychodzenie na zewnątrz': W swojej

grupie terapeutycznej tłumaczył, że konieczna jest ekstemalizacja uczuć, ich uzewnętrznianie, zamiast duszenia i
skrywania w sobie.

EKSTERNALIZOWAĆ książk. 'uzewnętrzniać coś, wychodzić z tym na zewnątrz': Ekstemalizować konflikty.

ang. extemalization od łac. externus 'zewnętrzny'

EKSTERNISTA albo EKSTERN 'osoba, która kończy jakąś szkołę czy kurs, nie chodząc na zajęcia, lecz tylko zdając
przewidziane egzaminy': Nie przerywając pracy, przystąpił do matury na prawach eksterna.

EKSTERNISTYCZNY 'podejmowany przez eksterna, odbywany w trybie pozaszkolnym': Eksternistyczny egzamin.

Eksternistyczne studia.

niem. Extemist z łac. externus

EKSTERYTORIALNOŚĆ l. 'wyłączenie spod prawa, które obowiązuje w jakimś państwie, osób reprezentujących inne
państwo oraz ich domów, biur itp.': Powoływał się na eksterytorialność swojego mienia jako przedstawiciela Brazylii.
2. 'wyłączenie państwowo-prawne jakiegoś obszaru z większego terytorium': Zaplanowano referendum w sprawie
eksterytorialności tego miasta wobec Estonii. Eksterytorialność uniwersytetu ma wielowiekową tradycję.

EKSTERYTORIALNY 'wyłączony spod prawa danego państwa': Eksterytorialny status ambasad. Obszar eksterytorialny.

złożenie z łac. ex 'z, poza' i teritorialis 'należący do pewnego obszaru'

I EKSTRA pot. 'świetny, wspaniały - przymiotnik; świetnie, wspaniale - przysłówek': Ekstra fryzura. Ekstra samochód.
Zrobił to ekstra.

lać. extra 'na zewnątrz; wyjątkowo'

II EKSTRA 'dodatkowo': Kupując to pióro, dostaniesz ekstra dwa długopisy. Z okazji świąt wypłacił pracownikom 300 zł
ekstra.

lać. extra 'na zewnątrz, poza, nadto'

EKSTRA- przedrostek o znaczeniu 'bardzo, nadzwyczaj', dodawany do przymiotników i rzeczowników, wskazujący na

duże natężenie cechy lub procesu, np. ekstra-pilny (= nadzwyczaj pilny), ekstrasilny, ekstraszybki;

ekstraniespodzianka, ekstrazabawa, ekstraklasa

ang. extra 'nadzwyczaj, szczególnie', z łac. extra 'nadto, poza'

EKSTRADYCJA 'wydanie jakiejś osoby przez władze państwa, na którego terytorium ona przebywa - władzom innego
państwa, w którym popełniła ona przestępstwo lub jest o to podejrzana': Po wojnie władze polskie zwracały się do
rządów wielu państw z prośbą o ekstradycję zbrodniarzy hitlerowskich.

EKSTRADOWAĆ rząd. 'dokonać ekstradycji': Zgodnie z polskim prawem nie można ekstradować osoby, która uzyskała
w naszym kraju azyl.

EKSTRADYCYJNY 'związany z ekstradycją, mający na celu ekstradycję': Procedura ekstradycyjna. Wniosek

ekstradycyjny.

fr. extradition z łac. ex 'z', traditio 'wydanie'

EKSTRAHOWAĆ w chemii 'dokonywać ekstrakcji':

Ekstrahować olejki zapachowe. Ekstrahować cukier.

EKSTRAKCYJNY w chemii 'służący ekstrakcji; otrzymany w wyniku ekstrakcji': Metoda ekstrakcyjna jest szeroko
stosowana w przemyśle do wyodrębniania składników różnych mieszanin. Benzyna ekstrakcyjna to jeden z
popularnych rozpuszczalników.

lać. extractum 'wyciąg'

EKSTRAKLASA l. 'najwyższa klasa sportowa, najczęściej pierwsza liga piłkarska; także: grupa drużyn należących do tej
ligi': Zawodnik ekstraklasy. Rozgrywki ekstraklasy. 2. przen. 'czołówka, grupa ludzi, firm, instytucji itd. najlepszych w
swej klasie': Należał

197

EKSTRAKT

EKWILIBRYSTYKA

niewątpliwie do ekstraklasy dziennikarskiej. Kiedy przyjaciel usłyszał, gdzie pracuje, powiedział z uznaniem: - No, to
już esktraklasa banków.

złożenie cząstki: ekstra i słowa: klasa

EKSTRAKT 'wyciąg z czegoś': Ten szampon zawiera ekstrakty roślinne. Ekstrakt kawy naturalnej.

EKSTRAKCJA l. w chemii 'wyodrębnianie pewnych składników mieszanin (cieczy lub ciał stałych) przez zastosowanie
specjalnych, selektywnie działających rozpuszczalników': Ekstrakcja olejków zapachowych z róż i bzu. 2. w medycynie
'wyciągnięcie lub wyrwanie czegoś': Ekstrakcja zęba.

EKSTRAKTOR 'urządzenie służące do ekstrakcji w chemii': Buraki wrzucono do ekstraktora cukrowniczego.

EK.STRAHENT w chemii 'rozpuszczalnik używany w procesie ekstrakcji'

EKSTRAPOLACJA l. w matematyce 'wyznaczanie nieznanych wartości funkcji poza pewnym przedziałem na podstawie
znanych wartości w tym przedziale': Ekstrapolacja i interpolacja to rodzaje aproksymacji funkcyjnej. 2. w różnych
naukach 'przewidywanie przebiegu lub rezultatu jakichś zjawisk na podstawie danych odnoszących się do innych,
podobnych zjawisk lub przewidywanie przebiegu całości zjawisk na podstawie częściowej znajomości ich przebiegu':
Socjolog dokonał w swej pracy ekstrapolacji możliwych rezultatów zmian zachodzących w krajach trzeciego świata,
posługując się analogiami do sytuacji w czasie industrializacji Europy.
EKSTRAPOLOWAĆ l. w matematyce 'wyznaczać wartości funkcji poza pewnym przedziałem na podstawie znajomości
jej wartości wewnątrz tego przedziału' 2. w różnych naukach 'przewidywać przebieg jakichś zjawisk na podstawie
danych odnoszących się do innych, podobnych zjawisk': Profesor zastrzegał się, że rezultaty badań tej grupy
pacjentów nie mogą być ekstrapolowane na jakąkolwiek inną grupę.

ang. extrapolation, od łac. extra 'poza, na zewnątrz', według schematu złożenia: interpolation

EKSTRAWAGANCJA 'dziwaczne, nietypowe, niezwykłe i czasem szokujące zachowanie, postępowanie albo wygląd,
które przez to zwracają uwagę otoczenia': Jego ekstrawagancja polegała także na noszeniu trampek do każdego
ubrania. Artystyczna ekstrawagancja.

EKSTRAWAGANCKI 'taki, który odznacza się ekstrawagancją, pełen ekstrawagancji; dziwaczny, udziwniony': Jej
ekstrawagancki kapelusz śmieszył wszystkich. Miała dość ekstrawaganckiego zachowania Norberta, zwłaszcza
udawania przez niego półgłupka.

fr. extravagance

EKSTRAWERSJA w psychologii 'cecha osobowości polegająca na nastawieniu na zewnątrz: na zainteresowaniu

światem zewnętrznym, kontaktami z innymi ludźmi,

chęci do działania w swym otoczeniu i zmienianiu go':

Ekstrawersjajest przeciwieństwem introwersji.

EKSTRAWERTYK w psychologii 'osoba, którą cechuje ekstrawersja': Ekstrawertycy odznaczają się zazwyczaj łatwością
w wyrażaniu swych myśli i uczuć, aktywnością oraz łatwością w nawiązywaniu kontaktów.

EKSTRAWERSYJNY, EKSTRAWERTYCZNY albo EKSTRAWERTYWNY w psychologii 'związany z ekstrawersja, odznaczający

się ekstrawersja': Ekstrawerty-czne cechy osobowości. Ekstrawersyjny typ psychiki.

ang. extroversion od łac. extra 'na zewnątrz' vertere 'zwracać się'

EKSTREMA 'ludzie, którzy mają skrajne poglądy, zwłaszcza polityczne': Ekstrema zażąda pewnie likwidacji
ministerstwa.

EKSTREMISTA 'człowiek o poglądach skrajnych, zazwyczaj wyrażający je publicznie, propagujący je': Że to wszystko jest
dziełem komuny, twierdzą nie tylko ekstremiści. Biali ekstremiści wdarli się do posesji działacza murzyńskiego.

EKSTREMALNY 'krańcowy, posunięty najdalej, skrajny': Ludzie żyli w warunkach ekstremalnych - bez wody,
ogrzewania i bez perspektyw.

EKSTREMIZM 'skrajne, krańcowe stanowisko w jakiejś sprawie, zwłaszcza skrajne stanowisko polityczne lub
wyrażający je ruch': Pisarz przestrzegał przed prawicowymi i lewicowymi ekstremizmami, które wysuwają skrajne
hasła i dla ich realizacji dopuszczają zastosowanie terroru.

EKSTREMUM w matematyce 'skrajna wartość funkcji w pewnym przedziale: maksimum lub minimum'

tac. extremum 'koniec' orfextremus 'najdalszy'

EKUMENIZM 'ruch we współczesnym chrześcijaństwie, propagujący porozumienie między członkami różnych

kościołów chrześcijańskich, przezwyciężanie różnic między nimi i mający na celu jednoczenie wszystkich wyznań
opartych na nauce Chrystusa'

EKUMENICZNY 'zgodny z zasadami ekumenizmu, oparty na ekumenizmie: dążący do przywrócenia jedności

chrześcijan i porozumienia między nimi': Ruch ekumeniczny. Organizacje ekumeniczne. Nabożeństwo ekumeniczne.
EKUMENISTA 'zwolennik ekumenizmu, człowiek, który propaguje ideę ekumenizmu'. Teolog ekumeniczny.

lać. oecumenicus 'powszechny'

EKWILIBRYSTYKA l. 'wykonywanie ćwiczeń gimnastycznych w warunkach, w których trudno zachować równowagę: na

linie, piramidzie ze stołków, wolno stojącej drabinie itd.': Ekwilibrystyka jest jedną z podstawowych dyscyplin
cyrkowych, l.przen. 'niezwykły spryt i umiejętność wygrywania swoich racji za pomocą słów': Prowadzone przez niego
negocjacje były popisem dyplomatycznej i prawnej ekwilibrystyki.

198

EKWIPAŻ

ELEKCJA

EKWILIBRYSTA l. 'artysta cyrkowy uprawiający ekwilibrystykę': W 2. części widowiska wystąpili ekwi-libryści

prezentujący ćwiczenia na linie, l.przen. 'osoba, która wykazuje spryt i umiejętność wygrywania swoich racji za
pomocą słów': Mecenas był prawdziwym ekwili-brystą słowa.

EKWILIBRYSTYCZNY l. 'związany z ekwilibrystyką - ćwiczeniami cyrkowymi': Popisy ekwilibrystyczne. Ćwiczenia

ekwilibrystyczne. 2. 'charakteryzujący się sprytem i umiejętnością wygrywania swoich racji za pomocą słów': Na
zebraniu zaprezentował iście ekwilibrystyczne uzasadnienie swej opinii.

fr. ćquilibriste od: ćquilibre 'równowaga'

EKWIPAŻ l. 'dawniej używany lekki powóz konny': Ordynat zabrał ją do swego luksusowego ekwipażu. 2. 'to samo co
ekwipunek'

fr. equipage

EKWIPUNEK 'przedmioty zabierane na jakąś trudną wyprawę lub podróż, wyposażenie do jakiejś trudnej pracy':
Ekwipunek myśliwski. Alpiniści przed wyprawą sprawdzali swój ekwipunek.

EKWIPOWAĆ 'zaopatrywać kogoś w coś, np. w przedmioty potrzebne na jakąś wyprawę, podróż, do jakiejś pracy':
Miał do dyspozycji dwa dobrze wyekwipowane oddziały komandosów.

fr. equiper

EKWIWALENT oficj. 'coś, co jest równoważne czemuś innemu, zwłaszcza równowartość czegoś w naturze lub w
pieniądzach': Pracownicy mogli zdecydować, czy chcą otrzymywać odzież ochronną i środki czystości, czy też ich
ekwiwalent pieniężny.

EKWIWALENCJA książk. 'równoważność dwóch rzeczy' : Dietetycy uważali, że nie ma dokładnej ekwiwalencji
pokarmowej między białkiem zawartym w mięsie i tym, które jest w nabiale.

EKWIWALENTNY książk. 'równoważny': Ekwiwalentna wymiana towarów. Ekwiwalentna wartość.

tac. aequivalens 'mający równą wartość'

ELABORAT iron. 'długi, nudny tekst': Na sali wszyscy ziewali ukradkiem, gdy odczytywał swój elaborat na temat
poprawy sytuacji w zakładzie.

tac. elaboratus 'wypracowany'

ELAN VITAL (czytaj: ela witał) 'pęd życiowy - w filozofii Henryka Bergsona główna siła twórczej ewolucji przyrody':
Bergson [...] sądził, że rozwoju organicznego nie tłumaczą siły zewnętrzne, ale także nie tłumaczy go cel przyrody.
Rozwój jest nieodłączny od istot organicznych, wypływa po prostu z ich wewnętrznych sił, z ich pędu życiowego (ćlan
vital). (Tatar-kiewicz)

fr. elan vital

ELDORADO l. 'legendarny kraj złota, którego hiszpańscy i portugalscy konkwistadorzy poszukiwali w Ameryce
Południowej i Środkowej': Wyprawy w poszukiwaniu Eldorado organizowano od XVI do XVIII w. 2. przen. 'bardzo dużo
pieniędzy, bogactwo; także: miejsce, które jest źródłem obfitości czegoś': Prezes obiecywał im złote góry, eldorado.
Cienisty zagajnik był eldoradem dla grzybiarzy.

UWAGA: słowo Eldorado zapisujemy wielką literą w pierwszym znaczeniu, odnoszącym się do wyimaginowanego
wprawdzie, ale jednak kraju, oraz małą w drugim, przenośnym znaczeniu: eldorado.

hiszp. el dorado 'pozłocony kraj'

ELEATYZM inaczej: SZKOŁA ELEJSKA 'jeden z pierwszych, najstarszych kierunków filozoficznych w starożytnej Grecji,
głoszący m.in., że byt jest wieczny, stały i jeden - niezłożony': Eleatyzm wywarł wpływ na wiele kierunków
filozoficznych w antycznej Grecji, m.in. na platonizm.

ELEATA 'grecki filozof, zwolennik eleatyzmu': Do najbardziej znanych eleatów należą m.in. Parmenides i Zenon z Elei.

ELEACKI 'związany z eleatyzmem': [Zenon z Elei] bronił eleackiej jedności i niezmienności bytu [...] w ten sposób, że
wykazywał niemożliwość, bo sprzeczność wszelkiej mnogości i wszelkiej zmiany, specjalnie zaś atakował najprostszą
formę zmiany: ruch. (Tatarkiewicz)

od nazwy miasta: Elea, w którym powstała w VI w. p.n.e. ta szkoła filozoficzna

ELEGIA l. 'w literaturze nowożytnej: utwór liryczny o poważnej, zazwyczaj żałobnej, tematyce, utrzymany w tonie
skargi': Elegia to gatunek popularny w poezji polskiej od czasów Kochanowskiego. Jednym z najbardziej znanych
utworów tego typu w literaturze XX w. jest "Elegia na śmierć Ludwika Waryńskiego" autorstwa Władysława
Broniewskiego. 2. 'w literaturze starożytnej Grecji: utwór pisany specjalną dwuwersową strofą:

dystychem elegijnym; w literaturze starożytnego Rzymu: utwór poetycki, często narracyjny, o tematyce miłosnej lub
refleksyjnej' 3. 'w muzyce: utwór instrumentalny lub wokalny o smutnym, zwykle żałobnym, charakterze'

ELEGIJNY 'związany z elegią, będący elegią; smutny, żałobny': Poezja elegijna. Nastrój, ton elegijny.

lać. elegia, gr. elegos

ELEKCJA w historii 'wybór na ważne stanowisko państwowe, zwłaszcza wybór nowego króla w dawnej Polsce': W
Polsce zasada elekcji króla wykształciła się za czasów ostatnich Piastów, o wyborze nowego monarchy decydowało
wówczas grono najbardziej wpływowych osób w państwie. Po śmierci ostatniego z Jagiellonów, Zygmunta Augusta,
pojawiła się zasada wolnej elekcji, polegająca na tym, że wyboru króla dokonywała szlachta, która zjeżdżała w tym
celu do Warszawy.

199

ELEKTRA

ELEKTROKARDIOGRAFIA
ELEKT 'osoba, która została prawomocnie wybrana na jakieś wysokie stanowisko państwowe, ale jeszcze nie spełniła
wszystkich formalności związanych z objęciem go, takich jak np. złożenie przysięgi, koronacja, i jeszcze go nie
sprawuje': Prezydent elekt miał zacząć urzędowanie od nowego roku. Ustalono datę koronacji elekta.

ELEKCYJNY 'związany z elekcją, wybierany w drodze elekcji, zwłaszcza - wolnej elekcji': Marszałek elekcyjny. Sejm
elekcyjny. Królowie elekcyjni.

ELEKTOR l. 'osoba mająca prawo do brania udziału w wyborach kogoś na wysokie stanowisko państwowe, wyborca;
często: osoba wybrana w powszechnym głosowaniu, by wziąć udział w ważnych wyborach na wyższym szczeblu':
Prezydent Stanów Zjednoczonych jest wybierany przez kolegium 538 elektorów. 2. 'w dawnych Niemczech: jeden z
kilku, później kilkunastu, książąt mających prawo obioru cesarza': W 1697 r. królem polskim został August II, zwany
Mocnym, elektor saski.

ELEKTORAT l. 'ogół wyborców głosujący na daną osobę lub partię; szerzej także: wyborcy': Elektorat Lecha Wałęsy.
Zdobywać, tracić elektorat. Trudne do przewidzenia zachowanie elektoratu w najbliższych wyborach. 2. 'w dawnych
Niemczech: kraj rządzony przez elektora'

| UWAGA: wyraz nadużywany, modny, używany zamiast || określenia: wyborcy

ELEKTORSKI l. 'związany z elektorem - wyborcą':

Kolegium elektorskie. Głosy elektorskie. 2. 'związany z elektorem - księciem w dawnych Niemczech': Armia elektorska.
Świta elektorska.

lać. electio, ang. electorate

ELEKTRA 'w mitologii greckiej: córka Agamemnona i Klitajmestry, która wraz z bratem Orestesem zabiła swą matkę, by
pomścić zamordowanego przez nią ojca': Nareszcie Orestes przybył do Myken. Spotkał się z siostrą przy grobie ojca.
Postanowiono, że Elektra wprowadzi go do pałacu, nie mówiąc, kim jest. (Parandowski)

KOMPLEKS ELEKTRY w psychologii 'podświadomy pociąg seksualny dziewczynki do ojca, łączący się z niechęcią do
matki jako rywalki oraz lękiem przed jej karą i poczuciem winy': Kompleks Elektry, podobnie jak analogiczny kompleks
Edypa, został opisany przez Zygmunta Freuda.

gr. Elektra

ELEKTRO- cząstka o znaczeniu 'elektryczny', dodawana do rzeczowników i przymiotników, wskazująca na ich związek z
elektrycznością, np. elektroakustyka, elektromagnes, elektromagnetyczny

odgr. eelektron 'bursztyn' (na którym już w starożytności obserwowano zjawiska elektryczne)

ELEKTRODA w technice i fizyce 'miejsce wejścia i wyjścia prądu elektrycznego w maszynach i urządzeniach
elektrycznych; także: przewodnik, po którym prąd elektryczny dostaje się do cieczy i gazów': Elektroda dodatnia to
anoda, a ujemna to katoda. Działanie elektrody

ujemnej w lampach elektronowych wiąże się z emisją

elektronów.

fr. ćlectrode od gr. eelektron, hodós 'droga'

ELEKTRODYNAMIKA 'dział fizyki badający ruch i oddziaływanie ładunków elektrycznych, prądów elektrycznych i pól
elektromagnetycznych': Badania z dziedziny elektrodynamiki umożliwiły dokonanie wielu wynalazków w dziedzinach
pokrewnych, np. elektronice i elektrotechnice. Jako osobny dział elektrodynamiki wyróżnia się zwykle elektrostatykę.
ELEKTRODYNAMICZNY 'związany z elektrodynamiką, badany przez tę naukę; taki, w którym prąd elektryczny wywołuje
działanie dynamiczne, ruch': Badania, pomiary elektrodynamiczne. Siły elektrodynamiczne. Urządzenia
elektrodynamiczne.

złożenie cząstki: elektro- i słowa: dynamika

ELEKTROENCEFALOGRAFIA 'metoda badania mózgu, polegająca na rejestrowaniu prądów czynnościowych tego

narządu za pomocą specjalnego urządzenia':

Elektroencefalografia jest metodą stosowaną m.in. w diagnozowaniu padaczki.

ELEKTROENCEFALOGRAF 'urządzenie rejestrujące prądy czynnościowe mózgu': Elektroencefalograf to urządzenie

rejestrujące wraz ze wzmacniaczem, połączone z elektrodami, które umieszcza się na czaszce badanej osoby.

ELEKTROENCEFALOGRAM 'zapis prądów czynnościowych mózgu, skrót EEG lub eeg.': Elektroencefalo-gram wskazywał
na asymetrię w funkcjonowaniu półkul mózgu pacjenta.

ELEKTROENCEFALOGRAFICZNY 'związany z elektroencefalografią, polegający na wykorzystaniu tej metody lub będący

jej efektem': Badanie elektroencefa-lograficzne. Zapis elektroencefalograficzny.

złożenie cząstki: elektro- i słowa: encefalografia

ELEKTROFILTR inaczej: FILTR ELEKTROSTATYCZNY 'urządzenie do oczyszczania gazów z pyłu lub kropelek cieczy za
pomocą sił przyciągania elektrostatycznego': Elektrofiltry wykorzystywane są m.in. do oczyszczania dymów w
fabrykach i elektrowniach.

złożenie cząstki: elektro- i słowa: filtr

ELEKTROKARDIOGRAFIA 'metoda badania serca, polegająca na rejestrowaniu prądów czynnościowych powstających

podczas jego pracy': Elektrokardiografia pozwala m.in. wykryć stany patologiczne serca, jego przeciążenie i zaburzenia
rytmu.

ELEKTROKARDIOGRAF 'urządzenie rejestrujące prądy czynnościowe serca': Elektrokardiograf składa się z elektrod
umieszczanych na ciele pacjenta, wzmacniacza sygnału otrzymywanego z nich oraz urządzenia rejestrującego prądy
serca w formie wykresu.

200

ELEKTROKAUSTYKA

ELEKTRONIKA

ELEKTROKARDIOGRAM 'zapis prądów czynnościowych serca, skrót: EKG lub ekg.': Jego elektrokardio-gram wskazywał
na przerost lewej komory serca.

ELEKTROKARDIOGRAFICZNY 'związany z elektrokardiografią, polegający na wykorzystaniu tej metody lub będący jej
efektem': Badanie elektrokardiograficzne. Zapis elektrokardiograficzny.

złożenie cząstki: elektro- i słowa: kardiografia

ELEKTROKAUSTYKA w medycynie 'przecinanie lub przyżeganie tkanek za pomocą specjalnego noża lub że-gadła
elektrycznego - elektrokautera': Elektrokaustyka jest niemal bezkrwawą metodą przeprowadzania operacji i zabiegów.
ELEKTROKAUTER 'nóż elektryczny lub żegadło elektryczne, wykorzystywane do przecinania lub przyżega-nia tkanek':
Działanie elektrokautera jest oparte na zasadzie wydzielania znacznych ilości ciepła podczas przepływu prądu
elektrycznego przez przewodnik o dużym oporze elektrycznym.

złożenie cząstki: elektro- i słowa kaustyka od gr. kaustikós 'zapalający'

ELEKTROLIZA w fizyce i chemii 'procesy zachodzące w elektrolicie pod wpływem przepuszczenia przez niego prądu
elektrycznego': W czasie elektrolizy jony dodatnie - kationy - przemieszczają się w kierunku katody, zaś ujemne -
aniony - wędrują do anody.

ELEKTROLIT w fizyce i chemii 'ciecz mająca właściwość przewodzenia prądu elektrycznego dzięki obecności swobodnie
poruszających się jonów': Elektrolitami są roztwory kwasów, zasad i soli. W akumulatorach kwasowych elektrolit
bierze udział w wytwarzaniu prądu.

ELEKTROLIZER 'urządzenie stosowane w fizyce i chemii do przeprowadzania elektrolizy: zbiornik z elektrolitem, w

którym zanurzone są elektrody'

ELEKTROLITYCZNY w fizyce i chemii 'związany z elektrolizą lub elektrolitem': Reakcje elektrolityczne. Roztwór
elektrolityczny.

fr. electrołyse od gr. eelektron 'bursztyn' i gr. łysis 'rozłożenie'

ELEKTROLUKS 'odkurzacz'

od nazwy firmy szwedzkiej: Elektrolux, która na początku XX w. jako jedna z pierwszych zaczęła wytwarzać odkurzacze

ELEKTROMAGNES 'urządzenie elektryczne, wytwarzające pole magnetyczne podczas przepływu przez nie prądu': Na
zajęciach z techniki chłopcy robili doświadczenia z bardzo prostym elektromagnesem - stalową igłą gęsto owiniętą
miedzianym drutem.

ELEKTROMAGNETYZM w fizyce 'zjawiska magnetyczne wywoływane przez prąd elektryczny; także dział fizyki, który się
zajmuje badaniem takich zjawisk': Elektromagnetyzm jest powszechnie wykorzystywany w przemyśle i życiu
codziennym, w takich np. urządzeniach jak silniki elektryczne i prądnice.

ELEKTROMAGNETYCZNY w fizyce 'związany z elektromagnetyzmem': Zjawiska elektromagnetyczne. Pole

elektromagnetyczne.

złożenie cząstki: elektro- i słowa: magnes

ELEKTROMETR 'przyrząd elektrostatyczny stosowany m.in. w fizyce do bezpośrednich pomiarów napięcia prądu
elektrycznego i ładunków elektrycznych': Istnieją różne typy elektrometrów, np. elektrometry mechaniczne,
pojemnościowe i lampowe, odznaczające się odmienną budową i służące do pomiarów ładunków elektrycznych o
różnych wielkościach. Elektrometr kwa-drantowy odznacza się wysoką czułością i służy do pomiarów bardzo małych
ładunków.

złożenie cząstki: elektro- i -metr od gr. metron 'miara'

I ELEKTRON l. 'stop manganu z aluminium i cynkiem':

Elektron odznacza się bardzo dużą wytrzymałością i niewielkim ciężarem właściwym; jest używany do wytwarzania
niektórych części samolotów, samochodów i maszyn włókienniczych. 2. *w starożytności: stop srebra i złota': Elektron
był używany do wyrobu kosztowności i bicia monet.

gr. elektron - 'bursztyn', a także nazwa stopu mającego podobny jak bursztyn kolor
II ELEKTRON l. w fizyce 'cząstka elementarna o ładunku elektrycznym 1,602 x 10'19 C (określanym jako ładunek
elementarny) i masie (spoczynkowej) 9,1 x 10'31 kg, będąca jednym z podstawowych składników atomu':

Elektron o ładunku ujemnym jest nazywany negatonem, jego antycząstkąjest elektron o ładunku dodatnim - pozyton.
Elektrony, neutrony i protony to podstawowe składniki atomów. W atomach elektrony tworzą powłoki neutronowe,
istnieją też elektrony swobodne, wyzwalane w danej substancji po dostarczeniu odpowiedniej porcji energii, l. pot.
'negaton': Dawniej jako elektron określano tylko cząstkę naładowaną ujemnie, tj. tylko negaton. Do dziś to rozumienie
słowa elektron przeważa w języku potocznym.

ELEKTRONOWY 'związany z elektronami': Elektronowy rezonans w fizyce. Lampa elektronowa. Mikroskop

elektronowy.

ang. electron od słowa: electric i cząstki: -on (na ten wzór tworzone są nazwy cząstek elementarnych: proton,
neutron, pozyton itd.)

ELEKTRONIKA l. 'nauka o zjawiskach wywołanych w różnych ośrodkach przez dający się sterować ruch swobodnych
elektronów oraz technika wykorzystania tych zjawisk w praktyce': Dynamicznie rozwijającym się obecnie działem
elektroniki jest elektronika półprzewodnikowa, której badania wiążą się z wytwarzaniem sprzętu komputerowego, np.
mikroprocesorów. Podstawowa choćby znajomość elektroniki staje się niezbędna dla współczesnego człowieka,
używającego na co dzień komputera, telewizora, odtwarzacza CD i DVD, telefonu komórkowego i dziesiątków innych
przedmiotów, opierających swe działanie na odkryciach w zakresie tej nauki. 2. pot. 'urządzenia elektroniczne':
Pokazano no-

201

ELEKTROSKOP

ELIKSIR

wy model samochodu tej marki, naszpikowany elektroniką.

ELEKTRONIK 'specjalista w zakresie elektroniki': O pomoc i radę we wszystkich problemach komputerowych prosił
znajomego elektronika.

ELEKTRONICZNY 'związany z elektroniką: oparty na jej zasadach, wykorzystujący jej osiągnięcia, taki, w którym naucza
się elektroniki': Sprzęt elektroniczny. Przemysł elektroniczny. Technikum elektroniczne.

ang. electronics od: electron

ELEKTROSKOP 'przyrząd do wykrywania ładunków elektrycznych lub różnic potencjałów': Jako elektroskop bywają
określane przyrządy mające różną budowę i nieco odmienne zastosowania, np. służące do pomiaru małych ładunków
elektrycznych, zwłaszcza stanu naelektryzowania rozmaitych przedmiotów, wykorzystywane do pomiaru jonizacji
powietrza jako znaku radioaktywności itd.

złożenie cząstek: elektro- i -skop odgr. skopeó 'patrzę'

ELEKTROSTATYKA 'dział fizyki zajmujący się badaniem nieruchomych ładunków elektrycznych oraz wytwarzanych
przez nie, stałych w czasie, pól elektrycznych i związanych z nimi zjawisk': Jednym z podstawowych w elektrostatyce
praw jest prawo Coulomba, zgodnie z którym dwa ładunki elektryczne oddziałują na siebie z siłą wprost
proporcjonalną do ich wielkości i odwrotnie proporcjonalną do kwadratu odległości między nimi.

ELEKTROSTATYCZNY 'związany z elektrostatyką;

taki, który wykorzystuje siły działające w stałych polach elektrycznych': Pomiary elektrostatyczne. Indukcja
elektrostatyczna wiąże się ze zjawiskiem rozdzielenia ładunków elektrycznych w przewodniku pod wpływem
zewnętrznego pola elektrycznego, np. zbliżenia doń dodatnio naładowanej laski szklanej. Do prostych urządzeń
elektrostatycznych należy elektrofiltr, w którym następuje jonizacja gazu w polu elektrostatycznym: w jej wyniku jony
ujemne, przyłączając do siebie cząsteczki pyłu, osadzają się na elektrodzie dodatniej.

złożenie członu: elektro- i słowa: statyka

ELEKTROSTYMULACJA 'pobudzanie za pomocą prądu elektrycznego': Elektrostymulacja jest wykorzystywana w

badaniach z zakresu anatomii i fizjologii, a także w medycynie: przy różnych zabiegach terapeutycznych i leczniczych
oraz w takich przyrządach, które za pomocą prądu elektrycznego pobudzaj ą pracę różnych organów, jak np.
rozrusznik serca.

złożenie członu: elektro- i słowa: stymulacja

ELEKTROTECHNIKA 'dział nauki, a przede wszystkim techniki, zajmujący się zjawiskami z dziedziny elektryczności i ich
praktycznym wykorzystaniem w różnych dziedzinach życia': Pierwotnie do elektrotechniki zaliczano też elektronikę i
telekomunikację, które z czasem stały się osobnymi dyscyplinami.

ELEKTROTECHNIK 'specjalista w dziedzinie elektrotechniki': Współcześnie elektrotechnicy specjalizują się w budowie

maszyn wykorzystujących lub wytwarzających energię elektryczną, np. silników elektrycznych, a także np. w
problemach przesyłania energii elektrycznej na duże odległości.

ELEKTROTECHNICZNY 'związany z elektrotechniką' : Dużą część eksportu stanowiły wyroby przemysłu

elektrotechnicznego, np. obrabiarki, transformatory, prądnice, silniki elektryczne. złożenie członu: elektro- i słowa:
technika

ELEW l. 'uczeń wojskowej szkoły podoficerskiej': Szkołę elewów ukończył jako plutonowy, l.przestarz. 'uczeń,
wychowanek jakiejś szkoły'

fr. eleve od: elever 'pouczać'

ELEWACJA l. w architekturze 'jedna z zewnętrznych ścian budynku wraz ze wszystkimi występującymi na niej
elementami architektonicznymi; także: jej rysunek na planie architektonicznym': Oglądaliśmy ogrodową elewację
pałacu z wyjściem na taras i wielkimi oknami. Odnawianie kamienicy rozpoczęto od zachodniej elewacji. 2. w
astronomii 'jedna ze współrzędnych w układzie horyzontalnym: wysokość ciała niebieskiego nad płaszczyzną
horyzontu'

fr. elevation, łac. elevatio 'wzniesienie'

ELEWATOR l. 'wielki magazyn zbożowy': Elewatory są wyposażone w urządzenia do mechanicznego ładowania,

przenoszenia i podnoszenia zboża, a także: wietrzenia go, suszenia, ważenia i sortowania. 2. 'urządzenie do
podnoszenia czegoś, obecnie najczęściej: urządzenie do przeładowywania materiałów sypkich, wyposażone w
specjalne czerpaki zamocowane na kole lub taśmie':

Zmielona mąka dostawała się do elewatora.

od łac. elevator 'podnoszący' - dawniej słowem elewator nazywano rozmaite urządzenia do podnoszenia różnych
ciężarów, miało ono znaczenie takie jak dziś słowa: dźwig i winda; z czasem jego sens zawęził się do dźwigania
materiałów sypkich i magazynu takowych materiałów, wyposażonego - rzecz jasna - w odpowiednie urządzenia

ELF 'w mitologii i literaturze ludów germańskich: nadprzyrodzona istota - dobra lub zła; dziś w baśniach, legendach i
filmach: delikatny, dobry duszek': Elfy pojawiają się w staroskandynawskich legendach jako tańczące duszki;
popularne stały się dzięki wielkiej literaturze niemieckiego romantyzmu: m.in. Herderowi i Goethemu. W piosence
Ireny Jareckiej, do melodii ze słynnego filmu "Emanuelle", kochanek pojawia się jako "mały elf.

niem. Elf, najczęściej 'duszek tańczący'

ELIKSIR l. w historii 'magiczna substancja, np. substancja zapewniająca wieczną młodość, natychmiastowe
wyzdrowienie; także: lek - zwykle w płynie - mający niebywale silne i szybkie działanie': Alchemik na żądanie króla
poszukiwał eliksiru młodości. Masz tu eliksir

202

ELIMINACJA

ELITA

[...]. Ile razy uczujesz senność albo strach, wypij kropelkę. (Prus) 2. przen. 'cudowny środek albo sposób na coś':
Wsparcie duchowe żony i wielka miłość do dzieci były dla niego eliksirem, który sprawił, że z bezrobotnego i
pozbawionego perspektyw człowieka stał się jednym z najpopularniejszych w swoim regionie dziennikarzy.

fr. eliksir z ar. al-iksir 'kamień mądrości'

ELIMINACJA l. 'usuwanie, wykluczanie kogoś albo czegoś z pewnej grupy lub zbioru': Wstępna eliminacja najmniej
prawdopodobnych przyczyn zdarzeń. Eliminacja nierentownych przedsiębiorstw. Konieczna była eliminacja
najsłabszych zawodników. 2. w matematyce 'usuwanie zmiennych lub niewiadomych z układu równań' 3. w chemii
'odrywanie od cząsteczek związków organicznych grup atomów': Eliminacja prowadzi do powstania związków
nienasyconych. 4. jako środowiskowy eufemizm 'zabicie kogoś': Na tajnym spotkaniu pułkownik powiedział im: - No
cóż, konieczna będzie eliminacja choćby kilku z tych nagłośniej szych opozycyjnych krzy kaczy.

ELIMINACJE 'kolejny etap lub kolejne etapy jakiegoś konkursu lub zawodów sportowych, prowadzące do wyłonienia
najlepszych zawodników': W eliminacjach kolarskich zwyciężył zawodnik z Czech. W wojewódzkim etapie konkursu
recytatorskiego wyłoniono dwóch uczniów, którzy pojadą na eliminacje centralne.

ELIMINATOR w technice 'urządzenie, podłączone między radiem a anteną, eliminujące stacje nadające na podobnej
częstotliwości jak odbierana i zapewniające jej czysty odbiór'

ELIMINOWAĆ l. 'usuwać, wykluczać kogoś albo coś':

Eliminowali kolejno najsłabiej wypełnione testy egzaminacyjne. Należy opracować taką ordynację wyborczą, która
wyeliminuje z parlamentu panie kanapowe, l. jako środowiskowy eufemizm 'zabijać kogoś': Mafijny boss kazał swoim
ludziom wyeliminować rywala.

UWAGA: wyraz nadużywany, stosowany zamiast stów:

usuwać, wykluczać, likwidować, wytaczać, np.: "Muszą postępować tak, aby wyeliminować nieufność Jerozolimy"
(lepiej: ...aby usunąć, zlikwidować nieufność).

ELIMINACYJNY l. 'związany z eliminacją- wykluczaniem kogoś albo czegoś': przed przystąpieniem do weryfikacji
poszczególnych hipotez sformułowali wyraźne kryteria eliminacyjne. 2. 'związany z eliminacjami': Mecz eliminacyjny.
Rozgrywki eliminacyjne ekstraklasy.

lać. eliminare 'usuwać', nadużywane pod wpływem ung. eliminate

ELIPSA l. w geometrii 'krzywa płaska zamknięta, w której suma odległości każdego z jej punktów do dwóch jej ognisk
jest wielkością stałą': Elipsa powstaje w wyniku ukośnego przecięcia stożka, l. pot. 'owalny kształt zbliżony do
geometrycznej elipsy': W nieruchomym powietrzu dym układał się w wielkie koła i elipsy. 3. w językoznawstwie
inaczej: WYRZUTNIA 'pominięcie części zdania, którą łatwo jest odtworzyć na podstawie kontekstu': Elipsa występuje
w drugim pytaniu, kończącym Mickiewiczowską "Switeziankę", w którym opuszczone zostało słowo jest: Któż jest
młodzieniec? -strzelcem był w borze. A kto dziewczyna? -ja nie wiem.

ELIPTYCZNY l. 'mający kształt elipsy': Eliptyczny tor wyścigowy. Eliptyczna orbita planety. 2. w językoznawstwie i nauce
o literaturze 'taki, w którym pominięto pewne elementy': Eliptyczne konstrukcje składniowe. Eliptyczna narracja.
Eliptyczny styl.

ELIPSOWATY 'mający kształt elipsy lub zbliżony kształtem do elipsy': Elipsowaty wisiorek. Elipsowate lustro.

fr. ellipse odgr. ćlleipsis 'niezupełność, brak' (takiego zaokrąglenia jak w pełnym kole)

ELIPSOIDA w geometrii 'bryła, której wszystkie przekro-jepłaskie są elipsami' () Elipsoida ziemska 'spłaszczona
elipsoida, zbliżona kształtem do kuli ziemskiej': Elipsoida ziemska jest matematyczną podstawą w pracach nad
mapami prowadzonymi przez kartografów.

ELIPSOIDALNY 'związany z elipsoidą, mający kształt elipsoidy': Przekroje stożkowe i elipsoidalne. Elipsoidalna bryła.

złożenie słowa: elipsa i cząstki: -idą od gr. eidos 'wygląd'

ELITA 'ludzie stojący pod jakimś względem (np. umysłowym, majątkowym, prestiżowym) wyżej niż inni;

grupa wybrana, wyróżniająca się w sensie dodatnim, śmietanka': Jesteście Państwo niewątpliwie elitą opiniotwórczą.
Elita -jak wynika z definicji - powinna być grupą ludzi wybranych, najlepszych zarówno pod względem intelektualnym,
jak i etycznym.

UWAGA: dziś jest to wyraz używany często ironicznie albo z ujemnym zabarwieniem uczuciowym, np. "Polska elita
polityczna pokazała już, co potrafi". "SLDjest dziś najbliższe elit pieniądza".

ELITARNY 'przeznaczony dla elity, dostępny dla elity, pochodzący z elity; wyborny, wyborowy': Inne oddziały
wojskowe były nieliczne, elitarne. Elitarna szkoła. Elitarny uniwersytet.

EL1TARYZM l. 'pogląd społeczno-polityczny głoszący, że dla kierowania państwem niezbędne jest wyłonienie elity -
ludzi o szczególnych predyspozycjach, wykształceniu, postawie etycznej itd., zakładający przy tym, że nawet w
warunkach demokratycznych nieuchronny jest podział na rządzonych oraz rządzących i korzystanie przez tych drugich
ze specjalnych praw':

Elitaryzm należy do najstarszych poglądów społeczno--politycznych. W naszych czasach jest często przeciwstawiany
demokraty zmówi, a zwłaszcza egalitaryzmowi. 2. 'postawa właściwa wąskim, uprzywilejowanym kręgom społecznym,
polegająca na strzeżeniu swoich przywilejów, wywyższaniu się i zamykaniu w swoim gronie':

Drażnił go elitaryzm jego nowych przyjaciół, ich odgradzanie się od świata zwykłych ludzi i ich spraw. 3. 'elitarny
charakter czegoś': Elitaryzm tej uczelni, tego klubu.

fr. elitę 'wybór'

203

ELIZEJSKI
EMANCYPACJA

ELIZEJSKI l. 'związany z Elizjum - krainą w mitologii greckiej, gdzie zamieszkują po śmierci dusze ludzi prawych' O Pola
elizejskie 'piękne, wiosenne pola, po których przechadzają się cienie zmarłych ludzi, którzy żyli uczciwie' 2. przen.
'szczęśliwy, związany z krainą szczęścia': Miłość elizejska. Czy piękna "Oda do radości" Friedrichą Schillera z muzyką
Ludwika van Beet-hovena, sławiąca radość jako kwiat elizejskich pól, stanie się hymnem zjednoczonej Europy?

PAŁAC ELIZEJSKI l. 'siedziba prezydenta Francji w Paryżu': Pałac Elizejski został zbudowany w I połowie XVIII w. 2.
przen. 'prezydent Francji, naczelne władze Francji': Pałac Elizejski nie zdementował tych pogłosek.

POLA ELIZEJSKIE 'jedna z głównych, reprezentacyjnych alei paryskich, biegnąca od Łuku Triumfalnego'

gr. Eyswn,fr. Palais de 1'Elysee, Champs-Ełysees

ELOHIM 'w tradycji chrześcijańskiej i żydowskiej: jedno z zastępczych imion Boga': Elohim to jedna z form używanych
zamiast szczególnie czczonego imienia: Jahwe.

hehr. 'elóhim, pierwotnie 'bogowie'

ELOKWENCJA l. 'umiejętność płynnego i logicznego mówienia': Widzowie podziwiali elokwencję Bogusława

Kaczyńskiego i jego znakomitą znajomość historii muzyki poważnej. 2. żart. 'gadatliwość': Elokwencja nowej koleżanki,
której buzia się nigdy nie zamykała, doprowadzała ją do rozpaczy.

ELOKWENTNY l. 'odznaczający się elokwencją': Był na tyle elokwentny, że nawet wówczas, gdy przychodził na zajęcia
niezbyt przygotowany, potrafił to ukryć przed wykładowcą, l. żart. 'gadatliwy': Ma tak elokwentną żonę, że w domu
nie może dojść do słowa.

lać. eloquentia

ELUKUBRACJA książk. 'tekst, zwłaszcza literacki, napisany z mozołem, ale bez talentu, przez to nudny i męczący dla
czytelnika': Zaczął odczytywać swoje elu-kubracje, co sprawiło, że po dwudziestu minutach połowa osób wyszła z sali.

fr. elucubration od łac. elucubrare 'pisać przy świetle (tj. w nocy)'

ELUWIUM w geologu 'produkty wietrzenia skał, które -w przeciwieństwie do deluwium - nie zostały rozpuszczone i
wypłukane przez wodę, lecz pozostały na miejscu': W eluwiach często są zawarte różnorodne wartościowe minerały.

ELUWIALNY -w geologii 'znajdujący się w eluwium, taki, którego głównym składnikiem jest eluwium'. Złoża eluwialne.
Eluwialna warstwa gleby.

n.-fac. eluvium od łac. eluvio 'wymycie'

EMABLOWAĆ przestarz. 'zwykle o zachowaniach mężczyzn: otaczać kobietę względami, prawić jej komplementy,
nadskakiwać, zalecać się itd.': Wujek opowiadał, jak w salonie u stryjenki emablował pannę Stefcię.

od/r. aimable 'miły, uprzejmy'

E-MAIL (czytaj: i-meji albo e-mail) 'poczta elektroniczna, przekazywanie i wymiana informacji za pomocą komputera,
połączonego w system z innymi komputerami': Dzięki specjalnym urządzeniom, zwanym modemami, informacje z
komputera można przesyłać za pomocą linii telefonicznej, a więc zasięg e-mailu stał się nieograniczony.

E-MAILOWAĆ (czytaj: imejlować albo emajlować) 'przesyłać wiadomości pocztą elektroniczną (e-mai-lem)': Jan e-
mailuje z Genewy, że załatwił już wszystkie interesy i pojutrze wraca.
E-MAILOWY (czytaj: imejlowy albo emajlowy) 'odnoszący się do e-mailu, poczty elektronicznej': Podaj swój adres e-
mailowy.

ang. e-mail, skrót od: elektronie maił 'poczta elektroniczna'

EMANACJA 'wydzielanie się, promieniowanie, wyłanianie się czegoś, z reguły czegoś abstrakcyjnego; także to, co się
wydziela, promieniuje lub wyłania': Jego zachowanie było ciągłą emanacją siły i męskiej pewności siebie. Artysta
głosił, że sztuka jest emanacją duszy.

TEORIA EMANACJI inaczej: EMANATYZM ' w filozofii Plotyna i neoplatoników: teoria głosząca, iż byt jest jeden, zaś
kolejne jego postacie wyłaniają się z siebie w kolejności: od doskonalszych do mniej doskonałych':

Teoria emanacji była podstawową myślą systemu Plotyna [...]. W jakim porządku dokonywa się emanacją? Plo-tyn
zakładał, że postacie bytu są więcej lub mniej doskonałe. Im byt doskonalszy, tym ma większą moc twórczą, a twór
jest zawsze mniej doskonały od twórcy. Każda postać bytu pochodzi tedy od innej, która jest od niej doskonalsza.
(Tatarkiewicz)

EMANOWAĆ l. 'wydzielać coś abstrakcyjnego, promieniować czymś': Z całej jej postaci emanuje niewinna słodycz.
Jego twarz emanowała spokojem. 2. oficj. 'wydzielać jakieś cząstki lub promieniowanie': Urządzenie emanuje bardzo
dużo ciepła.

EMANATYZM 'to samo, co teoria emanacji' p.-lać. emanatio 'wypływ'

EMANCYPACJA 'wyzwolenie się spod czyjejś dominacji i uzyskanie równych z innymi praw': Zwolenniczki i zwolennicy
emancypacji kobiet w XIX w. domagali się m.in. powszechnego prawa wyborczego dla kobiet, prawa do pracy i
wykształcenia. Emancypacja chłopów pańszczyźnianych. Emancypacja Murzynów.

EMANCYPANTKA przestarz. 'zwolenniczka emancypacji kobiet; także: kobieta, która wyzwoliła się od zależności od
mężczyzn': Między poglądami dziewiętnastowiecznych emancypantek i współczesnych feministek jest wiele dość
zasadniczych różnic.

EMANCYPOWAĆ 'wyzwalać spod czyjejś dominacji, nadawać równe prawa, uniezależniać': Nowa ustawa emancypuje
samorządy gminne. Babcia była zawsze kobietą wyemancypowaną, okazującą swą niezależność od męża.

204

EMBARGO

EMERGENCJA

EMANCYPOWAĆ SIĘ 'wyzwalać się spod czyjejś dominacji, usamodzielniać się': Wyemancypował się spod władzy ojca.
Po roku 1956 artyści zaczęli się emancypo-wać spod dominacji partii i ideologii komunistycznej, zaczęła powstawać
oryginalna i dość niezależna -jak na tamte czasy - polska sztuka.

EMANCYPACYJNY 'związany z emancypacją, mający na celu emancypację': Jednym z pierwszych ruchów

emancypacyjnych kobiet o międzynarodowym zasięgu był ruch sufrażystek, zapoczątkowany w połowie XIX w. w
Stanach Zjednoczonych.

tac. emancipatio, początkowo: uwolnienie dorosłego syna spod władzy ojcowskiej

EMBARGO l. 'zakaz handlu z jakimś państwem, zakaz wywozu jakichś towarów do pewnego państwa lub ich przywozu
z niego': Próba odwołania embarga na dostawy paliw płynnych do Serbii nie powiodła się. Rada Bezpieczeństwa
uchwaliła embargo na dostawy broni do Gruzji. Całkowite embargo. Częściowe embargo. 2. 'zakaz publikowania
określonych wiadomości przez prasę, radio lub telewizję (zwykle obowiązujący do pewnego momentu)': Dostaliśmy
wtedy embargo na informacje o aferze spirytusowej.

hiszp. embargo 'zajęcie czegoś'

EMBLEMAT l. 'przedmiot lub wizerunek przedmiotu będący godłem, znakiem czegoś, zwłaszcza jakiegoś urzędu,
jakiejś władzy, rzadziej - pojęć abstrakcyjnych': Emblematy papieskie to tiara i klucze św. Piotra. Berło, jabłko i korona
to emblematy władzy królewskiej. Serce, zwłaszcza przeszyte strzałą, to emblemat miłości. 2. w nauce o literaturze
inaczej: EMBLEM 'utwór słowno-plastyczny, na który składają się: alegoryczny wizerunek czegoś (np. osoby, pojęcia
abstrakcyjnego), napis objaśniający jego treść i komentarz do niego w formie wiersza': Najbardziej znanym w poezji
polskiej zbiorem emblematów są "Emblemata" Zbigniewa Morsztyna.

EMBLEMATYCZNY 'oznaczający, symbolizujący coś':

Emblematyczny wizerunek. W skarbcu przechowywano też przedmioty mające emblematyczny charakter,

symbolizujące ciągłość legalnej władzy królewskiej w kraju.

EMBLEMATYKA 'tworzenie emblematów - utworów słowno-plastycznych; także: zbiór emblematów jakiegoś autora
lub emblematów z jakiegoś okresu': Emblematy-ka rozwijała się w XVI i XVII w. Podziwiali emblematy-kę barokową.

od łac. emblema 'wstawka, ornament' z gr. emblema

EMBRION 'organizm ludzki lub zwierzęcy w bardzo wczesnej fazie rozwoju, przed urodzeniem się lub wykluciem z
jaja': Zwolennicy aborcji twierdzą, że embrion to nie człowiek.

EMBRIONALNY l. 'odnoszący się do embriona': Rozwój embrionalny. 2. przen. 'znajdujący się w bardzo wczesnym
stadium': Embrionalny stan prac nad powieścią. Realizacja tego projektu architektonicznego na wiosnę była jeszcze w
stanie embrionalnym, nie powstały nawet dokładne plany konstrukcji budynku.

gr. embryon 'zarodek'

EMBRIOLOGIA 'nauka zajmująca się rozwojem embrionów ludzkich i zwierzęcych': Osiągnięcia w dziedzinie
embriologii są wykorzystywane w medycynie przy rozpoznaniu i leczeniu wad wrodzonych dziecka już w okresie ciąży.

EMBRIOLOG 'naukowiec zajmujący się badaniami w zakresie embriologii': Efektem badań embriologów jest m.in.
zapłodnienie jaja ludzkiego poza organizmem matki, tzw. zapłodnienie in vitro.

złożenie słowa: embrion i cząstki: -logia od gr. logos 'nauka, słowo'

EMENDACJA w naukach humanistycznych 'poprawka wprowadzona do tekstu nieżyjącego autora przez wydawcę,
której podstawą są jego badania filologiczne': Juliusz Wiktor Gomulicki wymienia takie np. usterki w tekstach
Norwida, które wymagały emendacji: w listach ze stycznia poeta z reguły wpisuje omyłkowo datę z poprzedniego
roku, niekiedy przez pomyłkę powtarza wyrazy, innym znów razem je opuszcza, zdarza się pomylenie podobnych liter
lub głosek - nudę zamiast nade, szczęty zamiast szczyty.

lać. emendatio

EMENTALER inaczej: SER EMENTALSKI 'dojrzewający, twardy ser o barwie j asnożółtej i łagodnym orzechowym smaku
z dziurkami wielkości orzecha laskowego': Oryginalny ementaler wymaga bardzo długiego dojrzewania - nawet do
roku.

od nazwy szwajcarskiej doliny: Emmental, w której produkuje się ten ser

EMERGENCJA ksiązk. 'nagłe wyłonienie się, powstanie czegoś': Emergencja to pojęcie kluczowe dla filozofii rozwoju,
określanej jako emergentyzm lub ewolucja emergentna.

EMERGENTYZM 'kierunek filozoficzny głoszący, że rozwój świata jest ciągły, ale dokonuje się dzięki gwałtownym
skokom, w których wyniku nagle wyłaniają się jakości zupełnie nowe, choć wyraźnie spokrewnione z tym, co było już
wcześniej': Emergentyzm został spopularyzowany w latach 20. XX w. dzięki pracom angielskich filozofów i biologów,
głównie Stephena Alexandra i Louisa Morgana.

EMERGENTNY 'o rozwoju, ewolucji itd.: taki, w którego wyniku nowe jakości powstają ciągle, ale skokowo':

Twórców emergentnej teorii ewolucji zastanawiało to, dlaczego wśród wykopalisk z minionych epok znajdujemy tak
niewiele form pośrednich, "przejściowych ogniw", czemu nowe formy pojawiają się zwykle w sposób nagły i są czymś
zasadniczo różnym, choć wyraźnie spokrewnionym ze swoimi przodkami.

ang. emergency 'wyłonienie się, wynurzenie się'

205

EMFAZA

EMISJA

EMFAZA książk.' silny akcent emocjonalny wypowiedzi, patos; także: przesadna uczuciowość': Z emfazą deklamował
poemat o zagładzie Troi. W jej sposobie wypowiadania drażniła go emfaza, z jaką często mówiła o zupełnie
codziennych sprawach.

EMFATYCZNY książk. 'wzmacniający ekspresję wypowiedzi, wyrazisty; także: przesadnie uczuciowy': Akcent
emfatyczny w jego przemowie. Wyrażenia występujące w zdaniu funkcji emfatycznej. Nauczyciel po cichu doradził
mu, żeby wypowiadał się w mniej emfatyczny sposób.

gr. ómphasis 'wyrazistość, znaczenie'

EMIGRACJA l. 'opuszczenie ojczyzny i osiedlenie się za granicą': Emigracja stała, okresowa, sezonowa. Emigracja
polityczna, zarobkowa. Ostatnia wielka fala emigracji z Polski w latach 80. XX w. związana była z wprowadzeniem
stanu wojennego, prześladowaniami politycznymi i kompletnym załamaniem gospodarki socjalistycznej. O Emigracja
wewnętrzna 'rezygnacja z uczestnictwa w życiu publicznym na znak protestu przeciw polityce władz': Na emigrację
wewnętrzną decyduj ą się niekiedy artyści, naukowcy, znani dziennikarze w sytuacji wprowadzenia represji i łamania
praw człowieka w ich kraju. 2. inaczej: WYCHODŹSTWO 'ogół emigrantów z jakiegoś kraju lub ich zbiorowość,
mieszkająca w innym kraju lub pewnej części świata': Emigracja polska we Francji i Stanach Zjednoczonych. Związki
emigracji z krajem.

EMIGRANT 'osoba, która opuściła ojczyznę, by osiedlić się na dłużej lub na stałe w obcym kraju': Wśród emigrantów,
którzy po klęsce powstania listopadowego zdecydowali się na opuszczenie Polski, było wielu sławnych ludzi, dlatego
tamtą emigrację nazywamy "wielką".

EMIGROWAĆ l. 'opuszczać ojczyznę po to, by osiedlić się w innym kraju': Polacy w XIX i XX w. emigrowali z kraju z
powodu prześladowań politycznych i z powodów ekonomicznych. Największe szansę przystosowania się do warunków
panujących w krajach osiedlenia ma emigrująca młodzież. 2. żart. przen. 'opuszczać na jakiś czas miejsce stałego
pobytu': Zupełnie zniechęcony do miejskiego życia i zdegustowany tutejszym towarzystwem wyemigrował na wieś. Po
awansie dostał nowy gabinet i wyemigrował na drugie piętro.
EMIGRACYJNY l. 'związany z emigracją - opuszczeniem ojczyzny': Przymus emigracyjny. 2. 'związany z emigracją -
zbiorowością emigrantów': Środowiska emigracyjne. Działacz emigracyjny. Literatura emigracyjna.

fr. emigration z łac. emigratio 'wywędrowanie'

EMINENCJA 'tytuł honorowy, stosowany podczas zwracania się do kardynałów; także: osoba, której ten tytuł
przysługuje, kardynał': Wasza Eminencja wybaczy! Na spotkanie przybył Jego Eminencja kardynał Ratzinger.

EMINENTNY książk. 'znakomity, wybitny, czołowy':

Eminentne osobistości ze świata polityki i kultury. Na spotkanie zaproszono kilku eminentnych polityków.

niem. Eminenz z łac. eminentia 'wyniosłość, dostojność'

EMIR 'tytuł władcy muzułmańskiego, sprawującego władzę nad jakąś prowincją lub niewielkim krajem; także:

władca noszący ten tytuł': Tytuł emira w pewnym przybliżeniu odpowiada europejskiemu tytułowi księcia. Emir
wydawał zarządzenia w sprawach wojskowych, cywilnych i skarbowych.

EMIRAT l. 'godność, władza emira': Początkowo emirat otrzymywano z nadania kalifa. 2. 'kraj podległy władzy emira':
Sprawował władzę nad rozległym emiratem. W skład Zjednoczonych Emiratów Arabskich wchodzi 7 emiratów, z
których największy to Abu Żabi.

tur. emir z ar.

EMISARIUSZ 'tajny wysłannik polityczny, zwłaszcza wysłannik w okresie zaborów': Po klęsce powstania listopadowego
przybywało na ziemie polskie wielu emisariuszy z zagranicy, by szerzyć idee niepodległościowe. Niektórzy z nich, np.
Szymon Konarski, swą działalność przypłacili torturami i śmiercią.

tac. emissarius 'wysłannik'

EMISJA l. 'nadawanie programu przez radio lub telewizję':

Telewizja znacznie przedłużyła czas emisji. Emisja reportażu radiowego. 2. 'wprowadzenie do obiegu pieniędzy lub
innych papierów wartościowych albo znaczków pocztowych': Nie będzie w Polsce emisji pustego pieniądza. Znaczki z
zeszłorocznej emisji. 3. w fizyce, chemii, ekologii 'wysyłanie promieniowania, jakichś cząstek lub pyłów, gazów itd.':
Emisja promieniowania elektromagnetycznego. Ekolodzy badali emisję pyłów do atmosfery.

UWAGA: w l. znaczeniu wyraz modny i nadużywany, używany zamiast stów: publikacja, nadawanie, program, np.:

"Rozpoczynamy emisję czteroodcinkowego serialu", (lepiej: Rozpoczynamy nadawanie, wyświetlanie

czteroodcinkowego serialu}.

EMITENT 'instytucja lub firma, która wprowadza do obiegu pieniądze, papiery wartościowe lub znaczki': Rezerwę, jaką
dysponował emitent, skierowano do biur maklerskich na południu kraju.

EMITER 'urządzenie lub substancja, które coś emitują':

Emiter jest częścią tranzystora. Pierwiastki radioaktywne są emiterem promieniowania.

EMITOWAĆ l. 'nadawać program w radiu lub telewizji': Po raz drugi emitowano reportaż z konkursu "Dyktando ". 2.
'wprowadzać do obiegu pieniądze, papiery wartościowe, znaczki pocztowe': Emitować obligacje państwowe.
Emitować banknoty stuzłotowe. 3. w fizyce, chemii, ekologii 'wysyłać promieniowanie, jakieś cząstki, pyły itd.':
Emitować cząstki alfa.
EMISYJNY l. 'związany z emisją - nadawaniem programu': Czas emisyjny. 2. 'związany z emisją- wy-

206

EMOCJA

EMPLOI

puszczaniem pieniędzy, papierów wartościowych, znaczków': Bank emisyjny. 3. 'związany z emisją - wypro-
mieniowywaniem energii, wypuszczaniem gazów itd.':

Produkcja w zakładach chemicznych i procesy emisyjne powinny być kontrolowane, by nie dopuścić do
zanieczyszczenia atmosfery.

ód łac. emissio 'wypuszczanie'

EMOCJA 'pobudzenie psychiczne, uczuciowe i nerwowe, które człowiek przeżywa pod wpływem czegoś':
Psychologowie wskazują na pozytywny wpływ, który wywierają na ludzi emocje umiarkowanie silne, w
przeciwieństwie do emocji bardzo słabych, które nie skłaniają człowieka do działania, oraz bardzo silnych, które
niekiedy odbierają mu zdolność sprawnego i racjonalnego kierowania działaniem. Dyskusja o podziale premii zawsze
wywoływała w firmie wielkie emocje.

EMOCJONOWAĆ 'wywoływać w kimś emocje': Zawsze emocjonowały ich mecze piłkarskie. Oglądał niezwykle
emocjonujący film.

EMOCJONOWAĆ SIĘ 'ulegać emocjom pod wpływem czegoś': Emocjonowała się przebiegiem rozgrywek. Dziennikarz
przestrzegał, że nie należy się zbytnio emocjonować wypowiedziami polityków w czasie kampanii wyborczej,
wskazany jest raczej dystans do ich treści i składanych wówczas obietnic.

EMOCJONALNY 'związany z emocjami, uczuciami, zazwyczaj przeciwstawianymi rozumowi i chłodnej kalkulacji': Jego
wystąpienie na temat emigracji młodych i wykształconych ludzi miało niezwykle emocjonalny charakter. Kierownik
uważał, że urzędnik, który ma do pewnej sprawy stosunek emocjonalny, nie powinien uczestniczyć w podejmowaniu
decyzji jej dotyczących.

EMOTYWNY w językoznawstwie 'związany z wyrażeniem emocji': Emotywna, inaczej ekspresywna, funkcja języka
polega na tym, że posługując się nim, wyrażamy swoje uczucia.

fr. emotion od łac. emotus 'poruszony'

EMOCJONALIZM 'uznawanie emocji za główne źródło postępowania człowieka; także: tendencja w różnych teoriach
filozoficznych, psychologicznych, pedagogicznych itd. do tego, by emocje stawiać nad rozumem':

Myślicielem, w którego teorii emocjonalizmjest szczególnie widoczny, był Jan Jakub Rousseau. Sądził on, że uczucie
nie tylko jest jedyną władzą zdolną kierować ludzkim postępowaniem, ale też, że jest władzą poznawczą doskonalszą
niż rozum. Ten ostatni bowiem nie zdołał dopomóc człowiekowi w rozwiązaniu żadnego problemu dotyczącego świata
i życia, jedyne, co nas naprawdę oświeca, to "głos serca", który pochodzi z niebios.

od przymiotnika: emocjonalny

EMPATIA 'zdolność wczuwania się w czyjeś stany emocjonalne, uczucia, potrzeby itd.': Zdaniem pisarza empatia,
zdolność wzbudzania w sobie uczuć podobnych
do tych, które przeżywają inni, jest niezbędna do głębokiego rozumienia ludzi i jest warunkiem tworzenia prawdziwej
sztuki.

EMPATYCZNY 'odznaczający się empatią, zdolny do empatii': Empatyczny stosunek między przyjaciółmi. Niezwykle
empatyczna osoba.

ang. empathy

EMPIR (czytaj: apir) 'styl cesarstwa: późna odmiana kla-sycyzmu, głównie w architekturze wnętrz i rzemiośle
artystycznym, charakteryzująca się prostotą, symetrią i monumentalnością, a także bogatą ornamentyką i dużą ilością
ozdób': Empir to styl powstały we Francji, w latach panowania Napoleona I (1804-1814). Zajego twórców uchodzą
nadworni architekci cesarza.

EMPIROWY l. 'w stylu empire': Empirowe łoże. Empirowy pałacyk. 2. rząd. 'związany z Napoleonem I - cesarzem
Francji': Przeczytał książkę Waldemara Łysiaka "Empirowy pasjans".

EMPIRY 'meble w stylu empir': W saloniku babci stały empiry.

fr. empire 'państwo, cesarstwo' z łac. imperium

EMPIRYCZNY 'doświadczalny: oparty na doświadczeniu, poznany przez doświadczenie': Badania empiryczne. Dowód
empiryczny. Prawda empiryczna.

EMPIRIA książk. 'poznanie doświadczalne, poznanie zmysłami': Był bardzo przywiązany do swych teorii, ale nigdy nie
lekceważył empirii.

odgr. empeireia 'doświadczenie'

EMPIRYZM 'kierunek filozoficzny głoszący, że źródłem poznania jest doświadczenie: zewnętrzne, zmysłowe -w ujęciu
materialistycznym - lub wewnętrzne - w ujęciu subiektywno-idealistycznym': Filozofii Locke'a zwykło się dawać tę
samą nazwę, co filozofii Bacona:

nazwę "empiryzmu". Obie w tym samym stopniu wiążą wiedzę z doświadczeniem, z faktami, obie można sformułować
w tych słowach: nie ma wiedzy bez doświadczenia. (Tatarkiewicz) Empiryzm jest w filozofii przeciwieństwem
racjonalizmu.

EMPIRYK l. 'filozof, który jest zwolennikiem empiryzmu': Empirykami byli m.in. Franciszek Bacon, David Hume i John
Stuart Mili. 2. 'osoba, która kieruje się w życiu doświadczeniem, a nie teorią, zwłaszcza naukowiec przekonany o tym,
że do prawdy dochodzi się przez doświadczenie': Ojciec był empirykiem i uważał, że wszystko należy sprawdzić
samemu w praktyce. Dla socjologów empiryków podstawowym narzędziem są badania ankietowe i pomiary.

EMPIRYSTA 'to samo, co empiryk w l. znaczeniu' fr. empirisme odgr. empeireia 'doświadczenie'

EMPLOI (czytaj: aplua)'specjalność aktora lub śpiewaka operowego: rodzaj ról lub przedstawień, w których jest
obsadzany i które grywa z największym powodzeniem':

Emploi aktora jest zwykle ściśle związane z jego warun-

207

EMSKI

ENCYKLOPEDIA
karni fizycznymi i psychicznymi, w rolach komediowych obsadza się zwykle aktorów charakterystycznych, zaś
amantów grywają mężczyźni przystojni i tajemniczy. Jednak obecnie w obsadzie ról w kinie i teatrze em-płoi nie jest
tak ważne jak kiedyś i aktorzy grywają bardzo różnorodne postacie.

fr. emploi

EMSKI 'związany z niemieckim miastem Ems': Słynne emskie wody mineralne. Emskie uzdrowiska. () Sól em-ska
'mieszanina soli, z których przyrządza się roztwory wodne, przypominające składem wody mineralne z Ems': Roztwory
soli emskich są używane w leczeniu rozmaitych chorób, np. chorób układu oddechowego. () Depesza emska 'depesza,
która stała się bezpośrednią przyczyną wybuchu wojny francusko-pruskiej w 1870 r., wysłana z Ems przez króla Prus
Wilhelma IV do Bismar-cka, zawierająca sprawozdanie z rozmów przeprowadzonych z ambasadorem Francji': Depesza
emska została przez Bismarcka spreparowana w taki sposób, że stała się tekstem obraźliwym dla Francuzów, a
następnie opublikowana.

od nazwy miasta: Ems, słynnego uzdrowiska w środkowych Niemczech

EMULACJA w informatyce 'działanie jednego systemu, komputera lub drukarki, które powiela sposób działania innego
systemu, komputera lub drukarki': Emulacja umożliwia zastosowanie tych samych programów, wprowadzanie tych
samych danych i uzyskiwanie identycznych wyników.

EMULATOR 'system informatyczny lub urządzenie, które sprawia, że jakiś komputer, drukarka itd. wiernie naśladuje
działanie innego systemu lub drukarki'

EMULOWAĆ w informatyce 'wiernie naśladować działanie innego systemu, komputera lub drukarki': Niektóre drukarki
laserowe są w stanie emulować drukarki urzędowe, stosowane np. przy wytwarzaniu dokumentów, co stwarza
niebezpieczeństwo wytwarzania za ich pomocą falsyfikatów i fałszywych dokumentów.

ang. emulation, w podstawowym znaczeniu 'współzawodnictwo, rywalizacja'

EMULSJA l. w chemii 'trwała, rozproszona zawiesinajed-nej cieczy w innej': W emulsji cząsteczki jednej cieczy tworzą
w innej maleńkie kropelki, które nie mieszają się z nią. Mleko jest emulsją tłuszczu w wodzie. () Emulsja fotograficzna
'zawiesina substancji światłoczułej, np. bromku srebra, w ośrodku koloidalnym, np. żelatynie, pokrywająca błony,
klisze i papier fotograficzny' 2. pot. 'farba emulsyjna'

EMULGATOR w chemii 'substancja używana do wytwarzania emulsji': Emulgatory ułatwiają połączenie ze sobą dwóch
niemieszających się substancji w stan trwałej zawiesiny.

EMULSYJNY w chemii 'będący emulsją': Farby emulsyjne są wodnym roztworem żywic i olejów.

ang. emulsion

EN BŁOĆ (czytaj: a blok) 'w bloku: w całości, ogółem':

Zebrani zdecydowali, że nie będą głosować nad każdą zgłoszoną do projektu poprawką osobno, lecz że przegłosują je
en błoć. Był doświadczonym pedagogiem i wiedział, że nie można uczniów traktować jako grupę, en błoć, każdy z nich
bowiem wymaga indywidualnego podejścia.

fr. en błoć

ENCEFALO- cząstka o znaczeniu 'mózg', tworząca z rzeczownikami i przymiotnikami terminy z zakresu techniki
medycznej, odnoszące się do mózgu, a zwłaszcza metod badania tego narządu, np. encefalografia, encefalo-patia

od gr. enkephalos 'mózg'

ENCEFALOGRAFIA 'metoda badania mózgu za pomocą zdjęć rengenowskich, wykonywanych po wprowadzeniu do
czaszki środka cieniującego, radiofarmaceutyka, powietrza itd.': Encefalografia jest metodą starszą niż
elektroencefalografia, pozwala na badanie struktury i stanów zwyrodnieniowych mózgu.

ENCEFALOGRAF 'aparat rentgenowski, za którego pomocą wykonuje się zdjęcia mózgu'

ENCEFALOGRAM 'zdjęcie rentgenowskie mózgu': Na encefalogramie widać było uszkodzenie mózgu.

złożenie cząstek: encefalo- i -grafia od gr. graphó 'piszę'

ENCEFALOPATIA 'zaburzenia nerwowe i psychiczne wywołane przez zmiany w mózgu': Encefalopatie mogą być
wynikiem urazu mózgu, infekcji, zatrucia lub zmian zwyrodnieniowych tego narządu.

złożenie cząstek: encefalo- i -patia od gr. pathos 'cierpienie'

ENCYKLIKA 'pismo papieża do hierarchii kościelnej i wiernych, zwykle o objętości cienkiej książeczki, poruszające
ważne problemy z zakresu religii, moralności i organizacji Kościoła': Tytuł każdej encykliki pochodzi od pierwszych
słów jej łacińskiego tekstu. Do słynnych encyklik, zawierających nową naukę społeczną Kościoła, należą wydane przez
papieża Jana XXIII "Mater et magistra" oraz "Pacem in terris".

n.-tac. encyclicus

ENCYKLOPEDIA 'dzieło obejmujące zbiór wiadomości o przedmiotach, zjawiskach i pojęciach, podanych w formie
krótkich haseł ułożonych alfabetycznie lub rzeczowo': Encyklopedia powszechna lub ogólna obejmuje wiadomości ze
wszystkich dziedzin wiedzy, zaś encyklopedie specjalistyczne - np. encyklopedia przyrodnicza, encyklopedia kosmosu,
encyklopedia języka polskiego - wiadomości tylko z jednej dziedziny. Encyklopedia multimedialna, zapisana na CD-
ROM-ie, zawiera nie tylko tekst, ale także dźwięki, obrazy i krótkie filmy.

ENCYKLOPEDYCZNY l. 'związany z encyklopedią, mający charakter encyklopedyczny, typowy dla encyklopedii': Hasło
encyklopedyczne. Przewodnik encyklo-

208

ENDECJA

ENDOKRYNOLOGIA

pedyczny. Definicje encyklopedyczne podają przede wszystkim obszerne, naukowe informacje o zjawiskach i rzeczach,
w przeciwieństwie do definicji słownikowych, z reguły nastawionych na to, by informować, jak dane wyrażenie jest
używane w społeczeństwie. 2. 'wszechstronny, obejmujący bardzo różne dziedziny wiedzy':

Był umysłem encyklopedycznym, erudytą, który ze swobodą wypowiadał się na tematy związane zarówno z
humanistyką, jak i z wieloma naukami ścisłymi. Wielu pedagogów krytykuje dominujące we współczesnej szkole
kształcenie encyklopedyczne, podkreślając, że szkoła powinna nie tylko dostarczać uczniom wiedzy teoretycznej z
bardzo różnych dyscyplin, ale i rozwijać w nich umiejętności praktyczne.

ENCYKLOPEDYSTA 'jeden z filozofów, pisarzy lub uczonych należących do grupy, która w XVIII w. wydała
monumentalną "Wielką encyklopedię francuską" w 35 tomach': Do encyklopedystów należą m.in. Denis Diderot, Jean
d'Alembert i Wolter.

ENCYKLOPEDYZM l. 'prąd umysłowy we francuskim Oświeceniu, propagujący wiedzę naukową, głoszący hasła
demokratyzacji i laicyzacji życia': Impuls do narodzin encyklopedyzmu dały prace nad "Wielką encyklopedią
francuską". 2. 'kształcenie encyklopedyczne lub encyklopedyczność kształcenia: przekazywanie wielkiej ilości
informacji teoretycznych z różnych dziedzin'

fr. encyclopedie od gr. enkyklios 'tworzący krąg, całkowity', paideia 'edukacja, kształcenie'

ENDECJA 'Narodowa Demokracja; obóz polityczny o charakterze prawicowym i nacjonalistycznym, który (w różnych
formach) istniał w Polsce od początków XX w.':

Początkowo trzonem endecji była Liga Narodowa, organizacja założona w końcu XIX w. przez Romana Dmo-wskiego.

nazwa powstała z odczytania i słowotwórczego przekształcenia skrótu: ND - Narodowa Demokracja

ENDEMIA w medycynie 'stałe występowanie wśród ludności zamieszkującej na jakimś terenie pewnej choroby, na
którą zapada mniej więcej taka sama liczba osób':

Endemiajest przeciwieństwem epidemii, czyli nagłego wybuchu choroby w pewnej okolicy.

ENDEMICZNY w biologii i w medycynie 'właściwy danemu terenowi, występujący na nim stale': Endemiczne gatunki
ptaków. Dżuma i cholera, które wywoływały groźne epidemie w Europie, są chorobami endemicznymi w pewnych
rejonach Azji i Afryki.

ENDEMIT w biologii 'gatunek roślin lub zwierząt, który w wyniku zmiany warunków ekologicznych lub niemożności
rozprzestrzeniania się występuje tylko na ograniczonym, niewielkim obszarze, np. na kilku wyspach, w wysokich
partiach pewnego pasma górskiego itd.:' En-demitemjest np. gatunek torbaczy, występujący obecnie prawie
wyłącznie na obszarach północno-wschodniej Australii.

fr. ćndemie z gr. endemos 'miejscowy'

ENDO- cząstka wyrazów złożonych mająca znaczenie 'wewnętrzny', najczęściej dodawana do rzeczowników i
przymiotników będących terminami naukowymi i o-znaczająca, że zakres określanych przez nie procesów czy zjawisk
jest usytuowany wewnątrz czegoś lub skierowany do wewnątrz, np. endotermiczny, endokrynologia gr. endon
'wewnątrz'

ENDOENERGETYCZNY w chemii 'związany z pochłanianiem energii przez reagujący układ': Reakcje endoe-nergetyczne,
np. biosynteza białek, wymagają dopływu energii z zewnątrz.

złożenie cząstki: endo- i słowa: energetyczny

ENDOGAMIA w antropologii 'zwyczaj lub nakaz zawierania małżeństw z osobami należącymi do tej samej grupy
plemiennej, rodowej, do tej samej społeczności lokalnej itd.': Endogamia może być formą ochrony swej tożsamości
kulturowej przez daną grupę, może wynikać z czynników ekonomicznych, np. niechęci do rozproszenia majątku lub z
innych przyczyn.

ENDOGAMICZNY w antropologii 'związany ze zwyczajem endogamii, taki, w którym wybiera się żonę lub męża w tej
samej grupie plemiennej, rodowej, religijnej itd., do której się należy': Małżeństwo endogamiczne.

złożenie cząstek: endo- i -gamia od gamos 'małżeństwo'

ENDOGENICZNY l. inaczej: ENDOGENNY w biologii 'pochodzący z wnętrza ustroju lub związany z przyczynami
wewnętrznymi': Endogeniczne i egzogeniczne aminokwasy. 2. w geologii 'zachodzący wewnątrz Ziemi i wywołany
przez czynniki działające od wewnątrz':

Do procesów endogenicznych należą m.in. trzęsienia ziemi i wybuchy wulkanów.

UWAGA: słowa: endogeniczny i endogenny bywają też sto-sowane w wielu innych naukach, np. w psychologii mogą
one oznaczać czynniki wewnętrzne, np. genetyczne; mówi się np. o endogenicznym podłożu pewnych chorób
psychicznych.

złożenie cząstki:

pochodzenie'

endo- i cząstki: -geniczny od gr. gćnos 'ród,

ENDOKRYNOLOGIA 'nauka o gruczołach wydzielania dokrewnego': Endokrynologia bada funkcjonowanie i budowę

gruczołów wydzielania dokrewnego, np. przysadki, tarczycy, gruczołów płciowych, zaburzenia ich czynności oraz
wydzielane przez nie hormony i ich działanie na organizm. Endokrynologia jest nauką interdyscyplinarną, najściślej
związaną z badaniami medycznymi.

ENDOKRYNOLOG 'specjalista w zakresie endokrynologii': Jednym z pierwszych, wybitnych endokrynologów był

niemiecki lekarz Kań Adolph Basedow, który w połowie XIX w. opisał chorobę wynikającą z nadczynno-ści tarczycy,
objawiającą się m.in. powiększeniem tego gruczołu i wytrzeszczeni oczu.

209

ENDOTERMICZNY

ENGAGEMENT

ENDOKRYNOLOGICZNY 'związany z endokrynologią, związany z leczeniem schorzeń gruczołów wydzielania

dokrewnego': Badania endokrynologiczne. Poradnia endokrynologiczna.

niem. Endokrinologie od gr. słów: enodon 'wewnątrz', krinó 'oddzielam', logos 'nauka, słowo'

ENDOTERMICZNY w chemii 'związany z pochłanianiem ciepła': Procesy endotermiczne są jednym z typów procesów
endoenergetycznych, zaś odwrotnością procesów egzotermicznych.

złożenie cząstki: endo- i stówa: termiczny

ENERGETYKA 'dział techniki zajmujący się problemami wytwarzania energii w różnych postaciach, gromadzeniem jej,
przetwarzaniem i przesyłaniem; także: dział gospodarki narodowej zajmujący się wytwarzaniem energii i
dostarczaniem jej do odbiorców': Ostatnio coraz większego znaczenia nabierają badania w zakresie energetyki
słonecznej, energetyki wodnej i geoenergetyki, która zajmuje się wykorzystaniem do ogrzewania ciepła Ziemi. Na
mapie zaznaczono elektrownie o mocy powyżej 1000 i 2000 MW oraz główne linie przesyłowe wysokiego napięcia,
mające dla polskiej energetyki kluczowe znaczenie.

ENERGETYK 'specjalista w zakresie energetyki': Energetycy opracowali plan zastąpienia działającej w tym regionie
tradycyjnej elektrowni węglowej przez alternatywne źródła energii.

ENERGETYCZNY l. 'związany z energetyką': Poszukiwania surowców energetycznych. Przemysł energetyczny i

paliwowy. 2. 'związany z wytwarzaniem energii':

Wartość energetyczną pokarmów określa się w kilokalo-riach.

niem. Energetik od gr. energetikos 'dotyczący energii'

ENERGO- 'cząstka wyrazów złożonych o znaczeniu 'energia', dodawana do rzeczowników i przymiotników, wskazująca
na ich związek z energią, zwłaszcza jej zużywaniem, oszczędzaniem, wytwarzaniem itd., np. energochłonność,
energooszczędny

odgr. energeia 'działalność, aktywność'

ENERGOCHŁONNOŚĆ 'zużywanie, pochłanianie energii przez jakieś urządzenie, proces przemysłowy, technologiczny
itd.': Specjaliści z krajów Unii Europejskiej zwracali uwagę na bardzo wysoką energochłonność wytwarzanych w Polsce
urządzeń i całej gospodarki. Ich zdaniem inwestycje w oszczędzanie energii zwracają się już po kilku latach.

ENEGROCHŁONNY 'zużywający, pochłaniający dużo energii w stosunku do uzyskanego efektu': Wykładowca, w formie
żartu, przypomniał, że jednym z najbardziej energochłonnych urządzeń jest kominek - dla uzyskania stosunkowo
niewielkiej ilości ciepła trzeba w nim spalić bardzo dużo drewna - wydajność cieplna kominka to zaledwie 5%.

złożenie cząstki: energo- i słowa: chłonny

ENERGOOSZCZĘDNY 'zużywający mało energii w stosunku do uzyskanego efektu': W wielu reklamach zwraca się
uwagę, że nowoczesne proszki są energooszczędne -skutecznie usuwają plamy już w temperaturze 40° C.

złożenie cząstki: energo- i słowa: oszczędny

ENERGOTWÓRCZY inaczej: ENERGOGENNY książk. 'wytwarzający energię - fizyczną lub psychiczną':

Energotwórcze urządzenie. Energogenne ćwiczenia jogi-

złożenie cząstki: energo- i słowa: twórczy oraz cząstki: -genny od gr. gćnos 'pochodzenie'

EN FACE (czytaj: afas) 'twarzą do patrzącego, dokładnie na wprost': Nie lubię, gdy siedzenia w autobusie są tak
ustawione, że kilka godzin muszę spędzić, mając en face nieznajomego człowieka, który ziewa i zajada fistaszki. Wiele
osób jest zdziwionych, gdy widzi swoje zdjęcie en face, człowiek bowiem zwykle ogląda swoją twarz pod kątem i nie
jest przyzwyczajony do jej widoku dokładnie na wprost.

fr. en face

ENFANT TERRIBLE (czytaj: afateribi) 'osoba przy sparzająca otoczeniu niezliczonych kłopotów swoim postępowaniem':
Doktor Kowalski, popadający w niezliczone i zupełnie niepotrzebne konflikty ze studentami, uchodził w naszym
instytucie za enfant terrible. Stefan Nowak, enfant terrible polskiej lekkoatletyki, już na lotnisku, przed wyjazdem na
mistrzostwa, wszczął kłótnię z trenerem.

fr. enfant terrible, początkowo we francuskim i polskim - zgodnie z etymologią- 'okropne dziecko': zdradzające
tajemnice rodzinne w towarzystwie, stawiające kłopotliwe i bezczelne pytania itd.

ENGAGEMENT (czytaj: angażma) l. 'to samo, co angaż':

Dostał engagement w nowym filmie. Engagement na koncerty we Francji. 2. przestarz. 'to samo, co zaangażowanie';
Robił to z wielkim engagement.

UWAGA: Słowo engagement w obu znaczeniach ma bardzo pretensjonalny charakter. Lepiej zastępować je wyrazami:
angaż, zaangażowanie, lub ich odpowiednikami.

fr. engagement

ENIGMATYCZNY 'zagadkowy, tajemniczy, nie dopowiedziany': Sezon na takie ogólnikowe i ogromnie enigmatyczne
hasła właśnie się skończył. Zdarzało się, że prezydent wypowiadał się w sposób enigmatyczny.
UWAGA: wyraz używany niepoprawnie w znaczeniu 'zdawkowy, lapidarny', np.: "Było to oświadczenie enigmatyczne,
trwało tylko minutę" (poprawnie: Bylo to oświadczenie lapidarne...).

ENIGMA albo ENIGMAT przestarz. 'zagadka': Staruszek kreślił na pisaku jakiś dziwaczny rebus czy też enig-mat.

ENIGMA 'niemiecka maszyna szyfrująca, zbudowana w latach 30., której system złamali polscy matematycy'

lać. aenigma, z gr. ainigma 'zagadka'

210

ENKAWUDZISTA

ENZYM

ENKAWUDZISTA 'funkcjonariusz NKWD - organu bezpieczeństwa państwowego i tajnej policji politycznej, działającej w
Związku Radzieckim w latach 1934-1946':

Enkawudziści byli bezpośrednimi wykonawcami okrutnych rozkazów Stalina i Berii, sprawcami wielu zbrodni na
Rosjanach i Polakach.

od nazwy NKWD

ENKLAWA l. 'obszar jakiegoś państwa (całego lub części) otoczony ze wszystkich stron innym państwem':

Jest przywódcą azerbejdżańskiej enklawy leżącej na terytorium armeńskim. Rosyjska enklawa w okolicach
Kaliningradu. 2. ogólniej 'jakiś teren otoczony obszarami o odmiennym charakterze': Enklawa roślinności
śródziemnomorskiej w obszarze subtropikalnym, przęn. Miejsce to było enklawą ciszy i spokoju pośród hucznego
miasta.

fr. enclave

EN MASSE (czytaj: amas) 'w masie, w dużej ilości':

Sądził, że Polacy są en masse ludźmi spokojnymi i tylko niezwykłe zdarzenia historyczne mogą ich popchnąć do buntu i
oporu przeciw władzy. Tulipany występują tu en masse.

fr. en masse

ENTENTA (czytaj: atata lub antanta) l. 'sojusz polityczny Francji, Wielkiej Brytanii i Rosji, zawiązany w 1904 r. jako
przeciwwaga dla zawartego wcześniej sojuszu Niemiec, Austro-Węgier i Włoch': W czasie I wojny światowej wokół
państw Ententy powstała koalicja wielu innych krajów, walczących z Niemcami i ich sojusznikami. 2. 'porozumienie,
sojusz': Nazwa ententa jest używana w odniesieniu do wielu sojuszy politycznych i wojskowych, np. Mała Ententa,
zawiązana w latach 20. XX w. między Czechosłowacją a państwami Jugosławii.

fr. entente 'porozumienie'

ENTOMOLOGIA 'dział zoologii zajmujący się badaniem owadów': Badania w zakresie entomologii powszechnie
wykorzystuje się w praktyce, mają one np. duże znaczenie dla rolnictwa i leśnictwa -jako wiedza o owadach, które
niszczą uprawy i drzewa, sposobach ich zwalczania i o ich naturalnych przeciwnikach.

ENTOMOLOG 'uczony prowadzący badania w zakresie entomologii': Jednym z pierwszych słynnych entomolo-gów był
Karol Linneusz, osiemnastowieczny szwedzki przyrodnik, znany także z opisu wielu innych gatunków roślin i zwierząt.
ENTOMOLOGICZNY 'związany z entomologią': Badania entomologiczne. Entomologiczna wyprawa w poszukiwaniu
nieznanych gatunków motyli.

fr. entomologie od gr. ćntomon 'owad', logos 'słowo, nauka'

ENTREE (czytaj: atre) l. 'efektowne, zwracające ogólną uwagę wejście gdzieś': Zgromadzonym w teatrze widzom
bardzo podobało się ćntree zagadkowego maga, któremu towarzyszyła para dziwacznie przebranych pomocników. 2.
'występy komików w cyrku, stanowiące osobny punkt programu (a nie przerywnik)': Po popisach akrobatów wystąpiła
para komików w znakomitym ćntree.

fr. entree 'wejście'

ENTROPIA w fizyce 'jedna z wielkości charakteryzująca układ termodynamiczny, określająca zależność między jego
stanem makroskopowym a mikroskopowym (cząsteczkowym)': Wzrost entropii układu oznacza wyrównywanie się w
miarę upływu czasu energii między jego cząsteczkami i przybieranie przez cząsteczki, które pierwotnie miały energię o
różnych wartościach - pewnej energii o średniej wartości. Wraz z tym procesem -oznaczającym osiąganie równowagi
dynamicznej przez cały układ - rośnie jego nieuporządkowanie mikroskopowe.

UWAGA! W fizyce zjawisko entropii zostało po raz pierwszy opisane w połowie XIX w. Od tego czasu podano wiele
jego wyjaśnień, samo pojęcie zaś zostało przeniesione do wielu innych nauk, często w nieco zmienionym sensie. W
naukach humanistycznych jako entropię określa się niekiedy dążność do wzrostu nieuporządkowania w pewnym
układzie, np. społecznym, lub samoistne wyrównywanie różnic między poszczególnymi częściami takiego układu. W
teorii informacji entropia to średnia zawartość informacyjna pewnej grupy znaków (wiadomości).

niem. Entropie od gr. entrope' 'obrót, zwrócenie się'

ENUMERACJA książk. 'wyliczenie, wymienienie kolejno':

Enumeracja praw pracownika poprzedziła wyliczenie jego obowiązków.

ENUMEROWAĆ książk. 'wyliczać, wymieniać kolejno': Enumerować stan zapasów. Enumerować przywileje. łac.
enumeratio

ENUNCJACJE 'wypowiedzi, oświadczenia oficjalne, obwieszczanie': Poza wspomnianymi enuncjacjami nikt nie zarzucił
mu oficjalnie stosowania środków dopingujących. Enuncjacje komisji rządowej, dotyczące przyczyn wypadku.

UWAGA: wyraz ten bywa niewłaściwie rozumiany jako 'wypociny', 'gadanina', 'wynurzenia', np. "Enuncjacje znanego
polityka" (poprawnie: Gadanina znanego polityka), "Enuncjacje pani Anny O." (poprawnie: Wynurzenia pani Anny O.).

lać. enuntiatio 'zawiadomienie'

ENZYM 'złożony związek organiczny, wytwarzany przez organizmy ludzkie, zwierzęce i rośliny, odgrywający w
komórkach funkcję katalizatora reakcji biosyntezy i rozkładu': Poznano i opisano kilkaset enzymów, ich nazwy kończą
się zazwyczaj na -aza, np. amylaza, peptyda-za, oksydaza. Enzymy są wykorzystywane w medycynie do produkcji
leków, a w przemyśle - do prowadzenia różnego rodzaju procesów fermentacji, produkcji kosmetyków i środków
czystości.

211

EO-

EPICENTRUM
ENZYMATYCZNY 'związany z enzymami, taki, w którym enzymy pośredniczą jako katalizator, lub taki, który zawiera
enzymy': Reakcje enzymatyczne. Enzymatyczny proszek do prania.

niem. Enzym od gr. en zyme 'w zakwasie'- nazwa wprowadzona przez profesora fizjologii w Heidelbergu - Wilhelma
Kiihnego (1837-1900); w Polsce do lat 60. enzymy nazywano też fermenta-

EO- cząstka wyrazów złożonych o znaczeniu 'wczesny' wskazująca, że określają one coś bardzo dawnego, zazwyczaj
dawną epokę z dziejów Ziemi, np. eocen, eolit

odgr. eos 'brzask, jutrzenka: także: imię bogini poranka'

EOCEN 'jeden z podokresów wczesnego trzeciorzędu, epoka w dziejach Ziemi od ok. 55 do ok. 40 min lat temu':
Paleogen, wczesny okres trzeciorzędu, dzieli się na paleocen, eocen i oligocen.

złożenie cząstek: eo- i -cen od gr. kainós 'nowy'

EOL albo AJOLOS 'w mitologii greckiej: król wiatrów':

Eolia była wyspą pływającą, której wokoło strzegły wały spiżowe. Na niej mieszkał Eol (Ajolos), umiłowany przyjaciel
bogów, król wiatrów. (Parandowski)

HARFA EOLSKA l. 'w mitologii greckiej: harfa Eola, króla wiatrów' 2. 'instrument muzyczny składający się z ramy, na
której rozpięte są delikatne struny, wydające dźwięk pod wpływem powiewu wiatru'

EOLICZNY w geologii 'powodowany przez wiatr':

Do procesów eolicznych należą m.in. unoszenie drobnych cząstek mineralnych, żłobienie przez nie skał, osadzanie i
nanoszenie materiału skalnego i wywiewa-nie go.

niem. aolisch od gr. Ailos - Ajolos, Eol, król wiatrów

EOLIT w archeologii 'krzemień z obłupanymi krawędziami, które można uważać za ślady obróbki przez ludzi
pierwotnych': Najstarsze eolity znajdowane są w pokładach trzeciorzędowych z okresu przedlodowco-wego.

EPOKA EOLITYCZNA w archeologu 'początkowy okres epoki kamienia łupanego, która w pradziejach ludzkości
poprzedza epokę brązu i żelaza': Początek epoki eolitycznej jest datowany na ok. 4 min lat temu.

złożenie cząstek: eo- i -lit odgr. lithos 'kamień'

I EON l. w geologii 'największa jednostka przy podziale dziejów Ziemi': W podziale dziejów Ziemi rozróżnia się dwa
eony: fanerozoik i kryptozoik. Poszczególne ery:

archaik, proterozoik, paleozoik, mezozoik i kenozoik, są ich częściami. 2. 'niezmiernie długi odcinek czasu': Powieść
"Kosmiczni bracia" opowiada o kosmonautach oddalonych od Ziemi o eony, dziesiątki tysięcy lat świetlnych.

gr. aión 'wiek, wieczność'

II EON w różnych systemach filozoficznych 'istoty lub siły kosmiczne pośredniczące między światem ducha i materii;
przejawy boskości wydobywające się z wieczności;

coś, co jest atrybutem, znakiem boskości i bytu idealnego w materialnym świecie': [Gnostycy] Układali różne systemy
eonów; najbardziej rozpowszechniony z tych systemów przyjmował, że istnieje siedem duchów tworzących świat, na
wpół dobrych i na wpół demonicznych; te eony gnostyckie pochodziły z religii babilońskiej, gdzie były duchami
siedmiu planet [...]. (Tatarkie-wicz) Kiedy staje przed nimi / w cieniu podejrzenia /jest jeszcze cały z materii światła //
eony jego [anioła] włosów / spięte są w pukiel / niewinności (Herbert)
gr. aión 'wieczność, wiek'

EOS 'w mitologii greckiej: bogini świtu, jutrzenki, odpowiedniczka rzymskiej Aurory': Zanim pojawi się na świecie złoty
wóz Słońca, znad brzegów Oceanu wyjeżdża na lekkim rydwanie Eos, różanopalca bogini jutrzenki. (Tatarkiewicz)

gr. Eos

EOZOIK 'to samo, co proterozoik'

EOZOICZNY 'to samo, co proterozoiczny'

złożenie cząstek: eo- i -zoik od gr. zoikós 'związany ze zwierzętami'

EPATOWAĆ 'starać się swoim zachowaniem wprawić innych w zdumienie, zachwyt, podziw': Był dość nudnym typem,
który starał się epatować słuchaczy swą rzekomą wiedzą i niezwykłymi przygodami w wielkim świecie.

fr. epater

EPEJSODION w nauce o literaturze 'część dramatu antycznego, obejmująca dialogi i monologi postaci, wygłaszane
pomiędzy dwiema pieśniami chóru': Z antycznych epejsodionów w późniejszych dziejach teatru rozwinęły się akty.

gr. epeisódion

EPI- cząstka o znaczeniu 'na', dodawana do różnych wyrazów i wskazująca, że oznaczają one rzeczy znajdujące się na
czymś lub nad czymś, np. epicentrum, epifit

gr. epi'na'

EPICENTRUM l. w geologii 'miejsce na powierzchni, które leży wprost nad ogniskiem trzęsienia ziemi': W czasie
trzęsienia ziemi w epicentrum wstrząsy są najsilniejsze i powoduj ą największe zniszczenia, l.przen. 'miejsce wokół
wybuchu bomby lub pocisku o dużej sile, w którym zniszczenia są największe': W epicentrum wybuchu bomby
atomowej temperatura sięga kilkudziesięciu milionów stopni Celsjusza. 3. przen. 'miejsce lub środowisko, w którym
zaczynają się jakieś zdarzenia i w którym przebiegają najgwałtowniej': Epicentrum zajść znajdowało się w jednej z
bocznych uliczek w centrum, w której miał siedzibę komitet rewolucyjny.

złożenie cząstki: epi- i słowa: centrum

212

EPIDEMIA

EPIKUREIZM

EPIDEMIA l. 'gwałtowny wzrost zachorowań na pewną chorobę wśród ludności zamieszkującej określony obszar':
Epidemia dżumy, która w połowie XIV w. szalała w Europie, była nąj straszniejszym w dziejach ciosem dla ludności
naszego kontynentu: w wielu krajach zaraza zabiła jedną trzecią ludności, a w niektórych nawet połowę, l.przen.
'urazy, choroby, stany patologiczne itd. masowo występujące wśród ludności jakiegoś obszaru': Epidemia samobójstw.
Epidemia kradzieży.

EPIDEMICZNY 'związany z epidemią lub jej leczeniem, mający charakter epidemii': Szpital epidemiczny. Choroby
epidemiczne zwykle odróżnia się od endemicznych.

fr. epidemie od gr. epidemia nósos 'choroba rozpowszechniona w całym narodzie'

EPIDEMIOLOGIA 'dział medycyny zajmujący się badaniem i zwalczaniem chorób zakaźnych oraz chorób
rozpowszechnionych w społeczeństwie': W dziejach epidemiologii przełomowe znaczenie miało wynalezienie w 1885
r. przez Ludwika Pasteura szczepionki przeciw wściekliźnie.

EPIDEMIOLOG 'specjalista w dziedzinie epidemiologii'

EPIDEMIOLOGICZNY 'związany z epidemiologią':

Stacja epidemiologiczna. Badania epidemiologiczne. Służba epidemiologiczna.

złożenie słowa: epidemia i cząstki: -logia od gr. logos 'nauka, słowo'

EPIDIASKOP 'połączenie diaskopu i episkopu: aparat pozwalający na wyświetlanie przezroczy i wyświetlanie obrazu
znajdującego się na nieprzezroczystym podłożu, np. strony książki': W epidiaskopach zmiana sposobu wyświetlania
odbywa się przez obrót systemu lusterek odbijających obraz.

niem. Epidiaskop, złożenie stów: Episkop i Diaskop

EPIFANIA oficj. 'w religii chrześcijańskiej: święto Objawienia Pańskiego': W Polsce Epifanię obchodzi się jako święto
Trzech Króli 6 stycznia.

p.-łac. epiphania 'objawienie, ukazanie się'

EPIFIT w biologii 'roślina rosnąca na innej, nie będącajed-nakjej pasożytem, lecz wykorzystująca jaj ako miejsce
zaczepienia lub specjalne środowisko biologiczne': W polskiej florze epifitami są np. niektóre mchy i porosty rosnące
na korze drzew.

złożenie cząstek: epi- i -fit od gr. phytón 'roślina'

EPIGON 'mało oryginalny twórca, naśladowca wielkich artystów minionej epoki, kontynuator przebrzmiałych idei i
form artystycznych': Romantycy uważali Kajetana Koźmiana za epigona klasycyzmu, który w latach 20. i 30. XIX w. był
już kierunkiem należącym do przeszłości, on zaś uważał sztukę tworzoną przez romantyków za prymitywne
schlebianie niewybrednym gustom, co wyrażał w bardzo dosadnych słowach.

EPIGONIZM 'nieudolne naśladowanie wielkich poprzedników lub kontynuowanie przebrzmiałych form artystycznych':
Wielu twórców związanych z dziewiętnastowiecznym akademizmem oskarżano o epigo-nizm.

EPIGOŃSKI 'odznaczający się epigonizmem, właściwy epigonom': Epigońskie próby, tendencje. Epigońska maniera.

odgr. epigonos 'urodzony później'

EPIGRAMAT albo EPIGRAM 'krótki, dowcipny utwór poetycki o zaskakującej puencie, często mający charakter
satyryczny': Norwidowski epigramat "Małżeńska recepta" kończy puenta: "Lecz z ludźmi zwykle bywa, mówiąc bez
przymówki, / Że złożyć jedną głowę muszą dwa półgłówki."

EPIGRAMATYK 'autor epigramatów': Do słynnych epigramatyków należeli m.in. Wolter i Goethe.

EPIGRAMATYCZNY 'związany z epigramatem, charakterystyczny dla epigramatu: krótki, dowcipny, cięty':

Twórczość epigramatyczna Stanisława Jerzego Lecą. Styl epigramatyczny.

gr. epigramma 'napis' - pierwotnie 'zwięzły napis nagrobny'

EPIKA w nauce o literaturze 'jeden z trzech - oprócz liryki i dramatu - rodzajów literackich, obejmujący utwory, w
których dominującą formą wypowiedzi jest narracja, opowiadanie o zdarzeniach tworzących fabułę i przedstawionych
z pewnym dystansem': Do epiki należą takie gatunki literackie, jak np.: powieść, opowiadanie, baśń, ballada i epos.

EPIK 'pisarz, twórca utworów zaliczanych do epiki, zwłaszcza powieści': Do najwybitniejszych polskich epików należą
m.in. Henryk Sienkiewicz i Władysław Reymont, laureaci Nagrody Nobla.

EPICKI rzadziej: EPICZNY 'należący do epiki, mający cechy uznawane za charakterystyczne dla epiki, zwłaszcza cechy
typowe dla wielowątkowej powieści o rozbudowanej fabule: rozmach, opisowość, obszemość opowiadania': Dzieło
epickie. Gatunki epickie. Epicki charakter utworu. Wspaniała opowieść filmowa, zrealizowana z epickim rozmachem. O
Teatr epicki 'gatunek teatru stworzony przez Bertolda Brechta, w którym różnymi środkami (np. wprowadzeniem
songów, zwrotów do publiczności) wywołuje się dystans widza do przedstawianych na scenie zdarzeń': W teatrze
epickim widz nie wczuwa się w przedstawiane na scenie zdarzenia, odbiera je z intelektualnym dystansem.

fr. epique od łac. epicus i gr. epos 'słowo, poezja epicka'

EPIKUREIZM l. 'kierunek filozoficzny w starożytnej Grecji głoszący, że największe dobro stanowi szczęście, a osiąga się
je przez doznawanie tego, co przyjemne, i unikanie tego, co przykre': To był najistotniejszy punkt epikureizmu: że w
nim hedonizm łączył się z kultem życia. Życie jest dobrem, i to jedynym, jakie na własność jest nam dane. [...] Dobro,
jakie posiadamy, trzeba ocenić i użyć od razu, bo jest przemijające i jednorazowe;

213

EPILACJA

EPISTOLOGRAFIA

trzeba go użyć docześnie, na przyszłe bytowanie nie można liczyć. (Tatarkiewicz) 2. książk. 'postawa życiowa
wyrażająca się w dążeniu do osiągania ciągłych przyjemności, do uciech doczesnych, a zaniedbywaniu duchowości,
spraw religii itd': Artystę oskarżano o to, że prezentowane przez niego ideały życia są przesiąknięte epi-kureizmem, że
w jego dziełach brak wymiaru sacrum, który zawsze towarzyszył wielkiej sztuce.

EPIKUREJCZYK l. 'filozof starogrecki należący do szkoły Epikura lub filozof w późniejszych czasach głoszący poglądy
zgodne z zasadami epikureizmu': Do epikurejczyków należą m.in. Metrodor z Lampsakos i Lukrecjusz. 2. książk. 'osoba
beztrosko ciesząca się życiem, dbająca o wygodę i przyjemności, a przy tym taka, która szuka filozoficznego
uzasadnienia dla tego typu postawy życiowej': Stary pisarz, zdeklarowany epikurejczyk, na wszystkie pytania
dziennikarza o wielkie wartości i poświęcenie reagował łagodną drwiną.

EPIKUREJSKI 'związany z epikureizmem w l. lub 2. znaczeniu': Epikurejskie zasady etyczne. Epikurejski styl życia.

od nazwiska Epikura (341-270 p.n.e.), filozofa, który w 306 r. p. n. e. założył w Atenach swą szkołę

EPILACJA 'to samo, co depilacja; rzadziej także: usuwanie włosów przy mieszku włosowym, ale bez niszczenia go'

EPILOWAĆ 'to samo, co depilować; rzadziej także: usuwać włosy przy mieszku włosowym, nie niszcząc go'

fr. ćpilation od ćpiler 'usuwać włosy'

EPILEPSJA inaczej: PADACZKA 'choroba mózgu, która wywołuje u człowieka nagłe ataki niekontrolowanych drgawek,
utratę przytomności, występowanie piany na ustach i szczękościsk': W przypadku ataku epilepsji choremu należy
zapewnić wygodne ułożenie, z daleka od twardych przedmiotów, i włożyć do ust łyżeczkę lub ołówek owinięte
chustką, by zapobiec odgryzieniu języka.
EPILEPTYK 'osoba cierpiąca na epilepsję': Wśród epileptyków było wielu ludzi sławnych i genialnych, np. Juliusz Cezar,
dlatego też sama epilepsja bywa nazywana "wielką chorobą".

p.-lać. epilepsja

EPILOG l. 'końcowa część dzieła fabularnego, następująca po zakończeniu właściwego opowiadania, zazwyczaj
informująca o dalszych losach bohaterów lub przedstawiająca zdarzenie, które je puentuje': W obszernym epilogu do
"Mistrza i Małgorzaty" narrator opowiada o tym, co działo się w Moskwie po opuszczeniu przez nią Wolanda, i
przedstawia dalsze koleje życiowe bohaterów, którzy spotkali się z szatanem. 2. 'zakończenie jakiejś sprawy, historii
życiowej': Prasa dokładnie opisała epilog tej sprawy przed sądem wojewódzkim.

tac. epilogus odgr. epi 'po, na', logos 'słowo'

EPISKOP 'aparat do wyświetlania na ekranie obrazów znajdujących się na nieprzezroczystym tle': Wykład z historii
ilustrowany był kopiami starych rycin, które asystent profesora ostrożnie układał na episkopie.

niem. Episkop, złożenie cząstek: epi- i -skop od gr. skopeo 'patrzę'

EPISKOPAT 'wszyscy biskupi pewnego kraju, regionu, prowincji': Konferencja Episkopatu Polski. Konferencje
Episkopatów Europy.

EPISKOPALNY 'biskupi: należący do biskupa, zarządzany przez biskupa': Dobra episkopalne. Pałac epi-skopalny.

EPISKOPALIZM 'pogląd, że dominującą rolę w kościele powinni odgrywać biskupi z papieżem na czele'

tac. episcopatus 'godność biskupa'

EPISTEMOLOGIA l. 'dział filozofii: nauka o poznaniu':

Epistemologia zajmuje się analizą procesów poznawczych, istotą i strukturą poznania, jego źródłami, granicami i
uwarunkowaniami. 2. inaczej: NAUKOZNAW-STWO 'badanie teoretyczne modeli poznania naukowego i badanie
praktyczne sposobów społecznego funkcjonowania nauki': Dla epistemologii nauki fundamentalne znaczenie miała
teoria paradygmatów, ogłoszona przez Thomasa Kuhna w 1962 r. w książce "Struktura rewolucji naukowych".

EPISTEMOLOG 'filozof zajmujący się nauką o poznaniu lub badacz struktury teorii naukowych'

EPISTEMOLOGICZNY 'dotyczący poznania lub teorii poznania': Problem epistemologiczny. Epistemologicz-ne teorie
Kanta.

fr. ćpistćmologie odgr. episteme 'wiedza', logos 'nauka, słowo'

EPISTOŁA 'list, zwłaszcza długi i nudny': Nie mogłem doczytać tej jego epistoły do końca.

EPISTOLARNY 'związany z listami, wyrażony w formie listu': Epistolamy dopisek. Spuścizna epistolama Mickiewicza. <)
Powieść epistolama 'powieść w listach': Do rzadkiego gatunku powieści epistolamej należy w naszej literaturze "Słowo
i ciało" Tadeusza Pamic-kiego.

tac. epistoła 'list'

EPISTOLOGRAFIA l. 'sztuka, umiejętność pisania listów': Z tego, co pisze, jest widoczne, że nie opanował jeszcze
podstawowych zasad epistolografii. 2. 'zbiór czyichś listów': Na konferencji dyskutowano o Mickiewiczowskiej
epistolografii.

EPISTOLOGRAF 'autor listów mających formę literacką': Znakomitymi epistolografami w literaturze polskiej są także
osoby niebędące zawodowymi literatami, np. król Jan III Sobieski.
EPISTOLOGRAFICZNY l. 'to samo, co epistolamy':

Epistolograficzne uwagi. 2. 'związany z epistolografią-

214

EPITAFIUM

ERB

sztuką pisania listów': Epistolograficzne zasady obowiązujące w XIX w.

złożenie słowa łac. epistoła 'list' i cząstki: -grafia od gr. graphó 'piszę'

EPITAFIUM l. 'napis nagrobny; także: tablica z napisem ku czci zmarłej osoby, niekoniecznie umieszczona w miejscu jej
pochówku': Chodzili po cmentarzu, odczytując epitafia, najczęściej kończące się prośbą o modlitwę za zmarłego. W
kościele umieszczono wiele epitafiów ku czci polskich patriotów. 2. w nauce o literaturze i w sztuce 'utwór żałobny:
wiersz, pieśń, film itd.':

Przykładem epitafium w dawnej literaturze polskiej może być utwór Jana Kochanowskiego "Epitafium Kaspra
Kochanowskiego pisarza sandomierskiego". Jednym z najbardziej znanych utworów zespołu King Crimson jest
apokaliptyczne "Epitafium" stanowiące muzyczny komentarz do nowych odkryć w dziedzinie broni jądrowej.

EPITAFIJNY 'związany z epitafium, będący epitafium, mający charakter epitafium': Malarstwo epitafijne. Tablica
epitafijna. Poezja epitafijna.

lać. epitaphium zgr. epitaphios (logos) '(mowa) pogrzebowa'

EPITALAMIUM w nauce o literaturze 'pieśń weselna, początkowo pieśń śpiewana przed komnatą panny młodej,
potem utwór poetycki napisany z okazji ślubu, z reguły wysławiający zalety nowożeńców: urodę i cnotę panny młodej,
męskie zalety pana młodego, wspaniałość rodów obojga itd.': Epitalamiumjest gatunkiem typowym zwłaszcza dla
poezji staropolskiej. Epitalamia pisywali m.in. Andrzej Krzycki, Jan Kochanowski, Szymon Szymonowie.

lać. epithalamium z gr. epithalamios 'weselny'

EPITET l. w nauce o literaturze 'wyraz określający, który uwydatnia właściwości przedmiotu lub czyjś stosunek do tego
przedmiotu': Epitety to np. perłowe (włosy), lodowate (spojrzenie), gorzki (uśmiech). Epitety stosowane są m.in. dla
wzmocnienia plastyczności opisu lub nadania mu emocjonalnego charakteru. 2. 'wyzwisko lub przezwisko': Z
sąsiedniego pokoju słychać było niewybredne epitety. Przylgnął do niego epitet: "Mały".

fr. epithete od gr. epitheton 'dodatkowy'

EPOKA l. 'okres w dziejach wyodrębniany ze względu na dominujące w nim zjawiska, specyfikę życia duchowego,
kulturalnego, materialnego itd.': Epoka wojen napoleońskich. Epoka Piastów. Epoka renesansu. Epoka odkryć
geograficznych. 2. 'punkt zwrotny, przełom w dziejach': Wynalezienie druku stanowi epokę w dziejach cywilizacji. 3. w
astronomii 'moment stanowiący punkt odniesienia w obliczeniach dotyczących jakiegoś zjawiska astronomicznego' 4.
inaczej: ODDZIAŁ w geologii 'jednostka w podziale dziejów Ziemi, będąca częścią okresu': Okres trzeciorzędu dzieli się
na dwie epoki (oddziały): holocen i plejstocen, zaś okres czwartorzędu na: pliocen, miocen, oligocen, eo-cen i
paleocen.
EPOKOWY 'mający wielkie znaczenie dla cywilizacji w dłuższym okresie; przełomowy': Epokowe dzieła twórców
włoskiego renesansu. Epokowe znaczenie odkrycia Kopernika. Epokowa rola Juliusza Cezara. Epokowy wynalazek
układów scalonych.

fr. epoque od gr. epoche 'zatrzymanie, punkt wyjścia w rachubie lat'

EPOLET wyraz używany częściej w liczbie mnogiej:

EPOLETY 'ozdobne naramienniki należące do umundurowania w niektórych, zwłaszcza dawnych, armiach':

Epolety są wykonane ze srebrnej lub złotej taśmy albo z sukna, obszyte frędzlami, galonami, ozdobnymi znakami itd.
Jego pradziadek służył w armii carskiej i nosił oficerskie epolety.

fr. epaulette

EPOPEJA l. inaczej: EPOS w nauce o literaturze 'długi poemat epicki, opiewający czyny bohaterów lub losy jakiejś
społeczności': Epopeje Homera i Wergiliusza. Za najważniejszą epopeję w literaturze polskiej uchodzi "Pan Tadeusz".
2. 'większy utwór fabularny lub cykl utworów, przedstawiające dzieje jakiejś zbiorowości na tle wydarzeń
historycznych': Epopeja Michaiła Szołochowa "Cichy Don" przedstawia dzieje Kozaków w czasie I wojny światowej i
rewolucji październikowej. 3. przen. 'sekwencja ważnych wydarzeń historycznych, stanowiących pewną całość':
Epopeja powstańczej Warszawy.

fr. epopee od gr. epopoiia 'twórczość poetycka, tworzenie eposu', epos 'słowo'

Er symbol pierwiastka chemicznego: erb (zob.)

ERA l. 'okres w historii zapoczątkowany jakimś doniosłym wydarzeniem': Lata naszej ery liczy się od roku pierwszego,
umownej daty narodzin Chrystusa. 2. 'okres, w którym jakieś charakterystyczne rzeczy lub zjawiska wywierają
znaczący wpływ na życie ludzi, lub okres, w którym następują jakieś ważne zmiany': Era antybiotyków. Era atomu i
podróży kosmicznych. Era rewolucji. 3. w geologii 'jednostka w podziale dziejów Ziemi, którą dzieli się na okresy': W
dziejach Ziemi wyróżnia się pięć er: archaiczną, pro-terozoiczną, paleozoiczną, mezozoiczną i kenozo-iczną.

tac. aera 'punkt wyjścia w rachubie lat'

ERATYK inaczej: GŁAZ NARZUTOWY w geologii 'głaz przyniesiony przez lodowiec i pozostający po roztopieniu się
lądolodu': Uczniowie oglądali w parku krajobrazowym olbrzymie eratyki.

ERATYCZNY w geologii 'narzutowy': Głazy eratycz-ne. Eratyczne fragmenty skalne.

lać. erraticus 'błądzący'

ERB 'pierwiastek chemiczny o liczbie atomowej 68 i masie atomowej 167,26: srebrzysty, miękki metal, symbol Er':

215

EREKCJA

EROTYZM

Erb jest pierwiastkiem dość rzadkim, stosuje się go m.in. do wyrobu półprzewodników.

n.-lać. erbium
EREKCJA w medycynie l. 'powiększenie i usztywnienie narządu płciowego, będące efektem zwiększonego dopływu
krwi': Erekcja członka, łechtaczki, sutka. Erekcja może być wywołana przez czynniki psychiczne lub fizyczne, np.
drażnienie narządu. 2. książk. 'wzniesienie jakiejś budowli, ufundowanie lub założenie czegoś':

Erekcja kościoła. Erekcja klasztoru. Erekcja nowego biskupstwa.

EREKCYJNY książk 'związany ze wzniesieniem jakiejś budowli, ufundowaniem lub założeniem czegoś': Biskup wystawił
akt erekcyjny kościoła. W muzeum przechowywano przywilej erekcyjny miasta, wystawiony przez Kazimierza
Wielkiego.

ERYGOWAĆ książk. 'wznieść jakąś budowlę, ufundować lub założyć coś': Erygować klasztor. Erygować parafię,
zgromadzenie zakonne.

lać. erectio 'wzniesienie'

E-REKLAMA 'reklama w sieci komputerowej, zwłaszcza w intemecie': Agencja poleca swoje usługi reklamowe, także w
zakresie e-reklamy.

złożenie cząstki: e- i słowa: reklama

EREM l. inaczej: PUSTELNIA 'mały domek, zwykle w ustronnym miejscu, w którym mieszka lub mieszkał mnich żyjący
w odosobnieniu': Pierwowzorami współczesnych eremów były siedziby anachoretów z pierwszych wieków
chrześcijaństwa. 2. 'to samo, co ermitaż'

EREMITA 'mnich żyjący w odosobnieniu': Eremici, np. kameduli, w przeciwieństwie do wielu innych zakonów nie
prowadzą wspólnego życia.

EREMICKI 'związany z eremem lub eremitami': Przy ere-mickim domku był malutki ogródek. Eremickie zakony.

gr. eremos 'samotny'

I ERG w fizyce 'dawna jednostka pracy i energii: praca wykonana przez siłę l dyny na drodze l cm': l erg = l O'7 J (dżula).

od gr. ergon 'praca, dzieło'

II ERG 'pustynia piaszczysta, na której występują lotne piaski tworzące wielkie wydmy albo piasek pokryty słoną lub
wapienną skorupą': Na północnej Saharze znajdują się pustynie: Wielki Erg Wschodni i Wielki Erg Zachodni.

fr. erg z ar.

ERGO książk. 'a więc, a zatem': Rozumowanie detektywa było proste: w nocy do zamku z pewnością nikt nie mógł się
dostać, ergo: przestępstwo popełnił ktoś, kto był w środku.

lać. ergo

ERGONOMIA 'dziedzina wiedzy zajmująca się kształtowaniem warunków pracy, budowy maszyn i urządzeń w taki
sposób, by jak najbardziej odpowiadały one fizycznym i psychicznym możliwościom człowieka i były dla niego jak
najmniej uciążliwe': Z badań w zakresie ergonomii korzysta się np. przy projektowaniu stanowiska kierowcy w
samochodzie i rozkładu przyrządów na desce rozdzielczej.

ERGONOMICZNY 'o urządzeniu, maszynie lub ich częściach: dostosowany do naturalnych możliwości człowieka':
Ergonomiczne stanowisko pracy. Ergonomiczne, poręczne uchwyty.

ang. ergonomics odgr. ergon 'praca, dzieło'

ERMITAŻ inaczej: EREM 'mały domek lub pawilon w parku na uboczu': Ermitaże są charakterystyczne dla
osiemnastowiecznego budownictwa parkowego, wznoszono je głównie w rezydencjach wielkich magnatów.

fr. ermitage

EROGENNY 'taki, którego dotykanie powoduje pobudzenie seksualne': Na rysunku zaznaczono strefy erogenne na
ciele mężczyzny i kobiety.

ang. erogenous od gr. eros 'żądza', genos 'pochodzenie'

EROS l. 'w mitologii greckiej: bóg miłości zmysłowej, odpowiednik rzymskiego Amora': Kim jest właściwie Eros i jak
wygląda? Czy jest chłopczykiem figlarnym, który z malutkim łukiem i strzałeczkami uwija się po świecie na motylich
skrzydełkach. Czy też jest to bóg potężny i wielki, a starszy od Zeusa i Kronosa? Właściwie i jedno, i drugie, albowiem
w różnych epokach rozmaicie go sobie wyobrażano. (Parandowski) 2. przen. książk. 'miłość, zwłaszcza miłość
zmysłowa': Artysta uważał, że eros jest jednym z najpotężniejszych uczuć w duszy człowieka.

EROTYKA 'dziedzina miłości zmysłowej, tematyka miłosna, cechy czegoś, mające związek z miłością zmysłową': Jako
szesnastoletni chłopiec odkrył bogaty świat erotyki. Podziwiał subtelną erotykę wierszy Marii Pawlikowskiej -
Jasnorzewskiej.

EROTYK l. w nauce o literaturze 'utwór poetycki o tematyce miłosnej': Do najbardziej znanych erotyków we
współczesnej literaturze polskiej należy wiersz Leśmia-na "W malinowym chruśniaku". 2. 'film przedstawiający sceny
miłosne, nie mający jednak charakteru pornograficznego': Najsłynniejszym erotykiem lat 80. XX w. jest film Adriana
Lyne'a "Dziewięć i pół tygodnia".

EROTYCZNY 'związany z miłością zmysłową': Przeżycia erotyczne. Skojarzenia erotyczne. Poezja erotyczna.

MASAŻ EROTYCZNY zob. pod hasłem MASAŻ

gr. Eros

EROTYZM 'zmysłowość, atmosfera podniecenia, pobudzenie seksualne': Publicysta tego dziennika uważał, że
współczesna kultura jest przesiąknięta erotyzmem, że

216

EROZJA

ESAUŁ

coraz mniej miejsca zajmująw niej sprawy duchowości. W ich spotkaniach, początkowo przyjacielskich, z czasem było
coraz więcej erotyzmu.

EROTYZACJA 'nasycanie erotyzmem': W niektórych środowiskach uważano, że wprowadzanie do szkoły wychowania

seksualnego jest zupełnie niepotrzebne i krytykowano erotyzację programu nauczania.

EROTOMANIA w psychiatrii 'mania seksualna: chorobliwe wzmożenie popędu seksualnego': Erotomiania objawia się
nienormalnie dużym zainteresowaniem sprawami płci i potrzebą bardzo częstych kontaktów seksualnych.

EROTOMAN l. w psychiatrii 'osoba cierpiąca na erotomanię' 2. pot. 'osoba, która bardzo interesuje się seksem':
Wszystkich kolegów ze swojej grupy uważała za erotomanów, którym tylko jedno w głowie.
EROTOMAŃSKIjOO?. 'związany z erotomanem - osobą bardzo interesującą się seksem': Erotomańskie potrzeby.
Erotomańskie zapędy.

fr. erotisme

EROZJA l.w geologii 'żłobienie i niszczenie skorupy ziemskiej przez wody rzek, wody opadowe, wiatr, lodowiec itd.':
Obecnie w wielu krajach obserwuje się przyspieszenie procesów erozji, związane z zanieczyszczeniem środowiska
naturalnego. Rabunkowy wyrąb lasów, zwłaszcza na terenach górskich, prowadzi do szybkiej erozji gleby, która
pozbawiona naturalnej osłony, jest zmywana przez wodę i zwiewana przez wiatr. 2. przen. 'niszczenie, zwłaszcza
powolne, czegoś abstrakcyjnego': We współczesnym sporcie nastąpiła erozja wartości tradycyjnie wiązanych z tą
dziedziną: szlachetnej, bezinteresownej rywalizacji, związanej ze zdrowiem i sprawnością fizyczną, pogłębiającej
przyjaźń między grupami ludzi i narodami.

EROZYJNY w geologii 'związany z erozją- żłobieniem i niszczeniem skorupy ziemskiej': Procesy erozyjne. Czynniki
erozyjne.

odp.-lac. erosio 'żłobienie'

ERRARE HUMANUM EST 'mylić się jest rzeczą ludzką':

Redaktor, gdy go poinformowano, że w książce dostrzeżono błędy niewyszczególnione w erracie, rozłożył ręce i
powiedział: - No cóż, errare humanum est.

lać. errare humanum est

ERRATA l. 'dołączona do książki wkładka, zawierająca wykaz błędów dostrzeżonych już po ukończeniu druku oraz ich
sprostowanie': Ojciec nanosił z erraty poprawki na tekst, bo uważał, że prędzej czy później ona się zgubi. 2. śród.
'błędy drukarskie': Wykaz erratów.

lać. errata 'pomyłki' (liczba mnoga)

ERUDYCJA 'głęboka wiedza, wszechstronna lub dotycząca pewnej dziedziny': Władysław Tatarkiewicz był powszechnie
szanowany za swą niezwykłą erudycję, zwłaszcza za imponującą znajomość problemów filozofii i estetyki.

ERUDYTA 'osoba odznaczająca się erudycją': Jan Paran-dowski, autor m.in. mającej niezliczone wydania "Mitologii",
był dla pokoleń polskich humanistów wzorem erudy-ty: człowiekiem mającym doskonałe wykształcenie historyczne,
znawcą wielu języków, w tym klasycznych, archeologiem, a nade wszystko świetnym pisarzem.

ERUDYCYJNY 'taki, który świadczy o erudycji autora': Komisja oceniła przedstawioną pracę jako znakomite, erudycyjne
studium z historii teatru. łac. eruditio

ERUPCJA l. 'wybuch wulkanu': Rzymskie miasta: Her-kulanum i Pompeje zostały zasypane popiołem wulkanicznym
podczas erupcji Wezuwiusza w 79 r. 2. przen. 'gwałtowne ujawnienie się jakichś zjawisk, zwłaszcza zjawisk
społecznych': Początkowy okres po 1989 r. charakteryzował się erupcją antykościelnej histerii.

ERUPCYJNY 'związany z erupcją - wybuchem wulkanu, powstający w wyniku erupcji': Skały erupcyjne.

lać. eruptio

ERYGOWAĆ zob. EREKCJA

ERYNIE 'w mitologii greckiej: boginie kary i zemsty, odpowiedniczki rzymskich Furii': [Kronos] zaczaił się na Uranosa,
okaleczył go haniebnie i strącił ze świetlistego tronu niebios. Z krwi, która wyciekła z rany powalonego boga, zrodziły
się trzy straszne boginie zemsty, Erynie, o włosach wężowych. (Parandowski)
gr. Erinyes

ERYSTYKA 'sztuka prowadzenia sporów': Początki erys-tyki wiąże się zazwyczaj z działalnością Sokratesa i filozofów ze
szkoły sofistów.

ERYSTYCZNY 'związany z erystyką': Chwyty erystycz-ne pomagają wykazać słuszność własnych tez i obalić tezy
przeciwnika w sporze.

fr. eristique od gr. eristikós 'kłótliwy'

ERYTROCYT w fizjologii 'czerwone ciałko krwi': Erytrocyty przenoszą tlen z płuc do tkanek, a dwutlenek węgla z tkanek
do płuc.

fr. erythrocyte odgr. erythros 'czerwony', kytos 'komórka'

ERZAC (czytaj: er-zac) pot. 'produkt zastępczy lub namiastka czegoś': W okresie kryzysu zaczęto produkować wyroby
czekoladopodobne, niesmaczne erzace czekolady. Przyjaciel wysłuchał jego historii i powiedział: - Sam teraz widzisz,
to był tylko erzac prawdziwej miłości.

niem. Ersatz 'coś, co zastępuje coś innego'

Es symbol pierwiastka chemicznego: einstein (zob.)

ESAUŁ 'stpień oficerski w danym wojsku kozackim':

Porządku między kurzeniami pilnowali esaułowie [...]. (Sienkiewicz)

ukr. esauł z tur.

217

ESBEK

ESKALOPEK albo ESKALOPKA

ESBEK pot. 'funkcjonariusz SB -tajnej policji o charakterze głównie politycznym, istniejącej w PRL od 1956 r. (wcześniej
- UB) do 1990 r.': Obok Wałęsy siedzieli nad jeziorem esbecy, udający wędkarzy.

ESBOL albo ESBOWIEC 'pogardliwie o esbeku': Esbo-le stale za nim łazili.

ESBECJA pot. 'Służba Bezpieczeństwa; także: grupa funkcjonariuszy SB': W swych wspomnieniach pisze o zasadach
panujących w świecie esbecji.

ESBECKI albo ESBOWSKI 'związany z SB': Esbeckie sposoby postępowania z ludźmi. Sprzeczność między państwem
esbeckim a państwem prawa. Esbowska mentalność.

od nazwy: Służba Bezpieczeństwa

ESCHATOLOGIA 'część doktryny religijnej, która zajmuje się rzeczami ostatecznymi, zwłaszcza przeznaczeniem
człowieka, jego losami po śmierci, końcem świata itd.': Eschatologia chrześcijańska przedstawia koniec świata i dzień
sądu, mówi o losach pośmiertnych człowieka, niebie i piekle.
ESCHATOLOGICZNY 'związany z eschatologią, ze sprawami ostatecznymi': Apokalipsa św. Jana jest jednym z głównych
dzieł eschatologicznych. Wielu krytyków uważało, że "Faust" Goethego to dzieło poruszające problemy
eschatologiczne: sensu istnienia człowieka w perspektywie boskiej i warunku zbawienia go.

fr. eschatologie odgr. eschatos 'ostatni, ostateczny', logos 'nauka, słowo'

ESEJ 'swobodna rozprawa na jakiś temat, zwłaszcza: naukowy, filozoficzny, związany z literaturą i sztuką, napisana z
dbałością o piękny język i oryginalną formę, prezentująca poglądy autora': Eseje filozoficzne Alberta Camusa. Eseje
historyczne Pawła Jasienicy.

ESEISTA 'autor esejów': Jego ulubionym eseistą był Zenon Kosidowski.

ESEISTYKA 'pisanie esejów; także: zbiór esejów': Zbigniew Herbert, znakomity poeta, zajmował się też esei-styką. Do
znanych zbiorów jego esejów historyczno-fi-lozoficznych należą "Barbarzyńca w ogrodzie" i "Martwa natura z
wędzidłem". Studenci zapoznali się z esei-styką Jeana Paula Sartre'a.

ESEISTYCZNY 'związany z eseistyką, należący do ese-istyki, odznaczający się właściwościami takimi, jak eseje:
swobodą, subiektywnością, pięknem formy i języka':

Twórczość eseistyczna. Styl eseistyczny.

ang. essay odfr. essai 'próba'

ESENCJA l. inaczej: EKSTRAKT 'wyciąg z roślin aromatycznych, koncentrat olejków eterycznych; także: zagęszczony
roztwór alkoholowy jakiejś substancji, zwykle pochodzenia roślinnego': Esencja różana. Esencja waniliowa, l. pot.
'mocny napar z liści herbaty': Rozcieńczyła esencję gorącą wodą i dosypała cukru. 3. książk. 'istota jakiegoś problemu
abstrakcyjnego, główny sens czegoś; także: coś, co ten sens zawiera': Krytyk

uważał, że esencją opowiadań Hłaskijest miłość kobiety i mężczyzny i jej nieuchronna klęska. Herbertowskie
"Przesłanie pana Cogito" to esencja moralności tragicznej i niezłomnej. 4. w filozofii 'istota rzeczy': Termin esencja w
różnych szkołach filozoficznych występuje w różnym znaczeniu, najczęściej esencję przeciwstawia się egzystencji, czyli
bytowi, istnieniu, oraz temu, co istnieje.

ESENCJONALNY l. 'nierozcieńczony, mocny, gęsty':

Esencjonalny napój z wiśni. 2. 'treściwy, trafiający w sedno problemu': Było to krótkie, esencjonalne wystąpienie.

lać. essentia 'istota'

ESEROWIEC 'członek partii Socjalistów-Rewolucjoni-stów, działającej od 1902 do 1918 r. w Rosji': Eserowcy głosili
program rewolucyjny, a dla realizacji go posługiwali się terrorem i przemocą. Byli przeciwnikami bolszewików w walce
o władzę, po rewolucji zostali przez nich oskarżeni i wymordowani w 1918 r.

od roś. Socjalisty-Riewolucjoniery

ESESMAN albo ESESOWIEC 'członek formacji policyjnej (potem także wojskowej) SS, będącej rodzajem gwardii
hitlerowskiej': SS została w procesie norymberskim uznana za organizację przestępczą, prawodawstwo wielu krajów
ściga esesmanów, w dużej części odpowiedzialnych za zbrodnie ludobójstwa.

ESESMAŃSKI albo ESESOWSKI 'związany z esesmanami': Esesmańska czapka z trupią główką. Esesmańskie
okrucieństwo.

od skrótu SS - Die Schutzstaffein der NSDAP 'Sztafety Ochronne NSDAP' - oraz słowa: der Mann 'mężczyzna'
ESKADRA l. 'jednostka organizacyjna lub bojowa w lotnictwie, w której skład wchodzi 9-12 samolotów': Nadlatywały
eskadry bombowców. 2. 'zespół taktyczny marynarki wojennej, składający się z okrętów różnych typów': W składzie
eskadry płynął okręt liniowy, krążownik i okręty rozpoznawcze.

fr. escadre

ESKALACJA 'natężanie, zwiększanie, stopniowanie czegoś, zwłaszcza działań wojennych': Eskalacja działań zbrojnych w
byłej Jugosławii. Eskalacja napięcia w filmie sensacyjnym.

ESKALOWAĆ rząd. 'zwiększać, natężać, stopniować coś, zwłaszcza działania wojenne': Amerykanie zaczęli eskalować
działania przeciw Irakowi.

fr. escalade 'zdobywanie szturmem, nasilanie działań wojennych' i ang. escalation 'stopniowanie'

ESKALOPEK albo ESKALOPKA 'kotlet z lekko rozbitego kawałka mięsa lub ryby usmażonego w tłuszczu':

Na obiad były rybne eskalopki i sałatka.

fr. escalope

218

ESKAPADA

ESTER

ESKAPADA 'wycieczka, wyprawa, najczęściej ryzykowna, niebezpieczna albo pełna przygód i wrażeń': Jeden z
uczestników eskapady przyznał, że nie spodziewał się tylu przygód.

fr. escapade

ESKAPIZM w psychologii i sztuce 'ucieczka od rzeczywistości i stawianych przez nią wymagań w świat iluzji, rozrywek,
przyjemności itd.': Artystę, znanego z zamiłowania do niezwykłych form w sztuce i życiu, oskarżano o eskapizm.

ESKAPISTA w psychologii i sztuce 'osoba, która ucieka od rzeczywistości w świat iluzji, rozrywek itd.': Byli grupą
dekadentów i eskapistów, zamkniętych w swoim świecie i odizolowanych od problemów, którym żyło całe
społeczeństwo.

ESKAPISTYCZNY w psychologii i sztuce 'związany z eskapizmem': Psycholog uważał, że eskapistyczne zachowania

występują najczęściej u osób, które nie radzą sobie z wymaganiami stawianymi przez życie.

ang. escapism od: to escape 'uciekać'

ESKORTA l. 'osoby ochraniające kogoś lub coś w drodze do miejsca przeznaczenia': Przyjechał do banku z eskortą, by
podjąć dużą sumę w gotówce. 2. 'okręty, samoloty lub śmigłowce ochraniające inne okręty, samoloty lub śmigłowce
przed atakami nieprzyjaciela': Widać było eskadry bombowców zbliżające się w eskorcie kilkunastu myśliwców.

ESKORTOWIEC 'okręt wojenny, który płynie w eskorcie innych statków': Wokół statków handlowych płynęły
eskortowce, gotowe do odparcia ataku łodzi podwodnych.

ESKORTOWAĆ 'towarzyszyć komuś w drodze do miejsca przeznaczenia jako ochrona lub - rzadziej - asysta honorowa':
Uzbrojeni strażnicy eskortowali więźnia. Policjanci na motocyklach eskortowali samochód prezydenta.

ESKORTOWY rząd. 'związany z eskortą, należący do eskorty': Motocykl eskortowy.

fr. escorte

ESKULAP l. 'w mitologii rzymskiej: bóg uzdrawiający, czczony jako opiekun sztuki lekarskiej, odpowiednik greckiego
Asklepiosa' 2. żart. 'lekarz': Od miesięcy sypiał fatalnie i uznał, że czas zasięgnąć rady Eskulapa.

lać. Aesculapius

ESPADRYL 'płócienny but na sznurkowej podeszwie':

Espadryle to obuwie pochodzące z Francji, pierwotnie noszone przez chłopów i ludzi niezamożnych.

fr. espadrille

ESPERAL, ANTICOL, ANTABUS 'nazwy środków stosowanych w leczeniu alkoholizmu: wszywanych pod skórę lub
podawanych w tabletkach, powodujących bardzo nieprzyjemne reakcje po spożyciu alkoholu': Espe-

rai powoduje po spożyciu alkoholu silny ból głowy, duszności i stan ogólnego niepokoju.

nazwy firmowe leków

ESPERANTO 'sztuczny język międzynarodowy, utworzony pod koniec XIX w. przez Ludwika Zamenhofa':

Esperanto łączy elementy wielu języków europejskich, przede wszystkim romańskich i germańskich.

ESPERANTYSTA 'osoba, która zna esperanto i angażuje się w szerzenie tego języka': Na świecie jest ponad 2 miliony
esperantystów.

ESPERANCKI 'związany z esperanto lub z esperantys-tami': Czasopisma esperanckie. Esperanckie organizacje.

od pseudonimu: Dr Esperanto, pod którym Ludwik Zamenhof (1859-1917) wydał swą pracę Język międzynarodowy

ESPLANADA l. 'szeroka aleja spacerowa w mieście lub duży, wolny plac przed jakimś budynkiem': Cała grupa turystów
szła wolno piękną esplanadą ku murom starego miasta. 2. 'w dawnych miastach: wolne miejsce przed murami
obronnymi': W pasie esplanady nie było żadnych zabudowań, by atakujący miasto nieprzyjaciel nie mógł się w nich
chronić przed pociskami obrońców.

fr. esplanade

ESTABLISHMENT (czytaj: establiszment albo istablisz-ment) 'grono osób, które sprawują władzę i przez to mają
rozległe wpływy w państwie; środowisko władzy':

Postulują oni, żeby znaleźć kogoś spoza Warszawy, spoza establishmentu. Jako dwukrotny minister należał
niewątpliwie do ówczesnego establishmentu.

UWAGA: wyraz często używany jako nacechowany ujemnie, dla wyrażenia niechęci do środowisk sprawujących
władzę: "Wytworzyli własny establishment, który przyznał sobie przywileje, stał się arogancki i zapomniał o
solidarnościowym rodowodzie".

ang. establishment

ESTAKADA l. 'trasa komunikacyjna, biegnąca wysoko nad poziomem terenu, wsparta na specjalnych słupach':

Mknęliśmy wspaniałą estakadą, podziwiając widoczne z lewej i prawej strony miasto. 2. 'pomost na słupach, służący
do przewożenia czegoś na pewnej wysokości, ładowania i rozładowania towarów itp.': Po estakadzie w hali fabrycznej
poruszały się małe wagoniki. Przy estakadzie w porcie cumowały statki czekające na załadunek.
fr. estacade

ESTER w chemii 'związek organiczny powstający w wyniku reakcji między kwasem a alkoholem lub fenolem':

Estry to związki bardzo rozpowszechnione w przyrodzie, należą do nich np. woski naturalne, tłuszcze i olejki eteryczne.

ESTRYFIKACJA w chemii 'otrzymywanie estrów w wyniku reakcji między kwasem a alkoholem lub

219

ESTETYKA

ETATYZM

fenolem': W wyniku estryfikacji otrzymywane są estry, wykorzystywane w wielu różnych dziedzinach, np. przy
wytwarzaniu farb i lakierów, materiałów wybuchowych i środków ochrony roślin.

ESTRYFIKOWAĆ w chemii 'dokonywać procesu estryfikacji': Estryfikować kwasy karboksylowe.

ESTROWY w chemii 'charakterystyczny dla estrów':

Wiązanie estrowe.

niem. Ester, słowo utworzone od: Essigather 'kwas eterowy'

ESTETYKA l. 'dział filozofii: nauka o pięknie i sztuce':

Przedmiotem dociekań estetyki są m.in. przeżycie estetyczne, kryteria piękna, dzieło sztuki i proces twórczy. 2.
'koncepcja jakiegoś filozofa, artysty lub kierunku, odnosząca się do piękna i sztuki': Estetyka Arystotelesa. Estetyka
Goethego. Estetyka romantyzmu. 3. 'piękno czegoś lub stopień, w jakim coś jest piękne': Zwrócili uwagę na estetykę
opakowania. Zawsze dbała o estetykę ubioru.

ESTETYK 'filozof zajmujący się estetyką': Do znanych polskich estetyków należą m.in. Maria Gołaszewska, Władysław
Tatarkiewicz i Mieczysław Wallis.

ESTETYCZNY l. 'związany z estetyką - działem filozofii': Szkice estetyczne. 2. 'związany z estetyką - koncepcją piękna lub
szerzej: pięknem i sztuką': Kryteria estetyczne. Smak estetyczny. Doznania estetyczne. 3. 'ładny, gustowny': Estetyczny
wystrój wnętrza kawiarni. Estetyczny ubiór.

fr. esthetique od gr. aisthetikós 'odczuwający'

ESTETYZM 'pogląd przyznający wartościom estetycznym nadrzędne miejsce wobec innych typów wartości':

Estetyzm był składnikiem wielu kierunków artystycznych w XIX i XX wieku, np. pamasizmu i symbolizmu, głoszących
hasło "sztuka dla sztuki".

ESTETA 'osoba odznaczająca się silnym poczuciem i potrzebą piękna, także: osoba kierująca się w swym postępowaniu
głównie wartościami estetycznymi': Niezapomnianym wzorem estety jest Sienkiewiczowski Petro-niusz, postać, w
której zamiłowanie do piękna łączy się z odwagą i szlachetnością. Zbigniew Herbert, odpowiadając napytania
dziennikarza dotyczące wiersza "Potęga smaku", twierdził, że ma on charakter paradoksu moralnego, i przestrzegał
przed możliwym w życiu "piekłem estetów".
ESTETYZACJA 'czynienie czegoś estetycznym, upiększanie tego lub ujmowanie wyłącznie w kategoriach estetycznych':
Krytycy zarzucali mu nadmierną estety -zację rzeczywistości, która w jego utworach w najmniejszym stopniu nie
przypomina szarego świata widzianego na co dzień.

ESTETYZOWAĆ 'dokonywać estetyzacji czegoś, upiększać coś lub kierować się wyłącznie estetycznymi kryteriami':
Estetyzować pracę na roli. Estetyzujący artyści i krytycy z epoki modernizmu.

fr. esthetisme

ESTRADA 'podwyższenie, na którym odbywają się jakieś przedstawienia, zazwyczaj bez dekoracji, nie zasłaniane
kurtyną': Dzieci kolejno wchodziły na estradę ustawioną w sali gimnastycznej. Zespół pieśni i tańca występował na
estradzie w parku.

ESTRADOWIEC 'artysta, który występuje na estradzie, także szerzej: artysta występujący w publicznych
przedstawieniach': Lokalne święto miały uświetnić występy kilku znanych estradowców z Warszawy.

ESTRADOWY 'związany z występami przed szeroką publicznością, zwłaszcza z występami poza teatrem czy operą':
Zespół estradowy z Sandomierza. Występ estradowy.

fr. estradę

ESTRAGON l. inaczej: BYLICA ESTRAGON, BYLICA GŁUPICH 'roślina zielna o wydłużonych, wąskich liściach, osiągająca
wysokość 1,2 m': Ze świeżych lub suszonych liści estragonu wytwarza się cenioną przyprawę o tej samej nazwie. 2.
'przyprawa wytwarzana z byli-cy głupich': Estragon używany jest przy kiszeniu ogórków i kapusty, stosuje się go też
przy pieczeniu drobiu oraz jako dodatek do sosów.

ESTRAGONOWY 'wytworzony z estragonu, zawierający estragon': Ocet estragonowy. Sos estragonowy.

fr. estragon

ESTYMA przestań, 'głęboki szacunek, poważanie dla kogoś': Stary legionista opowiadał, jak wielką estymą w wojsku
cieszył się Józef Piłsudski.

fr. estime

ESZELON 'pociąg z wojskiem lub jeden z oddziałów, na które dzieli się kolumna wojskowa w marszu': Jego kompania
załadowana została do pierwszego eszelonu.

fr. echelon, dosłownie 'szczebel, stopień'

ETAN 'związek organiczny o wzorze CzHe: bezbarwny, palny gaz, cięższy od powietrza': Etan występuje w ropie
naftowej i gazie ziemnym.

ang. ethane

ETANOL inaczej: ALKOHOL ETYLOWY w chemii 'związek organiczny o wzorze C2H50H': Alkohol etylowy jest stosowany
m.in. jako rozpuszczalnik, środek odkażający i paliwo. Przede wszystkim zaśjest pity jako spirytus i wódka.

złożenie słów: etan i (alkoh)ol

ETATYZM 'system gospodarczy w ustroju kapitalistycznym, polegający na wpływaniu przez państwo na gospodarkę
przez zakładanie przedsiębiorstw albo przez udział w przedsiębiorstwach prywatnych': Właśnie etatyzm, a nie żadna
wolnorynkowość, jest sensem działania obecnego rządu.

220
ET CETERA

ETNOLOGIA

ETATYSTA 'zwolennik etatyzmu': Wśród członków ówczesnego rządu przeważali etatyści przekonani, że należy
powiększać ingerencję państwa w działanie gospodarki.

ETATYZACJA 'ingerencja państwa w działanie gospodarki w ustroju kapitalistycznym; także szerzej: uzależnienie
różnych sfer życia od państwa': Ekonomiści przestrzegali przed etatyzacją przedsiębiorstw, która zazwyczaj prowadzi
do coraz mniej efektywnego gospodarowania. Etatyzacją społeczeństwa w ustroju komunistycznym.

ETATYSTYCZNY 'związany z etatyzmem': Etatystyczny program gospodarczy. Liberałowie odrzucali etatystyczną

frazeologię tej partii.

fr. etatisme od: ćtat 'państwo'

ET CETERA (czytaj: et cetera) 'i tak dalej, skrót: eto.':

Mówili mu, że jest mądry, szlachetny, prawy et cetera.

lać. et cetera

ETER l. 'w filozofii starogreckiej: subtelna materia, wypełniająca wszechświat': Greccy filozofowie odróżniali eter od
czterech żywiołów - ognia, wody, powietrza i ziemi - i określali jako "piątą zasadę". 2. 'w dawnych poglądach: ośrodek,
środowisko wypełniające przestrzeń świata, w którym rozchodzą się fale świetlne':

O istnieniu eteru fizycy byli przekonani aż do XIX w. (} Fale eteru 'fale radiowe; także przen. program radiowy' 3. w
chemii 'związek organiczny o wzorze ogólnym R'-0-R", otrzymywany w wyniku odwodnienia alkoholu lub fenolu':
Obecnie etery są wykorzystywane m.in.jako rozpuszczalniki. Dawniej eter etylowy stosowano do narkozy podczas
operacji.

ETERYCZNY 'lekki, zwiewny, niematerialny': Eteryczna dziewczyna. Eteryczna miłość. () Olejek eteryczny 'olejek
zapachowy otrzymywany z roślin, mający postać bezbarwnej, lotnej cieczy': Olejki eteryczne znajdują powszechne
zastosowanie w przemyśle kosmetycznym i spożywczym.

gr. aither

ETERNIT 'materiał budowlany w postaci falistych lub płaskich płyt': Eternit stosowano bardzo powszechnie jako
materiał do ocieplania budynków i krycia dachów. Obecnie w Polsce nie jest już wytwarzany, ze względu na zawartość
rakotwórczego azbestu.

niem. Eternit, nazwa firmowa

ETIOLOGIA l. 'nauka, której przedmiotem jest badanie przyczyn wywołujących choroby' 2. 'ogół, zespół przyczyn, które
składają się na powstanie jakiegoś zjawiska': Etiologia tego procesu biologicznego nie jest jeszcze dokładnie poznana.

fr. etiologie od gr. aitia 'przyczyna', logos 'nauka, słowo'

ETIUDA w muzyce 'utwór muzyczny, który ma kształtować biegłość techniczną w grze na instrumencie, zwykle
skoncentrowany na jednym problemie wykonawczym':

() Etiuda koncertowa 'utwór muzyczny, dla którego poza celem dydaktycznym charakterystyczny jest wysoki kunszt
artystyczny'
fr. etude, z łac. studium 'staranie'

ETNICZNY 'taki, który dotyczy grup narodowych lub plemiennych, związany z kulturą tych grup; narodowościowy':
Etniczny status części składowych Federacji. Kultura i języki grup etnicznych południowej Etiopii były przedmiotem
jego badań.

MUZYKA ETNICZNA 'współczesne, modne określenie muzyki ludowej jakiegoś obszaru, narodu, plemienia, grupy
ludności itp; także: muzyka popularna, czerpiąca inspiracje z takiej muzyki ludowej': Zespół gra muzykę etniczną ludów
andyjskich.

gr. ethnikós 'ludowy, narodowy'

ETNO- cząstka o znaczeniu 'lud, plemię', dodawana do rzeczowników i przymiotników, zazwyczaj mających charakter
naukowy, zwłaszcza - socjologiczny, wskazująca na ich związek z grupą narodową lub plemienną, ludem i jego kulturą,
np. etnogeneza, etnografia

od gr. ethnos 'plemię, lud'

ETNOGENEZA 'pochodzenie grup etnicznych (plemion, ludów, narodów) i ich rozwój we wczesnych stadiach':

Witold Mańczak podał dane językowe, które rzucają światło na etnogenezę Słowian i pomagają wyjaśnić zagadkę ich
praojczyzny.

złożenie cząstki: etno- i słowa: geneza

ETNOGRAFIA 'nauka o początkach kultury i jej rozwoju oraz o specyfice kulturowej różnych społeczności':

Przedmiotem badania etnografii są m.in. kultury społeczności niecywilizowanych, kultura ludowa, tworzenie się
specyficznych kultur i subkultur różnych grup zawodowych i narodowych.

ETNOGRAF 'uczony prowadzący badania w zakresie etnografii': Do wybitnych polskich etnografów XIX w. należą m.in.
badacze folkloru: Oskar Kolberg i Zygmunt Gloger.

ETNOGRAFICZNY 'związany z etnografią': Studenci socjologii i polonistyki wyjeżdżali w czasie wakacji na obozy
etnograficzne i dialektologiczne.

złożenie cząstek: etno- i -grafia od gr. grapho 'piszę'

ETNOLOGIA 'ogólna wiedza o kulturach różnych społeczności, wykorzystująca badania etnograficzne jako materiał do
analiz i porównań': Etnologia jest najczęściej uprawiana jako dyscyplina porównawcza, korzystająca z danych wielu
nauk o kulturze, m.in. etnografii i antropologii kulturowej.

ETNOLOG 'uczony prowadzący badania w zakresie etnologii': Do najbardziej znanych na świecie etnologów należą
m.in. Ciaude Levi-Strauss i Mircea Eliade.

ETNOLOGICZNY 'związany z etnologią': Etnologicz-ne porównania kultur.

złożenie cząstek: etno- i -logia od gr. logos 'nauka, słowo'

221

ETOLA

EUDAJMONIZM
ETOLA 'okrycie damskie w formie krótkiej pelerynki lub szerokiego szala z futra': Na suknię wieczorową narzuciła
delikatną etolę.

fr. etole

ETOLOGIA 'nauka zajmująca się badaniem zachowania zwierząt i ludzi': Etologia człowieka zajmuje się m.in. badaniami
różnych uwarunkowań ludzkiego zachowania i porównaniami zachowań ludzi należących do różnych kultur.

UWAGA: Słowo etologia było i jest też używane przez wielu filozofów w bardzo różnych znaczeniach. Zazwyczaj są one
jakoś powiązane z jego etymologią, zgodnie z którą etologia jest związana ze zwyczajami, charakterem, sposobami
zachowań.

ETOLOG 'uczony prowadzący badania z zakresu etologii': Badania etologów są wykorzystywane m.in. w weterynarii i
tresurze zwierząt.

ETOLOGICZNY 'związany z etologia': Badania etolo-giczne nad funkcjami zachowań zwierząt.

lać. ethologia 'nauka o zwyczajach i charakterze' od gr. ethos 'zwyczaj' i logos 'nauka, słowo'

ETOS 'zespół wartości moralnych, wzorów postępowania i innych norm społecznych, uznawany przez jakąś grupę ludzi
za ideał, za wzorzec, który należy realizować': Była to grupa ludzi, dla których już wtedy liczył się nie etos, lecz chłodna
kalkulacja polityczna. Etos "Solidarności".

ETOSOWIEC albo ETOSIARZ pot. 'lekceważąco o członku opozycji antykomunistycznej w latach 70. i 80., odwołującym
się wówczas do etosu "Solidarności", a dziś robiącym karierę wbrew temu etosowi'

gr. ethos 'zwyczaj'

ETUI (czytaj: etui) 'futerał lub ozdobne pudełko na różne drobne przedmioty, które łatwo uszkodzić lub zgubić':

Skórzane etui na klucze. Ozdobne etui na okulary.

fr. etui

ETYKA l. 'dział filozofii: nauka o moralności': Etyka zajmuje się m.in. problematyką wartości i norm moralnych,
obowiązujących w danej społeczności. 2. 'system norm moralnych jakiejś osoby czy grupy lub norm uznawanych w
pewnym okresie': Etyka lekarska. Etyka dziennikarska.

ETYK 'filozof zajmujący się etyką': Wybitnym polskim etykiem był Tadeusz Kotarbiński, twórca tzw. etyki niezależnej i
koncepcji "opiekuna spolegliwego".

ETYCZNY l. 'związany z etyką - działem filozofii':

Rozważania etyczne. 2. 'związany z etyką - systemem norm moralnych': Zasady etyczne. Normy etyczne. 3. 'moralnie
dobry, właściwy': Etyczne postępowanie.

lać. ethica odgr. ethos 'zwyczaj'

ETYLINA 'benzyna ze specjalnymi dodatkami -paliwo do silników gaźnikowych': Przy dystrybutorze na stacji paliw
można było zatankować etylinę o liczbie oktanowej 94 lub 98.

odfr. ethyl

ETYLOWY ALKOHOL 'to samo, co etanol'

od fr. ethyle, a to od gr. aither 'powietrze' i hyle 'materia'

ETYMOLOGIA l. 'dział językoznawstwa zajmujący się pochodzeniem wyrazów': Etymologia zajmuje się m.in.
ustalaniem, od jakiego słowa dany wyraz pochodzi i co pierwotnie znaczył. 2. 'pochodzenie wyrazu': W tym słowniku
etymologia jest podana pod każdą grupą wyjaśnionych słów i zazwyczaj odnosi się do głównego słowa.

ETYMOLOG 'językoznawca badający pochodzenie wyrazów': Do najbardziej znanych w polskim językoznawstwie

etymologów należą m.in. Aleksander Briickner i Franciszek Sławski.

ETYMOLOGIZOWAĆ 'wyprowadzać etymologię, dziś często: przesadnie zagłębiać się w etymologii': Z przekąsem
mówiono, że autor etymologizuje - wyprowadza historię każdego słowa niemal z sanskrytu.

ETYMOLOGICZNY 'związany z etymologią - nauką;

podający etymologię - pochodzenie wyrazów': Poszukiwania etymologiczne. Słownik etymologiczny.

ETYMON w językoznawstwie 'wyraz lub cząstka wyrazowa, która jest podstawą etymologiczną innego wyrazu':
Etymon słowa piwo to czasownik pić: pierwotnie/';H'O było to coś, co się pije - 'picie'.

gr. etymologia 'poszukiwanie prawdziwego sensu słów'

Eu symbol pierwiastka chemicznego: europ (zob.)

EUCHARYSTIA l. 'sakrament chrześcijański: przeistoczenie chleba i wina w ciało i krew Chrystusa': Eucharystia jest
najważniejszym z chrześcijańskich sakramentów. Adoracja Chrystusa w eucharystii, l.przen. 'msza święta':
Uczestniczyli w niedzielnej eucharystii.

EUCHARYSTYCZNY 'związany z eucharystią': Ofiara eucharystyczna. Celem kongresów eucharystycznych jest

rozwijanie kultu eucharystii.

odgr. eucharystia 'dziękczynienie' (w czasie Ostatniej Wieczerzy)

EUDAJMONIZM 'pogląd filozoficzny, iż najwyższym dobrem w życiu człowieka jest szczęście': Eudajmo-nizm różnił się
od hedonizmu i epikureizmu, nie utożsamiał bowiem szczęścia tylko z przyjemnością, jak te kierunki, ale kojarzył je z
np. z doskonałością, harmonią, oglądaniem Boga itd.

EUDAJMONIA w filozofii 'szczęście': Termin eudaj-monia jest różnie rozumiany przez różnych filozofów. Eudąjmonia,
w rozumieniu Greków, była to doskonałość jednostki, czyli osiągnięcie tego optimum, jakie człowiek przy swej naturze
osiągnąć może. (Tatarkiewicz)

EUDAJMONISTA 'filozof, będący zwolennikiem eudaj-monizmu': Eudajmonistami byli filozofowie związani z tak
różnymi poglądami na świat, jak Arystoteles i św. Tomasz z Akwinu.

222

EUFEMIZM

EUROCZEK

EUDAJMONISTYCZNY 'związany z eudajmonizrnem':

Eudajmonistyczna doktryna Demokryta. Etyka eudaj-monistyczna.

odgr. eudaim6n 'szczęśliwy'

EUFEMIZM w językoznawstwie 'słowo lub zwrot użyte zamiast innego, bardziej drastycznego, nieprzyzwoitego,
dosadnego, objętego tabu itd. słowa lub zwrotu': Eufemizmy to np. kobieta lekkiego prowadzenia zamiast dziwka;
tam, gdzie król piechotą chodzi zamiast ustęp, odejść do wieczności zamiast umrzeć.

EUFEMISTYCZNY 'zwykle o formach językowych:

nie nazywający rzeczy wprost, złagodzony': Eufemistycz-ne określenia. Eufemistyczny zwrot.

fr. euphemisme odgr. eu 'dobrze', phemi 'mówię'

EUFONIA l. w nauce o literaturze 'umiejętny dobór elementów brzmieniowych utworu, dających zamierzony efekt
artystyczny': Eufonia obejmuje m.in. takie elementy, jak instrumentacja głoskowa, rym, rytm i akcent. Nauczyciel
zwracał uwagę na wspaniałą eufonię w wierszu Leśmiana "Dziewczyna". 2. w językoznawstwie 'eliminowanie trudnych
do wymówienia połączeń głosek lub wyrazów': Przejawem eufoniijest dodawanie do przyimka "w" głoski "e"
wówczas, gdy następny wyraz zaczyna się od grupy spółgłoskowej lub głoski "w" - np. we wtorek, a nie w wtorek.

EUFONICZNY l. w nauce o literaturze 'związany z doborem elementów brzmieniowych utworu': Eufoniczna funkcja
rymu i akcentu. 2. w językoznawstwie 'związany z eliminowaniem trudnych do wymówienia połączeń głosek lub
wyrazów': Przejawem procesów eufonicz-nych może być tzw. rozpodobnienie - zastąpienie trudnej do wymówienia
grupy dwóch takich samych głosek przez ich zróżnicowanie, które zaszło np. w słowie trun-na, wymawianym dziś jako
trumna.

fr. euphonie odgr. eu 'dobrze', phone' 'dźwięk, głos, brzmienie'

EUFORIA l. 'stan pozytywnego pobudzenia, doskonałego samopoczucia, radości, wiary we własne siły': Euforia
miodowego miesiąca szybko zmieniła się w szarą codzienność. Euforia towarzysząca odzyskaniu wolności. 2. w
medycynie 'stan chorobliwej wesołości towarzyszący niektórym chorobom': Euforia występuje m.in. w ostatnim
stadium gruźlicy.

EUFORYCZNY l. 'związany z euforią - stanem pobudzenia, radości itd.': Euforyczny optymizm. Euforyczne poczucie siły.
2. w medycynie 'związany z euforią - stanem chorobowym': Stan euforyczny. Objawy euforyczne.

fr. euphorie od gr. eu 'dobrze', pheró 'mam się'

EUGENIKA 'badania cech dziedzicznych człowieka, których celem jest rozwijanie cech dodatnich i eliminowanie cech
niepożądanych, np. chorób dziedzicznych': Eu-genika to dziewiętnastowieczna interdyscyplinarna dziedzina wiedzy,
obecnie coraz ściślej powiązana z genetyką.

EUGENICZNY 'związany z eugeniką, rzadziej: dotyczący dziedziczności': Badania eugeniczne. Eugenicz-ne ujęcie
problemów dziedziczności.

ang. eugenics od gr. eugenes 'mający dobre pochodzenie'

EUNUCH inaczej: KASTRAT, RZEZANIEC 'mężczyzna pozbawiony jąder': W przeszłości eunuchowie byli używani m.in.
do strzeżenia haremów w krajach muzułmańskich.

gr. eunouchos

EUREKA albo HEUREKA 'znalazłem! - okrzyk, który Archimedes wzniósł w kąpieli, wówczas gdy zrozumiał podstawowe
prawo hydrostatyki; dziś okrzyk osoby, która nagle coś zrozumiała, odkryła rozwiązanie jakiegoś problemu':
Archimedes zakrzyknął: - Eureka! gdy zrozumiał, że ciało zanurzone w wodzie traci na ciężarze tyle, ile waży wyparta
przez nie woda. Janek długo myślał nad zadaniem, wreszcie usłyszeliśmy, jak krzyknął: - Eureka!

gr. heureką
EURO 'wspólna waluta większości państw Unii Europejskiej, wprowadzana od roku 1999'

skrót od: Europa

EURO- cząstka o znaczeniu 'europejski', dodawana do rzeczowników, mająca wskazywać na związek pojęcia o-
znaczonego przez dany wyraz z Europą i europejskością (zarówno w sensie opisowym, jak i dodatnio wartościującym),
np. eurobank (= bank o zasięgu europejskim), euroinwestycja, europarlament.

UWAGA: niezbyt poprawne są wyrazy z cząstką euro- dodaną do wyrazów polskich, np. "eurogłosowanie" (lepiej:

głosowanie w wyborach europejskich), "eurowybory" (lepiej: wybory europejskie).

skrót od: Europa

EUROCENTRYZM albo EUROPOCENTRYZM

'uznawanie Europy za centrum świata i ujmowanie spraw wszystkich innych kontynentów i kultur z europejskiego
punktu widzenia': Obchody pięćsetnej rocznicy odkrycia Ameryki były klasycznym przykładem euro-centryzmu: dla
wielu ludów zamieszkujących przed pięcioma wiekami oba kontynenty amerykańskie przybycie Kolumba na San
Salvador w 1492 r. oznaczało początek końca ich cywilizacji.

EUROCENTRYK albo EUROPOCENTRYK 'osoba uznająca Europę za centrum świata, ujmująca sprawy wszystkich
kontynentów z europejskiego punktu widzenia': Wzrost potęgi Ameryki w XX w. i zjawiska globalizacji sprawiły, że w
naszych czasach europocen-trykówjest znacznie mniej niż przed stu laty.

złożenie cząstki: euro- i słowa: centryzm

EUROCZEK (czytaj ełro-czek)'czek, który można zrealizować w większości rozwiniętych krajów europejskich, przede
wszystkim w krajach należących do Europej-

223

EUROENTUZJASTA

EYERGREEN

skiego Obszaru Gospodarczego (kraje EWG i EFTA)':

Euroczeki można realizować w bankach, można też nimi płacić w wielu restauracjach, hotelach, na stacjach
benzynowych itd. - w tym kraju, w którym zostały wystawione lub w innych krajach EOG.

złożenie cząstki: euro- i słowa: czek (nazwa firmowa)

EUROENTUZJASTA 'gorący zwolennik przystąpienia Polski do różnych ponadnarodowych organizacji europejskich,

przede wszystkim do Unii Europejskiej': Ale euroentuzjaści zapominają, że członkostwo w Unii to nie tylko przywileje,
lecz także ograniczenia i obowiązki.

złożenie cząstki: euro- i słowa: entuzjasta

EUROKOMUNIZM 'zmodyfikowana wersja komunizmu, propagowana od lat 70. XX w. w krajach Europy Zachodniej,
przede wszystkim we Włoszech, Francji i Hiszpanii': Eurokomunizm odrzucał idee zbrojnej rewolucji proletariackiej,
głosił, że możliwe jest pokojowe, nienaruszające demokracji przejście krajów kapitalistycznych do gospodarki
socjalistycznej, a ściślej:
gospodarki o mieszanym, socjalistyczno-kapitalistycz-nym charakterze.

EUROKOMUNISTA 'zwolennik eurokomunizmu, zwłaszcza członek jednej z partii komunistycznych działających na

zachodzie Europy': Eurokomuniści potępili wprowadzenie stanu wojennego w Polsce.

EUROKOMUNISTYCZNY 'związany z eurokomuniz-mem': Partie eurokomunistyczne.

złożenie cząstki: euro- i słowa: komunizm

EUROKRACJA 'wysocy urzędnicy Unii Europejskiej, przestrzegający z nadmiernym formalizmem obowiązujących w niej
reguł urzędowych i przedkładający interesy tej organizacji nad interesy poszczególnych państw': Zwolennicy partii
narodowej uważali, że euro-kracja nie dopuści do korzystnych z naszego punktu widzenia rozwiązań w dziedzinie
rolnictwa i zatrudnienia Polaków w krajach Unii.

EURO KRATA 'wysoki urzędnik Unii Europejskiej, przestrzegający z nadmiernym formalizmem obowiązujących w niej
reguł urzędowych i przedkładający jej interesy nad interesy poszczególnych państw': Nieufność wobec eurokratów z
Brukseli była przyczyną tego, że duża część społeczeństwa owego kraju odnosiła się z dystansem do przystąpienia do
unii walutowej.

złożenie cząstek: euro- i -kracja odgr. kratos 'siła, władza'

EUROP 'pierwiastek chemiczny o liczbie atomowej 63 i masie atomowej 151,96: srebrzysty metal, szybko się
utleniający, symbol: Eu': Europ jest wykorzystywany m.in. w technice jądrowej.

n.-lać. europium

EUROPEIZACJA 'wprowadzanie lub szerzenie się europejskiego modelu kultury i życia; także: wprowadzanie

lub szerzenie się pozytywnych cech cywilizacji zachodnioeuropejskiej: dyscypliny i organizacji pracy, poszanowania
prawa itd.': Europeizacja grup afrykańskich emigrantów we Francji. Prasa donosiła z satysfakcją o europeizacji polskich
banków i urzędów państwowych.

EUROPEIZOWAĆ 'wprowadzać europejski model kultury i życia; także: wprowadzać pozytywne cechy cywilizacji
zachodnioeuropejskiej': Członkowie tego plemienia byli europeizowani przez misjonarzy chrześcijańskich i kontakty z
kupcami z Europy.

EUROPEIZOWAĆ SIĘ 'przyjmować europejski model kultury i życia; także: nabierać pozytywnych cech cywilizacji
zachodnioeuropejskiej': W latach 90. duże polskie miasta zaczęły się szybko europeizować.

od słowa: Europa

EUROREGION 'tereny przygraniczne dwóch lub trzech państw (rzadziej: większej liczby) wyodrębnione jako
samodzielna jednostka terytorialna w celu rozwijania współpracy międzynarodowej': Na spotkaniu dyskutowano o
powołaniu euroregionu obejmującego przygraniczne tereny Polski, Niemiec i Czech oraz o związanych z tym
problemach turystyki i ekologii.

złożenie cząstki: euro- i słowa: region

EUROSCEPTYK 'osoba zachowująca dystans wobec dążeń Polski do przystąpienia do różnych ponadnarodowych
organizacji europejskich, przede wszystkim do Unii Europejskiej, niechętna takim poczynaniom': Badania wykazują, że
eurosceptyków jest więcej wśród mieszkańców wsi, osób starszych i mniej wykształconych.

złożenie cząstki: euro- i słowa: sceptyk

EUROZŁĄCZE 'specjalne złącze telewizora z innym urządzeniem za pomocą bardzo grubego, wielożyłowego kabla':
Eurozłącze zapewnia wysokąjakość sygnału przesyłanego z magnetowidu do telewizora.

złożenie cząstki: euro- i słowa: złącze

EUTANAZJA (czytaj: eł-tanazja) 'świadome i celowe spowodowanie albo przyśpieszenie śmierci osoby nieuleczalnie
chorej, dokonane zwykle na jej prośbę, zazwyczaj po to, by przerwać jej cierpienia': Eutanazja nie doczekała się, jak
dotąd, jednoznacznej oceny moralnej. Kościół katolicki wypowiada się zdecydowanie przeciwko eutanazji.

EUTANASTA 'wykonawca lub zwolennik eutanazji':

Przed sądem amerykańskim stanął lekarz, zdeklarowany eutanasta, który przyznał się do tego, że skrócił życie
kilkunastu pacjentów na życzenie ich i ich rodzin.

lać. euthanasia 'bezbolesna śmierć'

EVERGREEN (czytaj: ewergrin) 'utwór muzyczny, który odznacza się stałą popularnością, melodia, piosenka wiecznie
żywa, ciągle odtwarzana w radiu, na estradzie,

224

EVVIVA L'ARTE

I EWOLUCJA

w telewizji': Teraz nadamy jedną z wersji evergreenu Beatlesów "Ali you need is love".

ang. evergreen, dosłownie 'wiecznie zielony' (o roślinie)

EVVIVA L'ARTE (czytaj: ewiwa larte) 'niech żyje sztuka!': Uważał, że w dzisiejszym świecie nawet sztuka się
skomercjalizowała. Gdzież ci artyści, którzy śpiewali: -Choć mamy buty podarte, jednak evviva 1'arte!

fr. evviva 1'arte

EWAKUACJA 'usunięcie ludności, zwierząt, majątku z zagrożonego czymś miejsca, np. z zagrożonych terenów w czasie
działań wojennych lub klęski żywiołowej ': Na skutek bombardowania Anglicy musieli przerwać ewakuację wojska z
palącego się portu. Po odebraniu telefonu o podłożeniu bomby zarządzono ewakuację szpitala.

EWAKUOWAĆ 'usuwać ludzi, zwierzęta lub majątek z zagrożonych miejsc': Ogień na statku rozszalał się tak groźnie, że
trzeba było ewakuować pasażerów i większość załogi.

EWAKUACYJNY 'związany z ewakuacją, służący do ewakuacji': W budynkach publicznych powinna być specjalnie
oznaczona droga ewakuacyjna, którą należy uciekać np. w razie pożaru.

fr. evacuationzp.-/ac. evacuatio 'opróżnienie'

EWALUACJA książk. 'oszacowanie wartości': Rzeczoznawca miał dokonać ewaluacji majątku.

EWALUOWAĆ książk. 'oszacowywać wartość': Monetę ewaluowano ze względu na zawartość srebra i stosunek do
wartości waluty zagranicznej.

fr. evaluation
EWANGELIA l. 'nauka Chrystusa': Głosić ewangelię. Pracować w służbie ewangelii. 2. 'księga biblijna zawierająca opis
życia i działalności Chrystusa, przekazująca jego naukę': Ewangelie kanoniczne powstały między 70. a 100. rokiem n.e.
Apokryficzna ewangelia Nikodema. Gnostycka "Ewangelia Tomasza". 3-przen. 'część mszy, w której czyta się lub
śpiewa fragment tekstu ewangelii': Zdążyłem na ewangelię. 4. przen. zespół zasad lub wartości, będących dla kogoś
świętością, książka, która ten zespół zawiera': Przytaczał wersy z "Pana Tadeusza" - naszej ewangelii narodowej.

EWANGELISTA 'autor ewangelii, zwłaszcza autor jednej z czterech ewangelii kanonicznych': Czterej ewangeliści maj ą
w ikonografii kościelnej swoje symbole: Mateusz - twarz mężczyzny, Marek - lwa, Łukasz - wołu, Jan - orła.

EWANGELIARZ 'księga liturgiczna, zawierająca wybór fragmentów ewangelii, przeznaczonych do czytania w

poszczególne dni roku liturgicznego'

EWANGELICZNY l. 'związany z ewangeliami, zawarty w ewangeliach': Czytanie ewangeliczne. Prawdy ewangeliczne. 2.

'taki, jak w ewangeliach: dobry i

prostoduszny': Cechowała go wielka dobroć i ewangeliczna prostota.

lać. kość. Evangelia (liczba mnoga) z gr. euangelion'dobra nowina'

EWANGELIZACJA 'szerzenie, upowszechnienie zasad wiary chrześcijańskiej i modelu życia zgodnego z zasadami
ewangelii': Papież nawoływał do powtórnej ewangelizacji Europy.

EWANGELIZOWAĆ 'szerzyć zasady wiary chrześcijańskiej': Misjonarze ewangelizowali plemiona Indian mieszkających
nad Amazonką.

od słowa: ewangelia

EWANGELIK 'to samo, co protestant'

EWANGELICKI 'to samo, co protestancki' od słowa: ewangelia

EWENEMENT 'wydarzenie wyjątkowe, niespotykane, czasem szokujące, zaskakujące': Doktoryzowanie się w tak
młodym wieku jest ewenementem w naszym szkolnictwie wyższym. Tak wysokie zwycięstwo konserwatystów było
ewenementem nawet na tutejszej scenie politycznej.

fr. evenement

EWIDENCJA 'spis jakichś osób, rzeczy, zdarzeń, spraw;

także: prowadzenie takiego spisu': Prawnik stwierdził, że firmy o podanej przez dziennikarzy nazwie nie ma w
ewidencji. Urzędniczka skierowała ją do działu zajmującego się ewidencją ludności.

EWIDENCJONOWAĆ 'prowadzić ewidencję czegoś':

Ewidencjonowano wszystkie przypadki zachorowań na choroby zakaźne. Sekretarka skrupulatnie ewidencjonowała

korespondencję.

EWIDENCYJNY 'związany z ewidencją': Numery ewidencyjne przedmiotów. Karty ewidencyjne pracowników. niem.
Eyidenz z łac. eyidentia 'oczywistość'

EWIDENTNY 'oczywisty, wyraźny': Ewidentny stan ekonomicznej zapaści. Ewidentna pomyłka. Ewidentne
przekroczenie swoich uprawnień.

z łac. evidens 'oczywisty'

EWOKACJA książk. 'przywołanie czegoś, wywołanie wspomnień, przedstawienie sobie jakiegoś pojęcia':

Ewokacja najlepszych cech narodu w powieści nie wypadła przekonująco. Ewokacja odległych przeżyć.

EWOKOWAĆ książk. 'przywoływać, wywoływać coś':

"Solidarność" ewokowała nośne społecznie symbole. łac. evocatio 'wywołanie' od evocare 'wywoływać'

I EWOLUCJA 'skomplikowane zwroty ciałem lub prowadzonym pojazdem': Ewolucje gimnastyczne. Ewolucje

225

II EWOLUCJA

EX POST

w tańcu. Zespół prezentował mrożące krew w żyłach ewolucje motocyklowe.

lać. evolutio 'rozwinięcie czegoś przez toczenie, obracanie'

II EWOLUCJA 'stopniowe przechodzenie jednych form w inne': Ewolucja to z jednej strony przeciwieństwo zmian
nagłych - rewolucji, z drugiej - braku zmian:

zastoju, stagnacji. Ewolucja kształtu nadwozia samochodów osobowych. Ewolucja znaczeń wyrazów w języku.
Ewolucja gatunków roślin i zwierząt w biologii-

EWOLUOWAĆ 'zmieniać się, przechodząc stopniowo z jednej formy w inną': Gospodarka polska ewoluuje, stale
zwiększa się w niej udział firm prywatnych. Jego twórczość ewoluowała od literatury społecznie zaangażowanej ku
estetyzmowi.

EWOLUCYJNY 'zmieniający się przez stopniowe przechodzenie z jednych form w inne': Współcześnie zmiany społeczne
mają charakter ewolucyjny, obywają się bez nagłych, gwałtownych wstrząsów, które występowały w przeszłości.

EWOLUTYWNY 'taki, który podlega ewolucji, jest zdolny do ewolucji': Wprowadzony wówczas system gospodarczy
miał charakter ewolutywny.

lać. evolutio 'rozwinięcie, rozwój'

EWOLUCJONIZM l. w filozofii i różnych naukach 'pogląd, iż rzeczywistość ulega ciągłym, stopniowym zmianom':
Ewolucjonizm był charakterystyczny m.in. dla poglądów Heraklita, Arystotelesa i Hegla, filozofowie ci byli przekonani,
że rzeczywistość rozwija się nieustannie i ciągle wyłania coraz nowe postacie. 2. inaczej: TEORIA EWOLUCJI w biologii
'teoria Karola Darwina zakładająca, iż rozwój życia na Ziemi polega na tym, że z jednych gatunków roślin i zwierząt
wykształcają się inne gatunki przez stopniowe przekształcenia, przy czym kluczową rolę w owych przekształceniach
odgrywa umiejętność przystosowania się do zmieniających się warunków otoczenia': Współcześnie nie uznaje się już
pierwotnej wersji ewolucjonizmu, wyniki badań archeologicznych wskazują bowiem, że rozwój gatunków przebiegał
często skokowo, a nie przez powolne, systematyczne przekształcenia, zaś wyniki badań łańcuchów genetycznych
nasuwają przypuszczenie, iż rozwój ów nie miał nigdy charakteru liniowego, że życie powstało na Ziemi kilkakrotnie z
materii nieożywionej.

EWOLUCJONISTA 'uczony lub filozof, który jest zwolennikiem ewolucjonizmu' [Bergson sądził, iż] rozwój nie przebiega
tak, jak sobie wyobrażali ewolucjoniści:

nie jest mechaniczny, jak sądził Spencer, lecz, przeciwnie, jest samorzutny, twórczy. (Tatarkiewicz)
EWOLUCJONISTYCZNY 'związany z ewolucjoniz-mem': Ewolucjonistyczne poglądy Hegla i Nietzschego. W
ewolucjonistycznych koncepcjach Lewisa Morgana kultura rozwija się od barbarzyństwa ku cywilizacji zgodnie z tymi
samymi prawami przechodzenia od form

niższych do doskonalszych, które obowiązują w odniesieniu do biologii.

fr. evollutionnisme od łac. evolutio 'rozwinięcie, rozwój'

EX AEQUO (czytaj: eksekwo) 'o miejscach zajętych w jakiejś rywalizacji: na równi, równorzędnie': Drugie miejsce ex
aequo zajęli: zawodnik polski i Rosjanin.

lać. ex aequo 'na równi'

EX CATHEDRA książk. (czytaj: eks katedra) 'w autorytatywny sposób, nie dopuszczając do dyskusji': Profesor nigdy nie
wygłaszał sądów ex cathedra, zawsze starał się wciągnąć studentów w dyskusje, zmusić ich do myślenia i
samodzielnych poszukiwań.

tac. ex cathedra 'z katedry'

EX DEFINITIONE książk. 'z definicji - zwrot używany po to, by zaznaczyć, że coś wynika z sensu użytych wyrażeń, z ich
definicji': Prostokąt to ex definitione figura, która ma kąty proste.

lać. ex definitione 'z definicji'

EXEMPLUM zob. pod hasłem: EGZEMPLIFIKACJA EX LIBRIS zob. EKSLIBRIS

EXODUS (czytaj: egzodus) l. 'w Biblii: Księga Wyjścia, opisująca wyjście Izraelitów z Egiptu': Biblijny Exodus to druga z
ksiąg opowiadających o Mojżeszu. 2. przen. 'masowa emigracja lub ucieczka ludności z jakiegoś terytorium': Gazety
opisywały exodus ludności albańskiej z Kosowa. 3. żart. 'masowe wyjazdy, np. na święta lub urlop': Zaczął się już
urlopowy exodus.

lać. exodus z gr. eksodos 'wyjście'

EXPLICITE (czytaj: eksplic-ite) książk. 'jasno, wyraźnie, bez ogródek': Szef rosyjskiej dyplomacji powiedział to eksplicite.
Prezydent w swej wypowiedzi implicite wyraził na to zgodę, jednak jego rozmówcy domagali się, by powiedział to
zupełnie wyraźnie, expli-cite.

lać. explicite

EXPO 'wielka wystawa, zwłaszcza międzynarodowa wystawa towarów przemysłowych': Na Expo 2000 prezentowane
były najnowsze wyroby przemysłowe z całego świata.

ang. expo od exposition 'wystawa'

EXPOSĆ (czytaj: ekspoze) 'wystąpienie programowe premiera albo ministra, wygłaszane przed parlamentem':

W swoim expose premier zajął się głównie sprawami polityki wewnętrznej. Wygłosić expose.

fr. expos

EX POST książk. 'po fakcie, później': Uważał, że zdarzeń historycznych nie należy oceniać w czasie ich trwania, na
gorąco, wszelkie komentarze możliwe są dopiero ex

226
EXPRESSIS VERBIS

EZOTERYCZNY

post, gdy sytuacja choć trochę się wyklaruje i emocje opadną.

lać. ex post: ex 'z', post 'później'

EXPRESSIS VERBIS (czytaj: ekspres-is werbis) książk. 'wyraźnie, jasno, dobitnie, bez niedomówień': Musimy powiedzieć
expressis verbis, że żadne podejrzane ugrupowania nie będą miały tu wstępu. Książę powiedział;

expressis verbis, że zdradzał żonę.

lać. expressis verbis, dosłownie 'dobitnymi słowami'

EYELINER (czytaj: ajlajner albo ajlajner) 'tubka z tuszem i cienkim pędzelkiem albo flamaster z tuszem do robienia
kresek na powiekach': Eyelinerjest produkowany w bogatej gamie kolorystycznej. Nie przesadzajmy z używaniem
eyelinera, zwłaszcza w lecie.

ang. eyeliner

E-ZAKUPY 'zakupy za pośrednictwem sieci komputerowej, zwłaszcza intemetu': Autor artykułu zastanawiał się, czy
rozwój takich form jak telezakupy i e-zakupy nie sprawi, że w nieodległej przyszłości nie będziemy w

ogóle musieli ruszać się z domu, by kupić niezbędne rzeczy.

złożenie cząstki: e- i stówa: zakupy

EZOP 'grecki bajkopisarz, żyjący w VI w. p.n.e.': Bajki Ezopa odznaczają się ciętym językiem i - często - satyrycznym
charakterem. Pod postaciami zwierząt, w aluzyjnej formie, przedstawiają one ludzi i ich wady. () Język czopowy 'język
cięty, ostry, połączony zwykle z aluzyjnym przedstawieniem pewnych problemów': Językiem czopowym polscy pisarze
posługiwali się niejednokrotnie wówczas, gdy mówienie wprost o pewnych negatywnych zjawiskach nie było możliwe,
np. w czasach ostrej cenzury.

gr. Aisópos

EZOTERYCZNY 'tajemny, dostępny tylko dla wybranych lub dostępny tylko za pomocą władz duchowych':

Mówił, że nie jest w stanie opisać w normalnym języku swych mistycznych i ezoterycznych przeżyć. Ich zbliżenie miało
dziwny, ezoteryczny charakter. Ezoteryczna wiedza, liryka.

gr. esóterikós 'wewnętrzny'

227

f skrót: femininum (zob.) F symbol pierwiastka chemicznego: fluor (zob.)

°F symbol stopnia temperatury w skali Farenheita (zob. Fa-renheita skala)

FABRYKACJA l. 'wytwarzanie czegoś, zwłaszcza czegoś fałszywego, nielegalnego': Członkiem grupy przestępczej był
niejaki Marian S., który zajmował się fabrykacją fałszywych dowodów tożsamości. 2. przestarz. 'wytwarzanie czegoś
na skalę przemysłową': Dziadek miał małą firmę specjalizującą się w fabrykacji naczyń emaliowanych.
FABRYKOWAĆ l. 'wytwarzać coś, zwłaszcza coś fałszywego, nielegalnego': Okazało się, że wszystkie przedstawione w
procesie dowody niewinności zostały sfabrykowane przez przyjaciół podsądnego. 1. przestarz. 'wytwarzać coś na skalę
przemysłową': Fabrykować maszyny. Fabrykować leki.

od rzeczownika: fabryka

FABUŁA 'ciąg zdarzeń, tworzących pewną całość, przedstawionych w utworach epickich i dramatach': Pełna napięcia
fabuła powieści detektywistycznej. W sobotę w telewizji wyświetlono amerykańską komedię o lekkiej i zabawnej
fabule.

FABULARNY 'dotyczący fabuły': Teoretyk literatury objaśniał na przykładzie powieści Sienkiewicza i Prusa schematy
fabularne stosowane w dziewiętnastowiecznej epice. <} Film fabularny 'film przedstawiający pewien ciąg zdarzeń, w
którym poszczególne role odtwarzają aktorzy, zaś całość widowiska jest fikcją stworzoną przez nich, przez reżysera,
scenarzystę itd.': Oprócz filmów fabularnych na pokazie wyświetlano też fabularyzowane dokumenty i filmy
dokumentalne.

FABULARYZACJA 'ujęcie dokumentów, pamiętników, wspomnień, listów w formę fabuły, pewnego ciągu zdarzeń':
Pisarz podjął próbę fabularyzacji dziennika swego ojca, uzupełniając go dialogami i dodając drobne elementy fikcji,
które pomagały odbiorcy połączyć i zrozumieć poszczególne zdarzenia.

FABULARYZOWAĆ 'ujmować coś w formę fabuły':

Przedstawiono wstrząsający film, będący sfabularyzo-

wanym pamiętnikiem żydowskiej dziewczynki, która zginęła w getcie.

lać. fabuła 'opowieść, bajka'

FABULISTYKA rząd. inaczej: BAJKOPISARSTWO 'pisanie bajek; także: bajki pewnego autora, okresu itd.':

Wielu znakomitych autorów bajek i baśni, np. Hans Christian Andersen, traktowało fabulistykęjako uboczny rodzaj
pisarstwa, zamierzając poświęcić się tworzeniu dzieł dla dorosłych. Fabulistyka romantyczna, fabu-listyka XX w.

FABULISTYCZNY rząd. 'związany z bajkopisarstwem lub z bajkami; bajkowy': Literatura fabulistyczna. Wątek
fabulistyczny. Jego opowiadanie miało fabulistyczny charakter.

od łac. fabuła 'bajka'

FACECJA l. przestarz. 'anegdota, dowcip': Opowiadał nam pieprzne facecje. 2. w nauce o literaturze 'krótki utwór
epicki, mający postać anegdoty zakończonej dowcipną puentą': Facecje to gatunek uprawiany w dawnej literaturze,
np. w okresie renesansu.

FACECJONISTA l. przestarz. 'osoba, która bawi towarzystwo opowiadaniem zabawnych anegdot': Starszy pan, z którym
przyszło nam spędzić podróż, okazał się znakomitym facecjonistą i gawędziarzem. 2. 'pisarz -autor facecji': Jednym z
facecjonistów w literaturze polskiej jest Łukasz Gómicki, który włączył tego typu utwory do swego "Dworzanina
polskiego".

lać. facetia 'dowcip'

FACE-LIFTING zob. pod hasłem LIFTING FACSYMILE zob. FAKSYMILE

FACJATA l. inaczej: FACJATKA 'pomieszczenie na poddaszu z oknem, nakryte osobnym daszkiem': W fa-cjatce ojciec
urządził mu mały pokoik do zabawy. 2. 'pot. 'gęba': Nie mogłem już patrzeć na jego paskudną facjatę.

wl. facciata 'fasada' (dawniej w języku polskim stówo facjata miało znaczenie 'przednia ściana budynku')
FACTORING zob. FAKTORING

FADING (czytaj: fejding) w technice 'chwilowy zanik fal radiowych, docierających do jakiegoś odbiornika': Fading może
być spowodowany np. interferencją fal odbijających się od różnych warstw atmosfery.

ang. fading 'zanik'

FADO 'melancholijna pieśń portugalska, oparta na dawnych pieśniach ludowych': Słuchali smętnych portugalskich
fado, wykonywanych przy akompaniamencie mandoliny i gitary.

port. fado, dosłownie 'los, fatum'

FAHRENHEITA SKALA 'skala temperatury, w której O stopni to temperatura mieszaniny śniegu z salmiakiem,

228

FAIR

FAKTORING albo FACTORING

zaś 100 stopni to temperatura ciała ludzkiego'. Skala Fa-hrenheitajest używana w krajach, w których obowiązuje
angielski system miar. Temperatura wrzenia wody w tej skali to 212 °F.

FAHRENHEIT, symbol °F, 'w skrócie: stopień w skali Fahrenheita': O °C to 32 °F.

od nazwiska (Gabriela) Fahrenheita (1686-1736), fizyka niemieckiego pochodzenia

FAIR (czytaj: fer) 'uczciwy, honorowy lub lojalny - przymiotnik; uczciwie, honorowo lub lojalnie - przysłówek': Jego
przyjaciel był zawsze fair. Nawet wobec swych przeciwników starał się zawsze postępować fair.

FAIR PLAY (czytaj: fer piej) 'czysta gra, uczciwe postępowanie': Zasady fair play w polityce są bez przerwy
kwestionowane. Przestrzegać reguł fair play w sporcie.

ang. fair, fair play

FAITES VOS JEUX! (czytaj: fetwoże) 'zaczynajcie grę -okrzyk krupiera w salonie gry': Z daleka słyszał, jak krupier przy
stole z ruletką zachęca graczy: faites vos jeux!

fr. faites vos jeux!

FAJANS l. 'tworzywo ceramiczne, którego głównym składnikiem jest biała glinka, wypalane i używane do wyrobu
naczyń, płytek ściennych, różnego rodzaju filtrów technicznych itd.; także wyroby z tego tworzywa.':

Na wystawie prezentowano wyroby z fajansu i porcelany. Miał w domu wspaniałą kolekcję holenderskich fajansów. 2.
pot. 'rzecz bezwartościowa lub rzeczy bezwartościowe': To wszystko, co oni sprzedają na tym bazarze, to kompletny
fajans.

FAJANSOWY 'zrobiony z fajansu': Fajansowy serwis. Fajansowy kubek.

fr. faience od nazwy miasta włoskiego Faenza, znanego już w średniowieczu ze wspaniałych wyrobów fajansowych

FAKIR l. 'w krajach arabskich: wędrowny mnich, żyjący z jałmużny': Arabscy fakirzy są ascetami, wyrzekającymi się z
pobudek religijnych posiadania czegokolwiek. 2. 'hinduski asceta, prezentujący publicznie sztuki magiczne i cyrkowe
oraz niezwykłe umiejętności nabyte przez długotrwałe ćwiczenia': W miarę gry fakira na flecie węże powoli zaczynały
się wysuwać z kosza. Fakir ze swymi pomocnikami pokazywał niezwykłą sztukę z liną, która stała prosto, choć nie była
u góry do niczego przymocowana.

FAKIRSKI 'związany z fakirem - arabskim mnichem lub hinduskim ascetą, pokazującym sztuki': Fakirskie ubóstwo.
Fakirskie popisy.

FAKIREK (zwykle w liczbie mnogiej) 'but lub kapeć, który od strony stopy ma gęsto rozmieszczone kołeczki z tworzywa
sztucznego, masujące stopy podczas chodzenia': Noszenie fakirków zapobiega płaskostopiu.

ar. fakir 'ubogi'

FAKS albo TELEFAKS l.'urządzenie techniczne, najczęściej będące częścią telefonu, które służy do przesyłania za
pomocą linii telefonicznej napisanego tekstu, obrazu (rysunku, fotografii), wykresu itp.': Wszystkie stanowiska w
biurze burmistrza są wyposażone w faksy. Prosił, żeby zaświadczenie przesłać mu faksem, oni tu podobno to
honorują. 2. 'materiał - tekst, rysunek, fotografia, wykres itp. przesłany za pomocą takiego urządzenia':

Otrzymali właśnie faks potwierdzający przyjazd ministra na rozmowy. Niektóre słowa na faksie były trochę rozmazane,
ale całość była dobrze czytelna.

FAKSOWAĆ, PRZEFAKSOWAĆ 'przesyłać, przesłać coś za pomocą faksu': Z Wrocławia taksują, że przesyłka dotarła do
nich dopiero dzisiaj. Dane z Zakładu nr 2 proszę przefaksować do Centrali, jak tylko zostaną opracowane.

ang. fax, skrót od: telefax

FAKSYMILE albo FACSIMILE (czytaj: faksymile) 'dokładna reprodukcja, kopia dokumentu, rękopisu, rysunku':
Opublikował wybór poezji Mickiewicza, opracowany na podstawie faksymiliów autografów. Wydano faksymilia
Norwidowskiego "Vade mecum".

od łac. fac simile 'czyń podobnie'

FAKT MEDIALNY albo PRASOWY 'coś, co nie zdarzyło się w rzeczywistości, lecz zostało wymyślone przez dziennikarzy i
podane jako fakt; dziennikarskie kłamstwo, mające pozory autentyzmu': Pragnę stanowczo stwierdzić, że rzekomy
wypadek spowodowany przez ministra to fakt medialny, a nie rzeczywistość. Rzecznik oświadczył, że z faktami
medialnymi nie będzie polemizował. Publikacja tej gazety to już kolejny -w ciągu dwóch dni - fakt medialny, związany
z integracją Polski ze strukturami europejskimi.

kalka ang. media event

FAKTOGRAFIA l. 'zbieranie i opisywanie faktów': W pierwszej fazie pracy nad życiorysem pisarza zajmował się
faktografią. 2. 'zbiór faktów': Były to nowe dane, należące do faktografii Mickiewiczowskiej.

FAKTOGRAFICZNY 'związany z faktografią: zbieraniem faktów lub zbiorem faktów': Faktograficzne nastawienie w
badaniach. Bogata wiedza faktograficzna.

złożenie stówa: fakt i cząstki: -grafia od gr. grapho 'piszę'

FAKTOR zob. pod hasłem: FAKTORING

FAKTORIA 'osada handlowa w odległych krajach, zwłaszcza w dawnych krajach kolonialnych': Skóry zwożono do
obronnej faktorii założonej przez kupców angielskich nad brzegiem morza.

ang. factory
FAKTORING albo FACTORING w bankowości i finansach 'usługa finansowa i forma rozliczeń polegające na kupowaniu -
zazwyczaj przez bank - wszystkich roszczeń finansowych, które ma jakaś firma wobec innych firm, a następnie
ściąganiu ich samodzielnie od tych,

229

l FAKTURA

FALSET

którzy są winni pieniądze': Bank proponował swoim klientom faktoring i kredyty na korzystnych zasadach.

FAKTOR w bankowości i finansach l. 'instytucja prowadząca faktoring, wykupująca roszczenia jakiejś firmy wobec
innych firm': Nasza firma zawarła umowę z faktorem - bankiem, który przejmował wszystkie należności za nasze
towary, pobierając dla siebie ustalony z góry procent. 2. przestarz. 'pośrednik' 3. książk. 'czynnik': Na ostateczny efekt
tych działań złożyło się wiele faktorów.

FAKTORINGOWY albo FACTORINGOWY w bankowości i finansach 'związany z faktoringiem': Przy rozliczeniach

factoringowych należność za zakupione towary odbiorcy towarów jakiejś firmy płacą zazwyczaj bankowi, a nie
bezpośrednio tej firmie.

ang. factoring od factor 'pośrednik'

I FAKTURA w handlu 'rachunek, wystawiony odbiorcy towarów lub usług przez ich dostawcę, w którym wymienione są
sprzedane towary lub usługi i podana cena za nie': Ekspedientka poprosiła go o podanie regonu i numeru
identyfikacyjnego i zaczęła wypisywać fakturę.

FAKTURZYSTA w handlu 'osoba wystawiająca faktury': Zatrudnił się w hurtowni jako fakturzysta.

FAKTUROWAĆ w handlu 'wystawiać fakturę': Przyjmowała pieniądze i wydawała towary, które trzeba było jeszcze
zafakturować, ale to już robił kolega siedzący na końcu magazynu.

I FAKTUROWY 'związany z fakturą - rachunkiem':

Cena fakturowa.

niem. Faktur z wl. fattura

II FAKTURA 'charakterystyczne ukształtowanie powierzchni pewnych przedmiotów, np. ściany, tkaniny':

Gładka faktura tkaniny. Zastosowana farba nadała ścianie szorstką fakturę.

II FAKTUROWY 'związany z fakturą - ukształtowaniem powierzchni przedmiotów': Właściwości fakturowe obrazu.

lać. factura 'wykonanie, budowa'

III FAKTURA w muzyce 'rodzaj ukształtowania melodii i harmonii utworu muzycznego': () Faktura homofonicz-na:
'faktura jednogłosowa z akompaniamentem' <} Faktura chóralna 'faktura odpowiadająca możliwościom śpiewu
zbiorowego, prowadzenia głosów i układu współbrzmień' () Faktura instrumentalna 'ukształtowanie melodyczno-
harmoniczne utworu muzycznego, przeznaczone do wykonania instrumentalnego' () Faktura orkiestrowa 'układ i
stosunek warstw dźwiękowych w grupach instrumentów orkiestry' <) Faktura polifoniczna: 'faktura wielogłosowa' ()
Faktura wokalna 'ukształtowanie melodyczno-harmoniczne utworu muzycznego, przeznaczone do wykonania
wokalnego'.
lać. factura

FAKULTET oficj. 'wydział na wyższej uczelni': Fakultet prawa. Fakultet biologiczny. Skończył dwa fakultety i ma dwa
dyplomy magistra.

niem. Fakultat od łac. facultas 'zdolność, możność'

FAKULTATYWNY 'taki, który może, ale nie musi być;

pozostawiony do wyboru; nieobowiązkowy, niekonieczny': Zajęcia fakultatywne. Fakultatywny wykład uniwersytecki.

lać. facultativus

FALANGA l. 'w starożytnej Grecji: szyk bojowy ciężkozbrojnej piechoty - zwarta linia złożona z kilku rzędów
piechurów': Po bokach falangi ustawiano konnicę. 2. przen. 'zwarta grupa ludzi': Robotnicy zbliżali się do niego groźną
falangą, z zaciśniętymi pięściami. 3. 'w socjalizmie utopijnym Fouriera: zrzeszenie spółdzielcze liczące około półtora
tysiąca członków, prowadzące wspólną działalność rolniczą i przemysłową i wspólnie zamieszkujące w falansterze' 4.
'nazwa partii faszystowskich, działających w Polsce i w Hiszpanii': Polska Falanga była odłamem Obozu Narodowo-
Radykalnego (właściwa nazwa: ONR Falanga), działała od 1934 do 1939 r.

FALANGITA 'żołnierz grecki walczący w falandze':

Mur falangitów posuwał się równo do przodu, osłonięty wielkimi tarczami, spośród których sterczały włócznie.

FALANGISTA 'członek polskiej lub hiszpańskiej falangi': Falangiści popierali dyktaturę generała Franco.

FALANSTER 'w socjalizmie utopijnym Fouriera: budowla, w której zamieszkuje falanga'

gr. phalanks

FALERNO 'mocne włoskie wino o cierpkim smaku': Faler-nojest wytwarzane w Kampanii, w okolicach Neapolu.

od nazwy okręgu we włoskiej Kampanii

FALLUS 'wyobrażenie członka męskiego w stanie erekcji':

Fallusjest w wielu religiach symbolem płodności. Na czele pochodu niesiono posąg Dionizosa ze sterczącym fallusem.

FALLICZNY 'związany z fallusem': Kult falliczny w starożytnej Grecji. Obrzędy falliczne miały zapewnić urodzaj i
płodność.

gr. phallós 'członek męski'

FALSET l. w muzyce 'głos męski (zwykle tenorów) wydobywany nienaturalnie z silnie napiętych wiązadeł głosowych,
drgających tylko w części swej długości; brzmi o oktawę wyżej od naturalnej skali i tym samym znajduje się w skali
głosów żeńskich; stosowany przy jodłowaniu': Śpiewać falsetem. 2. przen. 'nienaturalnie wysoki głos męski albo
chłopięcy, zwłaszcza w okresie mutacji': Mówił falsetem, czasem śmiesznie przechodzącym w męski baryton.

FALSECISTA 'mężczyzna śpiewający falsetem'

FALSETOWAĆ 'śpiewać falsetem, tj. głosem męskim brzmiącym o oktawę wyżej od naturalnej skali i tym samym
znajdującym się w skali głosów żeńskich'

230
FALSTART

FANT

FALSETOWY 'taki, który jest charakterystyczny dla falsetu': Głos falsetowy.

wl. falsetto

FALSTART l. w sporcie 'wystartowanie przez zawodnika przed komendą sędziego; także: ogłaszany w takim wypadku
nieważny start': Po drugim falstarcie Kowalski został wyeliminowany z biegu. Sędzia po raz kolejny ogłosił falstart,
l.przen. 'nieudane rozpoczęcie jakiegoś działania': Falstart reformy samorządowej.

ang. false starte 'fałszywy start'

FALSYFIKAT 'przedmiot, który łudząco przypomina inny przedmiot, a zrobiony został po to, by kogoś wprowadzić w
błąd': Falsyfikat banknotu. Falsyfikat dzieła sztuki. Policjant bez trudu rozpoznał, że pokazane mu prawo jazdy to
falsyfikat.

FALSYFIKACJA l. rząd. 'fałszowanie czegoś': Grupa zajmowała się falsyfikacją dokumentów. 2. książk. 'wykazywanie
fałszywości hipotez': Na zajęciach z metodologii badań socjologicznych studenci omawiali zasady falsyfikacji hipotez
naukowych.

FALSYFIKOWAĆ l. rząd. 'fałszować coś': Falsyfiko-wać banknoty. 2. książk. 'wykazywać fałszywość hipotez'

lać. falsificatus 'sfałszowany'

FAMA 'wieść, pogłoska; także: rozgłos, sława': Fama głosi, że już w maju słynny piosenkarz rozpocznie koncerty w
Polsce.

tac. Fama 'wieść, bogini wieści w mitologii rzymskiej'

FAMILIA l. żart. 'rodzina': Głową familii Kowalskich była matka, a nie ojciec. 2. 'magnackie stronnictwo polityczne w
XVIII w., w którym najważniejszą rolę odgrywały rody Czartoryskich i Poniatowskich': W 1733 r. Familia opowiedziała
się za Stanisławom Leszczyńskim.

FAMILIANT żart. 'osoba należąca do rodziny, zwykle:

bliski krewny': Na weselu byli prawie wszyscy jego fa-milianci.

FAMILIJNY 'związany z rodziną, rodzinny; taki jak w rodzinie, zażyły, bliski': Zjazd familijny. W naszym biurze panują
familijne stosunki.

FAMILIARNY 'poufały, zażyły': Familiarny sposób zwracania się do kogoś. Był przez nich traktowany w bardzo
familiarny sposób.

tac. familia 'rodzina'

FAN 'zapalony zwolennik, entuzjasta, sympatyk jakiegoś zespołu muzycznego, piosenkarza, sportowca itp.':

Aktor ten nie dał się jeszcze poznać fanom wideo w Polsce. Do Jarocina przyjechało tysiące fanów rocka i heavy
metalu.

FANKLUB 'nieformalne zrzeszenie fanów jakiegoś piosenkarza, zespołu, sportowca itd.': Założyli fanklub Kory i
spotykali się co tydzień, żeby słuchać jej piosenek.
FANZIN 'amatorska gazetka o niewielkim nakładzie, początkowo wydawana dla fanów jakiegoś piosenkarza lub
zespołu, później także będąca trybuną różnych grup nieformalnych, a zajmująca się problematyką społeczną i
kulturalną': Fanzinjest wyzwaniem dla prasy oficjalnej, gdyż jest swoistą antygazetą. Rynkową stagnację próbowały
wówczas przełamać komiksowe fanziny rozprowadzane w niewielkim nakładzie.

ang. fan (skrót od: fanatic); fan + (maga)zin(e)

FANATYZM 'ślepa, bezkrytyczna wiara w jakąś ideę połączona z gotowością szerzenia jej za wszelką cenę i z
gwałtowną nietolerancją wobec innych idei': Fanatyzm religijny szedł czasem w parze z nacjonalizmem.

FANATYK 'człowiek ogarnięty fanatyzmem, ideowy szaleniec': Rozpoczęcie przez irlandzkich fanatyków kampanii
terroru.

FANATYCZNY 'pełen fanatyzmu, ślepo, bezkrytycznie wierzący w jakąś ideę': Fanatyczni bojownicy "Świetlistego
szlaku" uprowadzili wczoraj dwie zakonnice. Fanatyczni zwolennicy obalonego prezydenta podłożyli bombę pod
gmach parlamentu.

UWAGA: wyrwy: fanatyczny [fanatyk, bywają niepoprawnie używane jako określenia dodatnie, np.: "fanatyk dobrej
roboty" (poprawnie: entuzjasta dobrej roboty), "fanatyczny zwolennik zdrowej żywności" (poprawnie: zagorzały
zwolennik zdrowej żywności).

lać. fanaticus 'natchniony przez bogów; szalony'

FANDANGO 'żywy hiszpański taniec ludowy o trójmiaro-wym takcie, tańczony parami': Akompaniament do fan-dango
to zwykle gitara, tamburin i kastaniety.

hiszp. fandango

FANFARA l. 'krótki utwór muzyczny, wykonywany na instrumentach dętych na rozpoczęcie jakiejś uroczystości': Z
placu Piłsudskiego dobiegały dźwięki fanfary, rozpoczynającej uroczysty pochód. 2. 'trąbka bez wentyli, na której gra
się uroczysty sygnał': Zagrzmiały fanfary i poczet honorowy ruszył w kierunku Grobu Nieznanego Żołnierza.

FANFARZYSTA 'muzyk, który gra uroczysty sygnał':

Wyprostowany jak struna fanfarzysta, przybrany w galowy mundur, czekał na znak.

FANFARON przestarz. 'zarozumialec, samochwał':

Przedstawiła nas, a ten fanfaron spojrzał z góry i nawet nikomu ręki nie podał.

wf. fanfara

FANT l. 'przedmiot, będący wygraną w loterii fantowej':

Fanty w tej loterii to artykuły gospodarstwa domowego:

odkurzacze, lodówki i miksery. 2. 'w niektórych grach towarzyskich: przedmiot składany do wykupu po popełnieniu
błędu': Znów się pomylił i musiał oddać ze-

231

FANTASMAGORIA

FARMAKOLOGIA
garekjako fant. 3. śród. 'przedmiot z kradzieży': Umawiał się ze swym kompanem, gdzie ukryją fanty.

LOTERIA FANTOWA 'loteria, na której wygrywa się konkretne rzeczy, a nie pieniądze': Wykupili za 5 zł numer,
sprawdzili go w tabeli loterii fantowej i stwierdzili, że wygrali pralkę.

od niem. Pfand 'zastaw' (także w Polsce stowemfant określano dawniej zastaw lub to, co zastawione, w użyciu był też
czasownikyaw-towac- 'zastawiać'

FANTASMAGORIA książk. 'fantastyczne, urojone obrazy, które ktoś widzi, także szerzej: rojenia, mrzonki':

To, co przed nim się zjawiało, było fantasmagorią, wywołaną przez gorączkę. Prezes uważał, że przedstawiony plan to
fantasmagoria, którą nawet nie warto się zajmować.

FANTASMAGORYCZNY książk. 'będący fantasmagorią, mający cechy fantasmagorii: niezwykły, nierzeczywisty':

Fantasmagoryczne urojenia. Fantasmagoryczny obraz j ego pędzla.

fr. fantasmagorie

FANTASTYKA l. 'nadnaturalne zjawiska, rzeczy i osoby, występujące w literaturze, sztuce i filmie': Świat fantastyki w
baśniach Grimma. W filmie pojawiają się niezwykłe postacie z pogranicza fantastyki i realności. 2. 'twórczość
artystyczna, zwykle literacka lub filmowa, obejmująca dzieła, w których występują nadnaturalne zjawiska, postacie i
osoby': Współcześnie do fantastyki filmowej zalicza się nie tylko takie utwory, jak baśń czy horror, lecz również dzieła
należące do fantastyki naukowej i politycznej.

FANTASTA 'osoba, która w swych planach nie u-względnia realnych warunków, żyje w świecie iluzji i marzeń': Był
poczciwym fantastą, któremu nie udało się zrealizować ani jednego ze swych słusznych i szlachetnych planów.

FANTASTYCZNY l. 'będący wytworem fantazji': Obraz przedstawiał jakiś niezwykły, fantastyczny krajobraz. 2. 'nie
dający się urzeczywistnić, nierealny': Pomysł uznano za zupełnie fantastyczny. 3. pot. 'wspaniały, nadzwyczajny':
Fantastyczna kobieta. Fantastyczny mecz.

od gr. phantastikós

FANTAZMAT książk. 'twór wyobraźni, urojenie, przywidzenie': Autor odkrywa przed czytelnikiem świat pełen
fantazmatów. Wszystko to, co mówił, można było uznać za fantazmaty egzaltowanego młodzieńca.

gr. phantasma

FANTOM l. w medycynie 'model przedstawiający jakiś narząd lub inny fragment ciała człowieka, wykonany po to, żeby
uczyć się na nim budowy tego narządu, sposobów jego badania itp.': W aptekach pojawiły się fantomy piersi
kobiecych, pomocne przy uczeniu się sposobów wykrywania nowotworów. 2. 'coś nierealnego, co

się przywidziało; zjawa, złudzenie': Mglisty fantom sławy.

fr. fantóme z gr. phantasma

FANZIN zob. pod hasłem FAN

FARAD w fizyce 'jednostka pojemności elektrycznej w układzie SI: pojemność przewodnika, który po otrzymaniu
ładunku l kulomba ma potencjał l wolta, skrót: F': l F = l C/V

od nazwiska Michaela Faradaya (1791-1867), fizyka angielskiego

FARAON 'władca w starożytnym Egipcie': Piramidy to monumentalne grobowce faraonów.

gr. Pharao

FARMA 'na Zachodzie, zwłaszcza w krajach anglosaskich: duże, prywatne gospodarstwo rolne': Jako studenci jeździli
co wakacje do Norwegii, gdzie pracowali na farmie.

FARMER 'właściciel farmy': Farmer odwoził do punktu skupu zebrane przez nich truskawki.

FARMERSKI 'związany z farmą lub farmerem, będący farmą, typowy dla farmy': Gospodarstwo farmerskie. Farmerski
styl życia,

FARMERKI 'spodnie z grubego płótna lub drelichu, mające napierśnik, zazwyczaj noszone na szelkach':

Najczęściej farmerki to spodnie turystyczne lub robocze.

ang. farm

FARMACJA albo FARMACEUTYKA l. 'nauka o wytwarzaniu leków': Specjalista w dziedzinie farmacji. 2. 'kierunek na
wyższej uczelni, obejmujący studia o lekach': Studiowała farmację. Magister farmacji.

FARMACEUTA 'specjalista w dziedzinie farmacji, zwykle aptekarz': Farmaceuta skierował go do innej apteki, gdzie ten
lek jeszcze można było kupić.

FARMACEUTYK oficj. 'lek': Znów podrożały farmaceutyki.

FARMACEUTYCZNY 'związany z farmacją, wiedzą o lekach i wytwarzaniem leków': Przemysł farmaceutyczny. Firma
farmaceutyczna. Wiedza farmaceutyczna.

p.-fac. phannacia 'przygotowywanie leków' od gr. pharmakon 'lekarstwo'

FARMAKO- cząstka wyrazów złożonych o znaczeniu 'lek, lekarstwo', dodawana do rzeczowników i przymiotników,
wskazująca na ich związek z lekami i z zastosowaniem leków, np. farmakologia, farmakologiczny, farmakoterapia

odgr. pharmakon 'lekarstwo'

FARMAKOLOGIA 'nauka o działaniu różnych substancji chemicznych, zwłaszcza leków, na organizm ludzki, a także o
budowie i właściwościach tych substancji': Farmakologia zajmuje się nie tylko badaniem właściwości

232

FARMAKOTERAPIA

FASCYNACJA

leków, lecz także poszukiwaniem substancji, które ze względu na swe właściwości i oddziaływanie mogą być
wykorzystane jako leki.

FARMAKOLOG 'specjalista w zakresie farmakologii':

Farmakologowie badają m.in. mechanizmy i szybkość oddziaływania substancji chemicznych na organizm żywy pod
kątem wykorzystania ich jako leków.

FARMAKOLOGICZNY 'związany z farmakologią':

Farmakologiczne badania nad nowymi lekami. Farmakologiczne testy leków.

złożenie cząstek: farmako- i -logia od gr. logos 'nauka, stówo'

FARMAKOTERAPIA 'leczenie chorób za pomocą leków (a nie innymi sposobami); także: nauka o leczeniu chorób za
pomocą leków': Obecnie główną metodą walki z AIDS jest prewencja, zapobieganie chorobie, jednak nadzieja na
całkowite wyeliminowanie choroby wiąże się z wynalezieniem skutecznego środka chemicznego, z farmakoterapią.
Kierował zespołem włoskich lekarzy i chemików, którzy prowadzili badania w dziedzinie farmakoterapii.

FARMAKOTERAPEUTYCZNY 'związany z zastosowaniem leków (a nie innych sposobów leczenia); także:

związany z nauką o leczeniu za pomocą leków': Lekarz uznał, że tę chorobę należy leczyć środkami farma-
koterapeutycznymi, można też zastosować masaże i akupunkturę. Badania, doświadczenia farmakoterapeutycz-ne.

złożenie cząstki: farmako- i słowa: terapia

FARMERKI zob. FARMA FARNIENTE zob. DOLCE FARNIENTE

FARSA l. w nauce o literaturze 'komedią o błahej tematyce i żywej akcji, przedstawiająca zabawne, a często niezwykłe
sytuacje': Do najbardziej znanych fars w literaturze polskiej należy komedia Aleksandra Fredry "Damy i huzary".
l.przen. 'niepoważne, odbiegające od tego, co uważa się za właściwe, zachowanie, sytuacja życiowa lub zdarzenie': To,
co się dzieje ostatnio w tym ministerstwie, to farsa.

fr. farce, w podstawowym znaczeniu 'nadzienie' - gatunek farsy wykształcił się z intermediów, komicznych
przerywników w dramatach średniowiecznych, będących jakby "wypełnieniem" przerw między aktami i scenami

FARSZ 'siekane lub mielone mięso, ryby, jajka, grzyby itp. odpowiednio przyprawione, służące do nadziewania potraw,
np. drobiu, ryb, ciast': Przyrządziła farsz z mielonej cielęciny, z dodatkiem jajek oraz namoczonej, a następnie
odciśniętej bułki.

FASZEROWAĆ l. 'nadziewać potrawę farszem': Faszerować kurczę. Faszerowany prosiak. Faszerowane jajka. l.przen.
'napełniać czymś, także czymś abstrakcyjnym, kogoś lub coś': Szeryf ostrzegał rabusiów, że nafa-szeruje ich ołowiem.
Wykład nafaszerowany uczonymi cytatami.

FASZEROWAĆ SIĘ przen. 'napełniać się czymś': Faszerujesz się tymi lekarstwami bez potrzeby.

fr. tarce 'nadzienie'

FARYS 'jeździec, wojownik arabski': [Staś] Przeprawiał się na brzeg arabski i dorwawszy się do czyjego konia [...]
udawał farysa w pustyni [...]. (Sienkiewicz)

ar. faris

FARYZEUSZ l. 'w starożytnej Judei: członek stronnictwa o charakterze religijno-politycznym, przeciwstawiającego się
poddaniu kultury żydowskiej obcym wpływom i przestrzegającego bardzo skrupulatnie przepisów religii żydowskiej':
Faryzeusze są wielokrotnie krytykowani w ewangeliach za formalizm i skostnienie religii. Ich przeciwnikiem było
stronnictwo saduceuszów. 2. przen. człowiek obłudny, zwłaszcza taki, który na zewnątrz udaje wielką gorliwość
religijną, a w rzeczywistości dąży do osiągnięcia celów niemających z religią nic wspólnego': Dziennikarz uważał, że
duża część członków tej partii to faryzeusze, którym frazeologia pełna wiary. Boga i Kościoła jest potrzebna do
osiągnięcia własnych politycznych celów.

FARYZEIZM l. 'doktryna religijna starożytnych faryzeuszów' 2. 'obłuda, zwłaszcza wykorzystująca pozory religijne': Jego
faryzeizm raził ludzi szczerze związanych z Kościołem.

FARYZEUSZOSTWO 'to samo, co faryzeizm w 2. znaczeniu'

FARYZEJSKI albo FARYZEUSZOWSKI l. 'związany ze starożytnymi faryzeuszami': Faryzeuszowska doktryna. 2. 'obłudny,
okazujący fałszywą pobożność dla osiągnięcia swoich celów': Faryzeuszowski uśmieszek. Faryzeuszowska postawa.

lać. pharisaeus z gr. phariseios z aramejsiego

FASADA l. 'frontowa, zwykle zdobiona, część budowli':

Oglądali piękną fasadę pałacu, l.przen. 'zewnętrzne pozory, tworzące nieprawdziwy obraz czegoś, będący tylko na
pokaz': Za fasadą bohaterstwa kryło się zwykłe tchórzostwo. Fasada wzniesiona z najpiękniejszych słów, kryjąca
krwawy terror.

FASADOWY l. 'związany z fasadą - przednią częścią budowli': Fasadowe ornamenty, l. przen. 'związany z
nieprawdziwym obrazem czegoś, obrazem na pokaz':

Fasadowe przemówienie. Fasadowy optymizm.

fr. facade

FASCYNACJA 'zauroczenie kimś albo czymś, urzeczenie, silne oczarowanie': Zacząłem przeżywać kolejną fascynację -
architekturą funkcjonalizmu. Fascynacja podbojem kosmosu. Fascynacje muzyczne.

FASCYNOWAĆ 'urzekać kogoś, silnie wpływać na czyjś rozum lub uczucia': Okudżawa fascynował mnie od końca lat
siedemdziesiątych. Fascynuje mnie nie tyle kobiece piękno, co możliwość kreowania nowej kobiety.

lać. fascinatio 'zaczarowanie'

233

FASETA

FATALIZM

FASETA l. 'płaska powierzchnia jakiegoś twardego przedmiotu, zwłaszcza ze skośnie zeszlifowanych płaszczyzn
drogiego kamienia wjubilerstwie': Brylantowe fasety dawały piękne błyski świetlne. 2. w budownictwie 'ukośne ścięcie
przy elementach narażonych na uszkodzenia, np. belkach stropowych, filarach; także:

zaokrąglony narożnik między ścianami albo między ścianą a sufitem'

FASETOWAĆ 'szlifować coś, zwłaszcza drogie kamienie, by utworzyły się fasety': Fasetować brylanty.

fr. facette 'strona, ścianka'

FASKA 'naczynie z klepek w kształcie małej beczki; także:

zawartość takiego naczynia': W kącie spiżami stała fa-ska masła. Wypił całą faskę gęstego mleka.

od słowa: fasa 'beczka', a to od niem. Fass 'beczka'

FASON l. 'wzór, krój ubioru': Niemodny fason sukni. Nie odpowiadał jej fason tego kapelusza, l.przen. 'fantazja,
śmiałość': Z jakim on fasonem zajechał w niedzielę przed j ej dom!

fr. facon
I FASOWAĆ w wojsku 'wydawać lub pobierać z magazynu wojskowego mundury, broń, żywność itd.': W tym tygodniu
wyfasowali nowe mundury i chodzili po rejonie bardzo eleganccy.

od niem. fassen 'chwytać, pobierać'

II FASOWAĆ w farmacji 'odmierzać określone porcje lekarstw': Aptekarz wykonał zamówioną maść, teraz musiał jaj
eszcze przetasować do pudełeczek.

od słowa: fasa 'beczka' od niem. Fass; pierwotnie 'ładować do beczek', np. fasować śledzie

FASTBACK (czytaj: fastbek) 'typ nadwozia samochodu osobowego, dla którego charakterystyczne jest to, że tylna
ściana, podobnie jak w typie hatchbackJest pochyła, nie otwiera się jednak na całej szerokości jako piąte drzwi, lecz
uchylić można tylko jej fragment, np. klapę bagażnika z tylną szybą lub samą klapę bagażnika; także samochód o takim
typie nadwozia': Firma proponuje nowe modele samochodów tej marki: hatchback i fast-back - w korzystnych cenach.
Przyjechał granatowym fastbackiem.

ang. fastback

FAST FOOD (czytaj: fast fut) l.'potrawy, które są szybko przyrządzane, podawane zwykle w barach lub małych
restauracjach': Terminem fast food określa się każde danie, które je się poza domem, na poczekaniu; może to być
gorący posiłek, jak hamburger i frytki, może też być kanapka z kurczaka z sałatką i ciastko. Hamburgery, frytki, a nawet
pizza, to typowe fast foody cieszące się niezmiennym powodzeniem u turystów. 2. 'lokal, zwykle bar, w którym podaje
się takie jedzenie': Sieć fast foo-dów tego koncernu oplotła już wszystkie większe miasta

Europy Środkowej. Zeznał, że spotkali się o pierwszej w fast foodzie na rogu Krótkiej i Wronkiewicza.

ang. fast food

FASZEROWAĆ zob. pod hasłem: FARSZ

FASZYNA 'mocno związana wiązka długich, cienkich gałęzi, wikliny, chrustu, używana w różnych pracach
budowlanych': Faszyna jest używana jako wzmocnienie przy budowie dróg w podmokłym lub piaszczystym terenie,
jako wypełnienie otworów, często wykorzystuje się ją do budowy umocnień w wojsku.

niem. Faschine z wl. fascina 'wiązka gałęzi'

FASZYZM 'forma dyktatury politycznej, którą charakteryzuje scentralizowanie władzy, kult wodza, stosowanie terroru
wobec przeciwników i uznawanie wyższości jednych ras i narodów nad innymi; także: ruch polityczny uznający te
zasady': Faszyzm zapanował w latach 20. XX w. we Włoszech, a w latach 30. - w Niemczech. Faszyzm narodził się w
środowiskach kombatantów, niezadowolonych z wyniku I wojny światowej, i rozwinął się w czasach wielkiego kryzysu
gospodarczego.

FASZYSTA 'zwolennik faszyzmu, zwykle także -członek partii faszystowskiej': Przywódcą włoskich faszystów był Benito
Mussolini, a niemieckich - Adolf Hitler.

FASZYSTOWSKI 'związany z faszyzmem lub z faszystami, uznający lub głoszący zasady faszyzmu': Faszystowscy
przywódcy. Partie faszystowskie. Faszystowskie zbrodnie.

FASZYZACJA 'wprowadzenie cech typowych dla faszyzmu': Faszyzacja życia społecznego w przedwojennych
Niemczech.

FASZYZOWAĆ l. 'wprowadzać faszyzm': Faszyzować kraj. 2. 'okazywać sympatię do faszyzmu': Faszyzujący

dziennikarze.
wl. fascismo od łac. fascis 'wiązka rózg z toporem, symbol władzy wysokich urzędników w starożytnym Rzymie'

FATAMORGANA l. 'zjawisko optyczne, polegające na ukazywaniu się w pobliżu złudnych obrazów bardzo odległych
przedmiotów': Fatamorgana jest wywołana załamywaniem i odbijaniem się promieni świetlnych w warstwach
powietrza o bardzo różnej temperaturze, występuje najczęściej nad rozgrzaną powierzchnią pustyni. l.przen.
'złudzenie, mamidło': Bolesne było dla niego uświadomienie sobie, że sukces i sława, które wydawały się tak blisko, to
tylko fatamorgana.

wl. fata Morgana 'wróżka o imieniu Morgana' (jakoby wywołująca takie zjawiska)

FATALIZM 'przekonanie, że w losie człowieka wszystko jest z góry ustalone, że nie ma się żadnego wpływu na swój los;
wiara w przeznaczenie': W Pana postawie można także odnaleźć elementy fatalizmu. Fatalizm nie pozwolił im na
przeciwstawienie się oprawcom.

234

FATUM

FAUST

FATALISTA 'człowiek wierzący w przeznaczenie i dlatego zwykle bierny, poddający się losowi': Był takim fatalistą, że
nie wierzył nawet w to, że się może zakochać.

FATALISTYCZNY 'pełen fatalizmu': Fatalistyczne przekonanie o pechu, który go prześladuje, odebrało mu chęć do
walki.

lać. 'przeznaczony losem, zgubny' od: fatum 'los, przeznaczenie'

FATUM l. 'w mitologii rzymskiej: bóstwo przeznaczenia, tego, co musi się stać, bo tak zostało zapowiedziane' 2. przen.
'los, przeznaczenie, zwłaszcza przeznaczenie złowrogie, pchające do nieszczęść': Po kolejnym, niezawinionym przez
siebie wypadku pomyślał, że ciąży nad nim jakieś fatum.

FATALNY l. 'zły lub przynoszący nieszczęście': Fatalna dziś pogoda. 17 to dla mnie liczba fatalna. 2. prze-starz.
'związany z przeznaczeniem, z tym, co musi się stać, bo tak zostało zapowiedziane': Jednak zostanie po mnie ta siła
fatalna, co [...] was będzie gniotła niewidzialna, aż was, zjadacze chleba - w aniołów przerobi. (J. Słowacki) łac. fatum

FATWA 'w islamie: oficjalna opinia, dotycząca konkretnej sprawy religijnej lub prawnej związanej z religią, zwłaszcza
godziwości jakiegoś czynu, wydawana przez uczonego teologa - muftiego': Fatwajest odniesieniem ogólnych zasad
prawa muzułmańskiego i dotychczasowych precedensów do konkretnej sprawy. Fatwa ma charakter wyjaśnienia, a
nie wyroku, jednak jej konsekwencje prawne, tak jak np. w sprawie Salmana Rushdiego, mogą być niezwykle
poważne.

ar. fatwa'orzeczenie'

FATYCZNY w językoznawstwie 'o funkcji języka albo jego elementów lub o typie kontaktu: służący podtrzymaniu
kontaktu, nie zaś wymianie informacji': Fatycz-na funkcja języka przejawia się np. w czasie rozmowy zakochanych w
parku, nastawionej głównie nie na przekaz istotnych informacji, lecz na podtrzymanie i umocnienie kontaktu, na
"bycie razem" przez rozmowę. Fatyczne elementy języka to np. halo, cześć, jak ci leci?

od ang. phatic, termin (z lat 30. XX w.) upowszechniony dzięki tekstom Romana Jakobsona
FAUL w sporcie 'niezgodne z przepisami, umyślne przeszkodzenie przeciwnikowi, zwłaszcza zagranie brutalne,
pchnięcie, uderzenie itp.': Za fauł na bramkarzu drużyny przeciwnej dostał od sędziego żółtą kartkę.

FAULOWAĆ w sporcie 'w niezgodny z przepisami sposób przeszkadzać przeciwnikowi, zwłaszcza zrobić coś
brutalnego': Brutalnie sfaulowany zawodnik został zniesiony z murawy na noszach.

ang. fauł, pierwotnie 'brudny, nieuczciwy'

FAUN l. inaczej FAUNUS 'w mitologii rzymskiej: bóg lasów górskich i opiekun pasterzy, odpowiednik greckiego Pana':
Ze względu na swe podobieństwo z greckim Panem Faunus wcześnie został z nim utożsamiony, w końcu zaczęto
mówić o faunach w liczbie mnogiej i uważano ich za jedno z greckimi satyrami. (Parandow-ski) 2. 'jeden z wielu
bożków lasów i pól, mający twarz o nieco zwierzęcym wyglądzie, spiczaste uszy, ludzki tułów i koźle nogi'

lać. Faunus

FAUNA l. 'w mitologii rzymskiej: bogini płodności i urodzaju': Bóstwem zaś wyłącznie kobiecym, którego ofiar nie
godziło się oglądać żadnemu mężczyźnie, była Fauna, nie wiadomo: żona, siostra czy córka Faunusa. (Pa-randowski) 2.
w biologii 'wszystkie zwierzęta żyjące na określonym obszarze, w pewnym środowisku czy też w pewnej epoce': Fauna
Polski, Azji. Fauna lądowa, morska, stepowa. Fauna epoki polodowcowej.

lać. Fauna, jako termin biologiczny od czasów wydania dzieła Karola Linneusza "Fauna szwedzka" w 1746 r.

FAUST l. 'niemiecki alchemik i czarnoksiężnik, żyjący na przełomie XV i XVI w., którego życie i poszukiwania stały się
tematem wielu legend i utworów literackich':

Johann Faust wydał m.in. traktat z dziedziny magii, zasłynął też jako cudotwórca, zaś jego niezwykłe umiejętności
tłumaczono niekiedy paktem z diabłem, który jakoby zawarł. 2. 'tytuł tragedii Johanna Wolfganga Goethego, wydanej
na początku XIX w., przedstawiającej dzieje Fausta, uczonego starca, który zawarł z diabłem pakt mówiący, że jeżeli
szatan zdoła sprawić, iż jakaś przyjemność zmysłowa, światowa zachwyci go bez reszty - może zabrać jego duszę': W
tragedii Goethego Faust uosabia postawę bezustannego poszukiwania, potrzebę poszerzania swych doświadczeń i
wiedzy, która jest dla Goethego najgłębszym znakiem człowieczeństwa. Dlatego też w zakończeniu tragedii, mimo
popełnionych niegodziwości i grzechów, zostaje zbawiony.

DOKTOR FAUSTUS 'powieść Tomasza Manna z lat 40. XX w. o życiu muzyka - Adriana Leverkiihna, który w zamian za
rozbudzenie w nim niezwykłej potencji twórczej - metaforycznie - oddaje duszę diabłu, co w przełożeniu na realia
oznacza zarażenie się chorobą weneryczną, która początkowo potęguje zdolności człowieka, by go potem całkowicie
zniszczyć': W powieści Manna Doktor Faustus uosabia Niemcy, wyniesione do złudnej i krótkotrwałej potęgi przez
"chorobę" czy też "szatana" hitleryzmu.

FAUSTYCZNY albo FAUSTOWSKI l. 'związany z Faustem - alchemikiem i czarnoksiężnikiem': Mit Fau-stowski. 2. 'mający
takie cechy jak bohater tragedii Goethego, zwłaszcza - nieustannie poszukujący, ciągle dążący do nowych wrażeń,
doświadczeń, przeżyć': Fau-stowska osobowość. Faustowska postawa. Faustyczne dążenie, pchające go poza granicę
ludzkiej wiedzy i doświadczenia.

niem. Faust

235

FAUN PAS

FEERIA
FAUX PAS (czytaj: fopa) 'nietakt, niezręczność towarzyska': Popełnił duże faux pas, nie składając za przyjęciu życzeń
solenizantce.

fr. faux pas, dosłownie 'fałszywy krok'

FAWORYT l. 'zawodnik lub drużyna, mająca czyimś zdaniem - np. komentatorów lub publiczności - największe szansę
na zwycięstwo w pewnej rywalizacji': Faworytem publiczności był kanadyjski lekkoatleta, uzyskujący w ostatnich
latach doskonałe wyniki. 2. 'czyjś ulubieniec, wybraniec, zwłaszcza ulubieniec ważnej osoby obdarzany specjalnymi
względami': Faworyt królewski. Faworyt prezydenta.

FAWORYTA przestarz. 'kochanka bardzo ważnej osoby': Król podarował swej faworycie brylantową kolię.

FAWORYTKA 'zawodniczka, która ma czyimś zdaniem największe szansę na zwycięstwo w pewnej rywalizacji':
Faworytką tych mistrzostw była znakomita polska dżudoczka - Beata Maksymow.

FAWOR przestarz. 'przychylność ze strony jakiejś osoby lub osób, zwłaszcza ze strony kogoś ważnego': Wyróżnienie,
które otrzymał, było dowodem książęcego faworu.

FAWORYZOWAĆ 'obdarzać kogoś lub coś specjalnymi względami': Matka faworyzowała młodszą córkę. Po zmianie
rządu zaczęto wyraźnie faworyzować produkcję eksportową.

fr. favorite

FAN zob. FAKS Fe symbol pierwiastka chemicznego: żelazo

FEBLIK przestarz. 'słabość, pociąg do jakiejś osoby': Nie było to żadne wielkie uczucie, ot, po prostu słynna aktorka
miała do niego jakiś feblik.

odfr. faible 'słaby, słabość'

FEBRA l. pot. 'gorączka i dreszcze': Leżał w łóżku, bo go chwyciła jakaś febra. 2. inaczej: OPRYSZCZKA pot. 'wypryski od
gorączki na wargach': Od tych ćwiczeń spuchły mi wargi, a ponieważ się zaziębiłem, wyskoczyła mi febra. 3. inaczej:
ŻÓŁTA FEBRA w medycynie 'choroba wirusowa, objawiająca się m.in. wysoką gorączką, krwawieniem z błon
śluzowych, często śmiertelna lub wiążąca się z uszkodzeniem narządów wewnętrznych': Febra występuje w
tropikalnych regionach Afryki i Ameryki, jej zarazki są przenoszone przez komary.

lać. feber 'gorączka', wl. febbre

FECHTUNEK przestarz. 'sztuka walki białą bronią: szablą, szpadą, rapierem itd., także: karabinem z bagnetem':

Jako młody panicz brał lekcje fechtunku u włoskich mistrzów.

FECHMISTRZ przestarz. 'mistrz fechtunku': Fechmistrz wyuczył go kilku niezawodnych ciosów.

FECHTOWAĆ SIĘ przestarz. 'walczyć na białą broń':

Fechtowali się na szpady.

od niem. fechten

FEDAIN 'muzułmański (głównie arabski) bojownik o jakąś sprawę; partyzant, członek religijnego lub politycznego
ruchu oporu': Fedaini ostrzelali kolumnę izraelskich ciężarówek. Ruch fedainów ludowych.

ar. fida'in, liczba mnoga od: fida'i 'ten, który się poświęca (poświęca życie) w jakiejś sprawie'
FEDERACJA l. 'związek kilku, kilkunastu lub kilkudziesięciu mniejszych państw, stanów, kantonów itd., które tworzą
jedno większe państwo, zachowując w nim pewną samodzielność i odrębność': Federacje to np. Republika Federalna
Niemiec - związek 17 landów, Szwajcaria (Konfederacja Szwajcarska) - związek 23 kantonów, Stany Zjednoczone
Ameryki Pomocnej - związek 50 stanów i stołecznego Dystryktu Kolumbii. 2. 'związek jakichś instytucji lub organizacji,
w którym zachowują one niezależność i odrębność': Federacja związków zawodowych. Federacja stowarzyszeń
twórczych.

FEDEROWAĆ SIĘ rząd. 'łączyć się w federację -związek państw, stanów lub związek organizacji, instytucji': Założono
wiele stowarzyszeń i związków studenckich, które po pewnym czasie zaczęły się federo-wać.

FEDERACYJNY 'taki, który jest federacją, lub ma cechy federacji': Państwo federacyjne. Wybrano federacyjną formę
państwowości.

FEDERALNY 'taki, który jest federacją, lub taki, który jest związany z władzami centralnymi federacji': Państwo
federalne. Policja federalna.

lać. foederatio 'sprzymierzenie'

FEDERALIZM l. 'ustrój państwowy oparty na zasadzie federacji': Aż do śmierci Josipa Broz Tito wydawało się, że
jugosłowiański federalizm jest najlepszym i trwałym sposobem rozwiązania konfliktów między narodami bałkańskimi.
2. 'w XVIII w. w USA: ruch na rzecz wzmocnienia władzy centralnej i ograniczenia samodzielności poszczególnych
stanów': W walce o koncepcję państwową Stanów Zjednoczonych federaliś-ci odnieśli zwycięstwo. 3. 'pogląd
społeczny, głoszony w XIX w. przez niektórych socjalistów utopijnych, komunistów i anarchistów, iż państwo powinno
być zastąpione federacją komun'

FEDERALISTA 'zwolennik federalizmu w l, 2. lub 3. znaczeniu'

ang. federalism

FEERIA l. w nauce o literaturze 'sztuka o tematyce fantastycznej i czarodziejskiej, której wystawienie wymaga
zastosowania bardzo różnorodnych środków scenicznych: niezwykłych kostiumów, dekoracji, świateł itd.':

Obecnie feeria jest gatunkiem sztuki spotykanym zwłaszcza w teatrze dziecięcym. 2. 'bogactwo, różno-

236

FEKALIA

FEN

rodność świateł i kolorów; wspaniały widok wywołany niezwykłymi efektami świetlnymi i kolorystycznymi':

Zobaczył na niebie wspaniałą feerię barw. Feeria ogni sztucznych.

FEERYCZNY 'fantastyczny i czarodziejski; mieniący się barwami i światłami': Feeryczne przedstawienie. Feeryczny
obraz odległego miasta na wyspie.

fr. feerie 'czary'

FEKALIA oficj. 'odchody, kał': Raz w miesiącu zajeżdżał specjalny beczkowóz asenizacyjny, który wywoził fekalia z
szamba.

FEKALNY oficj. 'związany z odchodami': Badał te szczepy bakterii mlekowych, które hamują rozwój mikroflory fekalnej.
lać. faecalia (liczba mnoga) 'odpadki'

FELDMARSZAŁEK 'w niektórych armiach: bardzo wysoki lub najwyższy stopień oficerski; także: oficer mający ten
stopień': W czasie bitwy stalingradzkiej Hitler mianował Friedricha von Paulusa, dowodzącego niemieckim
zgrupowaniem, feldmarszałkiem, licząc na to, że ta niezwykła godność zachęci go do nieustępliwości w walce.

niem. Feldmarschall, dosłownie 'marszałek polny'

FELICYTOLOGIA 'dział etyki obejmujący problematykę szczęścia': Do znanych polskich dzieł z zakresu felicytologii
należy rozprawa Władysława Tatarkiewi-cza "O szczęściu".

złożenie łac. felicitas 'szczęście' i gr. logos 'nauka, słowo'

FELIETON 'tekst publicystyczny średniej długości (zwykle zajmujący nie więcej niż l stronę pisma), zawierający
swobodne rozważania autora na aktualne tematy, odznaczający się lekkim językiem i błyskotliwą, literacką formą': W
wielu znanych tygodnikach felietony stanowią stałą pozycję: felietony tych samych autorów, poświęcone określonym
zagadnieniom, np. ekonomicznym, kulturalnym, politycznym, zamieszczane są zawsze w tych samych miejscach.

FELIETONISTA 'publicysta, który pisze felietony': Do najbardziej znanych polskich felietonistów drugiej połowy XX w.
należą m.in. Antoni Słonimski, Stefan K.i-sielewski i Daniel Passent.

FELIETONISTYKA 'pisanie felietonów; także: zbiór felietonów jakiegoś autora lub felietonów z pewnej epoki':

Znany profesor prawa zaczął się parać felietonistyką. Fe-lietonistyka Prusa. Felietonistyką pozytywizmu.

FELIETONISTYCZNY albo FELIETONOWY 'związany z felietonem, taki jak w felietonie': Był humanistą, który w swych
tekstach popularnonaukowych nie stronił od ostrej krytyki, wyrażanej ciętym i barwnym, felietonowym stylem. Autor
przedstawił swe rozważania w felietonistycznej formie.

fr. feuilleton, pierwotnie 'dodatek do pisma, mający charakter rozrywkowy'

FELLACH 'chłop, rolnik w krajach arabskich, zwłaszcza w Egipcie': Fellach to chłop osiadły, w przeciwieństwie do
beduina - koczownika.

ar. fallah 'rolnik'

FEMININUM w językoznawstwie 'rodzaj żeński; także:

wyraz lub forma rodzaju żeńskiego, skrót: f: W tym słowniku po rzeczownikach niemieckich, takich jak (die) Farbę,
(die) Lampę, zamiast rodzajnika, znajdujemy oznaczenie rodzaju: f- femininum. Feminina to np. wyrazy: pomarańcza i
żolądz (w znaczeniu anatomicznym).

lać. femininum (genus) 'żeński (rodzaj)'

FEMINIZM 'ruch społeczny, popularny zwłaszcza w USA i państwach zachodnioeuropejskich, głoszący bezwzględną
równość płci i dążący do przyznania kobietom wszystkich tych praw (politycznych, społecznych, ekonomicznych itp.),
które przysługuj ą mężczyznom, a także dążący do całkowitego uwolnienia kobiet w pracy, życiu publicznym i
prywatnym od zależności od mężczyzn':

Czasami feminizm jest połączony z niechęcią do mężczyzn i dążnością do usunięcia ich z życia kobiety.

FEMINISTKA 'zwolenniczka feminizmu, kobieta głosząca zasady feminizmu': Feministki ogłosiły bojkot towarów tej
firmy, gdyż ich zdaniem, kobiety, które w niej pracują, sąjawnie dyskryminowane ekonomicznie.
FEMINISTYCZNY 'taki, który jest charakterystyczny dla feminizmu lub feministek; odnoszący się do feminizmu,
związany z tym ruchem': Postulaty feministyczne. Idee feministyczne.

fr. feminisme

FEMINIZACJA 'opanowywanie jakiejś dziedziny życia albo jakiegoś zawodu przez kobiety; poddawanie czegoś
wpływowi kobiet': Feminizacja zawodu nauczyciela. Feminizacja życia rodzinnego staje się faktem w pewnych
środowiskach społecznych.

FEMINIZOWAĆ 'sprawiać, że kobiety opanowująjakąś dziedzinę życia lub jakiś zawód; poddawać feminizacji albo
doprowadzać do niej': Feminizować zawód lekarza. Jeżeli będziemy dalej feminizować studia filologiczne, to dojdzie
do tego, że mężczyzna - nauczyciel polskiego czy języka obcego, będzie rzadkością, na którą uczniowie będą patrzeć
jak na raroga.

fr. feminiser

FEMME FATALE (czytaj: fam fatal) 'kobieta fatalna:

kobieta demoniczna, oplątująca mężczyzn swym urokiem i doprowadzająca ich do zguby': Była wspaniałą aktorką,
która potrafiła się przeistoczyć z pensjonarki w wampa, z dziewczyny na luzie - w femme fatale, niszczącą bezlitośnie i
wykorzystującą mężczyzn podporządkowanych jej zniewalającemu urokowi.

fr. femme fatale

FEN 'ciepły i suchy wiatr alpejski, wiejący w dół od północnych stoków gór, odpowiednik halnego w Tatrach':

237

FENG SHUI albo FENGSHUI

FENOTYP

Niemcy od nazwy ciepłego wiatm: fen, po niemiecku:

Fón - utworzyli nazwę suszarki do włosów: Fón.

niem. Fón, nazwa firmowa suszarki: Fón

FENG SHUI albo FENGSHUI (czytaj: fengszui) 'chiński system organizacji przestrzeni wokół człowieka: w domu, biurze,
sklepie, ogrodzie itp., polegający na takim wyborze miejsca użytkowanego przez człowieka i takim jego
zaprojektowaniu i wystroju, żeby czuć się w nim dobrze': Feng shui jest to tworzenie harmonii w skali mikro i makro
pomiędzy ludźmi a naturą, co ma służyć zdrowiu, pomyślności i szczęściu. Feng shui opiera się na tym, jak
ukierunkowane są energie przepływające wokół nas.

chin. feng shui, dosłownie 'wiatr i woda'

FENIKS 'w mitologiach starożytnych: przepiękny ptak, który po kilkuset latach swego życia sam się spalał na stosie, by
odrodzić się z popiołów do nowego, kilkusetletniego życia': Feniks był w starożytnych religiach symbolem ofiary i
zmartwychwstania, wielu badaczy sądzi też, że motyw feniksa nie był bez znaczenia dla chrześcijaństwa.

gr. Phoiniks
I FENOL inaczej: HYDROKSYBEZNEN./w?. KWAS KAR-BOKSYLOWY w chemii 'związek chemiczny o wzorze C6H50H,
bezbarwny, silnie trujący krystaliczny związek organiczny': Fenol jest wykorzystywany w przemyśle m.in. do produkcji
środków owadobójczych i chwastobój czych.

H FENOL w chemii 'jeden ze związków organicznych, zawierających grupy wodorotlenowe; bezbarwne ciało stałe lub
ciecz': Fenole występują w ropie naftowej, otrzymywane są też sztucznie. Fenole są stosowane m.in. jako silne środki
dezynfekcyjne.

fr. phenols odgr. phainó 'świecę' i łac. oleum 'olej'

FENOLOGIA 'dział biologii, zajmujący się zależnościami między okresowymi zmianami pogody a życiem organizmów':
Badania w zakresie fenologii pomagają np. ustalić najlepszy czas do siania lub sadzenia pewnych roślin i do stosowania
zabiegów agrotechnicznych.

FENOLOGICZNY 'związany z fenologią, będący wynikiem badań w tej dziedzinie': W badaniach fenologicz-nych
wyróżnia się 8 pór roku, w których zachodzą charakterystyczne zjawiska w życiu roślin: przedwiośnie, wczesną wiosnę,
wiosnę, wczesne lato, lato, późne lato, jesień i zimę.

ang. phenology odgr. phainómenon 'widoczny, zjawiający się', logos 'nauka, słowo'

FENOMEN l. 'ktoś niesłychanie zdolny w jakiejś dziedzinie, ktoś nadzwyczajny w jakiejś działalności': Był fenomenem
muzycznym. Fenomen pracowitości. 2. 'coś wyjątkowego i zadziwiającego zarazem': Sześcioraczki ludzkie są do dziś
fenomenem. 3. w filozofii 'zjawisko albo fakt, które można poznawać doświadczalnie; także:

rzecz konkretna, coś, co można poznać za pomocą zmysłów'

FENOMENALNY 'wyjątkowy, niezwykły i tą niezwykłością zadziwiający': Mój mąż był fenomenalnym kochankiem.
Miała fenomenalną pamięć - pamiętała, co jedli na kolację 15 lat temu.

gr. phainómenon 'widoczny, zjawiający się'

FENOMENALIZM 'pogląd filozoficzny, iż przedmiotem poznania człowieka są zjawiska, nie zaś istota rzeczy':

Zjawiskowość przestrzeni i czasu pociągnęły za sobą zjawiskowość całego świata zmysłowego, który jest przestrzenny i
czasowy. Fenomenalizm ten nie był intencją Kanta, ale był konsekwencją jego badań; przyjął ją dla wytłumaczenia
odrębnej natury wyobrażeń przestrzeni i czasu oraz dla uzasadnienia matematyki jako nauki a priori. (Tatarkiewicz)

FENOMENALISTA 'filozof, będący zwolennikiem fe-nomenalizmu': Fenomenalistami są m.in. David Hume, Immanuel
Kant i Herbert Spencer.

niem. Phanomenalismus od gr. phainómenon 'widoczny, zjawiający się'

FENOMENOLOGIA l. 'współczesny kierunek filozoficzny, zainicjowany przez Edmunda Husserla, głoszący "powrót do
rzeczy" - do tego, co bezpośrednio dane, odrzucający natomiast spekulacje pojęciowe i tradycyjne pytania
filozoficzne': Zamierzeniem jej [fenomenologii] było ustalić, co w naszej świadomości jest bezpośrednio dane, i
wyodrębnić od tego, co jest konstrukcją umysłu. W ten sposób wydzielone będzie to wszystko, co oczywiste: bo
oczywistym może być jedynie to, co bezpośrednio dane. To, że jest nauką o oczywistościach, najdobitniej odróżniało
fenomenologię od innych nauk. (Tatarkiewicz) 2. 'w filozofii Hegla: fazy rozwoju ducha'

FENOMENOLOG 'filozof, który rozwija tezy fenomenologii Husserla, lub zwolennik tego kierunku': Do
najwybitniejszych fenomenologów należą m.in. Max Sche-ler i Roman Ingarden.
FENOMENOLOGICZNY 'związany z fenomenologią Edmunda Husserla': Tą podstawową metodą [dochodzenia do
prawdy] była tzw. "transcendentalna redukcja" czy "redukcja fenomenologiczna"; polegała na wyłączaniu, na "braniu
w nawias" [...] wszystkiego, czego istnienia nie gwarantuje sam przebieg poznania. (Tatarkiewicz)

niem. Phanomenologie; książka Husserla "Ideen zu einer reinen Phanomenologie [...]" została wydana w 1913 r., zaś
"Phanomenologie des Geistes" Hegla w 1807 r.

FENOTYP w biologii 'zbiór cech organizmu żywego, np. cech budowy, cech fizjologicznych i chemicznych,
uwarunkowany z jednej strony przez genotyp, dziedziczne właściwości organizmu, z drugiej -przez warunki, w jakich
się rozwija': Dwa osobniki o identycznym genotypie, które rozwijały się w innych środowiskach, mogą mieć różny
fenotyp, np. różnić się wzrostem i odpornością na choroby.

fr. phenotype odgr. phainomai 'pojawiam się' i typos 'odbicie'

238

FERALNY

FESTON

FERALNY 'przynoszący niepowodzenia lub nieszczęścia, pechowy': Feralna trzynastka. Feralny dzień. Feralny początek
wyprawy.

od łac. feralis 'pogrzebowy'

FERM 'pierwiastek chemiczny o liczbie atomowej 100 i masie atomowej (najtrwalszego izotopu) 257:
promieniotwórczy metal, symbol F': Ferm jest pierwiastkiem promieniotwórczym, otrzymywanym sztucznie w
przemianach jądrowych.

n.-lać. fermium, dla uczczenia Enrica Fermiego (1901-1954), amerykańskiego fizyka włoskiego pochodzenia, twórcy
m.in. pierwszego reaktora atomowego i bomby atomowej

FERMA 'wyspecjalizowane gospodarstwo rolne, prowadzące produkcję określonego rodzaju': W tanie jajka
zaopatrywali się w ogromnej kurzej fermie obok miasteczka. Ferma hodowlana. Ferma drobiarska.

odfr. fermę

FERMENT l. 'niepokój, wzburzenie, zwykle w jakiejś grupie ludzi lub w jakiejś dziedzinie': Aresztowanie grupy
studentów wywołało ferment wśród młodzieży stolicy. Jego dzieła zapoczątkowały ferment twórczy w epoce Młodej
Polski. 2. przestarz. 'to samo, co dziś enzym'

FERMENTACJA 'beztlenowy proces rozpadu związków organicznych, spowodowany działaniem enzymu':

W czasie fermentacji alkoholowej cukry ulegają rozpadowi na alkohol etylowy i dwutlenek węgla.

FERMENTOWAĆ 'ulegać fermentacji': Wino fermentuje. Sfermentowany sok, dżem.

FERMENTACYJNY 'związany z fermentacją, wywołujący fermantację': Procesy fermentacyjne. Drożdże fermentacyjne.

lać. fermentum 'kiśnienie'

FEROMONY w biologii 'substancje zapachowe lub smakowe wydzielane przez specjalne gruczoły, wpływające na
zachowania lub procesy fizjologiczne innych osobników tego samego gatunku': W świecie zwierzęcym specjalne
feromony są wydzielane np. przez samice w okresie godowym - wabią one samców. Za pomocą feromo-nów
zwierzęta znaczą swój teren, a mrówki swoje drogi. Ostatnio w wielu sex shopach można kupić feromony, mające
jakoby zniewalająco działać na płeć przeciwną.

ang. pheromone od łac. ferre 'nieść' na wzór: hormone

FEROWAĆ l. ksiąźk. 'wydawać ze swobodą zdecydowane opinie, sądy itd., nie zawsze mając ku temu dostateczne
podstawy': Reżyser zżymał się na krytyków ferujących surowe sądy, a często nieznających zupełnie warunków, w
jakich powstawał jego film, i budżetu, którym rozporządzał. 2. przestarz. 'wydawać wyroki sądowe lub dekrety':
Sędziowie rewolucyjni masowo ferowali wyroki śmierci.

lać. 'nieść' (prawo, wyrok)

FERRO- cząstka wyrazów złożonych o znaczeniu 'żelazo', dodawana do rzeczowników i przymiotników, wskazująca na
to, że są związane z żelazem lub mają cechy podobne jak żelazo, np. ferromagnetyk, ferrostop

od łac. ferrum 'żelazo'

FERROMAGNETYK w fizyce 'ciało, które magnesuje się silnie i trwale, używane do wyrobu magnesów': Do fer-
romagnetyków należą m.in. żelazo, kobalt, nikiel i niektóre stopy.

FERROMAGNETYZM w fizyce 'zjawiska magnetyczne występujące w ferromagnetykach': Badania nad

ferromagnetyzmem, mające ogromne znaczenie we współczesnej technice, zapoczątkował w latach 30. XX w.
niemiecki fizyk - Wemer Heisenberg.

FERROMAGNETYCZNY w fizyce 'związany z ferromagnetyzmem lub ferromagnetykami, mający takie właściwości, jak
ferromagnetyki': Zjawiska ferromagnetyczne. Materiały ferromagnetyczne.

złożenie cząstki: ferro i słowa: magnetyk

FERROSTOP 'stop żelaza z innym metalem': Do ferrosto-pów często wykorzystywanych w technice należą m.in.
ferrochrom - stop żelaza i chromu - oraz ferromangan -stop żelaza i manganu.

złożenie cząstki: ferro i słowa: stop

FERRYT l. w geologii 'stalowoszary silnie magnetyczny minerał, będący prawie czystym żelazem' 2. w technice 'roztwór
stały węgla w żelazie, składnik ferrostopów' 3. •w fizyce i technice 'jeden z kompleksowych związków tlenku
żelazowego z tlenkami innych metali, jedno-, dwu- lub trójwartościowych, półprzewodnik wykazujący właściwości
ferromagnetyczne': Ferryty są wykorzystywane m.in. do wykonywania rdzeni cewek indukcyjnych i elementów
pamięci komputerowych.

ang. ferrite od łac. ferrum 'żalazo'

FERTVCZNY przestarz. 'żywy, ruchliwy, zręczny': Podbiegła do niego niewielka, fertyczna kobietka i zaczęła szybko
mówić, żywo przy tym gestykulując. Fertyczne dziecko.

od niem. fertig 'wprawny, gotowy'

FERWOR 'stan silnego pobudzenia psychicznego wywołanego tym, co się robi, powodujący częściową utratę kontroli
nad własnym zachowaniem': W ferworze dyskusji zapomnieli, że czas przeznaczony na zajęcia dawno się już skończył.

lać. fervor 'wrzenie'

FESTON l. 'zwieszający się swobodnie wieniec z kwiatów, gałęzi i owoców, wstęg itd.': Sala była przybrana festonami
róż. 2. 'motyw dekoracyjny - rzeźbiony, malowany, będący odlewem itd. - w kształcie zwieszającego się wieńca lub
półwieńca': Pałacowe kolumny zdobione były festonami z brązu.

fr. feston z wl. festone 'wieniec'

239

FESTYN

FIESTA

FESTYN 'zabawa lub uroczystość pod gołym niebem, zwykle z okazji jakiegoś święta, jubileuszu, ważnego zdarzenia': Z
okazji jubileuszu dziesięciolecia istnienia gazety urządzono wspaniały festyn w miejskim parku.

FESTYNOWY 'związany z festynem, taki jak na festynie': Festynowy plac. Festynowa atmosfera.

fr. festin od łac. festum 'święto, uroczystość'

I FETA 'wystawne przyjęcie z jakiejś uroczystej okazji':

Goście na długo zapamiętali fetę weselną, urządzoną z wielkim rozmachem w pobliskim dworku.

FETOWAĆ 'urządzać fetę dla uczczenia czegoś lub kogoś': [...] senat i posły / po dniu Trzeciego Maja, w ratuszowej sali,
/ zgodzonego z narodem króla fetowali;

(Mickiewicz)

fr. fetę 'święto'

FETOR 'silny, nieprzyjemny zapach, smród': Przy jego zagrodzie czuć było fetor zgnilizny. Ze śmietnika unosił się
straszny fetor.

lać. foetor

FETTA albo II FETA 'biały, słony ser, wytwarzany z mleka kóz i owiec': Popularna dziś w wielu krajach feta to ser, który
zaczął być wytwarzany przez greckich górali.

n.-gr. pheta

FETYSZ l. 'w kulturach pierwotnych: przedmiot, któremu przypisuje się siłę magiczną i oddaje cześć, uważany za
wcielenie lub miejsce zamieszkiwania bóstwa': Fety-szami mogą być bardzo różne przedmioty, np. wyrzeź-biona z
drewna figurka, kamień o niezwykłym kształcie, muszla, l.przen. 'przedmiot, osoba lub rzecz abstrakcyjna, którym
nadaje się przesadnie duże znaczenie i oddaje niemal religijną cześć': Obracał się w środowisku młodych artystów, dla
których sława była fetyszem. Współcześnie pieniądz jest fetyszem dla wielu młodych ludzi.

FETYSZYZACJA 'przypisywanie czemuś lub komuś nadmiernego znaczenia i traktowanie tej rzeczy lub osoby z religijną
niemal czcią': Fetyszyzacja sukcesu.

FETYSZYZOWAC 'przypisywać czemuś lub komuś nadmierne znaczenie i traktować tę rzecz lub osobę z religijną niemal
czcią': Fetyszyzować naukę. W naszych czasach fetyszyzuje się piękne zęby i smukłą sylwetkę.

fr. fetiche z port. fetico 'czary'

FETYSZYZM l. 'oddawanie czci fetyszom': Religioznawcy opisywali fetyszyzm plemion zachodnioafrykań-skich. 2. w
medycynie 'zboczenie seksualne polegające na osiąganiu pełnej satysfakcji seksualnej przez oglądanie, dotykanie,
wąchanie itd. jakiejś części garderoby partnera lub jednej tylko części jego ciała'

FETYSZYSTA 'osoba, która przejawia fetyszyzm -zboczenie seksualne': Fetyszystom do pełnej satysfakcji seksualnej
potrzebny jest kontakt tylko z jedną częścią ciała partnera, np. stopami, lub częścią jego odzieży, np. bielizną osobistą
lub butami.

fr. fetichisme od: fetiche 'fetysz'

FEUDALIZM 'system społeczno-ekonomiczny istniejący przed kapitalizmem, w którym senior nadawał wasalom w
użytkowanie dziedziczne lenno, zwane feudum, zaś wasale zobowiązani byli do określonych świadczeń w zamian,
zwłaszcza do występowania pod chorągwiami seniora na wojnie': Feudalizm w Europie Zachodniej rozwinął się i
panował w czasach średniowiecza.

FEUDAŁ 'w feudalizmie: posiadacz feudum, właściciel ziemski': Feudałowie - rycerze i możnowładcy - korzystali w
średniowieczu z praw większych niż inne warstwy społeczne,

FEUDALNY 'związany z feudalizmem, taki, w którym panuje feudalizm': Ustrój feudalny. Epoka feudalna. Państwo
feudalne.

niem. Feudalismus od łac. śr. feudum

FIASKO 'całkowite niepowodzenie jakiegoś przedsięwzięcia, rozmów, rokowań itp., to, że coś się kompletnie nie udało,
krach': Tymczasem rozmowy przedstawicieli obu zwalczających się stron zakończyły się fiaskiem, mediatorzy wrócili
do Londynu. Oznaczało to fiasko planów dotyczących podboju Irlandii.

wl. fiasco

FIDEIZM 'pogląd filozoficzny głoszący, że prawdy ostateczne poznajemy jedynie dzięki wierze, sercu i objawieniu, a nie
dzięki rozumowi': [...] Pascal znalazł wyjście ze zwątpień. Ale nie przez rozum, jak Kartezjusz, lecz przez "serce" i wiarę.
"Serce" - to właściwa człowiekowi zdolność poznawania rzeczy nadprzyrodzonych. [...] To jedyna możliwa droga,
skoro wiadomo, że rozum niezdolny jest do poznania. Podobnie jak w XIV w., tak i tu sceptycyzm był na usługach
mistycyzmu i fideizmu. (Tatarkiewicz)

FIDEISTA 'filozof, który jest zwolennikiem fideizmu':

Fideistami sąm.in. tacy myśliciele, jak Wilhelm Ockham i Felicite R. Lamenais.

FIDEISTYCZNY 'związany z fideizmem, charakterystyczny dla fideizmu': Poglądy fideistyczne. Fideistyczne wyniesienie
wiary i serca nad rozum.

fr. fideisme od łac. fides 'wiara'

FIESTA 'w Hiszpanii, Ameryce Łacińskiej, także w krajach Zachodu: uroczystość, zabawa ludowa, zwłaszcza uroczystość
religijna ku czci świętych z procesją i śpiewami, po której następuje żywiołowa zabawa i tańce':

Wieczorem wzięliśmy udział w meksykańskiej fieście, w pełnych emocjonalnego zaangażowania uroczystościach

religijnych i wspaniałej, żywiołowej zabawie.

hiszp. fiesta

240
FIFTY-FIFTY

FILANTROPIA

FIFTY-FIFTY 'pół na pół': Uzgodniliśmy, że razem zrobimy ten interes i zyski podzielimy fifty-fifty.

ang. fifty-fifty, dosłownie '50 na 50 (procent)'

FIGARO l. 'to samo, co bolerko' 2. przestarz. 'cyrulik, czyli zawód pośredni między fryzjerem, dentystą a felczerem,
potem: fryzjer': Wystąpił w operze Mozarta "Wesele Figara".

fr. figaro od imienia bohatera wymienionej w powyższym cytacie opery Mozarta i komedii Beaurnarchais'go "Cyrulik
Sewilski"

FIGURACJA w muzyce 'wprowadzenie następstwa dźwięków o równych, drobnych wartościach rytmicznych albo
dodanie dźwięków zamiennych lub przejściowych w celu ożywienia motywów melodycznych, rytmicznych lub akordu':
Figuracja urozmaica melodię utworu muzycznego. Figuracja melodyczna: 'wykorzystanie do tworzenia melodyki gamy
diatonicz-nej lub chromatycznej w postaci przekształconej lub zasadniczej' () Figuracja harmoniczna 'oparcie linii
melodycznej na rozłożonych akordach, przy czym między składnikami akordu mogą być wprowadzane dźwięki obce'

lać. figuratio

FIKCJA l. 'coś wymyślonego, zmyślonego, co naprawdę nie istnieje': Jego zdolności są fikcją. Doskonała organizacja
firmy, o której mówił prezes, okazała się fikcją. 2. 'coś, co istnieje tylko formalnie, pozornie': Nie chciała dłużej
utrzymywać fikcji małżeństwa. 2. w nauce o literaturze 'przedstawiony w utworze literackim świat, który jest tworem
wyobraźni pisarza, lecz zawiera ważne prawdy o świecie realnym': Bardzo często jest tak, że bohaterowie powieści,
należący do świata fikcji literackiej, mają swoje odpowiedniki, pierwowzory w świecie realnym - dotyczy to np. takich
bohaterów "Trylogii" Sienkiewicza, jak: Wołodyjowski, Kmicic, Skrzetuski czy Zagłoba.

FIKCYJNY 'zmyślony lub wymyślony, często: nieprawdziwy': Magda zawsze żyła w fikcyjnym świecie. Fikcyjny majątek.
Podał w ankiecie fikcyjne dane personalne.

od łac. fictio 'kształtowanie'

FIKCJONALIZM 'pogląd filozoficzny głoszący, iż większa część pojęć filozofii i nauki, klasyfikacji, modeli, schematów,
teorii itd. - to fikcje, którym nic w rzeczywistości nie odpowiada, stosowane są one natomiast ze względu na swą
użyteczność, na to, że nie potrafimy się bez nich obejść': [Hans Vaihinger] ogłosił pracę systematyczną pt. "Die
Philosophie des Als Ob", 1911, napisaną jeszcze przed 30 laty, w początkowym okresie neo-kantyzmu i pozytywizmu.
[...] Odziedziczone po Lan-gem pojęcie fikcji uczynił fundamentem całej filozofii:

dlatego stanowisko jego przyjęto nazywać "fikcjonaliz-mem". (Tatarkiewicz)

FIKCJONALISTA 'filozof, który jest zwolennikiem fik-cjonalizmu lub prezentuje zbliżone do niego poglądy':

Najbardziej znanym fikcjonalistą jest twórca tego poglądu filozoficznego - Hans Vaihinger. Wśród filozofów
związanych z szeroko rozumianym fikcjonalizmem wymienić też można neokantystów, Maxa Stimera.

niem. Fiktionalismus

FIKSACJA l. w psychologii 'stałe powtarzanie pewnych zachowań, mimo tego, że nie prowadzą one do pożądanych
rezultatów': Przejawem fiksacji w sferze intelektualnej jest sztywność myślenia, stosowanie przy rozwiązywaniu
każdego problemu tego samego schematu poznawczego. {) Fiksacja funkcjonalna 'przywiązanie do tego, że pewien
przedmiot spełnia jedną, określoną funkcję i nieumiejętność zastosowania go w zupełnie innej funkcji': Gdy właściciel
domu zapytał studenta, który wynajmował u niego pokój, dlaczego dywan powiesił w drzwiach, a z drzwi zrobił sobie
stół kreślarski, ten oświadczył, że musi przełamywać fiksację funkcjonalną. l. pot. 'lekki obłęd, mania na punkcie
czegoś': W reklamach gum do żucia, napojów i zup w proszku wszyscy dostają na ich punkcie fiksacji, co znaczy, że
chyba chcą je żuć, pić i przyrządzać 24 godziny na dobę.

FIKSAT/wf. 'człowiek, który ma na jakimś punkcie manię; dawniej także szerzej: dziwak, obłąkany': Wszyscy z grupy
dostawali obłędu na punkcie tej muzyki, byli zupełnymi fiksatami.

FIKSOWAĆ pot. 'dostawać manii na jakimś punkcie;

dawniej także szerzej: szaleć, wariować': Chłopcy sfik-sowali na punkcie tego zespołu. Omal nie sfiksował z radości. fr.
fixation od łac. fixus 'umocowany, stały'

FIKSATYWA albo FIKSATYW 'roztwór żywic lub syntetycznych związków chemicznych, używany do utrwalania
rysunków węglem, kredką lub obrazów namalowanych pastelami': Utrwalił swój rysunek, rozpylając na niego
fiksatywę, która po zaschnięciu wytworzyła cienką warstwę ochronną.

fr. fixatif

FILAKTERIE 'dwa skórzane pudełeczka zawierające zwitki z cytatami z pierwszych ksiąg Biblii, przymocowywane przez
Żydów do ramienia i czoła w czasie modlitwy': Filakterie są używane podczas modlitwy w dni powszednie.

od gr. phylakterion 'warta, straż'

FILANTROPIA 'bezinteresowne pomaganie ludziom biednym lub w ogóle ludziom potrzebującym jakiejś pomocy':
Zasłynął ze swej filantropii, ze wsparcia materialnego, którego udzielał biednym, i z pomagania im przy zdobyciu
wykształcenia czy nowych kwalifikacji zawodowych.

FILANTROP 'osoba bezinteresownie pomagająca ludziom biednym lub będącym w potrzebie': Uważał, że sytuacji w
tym biednym kraju nie poprawią wysiłki filantropów, lecz generalna przebudowa jego gospodarki.

241

FILAR

FILIGRAN

FILANTROPIJNY 'mający na celu pomoc biednym lub potrzebującym': Akcje filantropijne. Koncert filantropijny. Nie
wszystko, co robił, miało filantropijny charakter, za niektóre występy kazał sobie słono płacić. gr. philantropia,
dosłownie 'miłość do ludzi'

FILAR l. 'pionowa podpora konstrukcji architektonicznych, mająca przekrój wielokąta (w przeciwieństwie do kolumny,
która ma przekrój koła)' 2. 'ktoś, na kim można się oprzeć, podpora, ostoja rodziny, grypy społecznej, jakiegoś
działania': Był filarem wszelkich poczynań zespołu teatralnego w naszym mieście. 3. w połączeniach: PIERWSZY,
DRUGI, TRZECI FILAR ubezpieczeń społecznych 'typ ubezpieczenia społecznego, zawieranego w nowym (od 1999 roku)
systemie ubezpieczeń społecznych, zależny od wieku klienta, jego wyboru i innych uwarunkowań'

z łac. pilare

FILARETA 'członek tajnego patriotycznego związku młodzieży, działającego w Wilnie w latach 1820-1823':

Przewodniczącym filaretów był Tomasz Zań; celem związku - oficjalnie: nauka, doskonalenie się w cnotach i wzajemna
pomoc, w rzeczywistości zaś - rozwijanie uczuć patriotycznych. Związek filaretów, oficjalna nazwa: Zgromadzenie
Filaretów - to część większego Towarzystwa Filomatów.
odgr. philaretos 'miłośnik cnoty'

FILATELISTYKA 'zbieranie znaczków i druków pocztowych': Filatelistyka należy do najpopularniejszych na świecie

hobby.

FILATELISTA 'osoba zbierająca znaczki i druki pocztowe': Wujek był zapalonym filatelistą. Miał w domu wiele klaserów
z pięknymi i cennymi znaczkami z różnych krajów świata.

FILATELISTYCZNY 'związany z filatelistyką lub z filatelistami': Sklep filatelistyczny. Wystawa filatelistyczna. Organizacja
filatelistyczna.

fr. philateliste odgr. phileo 'lubię, kocham', ateleia 'zwolnienie z opłat przewozowych' (co ma podobny sens jak
znaczek pocztowy)

FILET l. 'płat mięsa wołowego, cielęcego, drobiowego itd. bez kości': Filet wołowy, cielęcy. Filet z indyka. 2. 'płaski
kawałek mięsa rybiego, oddzielony od kręgosłupa, oczyszczony ze skóry i ości': Smażył filety z morszczuka. 3. w
księgarstwie 'ozdobna, nieraz złocona, linia na grzbiecie książki'

fr. filet

FILHARMONIA 'instytucja organizująca koncerty muzyki symfonicznej i kameralnej, zwykle dysponująca stałym
zespołem wykonawców; także: budynek, w którym ta instytucja się mieści': Do stałego zespołu filharmonii należała
orkiestra, licząca kilkudziesięciu muzyków, chór i dyrygent. W sobotę wybrali się do filharmonii na operę.

FILHARMONIK 'członek orkiestry filharmonicznej':

Oklaskiwali występ filharmoników wiedeńskich.

FILHARMONICZNY 'związany z filharmonią': Zespół filharmoniczny. Koncert filharmoniczny.

fr. philharmonie odgr. phileo 'lubię, kocham', harmonia 'zgodność dźwięków'

FILIA 'oddział jakiejś instytucji, przedsiębiorstwa, uczelni itd., znajdujący się poza siedzibą oddziału głównego, zwykle
w innej miejscowości': Powiatowy oddział banku miał dwie filie we wsiach położonych koło miasteczka. Minister nie
wyraził zgody na działanie filii tej warszawskiej uczelni.

FILIALNY 'będący filią lub należący do filii': Filialny oddział banku. Przy znajdującej się w miasteczku filii zakładów
poznańskich otwarto specjalny sklep filialny, w którym można kupić wytwarzane tu wyroby po cenie hurtowej. łac.
filia 'córka'

FILIACJA l. w genealogii 'pochodzenie, pokrewieństwo dwóch osób, z których jedna pochodzi od drugiej': Starał się
wyprowadzić filiację swego dziadka. Ustalił filia-cje między swymi dziewiętnastowiecznymi przodkami. 2. w nauce o
literaturze 'ustalanie związków między różnymi przekazami tekstu danego dzieła': Filiacjajest bardzo ważnym
elementem rekonstrukcji tekstu wówczas, gdy nie dysponuje się jego autentyczną, autorską wersją, lecz jedynie
kopiami.

FILIACYJNY l. 'związany z filiacją - pokrewieństwem dwóch osób': Na podstawie starych rodzinnych kronik odtwarzał
pracowicie stosunki filiacyjne między swymi przodkami. 2. 'związany z filiacją - ustalaniem związków między różnymi
przekazami tekstu': Profesor wysunął nową hipotezę filiacyjną, dotyczącą tych tekstów. od łac. filiatio 'synostwo'

FILIGRAN 'technika złotnicza, polegająca na wykonywaniu ozdób lub ornamentów z cienkich drucików i ziam metalu;
także: wykonany tą techniką wyrób': Na stole stał malutki srebrny domek, wykonany techniką filigranu. Miał w swej
kolekcji piękne, złote filigrany. 2. inaczej: ZNAK WODNY 'widoczny pod światło bezbarwny zarys przedmiotów, liter itp.
na banknotach i kartach papieru': Przy produkcji banknotów tej serii zastosowano wiele zabezpieczeń, utrudniających
ich fałszowanie, m.in. filigran.

FILIGRANOWAĆ 'wykonywać znaki wodne na papierze': Kupili piękny, filigranowany papier listowy.

FILIGRANOWY l. 'wykonany techniką filigranu, będący filigranem': Filigranowe ozdoby. Brylant w filigranowej oprawie.
2. przen. 'drobny, a przy tym zgrabny': Filigranowa dziewczynka. Filigranowe stopy. wi. filigrana od łac. filum 'nić',
granum 'ziarno'

242

FILIPIKA

FILOZOFIA

FILIPIKA 'namiętna, ostra mowa przeciwko czemuś lub komuś': Po wygłoszeniu tej filipiki przeciw szefowi partii
postawił wniosek o wotum nieufności dla całego dotychczasowego kierownictwa.

gr. Philippika (liczba mnoga), nazwa od gwałtownych mów Demo-stenesa wymierzonych przeciw Filipowi
Macedońskiemu

FILISTER 'człowiek o ciasnych poglądach, pozbawiony wyższych aspiracji': Gabriela Zapolska piętnowała w swych
sztukach bigotów i filistrów, zakłamanych drob-nomieszczan, oceniających cały świat przez pryzmat swej korzyści.

FILISTERSWO 'ciasnota poglądów i brak wyższych aspiracji': Wiersz Juliana Tuwima "Mieszkańcy" to jeden z
przykładów walki artystów okresu międzywojennego z filisterstwem.

FILISTERSKI 'właściwy filistrowi': Filisterska mentalność. Filisterska ciasnota poglądów.

niem. Philister

FILM l.'dziedzina sztuki, dziesiąta muza; także pojedynczy wytwór należący do tej dziedziny': Film fabularny, film
gangsterski, film obyczajowy. 2. 'cienka błona celuloidowa pokryta odpowiednią emulsją, używana do robienia zdjęć
fotograficznych i kinematograficznych':

Kup co najmniej trzy filmy na tę wycieczkę. 3. 'taśma z serią zdjęć utrwalonych na takiej błonie': Na filmie utrwalono
ostatnie chwile przed wjazdem samochodu do tunelu. 4. w kosmetyce 'cienka warstwa kosmetyku pozostająca na
skórze po to, by ją chronić': Po zabiegu na twarzy pozostanie delikatny film. Krem-żel tworzy na skórze cienki film,
dający poczucie gładkości.

ang. film, pierwotnie 'błonka'

FILOGENEZA 'rozwój ewolucyjny żywych organizmów na Ziemi, ich przekształcanie się, zmiana form i wyłanianie się
jednych gatunków z drugich; także: rozwój ewolucyjny poszczególnych grup, rodzin i gatunków roślin i zwierząt':
Najnowsze badania genetyczne rzucają nowe światło na wiele problemów z zakresu filogenezy. Wskazują one m.in. na
to, że najpierw nastąpiło oddzielenie się roślin zielonych od wspólnej gałęzi zwierząt i grzybów, a dopiero potem
rozdzielenie się tych dwóch gałęzi. Tak więc ludzie bliżej są spokrewnieni z grzybami niż te organizmy, uważane
powszechnie za rośliny, z drzewami, na których rosną. Na wykresie w książce przedstawiono filogenezę kręgowców.

FILOGENETYCZNY 'dotyczący rozwoju ewolucyjnego organizmów na Ziemi, dotyczący ewolucji poszczególnych

gatunków organizmów': Badania filogenetycz-ne. Rozwój filogenetyczny bezkręgowców.

fr. phylogćnćse odgr. phyle 'ród, szczep', genesis 'pochodzenie'

FILOLOGIA 'dział nauk humanistycznych, zajmujący się badaniem literatur i języków poszczególnych narodów, kręgów
cywilizacyjnych i kulturowych': Studia w zakresie filologii polskiej obejmują takie przedmioty, jak np.: historia
literatury polskiej, teoria literatury, historia

języka, gramatyka współczesnego języka polskiego i kultura języka. Filologia klasyczna obejmuje wiedzę na temat
literatury i języka starożytnej Grecji oraz starożytnego Rzymu.

FILOLOG 'specjalista w zakresie filologii, zwłaszcza uczony mający obszerną wiedzę na temat języka i literatury
pewnego narodu': Wydano wybór utworów pisarzy polskiego oświecenia ze znakomitymi uwagami i komentarzem
wybitnego filologa - profesora Zdzisława Li-bery.

fr. philologie od gr. phileo 'lubię, kocham', logos 'nauka, słowo'

FILOMATA 'członek tajnego związku młodzieży, początkowo służącego samopomocy studenckiej, mającego charakter
naukowy i literacki, z czasem coraz bardziej patriotycznego, działającego w Wilnie w latach 1817-1823':

Do najaktywniejszych filomatów należeli m.in. Adam Mickiewicz, Franciszek Malewski, Jan Czeczot i Onufry
Pietraszkiewicz. Prezydentem Towarzystwa Filo-matycznego był Józef Jeżowski.

od gr. philomates 'miłośnik wiedzy'

FILOZOFIA l. 'dziedzina nauki, której przedmiotem jest m.in. istota bytu, ogólne prawa rozwoju całej rzeczywistości,
zasady i granice ludzkiego poznania': Filozofia platońska. Filozofia materialistyczna. U źródeł nowożytnej filozofii. 2.
pot. 'to, że coś jest skomplikowane, trudne' (zwykle używane w zdaniu przeczącym). Nauczysz się wyplatać koszyki, to
nie żadna filozofia! 3. w polityce i życiu publicznym 'zasada, idea, pomysł, które leżą u podstaw czyichś poglądów lub
działań; zespół poglądów na jakąś sprawę, koncepcja czegoś'. Filozofia rządzenia tej partii ujawniła się już po kilku
tygodniach. A ci panowie nadal tkwią przy filozofii Okrągłego Stołu, jakby nie dostrzegli zmian, które od tamtego czasu
nastąpiły. Filozofia rozwiązywania sporów społecznych. Filozofia piłki nożnej.

UWAGA! w 3. znaczeniu wyraz często używany niepotrzebnie, w niektórych połączeniach wręcz śmieszny (np.
"filozofia futbolu"). Lepiej używać określeń: zasada, koncepcja, pogląd, dewiza, idea.

FILOZOF 'twórca koncepcji z zakresu filozofii; także:

uczony badający koncepcje z tego zakresu lub wykładowca filozofii': Na zajęciach omawiali koncepcje takich filozofów,
jak Platon, św. Tomasz z Akwinu i Kant. Tadeusz Kotarbiński był dla wielu studentów ulubionym wykładowcą- i jako
filozof, twórca koncepcji "opiekuna spolegliwego", i jako wyrozumiały nauczyciel. Chłopski filozof 'osoba, która lubi
wypowiadać się na tematy ogólne, nie mając do tego żadnego przygotowania'

FILOZOFOWAĆ pot. 'zastanawiać się nad ogólnymi problemami życiowymi wtedy, gdy nie czas na to i miejsce': Ostro
doradził mu: mniej filozofuj, więcej rób.

FILOZOFICZNY l. 'związany z filozofią': Rozprawa filozoficzna. Kierunki filozoficzne. Szkoły filozoficzne w starożytnej
Grecji. O Kamień filozoficzny 'legendarna substancja, poszukiwana przez alchemików, mająca szereg cudownych
właściwości, np. zdolność zmieniania innych

243

FILUMENISTYKA

FIN DE SIECLE
substancji w złoto i srebro, moc uleczania wszelkich chorób i przedłużania ludzkiego życia' 2. 'właściwy filozofom,
zwykle pełen spokoju, namysłu i dystansu wobec bieżących zdarzeń': Filozoficzny pogląd na ludzkie problemy.
Reagował na wszystkie te tragiczne wieści z filozoficznym spokojem.

gr. filosophia; w znaczeniu 3. ang. philosophy

FILUMENISTYKA 'zbieranie pudełek od zapałek lub nalepek z pudełek od zapałek': Filumenistyka stała się popularna na
Zachodzie w I połowie XX w.

FILUMENISTA 'osoba zbierająca pudełka od zapałek lub nalepki z nich'

FILUMENISTYCZNY 'związany z filumenistyką lub z filumenistami': Oprócz bardzo starego, gotyckiego kościoła i
szesnastowiecznego ratusza do ciekawostek turystycznych Bystrzycy Kłodzkiej należy Muzeum Filumenistyczne, jedno
z niewielu w Europie.

ang. phillumenist od gr. phileó 'lubię, kocham', łac. lumen 'światło'

FILUT pot. 'człowiek przebiegły i figlarny, przy tym wesoły i kokieteryjny': W towarzystwie miał opinię filuta, który jest
dobrym kompanem do zabaw i psot, ale do poważniejszych przedsięwzięć się nie nadaje.

FILUTERNY 'taki, jaku filuta: sprytny, figlarny, kokieteryjny': Filuterna i zalotna dziewczyna. Na jego twarzy pojawił się
jakiś filuterny uśmieszek.

FILUTERIA 'zachowanie, postępowanie, charakter takie, jak u filuta': Denerwowała mnie jego wieczna filuteria.

fr. fllou

FINALIZM 'pogląd filozoficzny głoszący, że rozwój świata, rzeczywistości zmierza do określonego celu': Ta dawna
nauka miała w przyrodzie za celowe bądź to, co odpowiada człowiekowi, bądź to, co jest doskonałe. Galileusz zwalczał
obie te postacie finalizmu. [...] Twierdzenie o celowości, doskonałości, harmonijności wszechświata jest może
prawdziwe, ale nie należy do kompetencji nauki. (Tatarkiewicz)

I FINALISTA 'filozof, który jest zwolennikiem finalizmu': Finalistami sąm.in. filozofowie starożytni: Platon i Arystoteles,
a także niektórzy filozofowie współcześni, opierający swe poglądy na odkryciach wielkich fizyków, szczególnie na
"zasadzie nieoznaczoności" Heisenberga.

FINALISTYCZNY 'związany z finalizmem': Poglądom finalistycznym przeciwstawiali się m.in. Newton i Spi-noza.

fr. finalisme od łac. finalis 'końcowy'

FINAŁ l. 'zakończenie jakiejś czynności'. Artysta mówił, że życie to nieustanny występ przed publicznością, marzącą w
skrytości ducha o tragicznym finale. 2. w sporcie 'ostatnia decydująca walka czy rozgrywka lub fragment jakiejś
rywalizacji': W finale grać będą zespoły Francji i Niemiec. Jutro finał wyścigu kolarskiego. 3. w muzyce i literaturze
'końcowy fragment utworu, scena końcowa w operze i balecie': Finał powieści. Finał symfonii.

II FINALISTA ' zawodnik lub drużyna, którzy zwyciężyli w eliminacjach i biorą udział w końcowej rozgrywce zamykającej
zawody': W sobotę spotkają się finaliści turnieju tenisowego o puchar stolicy.

FINALIZOWAĆ 'doprowadzać coś do końca, zwłaszcza jakieś rozmowy, pertraktacje': W przyszłym tygodniu
finalizujemy pertraktacje handlowe z francuskim partnerem.

FINALNY 'ostateczny, końcowy': Wyrób finalny. Finalne stadium rozwoju.

FINAŁOWY' związany z finałem - naj częściej w 2. lub 3. znaczeniu': Mecz finałowy między Brazylią a Szwecją. Finałowa
scena opery.
wf. finale z łac. finalis 'końcowy'

FINANSE 'pieniądze jakiejś osoby, firmy, państwa itd. oraz rzeczy mające na bieżąco wartość pieniężną, np. akcje,
obligacje, długi w innej firmie; także: czyjaś sytuacja pieniężna rozumiana jako całość dochodów i wydatków':
Finansami spółki dysponował prezes oraz dyrektor ekonomiczny. W biuletynie znajdujemy szczegółowe informacje o
stanie finansów firm ubezpieczeniowych i wysokości wypłacanych odszkodowań.

FINANSISTA 'osoba, która zawodowo zajmuje się obrotem pieniędzy, np. w banku, na giełdzie, albo bardzo bogaty
człowiek, posiadacz wielkich finansów': Dwaj koledzy, doświadczeni finansiści, przestrzegali go przed tą, pozornie
bardzo korzystną, transakcją. George Soros, multimilioner i filantrop, jeden z czołowych finansistów świata, otworzył
w tym kraju swoją fundację.

FINANSJERA 'ogół wielkich finansistów - bankierów, posiadaczy kapitałów itp.': Nowo powstała finansjera polska.
Światowa finansjera z Wali Street.

FINANSOWAĆ 'dawać na coś środki pieniężne, pokrywać koszty jakiegoś przedsięwzięcia, opłacać coś': Odnowienie
pomnika sfinansowała redakcja "Życia Warszawy". Działalność klubu finansuje społeczna Rada Pomocy.

FINANSOWY 'związany z pieniędzmi, z finansami':

Odkąd stracił pracę, miał ciągłe problemy finansowe. Aparat finansowy państwa to m.in. ministerstwo finansów,
urzędy skarbowe i celne. Prawo finansowe dotyczy m.in. zasad opracowania budżetu państwa, zasad działania
banków, ustalania i wysokości podatków oraz ceł.

UWAGA: W języku polskim, zgodnie z dawną trądy ej ą, zamiast słowa finansowy często używa się przymiotnika:

skarbowy, np. urząd skarbowy, prawo skarbowe.

fr. finances, financer od słowa/r, finere 'kończyć, płacić'

FIN DE SIECLE (wymowa: fędesjekl) 'koniec wieku XIX, któremu towarzyszyły dekadenckie tendencje w kulturze i
sztuce, poczucie schyłkowości, zakwestiono-

244

FINEZJA

FIRST CLASS

wanie uznawanych dotąd za niewzruszone mieszczańskich wartości moralnych i światopoglądu opartego na

przekonaniu o poznawalności świata i wiecznym postępie': Do najwybitniejszych artystów epoki fin de siecle'u należeli
dekadenci i moderniści, m.in. Charles Baudelaire, Stćpane Mallarme, August Strindberg.

fr. fin de siecle 'koniec wieku'

FINEZJA 'wyrafinowanie, subtelne mistrzostwo w robieniu czegoś lub w jakimś wytworze ludzkiego działania,
zwłaszcza dziele sztuki': Jego interpretacje mazurków Chopina cechowała wielka finezja. Podziwiali finezję, z jaką
Łapicki odtwarzał na scenie postać starego uczonego.

FINEZYJNY 'pełen finezji': Finezyjny i cięty dowcip. Finezyjny taniec mistrzowskiej pary.

fr. finesse
FINGERYZM 'drażnienie narządów płciowych partnera rękami, palcami': W czasie dyskusji na temat usług seksualnych
wypłynęła sprawa fingeryzmu - czy jest, czy też nie jest on rodzajem prostytucji.

od ang. finger 'palec'

FINGOWAĆ 'stwarzać pozory czegoś, udawać coś; także:

fałszować coś': Po dokładnym zbadaniu śladów policjanci uznali, że właściciel sklepu sfingował napad - okradł się sam,
żeby wyłudzić odszkodowanie. Oszust posługiwał się sfingowanym zaświadczeniem z urzędu skarbowego.

od łac. fingere

FINIS CORONAT OPUS (czytaj: finis koronat opus) 'koniec wieńczy dzieło': Gdym wreszcie zdał maturę, ojciec
pogratulował mi: -No, synu, finis coronat opus.

lać. finis coronat opus

FINISZ l. w sporcie 'końcowy odcinek lub końcowa faza biegu albo wyścigu; także szerzej: koniec jakiejś rywalizacji': Na
finiszu biegacze znacznie przyspieszyli. Zawodnik amerykański zaprezentował znakomity finisz. To już finisz rozgrywek
piłkarskich, 2. przen. 'końcowa faza jakiejś czynności, zwłaszcza jakiejś pracy': Kiedy kończysz pisanie magisterium? -
Jestem już na finiszu.

FINISZOWAĆ l. w sporcie 'zwiększać tempo w końcowej fazie biegu. Wyścigu lub innej konkurencji': Polski narciarz
finiszował w znakomitym stylu. Piłkarze finiszują, intensywnie atakując w ostatnich minutach meczu. 2. przen.
'kończyć jakąś czynność, zwłaszcza jakąś pracę': Jego brat właśnie finiszował z pierogami. Brygada Wieśka finiszuje z
zakładaniem okien.

ang. finish

FINITA LA COMMEDIA (czytaj: finita la komedia) 'komedia skończona, przedstawienie skończone': W końcowej scenie
bohater filmu dowiaduje się, kim są naprawdę odwiedzające go osoby; zamyka się z nimi w podziemiu i mówi: - Finita
la commedia, wiem wszystko.

wt. finita la commedia

FIORD 'długa, wąska zatoka morska między wysokimi, skalistymi brzegami': Zrobili mnóstwo pięknych zdjęć
norweskich fiordów, m.in. Oslofiordu i Sognefiordu.

norw. fiord

FIRCYK przestarz. 'lekkoduch i strojniś': Główna postać komedii Franciszka Zabłockiego "Fircyk w zalotach" to modny
kawaler warszawski, który opanował właściwie tylko dwie sztuki, lecz za to bardzo dobrze: grę w karty i uwodzenie.

wyraz nieznanego pochodzenia, być może powiązany ze słowemyer-tyczny

FIRMA l. 'przedsiębiorstwo handlowe, usługowe lub produkcyjne': Razem z przyjacielem założyli małą firmę
wydawniczą. Przeglądał ranking największych firm amerykańskich. Podarowano mu komplet kosmetyków bardzo
dobrej firmy. 2. przestarz. 'prawnie chroniona nazwa przedsiębiorstwa, często zawierająca nazwisko właściciela':
Prowadzić interes pod jakąś lub czyjąś firmą. 3. przen. 'osoba, na której można polegać': Przekonał się, że Jarek to
solidna firma.

FIRMANT l. przestarz. 'osoba, która coś firmuje' 2. żart. 'pracownik jakiej ś firmy': Po magazynie kręciło się kilku
firmantów, ale żaden nie podszedł, żeby zapytać, czego sobie klient życzy.

FIRMOWAĆ l. 'podpisywać coś swoim nazwiskiem':

Dokument firmował m.in. burmistrz Warszawy. 2. ogólniej: 'popierać coś, wspierać swoim autorytetem': Całą imprezę
firmował swoim nazwiskiem. Kto firmuje te żałosne popisy estradowe?

FIRMOWY 'związany zjakąś firmą, mający znakjakiejś firmy, zrobiony według specjalnej receptury jakiejś firmy': Znak
firmowy. Sklep firmowy. Papier firmowy. Napój firmowy.

wi. firma, pierwotnie 'podpis na umowie lub wekslu' - w tym też znaczeniu długo w polszczyźnie, łac. firmare,
pierwotnie 'umacniać'

FIRMAMENT l. książk. 'niebo, zwłaszcza niebo pełne gwiazd': Płynąc, czuli jak maleńki jest ich statek wśród ciemnego
morza, pod potężnym firmamentem. 2. 'zbiór wybitnych twórców, "gwiazd", z jakiejś dziedziny sztuki':

Na firmamencie współczesnej sztuki polskiej Magdalena Abakanowicz jest gwiazdą pierwszej wielkości.

lać. finnamentum

FIRST CLASS (czytaj: ferst klas) l. 'pierwsza klasa': Na promie wykupili kabinę first ciass. Uważał, że to pomysł first ciass.
2. przen. 'pierwszej klasy, najlepszy': To był występ first ciass.

UWAGA: first ciass to najzupełniej niepotrzebne, choć często spotykane zapożyczenie z angielskiego. Tę samą treść
ma polskie wyrażenie pierwsza klasa, które ma także tę nad angielskim przewagę, że się odmienia. W rzeczywistości
bowiem first ciass znaczy zarówno 'pierwsza klasa', jak i:

pierwszej klasy (bilet first ciass), 'pierwszą klasą' (jechać first ciass) itd.

ang. first ciass

245

FIRST LADY

FIZJOKRATYZM

FIRST LADY (czytaj: ferst lejdi) 'pierwsza dama - określenie obecnie najczęściej stosowane w odniesieniu do żony
prezydenta Stanów Zjednoczonych': Po zakończeniu prezydentury Bili Clinton zamierza zamieszkać w Anglii, zaś First
Lady chce zająć się własną karierą polityczną.

ang. First Lady

FISKUS 'skarb państwa', pot. także 'urząd skarbowy, urząd podatkowy': Od ubiegłego roku wszyscy odczuwamy
działalność fiskusa. Fiskusa oszukać się nie da?

FISKALNY 'podatkowy': System fiskalny.

FISKALIZM 'taka polityka podatkowa państwa, która zmierza do uzyskiwania jak największych dochodów skarbowych z
podatków i opłat ściąganych od ludności i przedsiębiorstw'

lać. fiscus 'skarb', pierwotnie: 'worek albo kosz na pieniądze'

FISTASZEK 'orzeszek ziemny, jedno z jadalnych nasion w strąku orzecha ziemnego; także: cały strąk': Kupił torbę
fistaszków.
UWAGA: znaczenie słowufistaszek jest bardzo podobne do znaczenia słowa arachid. Różnica polega na tym, że słowo
fistaszek jest częściej używane w języku standardowym i odnosi się bardziej do samych orzeszków, a rzadziej do
strąków.

roś. fistaszkaodp.-/ac. pistacia (pierwotnie siowem fistaszek okre-ślano orzeszek pistacjowy)

FISZBIN l. 'rogowa płyta, wyrastająca z podniebienia wielorybów bezzębnych': Fiszbiny służą wielorybowi do
odcedzania planktonu. 2. 'wykonany z rogowej płyty wieloryba pręt, służący do usztywniania staników, gorsetów,
spódnic itd.': Dawniej kobiety nosiły niewygodne gorsety i staniki wzmacniane fiszbinami, a na dodatek bardzo mocno
ściskały się w pasie, by podkreślić talię.

FISZBINOWY l. 'będący fiszbinem - rogową płytą wieloryba': Płyty fiszbinowe. 2. 'wykonany z fiszbinu':

Fiszbinowe pręty gorsetu.

FISZBINOWIEC inaczej: WIELORYB FISZBINOWY 'wieloryb bezzębny, który żywi się planktonem odcedza-nym za
pomocą fiszbinów': Największe zwierzę na Ziemi - płetwal błękitny -jest fiszbinowcem.

niem. Fischbein

FIT zob. pod hasłem FITTNESS

FITO- pierwszy człon wyrazów złożonych o znaczeniu 'roślina', dodawany do rzeczowników, głównie związanych z
biologią i medycyną, oznaczający ich związek z roślinami, np. fitoplankton, fitoterapia

odgr. phyton 'roślina'

FITOPLANKTON 'plankton, którego głównym składnikiem są organizmy roślinne, przede wszystkim glony':

W skład planktonu wchodzi zooplankton, którego głównym składnikiem są drobne organizmy zwierzęce, oraz
fitoplankton, złożony głównie z glonów.

złożenie cząstki: fito- i słowa: plankton

FITOTERAPIA inaczej: ZIOŁOLECZNICTWO 'leczenie chorób za pomocą środków roślinnych, przede wszystkim świeżych
lub suszonych ziół': Współcześnie fitoterapia przeżywa renesans, jako naturalna metoda leczenia, niepowodująca
ubocznych skutków, wywoływanych przez środki chemiczne.

złożenie cząstki: fito- i stówa: terapia

FITNESS CLUB (czytaj: fitnes klap) 'zakład z odpowiednio wyposażonymi salami, w których prowadzi się rozmaite
ćwiczenia wzmacniające kondycję fizyczną; gabinet odnowy biologicznej': Osiedlowy fitness ciub ma swoich stałych
bywalców, a raczej "bywalczynie", przychodzące tu codziennie "dla odnowy fizycznej i psychicznej". Rozwój fitness
dubów w naszych miastach świadczy o zapotrzebowaniu na usługi, które one oferują.

FIT 'będący w dobrej kondycji, sprawny fizycznie, wysportowany': Ćwicząc w naszym klubie będziesz fit!

ang. fitness ciub od: fit 'sprawny'

FIXING w bankowości i finansach 'ustalanie ceny dobra finansowego, zwłaszcza oficjalne ustalenie na giełdzie':

Na giełdzie w Amsterdamie dokonuje się fixingu, ustalenia kursu walut, o wpół do drugiej po południu, biorąc pod
uwagę relacje między popytem a sprzedażą. Fixing cen złota w Londynie potwierdził te trendy.

ang. fixing, w podstawowym znaczeniu 'ustalanie, wyznaczanie'

FIVE 0'CLOCK (czytaj: fajfoklok albo fajwoklok) 'popołudniowe przyjęcie towarzyskie, urządzane na wzór angielskich
przyjęć, na których o piątej po południu pije się herbatę, czasem w skrócie: five': Zaprosili nas na five o'clock.

ang. five o'clock (tea) '(herbata) o piątej po południu'

FIZJO- cząstka wyrazów złożonych o znaczeniu 'natura', dodawana do rzeczowników i przymiotników, wskazująca na
ich związek z naturą, przyrodą, żywymi organizmami, np. fizjoterapia, fizjologia

od gr. physis 'natura'

FIZJOKRATYZM 'osiemnastowieczna teoria ekonomiczna głosząca, że gospodarkę należy oprzeć na prawach

naturalnych, co oznacza m.in. to, iż państwo powinno ograniczyć swe działania do ochrony porządku i prawa
własności, i to, iż podstawą gospodarki jest produkcja rolnicza, zwłaszcza produkcja dużych gospodarstw rolnych':
Fizjokratyzm był jednym z pierwszych spójnych systemów ekonomicznych, wpłynął na wiele późniejszych teorii, m.in.
na teorie Adama Smitha.

FIZJOKRATA 'ekonomista, zwolennik fizjokratyzmu':

Słynni osiemnastowieczni fizjokraci to m.in. Francois Oesney i Annę Turgot.

246

FIZJOLOGIA

FLANKA

FIZJOKRATYCZNY 'związany z fizjokratyzmem': System fizjokratyczny. Fizjokratyczne poglądy o znaczeniu rolnictwa w

gospodarce.

fr. physiocratisme ody. physis 'natura', kratos 'władza'

FIZJOLOGIA l. 'dział biologii: nauka o czynnościach życiowych żywych organizmów, ich narządów, tkanek, komórek
itd.': Badania z zakresu fizjologii roślin i zwierząt. 2. 'czynności życiowe organizmów, ich tkanek i komórek, niekiedy
przeciwstawiane duchowej stronie człowieka': Mężowie, którzy chcieli być przy narodzinach swych dzieci, byli
najpierw informowani o fizjologii porodu. Uważała, że seks to nie tylko fizjologia, ale także zbliżenie duchowe między
ludźmi.

FIZJOLOG 'uczony prowadzący badania w zakresie fizjologii': Metodami stosowanymi przez fizjologów są m.in.
obserwacje mikroskopowe, pomiary i doświadczenia na zwierzętach.

FIZJOLOGICZNY l. 'związany z fizjologią - nauką o czynnościach życiowych': Badania fizjologiczne. Pomiary fizjologiczne.
2. 'związany z czynnościami życiowymi organizmu': Procesy fizjologiczne, np. rozwój i wzrost. Potrzeby fizjologiczne,
np. jedzenie i spanie.

złożenie cząstek: fizjo- i -logia od gr. logos 'nauka, słowo'

FIZJONOMIA 'wygląd jakiejś osoby, zwłaszcza wygląd jej twarzy; także: twarz': Nie mógł już dłużej patrzeć na jego
okropną fizjonomię. Nie zapomniał nigdy jej bladej fizjonomii.

FIZJONOMIKA albo FIZJOGNOMIKA 'niby-nauka, która zajmuje się rozpoznawaniem cech psychicznych człowieka na
podstawie budowy jego ciała i wyglądu twarzy': Fizjognomika była uprawiana w starożytności, średniowieczu i
renesansie.
FIZJONOMICZNY 'związany z fizjonomią': Cechy fi-zjonomiczne. 2. 'związany z fizjonomiką': Traktat fizjo-nomiczny
Arystotelesa.

fr. physionomie od gr. physis 'natura', gnomon 'znawca'

FIZJOTERAPIA inaczej: PRZYRODOLECZNICTWO 'leczenie chorób naturalnymi czynnikami przyrody: klimatem,

kąpielami wodnymi i słonecznymi, ziołami itd.': Fizjoterapia ma bogate tradycje, także w Polsce; jej najbardziej znany
dział to leczenie uzdrowiskowe.

złożenie cząstki: fizjo- i słowa: terapia

FIZYKALIZM 'postulat wysunięty przez neopozytywi-stów, by wszystkie nauki ujmowały badane przez siebie zjawiska w
kategoriach fizyki': [neopozytywiści] Doszli też do przekonania, że jeśli naukę ma objąć jeden język, to musi to być
język fizyki: jest bowiem najdoskonalszy i najobszerniejszy. Postulat ten nazywali fizyka-lizmem. Wyższość języka fizyki
polega na tym, że obejmuje wyłącznie fakty czasowo-przestrzenne, które należą do doświadczenia
intersubiektywnego i są ściśle wymierzalne. (Tatarkiewicz)

ang. physicalism

FIZYKOTERAPIA 'leczenie chorób i rehabilitacja za pomocą różnych rodzajów energii, np. ciepła, prądu elektrycznego,
różnych rodzajów promieniowania i specjalnych masaży': Po zdjęciu gipsu nie mógł dobrze ruszać ręką, więc lekarz
wypisał mu skierowanie na fizykoterapię do centrum rehabilitacji.

złożenie cząstki: fizyko, od stówa: fizyka i słowa: terapia

FIZYLIER l. 'w czasie II wojny światowej: żołnierz należący do pododdziału piechoty uzbrojonego w karabiny
maszynowe': Polscy fizylierzy okopali się, oczekując na atak czołgów. 2. 'w dawnym wojsku: żołnierz należący do
pododdziału piechoty uzbrojonego w fuzje - strzelby skałkowe': Oddziały fizylierów były lżej zbrojne i miały większą
zdolność manewrową od musz-kieterów, wyposażonych w bardzo duże i ciężkie muszkiety.

fr. fusilier

FIZYS żart. 'twarz, fizjonomia': Zupełnie mi nie odpowiada zniewieściała fizysjej narzeczonego.

od gr. physis 'natura'

FLAGELANT inaczej: BICZOWNIK 'członek średniowiecznego bractwa, odbywającego pokutne marsze, połączone z
biczowaniem się': Flagelanci byli zwalczani przez Kościół, największe nasilenie ich ruch przybrał w połowie XIV w., w
czasie wielkiej epidemii dżumy w Europie.

od łac. flagellum 'bicz'

FLAGRANTE DELICTO wprawie 'to samo, co in flagranti' łac. flagrente delicto 'na gorącym uczynku'

FLAMENCO (czytaj: flamenko) l. 'muzyka taneczna Cyganów hiszpańskich, wykonywana przez solistę i gitarę':
Flamenco odznacza się skomplikowaną linią melodyczną. 2. 'żywy, rytmiczny taniec do tej muzyki':

Osobno i parami tańczyli flamenco, klaszcząc w dłonie i wybijając rytm kastanietami.

hiszp. flamenco, dosłownie 'ognisty'

FLANKA l. 'skrzydło ugrupowania bojowego wojska':

Niespodziewanie zaatakowali prawą flankę nieprzyjaciela. 2. 'boczna wieża twierdzy': Na lewej flance dowodził
porucznik Banaszek. 3. 'boczny pas boiska sportowego': Nasi piłkarze znów atakują lewą flanką.
FLANKIER 'w dawnym wojsku: żołnierz konny, ubezpieczający kolumnę wojskową z boku'

FLANKOWAĆ l. 'atakować od skrzydła, oskrzydlać':

Ich zadanie polegało na powstrzymaniu oddziałów nieprzyjacielskich flankujących lewe skrzydło. 2. 'otaczać flankami -
wieżami obronnymi'

FLANKOWY 'znajdujący się na flance - skrzydle wojsk lub bocznej wieży, skierowany na flankę': Oddział flankowy.
Zatrzymał ich silny ogień flankowy.

niem. Flankę zfr. flanc

247

FLAUSZ

FLUIDYZACJA

FLAUSZ 'gruby i miękki materiał wełniany': Płaszcz z flauszu.

niem. Flausch, pierwotnie 'baranica'

FLEGMATYK l. 'człowiek powolny i niedenerwujący się łatwo': Uważała, że to niezbyt dobry pomysł, by fleg-matyk
został sprzedawcą w stoisku obleganym przez klientów. 2. 'w typologii temperamentów Hipokratesa:

człowiek nieulegający łatwo emocjom, powolny i zrównoważony, wytrwały w działaniu i dążeniu do celu'

FLEGMATYCZNY 'typowy dla flegmatyka, powolny':

Flegmatyczny temperament. Flegmatycznym ruchem wyciągnął z kieszeni kluczyki.

gr. phlegmatikós od: phlegma 'śluz, flegma'

FLEKSJA 'dział językoznawstwa zajmujący się odmianą wyrazów; także: odmiana wyrazów': Fleksja i słowo-twórstwo
to dwa działy ogólniejszej nauki, zwanej morfologią. Fleksję dzieli się na deklinację, czyli odmianę przez przypadki, i
koniugację, czyli odmianę przez osoby.

FLEKSYJNY 'związany z odmianą wyrazów': Kategorie fleksyjne rzeczownika to: przypadek, liczba i rodzaj. O Języki
fleksyjne 'języki, w których zależności gramatyczne wyrażane są za pomocą różnych końcówek flek-syjnych wyrazów,
które łączą zwykle kilka funkcji': W językach fleksyjnych końcówki pełnią kilka funkcji, np. w polskim końcówka -u w
wyrazie domu informuje, że jest to dopełniacz liczby pojedynczej rodzaju męskiego.

fr. flexion od łac. flexio 'zginanie'

FLIPER albo FLIPPER inaczej: PINBALL 'automat do gry, w którym wyrzuca się kulę na pochyłą planszę i trzeba ją na niej
utrzymać możliwie długo, odbijając za pomocą ruchomych łapek zamontowanych na dole': W grze na fliperze
punktowane jest każde odbicie kuli od licznych grzybków znajdujących się na planszy i przejście przez rozmaite drogi
na niej. Miał w komputerze grę imitującą działanie flipera.

ang. flipper od: to flip 'lekko uderzać'

FLISAK 'osoba zajmująca się zawodowo spławianiem drewna, a obecnie także przewożeniem turystów w łodziach po
rzece': Flisacy opowiadali im w czasie spływu dziwne historie o dawnych górskich zbójnikach.
FLISACTWO 'spław drzewa, połączonego w tratwy, rzeką, obecnie także: przewożenie rzeką turystów':

Trudnił się flisactwem.

FLISACKI 'związany z flisakami, należący do flisaków, składający się z flisaków': Tratwa flisacka. Załoga flisacka.

FLIZA albo FLIZ w budownictwie 'płyta ceramiczna, szklana lub kamienna do wykładania podłóg i ścian': Firma oferuje
ozdobne flizy o różnych grubościach i przeznaczeniu.

FLIZIARZ w budownictwie 'osoba zajmująca się zawodowo układaniem fliz': Fliziarz układa płyty na tarasie.

FLIZOWAĆ w budownictwie 'wykładać coś flizami':

Flizować podłogę w salonie.

niem. Fliese

I FLOP w sporcie 'technika skoku wzwyż, polegająca na odwróceniu się w czasie lotu plecami do pokonywanej
poprzeczki; także: skok wykonany tą techniką': Skakać flopem. Piękny flop rosyjskiego lekkoatlety.

ang. flop od czasownika: to flop 'klapnąć'

II FLOP pot. 'napęd dysków miękkich w komputerze, u-rządzenie do zapisu i odczytu informacji na dyskietkach': Włóż
dyskietkę do flopa i uważnie kopiuj.

od ang. floppy drive disc

FLORA l. 'w mitologii rzymskiej: bogini kwiatów': Flora była boginią kwiatów i radości wiosennej, a święta jej
odznaczały się nadmierną, trochę swawolną wesołością. (Parandowski) 2. w biologii 'wszystkie rośliny rosnące na
określonym obszarze, w pewnym środowisku czy też w pewnej epoce': Flora Afryki. Flora karpacka. Flora górska. Flora
trzeciorzędowa.

lać. Flora, jako termin biologiczny od czasów wydania dzieła Karola Linneusza "Flora szwedzka" w 1745 r.

FLOTA l. 'wszystkie statki lub okręty jakiegoś państwa mające jednakowe przeznaczenie': Amerykańska flota wojenna.
Statki należące do polskiej floty handlowej. Flota rybacka. () Biała flota 'statki pasażerskie pływające po wodach
przybrzeżnych i śródlądowych' {) Flota powietrzna 'samoloty, helikoptery i inne jednostki latające należące do jakiegoś
państwa' 2. 'duży związek operacyjny okrętów wojennych, zwłaszcza związek prowadzący działania na określonym
morzu': Rosyjska flota bałtycka. Dyskusje o podziale floty czarnomorskiej między Rosję a Ukrainę.

FLOTYLLA l. 'zespół statków jednego typu': Z portu wypłynęła flotylla 8 statków rybackich. Flotylla poławiająca
wieloryby. 2. 'związek operacyjny okrętów wojennych': W czasie wojny polsko-bolszewickiej specjalnie w tym celu
utworzona flotylla wiślana odpierała radzieckie próby forsowania rzeki.

fr. flotte od dawnego niemieckiego flot, vlot 'pływać'

FLUID (czytaj: flu-id) l. 'coś trudnego do określenia, co jest wytwarzane przez człowieka lub grupkę ludzi, a co wpływa
na atmosferę gdzieś panującą, na nastrój powstający w jakimś gronie, gdyż udziela się innym osobom z tej samej
grupy': Krążyły widocznie między nimi fluidy serdeczności i dobroci, bo atmosfera spotkania była wyśmienita.
Emanowała jakieś zmysłowe fluidy, którym poddał się od razu na pierwszym spotkaniu . 2. 'rodzaj kosmetyku - puder
w kremie'

FLUIDYZACJA w chemii 'proces polegający na zawieszeniu cząstek ciała stałego w strumieniu płynącego do góry gazu':
Fluidyzacja jest wykorzystywana w wielu
248

FLUKTUACJA

FOLIOGRAM

dziedzinach przemysłu, np. w przemyśle metalurgicznym i przeróbce węgla kamiennego.

fr. fluide

FLUKTUACJA l. 'odchylenia stanu czegoś od równowagi, zwłaszcza odchylenia, które występują często i są
nieregularne': Dla firmy stała fluktuacja kadr była zabójcza. Fluktuacja kursów akcji. 2. zwykle w liczbie mnogiej:
FLUKTUACJE w fizyce 'przypadkowe odchylenia określonej wartości fizycznej od jej wartości średniej':

Fluktuacje napięcia prądu elektrycznego. Fluktuacje gęstości gazu.

od łac. fluctuatio 'chwianie się'

FLUOR 'pierwiastek chemiczny o liczbie atomowej 9 i masie atomowej 18,99: trujący, żółtawozielony gaz o ostrym,
gryzącym zapachu; symbol F': Fluor jest najbardziej aktywnym spośród wszystkich pierwiastków chemicznych. Związki
fluoru są wykorzystywane w bardzo wielu dziedzinach przemysłu, m.in. w przemyśle szklarskim, metalurgii, do
impregnowania drewna, a także do fluoryzacji zębów.

FLUOREK, 'związek nieorganiczny fluoru z innym pierwiastkiem': Fluorki są stosowane m.in. w przemyśle szklarskim,
ceramicznym, metalurgii oraz przy produkcji środków owadobójczych.

FLUOROWAĆ l. 'dodawać związki fluoru do wody pitnej, soli kuchennej itd.': Fluorowana woda. 2. w chemii
'zastępować atomami fluoru atomy wodoru w cząsteczce organicznej'

FLUORYZACJA l. 'zapobieganie próchnicy zębów przez stosowanie past i związków zawierających aktywny fluor': Dzieci
chodziły na zabiegi fluoryzacji. 2. inaczej: FLUOROWANIE 'dodawanie do wody pitnej, soli itd. związków fluoru'

FLUORYZOWAĆ l. 'odznaczać się właściwościami fluorescencji': Lampa fluoryzuje. 2. 'dokonywać fluoryzacji zębów':
Dentysta informował, jak należy fluoryzować zęby. 3. 'to samo, co fluorować w l. znaczeniu'

n.-lac. fluorum

FLUORESCENCJA w fizyce 'jeden z rodzajów lumines-cencji, świecenie niektórych ciał, występujące bez podwyższania
ich temperatury, które zanika w ułamku sekundy po ustaniu wzbudzenia'

FLUORESCENCYJNA LAMPA 'świetlówka: szklana rurka wypełniona oparami rtęci, które świecą pod wpływem
pobudzania przez elektrony emitowane z elektrod znajdujących się na bokach'

ang. fluorescenee

Fm symbol pierwiastka chemicznego: ferm (zob.)

FOBIA l. pot. 'niechęć do czegoś lub kogoś, lęk przed pewnymi sytuacjami, osobami, rzeczami i unikanie ich':

Antypolska fobia. Niekompetencja i korupcja panujące w tym urzędzie sprawiły, że w końcu dostał na jego punkcie
prawdziwej fobii. 2. w psychologii 'zaburzenia
psychiczne, polegające na obsesyjnym, irracjonalnym lęku przed czymś lub kimś i unikaniu tych sytuacji, rzeczy, osób':
Miała fobię na punkcie myszy i szczurów, kontakt z nimi wywoływał w niej panikę przekraczającą znacznie objawy
wstrętu spotykane u wielu osób.

odgr. phóbos 'strach'

FOKSTROT l. 'pochodzący z Ameryki taneczny układ muzyczny w takcie parzystym o synkopowanym rytmie' 2. 'dość
szybki taniec towarzyski tańczony do tej muzyki, łączący kroki długie i krótkie': Na kursie tańca uczono ich, że fokstrot
to jeden z najbardziej podstawowych tańców, o bardzo uniwersalnym kroku.

ang. foxtrot od: fox 'lis', trot 'kłus'

FOLDER l. 'druk o charakterze informacyjnym lub reklamowym, zwykle niezbyt gruba broszura': Turyści przeglądali
foldery, na których zaznaczone były ciekawe trasy i atrakcyjne miejsca oraz informacje o hotelach i restauracjach. 2.
'w użytkowym programie komputerowym: zbiór plików mający swoją nazwę': Utworzył nowy folder i umieścił w nim
wszystkie protokoły z egzaminów.

ang. folder

FOLIACJA l. 'numeracja kart w księgach rękopiśmiennych': Przeglądając zbiór średniowiecznych kazań, zauważył błąd
popełniony przy foliacji. 2. w geologii 'ułożenie płaskich ziaren skały w równoległych warstwach': Foliacja powoduje,
że skała łatwo dzieli się na płaskie płytki.

fr. foliation od łac. folium 'liść'

FOLIAŁ l. inaczej: FOLIANT 'księga formatu połowy arkusza drukarskiego, tj. 30 na 42 cm': Przeglądał bogato zdobione
średniowieczne foliały. 2. 'wielka, gruba księga': Napisano na ten temat foliały, a problem jest wciąż aktualny.

od łac. in folio 'w arkuszu'

FOLIANT rząd. 'to samo, co foliał w l. znaczeniu' niem. Foliant

FOLIO l. w drukarstwie 'format książki lub karty papieru równy połowie arkusza drukarskiego, mający długość ponad
35 cm': Folio to największy format drukarski, stosowany np. przy wydawaniu różnego rodzaju map i wykresów. () In
folio 'w formacie folio': Miał w swej bibliotece piękne, stare tomy in folio. 2. w księgowości 'strona w księdze
handlowej lub dwie strony tworzące całość (arkusz) i opatrzone jednym numerem'

niem. Folio, łac. in folio 'w arkuszu'

FOLIOGRAM 'karta przezroczystej folii z tekstem, obrazami, wykresami lub rysunkami': Wykład ilustrowany był
foliogramami wyświetlanymi na ekranie za pomocą diaskopu.

złożenie słowa: folia i cząstki: -gram od gr. -gramma 'zapis'

249

FOLIOWY KWAS

FONO-

FOLIOWY KWAS 'witamina B n': Niedobór kwasu foliowego powoduje m.in. niedokrwistość, wypadanie włosów i
zahamowanie wzrostu. Bogatym źródłem kwasu foliowego są: drożdże, wątroba i jarzyny, zwłaszcza szpinak.
od łac. folium 'liść'

FOLKLOR l. 'kultura ludowajakiegoś regionu, twórczość ludowa': Folklor podhalański to nie tylko "zbójnicki" i
"hamasie". Badacz folkloru Nowej Gwinei. 2. 'ogół zwyczajów i obyczajów jakiegoś środowiska, uznawanego za
egzotyczne, nietypowe, z jakichś względów warte zainteresowania; koloryt lokalny; także: samo to środowisko': Są to
ludzie marginesu intelektualnego, stanowiący swoisty folklor. Polski folklor polityczny. Niepowtarzalny folklor
zachowań ludzkich.

FOLKLORYSTYKA 'nauka o folklorze': Folklorystykę jako dyscyplinę naukową poprzedziły szerokie prace zbierackie,
popularne zwłaszcza w okresie romantyzmu.

FOLKLORYSTA 'badacz folkloru': Do wybitnych polskich folklorystów należą m.in. Oskar Kolberg, Jan Karłowicz i Julian
Krzyżanowski.

FOLKLORYZM 'styl kultury pop, polegający na adaptacji i naśladowaniu dzieł kultury i sztuki ludowej': Fol-kloryzm jest
szczególnie popularny w Niemczech, w Polsce zespołem reprezentującym ten kierunek byli np. "Skaldowie".

FOLKLORYSTYCZNY l. 'związany z kulturą ludową lub nauką o niej': Impreza folklorystyczna. Badania folklorystyczne
mają charakter interdyscyplinarny. 2. 'związany z jakimiś nietypowymi, egzotycznymi zwyczajami': Z jego perspektywy
- europejskiego intelektualisty - były to jakieś folklorystyczne i niezrozumiałe zachowania, tymczasem oni walczyli o
swoje miejsca pracy i prawo do normalnego życia.

ang. folklore

FOLKSDOJCZ albo VOLKSDEUTSCH 'osoba wciągnięta (z własnej woli lub przymusowo) przez władze hitlerowskie w
czasie II wojny światowej na listę osób pochodzenia niemieckiego': Folksdojcze byli uprzywilejowani w stosunku do
reszty ludności okupowanych ziem polskich.

niem. Volksdeutsch

FOLWARK 'duże gospodarstwo rolne z zabudowaniami, do II wojny światowej będące w Polsce częścią majątku
ziemskiego': Dziadek jako zarządca majątku objeżdżał raz na tydzień wszystkie folwarki.

FOLWARCZNY 'związany z folwarkiem, należący do niego': Budynki folwarczne. Służba folwarczna.

od niem. (obecnie przestarz.) Vorwerk

FONDUE (czytaj: fądi) 'potrawa z gorącego żółtego sera, roztopionego w specjalnym kociołku, i białego wina, w której
zanurza się kawałki bułki umieszczone na specjalnym długim widelcu': Fondue podawać w podgrzanym naczyniu i
osobno kostki bułki. Nie przypadkiem fondue jest narodowa potrawą Szwajcarów.

fr. fondue

FONENDOSKOP w medycynie 'słuchawka lekarska, w której od elementu z membraną, przykładanego do ciała

pacjenta, dźwięki do uszu lekarza przenoszą dwie gumowe rurki': Za pomocą fonendoskopu osłuchuje się najczęściej
narządy wewnętrzne, zwłaszcza płuca, oskrzela i serce.

fr. phonendoskope ody. phone 'głos, dźwięk', endon 'wewnątrz', skopeó 'patrzę'

FONETYKA l. 'dział językoznawstwa zajmujący się badaniem i opisywaniem dźwięków mowy, ich artykulacją, percepcją
oraz właściwościami akustycznymi':
Obecnie wiele prac z zakresu fonetyki prowadzi się w związku z komputerowym przetwarzaniem języka. 2. 'wymowa
głosek charakterystyczna dla jakiegoś języka i zasób jego głosek': Dla fonetyki języka polskiego charakterystyczna jest
duża liczba spółgłosek i relatywnie mała liczba samogłosek.

FONETYK 'uczony prowadzący badania w zakresie fonetyki': Do zasłużonych polskich fonetyków należą m.in. Tytus
Benni, Maria Dłuska, Halina Koneczna, Bożena Wierzchowska.

FONETYCZNY 'związany z fonetyką - nauką; także:

związany z wymową, dźwiękowy': Badania fonetyczne prowadzone w pracowni profesora Wiktora Jassema. Studenci
uczyli się specjalnego alfabetu fonetycznego, którym zapisuje się dźwięki mowy. Językoznawca porównywał
fonetyczne właściwości polskiego, jako typowego języka spółgłoskowego, i francuskiego - jako samogłoskowego.

fr. fonetique od gr. 'phonetikós 'głosowy'

FONIA 'głos, dźwięki, zwłaszcza dźwięki w przekazie telewizyjnym, w przeciwieństwie do obrazu': Po zmianie anteny
nastąpiła poprawa jakości wizji i fonii.

FONICZNY 'dźwiękowy': Sygnał foniczny i wizyjny w telewizji.

FONIATRIA 'dział medycyny zajmujący się wytwarzaniem głosu przez człowieka i leczeniem zaburzeń w tym zakresie':
Foniatria korzysta z osiągnięć wielu nauk pozamedycznych, np. akustyki i logopedii.

FONIATRYCZNY 'związany z foniatrią': Leczenie fo-niatryczne. Aparaty foniatryczne dla osób z uszkodzeniem narządów
mowy.

od gr. phone 'głos, dźwięk'

FONO 'zarejestrowany na taśmie magnetofonowej lub płycie winylowej albo kompaktowej': Miał w domu ogromną
bibliotekę wideo i fono.

FONO- cząstka wyrazów złożonych o znaczeniu 'dźwięk', dodawana do rzeczowników i przymiotników, wska-

250

FONOGRAFIA

FORMALIZACJA

żująca na ich związek z dźwiękiem, badaniem go i technikami zapisu, np. fonometria, fonografia

od gr. phóne 'głos, dźwięk'

FONOGRAFIA l. 'utrwalanie dźwięku na płytach kompaktowych, winylowych i taśmach magnetofonowych':

Współcześnie w fonografii coraz częściej stosuje się cyfrowe techniki zapisu dźwięku. 2. 'wydawanie kaset i płyt
kompaktowych z nagraniami dźwiękowymi, przede wszystkim z muzyką': Na spotkaniu z piosenkarzami mówiono o
ochronie praw autorskich i o sytuacji w polskiej fonografii. 3. 'zestaw nagrań jakiegoś wykonawcy lub kompozytora':
Fonografia zespołu The Beatles.

FONOGRAFICZNY 'związany z fonografią - utrwalaniem dźwięku lub wydawaniem nagrań dźwięku': Techniki
fonograficzne. Przemysł fonograficzny.

złożenie cząstek: fono- i -grafia od gr. grapho 'piszę'

FONOMETRIA 'dziedzina techniki zajmująca się pomiarami natężenia dźwięków': Fonometria jest wykorzystywana
m.in. przy pomiarach wskazujących na to, czy poziom hałasu wytwarzanego przez niektóre urządzenia nie przekracza
dozwolonych norm.

FONOMETR 'przyrząd do pomiaru natężenia dźwięku, składający się z mikrofonu i urządzenia pomiarowego'

FONOMETRYCZNY 'związany z fonometria': Po zainstalowaniu w ich klatce wielkiego, głośno pracującego wentylatora
zwrócili się do sanepidu z prośbą o przeprowadzenie badania fonometrycznego.

złożenie cząstek: fono- i -metria od gr. metron 'miara'

FONOTEKA 'zbiór kaset i płyt z nagraniami dźwiękowymi, zazwyczaj mieszczący się przy studiu jakiegoś programu
radiowego, stacji telewizyjnej lub wytwórni filmowej': Prowadzący wyszukiwał w fonotece piosenki, które
telefonicznie zamawiali słuchacze.

fr. phonoteque odgr. phóne 'głos, dźwięk', theke 'skład'

FONT w technice komputerowej 'czcionka określonego typu i wielkości': Kupił dysk kompaktowy z zestawem nowych
fontów do drukarki.

ang. font albo fount

FORDANSER 'partner do tańca wynajmowany za opłatą w lokalach rozrywkowych': Stryjeczny dziadek był przed wojną
fordanserem w restauracji hotelowej.

niem. od przedrostka vor 'przed' i/f. danceur 'tancerz'

FORFAITING w bankowości i finansach 'usługa finansowa i forma rozliczeń polegająca na wykupywaniu od eksportera
weksli wystawionych przez zagranicznego klienta': Forfaiting jest usługą podobną do faktoringu. Zapewnia
eksporterowi nieprzerwany dopływ gotówki za sprzedawane za granicę towary.

FORFAITER w bankowości i finansach 'instytucja prowadząca forfaiting, wykupująca od eksportera z dyskontem

weksle, którymi zapłacili zagraniczni klienci, i ściągająca od nich pieniądze we właściwym czasie'

ang. forfeiting od: forfeit 'zastaw, fant'

FORHEND albo FORHAND 'w tenisie ziemnym, stołowym, badmintonie: odbicie przez zawodnika rakietą trzymaną w
prawej ręce piłki lub lotki, która jest po prawej stronie (w ping-pongu także: odbicie piłeczki tą stroną rakiety, która
jest od wnętrza dłoni)'. Równie doskonale zagrywał z forhendu i bekhendu.

ang. forehand, od słów: fore 'przód, przedni', hand 'ręka'

FORMACJA l. 'układ zjawisk życia społecznego i politycznego na określonym stopniu rozwoju': Formacja feudalna.
Formacja kapitalistyczna. 2. w biologii: 'zbiorowisko roślin o podobnych cechach': Formacje stepowe. 3. 'duży
samodzielny oddział wojska': Ochotnicze formacje piechoty. 4. 'ludzie urodzeni w tym samym czasie, wychowani i
wykształceni w podobnych warunkach': Był typowym przedstawicielem formacji, która zakosztowała jeszcze
względnego dobrobytu czasów gierkowskich. Ta formacja religijna nie jest dostatecznie pogłębiona duchowo. 5.
'ugrupowanie': Brakuje odpowiedzialnej formacji centroprawicowej, która mogłaby utworzyć rząd.

lać. formatio 'ukształtowanie', w znaczeniach: 4. i 5. - zapożyczone zfr. formation

FORMALDEHYD inaczej: ALDEHYD MRÓWKOWY, METANAL 'związek organiczny o wzorze HCHO; bezbarwny, trujący
gaz o ostrym, duszącym zapachu, otrzymywany przez odwodorowienie metanolu': Formaldehyd jest używany m.in. do
wyrobu tworzyw sztucznych, np. bakelitu, i żywic syntetycznych.
FORMALINA 'roztwór wodny formaldehydu': Forma-linajest używana jako preparat do konserwowania okazów
biologicznych, a także - w znacznie słabszym stężeniu -jako środek do dezynfekcji.

od fr. formique aldyhyde 'aldehyd mrówkowy'

FORMALIZACJA l. 'ujmowanie czegoś przede wszystkim ze względu na zewnętrzną formę, zwykle bez dostatecznego
uwzględniania treści': Krytycy zarzucali autorowi zbytnią formalizację w dokonywanych klasyfikacjach i rozróżnieniach.
2. w filozofii 'przedstawianie jakichś wyrażeń, definicji itd. w postaci symboli logicznych': Formalizacja definicji wyrazu.

FORMALIZOWAĆ 'ujmować coś przede wszystkim ze względu na zewnętrzną formę, zwykle bez dostatecznego
uwzględniania treści; także: postępować w sposób ściśle zgodny z ustalonymi formami, przepisami': For-malizował
typy bohaterów występujące w literaturze romantycznej. Nowy szef biura liczył, że uda mu się sformalizować
postępowanie w każdej najdrobniejszej sprawie, prędko jednak okazało się, że różnorodność sytuacji życiowych
przekracza jego inwencję w wymyślaniu coraz nowych przepisów.

fr. formalisation

251

FORMALIZM

FORNIR

FORMALIZM l. 'ścisłe trzymanie się obowiązujących przepisów, także wtedy, gdy może to przynieść szkodę drugiemu
człowiekowi, zwłaszcza tego typu postępowanie w sytuacji urzędnik-petent': Ich stosunek do starszych osób
proszących o pomoc cechował bezduszny formalizm. 2. 'nazwa różnych kierunków w filozofii, sztuce, nauce,
dydaktyce itd., których wspólną cechą jest zwracanie większej uwagi na formę lub stronę formalną czegoś niż na
treść': Skrajnym przeciwieństwem intuicjonizmu był inny współczesny mu prąd, mianowicie formalizm matematyczny,
zainicjowany przez D. Hilberta. [...] Dla niego wartość systemu dedukcyjnego leżała w samych tylko formułach.
Zadanie matematyki polega wyłącznie na budowaniu systemów formalnych i na badaniu ich własności. (Tatarkiewicz)
Formalizm dydaktyczny przywiązuje większą wagę do celów formalnych, tj. rozwoju zdolności umysłowych, niż do
znacznego poszerzania wiedzy - co jest postulatem encyklopedyzmu.

FORMALISTA l. 'osoba ściśle trzymająca się obowiązujących przepisów, także wtedy, gdy to może przynieść szkodę
drugiemu człowiekowi': Nie pomogły nasze tłumaczenia, że spółka od dziesięciu lat jest zawieszona, urzędniczka
okazała się nieprzejednaną formalistką i oświadczyła, że i tak muszą być składane deklaracje podatkowe. 2.
'przedstawiciel formalizmu - kierunku w filozofii, nauce, sztuce, dydaktyce itd.': Formaliści rosyjscy, m.in. Roman
Jakobson i Mikołaj Trubiecki, głosili, że dzieło literackie należy rozpatrywać niezależnie od biografii jego twórcy i
należy się skupić przede wszystkim na jego formie, specyficznym kształcie artystycznym.

fr. formalisme

FORMAT l. 'rozmiar, wielkość czegoś, zwłaszcza wysokość i szerokość książek i kart papieru': Format książek i kart
papieru określa się w znormalizowanym systemie, posługując się literami: A, B, C, i cyframi: O, l, 2,3,4 itd. l.przen.
'duchowa wielkość jakiejś osoby, rzadziej też:

waga jakiejś sprawy, problemu': Był to człowiek wielkiego formatu, który potrafił tchnąć w swych rodaków optymizm i
zapał do pracy dla wspólnego dobra. 3. 'w komputerowych programach użytkowych: sposób organizacji i wygląd
tekstu': Używane obecnie edytory tekstu pozwalają dowolnie ustawiać format tekstu: wielkość strony, pogrubienia i
pochylenia, rodzaj czcionek, miejsce przypisów, wyrównanie do prawej, lewej lub obu stron, pozwalają też stosować
ustalone formaty pewnego typu dokumentów, np. format standardowy, format listu, tekstu z tabelami itd.
FORMATOWAĆ l. w informatyce: 'o dysku: przygotowywać elektronicznie dysk do pracy': Obecnie prawie wszystkie
dyskietki, które się kupuje, już są sformatowane na komputer określonego typu. Jeżeli sformatujesz twardy dysk,
utracisz wszystkie zawarte na nim programy i dane. 2. 'w komputerowych programach użytkowych: o tekście lub jego
fragmencie - nadawać określoną formę, wygląd': Musiał jeszcze sformatować przypisy. Spróbuj to inaczej
sformatować, tak wygląda niezbyt dobrze.

fr. format od łac. formare 'kształtować', ang. format

FORMIZM 'system estetyczny ukształtowany na początku XX w. przez Leona Chwistka i związany z nim program
artystyczny, zakładający wielość rzeczywistości i uprawianie nowego rodzaju sztuki, która jest najlepiej dostosowana
do rzeczywistości wyobrażeń, a polega na przezwyciężeniu treści i skupieniu się na formie dzieła':

I wreszcie nowa sztuka, którą Chwistek nazwał początkowo futuryzmem, w końcu formizmem. Jest to typ sztuki
odpowiadający rzeczywistości wyobrażeń. A zatem sztuka, która korzystając z rozluźnienia granic przedmiotów
jawiących się w wyobrażeniu, z owej chwiejności i zmienności, jaką posiadaj ą wszelki e twory imaginacji, dąży do
przezwyciężenia treści i przesunięcia uwagi w dziele sztuki na problemy czysto formalne. (Hutnikiewicz)

FORMISTA 'artysta tworzący zgodnie z założeniami formizmu lub osoba uznająca słuszność założeń systemu
estetycznego, na którym wspierał się ten kierunek': Do formistów należeli m.in. Leon Chwistek, Tytus Czyżew-ski,
Andrzej Pronaszko.

FORMISTYCZNY 'związany z formizmem': Formistycz-na poezja Tytusa Czyżewskiego.

rodzime, utworzone od słowa: forma

FORMOWAĆ l. 'nadawać czemuś określoną formę, kształt, kształtować coś': Formować ozdoby z marcepana na torcie,
przen. Formować umysły uczniów. Formować poglądy dzieci. 2. 'ustanawiać coś, powoływać do życia, organizować':
Formować rząd. Formować koalicję parlamentarną.

| UWAGA: nie należy mylić tego wyrazu ze słowem for-|| mułować (zob.).

lać. formare 'kształtować'

FORMUŁA l.'określenie, myśl, przepis ujęte w zwięzłą formę słowną; prawidło, wzór': Uroczysta formuła
błogosławieństwa. Formuła przysięgi małżeńskiej. 2.'wielkości charakteryzujące silnik samochodowy i projekty
samochodów specjalnego użytku': np. FORMUŁA I: 'samochody wyścigowe o pojemności skokowej silnika 1500-3000
cm'

FORMUŁOWAĆ 'nadawać jakiejś myśli, jakiemuś programowi itp., określoną formułę, czyli zwięzłą postać słowną;
precyzować coś, ściśle określać': Zasady te są formułowane w dość skomplikowanym języku. Formułować program
polityczny stronnictwa.

| UWAGA: wyrazu formułować nie należy mylić ze słowem Iłybrwołfac (zob.).

lać. formuła 'wzorzec, reguła'

FORNIR l. 'cienkie arkusze drewna, z których robi się sklejkę': Sklejka wykonana z forniru o grubości l mm. 2. inaczej:
OKLEINA 'cienkie arkusze, obecnie najczęściej drogiego drewna, którymi okleja się wyroby stolarskie wykonane z
drewna tańszego': Stół oklejony dębowym fornirem.

252
FOROWAĆ

FORT

FORNIROWAĆ 'oklejać wyroby stolarskie fornirem':

Fornirowana szafa.

niem. Fumier

FOROWAĆ zob. FORY

FORPOCZTA l. 'w dawnym wojsku: wysunięty posterunek lub oddział poprzedzający główną armię, zwykle spełniający
zadania wywiadowcze i służący jako przednia straż': Kiedy z poselstwem tąjemnem tu biegłem, / wojsk forpocztyjuż
stały nad Niemnem. (Mickiewicz) 2. przen. 'coś, co poprzedza, inicjuje jakiś przełom w obyczajowości, kierunek w
kulturze, zjawiska w nauce czy sztuce': Uważał, że ruch hippisowski był forpocztą rewolucji seksualnej.

niem. Vorposten

FORSOWAĆ l. 'przeprowadzać siłąjakieś przedsięwzięcie, przepychać jakieś rozwiązanie, narzucać je, wymuszać
wykonanie jakiegoś projektu': Należy obawiać się tego, że będzie się próbowało forsować reformy wbrew
społecznemu oporowi. 2. 'usilnie popierać kogoś, najczęściej wbrew rzeczywistym racjom czy potrzebom': Dlaczego
oni forsują tę miernotę? Forsować swojego kandydata na ministra. S.przestarz. 'przemęczać, obciążać nadmiernym
wysiłkiem, nadwerężać'. Nie forsuj ręki, potem będzie ci trudno pisać. 4. w wojsku 'przechodzić rzekę, żeby opanować
drugi brzeg, pod silnym ogniem nieprzyjaciela':

Osiem godzin forsowali Wisłę pod Puławami.

FORSOWAĆ SIĘ 'przemęczać się': Sforsowali się bardzo nocnym marszem.

FORSOWNY 'bardzo wytężony, wykonywany z dużym wysiłkiem': Im forsowniejsza prywatyzacja, tym większa
perspektywa wzrostu bezrobocia. Forsowny marsz. Forsowny trening. fr. forser 'zmusić, złamać' i forsę 'narzucony,
przymusowy'

FORSZPAN inaczej: PILOT 'krótki program, który zapowiada inny, dłuższy program lub film': Co godzinę pokazywano
forszpan tego programu z informacją o autorze i uczestnikach dyskusji.

niem. Vorspann, w szerszym znaczeniu, np. także 'wprowadzenie do artykułu w prasie'

FORTE w muzyce l. 'określenie wykonawcze: głośno, silnie, mocno' 2. 'fragment utworu muzycznego, wykonywany
głośno, mocno': Końcowe, finałowe forte.

wf. forte

FORTEL przestarz. 'przebiegły sposób realizacji jakiegoś zamiaru, inteligentny sposób pokonania jakiejś trudności':
Wiedzieli, że nie zbywa panu Zagłębie na obrotnym rozumie i fortelach. (Sienkiewicz)

od niem. Vorteil 'korzyść'

FORTISSIMO w muzyce l. 'określenie wykonawcze: bardzo głośno, bardzo silnie, bardzo mocno' 2. 'fragment

utworu muzycznego, wykonywany bardzo głośno, bardzo mocno': Końcowe, finałowe fortissimo.

wf. fortissimo
FORTRAN 'język programowania wysokiego poziomu, dostosowany do celów nauki i techniki': Swą popularność
Fortran, język opracowany w latach 50. XX w., zawdzięcza ścisłemu związkowi z firmą IBM. ang. skrót od: for(mula)
tran(slator) 'tłumacz formuł'

FORTUNA l. 'w mitologii rzymskiej: bogini urodzaju, a potem: przeznaczenia, do której modlono się o dobry los i
pomyślność': O niej to pisał Pliniusz w I wieku n.e.:

"W całym świecie, we wszystkich miejscach i o każdej porze, wszystkich głosy samej tylko Fortuny wzywają [...]."
"Ślepą losów szafarkę", jak ją nazywa Narusze-wicz, przedstawiano zwykle z rogiem obfitości i ze sterem, na znak, że
jest dawczynią urodzaju i bogactwa, a jednocześnie kierowniczką losów ludzkich. (Parandow-ski) 2. przen. 'pomyślny,
sprzyjający komuś los':

Uśmiechnęła się do niego fortuna, miał wspaniałą rodzinę, dom i dwa samochody. 3. przen. 'majątek': Na tych
transakcjach dorobił się fortuny. Stracił fortunę, grając w ruletkę.

FORTUNNY 'szczęśliwy, udany lub pomyślny': Gałkę urwano przy niezbyt fortunnych manewrach przy maszynie. To był
fortunny pomysł - połączyć rozdanie nagród z kwestią pieniędzy.

tac. Fortuna

FORT 'zamknięta budowla obronna stanowiąca samodzielny punkt oporu lub część twierdzy': Bronili się w potężnym,
betonowym forcie.

FORTECA l. 'miejsce obronne, otoczone fortami i umocnieniami, obsadzone odpowiednio uzbrojoną załogą':

Bezskutecznie szturmowali fortecę, l. przen. 'zamknięte miejsce dające poczucie bezpieczeństwa': Dom stał się jego
fortecą.

FORTYFIKACJA l. w wojsku 'sztuka budowania umocnień wokół miast, miejsc stacjonowania wojsk, punktów obrony, a
także takiego ukształtowania terenu, które ułatwi obronę własnym wojskom i utrudni działania nieprzyjaciela':
Oficerowie uczyli się fortyfikacji za granicą. 2. w wojsku 'zespół umocnień wokół miast i punktów obrony, a także
elementów terenowych ułatwiających obronę i utrudniających działania nieprzyjaciela':

Wokół obozu zaplanował dwa pasy fortyfikacji: wysokie wały obronne otoczone fosą i rowy utrudniające natarcie
konnicy na przedpolu.

FORTYFIKOWAĆ w wojsku 'umacniać coś fortyfikacjami': Generał fortyfikował miasto. Ufortyfikować obóz.

FORTYFIKOWAĆ SIĘ w wojsku 'umacniać swoje pozycje obronne fortyfikacjami': Oddziały cofnęły się aż za rzekę i
ufortyfikowały się na drugim brzegu.

253

FORUM

FOTOKOPIARKA albo KSEROKOPIARKA

FORTYFIKACYJNY w wojsku 'związany z fortyfi-kowaniem': Roboty fortyfikacyjne. Plany fortyfikacyjne.

fr. fort od łac. fortis 'silny'

FORUM l. 'w starożytnym Rzymie: plac w mieście, zwykle główny rynek, będący miejscem życia publicznego':
Na forum odbywały się zebrania ludowe, sądy i targi, w późniejszym czasie forum wraz z wybudowanymi na nim
budynkami pełniło funkcję centrum administracyjnego. Na Forum Romanum między Kapitelem a Pa-latynem
koncentrowało się życie polityczne Rzymu. 2. przen. 'miejsce wystąpień publicznych (również: gazeta, strona w
intemecie), a także: krąg osób dyskutujących o problemach publicznych, spotkanie, na którym się o takich problemach
dyskutuje itd.': Na forum sejmowym rozpoczęła się dyskusja na temat systemu podatkowego. Uważał, że problemy
życia osobistego polityków to nie jest temat, nad którym należy dyskutować na forum publicznym. Przyszedł na
zebranie, by przedstawić swój projekt w tym forum.

lać. forum

FORY l. 'dodatkowe punkty, czas lub jakieś ułatwienia, zwykle przyznawane w grze lub rywalizacji słabszemu
zawodnikowi': Koledzy mieli do trenera pretensje o fory dla Janka, o to, że ustawił go na jedynym suchym torze na
bieżni. 2. przen. 'względy u kogoś, czyjeś poparcie': Miała zawsze fory u szefa, dlaczego - nie wiadomo.

FOROWAĆ 'popierać kogoś, umożliwiać mu zajęcie lepszego miejsca, karierę itd.': Dyrektor forował swojego
siostrzeńca. Kierownik kadry narodowej forował Nowa-ka.

UWAGA: fory to słowo występujące obecnie tylko w liczbie mnogiej. Dawna liczba pojedyncza: for -już w XIX w. była
rzadko używana.

od niem. vor 'przed', dawniej definiowane jako "zaliczenie komu [w grze] z góry ok niezrobionych"

FOSFOR 'pierwiastek chemiczny o liczbie atomowej 15 i masie atomowej 30,97: niemetal, aktywny chemicznie,
występujący w różnych postaciach, mających nieco odmienne właściwości, symbol: P': Biały fosfor to silnie trująca
substancja krystaliczna, która świeci w ciemności. Fosfor występuje także w organizmach żywych, jest jednym z
pierwiastków niezbędnych dla zdrowia i prawidłowego rozwoju.

FOSFOROWY 'zawierający fosfor': Nawozy fosforowe należą do najpowszechniej stosowanych nawozów sztucznych.
Kwas fosforowy.

FOSFORAN 'jeden ze związków chemicznych, które są pochodną kwasu fosforowego': Fosforany są stosowane m.in.
do wyrobu nawozów fosforowych.

FOSFOREK 'jeden ze związków chemicznych fosforu z metalami': Fosforek galu jest wykorzystywany m.in. w
elektronice.

FOSFORYZOWAĆ 'świecić w ciemności po uprzednim naświetleniu; także: wyróżniać się swą jaskrawą barwą na jakimś
tle': Tarcza zegarka fosforyzowała w ciemnościach. Robotnicy pracowali przy drodze w fosforyzujących kurtkach.

FOSFORYCZNY 'spowodowany fosforoscencją, świecący w ciemnościach bladozielonym światłem': W dali, na bagnach,

migały fosforyczne światełka.

n.-fac. phosphorus z łac. phosphorus 'niosący światło'

FOSFOROSCENCJĄ w fizyce 'jeden z rodzajów lumines-cencji, długotrwałe świecenie niektórych ciał po ich
naświetleniu': Fosforoscencją występuje do kilku godzin po naświetleniu, w przeciwieństwie do fluorescen-cji, która
zanika natychmiast po tym, gdy ustaje wzbudzenie.

ang. phosphorescence od łac. phosphorus 'niosący światło'

I FOTO- cząstka wyrazów złożonych o znaczeniu 'światło', dodawana do rzeczowników i przymiotników, wskazująca na
ich związek ze światłem lub świeceniem, np. fotosynteza, fotokomórka, fotochromowy

od gr. phos, dop. phótós 'światło'

II FOTO- cząstka wyrazów złożonych o znaczeniu 'fotograficzny', dodawana do rzeczowników i przymiotników,
wskazująca na ich związek z fotografią, fotografowaniem lub technikami fotograficznymi, np. fotoreportaż,
fotomontaż

od słowa: fotografia

FOTOCHROMOWY 'wykonany ze specjalnego szkła, zmieniającego pod wpływem światła swoje właściwości': Nosił
fotochromowe okulary, które przyciemniały się lub rozjaśniały w zależności od intensywności światła.

FOTOCHROMY pot. 'okulary fotochromowe': Nosił fotochromy.

złożenie cząstki: I foto- i słowa: chromowy

FOTOGENICZNY 'dobrze wypadający na fotografiach i w filmach': O tym, czy jakaś osoba jest fotogeniczna, decydują
zwykle takie cechy, jak rysy twarzy, karnacja skóry, włosy, sylwetka. Miała bardzo fotogeniczna twarz.

fr. photogenique

FOTOKOMÓRKA 'urządzenie elektroniczne reagujące na natężenie padającego na nie światła, promieniowania

nadfioletowego lub podczerwonego': Fotokomórki są włączane w obwód elektryczny jako urządzenia testujące lub
kontrolne. Fotokomórki powszechnie wykorzystuje się np. w alarmach antywłamaniowych.

złożenie cząstki: I foto- i słowa: komórka

FOTOKOPIARKA albo KSEROKOPIARKA, KSEROGRAF, KSERO (l) 'urządzenie do wykonywania kopii

254

FOTOMONTAŻ

FRACHT

stron tekstu, obrazów itd. pod wpływem odbicia światła od kopiowanej strony i elektrostatycznego przeniesienia
obrazu na papier': Pierwsze fotokopiarki opatentowano w latach 50. pod nazwą "Xerox", która z czasem weszła w
skład takich wyrazów, jak ksero czy kserokopiarka, będących synonimem fotokopiarki.

FOTOKOPIA albo KSEROKOPIA, KSERO (2) 'kopia strony jakiegoś tekstu, obrazu itd. wykonana za pomocą fotokopiarki':
Barwne i czamo-białe fotokopie. Kserokopie były już bardzo blade, w kopiarce należało zmienić toner.

złożenie cząstki: l foto- i słowa: kopiarka

FOTOMONTAŻ 'metoda tworzenia obrazów fotograficznych, polegająca na nałożeniu na siebie fragmentów dwóch lub
więcej fotografii; także: obraz fotograficzny wykonany tą metodą': W tym piśmie satyrycznym wykorzystano technikę
fotomontażu do wykonywania bardzo zabawnych obrazków z życia polityków. Uważnie przyglądał się, czy przesłane
mu kompromitujące zdjęcie jego żony to nie fotomontaż.

złożenie cząstki: II foto- i słowa: montaż

FOTON w fizyce 'cząstka elementarna niemająca ładunku elektrycznego ani też masy spoczynkowej': Foton to kwant
energii pola elektromagnetycznego.

ang. photon od gr. phós, dop. photós 'światło', na wzór: electron

FOTOOFFSET w technice 'metoda sporządzania form drukarskich dla druku płaskiego (offsetu), polegająca na
przenoszeniu za pomocą fotografii tekstu lub ryciny na płyty metalowe, pokryte warstwą światłoczułą'

FOTOOFFSETOWY w technice 'wykonany metodą foto-offsetu': Fotooffsetowe wydanie dziewiętnastowiecznego

słownika.

złożenie cząstki: II foto- i słowa: offset

FOTOOFERTA 'oferta, składana przez jakąś osobę, do której dołączona jest jej fotografia': Kandydatki na spikerki mogą
składać fotooferty do środy.

złożenie cząstki: 11 foto- i słowa: oferta

FOTOREPORTAŻ 'reportaż, w którym krótki zazwyczaj tekst jest obszernie ilustrowany zdjęciami, układającymi się w
pewien ciąg': Na rozkładówce umieścili fotoreportaż z obchodów święta narodowego.

FOTOREPORTER 'reporter specjalizujący się w robieniu zdjęć dla jakiegoś pisma': Jego przyjaciel, znakomity
fotoreporter, był zawsze ze swym aparatem tam, gdzie coś się działo.

złożenie cząstki: II foto- i słowa: reportaż

FOTOS 'zdjęcie aktora lub zdjęcie jakiejś sceny z filmu, zazwyczaj mające charakter reklamowy': Cały jego pokój był
oklejony fotosami gwiazd.

od słowa: fotografia, potocznie: foto

FOTOSKŁAD 'metoda sporządzania składu drukarskiego, polegająca na naświetlaniu materiału światłoczułego, obecnie
z wykorzystaniem specjalnych programów komputerowych; także: skład utrwalony na materiale światłoczułym':
Fotoskład jest w drukarstwie jedną z podstawowych metod składu, oprócz np. stosowanego zwłaszcza dawniej składu
z mechanicznego z odlanych czcionek. Z fotoskładu otrzymuje się formy drukarskie.

złożenie cząstki: II foto- i słowa: skład

FOTOSYNTEZA w biologii 'proces wytwarzania związków organicznych z dwutlenku węgla i wody przy użyciu energii
świetlnej wchłanianej przez chlorofil': Fotosynteza jest jednym z najważniejszych procesów dla życia na Ziemi.
Umożliwia rozwój roślin, dzięki czemu dostarcza pożywienia zwierzętom i człowiekowi, podczas fotosyntezy jest też
wytwarzany tlen.

złożenie cząstki: I foto- i słowa: synteza

FOTOTAPETA 'tapeta, która przedstawia sfotografowany widok czegoś lub obraz, najczęściej pejzaż': Na ścianie w
salonie mieli fototapetę z widokiem leśnej polany.

złożenie cząstki: II foto- i slowa: tapeta

FOTOTYPIA inaczej: ŚWIATŁODRUK w technice 'metoda druku płaskiego przy użyciu szklanej płyty pokrytej
światłoczułą emulsją, na którą przenosi się reprodukowany tekst, a następnie odbija go na papierze'

FOTOTYPICZNY inaczej: ŚWIATŁODRUKOWY w technice 'wydrukowany metodą fototypii': Wydanie fototypiczne

książki. Stare ryciny w fototypicznej edycji z okresu międzywojennego.

złożenie cząstki: I foto- i cząstki: -typia od gr. typos 'odbicie'

FOWIZM 'kierunek w malarstwie francuskim na początku XX w., dla którego charakterystyczne były: ostro
zarysowane, często nieco zdeformowane postacie ludzi i przedmiotów, bardzo silne kontrasty kolorów, niemal
całkowity brak światłocienia': Fowizm, zwłaszcza w sposobie wykorzystania koloru, był nawiązaniem do obrazów van
Gogha, a zarazem przeciwstawieniem się impresjonizmowi.

FOWISTA 'artysta tworzący zgodnie z założeniami fo-wizmu': Do najsłynniejszych fowistów należą m.in. Henri Matisse
i Maurice Vlaminck.

fr. fauvisme od określenia: fauves 'dzikie zwierzęta', które było pierwszą reakcją krytyki na obrazy fowistów

FOYER (czytaj: fuąje) 'korytarz lub sala obok sali koncertowej, konferencyjnej, teatralnej, dokąd udaje się publiczność
albo uczestnicy obrad w czasie przerwy': Spacerowaliśmy w eleganckim foyer teatru, oglądając wiszące na ścianach
zdjęcia z dawniejszych przedstawień.

fr. foyer

Fr symbol pierwiastka chemicznego: frans (zob.)

FRACHT w handlu l. 'opłata dla przewoźnika morskiego, rzadziej - kolejowego lub samochodowego, za przewóz

255

FRAK

FRANSZYZA albo FRANCZYZA

towaru': Po odbiorze towaru w porcie odbiorca obowiązany był uiścić fracht. 2. 'przewóz towarów, zwłaszcza przewóz
morzem': Fracht morski. Opłata za fracht. 3. 'przewożone towary': Dostarczył fracht 2 dni po terminie określonym w
umowie.

FRACHTOWIEC 'morski statek handlowy, służący do przewozu towarów'

FRACHTOWAĆ w handlu l. 'ładować towar': W Amsterdamie zafrachtowali towar i ruszyli do Gdyni. 2. 'wynajmować
statek do przewozu towarów': Statek za-frachtowany przez polską firmę.

FRACHTOWY w handlu 'związany z frachtem - przewozem towarów lub opłatą za ów przewóz': Statek frachtowy.
Opłata frachtowa.

wiew. Fracht 'ładunek'

FRAK 'rodzaj czarnego surduta z połami z przodu wyciętymi, a z tyłu wydrążonymi, i z jedwabnymi klapami':

Frak należy do najbardziej eleganckich męskich ubiorów wieczorowych.

fr. frac

FRAKCJA l. 'grupa ludzi wyodrębniająca się w większej zbiorowości swymi poglądami, zachowaniami itd., zwłaszcza
odłam, grupa w jakiejś organizacji mająca swój program, nieco różny od programu całej organizacji': Młodzież w
naszej klasie dzieliła się na dwie frakcje: miłośników futbolu i miłośników książek. Frakcja parlamentarna. Frakcja
katolicka. W tej partii narodowej wyodrębniła się frakcja liberalna z własnym programem. 2. w geologii 'zespół
okruchów skalnych o zbliżonych parametrach, np. wielkości': Frakcja kruszywa, piasku. 3. w chemii 'składnik
mieszaniny substancji dający się wydzielić przez frakcjonowanie, np. destylację, krystalizację itd.' 4. w drukarstwie
'mała czcionka do oznaczania odsyłaczy, wykładników potęg itd. umieszczona powyżej lub poniżej linii tekstu'

FRAKCJONISTA 'członek frakcji w jakiejś organizacji': Frakcjoniści dążyli do rozbicia organizacji.

FRAKCJONOWAĆ w chemii 'rozdzielać mieszaniny na poszczególne składniki, frakcje': Mieszaniny można frakcjonować
przez destylację, absorpcję, krystalizację itd.

FRAKCYJNY l. 'związany z frakcją - grupą ludzi, zwłaszcza grupą w jakiejś organizacji': Frakcyjna walka między
bolszewikami a mieńszewikami. 2. w chemii 'związany z rozdzielaniem mieszanin': Destylacja frakcyjna.

od łac. fractio 'łamanie'

FRAKTAL w matematyce 'jeden z klasy obiektów geometrycznych odkrytych przez Benoita Mendelbrota - figura
geometryczna o złożonej strukturze, niebędąca krzywą, powierzchnią ani bryłą w znaczeniu geometrii klasycznej,
mająca wymiar ułamkowy; także: wykres, rysunek przedstawiający ten obiekt lub częściej wynik działania pewnej
określonej liczby odwzorowań, których granicą jest ten obiekt': Płatek śniegu ma kształt

zbliżony do fraktala. Program komputerowy do rysowania fraktąli.

FRAKTALNY 'związany z fraktalem, mający właściwości fraktala': Wymiar fraktalny. Struktura fraktalna.

ang. fractal od łac. fractus 'złamany'

FRANCHISING zob. FRANSZYZA

FRANKFURTERKA 'mała, cienka parówka z mięsa wołowego, jadana najczęściej na gorąco, główny składnik hod
dogów': Frankfurterki są dodawane w kuchni niemieckiej do potraw z kapusty, wielu zapiekanek i gęstych zup.

z ang. frankfurter, od nazwy miasta niemieckiego: Frankfurt

FRANKIZM 'system rządów dyktatorskich generała Franco w Hiszpanii, zwłaszcza w latach 30. i 40.': Frankizm,
początkowo wiążący się z represjami i zawieszeniem swobód obywatelskich, z upływem czasu miał charakter coraz
bardziej liberalny.

FRANKISTA l. 'zwolennik generała Franco': Organizacją Frankistów była Falanga Hiszpańska. 2. 'członek żydowskiego
ugrupowania mistycznego, działającego w XVIII i XIX w.': Przywódcą duchowym frankistów był Jakub Frank.

od nazwiska hiszpańskiego dyktatora Francisco Franco (1892-1975) i przywódcy żydowskiego Jakuba Franka (1726-
1791)

FRANKO 'o cenie towaru: zawierający opłatę za dostarczenie na miejsce - przymiotnik; o sposobie wysłania towaru:
opłacając z góry przewóz - przysłówek': Poinformowano nas, że wszystkie podane ceny to ceny franko, zakupione tu
towary będą dostarczone do odbiorców bez dodatkowych opłat. Wysłał przesyłkę franko.

FRANKOWAĆ przestarz. 'opłacać list lub przesyłkę bagażową, naklejając znaczki pocztowe': Dał przyjacielowi
ofrąnkowany list, prosząc o wysłanie.

wl. franco 'wolny (od opłaty)'

FRANS 'pierwiastek chemiczny o masie atomowej 87 i liczbie atomowej (najtrwalszego izotopu) 223:
promieniotwórczy, aktywny chemicznie metal, symbol Fr': Frans występuje śladowe w rudach uranu, należy do
pierwiastków słabo zbadanych.

n.-tac. francium od: France 'Francja'

FRANSZYZA albo FRANCZYZA l. w finansach 'ograniczenie sumy odszkodowania wypłacanej przez zakład
ubezpieczeniowy, zwykle zawarte w odpowiednich punktach umowy o ubezpieczenie': Franszyza może mieć różne
formy. Np. w umowach o ubezpieczenie samochodu franszyza polega na tym, że odszkodowanie jest wypłacane od
szkody o pewnej wielkości - za drobne stłuczki odszkodowania się nie wypłaca - oraz na tym, że nie wypłaca się całości
sumy wynikającej z poniesionej szkody czy straty, ale jedynie jej część - w przypadku kradzieży samochodu zwykle 90%
jego wartości. 2. w biznesie 'rodzaj licencji przyznawanej odpłatnie

256

FRAPOWAĆ

I FREGATA

przez jakąś (dużą) firmę innej firmie, polegający na tym, że ta druga firma może posługiwać się znakiem firmowym tej
pierwszej i sprzedawać jej towary lub usługi, odprowadzając do pierwszej pewien procent zysku; na Zachodzie także:
rodzaj odpłatnej koncesji np. na transmisje radiowe lub telewizyjne'

FRANSZIZING albo FRANCZYZING w biznesie 'przyznawanie franszyzy w 2. znaczeniu, umowa o franczyzę w tym
znaczeniu': Franszizing jest formą współpracy niezależnych firm, przyczynia się do zdobywania rynków zbytu w
nowych państwach.

FRANSZIZER albo FRANCZYZER w biznesie 'firma, która przyznaje franszyzę w 2. znaczeniu, koncesjodaw-ca'

FRASZYZOBIORCA albo FRANCZYZOBIORCA w biznesie 'firma, która wykupuje franszyzę w 2. znaczeniu' : Współpraca
między franszizerem - znaną amerykańską korporacją - a franszyzobiorcą polskim układała się bardzo dobrze.

fr. franchise 'zwolnienie' ang. franchise 'przywilej'

FRAPOWAĆ 'robić silne wrażenie i bardzo zaciekawiać':

Frapował go przedstawiony w programie problem udziału cywilizacji pozaziemskich w powstaniu egipskich piramid.
Najbardziej frapujące były w filmie sceny walk karate i pościgów samochodowych.

fr. frapper 'uderzać, zadziwiać'

FRASZKA l. 'drobnostka, błahostka, coś, co jest łatwe do wykonania': Zmienił coś w systemie operacyjnym mojego
komputera, dla niego to zabawa i fraszka, a ja teraz nie mogę normalnie pracować. Dla Artura, po jego ekspedycjach
na Alaskę i w Himalaje, wyjazd do Irlandii to fraszka, ale dla mnie to wielka wyprawa. 2. w nauce o literaturze 'krótki,
często żartobliwy, utwór poetycki':

Fraszki Jana Kochanowskiego zawierają wiele do dziś aktualnych przemyśleń życiowych, wyrażonych w zwięzłej i
dowcipnej formie.

wl. frasca, dosłownie 'gałązka'

FRATERNIZACJA 'bratanie się z kimś, nawiązywanie bliskich stosunków': Po kilku dalszych toastach zaczęła się ogólna
fratemizacja. Arystokrata był przeciwny fra-temizacji między różnymi warstwami społecznymi.

FRATERNIZOWAĆ SIĘ 'bratać się z kimś': W czterdziestym piątym roku radzieccy i amerykańscy żołnierze fratemizowali
się w środku Niemiec, nad Łabą, a już kilka lat później świat drżał, by zimna wojna Zachodu i Wschodu nie zamieniła
się w gorącą.

od łac. fratemus 'bratni'

FRAZA l. -w językoznawstwie 'frazeologizm mający postać zdania': Fraza to np. "Ciarki mu chodziły po plecach." 2. w
muzyce 'struktura dźwiękowa, stanowiąca element budowy formalnej utworu muzycznego, składająca się z dwu lub
więcej motywów, tworzących zamkniętą myśl muzyczną; w zapisie nutowym fraza oznaczona jest za
pomocą łuku frazowego, łączącego dźwięki ją tworzące': Dwanaście taktów bluesa dzieli się na trzy 4-tak-towe frazy.

FRAZOWAĆ w muzyce 'wyodrębniać frazę muzyczną podczas wykonywania utworu przez wyrazistą interpretację
instrumentalną lub wokalną (odpowiednio rozłożone akcenty, ściszenia, zmiany tempa itp.)': Frazować wyraźnie,
precyzyjnie.

FRAZOWY w muzyce 'odnoszący się do frazy': () Łuk frazowy 'jeden z elementów notacji muzycznej, zaznaczający
zasięg frazy w utworze muzycznym'

fr. phrase ody. phrasis 'mówienie, mowa'

FRAZEOLOGIZM w językoznawstwie 'ustalone połączenie wyrazów, mające specyficzne znaczenie, nie wynikające ze
znaczeń poszczególnych wyrazów': Polskie frazeologizmy związane z kotem to np. kocie łby, żyć z kimś na kocią łapę,
kupować kota w worku.

FRAZEOLOGIA l. 'dział językoznawstwa zajmujący się opisem frazeologizmów; także zbiór frazeologizmów jakiegoś
języka': Polscy językoznawcy, specjaliści w zakresie frazeologii, to m.in. Stanisław Skopupka i Stanisław Baba. Jolanta
Maćkiewicz porównuje w swym artykule naukowym polską i angielską frazeologię, odnoszącą się do morza. 2. 'zbiór
frazesów; także: sposób wyrażania myśli charakterystyczny dla kogoś': To wszystko pusta, gazetowa frazeologia. Nie
odpowiada mi frazeologia tego polityka.

FRAZEOLOGICZNY 'związany z frazeologią': W słowniku frazeologicznym zanotowane są wszystkie frazeologizmy i

opisane jest ich znaczenie.

fr. phraseologisme od gr. phrasis 'mówienie, mowa'

FRAZES 'puste hasło, piękne wyrażenie, komplement -niemające pokrycia w rzeczywistości: Wszystko to, co mówił na
wiecu, to były puste i nic nie znaczące frazesy. Salonowe frazesy.

od/r. phrases (liczba mnoga)

FREE JAZZ (czytaj: fri dżez) 'awangardowy styl w muzyce jazzowej, powstały na początku lat 60. XX w.,
charakteryzujący się brakiem regularnego rytmu i zaplanowanej linii melodycznej oraz struktury harmonicznej':

Spadek popularności jazzu przyniosły lata 40., kiedy pojawił się elitarny bebop, ale prawdziwą tragedią okazała się
jednak inwazja free jazzu, który przegonił publiczność z klubów. Grać free jazz. Słuchać free jazzu.

FREE JAZZOWY (czytaj: fridżezowy) 'mający związek z free jazzem': Muzyka, grupa, płyta freejazzowa. Zespół, utwór
freejazzowy. Muzycy, wykonawcy freejazzowi.

ang. free jazz

I FREGATA l. 'niezbyt duży, szybki okręt wojenny, dawniej przeznaczony do ochrony konwojów, obecnie
wielozadaniowy': Fregaty są zazwyczaj uzbrojone w wyrzutnie rakiet, działa przeciwlotnicze i bomby głębinowe,
służące do zwalczania okrętów podwodnych. 2. 'żag-

257

II FREGATA

FROTAŻ
Iowiec, który ma więcej niż 2 maszty oraz ożaglowanie rejowe' 2. 'od XVII do XIX w.: okręt wojenny, początkowo
żaglowy, potem także parowy, z upływem czasu też coraz większy i silniej uzbrojony'

wl. fregata

II FREGATA 'bardzo duży ptak zamieszkujący sferę tropikalną oceanów': Fregaty to wielkie, drapieżne ptaki, żywiące
się głównie zwierzętami morskimi, znane ze swych umiejętności "żeglowania w powietrzu".

n.-lać. Fregatidae (nazwa rodziny)

FREKWENCJA l. 'liczba osób gdzieś przebywających, coś robiących, do czegoś należących - zwłaszcza ujmowana w
stosunku do całej liczby osób, które mogłyby tam przebywać, to robić itd.': W ostatnich wyborach frekwencja spadła
do 43%. Dyrektor powiedział, że frekwencja na organizowanych przez zakład szkoleniach jest zbyt niska. 2.
'statystyczna częstość występowania czegoś': W badaniach językowych za tzw. słowo klucz w dziełach pewnego
twórcy uznaje się takie słowo, którego frekwencja w tych dziełach jest wyraźnie wyższa niż frekwencja w języku
ogólnym.

FREKWENCYJNY 'związany z frekwencją, podający frekwencję': Badania frekwencyjne nad polskim słownictwem.
Zestawienie frekwencyjne nieobecności uczniów w poszczególnych klasach. Słownik frekwencyjny, podający częstość
występowania słowa w różnych odmianach języka.

lać. frequentia 'obfitość, częstość'

FRENCZ 'krótka kurtka wojskowa lub szyta na wzór wojskowy, mająca cztery duże, naszyte kieszenie': Na wyprawę
założył frencz z mocnego materiału.

od nazwiska marszałka Johna D. Frencha (1852-1925), szefa sztabu generalnego armii angielskiej

FRENEZJA książk. 'wielki zapał, niezwykłe uniesienie': Poezja miłosna tego autora jest przepełniona frenezją.
Rozpalony, pełen frenezji tłum wysłuchiwał słów swego wodza.

FRENETYCZNY książk. 'pełen frenezji': Frenetyczna miłość. Frenetyczne oklaski, reakcje publiczności.

lać. phrenesis 'obłęd, szaleństwo'

FREON 'jeden ze związków chemicznych, pochodnych metanu, które są połączeniem węgla z chlorem i fluorem i
występują w postaci bezbarwnych, niepalnych i nie-trujących gazów': Freony są używane w lodówkach jako środek
chłodzący. Używanie freonów w opakowaniach aerozolowych jest bardzo krytykowane przez organizacje ekologiczne,
ponieważ te gazy przyczyniają się do powiększania dziury ozonowej.

UWAGA: na wielu dezodorantach umieszcza się obecnie informację o tym, że nie zawierają freonu. Zamiast jego
nazwy często używa się w tym wypadku niemieckiego skrótu FCKW (od: Fluorochlorkohienwasserstoff)

ang. freon, nieznanego pochodzenia, początkowo jako nazwa firmowa

FRESK 'technika wykonywania malowideł ściennych na mokrym tynku farbami zmieszanymi z wodą; także: malowidło
wykonane tą techniką': Fresk uchodzi za technikę trudną ze względu na to, że trzeba malować szybko, nim tynk
wyschnie, i nie można robić poprawek. Oglądali freski Michała Anioła w Kaplicy Sykstyńskiej.

fr. fresque od wl. pittura al fresco 'obraz na świeżym (tynku)'

FREZ w technice 'narzędzie do obróbki metalu, drewna lub innych materiałów, zwykle w kształcie obracającego się
walca lub stożka z ostrzami tnącymi': Frez stanowi skra-wającą część frezarki.
FREZARKA w technice 'maszyna do obróbki przez skrawanie metalu, drewna lub innych materiałów': Na frezarce
wykonał w środku belki drewnianej rowek o szerokości 2 cm i głębokości 3 cm.

FREZER 'odpowiednio przeszkolona osoba, obsługująca frezarkę': Wujek pracował w warsztacie jako frezer.

FREZOWAĆ 'obrabiać na frezarce powierzchnie przedmiotów metalowych, drewnianych itd.'

fr. fraise

FRONDA l. 'silna opozycja przeciw czemuś, zwłaszcza opozycja wewnątrz jakiegoś ugrupowania': W łonie tej partii z
czasem zrodziła się fronda, gwałtownie występująca przeciw wszystkim planom jej kierownictwa. 2. 'ruch społeczno-
polityczny w siedemnastowiecznej Francji, skierowany przeciw absolutyzmowi': Francuska Fronda.

FRONDYSTA l. 'osoba należąca do frondy - opozycji przeciw czemuś' 2. 'uczestnik frondy - siedemnastowiecznego
francuskiego ruchu': Frondyści domagali się reform państwa, m.in. reformy podatkowej, oraz ograniczenia władzy
absolutnej króla.

fr. frondę od fronder 'krytykować'

FRONTMAN 'osoba najważniejsza, przewodząca w jakiejś grupie ludzi, zwłaszcza dominujący w jakimś zespole
rockowym muzyk, zwykle wokalista': Przeprowadzili wywiad z Krzysztofem Cugowskim, frontmanem "Budki Suflera".

ang. frontman

FRONTON l. w architekturze 'trójkątne lub półokrągłe zwieńczenie fasady budynku, rzadziej: okna, portalu itd.':
Fronton pałacu był zdobiony płaskorzeźbami. 2. 'to samo, co fasada'

fr. frontone od fronte 'front, przód'

FROTAŻ 'technika robienia kopii powierzchni pewnego przedmiotu na papierze, polegająca na przyciśnięciu do tego
przedmiotu papieru i pocieraniu go np. grafitem ołówka': Frotaż, technika stosowana niekiedy przez artystów, jest
dobrze znaną dzieciom metodą robienia odcisków monet.

fr. frotagge 'pocieranie'

258

FROTTE

FUMIGACJA

FROTTE (czytaj: frote) albo FROTOWY 'o materiale, tkaninie: mający strukturę pętelkową; o bieliżnie, ręcznikach itd.:
wykonany z tkaniny o strukturze pętelkowej':

Tkanina frotte. Skarpetki frotte. Ręcznik frotowy.

fr. frotte

FRUKT przestarz. zwykle w liczbie mnogiej: FRUKTA albo FRUKTY 'owoce': Czytał bardzo stary przepis na przyrządzanie
placka z fruktami.

FRUKTOZA -w chemii 'biały, bardzo słodki krystaliczny cukier, występujący w owocach i miodzie': Fruktoza jest
zalecana przy różnorodnych schorzeniach, np. przy cukrzycy.
lać. fructus

FRUSTRACJA 'przykry stan rozbicia psychicznego, spowodowany doznanym niepowodzeniem albo tym, że nie można
zrealizować swoich zamierzeń, zaspokoić swoich potrzeb': W Polsce panuje dziś powszechna frustracja. Jego frustracja
może się przenieść na inne osoby.

FRUSTROWAĆ 'powodować frustrację': Każde pójście do urzędu frustrowało ją.

SFRUSTROWANY 'taki, który uległ frustracji': Partia taka będzie gromadzić w swoich szeregach jedynie sfrustrowanych
i rozczarowanych. W trakcie rozwodu ja też byłem sfrustrowany.

FRUSTRAT 'człowiek przeżywający frustrację, sfrustrowany': Podpalanie domów cudzoziemców chcą przypisać raczej
indywidualnym frustratom niż jakimś organizacjom.

lać. frustratio 'rozczarowanie, zawód'

FRUTTI DI MARĘ 'owoce morza: jadalne małże, skorupiaki, mięczaki itd.': Frutti di marę są bardzo popularne w kuchni
włoskiej, francuskiej i hiszpańskiej. Wielu Polaków nie przepada za frutti di marę.

wt. frutti di marę

FRYKADELKI 'niewielkie klopsiki z mieszanego mięsa':

Podobno frykadelki powinny być wielkości "kulki golfowej".

zfr. fricadelle

FRYKASY 'wymyślne, wyszukane potrawy': Opowiadała ze wszystkimi szczegółami o przyjęciu, o tym, kto z kim tańczył
i jakimi frykasami był zastawiony stół.

fr. fricassee, dawniej potrawa "z różnego mięsa, białym sosem zaprawiona"

FRYKATYWNY w językoznawstwie inaczej: SZCZELINOWY 'o głoskach: trący': Frykatywne głoski to w języku polskim np.
f, w, s, z, ś, ź, sz, ż, ch.

fr. fricatifod łac. frictio 'tarcie'

FRYKCYJNY ksiazk. 'o ruchach narządów płciowych w czasie stosunku: trący': Partnerzy, którzy się dobrze nie

znają, maj ą początkowo trudności w doborze właściwego rytmu i natężenia ruchów frykcyjnych.

od łac. frictio 'tarcie'

FRYWOLNY 'budzący skojarzenia erotyczne, a przy tym lekki i żartobliwy': Frywolne dowcipy. Frywolne rozmowy.
Frywolny ubiór.

fr. frivole

I FRYZ w architekturze l. 'w budowlach antycznych: pas między architrawem a gzymsem, będący środkową częścią
belkowania': Fryz świątyni zdobiony był płaskorzeźbami, przedstawiającymi sceny mitologiczne. 2. 'poziomy, ozdobny
pas, przebiegający pod gzymsem, nad oknami lub pod nimi itd.'

fr. frise

II FRYZ 'duży, ciężki koń, pochodzący z rasy wyhodowanej we Fryzji'

od nazwy: Fryzja (niem. Friesland) - kraina historyczna, obecnie w Niemczech i Holandii

I FUGA l. 'szczelina pomiędzy cegłami, płytkami, flizami itd., którą wypełnia się specjalną zaprawą; także: zaprawa do
wypełniania takich szczelin': Oczyścił fugi i przygotował się do fugowania. Kupił szarą fugę. 2. 'rowek wyżłobiony w
krawędzi płyty kamiennej lub deski, w który wkłada się dopasowaną doń wypukłość innej płyty lub deski przy ich
łączeniu'

FUGOWAĆ 'wypełniać fugą szczeliny między cegłami, płytkami, flizami itd.': Ułożył płytki w łazience i zafugo-wałje.

niem. Fugę

II FUGA w muzyce 'instrumentalny lub wokalny utwór polifoniczny, w którym poszczególne głosy kolejno podejmuj ą
temat': Jednym z największych kompozytorów fug był Jan Sebastian Bach. Fuga barokowa, romantyczna. Fuga
dwugłosowa, wielogłosowa.

wt. fuga 'ucieczka'

FUL l.pot. 'dużo, pełno czegoś': Mieli ful roboty. 2. 'wpo-kerze: układ kart - para i trójka': Miał mocnego fula:

trzy króle i dwa walety.

od ang. fuli, m.in. 'pełny'

FUMIGACJA oficj. 'zwalczanie szkodników i drobnoustrojów chorobotwórczych w zamkniętych pomieszczeniach za

pomocą gazów trujących': Przeprowadzili fumigację magazynu.

FUMIGANT oficj. 'substancja używana do fumigacji, trujący gaz lub trująca substancja łatwo ulatniająca się': Do
fumigantów należą m.in. dwutlenek siarki i różne cyjanki.

FUMIGOWAĆ oficj. 'zwalczać szkodniki i drobnoustroje chorobotwórcze w zamkniętych pomieszczeniach, a także w

glebie, za pomocą trujących gazów': Fumigo-wać spichlerze. Fumigować zabudowania gospodarcze.

259

FUNDACJA

FURGON

FUMIGACYJNY 'związany z fumigacją, służący do niej': Zabiegi fumigacyjne. Środki fumigacyjne.

fr. fumigation od łac. fumigare 'dymić, napełniać dymem'

FUNDACJA 'organizacja dysponująca majątkiem pochodzącym od jej założyciela (często jednej osoby, ale także np.
spółek, przedsiębiorstw, organów państwowych itp.) i przeznaczająca ten majątek na cele powszechnie użyteczne, np.
na pomoc dla osób biednych, dla ofiar wojny, dla młodych artystów, dla naukowców, na rozwój stosunków między
narodami itd.': Fundacja Kościuszkowska. Fundacja Stefana Batorego. Założyć fundację. Korzystać z pomocy fundacji.

lać. fundatio 'podwalina'

FUNDAMENTALIZM 'ścisłe, rygorystyczne przestrzeganie jakichś norm, zasad jakiejś ideologii, wiary itp.':

Fundamentalizm islamski.

FUNDAMENTALISTYCZNY 'oddany fundamentalizmowi, rygorystyczny w zakresie ideologii, wiary itp.':

To spowoduje powstanie frontu antyklerykalnego równie fundamentalistycznegojak oni.

FUNDAMENTALISTA 'zwolennik fundamentalizmu, człowiek rygorystycznie przestrzegający zasad ideologii, wiary itp.':
O zamach podejrzewa się marksistowskich fundamentalistów.

od łac. fundamentum 'podstawa'

FUNDUSZ 'wydzielone w jakimś przedsiębiorstwie, państwie, jakiejś instytucji środki finansowe, przeznaczone na
określony cel': Dostał zwrot z funduszu wczasów pracowniczych. Powiększono fundusz płac, a zmniejszono fundusz
socjalny. Rektor uniwersytetu uzyskane w ten sposób środki przeznaczył na fundusz stypendialny.

FUNDUSZE pot. 'pieniądze, gotówka': Nie mogli zorganizować przyjęcia, bo im się wyczerpały fundusze.

FUNDATOR l. 'osoba lub instytucja, która dostarcza pieniędzy na budowę obiektów publicznych lub działania o
charakterze publicznym; także: założyciel fundacji': Fundator kościoła, szpitala. Fundator nagród dla
niepełnosprawnych dzieci. 2. żart. 'osoba, która coś komuś funduje': Przy pierwszym toaście uczcili fundatora tego
wspaniałego przyjęcia - Waldka.

FUNDOWAĆ l. 'budować jakiś obiekt publiczny swoim kosztem, przeznaczać pieniądze na jakieś działania o
charakterze publicznym': Ten klasztor ufundował w XIV w. książę mazowiecki. Fundował stypendia zagraniczne
młodzieży z niezamożnych rodzin. 2. pot. 'płacić za czyjś poczęstunek': Chodź, zafunduję ci lody. 3. pot. 'sprawić sobie
coś': Patrzcie, nasz szef zafundował sobie nowy garnitur.

od łac. fundus, m.in. 'posiadłość, majątek ziemski'

FUNKCJONALIZM l. 'kierunek w architekturze i sztuce użytkowej głoszący, że najważniejszym czynnikiem, któremu

należy podporządkować formę i strukturę budowli lub wytworu sztuki, jest ich funkcjonalność, dobre służenie
potrzebom ludzi': Funkcjonalizm występował w różnych formach w architekturze różnych epok, jako osobny kierunek
pojawił się jednak dopiero w sztuce lat 30. XX w. 2. 'założenie w metodologii naukowej, iż należy badać funkcjonalne
zależności zjawisk, rezygnując w rozważaniach z pojęcia przyczyny' 3. 'w filozofii Ernesta Casirrera: pogląd, iż pojęcie
substancji należy zastąpić pojęciem funkcji' 4. 'kierunek w różnych naukach humanistycznych, głoszący, że zjawiska
psychiczne, społeczne, kulturowe należy rozpatrywać głównie ze względu na ich funkcję w życiu jednostki i procesie
jej przystosowania się, funkcję w życiu społecznym, w kulturze itd.': W analizach socjologicznych opartych na
założeniach funkcjonalizmu zwraca się uwagę na funkcje poszczególnych zjawisk w systemach społecznych, mniejszą
wagę przywiązując do ich genezy i ewolucji.

ang. functionalism od łac. fimctio 'czynność'

FUNKTOR w logice 'wyrażenie, które w połączeniu z innym wyrażeniem lub wyrażeniami tworzy nazwę albo zdanie':
Funktorem zdaniotwórczymjest np. słowo jest, w zdaniu "Człowiek jest omylny" łączące się z dwoma argumentami:
człowiek i omylny.

niem. Funktor od łac. functio 'czynność'

I FUNT 'jednostka monetarna w Wielkiej Brytanii, Irlandii, w Izraelu i wielu innych krajach': Jeden funt to 100 pensów.

ang. pound

II FUNT l. 'handlowa jednostka wagi stosowana w krajach anglosaskich, równa 0,4536 kg': Funt dzieli się na 16 uncji. 2.
'jednostka wagi obowiązująca dawniej w wielu krajach europejskich, równa od 0,35 do 0,56 kg':

Funt stosowany w I połowie XIX w. na terenie zaboru rosyjskiego był równy 0,4 kg.

ang. pound, niem. Pfund

FURAŻERKA 'wojskowa lub harcerska miękka czapka bez daszka, składana wzdłuż': Zdjął furażerkę z głowy, złożył ją i
wsunął za pas.

od/r. fourrageur 'furażer' - żołnierz zajmujący się gromadzeniem żywności i paszy dla koni, czyli furażu

FURGON l. 'towarowa część nadwozia samochodu ciężarowego, mająca ścianki i dach z twardego materiału oraz tylne,
często też: boczne, drzwi': Wypuszczono nową serię ciężarówek tej marki, mających wysoki i pojemny furgon. 2.
'samochód ciężarowy o takim nadwoziu': W hurtowni ładowano artykuły spożywcze na furgon ze specjalnymi
urządzeniami chłodzącymi.

FURGONETKA 'niewielki samochód osobowy o nadwoziu typu furgon': Nowa seria furgonetek dla właścicieli małych
firm.

fr. fourgon, pierwotnie 'wóz konny z budą' - np. przystosowany do przewozu poczty

260

FURIA

II FUZJA

FURIA l. 'w mitologii rzymskiej: jedna z trzech straszliwych bogiń zemsty, nieubłaganie ścigających zabójców': Furie są
uosobieniem wyrzutów sumienia. 2. 'jędzowata, kłótliwa kobieta': Przyjaciele współczuli mu, że ma za żonę taką furię.
3. 'gwałtowna, nieopanowana wściekłość, odbierająca zmysły': Gdy dowiedział się o zdradzie żony, wpadł w furię,
groził, że wszystko zniszczy i wszystkich pozabija.

FURIAT 'człowiek ogarnięty furią lub łatwo wpadający w furię': Kiedy po raz kolejny zobaczył, jak potrafi się w chwili
złości zachowywać Adam, oświadczył, że nie chce mieć z tym furiatem nic wspólnego.

lać. Furia

FURIERYZM 'program społeczny socjalisty utopijnego Karola Fouriera': Furieryzm zakładał wykształcenie na drodze
pokojowej społeczeństwa socjalistycznego, w którym główną rolę będą odgrywać zrzeszenia spółdzielcze - falangi
zamieszkujące w specjalnych budowlach -falansterach.

FURIERYSTA 'zwolennik furieryzmu': Dziewiętnastowieczni francuscy furieryści byli bliscy anarchistom, także sam
furieryzm zakłada likwidację państwa.

od nazwiska Karola Fouriera (1772-1837), francuskiego myśliciela

FUTOR 'to samo, co chutor'

ukr. futor

FUTURES (czytaj: fjuczers) w biznesie 'kontrakty na towary lub papiery wartościowe, które zostaną dostarczone,
sprzedane i opłacone w przyszłości, ale po ustalonej już w momencie zawierania kontraktu cenie i na ustalonych
wówczas warunkach; kontrakty "na przyszłość":

Futures to kontrakty opłacalne dla kupującego wówczas, gdy w okresie od zawarcia umowy tego typu do momentu,
gdy odbywa się dostawa i przypada płatność za nią, ceny towaru wzrosną.

ang. futures
FUTUROLOGIA 'oparte na podstawach naukowych przewidywania przyszłości': Dociekania z dziedziny futuro-logii
prowadzone są przez specjalistów z różnych dziedzin. Dotyczą one np. możliwości wykorzystania osiągnięć genetyki w
zwalczaniu chorób, zastosowania technologii mikroprocesorowych w ludzkim organizmie, nowych źródeł energii,
zmian ekologicznych na naszej planecie.

FUTOROLOG 'osoba zajmująca się rozważaniami z dziedziny futurologii': Dla wielu ludzi najbardziej znanym polskim
futurologiem jest wielki twórca literatury fantastyczno-naukowej - Stanisław Lem.

FUTUROLOGICZNY 'związany z futurologią': Prognozy futurologiczne. Kongres futurologiczny.

złożenie: łac. futurus 'przyszły', gr. logos 'słowo, nauka'

FUTURYZM 'kierunek w sztuce europejskiej, zapoczątkowany ok. 1909 r. we Włoszech, radykalnie zrywający z
tradycyjnymi formami artystycznymi, afirmujący nowoczesną technikę i cywilizację wielkomiejską': Początki futuryzmu
włoskiego wiążą się z dwoma nazwiskami - poety Filippo Tommaso Marinettiego i malarza Emberto Boccioniego. Dnia
20 lutego 1909 r. ogłosił Marinetti w dzienniku paryskim "Le Figaro" "Pierwszy manifest futuryzmu" ("Le manifest du
futurisme"). (Hut-nikiewicz)

FUTURYSTA 'artysta tworzący zgodnie z założeniami futuryzmu': Do polskich futurystów należeli m.in. poeci
Aleksander Wat i Bruno Jasieński.

FUTURYSTYCZNY 'związany z futuryzmem': Futurystyczna negacja dziedzictwa kulturalnego. Futurystyczne malarstwo

reprezentowali m.in. Umberto Boccioni i Carlo Carra.

fr. futurisme od łac. futurus 'przyszły'

FUZEL w chemii 'uboczny produkt fermentacji alkoholowej, trujący, oleisty płyn o nieprzyjemnym zapachu':

Fuzel występuje np. w samogonie i nadaje mu nieprzyjemny zapach oraz sprawia, że jest znacznie bardziej szkodliwy
niż zwykła wódka.

niem. Fusel

I FUZJA l. 'strzelba skałkowa używana w wojsku od XVII w.' 2. pot. 'śrutowa strzelba myśliwska': Załadował fuzję
nabojami z drobnym śrutem.

fr. fusil

II FUZJA w ekonomii 'połączenie się dwu lub więcej przedsiębiorstw w jedno': Zazwyczaj fuzji dokonują
przedsiębiorstwa o takim samym charakterze działalności, np. fuzja banków, lub przedsiębiorstwa wytwarzające różne
części pewnego złożonego wyrobu lub przetwarzające wyrób na różnych stadiach, np. fuzje w przemyśle
samochodowym i elektronicznym.

UWAGA: słowo fuzja w znaczeniu 'stopienie, zlanie, połączenie w jedno' jest używane w różnych naukach, np. w
językoznawstwie mówi się o fuzji morfemów, zaś w biologii o fuzji protoplastów.

fr. fusion od łac. fusio 'stopienie się'

261

Ga symbol pierwiastka chemicznego: gal (zob.)

GABARDYNA 'jednobarwna tkanina z wełny czesankowej, o ukośnym splocie': Gabardyna jest używana na kostiumy i
garnitury, a impregnowana - np. na nieprzemakalne płaszcze.

GABARDYNOWY 'wykonany z gabardyny': Gabardynowa wiatrówka.

ang. gabardine, gaberdine z/r. gauverdine

GABARYT l. w technice 'zasadnicze wymiary zewnętrzne jakiegoś urządzenia, maszyny, dużego przedmiotu': Z
minibusa nie powinno nic wystawać poza gabaryty pojazdu. l. pot. zwykle w liczbie mnogiej: GABARYTY 'wymiary
jakiejś osoby, zwłaszcza osoby mocno zbudowanej': Dominuj ą rozmiary średnie, lecz i panie o większych gabarytach
znajdą coś dla siebie.

fr. gabarit

GABINET l. 'pokój osoby zajmującej kierownicze stanowisko w jakiejś instytucji, urzędzie, firmie': Gabinet kierownika.
2. 'wyposażone w odpowiedni sprzęt pomieszczenie, w którym specjalista przyjmuje klientów':

Gabinet dentystyczny. Gabinet kosmetyczny. 3. 'niewielka sala, zwykle w muzeum, w której zgromadzone są jakieś
eksponaty, okazy': Gabinet rycin. Gabinet figur woskowych. 4. 'grupa wysokich urzędników państwowych, którzy pod
przewodnictwem premiera (lub prezydenta) tworzą w krajach demokratycznych rząd':

Gabinet premiera Bieleckiego. Gabinet koalicyjny. Gabinet cieni 'grupa osób z partii opozycyjnych, które w
spekulacjach dziennikarzy mogłyby utworzyć rząd':

W gabinecie cieni zazwyczaj powierzano mu tekę ministra transportu. Szef gabinetu 'w ostatnich latach w Polsce:
osoba, która jest kierownikiem zespołu doradców jakiegoś wysokiego urzędnika państwowego, jest z nim związana
politycznie i wraz z nim odchodzi ze stanowiska': Podkreślano, że wprowadzenie funkcji szefa gabinetu spowoduje, iż
wraz ze zmianą, np. na stanowisku ministra, nie będzie następowała wymiana całej grupy urzędników ministerialnych,
którzy powinni być osobami kompetentnymi i sprawującymi swe funkcje niezależnie od zawirowań politycznych.

GABINETOWY l. 'związany z gabinetem - pokojem osoby zajmującej kierownicze stanowisko': Biurko gabinetowe. 2.
przen. 'mający zamknięty charakter, prowadzony bez konsultacji społecznych': Spotkanie gabinetowe. Polityka
gabinetowa.

wl. gabinetto

GADOLIN 'pierwiastek chemiczny o liczbie atomowej 64 i masie atomowej 157,25: srebrzysty, aktywny chemicznie
metal, symbol Gd': Gadolin występuje w przyrodzie w niewielkich ilościach w niektórych minerałach, jest
wykorzystywany m.in. w technice jądrowej i metalur-gii-

GADOLINIT 'ciemnobrązowy lub czarny minerał, zawierający m.in. żelazo, beryl i gadolin'

n.-lać. gadolinium, kuczciJohanaGadolina(1760-1852), chemika fińskiego, odkrywcy gadolinitu

GADŻET albo GADGET (czytaj: gadżet) 'drobny przedmiot, ozdoba, bibelot, który zazwyczaj jest nowinką techniczną
albo artystyczno-rzemieślniczą': Sprzedawali różne gadżety, takie jak rozśmieszające woreczki, pocztówki z pozytywką,
pachnące gumki.

ang. gadget, dosłownie 'interes, interesik'

GAG 'w filmie, teatrze, kabarecie: coś niespodziewanego i zaskakującego, co wywołuje efekt komiczny': Para komików
używała rozmaitych gagów, żeby rozśmieszyć publiczność, na początek ten olbrzymi i zwalisty przemówił cieniutkim,
piskliwym głosikiem.
ang. gag, zapożyczenie wewnętrzne w ang. ze slangu teatralnego

GAGAT 'czarny, błyszczący kamień, odmiana węgla brunatnego': Gagatjest wykorzystywany do wyrobu ozdób. W
Polsce gagaty wy stępuj ą w rejonie Wzgórz Opoczyńskich.

lać. gagates 'czarny bursztyn'

I GAL 'pierwiastek chemiczny o liczbie atomowej 31 i masie atomowej 69,72: miękki srebrzysty metal, symbol Ga': Gal
służy m.in. do napełniania termometrów wysokotemperaturowych.

n.-lac. gallium

II GAL skrót słowa GALON (zob.)

GALA l. 'uroczyste przyjęcie lub przedstawienie, zwłaszcza przyjęcie lub przedstawienie z udziałem ważnych osób': Z
okazji objęcia przez niego urzędu prezydenta miasta zorganizowano wspaniałą galę. 2. 'impreza zorganizowana z
dużym rozmachem': Gala boksu zawodowego. Gala piosenki biesiadnej. 3. 'uroczysty strój':

Ukazał się wystrojony jak nigdy, w pełnej gali. 4. 'odświętna dekoracja okrętu lub statku': Wielka gala banderowa. Gala
flagowa.

UWAGA: drugie znaczenie słowa gala jest przeniesione do polszczyzny z języka angielskiego, w którym wyraz gala ma
bardzo szeroki zakres. W polszczyźnie istnieje wiele stów, którymi takie użycia można zastąpić: festiwal, pokaz, turniej
itd. - zależnie od kontekstu.

262

GALAKTYKA

GALWANIZACJA

GALOWY 'uroczysty': Przed jutrzejszą uroczystością prasował mundur galowy. Na przedstawieniu galowym miał być
obecny minister.

fr. gala

GALAKTYKA w astronomii 'stanowiący pewną jedność układ gwiazd i materii międzygwiezdnej, w którym wewnętrzne
oddziaływania grawitacyjne przewyższaj ą oddziaływania z materią innych takich układów': Układ Słoneczny należy do
galaktyki zwanej Drogą Mleczną lub Galaktyką. Galaktyki liczą od setek miliardów do bilionów gwiazd, zaś liczbę
galaktyk we Wszechświecie szacuje się na sto miliardów.

GALAKTYCZNY 'związany z galaktyką': Przestrzeń galaktyczna. Układ galaktyczny. Zastosowanie w XX w. teleskopów o

dużej mocy pozwoliło stwierdzić, że to, co dawniej określano jako "mgławice galaktyczne", to po prostu odległe
galaktyki.

odgr. galaktikós 'mleczny'; w ang. galaxy,/r. galaxie, niem. Gala-xie z łac. sr. galaxia 'droga mleczna'

GALANTYNA 'rolada mięsna, zwłaszcza drobiowa, gotowana w wywarze z warzyw': Galantynę często podaje się w
auszpiku, z dodatkiem ostrych przypraw.

fr. galantine
GALAS 'kulista narośl na liściach i pędach roślin, powstająca na skutek żerowania na roślinie larw różnych gatunków
owadów': Galasy zapewniają larwom ochronę i pożywienie.

GALASÓWKA 'owad pasożytujący w stadium larwalnym na drzewach, głównie na liściach dębu'

od łac. galla 'orzech atramentowy' (dawniej z galasów wyrabiano atrament)

GALERA 'dawny statek handlowy lub - częściej - okręt wojenny, mający żagle, lecz głównie poruszany za pomocą
wioseł' : Na galerach do wioseł byli często przykuci jeńcy lub skazańcy.

GALERY 'kara polegająca na zesłaniu do pracy przy wiosłach na galerze': Został skazany na dożywotnie galery.

GALERNIK 'człowiek poruszający wiosła na galerze, zwłaszcza skazaniec': Jean Yaljean, bohater powieści Wiktora Hugo
"Nędznicy", to były galernik.

GALERNICZY 'będący galerą - statkiem, związany z galerami - karą lub galernikami - skazańcami': Statek galemiczy.
Galemicze życie.

wl. galera

GALERIA l. 'wyodrębniona kolekcja dzieł sztuki, niekiedy będąca częścią zbiorów muzealnych; także: sala, zwykle
podłużna, w której prezentowane są dzieła lub salon, w którym dzieła wystawiane są na sprzedaż':

Oglądali wspaniałą kolekcję obrazów Rembrandta w galerii w Dreźnie. Kupili tę rzeźbę w małej krakowskiej galerii przy
Rynku. 2. 'podłużne przejście, łączące różne części budowli lub różne budowle': W dawnych pałacach galerie były to
albo przejścia z jednej strony odsłonięte, albo podłużne sale czy też korytarze z wieloma oknami z jednej strony.
Obecnie galerie to często kryte przejścia między budynkami. 3. 'najwyższe balkony w teatrze lub kinie': Oglądał sztukę
z galerii. 4. 'duże, eleganckie sklepy, tworzące pewien ciąg': W "Galerii Mokotów" można było kupić najnowsze i
najelegantsze stroje.

LAS GALERIOWY 'wilgotny las, rosnący wzdłuż rzek w strefie równikowej'

GALERIOWIEC 'budynek, w którym wchodzi się do mieszkań z zewnętrznych galerii na poszczególnych piętrach':
Obecnie w Europie i Ameryce Północnej nie buduje się już galeriowców, które były wprawdzie tańsze niż bloki z
klatkami, ale za oknem było widać bez przerwy przechodzących w tę i w tamtą stronę sąsiadów.

wl. galleria, 4. znaczenie słowa od Galerii Lafayette w Paryżu

I GALON 'tasiemka z nitek metalicznych, służąca do ob-szywania mebli, ubiorów i naszywania na mundurach znaków
stopnia wojskowego': Obszył kapelusz złotymi galonami.

fr. galon

II GALON 'jednostka objętości cieczy i ciał sypkich używana w krajach anglosaskich, skrót: gal': l galon angielski jest
równy ok. 4,55 dm , zaś l galon amerykański odpowiada ok. 3,79 dm3.

ang. galion

GALOP l. 'bieg konia szybszy niż kłus, a wolniejszy niż cwał': Koń w galopie odbija się z jednej z tylnych nóg, następnie
opada na dwie nogi: przednią i położoną do niej po przekątnej tylną- i wreszcie: na drugą nogę przednią, znajdującą
się po przekątnej do tej tylnej, z której nastąpiło odbicie, l.przen. 'szybki bieg człowieka': Ruszył galopem do sklepu. Q
Wziąć kogoś do galopu 'zmusić kogoś do szybkiej pracy lub wzmożonego wysiłku' 3. 'szybki dziewiętnastowieczny
taniec'

GALOPADA l. 'jazda na koniu, który pędzi galopem':

Pod lasem skończyli szaloną galopadę i zatrzymali się na chwilę. 2. przen. 'szybko następujące zmiany czegoś':

Powoli ustawała galopada wspomnień i wzruszeń, jego myśli zwalniały bieg. Galopada zdarzeń.

GALOPOWAĆ l. 'o koniu: biec galopem' 'l.przen. 'o człowieku: biec szybko': Połknął śniadanie i pogalopował do szkoły.
3. przen. 'o zdarzeniach, myślach itd.: następować szybko po sobie': Galopujące sceny z bogatego w wydarzenia dnia
nie dawały mu usnąć.

fr. galop

GALWANIZACJA w technice 'pokrywanie przedmiotów ochronną lub ozdobną powierzchnią metalu, następujące w
procesie elektrolizy': Galwanizację przeprowadza się w specjalnych wannach, wypełnionych odpowiednim
elektrolitem.

263

GALWANO-

GANGRENA

GALWANIZERNIA 'wydział w zakładzie, w którym znajdują się specjalne wanny i dokonuje się galwanizacji
przedmiotów': Inżynier oprowadzający uczniów po zakładzie pokazał im też galwanizernię, w której produkowane
detale są powlekane ochronną warstwą metalu.

GALWANIZATOR albo GALWANIZER 'pracownik galwanizerni'

GALWANIZERSTWO 'wiedza i praktyczne umiejętności związane z galwanizacją; także: galwanizowanie przedmiotów':

Systematycznie podnosił swoje kwalifikacje w dziedzinie galwanizerstwa. Znał się dobrze na galwanizerstwie.

GALWANIZOWAĆ w technice 'pokrywać przedmioty ochronną lub ozdobną powierzchnią metalu w procesie
elektrolizy': Galwanizować ozdobne okucia do mebli. Galwanizowane rury.

GALWANIZERSKI 'związany z galwanizerstwem -galwanizowaniem przedmiotów lub umiejętnościami w tym zakresie;

także: polegający na galwanizacji': Wydział galwanizerski. Mistrz galwanizerski. Wykorzystano metody galwanizerskie.

GALWANICZNY 'związany z galwanizacją': Obróbka galwaniczna.

OGNIWO GALWANICZNE w fizyce i technice 'ogniwo elektryczne, które jest źródłem prądu stałego, zaś energia
elektryczna wyzwalana jest w nim w procesach elektrochemicznych, zachodzących w elektrolicie': Do ogniw
galwanicznych należy zarówno akumulator samochodowy, jak i baterie elektryczne do latarek i różnych przyrządów
elektrycznych, zwane często ogniwami suchymi.

PRĄD GALWANICZNY 'prąd elektryczny o małym napięciu i małym natężeniu'

fr. galvanisation od nazwiska Luigiego Galvaniego (1737-1798) włoskiego uczonego, który zasłynął m.in. z doświadczeń
wskazujących na istnienie zjawisk elektrycznych w żywych organizmach

GALWANO- cząstka wyrazów złożonych, dodawana do rzeczowników i przymiotników, wskazująca na ich związek z
galwanizacją lub prądem galwanicznym, np. galwanoplastyka, galwanoterapia

od nazwiska Luigiego Galvaniego

GALWANOPLASTYKA w technice 'osadzanie warstw metalu na przedmiotach w celu uzyskania ich wiernych kopii lub
wiernych kopii ich powierzchni': Galwanoplastyka jest wykorzystywana m.in. do wytwarzania kopii wyrobów
artystycznych i form drukowych.

złożenie cząstki: galwano- i słowa: plastyka

GALWANOTERAPIA w medycynie 'metoda leczenia i rehabilitacji przy zastosowaniu prądu o niskim natężeniu i niskim
napięciu': Galwanoterapia jest stosowana m.in. przy leczeniu nerwobólów, niektórych rodzajów porażeń i rehabilitacji
kończyn po złamaniach.

złożenie cząstki: galwano- i słowa: terapia

GAMA 'następstwo dźwięków uporządkowanych w oktawie według stosunków interwałowych właściwych dla
określonej skali w systemie dur-moll; dźwięk pierwszy (centralny) nadaje gamie nazwę, np. gama C-dur, g-moll'

fr. gammę, wf. gamma

GAMBIT w szachach 'zagranie polegające na poświęceniu jakiejś figury, zwykle pionka, dla uzyskania mocniejszej od
przeciwnika pozycji lub możliwości ataku': Gambit jest szczególnie często spotykany w pierwszej fazie

gry-

fr. gambit

GAMETA w biologii 'komórka rozrodcza': W gametach liczba chromosomów jest o połowę mniejsza od ich liczby w
innych komórkach ciała. Męskie i żeńskie gamety.

ang. gametę od gr. gametes 'małżonek'

I GAMMA 'trzecia litera greckiego alfabetu - duża: r, mała: f.

II GAMMA 'przymiotnik oznaczający jeden z typów rozpadu promieniotwórczego, powstające w jego czasie cząstki i
promieniowanie' <} Promieniowanie gamma 'krótkofalowe promieniowanie elektromagnetyczne, wytwarzane przez
pierwiastki promieniotwórcze lub wzbudzone jądra atomów': Promieniowanie gamma ma dużą zdolność przenikania
przez materię, dzięki czemu jest stosowane w badaniach różnorodnych obiektów i w medycynie, np. przy niszczeniu
komórek rakowych. () Rozpad gamma 'jeden z typów rozpadu promieniotwórczego, podczas którego z jąder
emitowane są fotony'

od nazwy trzeciej litery greckiego alfabetu: y - gamma

GANDYZM 'ruch polityczny, którego inicjatorem i przywódcą był Gandhi, zmierzający do zdobycia niepodległości Indii
bez użycia przemocy, metodą pokój owych protestów i nacisku moralnego': Gandyzm wniósł do życia politycznego
świata nową jakość, strategię non violance, która zakładała walkę bez użycia przemocy, walkę "siłą prawdy".

GANDYSTA 'zwolennik gandyzmu': Oprócz niepodległości gandyści walczyli także o reformy społeczne w Indiach: o
likwidację systemu kastowego oraz dyskryminacji narodowej i religijnej.

od nazwiska Mohandasa Gandhiego (1869-1948), hinduskiego filozofa, pisarza i męża stanu, obdarzonego
zaszczytnym tytułem "Mahatma" - 'wielki duchem'

GANGRENA l. inaczej: ZGORZEL 'martwica tkanek, spowodowana przez bakterie gnilne, które są w organizmie albo
dostają się do niego przy zranieniu lub zmiażdżeniu ciała': Gangrena jest leczona antybiotykami, wymaga też
chirurgicznego usunięcia zmartwiałych tkanek. l.przen. 'zgnilizna moralna': Społeczeństwo toczy rak korupcji, rozwija
się w nim gangrena moralna.
lać. gangraena z gr. gangraina 'ropiejący wrzód'

264

GARBOWAĆ

GARSON

GARBOWAĆ 'o skórach: wyprawiać, poddając moczeniu w roztworach specjalnych związków chemicznych, wiążących
się z białkiem skóry i nadających jej trwałości i elastyczności': Dobrze wygarbowana skóra nie gnije, jest też dość
odporna na działanie wilgoci. () Garbować komuś skórę 'bić kogoś': Pamiętał, jak ojciec wygarbował mu skórę, gdy
przyszedł za późno do domu.

GARBARZ 'osoba, która zajmuje się zawodowo garbowaniem skór': Otrzymał od przyjaciela myśliwego świeżą skórę
dzika i zaczął szukać w mieście garbarza, który mógłby ją wyprawić.

GARBARSTWO 'zawód garbarza; także: wiedza i praktyka z zakresu wyprawiania skór'

GARBARNIA 'zakład lub pracownia, gdzie wyprawia się skóry': Współczesne garbarnie, części przemysłowych zakładów
skórzanych, nie przypominają już małych pracowni rzemieślników sprzed lat.

GARBNIK 'substancja służąca do garbowania': Od najdawniejszych czasów wykorzystywane były naturalne garbniki,
np. otrzymywane z galasówek, kory dębu, z sumaka itd. Obecnie stosuje się też garbniki syntetyczne i mineralne, np.
sole żelaza i chromu.

od niem. gerben

GARDA l. 'blacha wokół rękojeści broni białej: szabli, ra-piera, szpady itd., osłaniająca dłoń walczącego': Chciał Szwed
w przelocie wbić swój rapier aż po gardę pod pachę przeciwnika. (Sienkiewicz) 2. 'w boksie: ustawienie rąk tworzące
osłonę przed ciosami przeciwnika':

Wyłapywał ciosy przeciwnika na gardę.

fr. gardę od: garder 'ochraniać'

GARDĘ DU CORPS (czytaj: gard di kor) 'dawniej straż przyboczna monarchy, obecnie: ochrona jakiejś ważnej
osobistości': Cesarza poprzedzało dwóch olbrzymich gwardzistów z gardę du corps. Należał do gardę du corps
prezydenta Francji.

fr. gardę du corps

GARDEN PARTY 'przyjęcie towarzyskie na wolnym powietrzu, zwłaszcza eleganckie przyjęcie popołudniowe': Urodziny
ich córki przypadały w czerwcu, więc -jeśli dopisywała pogoda - zapraszali znajomych do swego sadu na garden party.

ang. garden party 'przyjęcie ogrodowe'

GARDEROBA l. 'zestaw czyichś ubrań, ubrań najakąś porę roku, okazję; także: ubranie, strój': Cała garderoba studenta
to były dwa swetry i dżinsy. Garderoba wiosenna. Z dezaprobatą patrzyła na sfatygowaną garderobę narzeczonego
córki. 2. 'szatnia lub pomieszczenie w domu, służące do przechowywania ubrań': Oddali płaszcze do garderoby. Za
sypialnią w małej wnęce urządzili sobie garderobę. 3. 'pomieszczenie teatralne służące aktorom do charakteryzowania
się i ubierania przed występem': Dzielił garderobę ze słynnym aktorem i mógł podpatrywać tajniki jego
charakteryzacji.
GARDEROBIANA 'kobieta, która pomaga aktorom przed występem w ubieraniu się i charakteryzowaniu'

GARDEROBIANY l. 'związany z garderobą': Garderobiane lustro. 2. 'mężczyzna, który pomaga aktorom przed
występem w ubieraniu się i charakteryzowaniu' fr. garderobę, pierwotnie 'przechowalnia sukien'

GARMAŻERIA 'zakład gastronomiczny, w którym przygotowuje się gotowe albo półgotowe potrawy: zimne zakąski,
przystawki, potrawy rybne, potrawy w galarecie itd.; także: sklep, w którym się takie wyroby sprzedaje': W garmażerii
na naszej uliczce można było kupić doskonałe sałatki, był też kącik konsumpcyjny ze stolikami, w którym jadaliśmy
flaki i bigos.

GARMAŻERKA l. pot. 'przyrządzanie wyrobów garmażeryjnych': Był mistrzem w garmażerce. 2. 'wyroby garmażeryjne':
Kupił jarzynową garmażerkę. Stoisko z garmażerką.

GARMAŻERYJNY 'związany z garmażerią, zwykle:

będący gotowym lub półgotowym wyrobem spożywczym przygotowanym w specjalnym zakładzie': Sklep
garmażeryjny. Produkty garmażeryjne.

fr. gardemanger, pierwotnie 'spiżarnia'

GARNIROWAĆ 'ozdabiać potrawy rozłożone na półmiskach, talerzach, salaterkach': Na półmisku były rozłożone różne
rodzaje wędlin, garnirowane jarzynami i zieleniną.

GARNIRUNEK 'to, czym przyozdobiono potrawy':

Piękny gamirunek z rzodkiewek, różnokolorowej papryki i zieleniny.

fr. garnir, w szerokim znaczeniu 'zaopatrywać, umacniać, ozdabiać, wyścielać', także słowo garnirować miało niegdyś
w polszczyźnie szerokie znaczenie, odnosiło się np. do obszywania ubrań ozdobami

GARNIZON l. 'oddziały i instytucje wojskowe, rozlokowane w jakimś mieście lub twierdzy': Dowodził garnizonem
warszawskim. W twierdzy był bardzo silny garnizon, dobrze przygotowany do obrony. 2. 'miasto, twierdza, gdzie
stacjonuje wojsko': Żołnierze wracali do garnizonu z dwutygodniowego pobytu na poligonie.

fr. gamison

GAROTA 'hiszpańskie urządzenie do wykonywania wyroku śmierci na skazanych: początkowo pętla przymocowana do
słupa, którą skręcano z tyłu, powodując uduszenie, potem stalowy kołnierz połączony ze śrubą, której skręcanie
powodowało zaciskanie go na szyi i śmierć': W 1520 r., po wybuchu indiańskiego powstania, hiszpańscy
konkwistadorzy udusili garotą od dawna więzionego przez siebie azteckiego cesarza Montezu-mę.

hiszp. garrote

GARSON przestarz. (czytaj: garsą) 'chłopiec do pomocy w sklepie, do drobnych posług w hotelu, restauracji, na

265

GARSONIERA

GAULLIZM

statku': Zawołał: garson! proszę zaraz zanieść tę wiadomość do pokoju numer 14.

fr. garcon 'chłopiec'

GARSONIERA 'jednopokojowe mieszkanie, zwłaszcza takie, które nie jest dla kogoś głównym mieszkaniem':

Mówiono o nim, że ma garsonierę, w której przyjmuje wizyty różnych pań.

fr. garęonniere, dawniej "mieszkanie kawalerskie"

GARSONKA 'wierzchnie ubranie damskie, składające się z żakietu i spódnicy': Na spacer założyła elegancką garsonkę.

od/f. garęonne 'dziewczyna naśladująca chłopców' (takie też dawne znaczenie w polszczyźnie), od: garcon 'chłopiec'

GASTARBEITER (czytaj: gastarbajter) 'cudzoziemski robotnik, najczęściej z państw słabo rozwiniętych, pracujący w
państwach bogatych': Fala tureckich gastarbeiterów w RFN. Byłem przez dwa lata gastarbeiterem w Stanach.

niem. Gastarbeiter

GASTRO- cząstka o znaczeniu 'żołądek', dodawana do różnych rzeczowników i przymiotników, zazwyczaj odnoszących
się do medycyny, wskazująca na ich związek z żołądkiem, badaniem go, jego chorobami itd.', np. gastrologia,
gastroskopia

od gr. gaster 'żołądek'

GASTROLOGIA 'dział medycyny zajmujący się schorzeniami żołądka oraz jelit': Gastrologia wyodrębniła się jako osobna
nauka medyczna w okresie międzywojennym.

GASTROLOG 'specjalista w zakresie gastrologii': Zdecydował się na wizytę u gastrologa, ponieważ od kilku tygodni
cierpiał na niestrawność.

złożenie cząstek: gastro- i -logia od gr. logos 'nauka, stówo'

GASTROSKOPIA w medycynie 'metoda badania żołądka za pomocą specjalnego wziernika, umożliwiającego oglądanie
wnętrza tego narządu, a często też pobieranie wycinków do analizy': Gastroskopia umożliwia wczesne wykrywanie
wielu chorób żołądka, np. nowotworów.

GASTROSKOP w medycynie 'wziernik stosowany w gastroskopii': We współczesnych gastroskopach obraz z wnętrza

organizmu jest przekazywany za pośrednictwem światłowodu.

złożenie cząstek: gastro- i -skopia od gr. skopeo 'patrzę'

GASTRONOMIA l. 'ogół zakładów publicznego żywienia: barów, stołówek, bufetów, restauracji itd.': Warszawskiej
gastronomii przybyło ostatnio kilka nowych lokali. 2. 'sztuka przyrządzania potraw': Nowy kucharz rzeczywiście
wyśmienicie znał się na gastronomii.

GASTRONOM 'pracownik przemysłu gastronomicznego; także: znawca sztuki kulinarnej': Gastronom narzekał na zbyt
niskie -jego zdaniem - ceny produktów żywnościowych. Szef był doświadczonym gastronomem.

GASTRONOMICZNY 'związany z gastronomią -sztuką przyrządzania potraw lub związany z potrawami':

Technikum gastronomiczne. Wyroby gastronomiczne. fr. gastronomie odgr. gaster 'żołądek', nómos 'prawo'

GASTRYCZNY w medycynie 'związany z żołądkiem': Zaburzenia gastryczne. Gorączka gastryczna.

GASTRYK/w/. 'osoba cierpiąca na chorobę żołądka':

Jego przyjaciel był gastrykiem i nie mógł spróbować większości tych specjałów, które zostały przygotowane na
przyjęcie.
fr. gastrique od gaste'r 'żołądek'

-GATE (czytaj: gejt) cząstka dodawana do różnych wyrazów lub ich części, wskazująca na to, że utworzony w ten
sposób wyraz złożony jest nazwą jakiejś afery, np. sznapsgate 'afera spirytusowa', żelgate 'afera żelatynowa',
Monikagate 'afera związana z romansem prezydenta USA Billa Clintona z Moniką Lewinsky'

od: afera Watergate, afera związana z włamaniem się w 1972 r. przez amerykańskie służby specjalne - za wiedzą i
zgodą Richarda Nixona, prezydenta USA (z Partii Republikańskiej) - do waszyngtońskiej siedziby Partii Demokratycznej
- budynku o nazwie Watergate (a także innymi bezprawnymi działaniami, np. zakładaniem podsłuchów)

GAUCZO albo GAUCHO (czytaj: gauczo) 'potomek ludności indiańskiej i hiszpańskiej, zamieszkujący pampę -stepy
Argentyny, Urugwaju i Brazylii': Gauczo są południowoamerykańskimi odpowiednikami kowbojów, trudnią się
pasterstwem, owiani są też legendą walk o wyzwolenie narodowe. Gauczo opowiadał im o swym dziadku, który w XIX
w. walczył z Hiszpanami.

hiszp. gaucho

GAUDEAMUS 'radujmy się - pierwsze słowo tradycyjnej pieśni studenckiej, wykonywanej w czasie uroczystości
akademickich, np. rozpoczęcia roku akademickiego; także: tytuł tej pieśni, ta pieśń': W tym roku "Gaudeamus"
zabrzmiało na Uniwersytecie Warszawskim 2 października.

tac. od: gaudeamus igitur, iuvenes dum sumus 'radujmy się więc, dopóki jesteśmy młodzi'

GAULLIZM (czytaj: golizm) 'kierunek polityki francuskiej, którego twórcą był gen. de Gaulle: dążenie do nadania Francji
rangi mocarstwa oraz wzmocnienia władzy wykonawczej i poszerzenia jej uprawnień'

GAULLISTA (czytaj: golista) 'zwolennik gaullizmu, członek partii gaullistowskiej - obecnie noszącej nazwę
"Zgromadzenie na rzecz Republiki': Gaulliści stanowili mocne oparcie społeczne i parlamentarne dla rządów
prezydenckich de Gaulle'a.

266

GAWROSZ

GEMMA

GAULLISTOWSKI (czytaj: golistowski) 'związany z gaullizmem lub z gaullistami': Gaullistowska prawica. Gaullistowskie
szeregi.

od nazwiska Charlesa de Gaulle'a (1890-1970), francuskiego patrioty i przywódcy w czasie II wojny światowej, potem
długoletniego prezydenta Republiki

GAWROSZ l. 'postać z powieści Wiktora Hugo "Nędznicy": dziecko paryskiej ulicy, dzielny chłopiec, który dzięki
sprytowi i inteligencji sam daje sobie radę w życiu, a kiedy trzeba - staje do walki z żołnierzami, wykazując wielką
odwagę' 2. przest. 'młody, wesoły urwis, chłopak z ulicy': Antyhitlerowskie hasła malowane przez warszawskich
gawroszów.

GAWROSZKA 'mała chustka na szyję': Całość jego kolorowego stroju uzupełniała niedbale zawiązana kraciasta
gawroszka.

fr. Gavroche; powieść Wiktora Hugo (1802-1885) "Nędznicy" została po raz pierwszy wydana w 1862 r.

GAY zob. GEJ

GAZDA reg. 'właściciel gospodarstwa rolnego na Podhalu, góral gospodarz': Gazda miał kilkuhektarowe gospodarstwo,
ale żył obecnie raczej z wynajmowania pokoi turystom niż ze swoich owieczek.

GAZDÓWKA reg. 'gospodarstwo rolne na Podhalu':

Pracować na gazdówce.

GAZDOWAĆ reg. 'na Podhalu: gospodarzyć': Gazdował na kilku hektarach.

GAZDOWSKI reg. 'związany z gazdą, należący do gazdy': Gazdowska zagroda.

węg. gazda

GAZPACHO (czytaj: gaspaczio) 'orzeźwiająca, zimna zupa hiszpańska; chłodnik hiszpański': Gazpacho przygotowuje się
z różnych jarzyn, z dodatkiem mięsa i grzanek lub chleba. Gazpacho jada się jedynie latem i zwykle jest podawana z
lodem.

hiszp. gazpacho

GAZYFIKACJA 'zakładanie na jakimś terenie sieci gazowniczej': Mieszkańcy zawiązali komitet, którego celem było
doprowadzenie do jak najszybszej gazyfikacji.

GAZYFIKOWAĆ 'zakładać na jakimś terenie sieć gazowniczą': W maju będą gazyfikować naszą ulicę.

od słowa: gaz

GAŻA 'stałe wynagrodzenie w niektórych zawodach, zwłaszcza artysty, aktora lub wojskowego. Gaża generalska. Po
podpisaniu kontraktu artyście wypłacono gażę.

niem. Gage 'wynagrodzenie artysty', w Austrii dawniej: 'wynagrodzenie oficera'

GB skrót słowa: gigabajt (zob. pod hasłem bajt)

Gd symbol pierwiastka chemicznego: gadolin (zob.)

GEDANIT 'żywica kopalna o żółtym kolorze, znajdowana na wybrzeżach Bałtyków': Gedanitjest często uznawany za
jasną odmianę bursztynu.

od łacińskiej nazwy Gdańska: Gedanum

Ge symbol pierwiastka chemicznego: german (zob.)

GEHENNA l. 'w Biblii: jedna z nazw piekła': Nazwę piekła: gehenna, utworzono od nazwy doliny koło Jerozolimy, gdzie
w bardzo dawnych, pogańskich czasach oddawano cześć Molochowi i w ofierze m.in. palono dzieci. l.przen. 'ciężkie,
bolesne przeżycia, cierpienia fizyczne lub psychiczne': Przeszła gehennę po śmierci rodziców. Na zesłaniu przeżyli
gehennę.

lać. kość. gehenna od hebr. Ge Hinnóm - nazwa doliny

GEJ pot. 'mężczyzna-homoseksualista': Rozmawia ze mną gej, przyjaciel Jana. Nazywamy się gejami, to zawsze brzmi
mniej ordynarnie niż "pedał".

GEJÓW SKI 'homoseksualny, dotyczący gejów': Klub gejowski. Gejowskie party.

ang. gay
GEJSZA 'w Japonii: dziewczyna do towarzystwa, umilająca w czasie spotkań towarzyskich, w kawiarni itd. czas
mężczyznom': Gejsze umieją prowadzić miłą rozmowę towarzyską, tańczyć, śpiewać i grać na różnych instrumentach.
Ich funkcja, związana z tradycją japońską, obecnie zanika.

jap. gejśa

GEJZER 'gorące źródło, regularnie wyrzucające strumień gorącej wody i pary na znaczną wysokość': Gejzery występują
głównie na terenach wulkanicznych, m.in. na Islandii, Kamczatce i w USA.

GEJZERYT 'skała krzemionkowa, osadzająca się w pobliżu gejzerów'

ang. geyser od nazwy islandzkiego źródła: Geysir, a to od słowa:

geysa 'tryskać'

GELEE (czytaj: żele) 'galaretka owocowa': Geiće można przyrządzić samemu z soku owocowego, cukru i żelatyny.

fr. gelee

GEM 'w tenisie: część seta, rozgrywka, której zwycięzcą jest zawodnik mający przewagę dwóch wygranych piłek nad
przeciwnikiem i zdobyte cztery piłki': Decydujący gem. Polska zawodniczka wygrała drugiego gema.

od ang. gamę 'gra, rozgrywka'

GEMMA 'kamień szlachetny lub półszlachetny, na którym wyryto jakiś wizerunek lub - częściej - wyrzeźbiono go w taki
sposób, że jest on wypukły, niekiedy przy tym warstwa wyrzeźbiona ma inny kolor niż płaszczyzna kamienia': W
dawnych czasach gemmy były używane

267

GEN

GENERAŁ

jako pieczęcie, dziś należą do wyszukanych ozdób. Cenione są zwłaszcza gemmy, mające wizemnek wypukły,
nazywane kameami.

lać. gemma 'pączek, drogi kamień, oczko pierścienia'

GEN w biologii i genetyce 'odcinek łańcucha kwasu dezoksyrybonukleinowego, który zawiera zapisaną informację o
jakiejś cesze dziedzicznej organizmu - najmniejsza i podstawowa materialna jednostka dziedziczenia': Geny są ułożone
w chromosomach w ściśle określonych miejscach.

GENOM w genetyce 'zespół genów zawartych w pojedynczym (haploidalnym) zespole chromosomów': Przy
zapłodnieniu genom matki łączy się z genomem ojca.

GENOTYP w genetyce 'zespół wszystkich genów organizmu, warunkujący dziedziczenie': Badania zmierzające do
opisania całego genotypu człowieka.

niem. Gen od gr. genos 'ród' - termin wprowadzony na początku XX w. przez W. Johannsena (1857-1927), duńskiego
biologa
GENETYKA 'nauka zajmująca się badaniem praw dziedziczności i zmienności organizmów żywych': Niezwykłe odkrycia
w dziedzinie genetyki, przede wszystkim prace nad "mapą genów" człowieka, umożliwią w nadchodzących latach
skuteczne leczenie wielu chorób.

GENETYK 'uczony prowadzący badania w dziedzinie genetyki': Obecnie wysiłki całych zespołów genetyków skupiają się
na dokładnym określeniu funkcji poszczególnych genów w ludzkim organizmie.

I GENETYCZNY 'związany z genetyką': Badania genetyczne. <0 Kod genetyczny 'sposób zapisu informacji genetycznej w
cząsteczce kwasu nukleinowego': Znakami kodu genetycznego są cztery organiczne zasady azotowe. <) Inżynieria
genetyczna 'przekształcanie łańcucha genów poza organizmem': Inżynieria genetyczna pozwala m.in. na uzyskanie
niewy stepujących w przyrodzie kombinacji genów.

II GENETYCZNY zob. pod hasłem: GENEZA

ang. genetics od niem. Gen

GENEALOGIA l. 'historia rodu, uwzględniająca jego pochodzenie i więzy pokrewieństwa łączące jego członków':
Dziadek zaczął opowiadanie: - Nasza genealogia sięga daleko w przeszłość... 2. 'pochodzenie czegoś, "korzenie", z
których to wyrasta': Genealogia gatunku literackiego. Genealogia ruchów rewolucyjnych. 3. 'dział historii, zajmujący
się ustalaniem pokrewieństwa różnych osób, dat ich narodzin, ślubów, śmierci itd.'

GENEALOGICZNY l. 'związany z genealogią - historią rodu': Kronika genealogiczna. < Drzewo genealogiczne
'przedstawienie historii jakiejś rodziny i więzów pokrewieństwa jej członków w formie wykresu przypominającego
drzewo' 2. Związany z genealogią - pochodzeniem czegoś': Praca historyka literatury zawierała ciekawe rozważania
genealogiczne, dotyczące dziewiętnastowiecznej powieści historycznej. 3. 'związany z genealogią - działem historii':
Genealogiczne ustalenia,

odnoszące się do stosunków pokrewieństwa wśród pierwszych Piastów.

lać. genealogia z gr. genealogia 'opowieść o dziejach rodu'

GENERACJA l. 'ludzie (albo zwierzęta) urodzeni w jednym okresie, pokolenie': Generacja powstańców listopadowych.
Starsza generacja niechętnie słucha muzyki rockowej. 2. 'towary wytworzone na określonym stopniu rozwoju myśli
technicznej produkcji': Komputery czwartej generacji. Telewizor nowej generacji.

UWAGA: w tym znaczeniu wyraz nadużywany, np.: "Nowa generacja tuszu do rzęs" (lepiej: nowy typ, gatunek, rodzaj
tuszu).

I GENERACYJNY 'związany z generacją-pokoleniem ludzi, pokoleniowy': Przeżycie generacyjne pokolenia Kolumbów.

Więź generacyjna.

II GENERACYJNY zob. pod hasłem: GENEROWAĆ

lać. generatio 'płodzenie, rodzenie': w znaczeniu 2. zapożyczenie z ang. generation

GENERALIZACJA 'uogólnienie': Generalizacja nie jest w tym wypadku uprawomocniona - każde dziecko rozwija się
nieco inaczej.

GENERALIZOWAĆ 'uogólniać': To może skłaniać do tego, że zaczniemy generalizować, twierdzić, że wszędzie panuje
całkowity marazm.

z łac. generalis 'ogólny, powszechny'

GENERALNY l. 'odnoszący się do wszystkich ludzi, zjawisk lub rzeczy, powszechny, ogólny': Raz na kwartał matka
urządzała w domu generalne porządki, trzepanie wszystkich dywanów, wymiatanie ze wszystkich kątów, odkurzanie
wszystkich książek i półek. Na zjazd generalny przybyli delegaci ze wszystkich terenowych ogniw partii. 2. 'naczelny,
główny lub zasadniczy - zwłaszcza w utartych połączeniach, odnoszących się do stanowisk, urzędów i instytucji': Sztab
generalny układa plany walki dla całej armii. Dyskutowano o tym, czy urząd prokuratora generalnego powinien być
nadal połączony z urzędem ministra sprawiedliwości.

GENERALIA l. 'problemy ogólne i zasadnicze, odnoszące się do wszystkich osób, rzeczy, zjawisk': Dyrektor omówił z
głównym księgowym generalia, natomiast rozwiązaniem szczegółowych problemów miały zająć się panie z działu
finansowego. 2. 'dział biblioteczny, zwłaszcza w dużych bibliotekach, obejmujący dzieła o treści ogólnej': Studentów
pytających o encyklopedie kierowano do generaliów.

lać. generalis 'rodowy; dotyczący wszystkich'

GENERAŁ l. 'stopień oficerski wyższy od pułkownika, a niższy od marszałka - obecnie w armii polskiej jeden z czterech
stopni generalskich; także: oficer mający ten stopień': Stopień generała otrzymał w 52. roku życia. W 1981 r. generał
Jaruzelski, stojący już na czele rządu, został I sekretarzem PZPR. 2. 'główny przełożony zakonu w Kościele katolickim'

268

GENEROWAĆ

GENTLEMAN

GENERALSKI 'związany z generałem': Mundur generalski. W armii polskiej są cztery stopnie generalskie: generał
brygady, generał dywizji, generał broni i generał armii.

GENERALICJA 'wszyscy generałowie w jakimś kraju, epoce, związani z jakimś wodzem itd.': Spotkanie prezydenta USA
z polską generalicją. Przedwojenna generali-cja. Generalicją napoleońska.

GENERALISSIMUS 'najwyższy tytuł wojskowy, nadawany w niektórych państwach, np. w Rosji, ZSRR, Hiszpanii,
głównemu dowódcy walczących wojsk - najważniejszemu "rozkazodawcy"': Po napaści niemieckiej na ZSRR Stalin
przybrał tytuł generalissimusa.

niem. Generał od fr. capitaine, lieutnant generał 'główny kapitan, porucznik'

GENEROWAĆ 'wytwarzać, rodzić coś, powodować powstawanie czegoś': Ustrój taki zazwyczaj generuje
nadopiekuńczość państwa. Gospodarki te, pomimo zdolności do ekspansji, stale generują zjawiska kryzysowe i
patologię społeczną

UWAGA: jest to wyraz modny, nadużywany zamiast słów:

produkować albo rodzić, powodować coś, sprzyjać czemuś itp.

GENERATOR l. w technice 'urządzenie wytwarzające energię w jakiejś postaci lub jakiś nośnik energii': Szpital był
wyposażony we własny generator, który uruchamiano wówczas, gdy nie było prądu. Generator gazu. 2. w technice,
także komputerowej 'urządzenie lub program wytwarzające pewne wielkości fizyczne lub matematyczne': Generator
drgań sinusoidalnych. Generator liczb pseudolosowych.

GENERATYWNY l. w biologii 'związany z rozmnażaniem płciowym': Rozmnażanie generatywne. Komórki generatywne.

2. w językoznawstwie 'związany z wytwarzaniem z substancji myśli - stów, zdań i tekstów': Gramatyka generatywna
opisuje kolejne przekształcenia: od myśli do struktury formalnej ją wyrażającej - zdania.
II GENERACYJNY w fizyce 'taki, który coś generuje, wytwarza': Urządzenia, układy generacyjne.

ang. generale, a to z łac. generare 'rodzić'

GENESIS (czytaj: genezis) l. 'w Biblii: Księga Rodzaju':

Starotestamentowa księga Genesis opowiada o stworzeniu świata przez Boga oraz o patriarchach. 2. rząd.
'stworzenie': "Genesis z ducha" Juliusza Słowackiego.

lać. genesis 'stworzenie' odgr. genesis 'rodzaj, rodzenie'

GENEZA 'warunki powstania jakiegoś zjawiska, jakiejś rzeczy, gatunku artystycznego itd., źródło czegoś': Uczniowie
poznawali na lekcjach genezę II wojny światowej: rozwój faszyzmu, zaborcze plany Niemiec, konflikt między
hitleryzmem, stalinizmem i demokracjami Zachodu, wreszcie sprzeciw Polski wobec żądań Hitlera.

II GENETYCZNY 'związany z rozwojem, pochodzeniem': Językoznawca dowodził, że między językami słowiańskimi a

bałtyckimi istnieje związek genetyczny: obie te grupy języków pochodzą od wspólnego przodka: języka
prabałtosłowiańskiego.

od łac. genesis 'stworzenie'

GENITALIA ksiąźk. 'zewnętrzne narządy płciowe': Na obrazie genitalia zostały zasłonięte zielonymi listkami.

GENITALNY ksiąźk. 'związany z genitaliami': Oralna, analna i genitalna faza rozwoju w psychologii Freuda.

lać. genitalia (liczba mnoga) od: genitalis 'płodzący'

GENIUSZ l. 'najwyższy stopień uzdolnienia w sztuce, nauce lub innej dziedzinie; także: człowiek, który odznacza się
nadzwyczajną umysłowością i uzdolnieniami':

Geniusz muzyczny Mozarta. Geniusz strategiczny Napoleona. Einstein jest przez wielu uważany za największego
geniusza nauki XX w.

GENIALNY 'o człowieku: odznaczający się geniuszem;

o dziele, odkryciu itd.: odznaczający się niezwykłą wartością naukową, poznawczą, artystyczną itd.': Za
najgenialniejszego artystę XVI w. uważali Leonarda da Vinci. Genialne odkrycia Stephena Hawkinga wprowadziły fizykę
w XXI wiek.

GENIUS LOCI 'duch miejsca - swoista atmosfera panująca gdzieś, charakterystyczna dla pewnego miejsca':

Siedzieli na górze Świętego Krzyża, patrząc na stary klasztor i panoramę Kielecczyzny, czując genius loci tego
niezwykłego szczytu: świętego miejsca pogan, miejsca pielgrzymek chrześcijańskich królów, wreszcie więzienia i obozu
śmierci.

lać

genius 'duch', pierwotnie 'duch opiekuńczy, np. miejsca'

-GENNY cząstka, będąca ostatnim członem przymiotników złożonych, mająca znaczenie 'rodzący coś, sprzyjający
czemuś, powodujący coś', np. kryminogenny, pa-togenny, korupcjogenny

z gr. genos 'pochodzenie'

GENOM zob. pod hasłem: GEN GENOTYP zob. pod hasłem GEN
GENRE (czytaj: żar) ksiąźk. 'rodzaj, gatunek-najczęściej w odniesieniu do specyficznego rodzaju twórczości jakiegoś
artysty, stylu twórczości lub wykonawstwa':

Genre twórczości rzeźbiarza. Genre dramatyczny. Lite-raturoznawca mówił o różnych genre'ach mowy w utworze.

fr. genre

GENSEK 'sekretarz generalny partii komunistycznej; nazwa używana przede wszystkim w odniesieniu do przywódców
partii w byłym Związku Sowieckim': Dwóch kolejnych genseków rządziło zaledwie po kilkanaście miesięcy.

skrót od roś. gienieralnyj sekrietar GENTLEMAN zob. DŻENTELMEN

269

GENTLEMANA AGREEMENT

GERMAN

GENTLEMANA AGREEMENT zob. pod hasłem: DŻENTELMEN

GENUS PROXIMUM (czytaj: genus proksimum) w logice 'rodzaj najbliższy - pojęcie ogólne, do którego zakresu należy
sens definiowanego wyrazu, a zarazem takie, że jego zakres jest możliwie najbliższy temu sensowi':

W definicji klasycznej podajemy genus proximum i dif-ferentia specifica definiowanego pojęcia. Podając genus
proximum należy uważać, by był to rzeczywiście najbliższy rodzaj ogólny, gdyż w przeciwnym razie nie będzie możliwe
podanie differentia specifica. Np. genus proximum słowa: buldog to pies, a nie zwierzę lub ssak.

tac. genus proximum

GEO- cząstka wyrazów złożonych o znaczeniu 'Ziemia', dodawana do rzeczowników i przymiotników, wskazująca na
to, że ich znaczenie jest związane z Ziemią:

nauką o niej, zjawiskami w skorupie ziemskiej, pomiarami jej powierzchni itd., np. geosfera, geotermiczny

od gr. ge 'ziemia'

GEOCENTRYZM 'teoria głosząca, że Ziemia jest środkiem Wszechświata, dookoła niej krążą inne planety, Słońce i
gwiazdy': Geocentryzm powstał w starożytności, uznawany był też w średniowieczu. Teorię tę obaliły dopiero badania
Mikołaja Kopernika.

GEOCENTRYCZNY l. 'związany z geocentryzmem, taki, w którym uznaje się Ziemię za środek Wszechświata':
Geocentryczny model Wszechświata. Teoria geocentryczna. 2. 'odnoszący się do środka Ziemi, mający punkt
początkowy wyróżniony w środku Ziemi':

Odległość geocentryczna.

złożenie cząstki: geo- i wyrazu: centryzm

GEODEZJA 'nauka zajmująca się pomiarami globu ziemskiego i wyznaczaniem jego kształtu, pomiarami gruntów i
obiektów naziemnych oraz sporządzaniem map i planów gruntów': Obecnie w geodezji, zajmującej się pomiarami
wielkich obszarów Ziemi, wykorzystuje się dane satelitarne.

GEODETA 'specjalista w zakresie geodezji': Geodeci podzielili teren na działki budowlane, sporządzili odpowiedni plan
i zaznaczyli granice działek w terenie.
GEODEZYJNY 'związany z geodezją, zajmujący się pomiarami Ziemi': Pomiary geodezyjne. Firma geodezyjna.

fr. geodesie odgr. geódaisia 'dzielenie ziemi'

GEOLOGIA 'nauka zajmująca się badaniem budowy skorupy ziemskiej i jej przemian historycznych': Geologia to nauka
mająca wiele działów, w których bada się szczegółowe zagadnienia dotyczące skorupy ziemskiej, m.in. procesy
zachodzące w jej wnętrzu i na jej powierzchni, historie przemian, którym podlegała Ziemia, wreszcie występowanie
złóż minerałów i wody.

GEOLOG 'uczony prowadzący badania w zakresie geologii': Patronem polskich geologów jest Stanisław

Staszic, który na początku XIX w. prowadził obserwacje geologiczne ziem polskich, głównie pod względem
występowania na nich tych minerałów, które mają znaczenie gospodarcze.

GEOLOGICZNY 'związany z geologią lub przedmiotem jej badań': Badania geologiczne. Budowa geologiczną Karpat. W
podziale geologicznym dziejów Ziemi wyróżnia się pięć er: archaik, proterozoik, paleozoik, mezo-zoik i kenozoik.

złożenie cząstek: geo- i -logia od gr. logos 'nauka, słowo'

GEOPOLITYKA 'doktryna polityczna, według której położenie geograficzne kraju ma zasadnicze znaczenie dla jego
polityki': Termin geopolityka został wymyślony w okresie I wojny światowej.

GEOPOLITYCZNY 'taki, który wypływa z zasad geopolityki': To powoduje, że Ukraina ma znaczenie geopolityczne w tej
części Europy.

złożenie cząstki: geo- i słowa: polityka

GEOSFERA 'jedna z koncentrycznych sfer, z których jest zbudowana kula ziemska': Geosfery to np. jądro Ziemi, płaszcz
Ziemi i litosfera.

złożenie cząstki: geo- i słowa: sfera

GEOTERMICZNY 'związany z ciepłem wnętrza Ziemi':

Wśród alternatywnych źródeł energii wymienia się m.in. energię geotermiczną, np. energię gorących źródeł,
wykorzystywaną już w pewnych regionach do ogrzewania. {) Stopień geotermiczny w geologii 'odległość w głąb ziemi,
której odpowiada wzrost temperatury o l stopień Celsjusza'

złożenie cząstki: geo- i słowa: termiczny

GEOTROPIZM w biologii 'utrzymywanie się rośliny w pewnym położeniu, wynikające z jej dostosowania się do
ziemskiej siły ciążenia': Geotropizm powoduje, że korzenie roślin rosną w dół (geotropizm dodatni), a łodyga w górę
(geotropizm ujemny).

złożenie cząstki: geo- i słowa: tropizm

GERIATRIA 'dział medycyny (dokładniej: gerontologii) zajmujący się profilaktyką i leczeniem chorób wieku
podeszłego': Geriatria zajmuje się m.in. innymi leczeniem miażdżycy tętnic, choroby ciśnieniowej i raka u osób
starszych.

GERIATRA 'lekarz specjalizujący się w zakresie geriatrii': Geriatra nie tylko przepisywał swym pacjentom leki, ale
zalecał im też aktywność życiową i fizyczną.

GERIATRYCZNY 'związany z geriatrią': Przychodnia geriatryczna.

ang. geriatrics odgr. geron 'starzec', iatreia 'leczenie'

GERMAN 'pierwiastek chemiczny o liczbie atomowej 32 i masie atomowej 72,59: szarobiały, wykazujący właściwości
metalu i niemetalu, symbol Ge': German jest pier-

270

GERMANIZACJA

GESZEFT

wiastkiem rzadkim, wykorzystuje się go m.in. przy wytwarzaniu tranzystorów.

n. -lać. germanium od łac. Germania 'Niemcy' (pierwiastek odkryty w XIX w. przez Clemensa Winklera (1838-1904),
chemika niemieckiego)

GERMANIZACJA inaczej: NIEMCZENIE 'narzucanie komuś niemieckich zwyczajów, kultury i języka': Germanizacja
ludności w zaborze pruskim. Germanizacja Śląska, Warmii i Mazur.

GERMANIZOWAĆ inaczej: NIEMCZYĆ 'skłaniać lub zmuszać kogoś, by przyjął niemieckie zwyczaje i niemiecką kulturę
zamiast własnych zwyczajów i własnej kultury, by wyzbył się swego języka i zaczął mówić po niemiecku': Władze
pruskie próbowały germanizować dzieci polskie. Strajk szkolny we Wrześni w 1902 r. był próbą obrony przed nakazem
odmawiania pacierza po niemiecku.

GERMANIZACYJNY 'związany z germanizacją': Ger-manizacyjna polityka Bismarcka. Bardzo emocjonalny charakter

"Krzyżaków" Sienkiewicza, wydanych po raz pierwszy w 1900 r., ma związek z brutalnymi działaniami
germanizacyjnymi rządu pruskiego, szczególnie nasilonymi na przełomie XIX w XX w.

od łac. Germanus 'Germanin'

GERONT 'w starożytnej Grecji: członek rady starszych, rządzącej w niektórych miastach-państwach, np. w Sparcie':
Gerontami zostawali obywatele, którzy przekroczyli 60 lat.

gr. geron 'starzec'

GERONTO- cząstka wyrazów złożonych o znaczeniu 'starzec', dodawana do rzeczowników i przymiotników,

wskazująca na ich związek z osobami w podeszłym wieku, np. gerontologia, gerontokracja

odgr. gćron 'starzec'

GERONTOKRACJA 'władza starców': Gerontokracja istniała w niektórych państwach starożytnej Grecji, np. w Sparcie,
zarządzanej przez radę gerontów - geruzję. W naszych czasach jej osobliwą odmianą były rządy komunistyczne w ZSRR
- w latach 70. Komitet Centralny KPZR składał się z działaczy w bardzo podeszłym wieku, a na jego czele stał
siedemdziesięcioletni, schorowany Leonid Breżniew.

złożenie cząstek: geronto- i -kracja od gr. kratos 'siła, władza'

GERONTOLOGIA 'nauka badająca procesy starzenia się organizmów żywych, zwłaszcza organizmu człowieka, a także
różne aspekty procesu starzenia się ludności':

Badania w zakresie gerontologii nabrały w XX w. dużego znaczenia w związku z wydłużeniem się czasu ludzkiego życia.
GERONTOLOG 'uczony zajmujący się problemami starzenia się organizmów': Gerontologowie wskazują na potrzebę
aktywizacji osób w podeszłym wieku.

GERONTOLOGICZNY 'związany z gerontologia': Badania gerontologiczne. Instytut gerontologiczny. złożenie cząstek:

geronto- i -logia od gr. logos

GERUZJA 'w starożytnej Grecji: rada starszych rządząca lub współrządząca w niektórych miastach-państwach':

W Sparcie geruzja m.in. przygotowywała projekty ustaw, które przedstawiano ogólnemu zgromadzeniu.

gr. gerousia

GESTALTYZM (czytaj: gesztaltyzm) inaczej: PSYCHOLOGIA POSTACI 'kierunek w psychologii XX w., zajmujący się
głównie procesami poznawczymi, głoszący, że życie psychiczne człowieka jest złożone z pewnych dużych całości:
postaci, których struktura powinna stać się przedmiotem badania naukowego': W trakcie badań struktury postaci w
gestaltyzmie odkryto wiele praw u-znawanych za powszechne dla ludzkiego poznania, np. prawo figury i tła. Mówi
ono, że w danym momencie ludzka uwaga skupia się tylko na pewnym fragmencie otaczającej rzeczywistości - na
figurze, zaś reszta rzeczywistości pozostaje w tle. Po chwili uwaga może zwrócić się ku innemu fragmentowi,
wyodrębniając go z tła jako figurę.

GESTALTYSTA (czytaj: gesztaltysta) 'psycholog, który jest zwolennikiem gestaltyzmu': Pierwszymi gestalty-stami byli
psychologowie niemieccy, m.in. Max Werthei-mer. niem. Gestaltpsychologie od: Gestalt 'postać'

GESTAPO 'tajna policja polityczna w hitlerowskich Niemczech, działająca także w krajach podbitych przez Hitlera;
także: funkcjonariusze tej policji oraz jej siedziba':

Zabrało go gestapo. Był przesłuchiwany przez gestapo. Na tej ulicy mieściło się gestapo.

GESTAPOWIEC 'funkcjonariusz gestapo': [...] gestapowiec bije jaw twarz. Z drugiej strony. Jeszcze raz. Baśka podnosi
powoli ciężką rękę, by się zasłonić, paraliżuje ją ból - to pies: o to chodziło tamtemu. (Bratny)

GESTAPOWSKI 'związany z gestapo lub z gestapowcami, typowy dla gestapowców': Gestapowski terror. Gestapowskie
metody przesłuchiwania, stosowane przez stalinowskich oprawców.

od niem. Gestapo, skrót nazwy: Ge(heime) Sta(ats)po(lizei) 'tajna policja państwowa'

GESTIA przest. 'zarząd, administracja' Dziś tylko w wyrażeniu: (} w czyjejś gestii 'w czyichś kompetencjach': To nie leży
w gestii tego urzędnika. Ustalanie wysokości opłat jest w gestii dyrektora.

fac. gestio 'postępowanie, prowadzenie'

GESZEFT (czytaj: geszeft) pot. 'interes, zwłaszcza interes przynoszący szybkie zyski, lecz nie zawsze uczciwy':

Te jego geszefty zawsze mi się wydawały podejrzane.

271

GETRY

GIGANT

GESZEFCIARSTWO pot. 'robienie interesów, zwłaszcza szybkich, ale nie zawsze uczciwych': Rzucił pracę w naszej firmie
i zajął się jakimś geszefciarstwem.
GESZEFCIARZ pot. 'osoba zajmująca się geszefciarstwem': Na bazarku zbierali się wieczorem w małych grupkach
geszefciarze, coś cicho uzgadniając.

niem. Geschaft - w podobnym samym znaczeniu, lecz bez zabarwienia negatywnego

GETRY 'podkolanówki bez stóp, niekiedy sięgające aż do połowy uda, używane dla ochrony przed zimnem, różnymi
urazami lub dla ozdoby': Nasz klub piłkarski miał kłopoty dosłownie ze wszystkim: z piłkami, spodenkami, koszulkami,
getrami i trampkokorkami.

fr. guetres

GETTO l. 'w średniowieczu: część miasta zamieszkana przez mniejszość narodową lub społeczną, zwykle przez Żydów':
Żydzi tworzyli w miastach zwarte skupiska, getta, pozwalające im na zachowanie odrębności narodowej i religijnej,
często też izolujące od niechętnego otoczenia. 2. 'w czasie II wojny światowej: dzielnica miasta, w której hitlerowcy
pod przymusem zgromadzili w wielkim ścisku ludność żydowską przed jej ostateczną zagładą': Powstanie w getcie
warszawskim rozpoczęło się 19.04.1943 r. Jego celem nie było odniesienie zwycięstwa, lecz śmierć z bronią w ręku. 3.
'dziś: dzielnica wielkiego miasta w bogatych krajach, zamieszkana przez mniejszość narodową, uboższą od reszty
społeczeństwa': Portorykańskie getto w Nowym Jorku. Polskie getto w Chicago. 4.przen. 'grupa zawodowa,
środowisko izolujące się od reszty społeczeństwa': Getto literackie. Artyści chcieli się zamknąć w swym getcie.

wf. ghetto 'dzielnica żydowska w Wenecji', od słowa: ghetto 'odlewnia' - która była w tej dzielnicy i stała się jej
symbolem

GG skrót nazw: Generalne Gubernatorstwo, Generalna Gubernia zob. pod hasłem: GUBERNATOR

GIAUR 'niewierny - pogardliwe określenie muzułmańskie, odnoszone do wyznawców innych religii': Słynna powieść
poetycka Byrona "Giaur", wspaniale przełożona na polski przez Mickiewicza, opowiada o miłości chrześcijanina,
tytułowego "giaura", do Leili - żony Hassana; o zemście zdradzonego męża, który zamordował żonę, i o pomszczeniu
jej śmierci przez kochanka.

ang. giaour z tur. gavur

GIEŁDA l. 'budynek, w którym sprzedaje się i kupuje papiery wartościowe na zasadach rynkowych: swobody popytu i
podaży, których wzajemna relacja kształtuje cenę; także: plac czy hala, w których dokonuje się rynkowych transakcji,
dotyczących większych ilości towaru; także: instytucje obsługujące i nadzorujące przeprowadzane transakcje':
Maklerzy z uwagą śledzili kolejne ceny akcji, pojawiające się na wielkim ekranie w rogu giełdy. Jeździł na giełdę z
kwiatami dwa razy w tygodniu. Warszawska Giełda Papierów Wartościowych funkcjonuje od 1991 r. 2. 'miejsce, gdzie
sprzedaje się

zgodnie z zasadami rynkowymi jakieś przedmioty':

Giełda samochodowa. Giełda staroci. Giełda pomysłów 'zebranie, na którym każdy może zgłaszać dowolne pomysły,
rzucać pomysłami' () Giełda przed salą egzaminacyjną 'wymiana przez studentów lub uczniów informacji na temat
egzaminu przed salą, w której się on odbywa'

GIEŁDOWY 'związany z giełdą - miejscem przeprowadzania dużych transakcji wolnorynkowych': W tym programie
radiowym o 13.30 podają najnowsze notowania giełdowe. W środę na giełdę weszły akcje "Budiforu", mamy więc
nową spółkę giełdową, (i Indeks giełdowy 'syntetyczny wskaźnik cen na giełdzie, zwykle będący średnią
odnotowywanych na niej cen': Najsłynniejszy na świecie indeks Dow-Jones to średnia cen na 30 przemysłowych
giełdach w Nowym Jorku, wyliczana przez firmę Dow-Jones and Company.

od niem. Gilde (polskie: gildia) 'cech kupców, a także: zasady uczciwej wymiany i jej miejsce'

GIEMZA 'wyprawiona skóra kozia': Z giemzy wyrabiane są wyroby galanteryjne i buty.

GIEMZOWY 'wykonany z giemzy': Giemzowa torebka. Kupił eleganckie giemzowe półbuty.

od niem. Gemse 'kozica'

GIERMEK 'w średniowieczu: młodzieniec, który towarzyszył rycerzowi, słuchał jego rozkazów, pomagał w walce i w
sprawach codziennych': Giermek używany był do posług osobistych, pomagał rycerzowi w drodze i dbał o broń i konie.
Jego głównym zadaniem było doskonalenie się w rzemiośle wojennym. Po przekroczeniu 20. roku życia giermek, który
zasłużył się na polu walki, mógł być pasowany na rycerza.

od węg. gyermek 'dziecko'

GIGABAJT zob. pod hasłem: BAJT

GIGANT l. 'w mitologii greckiej: jeden z olbrzymów, synów Gai (Ziemi), którzy zaatakowali bogów na Olimpie': Nowe
pokolenie bogów niedługo spożywało owoce zwycięstwa. Powstał przeciw nim ród gigantów, synów Ziemi. Jedni z
nich byli podobni do ludzi, chociaż kształtów olbrzymich, inni mieli potworne cielska zakończone splotami wężów.
(Parandowski) 2. przen. 'człowiek bardzo dużego wzrostu; także: bardzo duża rzecz': W drużynie koszykarzy z Bostonu
najcelniej rzucał Tom Jones, czarnoskóry gigant. Zbliżali się do fabryki giganta. Slalom gigant 'konkurencja narciarska
będąca połączeniem biegu zjazdowego i slalomu specjalnego, polegająca na jak najszybszym i jak najdokładniejszym
przebyciu stromej trasy z ustawionymi w sporych odległościach 30 bramkami'

GIGANTOMACHIA 'w mitologii greckiej: walka bogów olimpijskich i Heraklesa z gigantami': Gigantoma-chia należy do
najczęstszych tematów mitologicznych w sztuce.

272

GILDIA

GIRLSA

GIGANTYCZNY 'olbrzymi, znacznie przekraczający średnią wielkość czegoś': Gigantyczna sala. Gigantyczna siła.
Gigantyczny wysiłek.

GIGANTYZM w medycynie 'wzrost olbrzymi': Gigan-tyzmjest efektem nadmiernego wydzielania hormonów wzrostu
przez przysadkę mózgową.

GIGANTOMANIA 'mania - zwykle cechująca władzę lub władcę - wznoszenia budowli, tworzenia instytucji, urządzania
imprez, których wielkość znacznie przewyższa potrzeby, zaś koszt - możliwości': Turyści z Europy patrzyli bez
zrozumienia na olbrzymie posągi i budowle, wzniesione przez cierpiącego najwyraźniej na gigantomanię władcę tego
biednego państewka.

GIGANTOFON 'silny megafon lub kolumna głośnikowa do nagłaśniania dużych, otwartych przestrzeni': Na placu
rozstawiono gigantofony, by wszyscy przybyli na mszę mogli wysłuchać papieża. gr. Gigas, dopełniacz: Gigantos

GILDIA l. 'stowarzyszenie społeczne w średniowieczu, początkowo mogące mieć różnorodny charakter, np. zawodowe,
obronne, polityczne, później: przede wszystkim stowarzyszenie kupieckie, cech kupiecki': Gildie kupieckie ustanawiały
prawa uczciwego handlu i wymiany pieniężnej. 2. 'organizacja kupiecka działająca w Rosji od XVII do XIX w.': Gildia
dzieliła się na różne kategorie według zamożności kupców.

niem. Gildie 'cech, stowarzyszenie', pierwotnie 'poczęstunek po przeprowadzonej transakcji, coś podobnego jak
litkup'
GILOTYNA l. 'francuskie urządzenie do wykonywania wyroku śmierci na skazanych: podłużna rama, w której z góry na
dół opadał ciężki (zwykle ukośny) nóż, odcinający głowę': Wykonywanie wyroków śmierci za pomocą gilotyny zaczęto
stosować we Francji w czasach Wielkiej Rewolucji Francuskiej. 2. przen. 'introligatorski przyrząd do cięcia papieru,
obcinania i wyrównywania brzegów książek itd.': Fiszki, wykorzystywane do robienia słownika, składali w grube pliki i
zanosili do introligatora, który za pomocą gilotyny równo przecinał je na pół. 3. 'przyrząd do obcinania końcówek
cygar'

GILOTYNOWAĆ 'ucinać skazanemu głowę za pomocą gilotyny': Ludwik XVI został w 1792 r. oskarżony o zdradę i
uwięziony. Trybunał rewolucyjny uznał jego winę i w następnym roku król został zgilotynowany.

od nazwiska J. Guillotina( 1738-1814), francuskiego lekarza, który w czasach Wielkiej Rewolucji Francuskiej postulował
wprowad2e-nie humanitarnego sposobu wykonywania wyroków śmierci (lecz oczywiście nie pragnął, by urządzenie
do zabijania nazwało się tak jak on)

GIMBUS 'autobus szkolny, dowożący dzieci do gimnazjum': Moja gmina nie dostała z ministerstwa gimbusu, a mamy
dość rozległy teren; czy można będzie dostać od państwa autobus?

złożenie od: gim- (gimnazjum) i -bus (autobus)

GIMNAZJON 'w starożytnej Grecji: budynek wraz z otaczającym go parkiem, będący miejscem spotkań towarzyskich,
dyskusji filozoficznych, nauk oraz ćwiczeń fizycznych'

gr. gymnasión

GIMNAZJUM l. 'w różnych czasach i w różnych krajach, począwszy od starożytnego Rzymu: szkoła średnia lub
półśrednia': Obecnie w Polsce gimnazjum to trzyletnia, obowiązkowa dla wszystkich szkoła półśrednia, następująca po
sześcioletniej szkole podstawowej. Gimnazjum w Niemczech to szkoła średnia, którą kończy egzamin maturalny,
uprawniający do podjęcia studiów w szkole wyższej. 2. 'to samo, co gimnazjon'

GIMNAZJALISTA 'uczeń gimnazjum': Gimnazjaliści z dalszych wsi dowożeni byli do szkoły gimbusem.

GIMNAZJALNY 'związany z gimnazjum lub z nauką w gimnazjum': Ostatnia klasa gimnazjalna. Podręcznik gimnazjalny.

p.-lać. gymnasium

GINEKOLOGIA l. 'dział medycyny, zajmujący się chorobami kobiecych narządów płciowych i stanami patologicznymi
związanymi z ciążą': Ginekologia jest działem blisko związanym z położnictwem. 2. 'ginekologiczny oddział szpitala':
Dowiedział się, że ciotka leży na ginekologii.

GINEKOLOG 'lekarz, specjalista w zakresie ginekologii': Ginekolog powiedział jej, że jest w drugim miesiącu ciąży.

GINEKOLOGICZNY 'związany z ginekologią, służący do badania kobiecych narządów płciowych': Badanie

ginekologiczne. Fotel ginekologiczny.

fr. gynecologie odgr. gyne 'kobieta', logos 'nauka, słowo'

GIOCONDA (czytaj: dżiokonda) l. inaczej: MONA LISA 'jeden z najsłynniejszych obrazów świata, pędzla Leonarda da
Vinci, przedstawiający kobietę o zagadkowym uśmiechu na tle niezwykłego krajobrazu': "Gioconda" powstała w latach
1503-1506. 2. 'osoba przedstawiona na obrazie Leonarda da Vinci': Gioconda, właściwe nazwisko: Mona Lisa del
Giocondo, była żoną florenckie-go patrycjusza Franscesca del Giocondo. () Uśmiech Giocondy 'lekki i tajemniczy
uśmiech': Zbliżała się do niego powoli, z uśmiechem Giocondy.

wl. Gioconda
GIRLANDA 'ozdobny, swobodnie się zwieszający splot kwiatów, liści, gałązek ze wstęgami itd.': Na kolumnach i
ścianach pałacu zawieszono girlandy z czerwonych róż.

fr. guirlande

GIRLSA (czytaj: gerlsa) 'tancerka rewiowa': Podziwiali tańce długonogich girls.

GIRLASKA żart. 'to samo, co girlsa' od ang. girls - liczba mnoga od: girl 'dziewczyna'

273

GIROKOMPAS

GLOBALNY

GIROKOMPAS zob. ŻYROKOMPAS

GLACE (czytaj: glase)L 'połyskująca, mieniąca się różnymi kolorami tkanina, zwykle z naturalnego jedwabiu':

Chusta z glace. 2. 'specjalnie wyprawiona skóra, miękka i mająca połyskującą powierzchnię': Eleganckie rękawiczki z
glace.

fr. glace, w podstawowym znaczeniu 'połysk'

GLACJAŁ w geologii 'okres zlodowacenia, w którym na skutek ochłodzenia klimatu i dużej ilości opadów tworzą się
wielkie lodowce, pokrywające znaczne obszary Ziemi': W epoce lodowcowej glacjały są przedzielane okresami
cieplejszymi - interglacjałami, w których lodowce się cofają.

INTERGLACJAŁ w geologu 'cieplejszy okres w epoce lodowcowej, rozdzielający dwa glacjały'

GLACJALNY w geologii 'związany z okresem zlodowacenia': Glacjalna rzeźba terenu, typowa np. dla polskich
pojezierzy, jest wynikiem działalności lodowca w czwartorzędzie.

od łac. glacialis 'lodowy'

GLACJOLOGIA 'nauka zajmująca się badaniem lodowców oraz kształtowaniem przez nie rzeźby terenu': Gla-cjologia
jest nauką interdyscyplinarną, łączącą m.in. badania klimatologiczne i geologiczne.

GLACJOLOG 'uczony zajmujący się badaniami w zakresie glacjologii'

fr. glaciologie od łac. glacialis 'lodowy', gr. logos 'nauka, słowo'

GLADIATOR l. 'w starożytnym Rzymie: silny, odpowiednio wyszkolony człowiek (zwykle mężczyzna, niekiedy także
kobieta), walczący na arenie z innym takim człowiekiem lub z dzikimi zwierzętami': Kandydaci na gladiatorów byli
zwykle wybierani spośród jeńców lub niewolników. Spartakus, gladiator rzymski, był przywódcą największego
powstania niewolników w 73 r. p.n.e. l.przen. 'człowiek muskularny, silny i umiejący walczyć': Chłopcy patrzyli z
podziwem na j ego tors gladiatora.

GLADIATORSKI 'związany z gladiatorami': Gladiator-skie ćwiczenia. Gladiatorski pojedynek na śmierć i życie.

tac. gladiator od słowa: gladius 'miecz'

GLAZURA l. 'warstwa szkliwa, którą powlekane są wyroby ceramiczne': Glazura zabezpiecza wyroby ceramiczne przed
nasiąkaniem wodą i nadaje im ładniejszy wygląd. 2. 'płytki ceramiczne powleczone glazurą':
Wyłożył glazurą łazienkę.

GLAZURNIK 'osoba, która odpłatnie układa glazurę':

Glazurnik chciał od ułożenia metra kwadratowego glazury tyle, ile kosztuje metr płytek.

GLAZUROWAĆ l. 'powlekać coś glazurą - warstwą szkliwa': Glazurowane płytki. Glazurować dzban. 2. 'wykładać coś
glazurą': Glazurować ściany kuchni.

niem. Glasur od: Glas 'szkło'

GLEJT 'dokument, wydawany dawniej przez osobę mającą władzę na jakimś terenie, uprawniający do przejazdu przez
ten teren i gwarantujący bezpieczeństwo; także:

zbrojna eskorta, dodana komuś dla bezpieczeństwa':

Miał glejt książęcy i mógł szukać swojej narzeczonej we wszystkich zamkach.

niem. Geleit

GLICERYNA w chemii 'związek organiczny - alkohol tri-hydroksylowy, zawarty we wszystkich naturalnych tłuszczach;
bezbarwna, gęsta ciecz o słodkawym smaku' : Gliceryna jest stosowana w wielu gałęziach przemysłu, jest też używana
jako popularny środek kosmetyczny.

niem. Glyzerin

GLICYNA w biologii i chemii 'najprostszy występujący w naturze aminokwas, składnik większości białek': Glicy-najest
wykorzystywana w medycynie.

ang. glicyne odgr. głykys 'słodki'

GLIKOGEN w biologii i chemii 'wielocukier występujący w prawie wszystkich tkankach zwierzęcych i ludzkich, głównie
w mięśniach i wątrobie': Glikogen jest substancją, w której organizm magazynuje glukozę - podstawowy surowiec
energetyczny.

fr. głycogene odgr. głykys 'słodki' i genos 'ród'

GLIKOL w chemii 'jeden z alkoholi dihydroksylowych, gęsta, bezbarwna ciecz, łatwo mieszająca się z wodą':

Glikol obniża temperaturę zamarzania wody, jest więc wykorzystywany jako składnik zimowych płynów do chłodnic
samochodowych.

GLIKOLOWY w chemii 'zawierający glikol': Glikolo-wy płyn do chłodnicy.

niem. Głykol, złożenie gr. głykys 'słodki' i (Alkoh)ol

GLIKOZA zob. GLUKOZA

GLOBALNY l. 'ujęty jako całość, obliczany ogólnie;

ogólny': Globalny dochód zakładu wzrósł 0,2%. 2. 'obejmujący swym zasięgiem całą kulę ziemską': Polityka globalna.
Protesty w skali globalnej. Konflikt o zasięgu globalnym.

GLOBALNIE 'ogólnie, całościowo': Globalnie wartość obrotów na giełdzie jest zbliżona do poniedziałkowej.
GLOBALIZACJA 'proces zachodzący we współczesnym świecie, przede wszystkim dzięki postępowi telekomunikacji i
informatyki oraz przekształceniom gospodarczym, polegający na powstawaniu coraz ściślejszych związków między
odległymi krajami, głównie związków ekonomicznych i kulturalnych': Rezultatem globa-lizacji jest m.in. to, że kryzys w
jednym regionie świata odbija się niekorzystnie na gospodarce w innych, odległych regionach, a także to, że kultury
różnych narodów w sposób dotąd niespotykany w historii ludzkości zbliżają się i przenikają. Globalizacja mass mediów
po-

274

GLOBTROTER

GLOTTODYDAKTYKA

woduje, że do obywateli krajów uprzemysłowionych w każdej chwili docierają wiadomości ze wszystkich zakątków
świata.

GLOBALIZOWAĆ 'nadawać czemuś charakter globalny, ogólnoświatowy': Globalizować konflikt. Globalizo-wać

transport lotniczy.

z łac. globus 'kula, bryła', w znaczeniu 2. zapożyczenie z ang. glo-bal 'o zasięgu ogólnoświatowym'

GLOBTROTER 'człowiek, który lubi dużo podróżować po obcych, zwłaszcza odległych, krajach, zwiedzać je, poznawać
miejscową kulturę itd.': Prawdziwy globtro-ter nie będzie się przemieszczał samolotami od jednego drogiego hotelu
do drugiego; wybierze podróż pociągiem czy autobusem, a nie oszczędzi też własnych nóg na piesze wędrówki.

ang. glob-troter

GLOBULA w astronomii 'mała, ciemna chmura gazowo--pyłowa widoczna na szerszym tle, np. świecących, jasnych
mgławic': Przypuszcza się, że globule są kurczącymi się obłokami materii międzygwiezdnej.

GLOBULARNY 'mający kształt kuli lub złożony z kuł' () Gwiazda globulama w astronomii 'duża, zwarta grupa starych
gwiazd o kulistym kształcie, występująca w zewnętrznych rejonach galaktyki'

ang. globule od łac. globulus, zdrobnienie od: globus

GLOBULINA w biologii i chemii 'jedno z białek o kulistym kształcie cząsteczki, nierozpuszczalnych w wodzie, natomiast
rozpuszczalnych w roztworach soli, powszechnie występujących w komórkach ludzi, zwierząt i roślin': Globuliny pełnią
w organizmie wiele ważnych funkcji, np. enzymatycznych, odpornościowych (immu-noglobuliny).

ang. globulin, od łac. globulus, zdrobnienie od: globus

GLOBULKA 'lekarstwo w kształcie kuleczki': Połykał globulki.

od łac. globulus, zdrobnienie od: globus

GLORIA l. 'to samo, co aureola' 2. przen. 'sława, która kogoś otacza': Był otoczony glorią bohaterstwa. 3. w fizyce
'zjawisko optyczne, polegające na tym, że dookoła cienia swojej osoby widzi się czerwono-niebieską obwódkę':
Zjawisko glorii można niekiedy obserwować wysoko w górach.

GLORIA VICTIS (czytaj: gloria wiktis) 'chwała pokonanym (zwyciężonym)': Hasło: gloria victis! głoszone było w
publicystyce polskiej II połowy XIX w., po upadku wszystkich powstań i braku nadziei na rychłe odzyskanie
niepodległości. Stało się ono tytułem wydanego w 1910 r. zbioru nowel Elizy Orzeszkowej, opowiadających o czasach
powstania styczniowego. Hasło: gloria victis - było celowym zaprzeczeniem łacińskiego porzekadła: vae victis - 'biada
zwyciężonym'.

GLORYFIKACJA 'wysławianie jakiejś osoby lub rzeczy, zwykle abstrakcyjnej': Gloryfikacja Napoleona. Gloryfikacja
zwycięstwa.

GLORYFIKOWAĆ 'wysławiać kogoś lub coś': Pieśń gloryfikuje czyny generała.

lać. gloria 'sława, chwała'

GLOSA l. 'odręczny dopisek kopisty lub czytelnika księgi, zwłaszcza średniowiecznej, zawierający jakiś komentarz do
tekstu, wyjaśnienie, notatkę itp.': Glosy w średniowiecznych księgach są bardzo interesującym materiałem dla
językoznawców, często bowiem zawierają one wyjaśnienie, jak należy tłumaczyć poszczególne słowa łacińskie na język
polski. 2. 'komentarz prawniczy do orzeczenia sądowego': Wydano w formie książkowej zbiór orzeczeń trybunału wraz
z glosami'

GLOSARIUSZ albo GLOSARIUM 'zbiór glos, ułożonych w formie słownika, objaśniającego niezrozumiałe i trudne słowa,
występujące w jakimś tekście'

GLOSATOR 'autor glos - dopisków na marginesach tekstu lub komentarzy prawniczych': Po zakończeniu pracy nad
traktatem glosator zebrał swoje komentarze i ułożył alfabetycznie w postaci małego słowniczka.

lać. glossa 'uwaga objaśniająca' z gr. glossa 'język, mowa (trudne) słowo'

GLOSOLALIA 'posługiwanie w stanie ekstazy religijnej niezrozumiałym, nieznanym sobie językiem': Glosola-lia, "dar
języków", jest wspominana w Biblii i uważana w chrześcijaństwie za jeden z charyzmatów.

niem. Glossolalie odgr. glossa 'język', lalia 'mowa, bełkot'

GLOTTO- cząstka wyrazów złożonych o znaczeniu 'język', dodawana do rzeczowników i przymiotników, wskazująca na
ich związek z językiem, mową, mówieniem, np. glottogonia, glottodydaktyka

od greckiej, attyckiej formy głótta 'język'

GLOTTOGONIA albo GLOTTOGENEZA 'powstanie i rozwój języka ludzkiego w pierwszych stadiach': We współczesnych
badaniach z zakresu glottogonii bierze się pod uwagę obserwacje sposobu uczenia się języka przez bardzo małe dzieci,
a także obserwacje sposobów porozumiewania się przez zwierzęta, np. delfiny, małpy i pszczoły.

złożenie cząstki: glotto- i cząstki -gonią od: gónos 'pochodzenie' oraz słowa: geneza

GLOTTODYDAKTYKA 'dział dydaktyki zajmujący się metodami nauczania języków obcych': W dawniejszej
glottodydaktyce dominowało przekonanie, że uczniowi należy przede wszystkim dokładnie wyjaśnić wszystkie reguły
gramatyczne. Obecnie większą uwagę przywiązuje się do funkcjonalnej strony mowy, do uczenia językowego
zachowania w różnych sytuacjach.

złożenie cząstki: glotto- i słowa: dydaktyka

275

GLUKOZA

GODOT
GLUKOZA w biologii i chemii 'związek organiczny o wzorze CgHi206, cukier prosty, występujący we wszystkich
organizmach żywych': Glukoza jest podstawowym surowcem energetycznym organizmu i bierze udział w wielu
reakcjach. W medycynie podaje się dodatkowo glukozę m.in. w stanach wyczerpania i chorobach serca.

ang. glucose odgr. głykys 'słodki'

GLUTEN w chemii 'substancja białkowa występująca w ziarnach zbóż': Gluten jest wykorzystywany m.in. w
piekamictwie. Po odkryciu tego, że groźna choroba dzieci i niemowląt - celiaklia - jest związana z uczuleniem na
gluten, zaczęto wytwarzać specjalne produkty bezglutenowe.

nie/n. Gluten od łac. gluten 'klej'

GLUTYNA albo GLUTYN w chemii 'substancja białkowa, będąca głównym składnikiem żelatyny, otrzymywana z kości,
chrząstek i ścięgien zwierzęcych': Glutyna służy m.in. do wyrobu kleju stolarskiego.

mew. Glutin z łac. gluten 'klej'

GŁAGOLICA 'najstarsze pismo Słowian, stworzone w IX w. przez św. Cyryla': Głagolica zawiera 40 znaków opartych na
minuskule (małych literach) alfabetu greckiego.

roś. głagólica od staro-cerkiewno-slowianskiego głagolb 'słowo'

GMIN przest. 'prosty lud: najniższa warstwa społeczna, do której należą biedni, niewykształceni ludzie': Starzec i na
lud zawoła: [...] Dziewczyna duby smalone bredzi, / A gmin rozumowi bluźni. (Mickiewicz)

I GMINNY przestań, 'związany z gminem - biednymi, niewykształconymi ludźmi; często: prostacki': Gminne zabobony.
Gminny sposób zachowania. Gminne maniery.

GMINA 'wspólnota samorządowa, którą tworzą mieszkańcy jakiegoś miasta lub dzielnicy dużego miasta (np.
Warszawy) albo jakiejś wsi; także: urząd gminy': Gmina jest najniższą jednostką w podziale terytorialnym kraju, w
którym na wyższych szczeblach wyróżnia się powiaty i województwa. Gmina dysponuje własnym budżetem, realizuje
zadania lokalne oraz niektóre zadania wyznaczone jej przez władze centralne. W tym miasteczku gmina mieści się w
budynku po byłej PZPR.

II GMINNY 'związany z gminą': Urząd gminny. Referendum gminne na temat budowy nowej drogi.

od mew. Gemeinde, w znaczeniu 'gromada ludu', w tym też znaczeniu w dawnej polszczyźnie; w niemieckim również
znaczenie 'niższa jednostka administracyjna państwa'

GNEJS w geologu 'skała metamorficzna zbudowana ze skaleni, kwarcu i łyszczków, o równoległym ułożeniu blaszek
łyszczku': Gnejsy należą do najpospolitszych na Ziemi skał metamorficznych, w Polsce występują m.in. w Tatrach.

n;em. Gneis od dawnego niem. Ganeist 'iskra' (= skala iskrząca się)

GNOM l. 'w dawnych wierzeniach: pokraczny karzełek lub duszek, pilnujący znajdujących się pod ziemią skarbów':
Gnomy miały mieszkać w jaskiniach, kopalniach i kamieniołomach. 2. przen. 'brzydki, mały człowiek': Przyczepił się do
niej jakiś wstrętny gnom.

niem. Gnom, słowo nieznanego pochodzenia, w średniowieczu używane m.in. w odniesieniu do Pigmejów

GNOSEOLOGIA 'to samo, co epistemologia'

niem. Gnoseologie od gr. gnósis, dop. gnoseos 'poznanie', logos 'nauka, słowo'
GNOSTYCYZM 'nurt filozoficzny wczesnego chrześcijaństwa łączący elementy religii chrześcijańskiej, filozofii
hellenistycznej i religii Wschodu, dla którego charakterystyczna jest m.in. dualistyczna koncepcja świata, złożonego z
przeciwstawnych sobie i wrogich sił: ducha i materii, a co za tym idzie: dobra i zła': [Gnostycyzm] Był doktryną
synkretyczną, dążącą do zespolenia idei Wschodu i Zachodu. Operował wyobraźnią raczej niż rozumem i przetworzył
wiarę nie tyle w wiedzę, ile w mitologię i teozofię. (Tatarkiewicz)

GNOSTYK 'filozof, zwolennik gnostycyzmu': Do najsłynniejszych gnostyków należeli: Satumil z Antio-chii, Bazylides
Syryjczyk i Walentyn Egipcjanin.

GNOSTYCZNY 'związany z gnostycyzmem': Gnostycz-na teoria eonów. Gnostyczny dualizm i pesymizm.

fr. gnosticisme odgr. gnósis 'wiedza, poznanie'

GNOZA albo GNÓSIS (czytaj: gnozis) w filozofii 'dostępne dla umysłu wybranych poznanie Boga, elitarna wiedza
tajemna o boskich tajemnicach': Pojęcie gnozy jest najczęściej odnoszone do filozofii hellenistycznej, łączącej różne,
m.in. chrześcijańskie, platońskie i żydowskie, tradycje filozoficzne i wyobrażenia Boga.

UWAGA: gnoza i gnósis to bardzo wieloznaczne pojęcia filozoficzne; zazwyczaj są one odnoszone, zgodnie z greckim
źródłosłowem, do poznania, zwłaszcza do poznania tajemnego i elitarnego.

gr. gnósis 'wiedza, poznanie'

GOBELIN 'jednostronna tkanina do dekoracji ścian, wykonana z wełny i jedwabiu, wyglądem przypominająca
malowidło': Na ścianach pałacu wisiał cykl wspaniałych gobelinów, przedstawiających sceny mitologiczne.

GOBELINIARSTWO 'projektowanie i tkanie gobelinów': Okresem szczególnego rozwoju gobeliniarstwa był wiek XVIII.

od nazwy manufaktury: les Gobelins, w której w czasach Ludwika XIV - w XVII w. - zaczęto wytwarzać takie tkaniny

GODOT 'tytułowa postać dramatu Samuela Becketta "Czekając na Godota", opowiadającego o bezsensownym
oczekiwaniu Gogo i Didi na kogoś lub coś o imieniu:

Godot, kto czy też co - może się zjawi, a może nie': Go-dot symbolizuje absurd i beznadziejność egzystencji człowieka.
() Czekanie na Godota 'czekanie nadaremne

276

GOD SAVE THE KING (QUENN)

GOLIAT

albo czekanie nie wiadomo na co': Musisz wreszcie sam zacząć działać - radził przyjacielowi - ta nadzieja na pomoc
rodziny to czekanie na Godota.

dramat Samuela Becketta (1906-1989) "Czekając na Godota" wystawiono po raz pierwszy w 1953 r.

GOD SAVE THE KING (QUENN) (czytaj: got sejw de kink, kłin) 'Boże strzeż króla (królową) - pierwsze słowa brytyjskiego
hymnu; także: tytuł tego hymnu':

Zabrzmiały dostojne dźwięki "God save the Quenn" i królowa weszła do sali. Istnieje cały szereg hymnów narodowych
i królewskich naśladujących melodię lub słowa "God save the King".

ang. God save the King, hymn królewski z XVII w., słowa: "Boże strzeż króla" pochodzą ze Starego Testamentu
GOGLE 'okulary z nietłukącego się materiału, przylegające szczelnie do twarzy': Gogle są stosowane przez
sportowców, zwłaszcza narciarzy, motocyklistów i pływaków, do ochrony oczu. Kupił doskonałe gogle pływackie, które
nie ulegały zaparowaniu.

ang. goggie, w podstawowym znaczeniu czasownik oznaczający patrzenie szeroko otwartymi oczami

GO-GO GIRL (czytaj :gołgołgerl)'dziewczyna, która tańczy na scenie lokalu rozrywkowego, zwykle wykonując przy tym
(częściowy) striptiz': Chodzili do lokalu nocnego, gdzie sącząc piwo można było oglądać tańczące go-go girl.

amer. od: go-go 'swobodny, erotyczny styl tańca do popularnej muzyki'

GO IN (czytaj: goł in) 'forma strajku: wejście przez protestujących do gmachów państwowych, często też: zajęcie i
okupowanie ich przez pewien czas, by w ten sposób zmusić władze do pewnych działań': Pielęgniarki zapowiedziały,
że jeśli władza nie podejmie z nimi rozmów, sięgną do wypróbowanej formy protestu: go in - i wszystkie odwiedzą
ministra zdrowia w jego gabinecie.

ang. go in, dosłownie 'wejść do'

GOJ 'innowierca - pełne niechęci określenie żydowskie, używane w stosunku do wyznawców innych religii':

Znalazł się wśród ortodoksyjnych żydów, którzy patrzyli na niego z niechęcią jako na goja.

od hebr. góim 'ludy obce'; postać goim odnotowywana jest także w dawnych słownikach; kiedyś w języku polskim
słowem goj nazywano również człowieka dużego i głupiego

GOKARD zob. pod hasłem: KARTING

GOLDWASSER inaczej: ZŁOTÓWKA 'słynna gdańska wódka, o ziołowo-korzennym smaku, w której pływają drobinki
złota': Goldwasserjest w Gdańsku wytwarzana już od XVII w.

niem. Goldwasser, dosłownie 'złota woda'

GOLEM 'w opowieściach żydowskich: olbrzymi człowiek, ulepiony z mułu i gliny, w którego tchnięto życie,

kładąc mu na ustach kartkę z imieniem Boga': Golem jest obdarzonym straszliwą siłą niemym olbrzymem, który broni
Żydów w czasach prześladowań. Figura ta pojawia się w różnych wariantach w wielu opowieściach i książkach, z
których najsłynniejsza to powieść Gustava Meyrinka "Golem" z 1915 r.

hebr. golem, dosłownie 'bezkształtna masa'

I GOLF 'gra sportowa na otwartym terenie, polegająca na odbijaniu niewielkiej kauczukowej piłki specjalnym kijem w
taki sposób, by za pomocąjak najmniejszej liczby uderzeń umieścić ją kolejno w 18 wyznaczonych dołkach': Golf jest
popularny w Anglii, Szkocji i USA.

GOLFISTA 'zawodnik grający w golfa'

GOLFOWY 'związany z grą w golfa, służący do gry w golfa': Ekskluzywny klub golfowy. Pole golfowe o powierzchni
kilkudziesięciu hektarów. Kij golfowy.

ang. golf, początkowo nazwa kija do uderzania, także w innych grach, np. w palanta

II GOLF 'sweter z wysokim, ciasno otaczającym szyję kołnierzem, wkładany przez głowę; także: wysoki, ciasno
otaczający szyję kołnierz': Golf to sweter, który pierwotnie był elementem stroju do gry o tej samej nazwie.
Naciągnęła elastyczną bluzkę z golfem.
od nazwy gry sportowej: golf

GOLGOTA l. inaczej: KALWARIA 'wzgórze w Jerozolimie, na którym ukrzyżowano Chrystusa': Można przypuszczać, że w
czasach ewangelicznych Golgota była wzgórzem łysym: niezabudowanym i skalistym. 2. przen. 'czyjeś cierpienia,
zwłaszcza moralne, psychiczne, lub okoliczności albo miejsca z nimi związane':

Przeszedł przez całą golgotę upokorzeń. Poniżanie się przed wszystkimi, było dla tego szlachetnego człowieka istną
golgotą.

tac. kość. Golgotha z hebr. gulgota 'czaszka, miejsce czaszek'

GOLIARD 'wędrowny średniowieczny sztukmistrz: poeta, aktor, żongler itd.': Goliardami często bywali studenci
średniowiecznych uniwersytetów. Goliardzi układali i wykonywali pieśni, niekiedy satyryczne, niekiedy opowiadające
o miłości i bohaterskich czynach rycerzy.

od dawnego-, goliard 'błazen, żarłok'

GOLIAT l. 'w Biblii: olbrzymi wojownik filistyński pokonany przez Dawida': Dawid pokonał Goliata, strzelając mu
kamieniem z procy w oko, a potem dobijając dzidą zranionego. Walka Dawida z Goliatem przen. 'walka dwóch
przeciwników, z których jeden jest mały i -jak się wydaje - słaby, a drugi wielki i silny': Wojna polsko-bolszewicka w
1920 r. to była tylko pozornie walka Dawida z Goliatem, w rzeczywistości Rosja była w tym czasie wyczerpana i mogła
się posłużyć tylko częścią swych sił. l. przen. 'wielki i silny człowiek': Gdy weszli

277

GOMORA

GOSPEL albo GOSPELS

na podwórko, wyszedł naprzeciw nim jakiś goliat z ponurą miną i potężnymi łapskami.

hebr. Goliat

GOMORA zob. SODOMA i GOMORA

GONADA w fizjologii i medycynie 'gruczoł płciowy męski lub żeński, wytwarzający komórki rozrodcze': Gonady męskie
to jądra, a żeńskie to jajniki.

GONADOTROPINA w fizjologu i medycynie 'hormon wytwarzany przez przysadkę mózgową, działający na gonady': W
medycynie gonadotropinę stosuje się przy leczeniu zaburzeń płciowych.

ang. gonad od gr. gone 'zrodzenie'

GONDOLA l. 'jednowiosłowa łódź bez steru, o wysmukłym kadłubie z podniesionym, ozdobnym dziobem i podniesioną
rufą, używana jako środek komunikacji po kanałach w Wenecji': Władze Wenecji chcą ograniczyć ruch łodzi
motorowych po kanałach. Wkrótce w tym mieście możliwa będzie tylko - niestety dość droga -przejażdżka gondolą. 2.
'kosz zawieszony u spodu balonu lub zamknięte pomieszczenie przymocowane do powłoki sterowca': W gondoli było
czworo pasażerów oraz aparatura pomiarowa. 3. w technice 'część samolotu, zazwyczaj znajdująca się pod skrzydłem,
mieszcząca np. chowane podwozie; także: odpowiednio ukształtowane pomieszczenie pod kadłubem śmigłowca,
służące np. do przewożenia rannych' 4. w technice 'wagonik w niektórych typach kolejek linowych'

GONDOLIER 'osoba trudniąca się przewożeniem ludzi gondolą': Wenecki gondolier. Pieśń gondoliera.
wl. gondola 'mały statek'

GOODBYE (czytaj: gudbaj) 'żegnaj: forma angielskiego pożegnania, używana zwłaszcza wówczas, gdy ludzie rozstają się
na dłuższy czas lub na zawsze - wykrzyknik (w tej funkcji także w wielu innych krajach); pożegnanie na dłużej lub na
zawsze - rzeczownik': Powiedział do niej: - To już koniec naszej znajomości, goodbye! Odpowiedziała mu: - To jeszcze
nie goodbye, sam się przekonasz.

ang. goodbye

GOODWILL (czytaj: gudlil) w ekonomii i biznesie 'niematerialny składnik wartości firmy, do którego należą: dobra
reputacja, popularność znaków firmowych na rynku, korzystne położenie itd.': W pertraktacjach dotyczących
sprzedaży sklepu szybko doszli do porozumienia co do wartości zgromadzonych w magazynie zapasów i ceny samego
lokalu, znacznie trudniej było oszacować goodwill, który z punktu widzenia właściciela był najważniejszym składnikiem
wartości.

ang. goodwill, w szerszym znaczeniu (także: 'życzliwość' i 'dobry nastrój')

GORGONZOLA 'miękki, tłusty ser włoski z krowiego mleka, z żyłkami niebiesko-zielonej pleśni': Gorgonzola

dojrzewa 2 miesiące, jest serem o ostrym smaku, przypominającym francuski roquefort.

od nazwy włoskiego miasta: Gorgonzola, w którego okolicach wyrabia się ten ser

GORDYJSKI WĘZEŁ 'niezwykle skomplikowany węzeł łączący jarzmo z dyszlem rydwanu w starogreckiej świątyni w
mieście Gordion': Legenda głosiła, że ten, komu uda się rozplatać węzeł gordyjski, zawładnie światem. W szczególny
sposób dokonał tego Aleksander Wielki, który przeciął węzeł mieczem. Przeciąć węzeł gordyjski 'znaleźć proste i
radykalne rozwiązanie trudnego problemu': To, że dzięki reformie uda się przeciąć węzeł gordyjski ubezpieczeń
społecznych, okazało się złudzeniem.

od nazwy miasta greckiego: Gordion

GORS l. 'górna część klatki piersiowej z przodu, zwłaszcza u kobiet': Jej gors zdobił perłowy naszyjnik. 2. 'przednia
część męskiej koszuli': Poplamił sobie gors. 3. 'to samo, co dekolt'

GORSET l. 'szeroki, usztywniony pas, zwykle bardzo obcisły, nakładany przez kobiety na dolną część klatki piersiowej i
brzuch': Gorsety są używane od XVI w. w celu nadania figurze smukłości. 2. 'ozdobny kaftanik bez rękawów, należący
do kobiecego stroju ludowego': Haftowany gorset z cekinami. 3. w medycynie 'pas ortopedyczny, służący do
unieruchamiania lub odciążania kręgosłupa, noszony przy skrzywieniu kręgosłupa lub jego schorzeniach': Lekarz uznał,
że skrzywienie kręgosłupa musi być skorygowane za pomocą gorsetu. 4.przen. 'coś nadmiernie krępującego,
ograniczającego czyjąś wolę lub swobodę działania': Ciasny gorset przepisów. Sztywny gorset prawa nie pozwalał
firmie na rozwinięcie pełnych możliwości produkcyjnych.

GORSECIARSTWO 'szycie zawodowo gorsetów, biustonoszy i pasów do pończoch': Jej ciotka trudniła się
gorseciarstwem.

GORSECIARKA 'kobieta szyjąca zawodowo gorsety, biustonosze i pasy do pończoch'

GORSECIARSKI 'związany z gorseciarstwem': Zakład gorseciarski.

od/r. gorge 'gardło, wycięcie pod szyją'

GO-SLOW (goł siół) 'rób powoli - wykonywanie przez protestujących swych czynności bardzo powoli': Odmianą
protestu go-slow jest strajk włoski, polegający na drobiazgowym przestrzeganiu wszystkich możliwych przepisów, np.
przez służby graniczne.
ang. go słów

GOSPEL albo GOSPELS l. 'styl w kościelnej muzyce wokalno-instrumentalnej, obecnie także rozrywkowej, wywodzący
się z religijnych pieśni Murzynów amerykańskich, którego teksty utworów związane są z postacią i nauką Chrystusa,
wykonywany zazwyczaj solo': W latach 50. w stylu wykonawczym Raya Charlesa pojawiły się wyraźne nawiązania do
emocjonalnego

278

GOSZYZM

GRADACJA

sposobu śpiewania gospels. Śpiewać, wykonywać gospel (gospels). 2. 'samodzielny utwór muzyczny w formie pieśni w
tym stylu; gospel song, pieśń gospel': Śpiewać, wykonywać gospelsy. 3. 'mający cechy tego stylu lub pieśni': Ray
Charles połączył styl gospels z bluesem i świeckimi słowami. Muzyka, styl, pieśń gospel (gospels).

GOSPELOWY albo GOSPELSOWY 'mający związek z gospel': Judy Cheeksjest córką legendarnego śpiewaka
gospelsowego - wielebnego Juliusa Cheeksa. Śpiewak gospelowy (gospelsowy). Wykonawcy gospelowi (gos-pelsowi).

ang. gospel musie

GOSZYZM inaczej: NOWA LEWICA 'ruch polityczny z lat 60., głoszący skrajne hasła lewicowe, postulujący m.in.
likwidację kapitalizmu i zaprowadzenie ustroju socjalistycznego, opartego na zasadzie powszechnej wolności.

GOSZYSTA 'ideolog lub zwolennik goszyzmu': Goszys-tami byli m.in. Herbert Marcuse i Emesto Guevara "Che".

fr. gauchisme od: gauche 'lewy'

GÓTTERDAMMERUNG (czytaj: goterdemerunk) 'zmierzch bogów - koniec jakiejś epoki, któremu towarzyszy upadek jej
wartości i ideałów': Nietzsche wieścił w swej filozofii "Gótterdammerung", który miał być epoką rozkładu
dotychczasowych wartości, niepokoju i zamętu.

niem. Gótterdamerung, pojęcie zaczerpnięte ze starych sag germańskich, spopularyzowane przez Friedricha
Nietzschego (1844-1900), niemieckiego filozofa

GOTYK l. 'styl panujący w sztuce europejskiej od XII do XV w., dla którego charakterystyczne były: w architekturze -
strzeliste kształty i monumentalność budowli, ostre zakończenia łuków, sklepienia krzyżowo-żebro-we, wsparcie
ciężaru budowli na filarach z przyporami, w innych sztukach plastycznych - realizm i ekspresyjność przedstawienia, a
także alegoryczność': Gotyk powstał we Francji, najcenniejsze zabytki tego stylu to budowle, zwłaszcza budowle
sakralne, np. kościół opactwa Saint-Denis, katedra Nótre-Dame w Paryżu, katedry w Chartres i Reims. 2. 'typ pisma o
literach wydłużonych i ostro łamanych łukach': Istnieje wiele odmian gotyku, np. niemiecka szwabacha, włoska, nieco
zaokrąglona, rotunda.

I GOTYCKI l. 'związany z gotykiem - stylem w sztuce średniowiecznej': Gotyckie sklepienie. Gotycka katedra. 2.
'związany z gotykiem - typem pisma o wydłużonych literach i ostrych łukach': Litery gotyckie. Odmiany pisma
gotyckiego.

GOTYCYZM 'tendencja w europejskiej sztuce, zwłaszcza literaturze, II połowy XVIII i I połowy XIX w., polegająca na
nawiązywaniu do różnych elementów średniowiecza, nadawaniu dziełom atmosfery grozy i tajemniczości': Elementy
gotycyzmu wystąpiły w twórczości wielu romantyków, w literaturze polskiej są widoczne zwłaszcza w młodzieńczych
dziełach Zygmunta Krasińskiego.
II GOTYCKI 'związany z gotycyzmem': Akcja tej powieści gotyckiej rozgrywa się w średniowiecznym zamku.

ang. gothicism odfr. gothique; od nazwy germańskiego plemienia Gotów (pierwotnie, w okresie renesansu, było to
określenie zabarwione negatywnie - mające podobny sens jak dziś: surowy, barbarzyński - w przeciwieństwie do
klasycznego, antycznego)

GOUDA (czytaj: gołda) 'żółty ser wyrabiany z mleka krowiego, o łagodnym smaku i rzadkich oczkach': Oryginalny,
holenderski ser gouda dojrzewa od 2 do 4 miesięcy.

od nazwy miasta: Gouda w zachodniej Holandii, w którego okolicach zaczęto produkować taki ser

G-PUNKT albo PUNKT G w medycynie i seksuologii 'wrażliwy na pobudzanie punkt, znajdujący się u kobiety na
przedniej ściance pochwy': G-punkt to jedno z tych miejsc, którego pobudzanie jest dla wielu partnerek koniecznym
warunkiem przeżycia orgazmu.

niem. G-Punkt, skrót: Graefenberg-Punkt (od nazwiska ginekologa)

GRAAL albo ŚWIĘTY GRAAL 'w legendach średniowiecznych: kielich, z którego Chrystus pił w czasie ostatniej wieczerzy
i do którego św. Józef z Arymatei zebrał krew z jego przebitego włócznią boku (niekiedy także inne naczynie: misa,
puchar itd.)': Świętego Graala poszukiwali rycerze króla Artura, zwłaszcza Lancelot.

fr. Graal

GRACJA l. 'w mitologii rzymskiej: jedna z trzech bogiń wdzięku i radości, towarzyszek Apollina' 2. 'wdzięk i lekkość w
poruszaniu się oraz delikatność w zachowaniu': Nowa miss przeszła przez salę z wielką gracją i zasiadła na swym
tronie.

lać. Gratia

GRADACJA 'stopniowanie czegoś, następstwo jakichś zjawisk według stopnia ich nasilania się (od najsłabszego do
najsilniejszego)': Ta gradacja wypowiedzi przyjaznych wskazywała na dobry trening psychologiczny. Gradacja korzyści
zależy od zajmowanego stanowiska.

GRADIENT l. 'miara wzrostu lub zmniejszenia się jakiejś wartości na pewnym odcinku (przestrzeni, czasu itd.)':
Gradient wzrostu temperatury. Gradient spadku ciśnienia. 2. w fizyce i innych naukach 'wektor wskazujący kierunek
największego wzrostu jakiejś wielkości fizycznej i określający jej wartość': Gradient barometryczny określa zmiany
ciśnienia między sąsiednimi izobarami, np. w milimetrach słupka rtęci, odniesione do długości jednego stopnia
południka. 3. w matematyce 'operator różniczkowy'

GRADUALIZM l. w polityce 'dziewiętnastowieczna angielska koncepcja, zakładająca pokojowe, ewolucyjne przejście z

ustroju kapitalistycznego do socjalistycznego': Gradualizm odegrał pewną rolę przy tworzeniu programu brytyjskiej
Partii Pracy. 2. w biologii 'teoria głosząca, iż rozwój ewolucyjny przebiega dzięki bardzo drobnym, ale ciągłym
zmianom': Współcześnie uznanie wielu antropologów zdobywa pogląd przeciwny do gra-dualizmu, głoszący, iż gatunki
przez długi czas pozostają

279

I GRAF

GRAFOMANIA
niezmienione, po czym następuje nagłe przekształcenie i wyłania się gatunek nowy, choć wyraźnie spokrewniony z
poprzednim.

lać. gradatio 'stopniowanie'

I GRAF 'tytuł arystokratyczny pośredni między tytułem barona i księcia; także: osoba, mająca ten tytuł': Tytuł grafa był
używany głównie w Niemczech. Na spotkanie przybył Alfred, graf z Senden.

GRAFOSTWO 'graf wraz z żoną': Grafostwo powitali

gości na zamku.

niem. Graf, pierwotnie 'urzędnik królewski'

GRAFFITI l. 'napisy i rysunki na ścianach, w przejściach podziemnych, na stacjach metra itd., o treści politycznej,
obyczajowej lub nonsensownej, które są czasem wyrazem protestu jakichś grup (np. anarchistów, punków): Graffiti są
wyrazem buntu młodego pokolenia. W podziemnym przejściu pojawiło się nowe graffiti 2. w archeologii 'rysunki i
napisy, które w starożytności ryto na murach, naczyniach, kamieniach': W Pompejach odkryto nowe graffiti.

GRAFFICIARZ 'twórca graffiti': Grafficiarze posługują

się różnymi technikami pisania na murach.

w znaczeniu l. z ang. graffiti, w znaczeniu 2. z wt. graffito.

GRAFIKA l. 'gałąź sztuk plastycznych, w której twórczość polega na wykonaniu przez artystę rysunku na płycie
metalowej, drewnianej lub z innego tworzywa, a następnie pokryciu go farbą i powielaniu go': W grafice artysta
posługuje się linią, kreską i stopniowaniem koloru. () Grafika komputerowa 'tworzenie różnorodnych obrazów za
pomocą komputera': Grafika komputerowa jest wykorzystywana w grach komputerowych, różnego rodzaju
symulatorach i komputerowym składzie drukarskim. 2. 'dzieło sztuki należące do grafiki': Dostał w prezencie grafikę
mało znanego artysty.

I GRAFIK 'artysta zajmujący się grafiką': Do najbardziej znanych grafików europejskich należy niemiecki artysta,
tworzący na przełomie XV i XVI w. - Albrecht Dlirer.

GRAFICZNY l. 'związany z grafiką': Do technik graficznych zalicza się np. miedzioryt i akwafortę. Pracownia graficzna. 2.
'wyrażony rysunkiem lub pismem': Graficzne rozwiązanie układu równań. Graficzne przedstawienie głoski to litera.

UWAGA! Słowa grafika i grafik występują też niekiedy w dawnym, szerszym znaczeniu obejmującym również rysunki,
np. na papierze, których nie kopiuje się tak, jak miedziorytu. W tym znaczeniu można powiedzieć, że wybitnym
grafikiem był np. Bronisław Linkę, znakomity polski rysownik. Należy pamiętać o dość istotnym z punktu widzenia
sztuki rozróżnieniu: przy grafice w ścisłym znaczeniu - wartość oryginału ma każda odbitka wykonana z oryginalnej
płyty, przy rysunku - oryginał jest tylko jeden, nie można go odbijać, lecz jedynie kopiować.

niem. Graphik od gr. graphike techne 'sztuka pisania i rysowania'

II GRAFIK 'wykres przedstawiający przebieg jakiegoś zjawiska lub tabela informująca o czyichś obowiązkach w pewnym
czasie, określająca kolejność i czas wykonania pewnych prac itd.': Grafik zmian temperatury pacjenta. Grafik dyżurów
pracowników.

II GRAF w matematyce 'rodzaj wykresu, składający się z punktów i linii łączących niektóre z nich': Graf przedstawia w
umowny sposób zależności między wielkościami matematycznymi.

GRAFION 'przyrząd kreślarski służący do rysowania tuszem': Grafion osadzony na cyrklu.

fr. graphique od gr. graphike' techne 'sztuka pisania i rysowania'

GRAFIT l. 'czarny, łupliwy, miękki i tłusty w dotyku minerał, odmiana węgla kamiennego': Grafit jest używany do
wyrobu retort, elektrod, tuszu, ma zastosowanie także w reaktorach jądrowych. 2. 'pręcik z tego materiału lub
sztucznego stopu kolorowego, stanowiący piszącą część ołówka lub kredki': Złamał grafit. Kupił nowe grafity do
pisaka.

GRAFITOWY 'wykonany z grafitu, zawierający grafit, taki jak grafit': Smar grafitowy. Złoże grafitowe. Wkład grafitowy
w kredce.

fr. graphite od gr. graphó 'piszę'

GRAFO- cząstka wyrazów złożonych o znaczeniu 'pismo', dodawana do rzeczowników i przymiotników, wskazująca na
ich związek z pismem, pisaniem, np. grafolo-gia, grafomania

od gr. graphó 'piszę'

GRAFOLOGIA 'dziedzina wiedzy zajmująca się badaniem pisma ręcznego, np. w celu ustalenia autorstwa jakichś
tekstów lub związków między charakterem pisma a psychiką jakiejś osoby'

GRAFOLOG 'specjalista w zakresie grafologii': Sąd powołał na eksperta grafologa. Jego zadanie polegało na udzieleniu
odpowiedzi na pytanie, czy odręczna notatka, załączona do akt sprawy, została napisana przez podsądnego, czy też
nie.

złożenie cząstek grafo- i -logia odgr. logos 'nauka, słowo'

GRAFOMANIA 'mania pisania utworów literackich, która ogarnia osobę pozbawioną talentu': Należał do krytyków
literackich bez litości piętnujących grafomanię, cechującą wielu współczesnych autorów.

GRAFOMAN 'osoba odznaczająca się grafomanią':

Znana jest anegdotka o Wolterze, który zapytał młodego grafomana, dlaczego pisze swoje utwory. - Muszę przecież z
czegoś żyć - odpowiedział młodzieniec. - Nie widzę takiej konieczności - rzekł na to filozof.

GRAFOMAŃSKI 'odznaczający się grafomanią, będący dziełem grafomana': Grafomański poeta. Grafo-mańskie utwory.

złożenie cząstki: grafo- i słowa: mania

280

GRAHAM

GRATIS

GRAHAM 'chleb wypiekany z razowej mąki pszennej lub pszenno-żytniej, bez dodatku drożdży': Graham jest
pieczywem dietetycznym, pobudzającym trawienie.

GRAHAMKA 'bułka wypiekana z razowej mąki pszennej lub pszenno-żytniej, bez dodatku drożdży': Na śniadanie zjadł
grahamkę z miodem i mlekiem.

od nazwiska Sylwestra Grahama (1794-1851), amerykańskiego dietetyka

GRAM 'jednostka masy równa jednej tysiącznej kilograma, skrót g': l dag = 10 g. List ważył ponad 10 gramów, więc
trzeba było za wysłanie go więcej zapłacić.
GRAMATURA 'masa l metra kwadratowego jakiegoś płaskiego materiału wyrażona w gramach': Zazwyczaj papier o
małej gramaturze to papier bardzo cienki, np. przebitka stosowana dawniej przy pisaniu na maszynie przez kalkę, zaś
papier o dużej gramaturze to papier gruby i mocny, np. papier kredowy.

fr. gramme od gr. gramma - bardzo mała miara wagi

GRAMOFON l. 'urządzenie do odtwarzania dźwięku zapisanego na płytach winylowych': Zasadniczą częścią gramofonu
jest igła, która przesuwa się w rowku płyty. Jej drgania są przetwarzane na sygnały elektryczne i następnie w głośniku -
na dźwięk. 2. w technice 'każde urządzenie do odczytu dźwięku z płyty: i gramofonowej, i kompaktowej': Gramofon
cyfrowy odtwarza dźwięk z płyt kompaktowych za pomocą urządzenia laserowego.

GRAMOFONOWY 'związany z gramofonem': Płyta gramofonowa to płyta winylowa, o rzeźbionym rowku, mającym
różną głębokość i lekko zygzakowatą linię, co powoduje drgania igły gramofonu podczas obracania się płyty.

niem. gramofon od gr. gramma 'zapis, litera', phone 'głos'

GRAŃ l. 'najmniejsza jednostka wagi stosowana w systemie anglosaskim, równa 1/7000 funta, skrót: gr.': Jeden grań
to około 0,0648 grama. 2. 'aptekarska jednostka wagi, stosowana w różnych krajach, dawniej również w Polsce, równa
0,65 grama'

ang. grain, niem. Grań od łac. granum 'ziarno'

GRAND 'tytuł wysokiego arystokraty w Hiszpanii i Portugalii; osoba mająca ten tytuł': Tytuł granda jest przyznawany
od XVI w. Król hiszpański w otoczeniu grandów.

hiszp. grandę od łac. grandis 'wielki'

GRAND PRIX (czytaj: grapri) 'główna nagroda w różnych konkursach artystycznych i zawodach sportowych, zwłaszcza
wyścigach': W 1995 r. wyścig Formuły I o grand prix Niemiec wygrał Michael Schumacher.

fr. grand prix 'wielka wygrana'

GRANIT w geologii 'twarda skała głębinowa, najczęściej jasnoszara, żółtawa lub różowa, o ziarnistej strukturze,
najpospolitsza w skorupie ziemskiej': Granit znajduje

różnorodne zastosowania. Jest m.in. używany jako materiał rzeźbiarski, dekoracyjny i budowlany.

GRANITOWY 'będący granitem, wykonany z granitu lub taki, którego głównym składnikiem jest granit':

Skała granitowa. Granitowe płyty. Granitowe bloki, góry-

GRANITYZACJA w geologii 'proces zachodzący w głębi skorupy ziemskiej, prowadzący do przeobrażenia się różnych
skał w skały granitowe lub zbliżone właściwościami do granitowych.

fr. granit od łac. granum 'ziarno'

GRANT 'dotacja, pewna suma pieniędzy, przyznawana komuś na realizację określonego projektu, obecnie w Polsce
najczęściej projektu naukowego': Profesor wystąpił do Komitetu Badań Naukowych z wnioskiem o grant na badania
polskiego słownictwa komputerowego oraz opracowanie i wydanie specjalnego słownika terminów komputerowych
na CD-Romie.

ang. grant, słowo o szerokim znaczeniu, związanym z dawaniem czegoś, o co ktoś prosi

GRANULKA 'nieregularna kuleczka, ziarenko jakiejś substancji': Kupił herbatę w granulkach. Lekarstwo w granulkach.
GRANULAT 'produkt w formie granulek': Zgodnie z przepisem kilogram granulatu należało rozpuścić w 50 litrach wody
i otrzymaną mieszanką można było pryskać drzewka.

GRANULACJA l. 'nadawanie jakiej ś substancji postaci granulatu': Granulacj a substancj i j e st przeprowadzana w

specjalnych aparatach, w których zmieniają one swój stan skupienia. 2. 'technika zdobienia różnych przedmiotów,
polegająca na przy lutowy waniu do nich małych kuleczek metalowych, zwykle srebrnych lub złotych': Granulacja jest
techniką podobną do filigranu.

GRANULOWAĆ l. 'nadawać jakiejś substancji postać granulatu': Granulowane nawozy sztuczne. Granulowana herbata.
2. w medycynie 'o ranach: pokrywać się warstwą tkanki przypominającej drobne ziarenka': Rana zaczęła się
granulować.

tac. granula (liczba mnoga) 'ziarenka'

GRATIN (czytaj: gratę) 'zapiekanka zrobiona z ułożonych warstwowo ziemniaków, cebuli, salami i brukselki, które
zostały zalane masą jajeczną'

fr. gratine

GRATIS 'za darmo, bezpłatnie - przysłówek; to, co się dostaje za darmo - rzeczownik': Jeżeli kupisz wyrób tej firmy,
dostaniesz telefon komórkowy gratis. Na promocji książek rozdawano gratisy.

GRATISOWY 'darmowy, taki, za który nie trzeba płacić': Gratisowy egzemplarz książki. Gratisowa usługa.

tac. gratis od słowa: gratia 'podziękowanie' (czyli: 'za podziękowanie')

281

GRATYFIKACJA

GRILL

GRATYFIKACJA 'wynagrodzenie pieniężne, przyznawane pracownikowi oprócz stałej płacy, zwykle jednorazowo, np. z
jakiejś uroczystej okazji, święta, za wybitne zasługi': Z okazji jubileuszu firmy wypłacono pracownikom gratyfikację w
wysokości 500 zł.

GRATYFIKACYJNY 'będący gratyfikacją, przeznaczony na gratyfikacje': Premia gratyfikacyjna. Fundusz gratyfikacyjny.

niem. Gratifikation od łac. gratificatio 'uprzejmość'

GRAWEROWAĆ 'wykonywać wzory i napisy w metalu, kamieniach szlachetnych i półszlachetnych, szkle i innych
tworzywach, posługując się rylcami i frezami, środkami chemicznymi, ultradźwiękami itd.': Na obrączce kazał
wygrawerować datę ślubu i napis: Kochanej Małgosi - Marian. Nosił srebrną, grawerowaną papierośnicę.

GRAWER 'osoba zajmująca się zawodowo grawerowaniem wzorów i napisów': Grawer wyrył okolicznościowy napis na
klindze szabli, będącej prezentem kolegów dla odchodzącego ze służby oficera.

GRAWERSTWO 'rzemiosło artystyczne obejmujące wykonywanie ozdób oraz wykańczanie złożonych matryc i stempli
techniką grawerską': Prowadził sklep jubilerski z artystyczną biżuterią, a także -jak jego dziad i ojciec - zajmował się
grawerstwem.

GRAWERUNEK 'wygrawerowana ozdoba, napis, rysunek, znak itd.': Nosił złoty zegarek ozdobiony pięknym
grawerunkiem.
GRAWIURA l. 'grawerowanie rysunku na płycie metalowej, służącej do wykonywania odbitek graficznych': Grafik zrobił
szkic rysunku na płycie i przystąpił do grawiury. 2. 'odbitka graficzna, otrzymana z wygrawerowanej płyty metalowej,
pokrytej farbą':

Grawiura przedstawiała rycerza w zbroi i jadącą obok niego śmierć.

fr. graver 'wyrzynać'

GRAWITACJA w fizyce 'wzajemne przyciąganie się wszystkich ciał materialnych we Wszechświecie': Efektem grawitacji
na Ziemi jest ciążenie wszystkich ciał ku jej powierzchni, a w kosmosie m.in.: krążenie Księżyca wokół naszej planety i
krążenie planet wokół Słońca.

GRAWITOWAĆ l. w fizyce 'być przyciąganym przez inne ciało materialne i ciążyć ku niemu': Wszystkie ciała niebieskie
w Układzie Słonecznym grawitują ku Słońcu. l.przen. 'skłaniać się ku czemuś, wiązać się z czymś lub stawać się
zwolennikiem tego': Ta mała partia grawituje ku nacjonalistom. System ekonomiczny tego kraju grawituje ku
skrajnemu liberalizmowi.

GRAWITACYJNY w fizyce 'związany z grawitacją':

Ziemia jest w polu grawitacyjnym Słońca. Siły grawitacyjne powodują przyciąganie ciał materialnych w kosmosie.

fr. gravitation od łac. grayitas 'ciężkość'

GREENHORN (czytaj: grinhom) 'osoba, którajest gdzieś nowicjuszem lub nie ma doświadczenia w robieniu czegoś': W
swych opowiadaniach o gorączce złota na Alasce Jack London opisuje wyższość, z jaką starzy traperzy traktowali
greenhomów, nieporadnych żółtodziobów z ciepłych krajów.

amer. greenhom, dosłownie 'zwierzę z zielonymi (dopiero wyrastającymi) rogami'

GREMIUM książk. 'wszystkie osoby tworzące jakiś zespół, będące członkami pewnej instytucji lub komisji':

Uchwała gremium związkowego została przekazana ministrowi. Gremium nauczycielskie podjęło dwie ważne decyzje.

GREMIALNY 'obejmujący wszystkich członków jakiejś instytucji, często też: masowy, powszechny': Gremialny protest.
Gremialny udział członków tej partii w zapowiedzianych uroczystościach wydaje się wątpliwy.

p.-lać. 'naręcze, pęk czegoś'

GRENADIER 'w XVII w.: silny i zręczny żołnierz pieszy, wyszkolony w rzucaniu granatów ręcznych, w XVIII i XIX w.:
żołnierz pieszy z doborowych oddziałów szturmowych': Do ataku na bagnety ruszył pułk napoleońskich grenadierów.

GRENADIERSKI 'związany z grenadierem, charakterystyczny dla grenadiera': Oddziały grenadierskie szły na czele
kolumny marszowej. Postawa, odwaga grenadier-ska.

fr. grenadier, pierwotnie 'żołnierz rzucający granaty', od: grenade 'granat'

GREPS 'chwyt komediowy, zwłaszcza niezbyt wyszukany: dowcipna sytuacja, powiedzenie, zachowanie': Dla wielu
jego kolegów grepsy w serialach komediowych były zabawne, on uważał, że są nieco prostackie.

ang. grip

GRĘPLOWAĆ 'oczyszczać, rozplątywać i prostować włókna wełny, bawełny lub lnu ręcznie - za pomocą zgrzebła - lub
mechanicznie - za pomocą gręplarki':

Gręplował wełnę, przygotowując ją do przędzenia.

GRĘPEL albo GRĘPLA 'druciana szczotka lub walec z kolcami, będące zasadniczą częścią gręplarki'

GRĘPLARKA 'maszyna do gręplowania'

GRĘPLARNIA 'oddział fabryki włókienniczej lub samodzielny zakład, w którym przeprowadza się gręplowanie': Z
gręplami przygotowany już materiał był przewożony do sali, w której znajdowały się przędzarki.

niem. krempein

GRILL 'rożen lub ruszt o różnej budowie, służący do pieczenia potraw na wolnym powietrzu': Rozpalili węgiel drzewny i
- gdy zaczął się żarzyć - na kratce grilla kładli mięso i kiełbaski.

282

GRINGO

GRYNSZPAN

GRILOWAĆ l. 'piec mięso, ryby itd. na grillu': Uważał, że grillowane mięso jest zdrowsze i smaczniejsze, ponieważ
przyrządza się je bez tłuszczu. 2. 'spędzać czas, przygotowując potrawy z grilla': Wczoraj do późna gri-Iowaliśmy u
Zenka.

ang. grill

GRINGO 'w Ameryce Południowej i Środkowej: osoba, która jest obca, nie mówi po hiszpańsku': W miasteczku
argentyńscy chłopcy zauważyli trzech gringo, prawdopodobnie Anglików.

hiszp. gringo

GROG 'napój alkoholowy z rumu, araku lub koniaku, rozcieńczonego gorącą wodą i osłodzonego': Grog pije się zwykle
na gorąco, często z różnymi dodatkami, np. cytryną, żółtkiem jajka.

od przydomka "Old Grog" admirała Edwarda Vemona (1684-1757), który wprowadził w brytyjskiej flocie zwyczaj picia
grogu (zamiast czystej wódki); słowo grog w przydomku admirała jest utworzone od nazwy materiału jedwabnego, z
którego wykonany był jego płaszcz: grogram

I GROS (czytaj: gro) 'znaczna większość jakichś osób, rzeczy, spraw itd.': Gros absolwentów tej uczelni znajduje dobrze
płatną pracę. Gros wolnego czasu poświęcał na dokształcanie się. Gros stawianych pytań dotyczyło ubezpieczeń
zdrowotnych.

fr. gros od łac. grossus 'gruby'

II GROS przest. 'dwanaście tuzinów, czyli 144 sztuki':

Gros to jedna z dawnych, zwyczajowych i handlowych, miar wielkości, podobna do kopy, mendla i samego tuzina.

odfr. grosse douzaine 'wielki tuzin' (tuzin do kwadratu)

GROSSO MODO l. 'w ogólnych zarysach, w przybliżeniu': To były tylko obliczenia grosso modo, dokonane na próbę,
szczegóły planu mieliśmy poznać później. 2. 'na receptach: grubo krajane, tłuczone na duże kawałki'

lać. grosso modo

GROTESKA l. 'satyryczny utwór literacki, film, przedstawienie teatralne lub obraz, ukazujące zdeformowaną,
karykaturalnie przejaskrawioną rzeczywistość': W grotesce karykaturalne przejaskrawienie cech pewnej
rzeczywistości, nierzadko - doprowadzenie jej do absurdu, służy zjadliwej satyrze, np. politycznej i społecznej, jak w
przypadku "Balu w operze" Juliana Tuwima. Do znanych grotesek filmowych należą m.in. "Dzisiejsze czasy" Chaplina i
"Zezowate szczęście" Munka. 2. przen. 'sytuacja, zdarzenie, stan czegoś, które odznaczają się cechami groteski:
absurdalnością, karykaturalnym wyolbrzymieniem pewnych cech, zmienieniem tego, co powinno być poważne, w
żałosną komedię': Ich stosunki rodzinne były groteską, ojciec, którego w rzeczywistości nic nie obchodziło, wygłaszał
ciągle napuszone patriotyczne frazesy, matka płakała przy każdej okazji, a syn dłubał w nosie, z utęsknieniem patrząc
w niebo.

GROTESKOWY l. 'związany z groteską - dziełem sztuki, taki jak w grotesce': Groteskowy sposób przedstawienia
rzeczywistości w dziele literackim. 2. przen. 'przejaskrawiony, karykaturalny, absurdalny': Groteskowa sytuacja.
Groteskowa postać. Groteskowy ubiór.

fr. grotesque z wl. crotesche 'śmieszne, dziwaczne malowidła'

GRUNGE (czytaj: grandż) l. 'styl w muzyce rockowej, powstały na początku lat 90. XX w., charakteryzujący się
hałaśliwym i ciężkim brzmieniem gitar oraz tekstami piosenek, zawierającymi obsesyjną fascynację bólem, brudem,
rozmaitymi wydzielinami organizmu i deformacjami ciała': Grać grunge. Słuchać grunge'u. 2. ' subkultura
młodzieżowa, związana z tą odmianą muzyki rockowej' 3. 'mający cechy tego stylu lub subkultury;

grungowy (przymiotnik)': Związek aktora Johnny'ego Deppa, uosabiającego styl grunge, i modelki Kate Moss,
wylansowanej na bożyszcze wszystkich chudych nastolatek, był łakomym kąskiem dla prasy. Muzyka, styl grunge.
Ruch grunge.

GRUNGOWIEC albo GRUNGE'OWIEC (czytaj: grandżo-wiec) l. 'przedstawiciel subkultury młodzieżowej, powstałej

wśród wielbicieli grunge'u; miłośnik muzyki w tym stylu' 2. 'wykonawca grunge'u, twórca muzyki w tym stylu'

GRUNGOWY albo GRUNGE'OWY (czytaj: grandżowy) 'mający związek z grunge'em': Muzyka, grupa, płyta, subkultura
grungowa (grunge'owa). Zespół, utwór grungowy (grunge'owy). Muzycy, wykonawcy grungo-wi (grunge'owi).

ang. grunge

I GRYF l. 'w instrumentach strunowych: listwa z twardego drewna, połączona z pudłem rezonansowym, do której
podczas gry przyciska się palcami rozpięte nad nią struny': Mocno trzymał gryf gitary. Gryf z progami, bez progów. 2.
'uchwyt przyrządu do ćwiczeń siłowych':

Zacisnął dłonie na gryfie sztangi.

niem. Griffod: greifen 'chwytać'

II GRYF 'w mitologii greckiej: stwór o ciele lwa, mający skrzydła oraz głowę i szpony orła': W mitologii greckiej, a także
wierzeniach wielu ludów starożytnego Wschodu, gryf jest strażnikiem skarbów.

lać. gryphus z gr. gryps

GRYLAŻ 'masa cukiernicza z palonego cukru, migdałów i orzechów': Karmelki nadziewane grylażem.

GRYLAŻOWY 'będący grylażem, nadziewany grylażem': Masa grylażowa. Cukierki grylażowe.

odfr. grillage 'pieczenie'

GRYNSZPAN 'zielononiebieski proszek, będący trującą mieszanką związków miedzi': Grynszpanjest stosowa-
283

GRYPS

GURT

ny do zwalczania szkodników, dawniej był też używany jako barwnik, np. przy wyrobie farb.

GRYNSZPANOWY 'będący grynszpanem, zawierający grynszpan, taki jak grynszpan': Proszek grynszpanowy.
Grynszpanowa trucizna. Grynszpanowy kolor.

niem. Grunspan 'śniedź, która pojawia się na miedzi', pierwotnie 'hiszpańska zieleń'

GRYPS śród. 'list potajemnie przesłany do więźnia lub przez więźnia': Przekupiony strażnik przekazał jego dawnym
kompanom gryps.

GRYPSERA śród. 'gwara więzienna': Grypsera ma cechy języka tajnego, występują w niej słowa niezrozumiałe dla
reszty społeczeństwa, np. bardacha ('klozet'), szluga ('papieros') lub słowa ogólnie używane, mające zupełnie
zmienione znaczenia, np. bufory ('piersi kobiece')

GRYPSOWAĆ śród. 'mówić grypserą': W celi było już trzech grypsujących - recydywistów z wysokimi wyrokami.

niem. Grips 'rozum, zmysł', gripsen 'szybko brać', także: 'okradać'

GRYS 'kruszywo budowlane o drobnych ziarnach, otrzymywane ze zgniatanych kamieni naturalnych lub żużlu':

Podjazd do domu wysypał grysem. Wykonywali pustaki z grysu i cementu.

GRYSIK l. 'drobna kaszka z pszenicy lub kukurydzy':

Karmiła dziecko grysikiem na mleku. 2. 'węgiel opałowy w postaci drobnych ziaren': Piec przystosowany do palenia w
nim grysikiem. 3. 'kruszywo budowlane o bardzo małych ziarnach'

niem. Griess

GUANO 'złoża wyschłych odchodów ptaków morskich, spotykane na zachodnich wybrzeżach Ameryki Południowej': W
wielu krajach latynoamerykańskich, m.in. w Chile i Peru, guano jest wykorzystywane jako nawóz azotowy.

hiszp. guano, T. języków indiańskich

GUBERNATOR l. 'w USA: pochodzący z wyboru urzędnik sprawujący władzę (wykonawczą) w jednym ze stanów': Przed
objęciem funkcji prezydenta Stanów Zjednoczonych w 1993 r. Bili Clinton był gubernatorem stanu Arkansas. 2. 'w
Rosji: w czasach carskich - urzędnik rządzący gubernią; obecnie - urzędnik rządzący dużymi jednostkami
administracyjnymi' 3. 'w krajach Brytyjskiej Wspólnoty Narodów: przedstawiciel monarchy' 4. 'w dawnej Polsce: osoba
zarządzająca czymś': Gubernator majątku ziemskiego. Gubernator banku.

GUBERNATORSTWO l. 'władza, urząd gubernatora':

Objął gubernatorstwo Kraju Nadwołżańskiego. 2. 'okręg zarządzany przez gubernatora' () Generalne Gubernatorstwo
770?. Generalna Gubernia, skrót GG 'fragment Polski, który nie został przez hitlerowców włączony do Niemiec, ale
uznany za samodzielny okręg administracyjny': Na czele Generalnego Gubernatorstwa stał gubernator Hans Frank.

GUBERNIA 'w Rosji carskiej i podbitych przez nią krajach: jednostka podziału terytorialnego, odpowiadająca
współczesnemu województwu': Gubernia radomska.
GUBERNATORSKI 'związany z gubernatorem': Zarządzenia gubematorskie. Kompetencje gubernatorskie.

GUBERNIALNY 'związany z gubernią': Miasto guber-nialne. Urzędnicy gubernialni.

lać. gubernator 'zarządca, sternik'

GUERRILLA l. 'partyzancka wojna podjazdowa, prowadzona przeciw wojskom okupacyjnym lub własnemu,
nieuznawanemu z jakichś względów, rządowi, zwłaszcza tego typu wojna w Ameryce Łacińskiej': "Che" Gu-evara
prowadził guerrillę na terenach Boliwii. 2. albo GUERRILLAS rząd. 'partyzant w Ameryce Łacińskiej': W nocy guerrillasi
zbliżyli się do wsi.

hiszp. od: guerra 'wojna'

GUL 'w demonologii muzułmańskiej: duch pożerający zwłoki pochowanych ludzi': W wierzeniach arabskich gul to zły
duch pustyni, który rozkopuje groby i pożera zwłoki, atakuje też żywych ludzi i zwierzęta.

ar. gul

GULIWER l. 'bohater powieści Jonathana Swifta "Podróże Guliwera": W pierwszej części powieści Swifta Guli-wer
przybywa na wyspę Liliputów, dla których jest olbrzymem. 2. przen. 'człowiek bardzo dużego wzrostu wśród ludzi
znacznie odeń mniejszych': Film przedstawia Arnolda Schwarzeneggera wśród przedszkolaków. Malcy z czasem
zaczynają darzyć swego guliwera ogromną, zresztą - odwzajemnioną, sympatią.

powieść Jonathana Swifta (1667-1745) została wydana w 1726 r.

GUŁAG 'system obozów pracy przymusowej w byłym ZSRR; także: sowiecki obóz pracy przymusowej, łagier': Był
więźniem gułagów przez ponad 8 lat.

roś. guiag, skrótowiec od Gławnoje Uprawlenije Łagierej (Naczelny Zarząd Obozów).

GUMNO przest. l. 'stodoła, zwłaszcza stodoła, w której przechowywano zboże': Zboża wydały plon tak obfity, że
gumna pomieścić go nie mogły. (Sienkiewicz) 2. reg. 'plac w stodole, na którym młócono zboże' 3. reg. 'podwórze
otoczone zabudowaniami gospodarskimi':

Czysto utrzymane gumno.

rodzime, dawniej: 'zboże'

GURT l. w architekturze 'płaski łuk podtrzymujący lub wzmacniający sklepienie': Gurt to element architektoniczny
występujący od średniowiecza, prócz funkcji konstrukcyjnych odgrywający też często rolę ozdobną. 2. 'sztywna taśma
wszywana w różne miękkie części ubrania': W pasie spódniczka była usztywniona szerokim gurtem. 3. 'pas rzemienny
lub parciany, używany

284

GURU

GWARDIA

przez robotników przenoszących ciężkie przedmioty;

także: cześć końskiej uprzęży': Robotnicy, których firma zatrudniała do wnoszenia mebli, byli wyposażeni w szerokie
pasy - gurty, które na siebie zakładali, by nie dźwigać całego ciężaru w rękach.
niem. Gurt, we wszystkich wyżej opisanych znaczeniach

GURU l. 'mistrz duchowy, nauczyciel w hinduizmie; także: przywódca sekt religijnych, wywodzących się z hinduizmu':
Lama to termin tybetański, odpowiednik sanskryckiego słowa guru "nauczyciel". Należy wpoić wyznawcom sekty
poczucie niższości wobec guru. 2. przen. 'mistrz, nauczyciel, autorytet moralny'. W młodości Henryk był moim guru -
wierzyłem mu ślepo i podziwiałem wszystko, co robił.

hindi gum z sanskr. guru 'ważny, czcigodny'

GUSŁA 'obrzędy magiczne, czary i wróżby, zwłaszcza związane z kulturą ludową': W obrzędzie Mickiewiczowskich
dziadów gusła ludowe i czary łączą się w jedną całość z chrześcijaństwem.

GUŚLARZ 'w dawnej kulturze ludowej: osoba odprawiająca gusła, często też zajmująca się leczeniem, znachorstwem':
Guślarz, szepcząc jakieś dziwne słowa, przyrządzał wywar dla chorego.

GUŚLARSKI 'związany z gusłami lub z guślarzem':

Guślarskie obrzędy. Guślarskie zaklęcia.

rodzime, polskie i słowiańskie; etymologia bywa wiązana ze słowem: gadać w znaczeniu 'zamawiać' lub 'gęśl(a)
'prymitywne skrzypki' - którymi - być może - przygrywano do różnych tajemnych obrzędów i wypowiadanych słów

GUWERNER 'dawniej, zwłaszcza w XVIII i XIX w.: nauczyciel i wychowawca dzieci w zamożnych domach':

Guwernerami w domach zamożnej polskiej szlachty zostawali często Francuzi.

GUWERNANTKA rząd. GUWERNERKA 'dawniej:

nauczycielka i wychowawczyni dzieci w zamożnych domach': Guwernantka uczyła dziewczęta między innymi
francuskiego, gry na fortepianie i zasad wytwornego zachowania się w towarzystwie.

fr. gouvemer

GWARA l. 'mowa ludności wiejskiej jakiegoś niewielkiego terytorium (np. kilku lub kilkunastu wsi), różniąca się
pewnymi cechami od mowy mieszkańców sąsiednich okolic i od języka ogólnego': Gwara łowicka. Gwary cieszyńskie.
Charakterystyczną cechą gwary podhalańskiej jest akcent padający na pierwszą sylabę i wymowa typu: cisty (zamiast:
czysty), chłopci (zamiast: chłopcy). 2. 'odmiana języka, charakterystyczna dla jakiegoś środowiska społecznego lub
zawodowego': Gwara murarska. Gwara studencka. () Gwara miejska 'mowa niewykształconych członków społeczności
miejskiej, mająca jakieś charakterystyczne cechy'; Gwary miejskie zanikły w drugiej połowie XX wieku, "roztopiły się"
w polszczyźnie potocznej.

GWAROWY 'związany z gwarą, pochodzący z gwary -zazwyczaj w l. znaczeniu': Badanie zjawisk gwarowych.
Słownictwo gwarowe.

rodzime, związane z np. takimi wyrazami, oznaczającymi bliskie kontakty językowe między ludźmi, jak: gwarzyć,
pogwarki

GWARANCJA l. 'zapewnienie czegoś, które ktoś lub coś komuś daje': Przeczytał w reklamie: jesteśmy najlepszym
biurem podróży, dajemy naszym klientom gwarancję spokoju i doskonałego wypoczynku. Krwiodawca ma większą
gwarancję zdrowego życia, gdyż przed każdym oddaniem krwi jest starannie badany, co umożliwia wczesne wykrycie
wielu chorób. 2. w handlu 'odpowiedzialność sprzedawcy lub producenta za dobry stan i dobre funkcjonowanie
sprzedawanego towaru przez pewien czas, obejmująca zobowiązanie z jego strony do wymiany lub naprawy towaru
wadliwego':
Klienci tej firmy wraz z zakupem komputera otrzymują roczną gwarancję. 3. w ekonomii i finansach 'odpowiedzialność
osoby trzeciej za zobowiązania dłużnika wobec wierzyciela': Nasz bank udzielił tej firmie gwarancji w wysokości 5
milionów złotych. W związku z tym trzeba było utworzyć rezerwę odpowiedniej wielkości, na wypadek gdyby nie
spłaciła ona kredytu zaciągniętego na tę sumę w innym banku.

GWARANT l. 'osoba lub instytucja, która udziela gwarancji - zapewnienia czegoś': Gwarantem procesu pokojowego w
tym państwie były wojska ONZ. 2. 'osoba lub instytucja, która udziela gwarancji handlowej': Powołał się na warunki
sformułowane przez gwaranta w umowie sprzedaży. 3. 'instytucja, która udziela gwarancji bankowej': Gwarantem
tego kredytu był zagraniczny bank.

GWARANTOWAĆ l. 'zapewniać coś komuś': Naszym klientom gwarantujemy miłą i szybką obsługę. Policja
zagwarantowała bezpieczeństwo świadkom zeznającym w procesie członków mafii. 2. 'dawać komuś gwarancję
handlową': Niezawodne działanie sprzętu oraz warunki wymiany go i obsługi zostały zagwarantowane w umowie. 3.
'dawać komuś gwarancję bankową': Gwarantować kredyt.

GWARANCYJNY l. 'związany z gwarancją handlową': Okres gwarancyjny na te towary wynosi l rok. 2. 'związany z
gwarancja bankową': Weksle gwarancyjne.

fr. garantie

GWARDIA l. 'w starożytności i średniowieczu: straż przyboczna panującego': Pretorianie, tworzący gwardię rzymskich
cezarów, z czasem zdobyli ogromne wpływy w państwie. 2. 'doborowe oddziały wojska': O wyniku bitwy pod Sadową
w 1866 r. zdecydował atak IV pułku pruskiej gwardii na lasek będący centralną pozycją austriackiej obrony. () Gwardia
narodowa 'oddziały organizowane na wzór wojskowy z ochotników, pomagające w trudnych dla państwa chwilach':
Przy usuwaniu skutków trzęsienia ziemi zawodowym ratownikom pomagały oddziały gwardii narodowej. Stara
gwardia l. 'słynne z męstwa oddziały gwardii napoleońskiej, złożone ze starych wiarusów': Ostatni atak starej gwar-

285

GWARDIAN

GZYMS

dii pod Waterloo. 2. przen. 'dawni koledzy ze szkoły, pracy itd.': Raz na kilka lat urządzali sobie spotkanie starej
gwardii. () Gwardia Ludowa 'oddziały partyzanckie związane z PPR, organizowane od 1942 r.': W styczniu 1944 r.
Gwardię Ludową przekształcono w Armię Ludową.

GWARDZISTA l. 'w starożytności i średniowieczu:

członek straży przybocznej panującego': W czasach Nerona wielu zamożnych obywateli obawiało się samego widoku
gwardzistów, którzy często przynosili wyrok śmierci. 2. 'żołnierz z doborowych oddziałów': Gwardziści, którzy poszli
jako pierwsi do ataku, ponieśli ogromne straty. 3. 'osoba należąca do cywilnej lub wojskowej formacji, organizacji,
drużyny sportowej itd., która ma w nazwie słowo gwardia': W drugiej połowie meczu gwardziści zdobyli dwie bramki.

GWARDYJSKI 'związany z gwardią- najczęściej z doborowymi oddziałami wojska': Mundur gwardyjski. Pułk gwardyjski
forsował rzekę.

wl. guardia 'straż'

GWARDIAN 'przełożony klasztoru w niektórych męskich zakonach': Cela ojca gwardiana w klasztorze franciszkanów.

lać. sr. guardianus

GWARECTWO l. 'w średniowieczu: cech górniczy':

Gwarectwa zajmowały się m.in. zasadami wydobywania kopalin i udzielały pozwolenia na ich wydobycie. 2. 'w czasach
nowożytnych: spółka zawiązana przez

właścicieli i udziałowców kopalń': Wszystkie kopalnie w tym okręgu należały do gwarectwa, którego udziałowcami byli
przedsiębiorcy niemieccy. 3. 'w Polsce w latach 90.: zjednoczenie, które zarządza kopalniami i sprawuje nadzór nad
wydobyciem oraz sprzedażą węgla': Poszczególne gwarectwa miały wielkie długi wobec ZUS-u.

GWAREK 'w średniowieczu: członek gwarectwa, górnik mający oficjalne prawo wydobywania kopalin z ziemi':
Gwarkowie mieli własne zwyczaje, które w części przetrwały do dziś.

niem. Gewerke 'gwarek'

GWASZ l. 'kryjąca farba wodna z domieszką kredy albo bieli': Gwasz to farba klejowa lub żywiczna. 2. 'technika
malowania taką farbą': Gwasz jest techniką podobną do akwareli. 3. 'obraz wykonany tą techniką':

Gwasze maj ą zazwyczaj lekki odcień matowy.

fr. gouache

GZYMS l. 'element budowli w postaci poziomego występu ściany, zwłaszcza ściany zewnętrznej': Gzyms chroni mur
przed opadami, często jest też ozdobnym zwieńczeniem ściany. Gzyms nadokienny. Ustawił puchary na gzymsie
kominka. 2. 'wystający element ścianki mebla': Gzyms szafy. 3. 'poziomy występ ściany skalnej': Alpinista ostrożnie
stąpał po gzymsie. 4. 'to samo, co kamisz'

niem. Gesims - w znaczeniu architektonicznym, inne sensy to rezultat rozwoju znaczeniowego wyrazu w polszczyźnie

286

H symbol pierwiastka chemicznego: wodór

h.c. skrót wyrażenia: honoris causa zob. pod hasłem: DOKTOR HONORIS CAUSA

ha skrót słowa: hektar (zob.)

HABANERA l. 'taniec pochodzący z Hawany na Kubie, powolny, tańczony parami w takcie 2/4': Habanera jest tańcem
podobnym nieco do tanga, lecz wolniejszym. Jest popularna nie tylko na Kubie, lecz również w Hiszpanii. 2. 'muzyka
do tego tańca': Habanera charakteryzuje się mocnym akcentowaniem pierwszej części taktu.

hiszp. (danza) habanera '(taniec) hawański'

HABEMUS PAPAM 'mamy papieża - formuła rozpoczynająca informację przewodniczącego konklawe o dokonaniu
wyboru nowego papieża, przekazywaną zebranym na placu św. Piotra w Rzymie': Gdy w 16 października 1978 r.
przewodniczący konklawe wygłosił uroczyście: habemus papam - i podał nazwisko nowego papieża: kardynał Karol
Wojtyła, zebrany na placu św. Piotra tłum przycichł - mało kto w Rzymie słyszał o takim kardynale.

lać. habemus papam

HABILITACJA 'postępowanie według ustalonej procedury, prowadzące do uzyskania stopnia naukowego doktora
habilitowanego, który jest wyższy od stopnia doktora;
także: praca naukowa napisana, by uzyskać ten stopień, lub obrona tejże pracy przed gronem samodzielnych
pracowników naukowych jakiejś placówki': Zaraz po uzyskaniu doktoratu przystąpił do habilitacji. W swej habilitacji
przedstawił wyniki długoletnich badań nad zapożyczeniami z obcych języków w polszczyźnie. Dziekan poinformował,
że habilitacja drą Kowalskiego odbędzie się w sali nr 4.

HABILITANT 'osoba starająca się o uzyskanie tytułu doktora habilitowanego': Do wymagań stawianych habilitantom
należy m.in. napisanie i opublikowanie rozprawy habilitacyjnej, ogłoszenie drukiem wielu innych publikacji
naukowych, istotna jest też aktywność na polu dydaktycznym i organizacyjnym. Członkowie komisji pozytywnie ocenili
wygłoszony przez habilitanta wykład.

HABILITOWAĆ 'nadawać jakiejś osobie stopień naukowy doktora habilitowanego': Rada wydziału na swym
kwietniowym posiedzeniu habilitowała dwóch nowych samodzielnych pracowników naukowych. Po uzyskaniu tytułu
doktora habilitowanego rozpoczął nowe badania z myślą o profesurze.

HABILITOWAĆ SIĘ 'uzyskać stopień naukowy doktora habilitowanego': Habilitował się z fizyki ciała stałego.

HABILITACYJNY 'związany z habilitacją': W czasie kolokwium habilitacyjnego habilitant wygłasza wykład, tematycznie
związany ze swą rozprawą, oceniany następnie przez samodzielnych pracowników naukowych placówki, w której
przeprowadza się przewód habilitacyjny.

lać. śr. habilitatio od łac. habilis 'zdatny, zręczny'

HABIT 'strój zakonny o kolorze i kroju obowiązującym w danym zakonie': Nazwa kawy cappuccino pochodzi od
włoskiego słowa: cappuccio 'kaptur'. Cappuccino to mianowicie kawa koloru takiego, jak habity kapucynów, mające
charakterystyczne, długie kaptury.

fr. habit od łac. habitus 'ubiór'

HABITAT w ekologii 'naturalne środowisko, w którym przebywają, "zamieszkują" określone zwierzęta lub rośliny': Na
przestrzeni wieków ten gatunek ptaków całkowicie zmienił swój habitat.

ang. habitat od łac. habitatio 'mieszkanie'

HABITUACJA w fizjologii 'stopniowe zanikanie reakcji organizmu na powtarzający się bodziec, który nie niesie
istotnych konsekwencji dla jednostki': Habituacja to proces niezwykle powszechny w świecie ludzkim i zwierzęcym -
przyzwyczajanie się do czegoś i usuwanie tego z pola uwagi.

ang. habituation

HABITUS w różnych naukach 'zespół właściwości czegoś, zwłaszcza właściwości zewnętrznych, związanych z
wyglądem, formą, kształtem': Habitus organizmów zwierzęcych. Habitus kryształów.

lać. habitus od habere 'mieć, mieć na sobie'

HACJENDA 'w krajach hiszpańskojęzycznych, zwłaszcza w Ameryce Południowej i Środkowej: duża posiadłość ziemska
z domem i zabudowaniami gospodarskimi':

Pierwszą swą noc w Meksyku spędzili w hacjendzie, będącej własnością potomków polskich emigrantów.

hiszp. hacienda

HACKER (czytaj: haker) albo HAKER 'osoba włamująca się do systemów albo programów komputerowych': Ha-cker, po
włamaniu do systemu, zmienił nazwę z "Centrum Informacyjne Rządu" na "Centrum Dezinforma-cyjne Rządu".
Niektórzy hakerzy to tylko hobbyści, inni to zawodowi włamywacze, czerpiący zyski ze swojego procederu. Hackerów
zatrudnia się do szpiegostwa przemysłowego, dokonywania transferu pieniędzy, kradzieży tajnych informacji.

ang. hacker z niem. Hacker

287

HADES

HALSZTACKI OKRES

HADES 'w mitologii greckiej: bóg świata podziemnego, królestwa umarłych; także: królestwo umarłych': Wszyscy trzej
ciągnęli losy. Zeusowi dostało się niebo i ziemia wraz z Olimpem, Posejdonowi morze, Hadesowi królestwo umarłych
w podziemiu. (Parandowski) Zeus siedzący na szczycie Olimpu wziął do rąk złote szale i położył na nich dwa losy:
Achillesa i Hektora. Zważył -i los Hektora spadł do Hadesu. (Parandowski)

gr. Haides

HAFIZ albo HAFIS 'honorowy tytuł muzułmanina, który zna Koran na pamięć; także osoba nosząca ten tytuł': Po latach
ćwiczeń otrzymał tytuł hafiza. Hafiz cytował fragmenty Koranu z pamięci.

ar. hafiz 'opiekun'

HAFN 'pierwiastek chemiczny o liczbie atomowej 72 i masie atomowej 178,49, symbol Hf: błyszczący, srebrzysty
metal, rzadki w przyrodzie': Hafn jest pierwiastkiem o właściwościach zbliżonych do cyrkonu. Wykorzystuje się go
m.in. w fizyce jądrowej.

n.-lać. hafnium - od nowołacińskiej nazwy Kopenhagi: Hafhia - ku czci Nielsa Bohra (1885-1962), jednego z
największych fizyków XX w., duńskiego pochodzenia, który w swych badaniach przewidział istnienie takiego
pierwiastka

HAGIOGRAFIA l. 'dział piśmiennictwa chrześcijańskiego, obejmujący żywoty świętych i legendy o ich życiu':

Najwybitniejszym dziełem polskiej hagiografii są "Żywoty świętych" Piotra Skargi. 2. przen. 'piśmiennictwo idealizujące
bohaterów narodowych, traktujące ich jako ludzi bez wad': W polskiej hagiografii narodowej Kościuszko i Mickiewicz
są traktowani jako święci, z oburzeniem jest przyjmowana jakakolwiek próba ukazania choćby najmniejszych ich wad.

HAGIOGRAF 'pisarz chrześcijański, spisujący żywoty świętych lub legendy o ich życiu': Jednym z pierwszych
hagiografów był św. Atanazy, żyjący w IV w.

HAGIOGRAFICZNY l. 'związany z hagiografią - opisem żywotów świętych': Utwór hagiograficzny. Literatura

hagiograficzna 2. przen. 'przesadnie idealizujący opisywane postacie': Jarosław Marek Rymkiewicz w swych książkach
przeciwstawia się hagiograficznym opisom Słowackiego czy Mickiewicza, których tak wiele można znaleźć w
dawniejszej historii literatury.

gr. hagiographia od: hagios 'święty', grapho 'piszę'

HAIKU albo HOKKU 'japoński wiersz w trzech wersach, mający w sumie 17 sylab, najczęściej wyrażający jakąś
filozoficzną myśl Wschodu, zwłaszcza myśl związaną z obserwacją świata i przyrody': Maksymalna zwięzłość, a
zarazem filozoficzność sprawiają, że małe haiku działa silnie na czytającego i stopniowo zajmuje dużo miejsca w jego
wyobraźni - wszystkim jest tu obraz namalowany słowami. (Miłosz)

odjap. haikai no ku 'lekkie wersy' HAKER zob. HACKER

HALLOWEEN (czytaj: haiołin) 'tradycyjne, wesołe święto dzieci i młodzieży, głównie w Stanach Zjednoczonych,
obchodzone 31 października, w przeddzień Wszystkich Świętych, polegające na przebieraniu się za zjawy, duchy i
czarownice, wkładaniu masek, dekorowaniu domów, ulic i ogrodów, paleniu lampionów (zwłaszcza w wydrążonych
dyniach), tańcach i zabawach ulicznych oraz chodzeniu po domach z prośbą o cukierki lub inny podarunek': Halloween
to popularne w Ameryce święto duchów, czarownic i wróżek. Próby przeszczepienia do Polski amerykańskiego
Halloweenu na razie (na szczęście) się nie powiodły.

ang. Halloween, skrót od: Ali Hallow E'en 'wigilia Wszystkich Świętych'

I HALOGEN inaczej: FLUOROWIEC 'jeden z pierwiastków należących do 17 grupy układu okresowego pierwiastków
(dawniej VII A): fluor, chlor, brom, jod i astat': Halogeny należą do pierwiastków aktywnych chemicznie i znajdują
wszechstronne zastosowanie w przemyśle. Halogeny tworzą sole metali bez udziału kwasu.

ang. halogen od gr. hals i cząstki: -gen od gr. genos 'ród'

H HALOGEN inaczej: ŻARÓWKA HALOGENOWA 'żarówka z wolframowym drucikiem, wypełniona jednym z halogenów
- gazów': Żarówki halogenowe są używane np. w reflektorach samochodowych. Wypełniający je halogen powoduje, że
szkło takiej żarówki nie matowieje od wewnątrz.

ang. halogen, od: nazwy pierwiastka

HALON 'związek chemiczny metanu lub etanu z jednym z halogenów, np. fluorem, bromem lub chlorem: niepalny gaz
lub ciecz': Halony są stosowane często jako środek gaśniczy.

HALONOWY 'najczęściej o gaśnicach: wypełniony balonem'

ang. halon od halogen (na wzór: freon)

HALS w żeglarstwie l. 'ustawienie statku żaglowego do wiatru': Statek płynie prawym halsem, gdy wiatr wieje w jego
prawą burtę. 2. 'odcinek prosty, który statek żaglowy przepływa halsując, bez zmiany kierunku względem wiatru,
jeden z odcinków jego zygzakowego kursu' 3. 'lina utrzymująca na właściwym miejscu dolny róg żagla'

HALSOWAĆ w żeglarstwie 'płynąć zygzakiem, w taki sposób, że wiatr wieje raz w lewą, raz w prawą burtę; także:
wypoczywać, pływając na łodzi żaglowej': Halsować na jeziorze. Wynajęli jacht, żeby trochę pohalsować.

niem. Hals z hol.

HALSZTACKI OKRES w archeologii 'okres w kulturze późnej epoki żelaza, od ok. 700 do 450 r. p.n.e.': W okresie
halsztackim znane było wytapianie i obróbka żelaza oraz metali kolorowych, ludzie potrafili też budować osiedla
obronne.

288

HALUCYNACJE

HANTEL

KULTURA HALSZTACKA w archeologii 'kultura okresu halsztackiego': Dla kultury halsztackiej charakterystyczne jest
m.in. bogactwo ozdób na wykonywanych wówczas przedmiotach. Stosowano różne rytuały pogrzebowe: zarówno
ciałopalenie, jak i pochówek w dużych grobach szkieletowych.

od nazwy miasteczka Hallstat w Austrii, gdzie w połowie XIX w. odkryto wielkie cmentarzysko prehistoryczne
HALUCYNACJE 'złudzenie polegające na widzeniu obrazów, których naprawdę nie ma, słyszeniu nieistniejących
dźwięków itd.; także: nieistniejące obrazy, które ktoś widzi, dźwięki, które słyszy, zapachy itd., które ktoś czuje':
Gorączka powodowała u chorego halucynacje. Matka tłumaczyła chłopcu, że to, co słyszy, to tylko halucynacje, po
strychu nikt nie chodzi.

HALUCYNACYJNY 'związany z halucynacjami, mający charakter halucynacji': Zaburzenia halucyna-cyjne.

HALUCYNOGENNY 'wywołujący halucynacje': Do środków halucynogennych należy wiele narkotyków, np. haszysz i
LSD.

lać. hallucinatio

HAMAK 'długi kawałek płótna lub sieci, zawieszony między dwiema podporami, używany jako łóżko do spania lub
wypoczynku, zwłaszcza w krajach o gorącym klimacie': Po południu wylegiwał się w hamaku rozwieszonym między
dwoma drzewami.

fr. hamac z karaibskiego

HAMBURGER 'okrągły kotlet z mielonej wołowiny, ryby, kurczaka, najczęściej smażony bez tłuszczu; także: bułka
przełożona w środku takim kotletem z warzywami, keczupem i innymi dodatkami': Kupić kilogram hamburgerów.
Zjeść hamburgera w snack-ba-rze.

niem. Hamburger (steak)

HAMLET 'bohater tragedii Szekspira pod tym samym tytułem: duński książę, który po to, by pomścić ojca,
zamordowanego przez matkę i jej kochanka, który objął tron, kamufluje swe zamiary na królewskim dworze, udając
obłęd, niezdecydowanie i ciągłe rozterki': Do najsłynniejszych cytatów z Szekspira należy niewątpliwie kwestia
Hamleta: "Być albo nie być - oto jest pytanie".

HAMLETYZOWAĆ 'przeżywać ciągłe rozterki, roztrząsać coś, nie umiejąc się zdecydować': Uważał, że przyjaciel jest
mazgajem i że hamletyzuje, w sytuacjach krytycznych zaś trzeba podejmować zdecydowane decyzje, a nie dzielić włos
na czworo.

HAMLETOWSKI l. 'związany z Hamletem': Hamletowski dramat polegał na rozdarciu między obowiązkiem zemsty za
śmierć ojca a miłością do matki, współwinnej zbrodni. 2. inaczej: HAMLETYCZNY 'pełen rozterek, niezdecydowany,
roztrząsający

wszystko': Hamletyczna postawa Kordiana. Hamletycz-ne zachowania.

tragedia Szekspira (1564-1616) została wystawiona po raz pierwszy w 1600 r,

HAMMURABI 'władca Babilonii od 1792 r. p.n.e.': Ham-murabi, który usprawnił i scentralizował zarządzanie
państwem, uchodzi za twórcę potęgi babilońskiej.

KODEKS HAMMURABIEGO 'jeden z najstarszych kodeksów karnych świata, spisujący prawa z różnych dziedzin, które
obowiązywały jako prawa zwyczajowe i systematyzujący je': Kodeks Hammurabiego jest do dziś słynny dzięki zasadzie,
według której kara powinna być odzwierciedleniem winy: "oko za oko, ząb za ząb".

Hammurabi - szósty król Babilonii, władający w latach 1792-1750 p.n.e. (data urodzin nieznana)

HANDICAP (czytaj: handikap) l. 'fory, które daje się dla wyrównania szans słabszemu zawodnikowi': Handicap polegał
w tym wypadku na rozpoczęciu meczu od stanu 2:0 dla gości. 2. 'upośledzenie fizyczne albo umysłowe': Dzieci z
handicapem. 3. rząd. 'sytuacja, która utrudnia wykonywanie jakiegoś zadania': Przeszłość polityczna może być
handicapem wpływającym niekorzystnie na szansę działacza.
ang. handicap

HANDOUT (czytaj: hendałt) 'tekst pomocniczy do wykładu, odczytu, referatu, rozdawany słuchaczom na oddzielnych
kartkach': Na handoutach mają państwo wykresy, przedstawiające rozwój zjawiska w ostatnim dziesięcioleciu.

ang. handout

HANDS OFF (czytaj: hendsof) 'precz z rękoma (od jakiegoś państwa) - protest przeciw agresj i na jakieś państwo lub
ostrzeżenie przed zaborczymi planami wobec niego': W XX w. wielokrotnie, i na ogół bezskutecznie, wypowiadano
hasło: hands off- precz z rękoma: hands off Wietnam, hands off Korea, hands off Czeczenia.

ang. hands off - ostrzeżenie brytyjskiego ministra Williama E. Gladstone' a wypowiedziane w pod adresem Austrii, gdy
ta w 1878 r. zajęła Bośnię i Hercegowinę

HANGAR 'wielka hala, która jest garażem dla samolotów i innych maszyn latających; także: pomieszczenie, w którym
przechowywane są łodzie, motorówki i jachty, a niekiedy też składowany ładunek statków wodnych':

Uszkodzony samolot wprowadzono do hangaru, gdzie zajęli się nim mechanicy.

fr. hangar, pierwotnie 'szopa'

HANTEL 'przyrząd do ćwiczeń siłowych, złożony z krótkiego drążka, po którego obu stronach są ciężarki - zdejmowane
lub nie': Codziennie wieczorem ćwiczył mięśnie ramion, podnosząc hantle.

niem. Hantel

289

HANZA

HARDWARE

HANZA 'średniowieczny związek miast, zawarty po to, by wspólnie prowadzić handel ze sobą i z odległymi krajami':
Największe znaczenie w Europie zyskała niemiecka Hanza, funkcjonująca od XIII do XVII w., z którą jest obecnie
utożsamiana ta nazwa. Była potężnym związkiem miast północnej Europy, zwłaszcza Niemiec, który rozwijał swą
ekspansję na wschód i wywierał wpływ na losy wielu krajów.

HANZETATYCKI 'związany z hanzą - handlowym związkiem miast średniowiecznych, najczęściej - z niemiecką Hanzą':
Do miast hanzeatyckich należały m.in. Hamburg, Brema i Lubeka, a także: Gdańsk, Toruń, Elbląg, Szczecin i Kołobrzeg.

niem. Hanse, początkowo 'stowarzyszenie, zwłaszcza kupieckie'

HAPLOIDALNY w biologii 'o komórkach lub ich jądrach:

taki, w którym występuje tylko jeden zespół chromosomów homologicznych; o organizmach: taki, którego komórki
mają tylko jeden zespół chromosomów'. Komórki haploidalne to komórki rozrodcze: plemniki i jaja, inne komórki
organizmu są diploidalne.

HAPLOIDALNOŚĆ w biologii 'zjawisko występowania w komórkach zwierzęcych i roślinnych pojedynczej liczby

chromosomów'

HAPLOID w biologii 'organizm zwierzęcy lub roślinny, który ma w swych komórkach jeden zespół chromosomów'.
Haploidami są bakterie, sinice i wirusy.
ang. haploid od gr. haplóos 'pojedynczy'

HAPPENING (czytaj: hepening) 'widowisko, najczęściej improwizowane (rzadziej z przygotowanym scenariuszem),

które składa się z luźnych działań aktorów i publiczności, tworzących całość bez akcji (choć zwykle z jakąś myślą
przewodnią), mającą zaskoczyć, pobudzić do refleksji, działania albo zaszokować i sprowokować widzów':
Przygotowałem prowokacyjną wystawę foto-graficzno-malarską; był to rodzaj happeningu. Uliczne happeningi
"Pomarańczowej Alternatywy" były swoistym protestem przeciwko rzeczywistości lat osiemdziesiątych.

HAPPENINGOWY (czytaj: hepeningowy) 'dotyczący happeningu, charakterystyczny dla niego': Artystyczne działania
happeningowe.

HAPPENER (czytaj: hepener) 'człowiek, który bierze udział w happeningu': Wśród happenerów byli nie tylko
organizatorzy happeningu, lecz także przypadkowi przechodnie.

ang. happening, dosłownie 'wydarzenie'

HAPPY END (czytaj: heppi end) l.'szczęśliwe, dobre zakończenie akcji filmu, sztuki teatralnej, utworu literackiego':
Film, jak to komedia, zakończył się happy endem. Nie lubił dopisywać happy endów do scenariuszy opartych na
dawnych powieściach, ale takie były wymagania producenta. 2. ' pomyślne zakończenie jakiejś sprawy, jakiegoś
wydarzenia, zwłaszcza takich, które źle rokowały': Spotkanie w Markach zakończyło

się happy endem: ostatecznym porozumieniem zwaśnionych kuzynów. Były obawy, że może to okazać się jakąś
poważną chorobą, ale wszystko skończyło się happy endem.

ang. happy end

HARACZ l. 'w historii: wielka danina nakładana przez muzułmanów na innowierców, głównie na podbitą ludność
chrześcijańską i uzależnione państwa chrześcijańskie' : W Europie, w podbitych krajach chrześcijańskich, Turcy ściągali
corocznie olbrzymie haracze. 2. 'danina, do której płacenia ktoś kogoś nieprawnie zmusza, obecnie najczęściej danina
wymuszana na przedsiębiorcach i handlowcach przez zorganizowane grupy przestępcze': Ujawniono proceder
ściągania haraczy od poznańskich restauratorów. Policja zatrzymała grupę mafiosów, którzy przyjechali po haracz do
agencji towarzyskiej.

tur. z ar. haradż

HARAKIRI inaczej: SEPPUKU 'rytualne samobójstwo przez rozcięcie brzucha nożem, praktykowane dawniej w Japonii':
Harakiri było np. popełniane przez samurajów, chcących w ten sposób uniknąć hańby. Często było honorowym
wyjściem dla samuraja, któremu pozostawiono do wyboru: haniebną śmierć w egzekucji, z rąk kata, lub harakiri.

jap. harakiri, od: hara 'brzuch', kin 'rozcięcie'

HARAP l. 'dawny bicz z długim rzemieniem i krótką rękojeścią': Uderzył konia harapem. () Po harapie przestarz. 'po
wszystkim, po fakcie - za późno na zmianę lub protesty': Zgodzi się, to wyprawię wam, nie mieszkając, wesele... Nie
zgodzi się, bierz ją i tak. Jak będzie po harapie, to będzie po wszystkim. (Sienkiewicz) 2. 'okrzyk myśliwski odpędzający
psy od ubitej zwierzyny'

od dawnego niem. herab 'tutaj'

HARD CÓRĘ (czytaj: hart kor) 'o wydawnictwach, filmach itd. pornograficznych: przedstawiający w dużych zbliżeniach
narządy płciowe': Na kasetach był ostrzegawczy napis: hard córę. Większość osób jest zgodna, że dostęp młodzieży do
pornografii hard córę powinien być ograniczony. Natomiast filmy soft porno, nazywane często erotycznymi - zdaniem
wielu respondentów -mogą być w późnych godzinach wieczornych pokazywane w telewizji publicznej.

ang. hard córę od: hard 'twardy', córę 'rdzeń, przen. istota, treść'
HARD ROCK zob. pod hasłem ROCK

HARDWARE (czytaj: hardłer) 'sprzęt komputerowy, materialnie istniejące przedmioty i urządzenia, wchodzące w skład
komputera lub innego systemu elektronicznego, w odróżnieniu od software'u - oprogramowania': Na targach
prezentowano hardware najnowszej generacji:

twarde dyski, napędy CD, procesory i drukarki.

ang. hardware, dosłownie 'towary żelazne'

290

HARE KRYSZNA albo HARE KRISZNA

HATCHBACK

HARE KRYSZNA albo HARE KRISZNA l. 'skrócona nazwa stowarzyszenia religijnego: Międzynarodowego Stowarzyszenia
Świadomości Kryszny': Krysznowcy, członkowie Hare Kryszna, czczą indyjskiego boga Kry-sznę. 2. 'to samo, co
krysznowiec'

sanskr. Hare Kryszna, pozdrowienie boga Kryszny, początek pieśni religijnej

HAREM l. 'kobieca część domu tradycyjnego muzułmanina, do której nie wolno wchodzić obcym mężczyznom':

Całe życie spędziła w haremie. 2. 'żony muzułmanina':

Była najpiękniejszą kobietą w sułtańskim haremie. 3. przen. żart. 'wszystkie osoby, z którymi ktoś utrzymuje stosunki
miłosne, słowo zwykle używane po to, by podkreślić, że tych osób jest wiele': Nasz piękny i bogaty przyjaciel miał
prawdziwy harem.

HARLEKIN 'utwór literacki (zwykle powieść) o tematyce miłosnej, o małej wartości artystycznej i poznawczej, gdyż
napisana według jednego z kilku schematów; romansidło': Czytelniczki harlekinów tym razem się zawiodą, bo akcja
powieści nie rozwija się według znanych im zasad. Na rynku pojawiły się też harlekiny autorów
południowoamerykańskich, chyba jeszcze bardziej schematyczne i dające tanie wzruszenia.

fr. harlequin - od nazwy serii wydawniczej, w której ukazują się takie utwory.

HARMONOGRAM 'opis jakichś czynności lub ich przedstawienie w formie graficznej, np. wykresu lub tabeli,
określające czas ich trwania i kolejność': Dyrektor wymagał, by prace remontowe były prowadzone ściśle według
ustalonego harmonogramu.

ang. harmonogram od gr. harmonia 'zgodność', gramma 'pismo, litera'

HARPAGAN pot. 'człowiek gwałtowny i popędliwy, często przy tym ordynarny': Nad ranem na weselu trzech
harpaganów z sąsiedniej wsi wywołało straszną burdę.

od łac. harpago 'hak, przen. rabuś, zbójnik'

HARPAGON l. 'główny bohater komedii Moliere'a "Skąpiec"' 2. przen. 'osoba bardzo skąpa': Mieli sporo pieniędzy, ale
jego ojciec, straszny harpagon, i tak powiedział, że Jarkowi motocykla nie kupi.

komedia Moliere' a (prawdziwe nazwisko: Jean Baptiste Poque-lin; 1622-1673) "Skąpiec" po raz pierwszy została
wystawiona w 1668 r.
HARPIA l. 'w mitologii greckiej: potwór o ciele drapieżnego ptaka i głowie kobiety': Za to, że samowolnie przepowiadał
ludziom przyszłość, ukarali go bogowie ślepotą i ma domiar niedoli zesłali nań harpie, monstra okrutne, o twarzy
kobiecej, a ciele ptaka. Przylatywały, ilekroć Fineus zasiadał do stołu, porywały jedzenie albo zanieczyszczały je w taki
sposób, że go tknąć nie było można. (Parandowski) 2. 'kobieta zła i agresywna, która kogoś pod jakimś względem
dręczy': W narzeczeństwie była słodka i kochana, a po ślubie przeobraziła się we wściekłą harpię. 3. 'wielki drapieżny
ptak z rodziny jastrzębi, mieszkający nad Amazonką'

HARPUN 'włócznia zakończona hakami, które po wbiciu w ciało uniemożliwiająjej wyrwanie, przymocowana do długiej
liny, używana do polowań na wieloryby': Wystrzelili ze statku do wieloryba dwa harpuny. Podpłynął łodzią i rzucił
harpun.

HARPUNNIK. 'marynarz rzucający lub wystrzeliwujący harpun': Harpunnik czekał na najlepszy moment, by ugodzić
wieloryba.

ang. harpoon

HART 'siła i odporność psychiczna lub fizyczna, pozwalająca znieść przeciwności i trudy': Samotny rejs dookoła świata
wymaga wielkiego hartu ducha. Wspinaczka wysokogórska wymaga hartu fizycznego i psychicznego.

HARTOWAĆ l. 'czynić wytrzymałym psychicznie i odpornym na ciężkie przeżycia przez doznawanie ich, pokonywanie
trudności': Nieszczęścia, które na nią spadły, zahartowały ją. Wujek uważa, że każdy chłopak powinien być w wojsku,
bo wojsko hartuje charakter. 2. 'wzmacniać organizm i uodpamiać go na trudne warunki fizyczne przez
przyzwyczajenie do nich, zwłaszcza przyzwyczajenie do niekorzystnych warunków atmosferycznych, zimna, złej
pogody, wiatru': Dawniej ludzie żyli w trudniejszych warunkach i byli bardziej zahartowani. 3. 'nadawać metalom oraz
szkłu dużą twardość przez ogrzanie ich do wysokiej temperatury i nagłe ochłodzenie': Doskonały nóż z hartowanej
stali. Z hartowanego szkła, pękającego na niekaleczące, drobne kawałki, wyrabia się szyby samochodowe.

HARTOWAĆ SIĘ l. 'stawać się wytrzymałym psychicznie i odpornym na ciężkie przeżycia przez doznawanie ich,
pokonywanie trudności': Zahartował się przez te lata nieszczęść. 2. 'wzmacniać swój organizm i uodpamiać go na
trudne warunki fizyczne przez przyzwyczajenie do nich, zwłaszcza przyzwyczajenie do niekorzystnych warunków
atmosferycznych, zimna, złej pogody, wiatru':

Zahartował się sypiając przy otwartym oknie.

niem. hart 'twardy'

HASZYSZ 'narkotyk wytwarzany z konopi indyjskich':

Palenie haszyszu wywołuje stan euforii oraz halucynacje. niem. Haschisch od ar. haszisz 'trawa, siano'

HATCHBACK (czytaj: heczbek) 'typ nadwozia samochodu osobowego, dla którego charakterystyczne jest to, że tylna
ściana jest pochyła i na całej szerokości otwiera się jako piąte drzwi samochodu; także: samochód o takim typie
nadwozia': Typ hatchback jest przez klientów ceniony głównie ze względu na zalety przy przewożeniu towarów.
Otwierane tylne drzwi i składane tylne siedzenia sprawiają, że w hatchbackach można przewozić przedmioty dość
dużych rozmiarów.

ang. hatchback

291

HATHA-JOGA
HEDONIZM

HATHA-JOGA 'jeden z kierunków jogi, w którym ćwiczenia duchowe łączą się ze specjalnymi ćwiczeniami
gimnastycznymi i oddechowymi': Celem ćwiczeń hat-ha-jogi jest m.in. osiągnięcie harmonii między sferą psychiczną,
duchową i fizyczną.

sanskr. hatha 'siła', joga 'dyscyplina duchowa, .Jarzmo" duchowe'

HAUTE COUTURE (czytaj: ot kutir) 'modele ubiorów lansowane przez najlepszych projektantów i najsłynniejsze domy
mody; rzadziej także: najsłynniejsze domy mody lub sztuka projektowania modnych ubiorów':

Żona prezesa nosiła wyłącznie stroje odpowiadające najnowszym tendencjon haute couture.

fr. haute 'wysoki', couture 'krawiectwo'

HAUT RELIEF (czytaj: ot relief) 'bardzo wypukła płaskorzeźba': Na ścianach pałacu oglądali piękne haut-re-lieiy i bas-
reliefy.

fr. haut 'wysoki', relief

HAZARD 'ryzykowne przedsięwzięcie, w którym powodzenie zależy tylko od przypadku, szczęścia, obecnie najczęściej:
gra o pieniądze, dawniej np. niebezpieczna akcja na wojnie': Zgubił go pociąg do hazardu, w jednym miesiącu przegrał
w pokera wszystkie pieniądze swoje i żony. Największe działo burzące prochami rozsadził, przy tym hazardzie pojman
na śmierć przez okrutnych nieprzyjaciół był skazan [...]. (Sienkiewicz)

HAZARDZISTA l. 'osoba, która nałogowo gra o pieniądze': Wuj był hazardzistą, grywał w pokera i w ruletkę. 2. 'osoba,
która podejmuje ryzykowne decyzje': Jako biznesmen był typem hazardzisty, wolał duży i szybki zysk, choćby nie
wiadomo jak wielkiego wymagał ryzyka, niż mozolne, wieloletnie zabiegi.

HAZARDOWY 'związany z hazardem, taki, w którym o powodzeniu decyduje przypadek, szczęście, ryzykowny': Gry
hazardowe. To było hazardowe posunięcie, miałeś wiele szczęścia, że ci się to udało.

fr. hasard od ar. az-zahr 'kostka, gra w kości'

HB skrót wyrażenia ang.: BRINELL HARDNESS 'twardość Brinella - symbol twardości materiału': Symbol HB/2 na
ołówku wskazywał, że grafit jest dość miękki.

od nazwiska Johanna Brinella (1849-1925), szwedzkiego metalurga

HDD skrót wyrażenia: HARD DISC DRIVE zob. pod hasłem: DYSK TWARDY

Hę symbol pierwiastka chemicznego: hel (zob.)

HEALER (czytaj: hiler) 'uzdrowiciel, leczący przez przekazywanie pacjentowi własnych bioprądów': Współ- cześni
healerzy są zwykle dobrymi psychologami, oddziałującymi na psychikę osób, które poddają się ich wpływom.

ang. healer

HEAVY METAL (czytaj: hewi metal) 'odmiana muzyki rockowej, która charakteryzuje się dużym dynamizmem,
rytmicznością, głośnością wykonania i ogólną

agresywnością wykonawców': Koncerty heavy metal to wyreżyserowane spektakle z użyciem scenografii i sztucznych
dymów.

HEAYYMETALOWY 'związany z muzyką typu heavy metal': Komcert heavymetalowy.

HEAVYMETALOWIEC 'wykonawca lub wielbiciel heavy metalu.': Tłum heavymetalowców otoczył estradę.

ang. heavy metal

HEBAN l. 'czarne lub ciemnobrązowe drewno, uzyskiwane z drzew rosnących w strefie zwrotnikowej, ciężkie, twarde i
mocne': Heban jest używany do wyrobu drogich mebli, instrumentów muzycznych i przedmiotów ozdobnych. 2. 'to
samo, co hebanowiec'

HEBANOWIEC 'drzewo rosnące w strefie zwrotnikowej, którego niektóre gatunki dostarczają szczególnie cenionego
czarnego hebanu'

HEBANOWY l. 'zrobiony z hebanu': Hebanowe biurko. Hebanowa szkatułka. Hebanowy fornir. 2. 'będący
hebanowcem': Hebanowe drzewa na Cejlonie. 3. 'mający kolor hebanu, bardzo ciemny': Hebanowa twarz Murzyna.

od łac. hebenus z gr. ebenos

HEBRAJSKI 'związany z kulturą starczy dowską, staro-żydowski': Do najwspanialszych dzieł wczesnej literatury
hebrajskiej należą księgi Starego Testamentu. Alfabet hebrajski powstał przed V w. p.n.e. w Fenicji lub Palestynie.
Obecnie liczy 22 znaki, początkowo były w nim tylko litery na oznaczenie spółgłosek.

HEBRAISTYKA l. 'nauka o języku, literaturze i kulturze hebrajskiej': Badania w zakresie hebraistyki, dotyczące
"Talmudu". 2. 'filologia hebrajska - kierunek studiów uniwersyteckich': Został przyjęty na hebraistykę.

HEBRAISTA 'uczony prowadzący badania w zakresie hebraistyki': Witold Tyloch, wybitny polski hebraista, opublikował
prace dotyczące rękopisów z Oumran i dziejów ksiąg Starego Testamentu.

HEBRAISTYCZNY 'związany z hebraistyką': Hebrai-styczne studia nad dawnym żydowskim prawem.

od gr. Hebraios 'Żyd'

HEDONIZM l. 'kierunek filozoficzny w starożytnej Grecji, głoszący, że głównym dobrem w życiu człowieka jest
doznawanie przyjemności, zaś zło polega na doznawaniu rzeczy przykrych': Znane nam są tylko nasze stany, te zaś są
bądź przyjemne, bądź przykre, i to sąjedyne ich własności, które dają nam podstawę, aby między nimi wybierać. I
faktycznie zabiegamy zawsze i tylko o przyjemność, a unikamy przykrości. To stanowisko [...] przyjęto nazywać
hedonizmem. (Tatarkiewicz) 2. 'postawa życiowa, którą charakteryzuje dążenie do doznania jak największej liczby
przyjemności, zwłaszcza natury cielesnej, i unikanie jakichkolwiek rzeczy przykrych' : Hedonizm, będący nienazwanym,
lecz głównym składnikiem postaw wielu ludzi w naszych czasach, jest zwalczany przez Kościół.

292

HEGEMONIA

HEL

HEDONISTA l. 'filozof- zwłaszcza starożytny - zwolennik hedonizmu': Pierwszym i najbardziej zdecydowanym

hedonistąbył Arystyp z Cyreny. 2. 'człowiek, który stara się żyć tak, aby doznawać jak najwięcej przyjemności i unikać
jakichkolwiek rzeczy przykrych': Nietzsche przestrzegał hedonistów przed zgubnymi skutkami ich postawy życiowej:
"Kto się zanadto zwykł oszczędzać, chorzeje wreszcie z oszczędzania tego. Chwała wszystkiemu, co twardym czyni!"

HEDONISTYCZNY l. 'związany z hedonizmem - starożytnym kierunkiem filozoficznym': Koncepcje hedo-nistyczne. 2.

'związany z hedonizmem - postawą życiową' : Hedonistyczne zamiłowanie do luksusu, konformizm i oportunizm. fr.
hedonisme od gr. hedone' 'rozkosz'
HEGEMONIA 'znaczna przewaga jakiegoś państwa, klasy lub grupy społecznej, instytucji lub firmy nad innymi i
odgrywanie głównej, najważniejszej roli w jakiejś dziedzinie czy na jakimś obszarze': W 1989 r. Związek Radziecki
utracił hegemonię w Europie Wschodniej. Rozpoczęła się walka o hegemonię na rynku elektronicznym. Hegemonia
klasy robotniczej w społeczeństwie socjalistycznym była komunistycznym dogmatem.

HEGEMON 'państwo lub osoba, rzadziej: instytucja, firma, klasa lub grupa społeczna, mające hegemonię w pewnej
dziedzinie czy na pewnym obszarze': W V w. p.n.e. Sparta utraciła pozycję hegemona w starożytnej Grecji na rzecz
Aten.

HEGEMONICZNY albo HEGEMONISTYCZNY 'związany z hegemonią lub dążeniem do niej; mający hegemonię':
Tendencje hegemonistyczne. System hege-moniczny. Państwo hegemonistyczne.

gr. hegemonia 'panowanie, przewodzenie'

HEINEMEDINA (czytaj: hajnemedina) inaczej: CHOROBA HEINEGO-MEDINA albo POLIO 'choroba wirusowa,
występująca głównie w wieku dziecięcym, powodująca u części zarażonych porażenie kończyn': W Polsce
obowiązkowe są szczepienia dzieci przeciw heine-medinie.

od nazwisk lekarzy, którzy opisali tę chorobę: J. Heinego i K..O. Medina

HEKATOMBA l. 'w starożytnej Grecji: wielka ofiara składana bogom ze stu wołów' 2. przen. 'śmierć wielu ludzi,
zwłaszcza śmierć w ofierze dla jakiejś sprawy lub idei': Hekatomba powstania warszawskiego nie była daremna.
Hekatomba pod Verdun.

gr. hekatómbe od: hekatón 'sto', bous 'byk'

HEKSAGONALNY 'sześciokątny': Układ heksagonalny - sześciokątny lub charakteryzujący się występowaniem potrójnej
osi symetrii -jest charakterystyczny dla wielu kryształów, np. kryształów lodu i berylu.

od/ac. hexagon'sześciokątna to od g?-.:heks'sześć', gonią'kąt'

HEKSAMETR •w nauce o literaturze l. 'w poezji antycznej: klasyczny, sześciostopowy wiersz, którym napisane są takie
arcydzieła poezj i antycznej, j ak "Iliada" i"0dy-seja'" 2. inaczej: HEKSAMETR POLSKI 'w literaturze polskiej: rodzaj
wiersza, zwykle sylabotonicznego, wzorowany na heksametrze antycznym, w którym greckie sylaby długie są
zamienione na polskie sylaby akcentowane': Heksametr polski jest wierszem, którego zastosowanie wymaga
najwyższej sprawności poetyckiej, ma charakter podniosły i uroczysty. Tego typu wierszem są napisane m.in. takie
arcydzieła naszej literatury, jak fragmenty "Konrada Wallenroda" Adama Mickiewicza i "Bema pamięci żałobny
rapsod" Cypriana Norwida.

gr. heksametron

HEKSENSZUS (czytaj: heksenszus) pot. inaczej: LUM-BAGO, POSTRZAŁ 'nagle pojawiający się silny ból w okolicy
lędźwiowej wywołany reumatyzmem, wypadnięciem dysku, zapaleniem korzonków nerwowych, czasami też
zmianami patologicznymi w kręgosłupie':

Szarpnął ciężar i poczuł paraliżujący ból kręgosłupa. -Dostałeś heksenszusu? - zapytał kolega.

niem. Hexenschuss, dosłownie 'strzał czarownicy'

HEKTAR 'miara powierzchni: 10 000 m2, skrót: ha': Gospodarował na 12 hektarach, l ha = 100 a.

fr. hectare od gr. hekatón 'sto' fr. arę 'ar'

HEKTO- cząstka wyrazów złożonych o znaczeniu 'sto', dodawana do rzeczowników, zazwyczaj oznaczających jednostki
miary, wskazująca, że ich wartość jest stukrot-nie większa niż jednostka określona przez drugi człon złożenia, np.
hektolitr, hektopaskal

od gr. hekatón 'sto'

HEKTOLITR 'jednostka miary objętości płynów o wartości stu litrów, skrót: hl': Z zalanej piwnicy wypompowano kilka
hektolitrów wody. l hl = 100 l.

złożenie cząstki: hekto- i słowa: litr

HEKTOPASKAL 'jednostka ciśnienia atmosferycznego o wartości 100 paskali, skrót: hPa': W prognozie pogody
powiedziano, że jutro będzie bardzo wysokie ciśnienie, aż 1040 hektopaskali. 1013 hPa to średnie ciśnienie
atmosferyczne.

złożenie cząstki: hekto- i słowa: paskal

HEKTYCZNY 'gruźliczy; także: w ogólniejszym znaczeniu: wyniszczający, silnie osłabiający organizm': Na twarzy miał
silne, hektyczne rumieńce. Pojawiła się hek-tyczna gorączka, trwająca ciągle, a w nocy bardzo się nasilająca.

gr. hektikós 'gruźliczy'

HEL 'pierwiastek chemiczny o liczbie atomowej 2 i masie atomowej 4, symbol Hę: bezbarwny i bezwonny gaz
szlachetny, po wodorze najlżejszy z pierwiastków': Hel,

293

HELIO-

HEMOFILIA

dosyć rzadki na Ziemi, jest jednym z podstawowych składników gwiazd. Hel jest stosowany w technice rakietowej i w
fizyce jądrowej, a także używany do napełniania jarzeniówek.

n.-lać. helium odgr. helios 'Słońce'

HELIO- cząstka wyrazów złożonych o znaczeniu 'Słońce', dodawana do rzeczowników i przymiotników, wskazująca na
to, że ich znaczenie jest związane ze Słońcem lub Układem Słonecznym, np. heliocentryzm, heliocen-tryczny,
heliotropizm

odgr. helios 'Słońce'

HELIOCENTRYZM 'teoria głosząca, że ośrodkiem naszego układu planetarnego jest Słońce': Uczonym, który ma
szczególne zasługi w upowszechnieniu heliocen-tryzmu, był Galileusz.

HELIOCENTRYCZNY 'związany z heliocentryzmem, taki, w którym uznaje się Słońce za środek naszego układu
planetarnego': System heliocentryczny. Helio-centryczna teoria została sformułowana po raz pierwszy w pracy
Kopernika "O obrotach sfer niebieskich", wydanej w 1543 r.

złożenie cząstki: helio- i wyrazu: centryzm

HELIOTROPIZM w biologii 'zjawisko polegające na wygięciu się roślin lub ich części w kierunku Słońca (heliotropizm
dodatni) lub w kierunku przeciwnym do Słońca (heliotropizm ujemny): Przykładem heliotropizmu dodatniego, bardzo
częstego w świecie roślinnym, są ruchy słonecznika.

złożenie cząstki: helio- i słowa: tropizm

HELLADA 'jedna z krain starożytnych w środkowej Grecji; następnie: starożytna Grecja; wreszcie: obszar zamieszkany
w starożytności przez Greków': Hellada to południowa część Tesali. Naj świetniej szym okresem rozwoju sztuki Hellady
były wieki V i IV p.n.e. Hellada rozrosła się dzięki podbojom starożytnych Greków, ich podróżom i stosunkom
handlowym z wieloma ludami.

HELLEN l. 'członek jednego ze starożytnych plemion greckich, zamieszkującego środkową Grecję': Stopniowo nazwa:
Hellen - rozszerzyła się na wszystkich starożytnych Greków. 2. 'starożytny Grek': Podboje Hellenów.

HELLADZKI 'związany z kulturą, która rozwijała się na ziemiach późniejszej starożytnej Grecji, od ok. 3000 p.n.e. do ok.
1000 p.n.e.' Sztuka helladzka.

HELLEŃSKI 'związany ze starożytną Grecją, zwłaszcza Grecją nieulegającą jeszcze wpływom obcym (tj. mniej więcej do
czasów Aleksandra Wielkiego)': Czysta kultura starożytnej Grecji, kultura helleńska to kultura do połowy IV w. p.n.e.
Państwa helleńskie.

HELLENIZM 'okres w dziejach kultury greckiej od czasów Aleksandra Wielkiego do opanowania przez Rzym Egiptu,
ostatniego niezależnego państwa będącego pod rządami Greków': W okresie hellenizmu świat grecki

uległ zasadniczemu poszerzeniu: Grecy rządzili w m.in. Macedonii, Syrii i Egipcie.

HELLENISTYCZNY 'związany z okresem hellenizmu': Hellenistyczna kultura. gr. Hellas, dopełniacz: Hellados

HEMATO- cząstka wyrazów złożonych o znaczeniu 'krew', dodawana do rzeczowników i przymiotników związanych z
medycyną, wskazująca na ich związek z krwią, jej badaniem i leczeniem, np. hematologia, hema-tokryt

od gr. haima, dopełniacz: haimatos 'krew'

HEMATOLOGIA 'dział medycyny zajmujący się badaniem krwi i leczeniem jej chorób': Do najważniejszych w dziejach
hematologii należało odkrycie na początku XX w. grup krwi, co umożliwiło np. bezpieczne przetaczanie krwi chorym,
rannym i operowanym.

HEMATOLOG 'specjalista w dziedzinie hematologii':

Do wybitnych polskich hematologów należał m.in. prof. Edmund Biemacki, który badał opadanie krwinek czerwonych
w niekrzepnącej krwi. Zauważył on, że prędkość opadania u osób zdrowych jest niewielka, natomiast w przypadku
stanów chorobowych wzrasta. Od nazwiska profesora prędkość opadania krwinek, istotną w diagnozowaniu wielu
chorób, nazywamy OB - odczynem Bier-nackiego.

HEMATOLOGICZNY 'związany z hematologią, odnoszący się do składu krwi': Odkrycia hematologiczne. Badania
hematologiczne.

złożenie cząstek: hemato- i -logia od gr. logos 'nauka, słowo'

HEMATOKRYT w medycynie 'stosunek objętości krwinek czerwonych do objętości krwi': Hematokryt to wskaźnik
nadmiernego rozcieńczenia lub zagęszczenia krwi. Badanie hematokrytu pozwala diagnozować wiele chorób, np.
białaczkę, przy której hematokrytjest niski.

złożenie cząstek: hemato- i -kryt od gr. kriterion 'probierz'

HEMO- cząstka wyrazów złożonych o znaczeniu 'krew', dodawana do innych cząstek wyrazowych i rzeczowników,
zwykle mających związek z medycyną i fizjologią, wskazująca na to, że są one związane z krwią, jej zawartością,
badaniami, użyciem, np. hemoglobina, hemote-rapia

od gr. haima 'krew'

HEMOFILIA 'choroba polegająca na obniżonej krzepliwości krwi, co powoduje, że nawet niewielkie skaleczenia lub
urazy wywołują długotrwałe krwawienia': Hemofilia jest chorobą dziedziczną, występującą prawie wyłącznie u
mężczyzn. Osobom chorym na hemofilię przetacza się świeżą krew lub preparaty krwiopochodne, zawierające
brakujący w ich organizmie czynnik, powodujący krzepnięcie krwi.

złożenie cząstek: hemo- i -filia odgr. phileo 'lubię, mam skłonność'

294

HEMOGLOBINA

HERC

HEMOGLOBINA w fizjologii i medycynie 'barwna substancja krwi zawarta w czerwonych ciałkach': Hemoglobina łatwo
łączy się z tlenem. Do jej najważniejszych funkcji należy przenoszenie tlenu z płuc do tkanek i dwutlenku węgla z
tkanek do płuc.

fr. hemoglobinę od gr. haima 'krew' i łac. globus 'kula'

HEMOLIZA w medycynie 'pękanie lub rozpuszczanie się błony komórkowej czerwonych ciałek i przechodzenie z nich
hemoglobiny do osocza krwi': Hemoliza może być spowodowana przez niektóre choroby, może też być wynikiem
działania czynników zewnętrznych, np. jadu węża albo zatrucia grzybami.

fr. hemolise od gr. haima 'krew', łysis 'rozwiązanie'

HEMOROIDY (czytaj: hemorojdy) 'choroba polegająca na poszerzeniu żył w dolnej części odbytnicy i tworzeniu się
bolesnych, często krwawiących guzów': Na hemoroidy cierpią często osoby prowadzące mało aktywny tryb życia i
mające złą przemianę materii.

gr. haimorrhois, dopełniacz: haimorrhoidos 'krwotok, krwawiący guz'

HEMOTERAPIA w medycynie 'leczenie za pomocą krwi:

przez przetaczanie krwi lub jej wstrzykiwanie': Hemo-terapię stosuje się w przypadku niedoboru krwi lub niedoboru
pewnych składników w krwi jakiejś osoby, np. w hemofilii.

złożenie cząstki: hemo- i słowa: terapia

HENNA l. inaczej: LAWSONIA 'ciernisty krzew uprawiany w strefie tropikalnej, z którego kwiatów otrzymuje się olejek
zapachowy, z liści i łodyg - barwnik, a korzenie wykorzystuje się w medycynie' 2. 'naturalny barwnik uzyskiwany z liści
henny - rośliny': Henny używano dawniej do barwienia włosów na kasztanowo. 3. 'farba do włosów zawierająca
barwnik - hennę lub otrzymywana sztucznie, mająca kolor ciemnokaszta-nowy': Henny używa się do barwienia
włosów, także włosów na brodzie i brwi.

fr. hennę z ar. hinna

HERAKLES 'w mitologii greckiej: syn Zeusa i Alkmeny, heros obdarzony nadludzką siłą, który zasłynął wieloma
bohaterskimi czynami, przede wszystkim wykonaniem 12 bardzo trudnych i niebezpiecznych "prac"': Kiedy miał
dziesięć miesięcy, zdarzyło mu się po raz pierwszy okazać swą nadludzką siłę. [...] Hera wysłała dwa potworne węże,
by udusiły Heraklesa. Najeżone ostrymi łuskami, wpełzły do pokoju [...]. Ifikles z krzykiem uciekł. Herakles zaś chwycił
obydwa potwory i zaczął je dusić. (Parandowski) Odpowiednikiem Heraklesa w mitologii rzymskiej jest Herkules.

gr. Herakles

HERALDYKA 'dziedzina wiedzy zajmująca się herbami, opisująca ich znaczenie, zasady przyznawania, kształt plastyczny
i historię': Heraldyka jest jednym z pomocniczych działów historii, często jest też traktowana jako dziedzina
normatywna, określająca prawidłowy wygląd herbu.

HERALDYK 'specjalista w dziedzinie heraldyki': Do wybitnych polskich heraldyków należy m.in. profesor Władysław
Semkowicz, założyciel Towarzystwa Heraldycznego we Lwowie i wieloletni wydawca rocznika tegoż towarzystwa.

HERALDYCZNY 'związany z heraldyką, także szerzej:

odnoszący się do herbów': Dane na temat pochodzenia swego herbu znalazł w starej księdze heraldycznej. Profesor
opisywał stosowane w średniowieczu znaki heraldyczne.

niem. Heraldik od słowa: Herold (którego zadanie w czasie turniejów rycerskich polegało na badaniu herbów i
dopuszczaniu do walki tylko szlachetnie urodzonych)

HERB l. 'dziedziczny znak rodu szlacheckiego, ustalony według określonych reguł, umieszczany na chorągwiach,
uzbrojeniu, bramach, budynkach i przedmiotach użytkowych': Horeszko pieczętował się herbem Półko-zic. Zbyszko z
Bogdańca herbu Tępa Podkowa. Za zasługi wojenne król nadał mu herb: trzy kozie głowy w czerwonym polu. 2. 'znak
państwa, jakiejś ziemi, miasta, umieszczany zwykle na flagach, monetach, przy wjeździe do miasta': Herb Polski to
biały orzeł z koroną, dziobem i pazurami złotymi, w czerwonym polu o wydłużonej dolnej krawędzi. Warszawa ma w
herbie Syrenkę.

I HERBARZ 'księga zawierająca rysunki i opisy herbów, informująca też, jakie jest ich pochodzenie i jakie rody mają
prawo ich używać'

HERBOWY l. 'związany z herbem, taki, na którym umieszczono herb': Znaki herbowe. Pieczęć herbowa. 2. 'używający
herbu jako znaku szlachectwa, mający herb':

Szlachta herbowa.

czes. erb z niem. Erbe 'dziedzictwo'

HERBARIUM albo II HERBARZ przest. l. 'zielnik, kolekcja zasuszonych roślin ułożonych i opisanych w specjalnym
zeszycie, na arkuszach itd.': Dziadek pokazywał im swoje herbarium z piękną kolekcją polskich kwiatów polnych. 2.
'dzieło z zakresu botaniki, w którym są zdjęcia roślin i ich opisy'

lać. herbarium od: herba 'roślina'

HERBICYD 'środek chemiczny stosowany w rolnictwie do niszczenia chwastów': Trawę w sadzie opryskał herbicydami.

ang. herbicide od łac. herba 'roślina'

HERC w fizyce 'jednostka częstotliwości zjawiska występującego okresowo, która jest równa jednemu jego
wystąpieniu w ciągu sekundy, skrót Hz': Prąd zmienny o częstotliwości 50 herców.

od nazwiska H. Hertza (1857-1894), fizyka niemieckiego

295

HERCYŃSKA OROGENEZA

HEROD

HERCYŃSKA OROGENEZA w geologii 'ruchy górotwórcze ok. 260 do 200 milionów lat temu': W orogenezie hercyńskiej
wykształciło się wiele łańcuchów górskich, m.in. Góry Harzu, krystaliczne części Alp i Tatr.

od nazwy Gór Harzu w środkowych Niemczech

HEREZJA l. 'pogląd religijny, odbiegający od dogmatów oficjalnej wersji określonej religii, potępiany przez jakiś kościół,
zwykle w kontekstach historycznych':

Przedstawiciele Kościoła z ubolewaniem mówili, że herezja protestancka znalazła zwolenników także w Polsce. 2.
przen. 'pogląd lub rozwiązanie w jakiejś dziedzinie, np. w nauce, sztuce, modzie, całkowicie sprzeczne z
dotychczasowymi poglądami lub rozwiązaniami i potępiane przez osoby nastawione konserwatywnie': To, co profesor
mówił o statystycznych prawidłowościach rządzących językiem, wielu lingwistów uznawało za herezję. Wiele
rozwiązań proponowanych przez projektanta mody początkowo uznawano za herezje.

HEREZJE pot. 'głupstwa, bezsensowne opinie': Co mi tu za herezje opowiadasz!

HEREZJARCHA książk. 'twórca herezji, zwłaszcza inicjator nowego ruchu religijnego': Wymieniał kolejnych
herezjarchów: Husa, Lutra i Kalwina.

HERETYK l. 'osoba, która jest zwolennikiem herezji -poglądu religijnego odbiegającego od oficjalnych dogmatów': Hus
został uznany za heretyka i spalony na stosie w 1415 r. l. przen. 'osoba głosząca poglądy odbiegające radykalnie od
tych, które są uznawane w jakimś środowisku' 3. przen. pot. 'bezbożnik': Dzieci mi tu będzie bałamucił, heretyk jeden.
Mówił im, że Boga nie ma.

HERETYCKI l. 'związany z herezją- poglądem religijnym lub heretykiem - autorem takiego poglądu': Heretyckie
poglądy. Heretycka wiara, l. przen. pot. 'związany z heretykiem - bezbożnikiem': Nie czytaj tych heretyckich czasopism.

lać. haeresis 'doktryna', łac. kość. haereticus z gr. hairetikós 'odszczepieniec'

HERKULES l. 'w mitologii rzymskiej: bohater dokładnie odpowiadający greckiemu Heraklesowi': Widzimy tedy cesarzy
przedstawianych w postaci Jowisza, Herkulesa, Marsa, Apollina [...] (Parandowski) l. przen. 'człowiek obdarzony wielką
siłą': Gdy podniósł tak wielki kamień, koledzy aż przycichli. - A to herkules - powiedział Robert.

HERKULESOWY 'potężny, silny; także: wymagający nadludzkich sił': Prezentował z dumą swe herkulesowe ramiona. To
była naprawdę herkulesowa praca.

lać. Hercules

HERMAFRODYTA l. 'w literaturze antycznej: syn Her-mesa i Afrodyty, w którym zakochała się nimfa Salma-kis, a nie
mogąc zyskać jego wzajemności, uprosiła bogów, by ją z nim połączyli w jedno ciało' 2. w biologii

'obojnak, zwierzę lub roślina mająca i męskie, i żeńskie komórki rozrodcze': Hermafrodytami sąnp. dżdżownice i
tasiemce.

HERMAFRODYTYZM w biologii 'obojnactwo, występowanie w jednym organizmie męskich i żeńskich komórek

rozrodczych': Hermafrodytyzm występuje u niższych zwierząt.
gr. Hermaphróditos

HERMENEUTYKA 'dziedzina nauk humanistycznych, zajmująca się badaniem tekstów pisanych, w tym m.in.:
ustalaniem ich pochodzenia i pierwotnego brzmienia oraz interpretacją ich sensu': Hermeneutyka rozwinęła się z
badań nad tekstem Biblii. Okresem szczególnego rozwoju hermeneutyki, zajmującej się tekstami Pisma Świętego, był
wiek XVI - okres ożywionej dyskusji światopoglądowej między katolikami i protestantami.

HERMENEUTYCZNY 'związany z hermeneutyką':

We współczesnej nauce o literaturze istnieją różne her-meneutyczne szkoły interpretacji tekstu. Jedne z nich sięgają,
jak dawniej, do wyjaśnień genetycznych, historycznych. Inne posługują się metodami dwudziestowiecznych kierunków
filozoficznych, np. fenomenologii i psychoanalizy.

fr. hermeneutique od gr. henneneutike (techne) '(sztuka) wyjaś-

HERMETYCZNY l. 'szczelny, skonstruowany i zamykający się w ten sposób, że nie przepuszcza powietrza ani żadnych
substancji': Hermetyczne drzwi łodzi podwodnej. Hermetyczne zamknięcie kabiny pilota. 2. przen. 'zamknięty,
odizolowany od innych ludzi i grup społecznych; także: zrozumiały tylko dla małego grona ludzi': Hermetyczna
osobowość. Hermetyczne środowisko profesjonalnych muzyków. Hermetyczna twórczość poetycka Mallarmego.

HERMETYZACJA 'uszczelnianie jakichś urządzeń, przewodów itd.': Hermetyzacja aparatury. Hermetyzacja obudowy
reaktora.

ang. hermetic z n.-lać. henneticus od nazwiska legendarnego alchemika Hermesa Trismegistosa, który miał m.in.
wynaleźć całkowicie szczelny sposób zamykania rur szklanych

HEROD l. HEROD I WIELKI 'króljudejski w latach 37-4 p.n.e.': Herod wsławił się wieloma okrutnymi czynami, m.in.
zamordowaniem swej żony - Mariamme, i swych dzieci. W Ewangelii św. Mateusza Herod jest królem, który nakazał
rzeź niemowląt, by w ten sposób zgładzić małego Jezusa. 2. przen. 'człowiek zły i okrutny'

HERODOWY 'Heroda; także: taki jak Heroda: bezwzględny, okrutny': Złość Herodowa. Wychowawcy traktowali w tym
domu dzieci z iście herodową bezwzględnością.

HEROD-BABA 'kobieta despotyczna i brutalna, a przy tym wielka i potężna': Dyrektorka była herod-babą,
bezwzględnie narzucającą swą wolę wszystkim pracowni-

296

I HEROINA

HETEROTROFIZM

kom szkoły. Do kuchni wtoczyła się szefowa - herod-ba-ba, ważąca chyba ze sto dwadzieścia kilogramów.

Herod I Wielki (73r p.n.e.); oprócz Heroda I Wielkiego, szczególnie znanego dzięki Biblii, w Judei panowało wielu
innych Herodów, np. Herod Antypas, który kazał zamordować Jana Chrzciciela

I HEROINA śród. HERA 'silny narkotyk, bardzo szybko wywołujący uzależnienie, pochodna morfiny': Heroina
najczęściej ma postać białego proszku, niegdyś, przez krótki okres, była używana jako środek przeciwbólowy.

niem. Heroin od gr. heros 'bohater' - być może ze względu na euforyczny nastrój, w jaki wprawia zażycie tego
narkotyku i złudne poczucie siły, które on daje
HEROS 'w mitologii greckiej: półbóg - człowiek zrodzony ze związku boga i zwykłego człowieka lub człowiek, który
został uznany za półboga dzięki swym bohaterskim czynom': Najbardziej znanym starogreckim herosem jest Herakles,
syn Zeusa i królowej Alkmeny. W starożytnych Atenach na wielu rzeźbach i posągach przedstawiano dzieje ulubionego
w tym mieście herosa - Tezeusza, syna Egeusza, zdobywcy Attyki, i królewny Ajtry.

II HERO INA przestarz. 'główna bohaterka sztuki lub filmu albo aktorka grająca jej rolę': Greta Garbo była wielką
heroiną kina niemego.

HEROIZM 'wielkie bohaterstwo lub wielkie, szlachetne poświęcenie': Powstańcy walczyli z heroizmem. Heroizm matki
wychowującej samotnie kalekie dziecko.

HEROICZNY l. 'odznaczający się wielkim bohaterstwem lub wielkim, szlachetnym poświęceniem': Heroiczna walka.
Heroiczna śmierć. Heroiczna postawa. Heroiczne postanowienie. 2. 'w odniesieniu do utworów literackich: opisujący
bohaterskie czyny': Poemat heroiczny Ariosta "Oriand szalony".

HEROIKOMICZNY 'w literaturze: przedstawiający błahe zdarzenia bardzo podniosłym stylem, takim jak w poematach o
czynach bohaterów': Najbardziej znanym w literaturze polskiej eposem heroikomicznymjest "Mo-nachomachia"
Ignacego Krasickiego.

HEROIZACJA 'nadanie komuś lub czemuś cech heroicznych': Heroizacja czyjejś postawy, roli. Heroizacja pracy
górników w literaturze socrealistycznej.

HEROIZOWAĆ 'nadawać komuś lub czemuś cechy heroiczne': Po wojnie w literaturze heroizowano postawę obrońców
tego skrawka polskiej ziemi, dopiero odkrycia historyków rzuciły światło na prawdziwy przebieg zdarzeń.

fr. heroisme od gr. heros 'bohater'

HEROLD l. 'w średniowieczu: posłaniec władcy, przynoszący ważne informacje; także: urzędnik na dworze władcy,
którego zadaniem była piecza nad herbami rycerskimi': Przed obliczem króla polskiego stanęli heroldowie krzyżaccy z
dwoma nagimi mieczami. Herold badał herby rycerzy stających do turnieju i wywoływał ich do walki. 2. przen. 'osoba
głosząca jakąś ideę,

zwłaszcza ideę ocenianą pozytywnie': Pisarze oświecenia byli heroldami postępu. Herold walki narodowej.

HEROLDIA 'dziewiętnastowieczna instytucja badająca dowody szlachectwa, potwierdzająca, że dana osoba jest
szlachcicem lub zaprzeczająca temu'

niem. Herold, pierwotnie 'prowadzący wojsko'

HESPERYDY 'w mitologii greckiej: trzy siostry, córki At-lasa i Hesperii, które strzegły pięknego ogrodu ze złotymi
jabłkami, położonego na zachodnim krańcu Ziemi':

Hera zasadziła drzewo w ogrodzie bogów, na najdalszym zachodzie, gdzie dzień z nocą się spotyka, i kazała go
pilnować trzem siostrom, Hesperydom. Na drzewie siedział stugłowy nieśmiertelny smok, mówiący wszystkimi
językami ziemi. (Parandowski)

HESPERYJSKI albo HESPERYDOWY SAD, OGRÓD 'w mitologii greckiej: ogród strzeżony przez Hesperydy albo piękny i
niezwykły ogród, taki jak ogród Hesperyd':

Poeci wszystkich wieków wzdychają do wieczornych przechadzek po hesperyjskim sadzie.

gr. Hesperides
HETERA l. 'w starożytnej Grecji: piękna i wykształcona kobieta, będąca utrzymanką i kochanką mężczyzny zajmującego
wysoką pozycję społeczną' 2. 'kobieta kłótliwa i złośliwa, często przy tym stara i brzydka': Ożenił się ze straszną heterą
i siedzi teraz sam w domu, bo żaden z dawnych kolegów nie ma ochoty na kontakt z tą wiedźmą.

gr. hetaira 'towarzyszka'

HETERO- cząstka wyrazów złożonych o znaczeniu 'inny, różny', dodawana do rzeczowników i przymiotników,
wskazująca na to, że odnoszą się do czegoś, co jest niejednorodne lub związane z czymś od siebie różnym, np.
heterogeniczny, heterotrofizm, a także, że odnoszą się do różnych płci, a nie do tej samej, np. heteroseksualizm

odgr. heteros 'inny'

HETEROGENICZNY książk. 'niejednorodny, pochodzący z różnych źródeł': Badacz uważał, że kultura współczesnej
Europy jest heterogeniczna, składa się na nią dorobek różnych narodów i wielu epok. Sądził też, że ta jej różnorodność
zasługuje na ochronę, jako czynnik wzbogacający duchowo nasz kontynent.

złożenie cząstek: hetero- i -geniczny od gr. genikós 'rodowy'

HETEROTROFIZM inaczej: CUDZOŻYWNOŚĆ w biologii 'odżywianie się przez jakiś organizm substancjami
pochodzącymi od innych organizmów - roślin lub zwierząt': Heterotrofizm występuje u organizmów, które nie są
zdolne do samodzielnej syntezy związków organicznych z nieorganicznych.

HETEROTROF w biologii 'organizm cudzożywny':

Heterotrofami są ludzie, wszystkie zwierzęta, część roślin i bakterii.

złożenie cząstki: hetero- i wyrazu: trofizm

297

HETEROSEKSUALIZM

HIDALGO

HETEROSEKSUALIZM 'pociąg seksualny skierowany ku osobie płci odmiennej niż własna': Przez wiele wieków w
Europie uważano, że heteroseksualizm to jedyna normalna i właściwa forma seksualizmu człowieka.

HETEROSEKSUALISTA o/.: HETERYK albo HETERO 'osoba o zainteresowaniach seksualnych skierowanych ku płci innej
niż własna': Geje zgodzili się, by w ich marszu wzięło też udział kilkudziesięciu heteryków.

HETEROSEKSUALNY 'o zainteresowaniach seksualnych: skierowany ku osobie płci odmiennej niż własna':

Stosunki heteroseksualne. Miłość heteroseksualna.

złożenie cząstki: hetero- i słowa: seksualizm

HETMAN l. 'w dawnej Polsce i na Litwie (od XV do XVIII w.): dowódca wojsk zaciężnych': Od XVI w. w Polsce
powoływano dwóch hetmanów: hetmana wielkiego koronnego oraz - niższego stopniem - hetmana polnego
koronnego, i analogicznie na Litwie: hetmana wielkiego litewskiego i hetmana polnego litewskiego. 2. 'dowódca
jakichś wojsk albo dowódca jakiegoś oddziału, zwłaszcza w dawnych czasach': Chmielnicki został uznany za hetmana
zaporoskiego. Janosik był hetmanem zbójnickim. 3. inaczej: KRÓLOWA, DAMA 'w szachach: najsilniejsza figura
poruszająca się bez ograniczenia odległości i bijąca inne figury we wszystkich kierunkach': W końcowej rozgrywce on
miał hetmana, a jego przeciwnik - wieżę i gońca.
HETMAŃSKI 'związany z hetmanem, wydany przez hetmana, oznaczający władzę hetmana - w l. lub 2. znaczeniu':
Rozkaz hetmański. Stefan Czamiecki, słynny polski wódz z okresu "potopu" szwedzkiego, buławę hetmańską otrzymał
na krótko przed śmiercią.

HEUREKA zob. EUREKA

HEUREZA w nauczaniu 'metoda polegająca na naprowadzaniu uczniów na właściwą drogę myślenia przez stawianie im
pytań i zmuszanie do samodzielnej refleksji, a nie przez wykład': Heurezajest metodą rozwijającą samodzielność
myślenia i dociekliwość badawczą u uczniów.

I HEURYSTYCZNY w nauczaniu 'związany z heurezą, polegający na zastosowaniu tej metody uczenia': Pierwsza część
lekcji miała charakter heurystyczny, w drugiej nauczyciel wygłosił krótką pogadankę.

od gr. heuresis 'odnalezienie'

HEURYSTYKA l. 'sztuka stawiania pytań i hipotez w nauce': Jako młodzi socjologowie doskonalili się w heu-rystyce.
Tłumaczono im, że pierwszym krokiem na drodze do poznania rzeczywistości społecznej jest trafnie sformułowane
pytanie, potem należy zastanowić się nad adekwatnymi metodami uzyskania na nie odpowiedzi. 2. 'wyszukiwanie i
gromadzenie materiałów historycznych'

II HEURYSTYCZNY 'związany z heurystyką, stawianiem pytań i formułowaniem hipotez': Przeszedł w

swych pracach od fazy heurystycznej do poszukiwania

narzędzi badawczych.

ang. heuristic odgr. heuriskein 'znajdować'

Hf symbol pierwiastka chemicznego: hafn (zob.) Hg symbol pierwiastka chemicznego: rtęć

HIBERNACJA l. w biologii, inaczej: SEN ZIMOWY 'obniżenie temperatury ciała, zmniejszenie tempa procesów
życiowych i zapadnięcie w trwający całą zimę sen': Hibernacja występuje u takich gatunków zwierząt, jak np. susły i
niedźwiedzie. W czasie hibernacji zwierzę nie odżywia się, tylko zużywa zapasy pokarmu zgromadzone w organizmie.
2. 'zamrożenie uśpionego człowieka, powodujące, że jego organizm się nie starzeje': Hibernacja to metoda, z którą
wielu ludzi wiąże nadzieje na wyleczenie: być może osoby nieuleczalnie chore mogłyby w stanie hibernacji doczekać
momentu, w którym medycyna znajdzie lekarstwo na ich chorobę. 3. w medycynie 'obniżenie intensywności
procesów zachodzących w organizmie przez zastosowanie odpowiednich leków i oziębienie': Hibernacja jest
stosowana przy skomplikowanych operacjach.

HIBERNATUS 'osoba zamrożona na długi czas': Akcja tego filmu sensacyjnego rozpoczyna się od odnalezienia w lodach
Arktyki hibematusa.

HIBERNOWAĆ l. 'zamrozić jakąś osobę na długi czas':

Film "Seksmisja" opowiada o dwóch śmiałkach, którzy zgodzili się na to, by ich jako pierwszych ludzi zahiber-nowano.
2. w medycynie 'obniżyć intensywność procesów życiowych jakiejś osoby na czas operacji': Hibernowano pacjenta. fr.
hibemation od łac. hibemus 'zimowy'

HIC ET NUNC (czytaj: hik et nunk) książk. 'tu i teraz; natychmiast, na tym miejscu': Przekonywał ich, że nie czas marzyć
o przyszłości, liczy się to, co jest hic et nunc.

lać. hic et nunc

HIC MULIER (czytaj: hik mulier) 'ten kobieta - wyrażenie używane w odniesieniu do dzielnych, energicznych kobiet,
które w trudnych okolicznościach przejmują też męskie role; niekiedy używane ironicznie': Po śmierci męża
opiekowała się dziećmi, prowadziła gospodarstwo i sama wyremontowała dom: hic mulier. Zwierzał się przyjacielowi,
że na żonę wolałby jednak osóbkę ciepłą i delikatną, gdyby poślubił taką hic mulier jak Wanda, miałby wrażenie, że
jego dom to koszary pruskiej kawalerii.

lać. hic mulier

HIDALGO 'szlachcic hiszpański': Polscy rycerze przypatrywali się strojnemu ubiorowi hidalga. Rodziny hidal-gów
należały do niższej szlachty.

hiszp. hidalgo, dosłownie 'czyjś syn'

298

HIDZRA

HIGH KEY

HIDZRA 'ucieczka Mahometa z Mekki do Medyny w 622 r. n.e.': Muzułmanie przyjmują hidżrę za początek swej ery w
kalendarzu, podobnie jak w Europie za początek naszej ery przyjmuje się rok narodzin Chrystusa.

ar. hidżra 'wywędrowanie'

HI END (czytaj: haj ent) 'oznaczenie najwyższej obecnie klasy urządzeń do odtwarzania dźwięku': Zestawy
elektroakustyczne hi end odznaczają się jakością dźwięku podobną jak dobre instrumenty muzyczne.

ang. hi end

HIERARCHIA l. 'uszeregowany według pewnych zasad, np. ważności, zależności i podporządkowania, układ
określonych stanowisk urzędniczych, wojskowych, kościelnych, pozycji towarzyskiej itd.': Przeszła przez wszystkie
stopnie hierarchii służbowej. Jej mąż zajmuje wysoką pozycje w hierarchii społecznej. 2. 'kolejność jakichś rzeczy
abstrakcyjnych, zagadnień, problemów itd., ustalana według ich ważności': Masiow opisał hierarchię potrzeb
psychicznych człowieka. Problemy ekologiczne zajmowały w hierarchii spraw, którymi zajęli się parlamentarzyści,
bardzo wysoką pozycję. 3. 'w Kościele katolickim: grupa duchownych sprawujących władzę: biskupi i prymas': Rzecznik
episkopatu tłumaczył stanowisko hierarchii w sprawie homoseksualistów. 4. w biologii 'dominowanie jednych
osobników jakiejś zbiorowości nad innymi': Hierarchia dziobania wśród kur.

HIERARCHA 'dostojnik w Kościele katolickim, zwykle biskup': Po ostatnim spotkaniu hierarchów z premierem nie
wydano żadnego oświadczenia.

HIERARCHICZNY 'uszeregowany według pewnych zasad, zwłaszcza pod względem ważności': Hierarchiczna struktura
ministerstwa. Hierarchiczny układ stanowisk. Przed przystąpieniem do pracy członkowie komisji uporządkowali w
sposób hierarchiczny kwestie, które należało rozstrzygnąć, na pierwszych miejscach umieszczając najważniejsze i
wymagające najszybszych decyzji.

HIERARCHIZACJA 'porządkowanie jakichś rzeczy -rzadziej osób - w sposób hierarchiczny': Hierarchizacja zagadnień.
Hierarchizacja stanowisk. Hierarchizacja różnych typów wartości.

HIERARCHIZOWAĆ 'szeregować coś-rzadziej kogoś - według pewnych zasad, zwłaszcza według ważności':
Hierarchizować potrzeby. Krytyk bardzo wyraźnie hie-rarchizuje w swej dwudziestowiecznej pracy poetów polskich.
Uważał, że Kościół to bardzo zhierarchizowana instytucja.

od gr. hierarchia 'urząd najwyższego kapłana'

HIERATYCZNY l. 'monumentalny, pełen dostojeństwa i powagi': Hieratyczne kościoły gotyckie. W oczach stała mu
hieratyczna postać księżnej, która wyprostowana, w czarnej sukni żegnała swych bliskich. 2. przestarz. 'związany z
uroczystymi rytuałami religijnymi': Pieśni hieratyczne, towarzyszące obrzędom. () Pismo hieratyczne 'pismo
staroegipskie, powstałe w wyniku znacznego uproszczenia hieroglifów': W znakach pisma hieratycznego z trudem
można rozpoznać obrazy przedmiotów, zwierząt i ludzi, widoczne w hieroglifach.

HIERATYZM rzadziej: HIERATYKA 'cecha tego, co jest hieratyczne: dostojeństwo, powaga i monumentalność':
Hieratyzm stylu architektonicznego. Hieratyzm postaci na obrazie. Hieratyzm języka w dziele literackim.

od gr. hieratikós 'kapłański'

HIEROGLIF 'znak staroegipskiego pisma obrazkowego':

Poszczególne hieroglify wyrażają jakąś spółgłoskę lub ich zespół i określają kategorię znaczeniową.

HIEROGLIFY l. 'staroegipskie pismo obrazkowe; także: każde pismo obrazkowe': Hieroglify odczytał w 1822 r. francuski
językoznawca Jean Champollion. Turyści podziwiali świątynie Majów w Chichen Itza, których ściany były pokryte
tajemniczymi hieroglifami. 2. pot. 'pismo nieczytelne; także: trudne do odczytania i zrozumienia znaki i symbole':
Trudno odczytać te twoje hieroglify. Podsunął mi kartkę z jakimiś hieroglifami, których nie mogłem odczytać: coś jak
strzałki, kółeczka, kwadraty.

HIEROGLIFICZNY 'zapisany za pomocą hieroglifów, będący pismem obrazkowym': Napis hieroglificzny. Pismo
hieroglificzne.

fr. hierogłyphes T-gr. hierogłyphika grammata 'święte znaki' (pisma obrazkowego starożytnych Egipcjan)

HIEROKRACJA 'rządy kapłanów, zwłaszcza w czasach starożytnych': Starożytny Egipt - przedstawiony przez Bolesława
Prusa w "Faraonie" - zmierza ku hierokracji, stary i chory faraon nie sprawuje już faktycznej władzy nad państwem,
którą stopniowo przejmują mądrzy i zamożni kapłani.

fr. hierocratie odgr. hierós 'święty', kratos 'siła'

HIEROMANCJA 'w starożytności: wróżenie ze zwierząt ofiarnych - ich chodu, zachowania, wnętrzności, sposobu
układania się dymu przy paleniu części ofiarnych'

HIEROMANT 'kapłan wróżący ze zwierząt ofiarnych':

Przepowiedni hieromantów wysłuchiwano z uwagą przed ważnymi zdarzeniami państwowymi, wojnami i bitwami.

fr. hieromancie odgr. hierós 'święty', manteia 'przepowiadanie'

HI-FI (czytaj: hajfi) 'oznaczenie wysokiej klasy urządzeń do odtwarzania dźwięku': Kupił sobie wieżę hi-fi i ze
słuchawkami na uszach godzinami słuchał swojej ukochanej muzyki Mozarta.

ang. hi-fi, skrót wyrażenia: hi(gh) fi(delity) 'wysoka wierność' (odtwarzania)

HIGH KEY (czytaj: hajki) 'o fotografii artystycznej i obrazach: taki, w którym dominują jasne, żywe kolory -przymiotnik;
technika uzyskiwania fotografii w jasnych

299
HIGH LIFE

HIPERBOLA

żywych kolorach - rzeczownik': Zaprezentował cykl swoich fotografii high key, na których dominowały bardzo jasne
tony. High key to technika wymagająca specjalnego naświetlania i wywoływania zdjęć.

ang. high key, dosłownie 'wysoki klucz'

HIGH LIFE (czytaj: hajlajf) 'wyższe sfery, śmietanka towarzyska, wielki świat': Cały warszawski high life bawił się w
sobotę na "Balu Syreny". Nie należał do high life'u, choć ciągle się o niego ocierał.

ang. high life

HIGH TECH (czytaj: hajtech) l. 'najnowsza, zwłaszcza elektroniczna, technologia - rzeczownik; wykonany z użyciem
najnowszej, zwłaszcza elektronicznej, technologii - przymiotnik': Niektóre systemy budowanego wieżowca będą
wymagały zastosowania high tech. Dla ochrony swych obiektów firma zakupiła system bezpieczeństwa high tech. 2.
'nowoczesny styl w architekturze wnętrz związany z zastosowaniem takich materiałów jak szkło, plastik i stal': Biura
urządzone były w stylu high tech.

amer., skrót wyrażenia: high tech(nology) 'wysoka technologia'

HIGRO- cząstka wyrazów złożonych o znaczeniu 'wilgotny', dodawana do różnych wyrazów lub cząstek, wskazująca na
związek z wilgocią, wodą lub cieczą, np. higrometr, higrostat

odgr. hygrós 'wilgotny'

HIGROMETR 'przyrząd wskazujący wilgotność gazów, zwykle - powietrza': Higrometry używane są w wielu miejscach,
w których poziom wilgotności powietrza jest istotny dla przechowywanych tam materiałów lub przedmiotów, np. w
bibliotekach.

złożenie cząstek: higro- i -metr od gr. metron 'miara'

HIGROSKOPIJNY 'wchłaniający ciecz i parę wodną zawartą w powietrzu': Higroskopijne materiały są stosowane w
różnych dziedzinach, np. w medycynie (wata hi-groskopijna).

ang. hygroscopic od gr. hygrós 'wilgotny'

HIGROSTAT 'przyrząd regulujący automatycznie poziom wilgotności powietrza'

złożenie cząstek: higro- i -stat od statós 'stojący'

HINAJANA 'starszy kierunek buddyzmu, oparty na wierze w reinkarnację, w której dusza przechodzi w nagrodę do
coraz wyższych, lub za karę - do niższych, wcieleń, nim wreszcie osiągnie absolutną doskonałość - nadistnienie, i
rozpłynie się w absolucie': W hinajanie większą wagę przywiązuje się do samodoskonalenia, mniejsze zaś -odwrotnie
niż w mahajanie - do działalności misjonarskiej.

HINAJANISTA 'wyznawca hinajany': Dawniej hinaja-niści byli rozpowszechnieni głównie w Indiach. Obecnie

wielu wyznawców tego odłamu buddyzmu żyje m.in. na Cejlonie, w Afganistanie, Birmie i Tajlandii.

sanskr. hinayana 'mały wóz' (zbawienia)

HINDUIZM 'grupa bliskich sobie kierunków religii indyjskich, wywodzących się z wedyzmu i braminizmu, różnych
natomiast od buddyzmu i dżinizmu': Dla różnych religii i systemów religijno-filozoficznych zaliczanych do hinduizmu
wspólne są m.in. tradycja oparta na księgach Wedy i panteon bóstw, wiara w reinkarnację, przekonanie o tym, że
każdy czyn, dobry lub zły, ma swoje konsekwencje w życiu człowieka.

HINDUISTA 'wyznawca religii należącej do hinduizmu': Wielu hinduistów swą praktykę życiową wiąże nie tylko z
tradycyjnymi zaleceniami religijnymi, ale także z działalnością Mahatmy Gandhiego.

HINDUISTYCZNY 'związany z hinduizmem': Do klasycznych kierunków hinduistycznych należy joga. Do panteonu

hinduistycznych bóstw należą Wisznu i Sziwa.

ang. hinduism

HIOB l. 'w Biblii: bardzo pobożny człowiek, którego Bóg postanowił wystawić na próbę: pozwolił szatanowi zniszczyć
jego majątek, zabić dzieci, a samego dotknąć trądem': Hiob mimo wszystkich nieszczęść, jakie nań spadły, nadal
wychwalał imię Boże; Bóg, widząc to, wrócił mu wszystko, co utracił, l.przen. 'człowiek ciężko doświadczony przez los,
który jednak nie utracił wiary w wyznawane wartości'

HIOBOWY l. 'dotyczący biblijnego Hioba': Dzieje Hiobowe są przedstawione w Księdze Hioba. 2. przen. 'pełen rozpaczy
i przygnębienia, związany z wielkim nieszczęściem': Wszyscy w domu byli w hiobowym nastroju. Doszła do niej
hiobowa wieść o śmierci matki.

biblijne: Hiob albo Job

HIPER- początkowa cząstka wyrazów złożonych, mająca znaczenie: 'nadmiar, nadwyżka, zbyt dużo czegoś, przesada w
czymś', np. hiperalgezja, hiperinflacja, hiperpro-dukcja, hipertrofia

|| UWAGA: forma "hyper" jest w polszczyżnie niepoprawna. od gr. hyper'nad, ponad'

HIPERALGEZJA inaczej: PRZECZULICA BÓLOWA w

medycynie 'nadmierna wrażliwość na ból': Hiperalgezja jest zwykle spowodowana chorobowymi zmianami układu
nerwowego.

złożenie cząstek: hiper- i -algezja od gr. algos 'ból'

HIPERBOLA l. w nauce o literaturze 'wyolbrzymienie cech opisywanego zjawiska lub przedmiotu': Hiperbole spotykane
w poezji romantycznej to np. umierać z miłości, ocean tez, serce pęka z bólu. 2. w matematyce 'krzywa płaska będąca
miejscem geometrycznym punktów na płaszczyźnie, dla których różnica odległości od dwu stałych punktów jest stała':
Hiperbola jest krzywą

300

HIPERINFLACJA

HIPNOZA

niezamkniętą, która składa się z dwóch nieograniczonych gałęzi.

HIPERBOLICZNY l. w nauce o literaturze 'mający charakter hiperboli, obfitujący w hiperbole, odznaczający się
wyolbrzymieniem': Hiperboliczne porównanie. Hiperboliczny styl. Hiperboliczne przedstawienie uczuć w utworze. 2. w
matematyce 'mający kształt hiperboli, taki, którego przedstawieniem graficznym jest hiperbola': Kometa poruszała się
po hiperbolicznym torze. Sinus i cosinus hiperboliczny.
HIPERBOLIZACJA •w nauce o literaturze 'nadanie czemuś charakteru hiperboli, wyrażenie czegoś za pomocą
hiperboli': Hiperbolizacja metafor i porównań. Hiperbo-lizacja stylu utworu.

HIPERBOLIZOWAĆ w nauce o literaturze 'nadawać czemuś charakter hiperboli, wyrażać coś za pomocą hiperboli':
Hiperbolizować słownictwo utworu. Hiper-bolizować przedstawianą rzeczywistość.

gr. hyperbole 'przerzucenie, przesada'

HIPERINFLACJA 'inflacja, której skala wynosi kilkaset i więcej procent rocznie, co powoduje gwałtowny wzrost cen i
spadek wartości pieniądza': Spowoduje to zwiększenie ryzyka, prowadzące do hiperinflacji. W tym wypadku zdarzają
się wybuchy hiperinflacji rzędu kilku tysięcy procent.

złożenie zgr. hyper 'nad' i łac. inflatio 'rozdęcie'

HIPERMARKET 'wielki, wielobranżowy sklep samoobsługowy, w którym zakupy może robić jednocześnie kilka tysięcy
osób': Nasz hipermarketjest otwarty 7 dni w tygodniu. Na całym świecie hipermarkety buduje się z dala od centrum
miasta.

ang. hipermarket

HIPERPRODUKCJA inaczej: NADPRODUKCJA 'nadmierna produkcja jakichś towarów, znacznie przekraczająca

zapotrzebowanie i popyt na nie': Przestrzegano, że hiperprodukcja rolnicza musi doprowadzić do drastycznego spadku
cen produktów rolnych.

złożenie cząstki: hiper- i słowa: produkcja

HIPERTROFIA inaczej: PRZEROST l. w biologii i medycynie 'znaczne powiększenie się jakiegoś narządu lub tkanki
spowodowane rozrostem komórek, któremu nie towarzyszy jednak zwiększenie się ich liczby': Hipetro-fia mięśni u
sportowców bywa spowodowana nadmiernym obciążeniem w czasie treningu; hipertrofia takich narządów jak serce
może być wynikiem zmian chorobowych. l.przen. 'nadmiar, przerost czegoś abstrakcyjnego, np. uczuć, stanów
psychiki': Hipertrofia wyobraźni. Hipertrofia świadomości. Hipertofia uczucia.

złożenie cząstek: hiper- i -trofia od gr. trophe 'odżywianie'

HIPIKA albo HIPPIKA inaczej: JEŹDZIECTWO 'dyscyplina sportowa obejmująca wszystkie odmiany sportów konnych':
Do hipiki należą m.in. takie konkurencje

jeździeckie, jak: wyścigi konne, wszechstronny konkurs konia wierzchowego, skoki przez przeszkody i ujeżdżanie.

HIPICZNY albo HIPPICZNY 'związany z hipiką': Niektóre konkurencje hipiczne, np. wyścigi przełajowe na koniach,
wywołuj ą protesty miłośników zwierząt, ponieważ wiele koni doznaje w ich czasie ciężkich kontuzji.

gr. hippikę (techne) '(sztuka) jeżdżenia'

HIPIS albo HIPPIS l. 'w latach 60. i 70.: członek grupy młodzieżowej, wyrażającej swoim zachowaniem i strojem protest
przeciw normom społeczeństwa konsumpcyjnego i zbiurokratyzowanego państwa, głoszącej wolność jednostki i
spontaniczność uczuć': Hipisi byli przeciwnikami służby wojskowej i wojny w Wietnamie, stąd pochodzi m.in. zwyczaj
noszenia przez chłopców należących do hipisowskich komun drugich włosów. 2. 'młody, niedbale ubrany człowiek z
długimi włosami':

Po ulicy włóczyli się jacyś hipisi.

HIPISOWSKI albo HIPPISOWSKI 'związany z hipisami - zwłaszcza hipisami z lat 60. i 70': Niezwykle kolorowy i
urozmaicony strój hipisów zjednał im przydomek "dzieci - kwiaty".
ang. hippie albo hippy od: hip 'wtajemniczony'

HIPNO- cząstka wyrazów złożonych o znaczeniu 'sen, dodawana do rzeczowników, przymiotników i ich cząstek,
wskazująca na związek ze snem lub z hipnozą, np. hip-nopedia, hipnoterapia.

od gr. hypnos 'sen'

HIPNOPEDIA 'nauczanie przez sen, zwłaszcza nauczanie języków obcych': W prasie polecane są różne zestawy
magnetofonowe do hipnopedii. Reklamujące je firmy zapewniają, że tą metodą można bez wysiłku w krótkim czasie
nauczyć się języka obcego, zwłaszcza nauczyć się bardzo wielu słówek.

złożenie cząstek: hipno- i -pedia od gr. paideia 'wykształcenie, wychowanie'

HIPNOTERAPIA 'leczenie za pomocą hipnozy': Psychoanalityk używał hipnoterapii jako pomocniczej metody w leczeniu
głęboko ukrytych kompleksów swych pacjentów.

złożenie cząstki: hipno- i słowa: terapia

HIPNOZA 'szczególny stan świadomości, wywołany sugestią drugiej osoby, podobny do snu, charakteryzujący się tym,
że wola osoby wprawionej w ten stan jest podporządkowana woli osoby, która ją w ten stan wprawiła': Zdaniem
psychologów podatność ludzi na hipnozę jest różna, wielu osób nie da się wcale zahipnotyzować, inne zapadają tylko
w stan lekkiej hipnozy.

HIPNOTYZER 'osoba, która wprawia inną osobę w stan hipnozy': Hipnotyzer monotonnie powtarzał przy przyćmionym
świetle: - Zapadasz w sen, chce ci się spać...

301

HIPO-

HIPOTEKA

HIPNOTYZOWAĆ l. 'wprawiać kogoś w stan hipnozy': Zahipnotyzował ją za pomocą małego błyszczącego wahadełka.
2. przen. 'przykuwać czyjąś uwagę i wprawiać go w stan różny od normalnej, trzeźwej świadomości': Była niezwykle
piękną kobietą, hipnotyzującą mężczyzn swym wzrokiem i głębokim głosem. Muzycy hipnotyzowali publiczność swą
grą.

HIPNOTYCZNY 'związany z hipnozą lub hipnotyzowaniem, także w przenośni': Stan hipnotyczny. Sugestia hipnotyczna.
Hipnotyczny wpływ na kogoś.

HIPNOTYZERSKI 'związany z hipnotyzerem': Techniki hipnotyzerskie.

fr. hypnosegr. hypnos 'sen'

HIPO- początkowa cząstka wyrazów złożonych, mająca znaczenie 'pod, poniżej normy', np. hipocentrum, hi-
poglikemia

|| UWAGA: forma "hypo"jest w polszczyźnie niepoprawna. od gr. hypo 'pod'

HIPOALERGICZNY 'przeznaczony dla osób o skórze wrażliwej, skłonnej do uczuleń (cecha kremu, mydła, to-niku itp.)':
Hipoalergiczny krem do rąk. Mydła hipo-alergiczne.
UWAGA : Stosowany na etykietkach i w ulotkach reklamowych zapis: "hypoalergiczny", jest niepoprawny, gdyż grecką
cząstkę hypo 'pod' oddaje się w polszczyźnie przez:

hipo (np. hipoglikemia, hipocentrum).

ang. hypoalergic, złożenie z gr. cząstek: hypo 'pod', allos 'inny' i ergon 'czyn, działanie'

HIPOCENTRUM w geologii 'ognisko trzęsienia ziemi:

punkt we wnętrzu ziemi, w którym trzęsienie się zaczyna i z którego rozchodzą się fale sejsmiczne': Hipocentrum
znajduje się pod epicentrum, leżącym na powierzchni ziemi.

złożenie cząstki: hipo- i wyrazu: centrum

HIPOCHONDRIA 'przesadna obawa o stan swego zdrowia': Objawami hipochondrii może być np. ciągłe śledzenie
funkcjonowania organizmu, przesadzanie w ocenie najdrobniejszych zakłóceń jego pracy, przypisywanie sobie
urojonych chorób.

HIPOCHONDRYK 'osoba odznaczająca się hipochon-drią': Jego kolega był człowiekiem nerwowym i depresyjnym, a
ponadto hipochondrykiem, który całymi dniami studiował księgi medyczne i wynajdywał u siebie wszystkie możliwe
choroby.

HIPOCHONDRYCZNY 'związany z hipochondrią':

Hipochondryczne narzekania. Hipochondryczne skłonności.

niem. Hypochondrie od gr. hypóchondria, w znaczeniu 'wnętrzności - miejsce, gdzie jest siedlisko chorób umysłu,
chorób nerwowych'

HIPOGLIKEMIA inaczej: NIEDOCUKRZENIE KRWI w medycynie 'zbyt niski poziom cukru we krwi, będący

wynikiem choroby lub długotrwałego głodzenia': Hipoglikemia objawia się m.in. ogólnym osłabieniem, sennością i
silnymi potami.

amer. hypogłycemia odgr. hypo 'pod', głykys 'słodki'

HIPOKRYZJA 'obłuda, udawanie serdeczności, szlachetności, religijności - zazwyczaj po to, by wprowadzić kogoś w błąd
co do swych rzeczywistych intencji i wyciągnąć z tego jakieś korzyści': Drażniła go hipokryzja ojca, który przy każdym
spotkaniu wygłaszał mowy o miłości rodzinnej i poświęceniu, ale nigdy niczego nie zrobił ani nie poświęcił dla
któregokolwiek ze swych dzieci.

HIPOKRYTA 'osoba odznaczająca się hipokryzją':

Członkowie tej organizacji byli grupą hipokrytów, którzy frazeologią religijną i patriotyczną osłaniali niepohamowaną
żądzę pieniędzy i stanowisk.

fr. hypocrisie z gr. hypokrisis 'udawanie, symulacja'

I HIPOSTAZA l. w filozofii i logice 'przypisywanie przedmiotowego istnienia pojęciom abstrakcyjnym; także:

pojęcie abstrakcyjne istniejące jako przedmiot realny':

Hipostazy cech, właściwości i relacji. Platońskie idee są hipostazami. 2. 'w filozofii Plotyna: wyłaniające się z absolutu
kolejne postacie bytu': Z absolutu emanują inne postacie bytu, ale coraz mniej doskonałe, coraz mniej posiadające
jedności, coraz bardziej zależne. Postacie te Plotyn nazwał hipostazami [...]. Wyróżniał ich trzy:
duch, dusza i materia. (Tatarkiewicz) 3. w teologii 'każda z trzech osób boskich wchodzących w skład Trójcy Świętej'

HIPOSTAZOWAĆ w filozofii i logice 'przypisywać byt przedmiotowy pojęciom abstrakcyjnym': Hipostazować pojęcie
dobra. Hipostazować idee.

UNIA HIPOSTATYCZNA w teologii 'połączenie cech ludzkich i boskich w osobie Chrystusa'

odgr. hypóstasis 'substancja, rzeczywistość; podstawa'

II HIPOSTAZA w genetyce 'nieprzejawianie się cechy uwarunkowanej przez jakiś gen w wyniku tłumiącego ją działania
genu z innej pary'

fr. hypostase

III HIPOSTAZA w medycynie 'zastoina krwi żylnej w dolnych partiach ciała lub jakiegoś organu': Hipostaza może
wystąpić np. u osób na długo unieruchomionych po wypadku lub chorobie. Można jej przeciwdziałać np. przez zmianę
pozycji ciała.

ang. hypóstasis od gr. hypóstasis 'podstawa; substancja, rzeczywistość'

HIPOTEKA l. 'zabezpieczenie spłaty długu na należącej do dłużnika nieruchomości przez wpisanie, na podstawie aktu
notarialnego, kwoty długu do odpowiedniego działu księgi wieczystej tej nieruchomości': Prawnik objaśniał przepisy
dotyczące hipoteki. Bank udzielił kredytu na hipotekę domu. 2. 'dział księgi wieczystej, w którym znajdują się wpisy
aktów notarialnych, poświad-

302

HIPOTEZA

HISTORIOZOFIA

czających zabezpieczenie spłaty długu': Bank nie chciał mu udzielić kredytu, którego zabezpieczeniem miała być jego
nieruchomość, ponieważ w jej hipotece widniały już dwa wpisy. O Mieć czystą hipotekę 'nie popełnić żadnego czynu
przynoszącego wstyd lub hańbiącego': W tej organizacji trudno było znaleźć choć jedną osobę, mającą czystą
hipotekę. 3. pot. 'biuro notarialne, w którym sporządza się wpisy do ksiąg wieczystych; także: budynek, w którym to
biuro się mieści': Kupujący i sprzedający umówili się w hipotece.

HIPOTECZNY 'związany z hipoteką: działem księgi wieczystej nieruchomości lub zabezpieczeniem spłaty długu na
nieruchomości': Zapisy hipoteczne. Kredyt hipoteczny.

lać. hypotheca z gr. hypotheke 'zastaw'

HIPOTEZA l. w nauce 'niezawierające sprzeczności, prawdopodobne założenie, którego zgodność lub niezgodność z
rzeczywistością jest dowodzona w badaniach i rozumowaniu': Postawiono wiele hipotez dotyczących przyczyn
wyginięcia dinozaurów. Obecnie najbardziej prawdopodobną z nich wydaje się ta, która mówi o zmianie warunków na
Ziemi w wyniku uderzenia w nią wielkiego meteorytu lub komety. 2. pot. 'przypuszczenie': To, co mówisz, jest tylko
hipotezą. Przedstawił hipotezę dotyczącą morderstwa.

HIPOTETYCZNY l. w nauce 'oparty na hipotezie, będący hipotezą': Hipotetyczne przyczyny czegoś. Hipotetyczne
założenia. 2. 'przypuszczalny': Inspektor przedstawił hipotetyczny przebieg zdarzeń.

tac. hypothesis z gr. hypóthesis

HISTERIA l. dawniej w medycynie 'rodzaj nerwicy objawiającej się m.in. nadmiernym podnieceniem, zmiennością
uczuć, reakcjami raz zbyt silnymi w stosunku do bodźca, innym razem - brakiem reakcji na bodźce' 2. pot. 'silna,
niekontrolowana reakcja, gwałtowne, bardzo emocjonalne zachowania': Na wieść o zdradzie męża wpadła w histerię.
Na koncercie zespołu rockowego widownię ogarnęła histeria.

HISTERYK l. dawniej w medycynie 'osoba cierpiąca na histerię': Histeryk przez dłuższy czas siedział nieruchomy i
bezwładny, nagle ocknął się, zaczął krzyczeć i płakać. 2. pot. 'osoba przejawiająca skłonność do niekontrolowanych,
emocjonalnych reakcji': To stary histeryk, zawsze przesadza z tymi gwałtownymi wybuchami uczuć.

HISTERYZOWAĆ l. dawniej w medycynie 'dostawać napadów histerii': Histeryzuje znowu, w tym tygodniu to już trzeci
raz. l. pot. 'zachowywać się w sposób niekontrolowany i nadmiernie emocjonalny': Na starych filmach z koncertów
zespołu "The Beatles" widać rozhi-steryzowane nastolatki, które płaczą i mdleją w czasie występu swoich ulubieńców.

HISTERYCZNY 'związany z histerią - dawniej opisywaną nerwicą lub niekontrolowanym, emocjonalnym zachowaniem':
Histeryczne zachowanie. Histeryczne reakcje. Kiedy wrócił do domu, zrobiła mu histeryczną scenę. Dostał
histerycznego ataku śmiechu.

ang. hysteria od gr. hystera 'macica' (związek etymologiczny nie do końca jasny, zapewne chodziło o przypuszczenie
starożytnych medyków, że taki nastrój u kobiety może powodować choroba lub przesunięcie macicy)

HISTO- cząstka wyrazów złożonych o znaczeniu 'tkanka', dodawana do różnych wyrazów i ich cząstek, często
terminów z zakresu anatomii i medycyny, wskazująca na to, że są związane z tkankami żywego organizmu, ich
budową, zmianami chorobowymi itd., np. histologia, histopatologia

od gr. histós 'tkanina, tkanka'

HISTOLOGIA 'dział anatomii, zajmujący się badaniem struktury i funkcji tkanek': Współczesna histologia zajmuje się
m.in. badaniem zależności budowy tkanek organizmu i ich funkcji.

HISTOLOG 'uczony prowadzący badania w zakresie histologii': Histologowie posługują się w swych badaniach
obserwacjami tkanek pod mikroskopem. złożenie cząstek: histo- i -logia od gr. logos 'nauka, słowo'

HISTOPATOLOGIA 'dział medycyny, zajmujący się badaniem zmian chorobowych w tkankach': W histopatologii bada
się różne rodzaje tkanek pobrane z narządów chorego przy użyciu techniki mikroskopowej.

HISTOPATOLOG 'specjalista w zakresie histopatologii': Histopatolog zbadał wycinki z żołądka chorego i stwierdził, że
nowotwór na razie się nie rozwija. złożenie cząstki: histo- i słowa: patologia

HISTORIOGRAFIA 'piśmiennictwo historyczne, zwłaszcza dzieła, w których na podstawie źródeł odtwarza się kształt
życia w dawnych epokach': Eseistyczne książki Pawła Jasienicy zajmują szczególne miejsce w powojennej historiografii
polskiej, niewiele jest dzieł historyków, przekazujących wiedzę o przeszłości w tak doskonałym, literackim kształcie.

HISTORIOGRAF 'historyk, autor dzieł o przeszłości':

Do wybitnych dziewiętnastowiecznych historiografów należeli m.in. Stanisław Smółka i Walerian Kalinka.

HISTORIOGRAFICZNY 'związany z historiografią':

Dzieła historiograficzne. Tradycja historiograficzna.

złożenie cząstek: historio- - od słowa: historia - i -grafia od gr. grapho 'piszę'

HISTORIOZOFIA 'filozofia historii, poszukiwanie ogólnych praw rządzących procesem dziejowym': Do najbardziej
znanych teorii z zakresu historiozofii należy dialektyka Hegla, w której zakłada się, że rozwój dokonuje się przez
pokonywanie przeciwieństw, na drodze:

teza, antyteza, synteza.

HISTORIOZOF 'filozof snujący rozważania o sensie procesu dziejowego': Oprócz Wilhelma Hegla do zna-

303

HIT

HOLIZM

nych historiozofów należą m.in. Benedetto Croce i Oswald Spengler.

HISTORIOZOFICZNY 'związany z historiozofią': Dociekania historiozoficzne. Teorie historiozoficzne.

złożenie cząstek: historio- - od słowa: historia - i -zofia od słowa:

filozofia

HIT 'przebój; coś, co cieszy się dużym wzięciem, jest modne, chętnie kupowane, czytane, słuchane, oglądane':

Naszym hitem jest od tygodnia piosenka zespołu "Wilki". Hitem sezonu okazały się rozkloszowane spódnice.
Czytelniczy hit.

ang. hit

HIV 'wirus wywołujący chorobę AIDS': HIV jest najczęściej przenoszony drogą kontaktów płciowych, a także przez
użycie niesterylnych strzykawek i przetaczanie zakażonej krwi. Jarek jest nosicielem HIV.

UWAGA: w języku potocznym coraz częściej odmienia się słowo (skrót) HIV: HIV-a (czytaj: hifa), HIV-owi (hifowi), HIV-
em (hifem), o HIV-ie (hifie).

HIY-OWIEC albo HIFOWIEC pot. 'osoba, która jest nosicielem wirusa HIV: Socjolog uważał, że ujawnianie informacji o
tym, że ktoś jest HIV-owcem, mogłoby powodować izolowanie go w miejscu pracy i zamieszkania.

UWAGA: Słowa: HIV-owiec najczęściej używa się w odniesieniu do osób, które są nosicielami wirusa i mogą nim
zarażać innych, ale nie są w danym momencie chore na AIDS.

ang. skrót: H(uman) I(mmunodeficiency) V(irus) 'ludzki wirus nabytego braku odporności'

Ho symbol pierwiastka chemicznego: holm (zob.)

HOCHSZTAPLER 'oszust, zwłaszcza oszust finansowy na dużą skalę, który wprowadza ludzi w błąd swą zręczną
wymową i udawaniem ważnej osoby': "Poważni zagraniczni inwestorzy", o których pisała lokalna prasa, okazali się
grupą hochsztaplerów, chcących przejąć zakład za bezcen. Znajdujący się w niezwykle trudnej sytuacji robotnicy tego
regionu okazali się podatni na hasła politycznych hochsztaplerów.

HOCHSZTAPLERSKI 'związany z hochsztaplerem, typowy dla hochsztaplera': Hochsztaplerskie zyski. Hoch-sztaplerskie

praktyki.
niem. Hochstapler 'oszust, który wykorzystuje ludzi, udając ważną osobę'; w niemieckim zapożyczenie wewnętrzne-z
języka złodziejskiego

HOKKU zob. HAIKU

I HOL albo HALL (czytaj: hol) l. 'duże pomieszczenie prowadzące do innych wnętrz, obszerny korytarz': W południe
odbyła się zbiórka harcerzy w holu na drugim piętrze szkoły. 2. 'duże, reprezentacyjne pomieszczenie wejściowe,
zwykle przeznaczone dla oczekujących':

Narzeczony czekał na nią w holu opery.

ang. hali

H HOL l. 'lina stalowa, mocny sznur, łańcuch itp., używane do ciągnięcia za czymś samochodów, statków, samolotów':
Kolega wziął jego auto na hol i tak dojechali do warsztatu. Bosman podał hol na holownik. 2. śród. 'ciągnięcie ryby
złowionej na wędkę, sieci rybackiej, statku': Siłowy hol węgorza. Hol statku odbywał się w bardzo ciężkich warunkach.

HOLOWNIK 'niewielki, zwrotny statek o mocnych silnikach, służący do holowania różnych obiektów pływających oraz
do pomocy większym statkom w czasie manewrowania w porcie': Holowniki wprowadziły statek do basenu
portowego.

HOLOWAĆ l. 'ciągnąć za pojazdem inny pojazd pozbawiony własnego napędu lub uszkodzony, zamocowany za
pomocą specjalnej liny': Policja odholowała na specjalny parking uszkodzone samochody. Holowano barkę w górę
rzeki. 2. pot. 'pomagać komuś, kto nie może iść o własnych siłach; także przen.: pomagać w życiu komuś, kto nie
potrafi samodzielnie sobie radzić': Wypił za dużo, więc odholowali go z imprezy do domu. Holował siostrzeńca,
wykorzystując swoje znajomości i układy. 3. śród. 'ciągnąć do siebie rybę złowioną na wędkę': Holował suma.

HOLOWNICZY 'służący do holowania; holujący': Zaczepił przyczepę do haka holowniczego. Lina holownicza. Statek
holowniczy.

od niem. holen 'ciągnąć'

HOLDING 'przedsiębiorstwo, najczęściej w formie spółki akcyjnej, które zarządza innymi przedsiębiorstwami lub
kontroluje je dzięki temu, że jest właścicielem odpowiedniej części albo całości akcji tamtych przedsiębiorstw'

ang. holding, dosłownie 'trzymanie, dzierżawa'

HOLIZM 'dwudziestowieczny pogląd filozoficzny głoszący, że świat stanowi hierarchicznie złożoną, zorganizowaną
całość, która nie jest prostą sumą składających się na nią elementów, ale nową jakością; także: postulat
metodologiczny w wielu naukach, by zjawiska ujmować całościowo': Fizyka Newtonowska postępowała w ten sposób,
że rozkładała zjawiska na składniki i z ich własności tłumaczyła własności całych zjawisk. Zdawało się, że jest to
naturalna metoda nauki. Tymczasem w odniesieniu do świata atomów zawiodła. Bo ustroju atomów niepodobna w
ten sposób wytłumaczyć. Stanowi on całość wyższego rzędu, której niepodobna złożyć z części tak, jak się składa
maszynę. [...] Tłumacząc więc zjawiska należy się liczyć z ich całością, należy je ujmować "całościowo" (nazwano ujęcie
takie "holizmem" [...]). (Tatarkiewicz)

HOLISTYCZNY 'związany z holizmem - poglądem filozoficznym lub postulatem metodologicznym, który z niego płynie,
całościowy': W swych słynnych tekstach dotyczących hierarchii potrzeb psychicznych człowieka Abraham Masiow
prezentuje stanowisko holistyczne. Jego zdaniem wszystkie potrzeby należy rozpatrywać w powiązaniu, pamiętając
przy tym, że ich hierarchia ma

304
HOLLYWOOD

HOMILIA

charakter dynamiczny, na pierwsze miejsce bowiem zawsze wysuwa się potrzeba najmniej zaspokojona.

ang. holism od gr. hólos 'cały'

HOLLYWOOD (czytaj: holiłut) 'dzielnica Los Angeles, w której mieszczą się wielkie wytwórnie filmowe, mieszka wielu
sławnych aktorów, reżyserów i scenarzystów':

Hollywood, zwane "fabryką snów", jest centrum amerykańskiego przemysłu filmowego od 1911 r.

HOLLYWOODZKI (czytaj: holiłucki) l. 'związany z Hollywood': Hollywoodzkie wytwórnie filmowe. Hollywoodzkie

czasopisma dotyczące kina światowego. 2. 'mający takie cechy, jak dawne, słynne filmy kręcone w Hollywood:
odznaczający się rozmachem, wielką ilością środków, dekoracji, statystów, wielkim budżetem; przy tym wyraźnie
komercyjny i podporządkowany gustom widowni': Wielu krytyków uważało, że polskie filmy historyczne ostatnich lat
to typowe kino hollywoodzkie, ze wszystkimi zaletami i wadami.

amer. Hollywood

HOLM 'pierwiastek chemiczny o liczbie atomowej 67 i masie atomowej 164,93, symbol Ho: srebrzystobiały metal,
rzadki w przyrodzie': Holm jest pierwiastkiem aktywnym chemicznie, znajduje zastosowanie m.in. w technice jądrowej
i elektronice.

n.-lać. Holmium od: Holmia - zlatynizowana nazwa Sztokholmu

HOLOCAUST (czytaj: holokaust) 'zagłada, całkowite wyniszczenie, wyraz używany przede wszystkim do nazwania
prześladowań i zbrodni wymordowania Żydów przez faszystów w okresie II wojny światowej (w takim wypadku pisany
dużą literą: Holocaust)': Pomimo tylu dawnych prześladowań i Holocaustu naród ten przetrwał.

tac. holocaustum zgr. holókauston 'całopalenie'

HOLOCEN w geologii 'najmłodsza część epoki czwartorzędowej, trwająca od 10 000 lat temu do dziś': Holocen, zwany
też epoką polodowcową, to obecny okres dziejów Ziemi.

ang. holocene odgr. hólos 'całkowity', kainós 'nowy'

HOLOGRAFIA 'metoda fotografowania trójwymiarowego za pomocą lasera, oparta na zjawisku odbicia światła o
różnej amplitudzie i fazie promieniowania': Holografia jest stosowana m.in. w technice, diagnostyce medycznej i
badaniach biologicznych.

HOLOGRAM l. w technice 'przezrocze na płycie fotograficznej lub filmie, wykonane przy użyciu światła laserowego,
zawierające zakodowane informacje o sposobie odbicia światła, dające po odpowiednim oświetleniu obraz
trójwymiarowy; także: uzyskany w ten sposób obraz' 2. pot. 'trójwymiarowy znak, wykonany metodą holografii,
umieszczany na przedmiotach, umożliwiający odróżnienie oryginału od falsyfikatu': Oryginalne kasety tej firmy mają
hologram na grzbiecie. MZK. zabezpieczają bilety hologramami.

HOLOGRAFICZNY 'związany z holografią lub z hologramem': Technika holograficzna. Diagnostyka holo-graficzna.

Holograficzne zabezpieczenia na banknotach.

ang. holography od gr. hólos 'całkowity', graphó 'piszę'

HOMEOPATIA w medycynie 'metoda leczenia, polegająca na stosowaniu minimalnych dawek środków, których
większe dawki wywołują objawy podobne do objawów danej choroby': Jego znajomy doktor był zwolennikiem
homeopatii.

HOMEOPATA w medycynie 'lekarz stosujący homeo-patię': Homeopaci, odwrotnie niż alopaci, uważają, że podobne
leczy się podobnym.

HOMEOPATYCZNY w medycynie 'związany z alopa-tią': Kupił w aptece kompleks homeopatyczny na katar i bóle
gardła. Lekarz zastosował leczenie homeopatyczne.

ang. homeopathy, od gr. homoiopatheia 'podobna wrażliwość'

HOMEOSTAZA w biologii i fizjologii 'równowaga wewnętrzna, utrzymywana przez żywy organizm w wyniku
koordynacji procesów życiowych i odpowiednich reakcji na warunki panujące w otoczeniu': Tendencja do homeostazy
występuje u wszystkich organizmów żywych. Przejawem dążenia do homeostazy jest wytwarzanie większej ilości
ciepła i większe zapotrzebowanie na kalorie, gdy na dworze jest zimno, oraz ochładzanie organizmu, np. przez pocenie
się, i małe zapotrzebowanie na pożywienie, gdy jest upał.

HOMEOSTATYCZNY w biologii i fizjologii 'związany z homeostazą': Zdolności homeostatyczne żywych organizmów.

Równowaga homeostatyczna.

ang. homeostasis odgr. hómoios 'podobny', stasis 'stanie, stan'

HOMER 'legendarny grecki poeta z VIII w. p.n.e., któremu przypisuje się autorstwo dwóch wielkich eposów
starożytnych: "Iliady" i "Odysei"': Dzieła Homera odznaczają się wielkim rozmachem, żywością akcji i barwnością opisu
gwałtownych, pełnych różnorodnych namiętności greckich bohaterów.

HOMERYCZNY albo HOMERYCKI 'o dziełach sztuki: wielki, barwny, wielowątkowy': "Trylogia" Sienkiewicza to
wspaniała, homerycka opowieść przedstawiająca losy bohaterów na tle dramatycznych dziejów siedemnastowiecznej
Polski. () Porównanie homeryckie w nauce o literaturze 'porównanie, którego drugi człon (po słowie: jak) stanowi
rozbudowany obraz' () Homery-cki albo homeryczny śmiech 'śmiech gwałtowny i głośny, taki jak śmiech bogów w
Iliadzie' O Homeryckie boje 'długie, zacięte spory, takie jak dziesięcioletnie zmagania Greków z Trojanami'

gr. Homer

HOMILIA 'kazanie, w którym komentowane są fragmenty Biblii i ukazywane płynące z nich nauki moralne; także:

podniosłe, uroczyste kazanie': Milion osób uczestniczyło w nabożeństwie i słuchało homilii papieskiej. Homilia
prymasa poświęcona rodzinie.

305

HOMO

HOMOLOGIA

HOMILIARZ 'zbiór homilii zebranych w formie księgi':

Alumni studiowali zgromadzone w homiliarzu teksty wybitnych kaznodziejów.

HOMILETYKA 'dział teologii, zajmujący się wygłaszaniem homilii; także: zbiór homilii jakiegoś autora albo homilii z
jakiegoś okresu': Homiletyka formułuje wskazania dla kaznodziejów, zajmuje się też typologią i historią kazań.
Homiletyka papieska. Homiletyka XVII wieku.
lać. kość. homilia, wcześniej 'mowa do ludu' od gr. homilia 'rozmowa'

HOMO 'człowiek - wyraz łaciński używany przy tworzeniu różnych nazw typów ludzkich - wyodrębnianych w dalekiej
przeszłości lub we współczesnym świecie'

HOMO FABER 'człowiek zręczny, wytwórca rzeczy i narzędzi': Max Frisch w swej powieści "Homo Faber" ukazuje to,
jak techniczna doskonałość, zręczność człowieka naszej cywilizacji jest połączona z jego bezradnością duchową.

HOMO LUDENS 'człowiek bawiący się': Pojęcie homo ludens zostało wprowadzone przez Johana Huizingę,
holenderskiego historyka, by ukazać twórczy, duchowy wymiar zabawy i rozrywki.

HOMO NOVUS 'człowiek (gdzieś) nowy': Jako homo novus czuł się nieswojo, wiedział, że niektórzy w tym
dystyngowanym towarzystwie patrzą na niego jak na intruza.

HOMO SAPIENS 'człowiek rozumny': W podziałach antropologicznych homo sapiens to typ człowieka występujący od
paleolitu do dziś, do którego zaliczamy się także my.

HOMO SOYIETICUS (czytaj: homo sowietikus) 'człowiek sowiecki - wyprany z wyższych wartości, zajęty jedynie
przedhiżaniem codziennej marnej egzystencji, człowiek o niskiej moralności, często przy tym zde-generowany
fizycznie': Określenie: homo sovieticus -zawiera w sobie całe spustoszenie duchowe, jakie poczynił w duszach ludzkich
komunizm: homo sovietucus to duchowy niewolnik, niezdolny do współpracy z innymi dla wspólnego dobra.

lać. homo 'człowiek'

HOMO- cząstka wyrazów złożonych o znaczeniu 'taki sam, jednakowy', dodawana do rzeczowników, przymiotników i
innych cząstek, wskazująca, że oznaczają one rzeczy odrębne, ale pod jakimś względem jednakowe, tożsame, np.
homologiczny, homoseksualizm

od gr. homós 'jednakowy, taki sam'

HOMOGENICZNY w różnych naukach 'jednorodny - taki, który jest złożony z jednorodnych lub bardzo podobnych
elementów albo taki, który jest tego samego rodzaju, co inny': Homogeniczna struktura skał. Homogeniczna grupa w
socjologii. Homogeniczne zbiory w matematyce.

HOMOGENIZACJA l. w chemii i przemyśle spożywczym 'wytwarzanie jednolitej mieszaniny z kilku składników,

niemieszających się normalnie ze sobą': Homogenizacja mleka. 2. w socjologii i naukach humanistycznych
'ujednolicenie postaw, wartości, świadomości i kultury różnych ludzi i całych społeczeństw': Pisarz uważał, że
homogenizacja i uniformizacja kultury, postępujące we współczesnym świecie, w istocie oznaczają ich zubożenie i
niszczą to, co w świecie duchowym człowieka jest jedną z największych wartości - różnorodność.

HOMOGENIZOWAĆ l. w chemii i przemyśle spożywczym 'dokonywać homogenizacji - tworzyć jednolitą mieszaninę ze

składników normalnie się ze sobą nie mieszających' : Serek homogenizowany. 2. w socjologii i naukach
humanistycznych 'powodować homogenizację -ujednolicenie postaw, wartości, kultury itd.'

ang. homogenic od gr. homós 'jednakowy, taki sam', genos 'ród, pochodzenie'

HOMOLOGACJA 'urzędowa próba prototypu urządzenia, przeprowadzana w celu stwierdzenia prawidłowości jego
działania i wydania zgody na produkcję i użytkowanie go w jakimś kraju': W sklepie można było kupić nowoczesne
telefony: droższe z homologacją lub znacznie tańsze - bez niej.

HOMOLOGOWAĆ 'przeprowadzać homologację':

Urząd Telekomunikacji nie chciał uwzględnić jego reklamacji, ponieważ używany w biurze telefaks nie był
homologowany w Polsce.
HOMOLOGACYJNY 'związany z homologacją': Wyroby poddawano próbom homologacyjnym.

ang. homologation od gr. homologia 'zgoda'

HOMOLOGIA l. w biologii 'występowanie u zwierząt i roślin narządów lub części mających wspólne pochodzenie, ale -
często - spełniających odmienne funkcje':

Przykładem homologii są liście i płatki kwiatów roślin zielnych: są zupełnie różne i mają różne funkcje, ale ich
pochodzenie jest takie samo. 2. w geometrii 'takie przekształcenie punktów na płaszczyźnie, w którym zachowana jest
ich współliniowość': Punkty na osi homologii oraz punkt, który jest środkiem homologii, nie zmieniają swego
położenia. 3. w geografii 'zgodność przebiegu linii brzegowej sąsiednich lądów lub wysp': Homologia świadczy o tym,
że w odległych epokach geologicznych rozdzielone dziś lądy stanowiły jedność.

HOMOLOGICZNY l. w biologii 'związany z homologia - występowaniem narządów zwierząt i części roślin o wspólnym
pochodzeniu, ale innym często wyglądzie i funkcjach': Narządy homologiczne, mające wspólne pochodzenie, ale różne
funkcje są niejako odwrotnością narządów analogicznych - mających różne pochodzenie, ale spełniających te same
funkcje. 2. w geometrii 'związany z homologia - rodzajem przekształcenia punktów na płaszczyźnie': Przekształcenie
homologiczne. 3. w geografii 'związany z homologia - odpowie-dniością przebiegu linii brzegowej': Homologiczna linia
brzegowa wybrzeży atlantyckich Ameryki Południowej i Afryki.

od gr. homologia 'zgoda'

306

HOMONIMIA

HORYZONT

HOMONIMIA w językoznawstwie 'posiadanie przez dwa wyrazy lub dwa wyrażenia o innym pochodzeniu i zupełnie
innym znaczeniu jednego kształtu, jednej formy językowej': Językoznawcy opisują wiele rodzajów ho-monimii, m.in.
leksykalną, np. słowa: bal (drewna) i bal (taneczny), słowotwórczą: ranny (żołnierz) i ranny (pantofel), fleksyjną: mam
(książkę) i mam (było wiele na wywiadówce).

HOMONIMY w językoznawstwie 'wyrazy lub formy językowe mające zupełnie różne znaczenia i odmienne
pochodzenie, ale ten sam kształt, formę językową': Niekiedy trudno zdecydować, czy mamy do czynienia z homo-
nimami, czy też ze słowem o wielu znaczeniach. Np. wyraz pączek ma dwa zupełnie inne znaczenia: 'rodzaj ciastka' i
'zawiązek liścia lub kwiatu' jednakże oba one pochodzą od czasownika 'pęcznieć'.

HOMONIMICZNY w językoznawstwie 'będący homo-nimem': W słownikach opisy wyrazów homonimicznych stanowią

całkowicie odrębne hasła, zwykle numerowane I, II itd., natomiast w opisie słów wieloznacznych kolejne sensy
definiuje się w jednym haśle, pod numerami l, 2,3...

fr. homonymie od gr. homonymia 'współimienność'

HOMO SUM, HUMANI NIHIL A ME ALIENUM PU-

TO 'jestem człowiekiem i nic, co ludzkie, nie jest mi obce - słowa rzymskiego pisarza Terencjusza, będące dewizą
humanistów'

lać. homo sum, humani nihii a me alienum puto; Terencjusz (190-159 p.n.e.), komediopisarz rzymski
HOMOSEKSUALIZM 'pociąg seksualny jakiejś osoby skierowany ku osobom tej samej płci co ona': Dawniej
homoseksualizm uważany był za zboczenie, dziś traktuje się go jako jedną z orientacji seksualnych.

HOMOSEKSUALISTA 'osoba o zainteresowaniach seksualnych skierowanych ku osobom tej samej płci co ona': W
Rzymie odbył się marsz homoseksualistów, geje i lesbijki domagali się zaprzestania jakichkolwiek form
dyskryminowania ich w społeczeństwie.

HOMOSEKSUALNY 'o zainteresowaniach i zachowaniach seksualnych: skierowany ku osobie własnej płci;

także: przeznaczony dla osób o takiej orientacji seksualnej': Stosunki homoseksualne. Kluby homoseksualne.
Spotkanie homoseksualne.

złożenie cząstki: homo- i słowa: seksualizm

HOMUNKULUS 'mały człowieczek, sztucznie stworzony przez alchemika': Postać homunkulusa występuje w wielu
dziełach literackich, m.in. w "Fauście" Goethego. Przepisy na wytwarzanie homunkulusów zawarł w swych dziełach
Paracelsus.

lać. homunculus, zdrobnienie od: homo 'człowiek'

HONORARIUM 'wynagrodzenie za jakąś pracę lub usługę w wolnym zawodzie': Honorarium prawnika, lekarza.
Pobierał wysokie honoraria. Posłowie dyskutowali o podatku od honorariów autorskich.

lać. honorarium munus 'zaszczytny dar'

HONORES MUTANT MORES, SED RARO IN ME-

LIORES 'zaszczyty zmieniają obyczaje, ale rzadko na lepsze - stwierdzenie często wypowiadane jako komentarz do
zmiany zachowania osób, które zajęły ważne stanowiska, otrzymały wysokie tytuły itd., zwykle w skrócie: HONORES
MUTANT MORES': - Zauważyliście - mówił Robert do przyjaciół - odkąd Jerzy został kierownikiem dziani, nigdy nie ma
czasu do nas przyjść i nigdy nikomu pierwszy nie powiedział: - Dzień dobry; no cóż - honores mutant mores.

lać. honores mutant mores, sed raro in meliores

HONORIS CAUSA zob. DOKTOR HONORIS CAUSA

HORMON 'jeden ze związków chemicznych wytwarzanych przez żywe organizmy (obecnie także syntetycznie),
regulujących procesy życiowe': Hormony wzrostu. Hormony płciowe. Hormony obniżające i podwyższające poziom
cukru we krwi. Hormony tarczycy, trzustki, przysadki mózgowej. Hormony syntetyczne i wyciągi z gruczołów
dokrewnych zwierząt są szeroko stosowane w medycynie.

HORMONALNY 'związany z hormonami lub z ich zastosowaniem, zawierający hormony': Równowaga hormonalna
organizmu. Zaburzenia hormonalne. Dziecko przestało rosnąć i konieczna była kuracja hormonalna. Leki hormonalne.

ang. hormone, termin wprowadzony na początku XX w., od gr. hormon 'pobudzający'

HORRENDALNY 'skandaliczny, nie do przyjęcia; także ogólnie: straszny': Horrendalne głupstwa. Horrendalna
awantura. Horrendalne ceny.

HORRENDUM książk. 'cos strasznego': Ta reforma to horrendum - po roku wszystko funkcjonuje gorzej niż przedtem.

lać. horrendum 'przerażające'

HORROR l. 'coś strasznego, przerażającego; coś, co wywołuje strach': Wygrała sprawę i zabrała mi dziecko;
horror. Przeżyłem wtedy prawdziwy horror - nie mogłem wyjść z tej windy. 2. pot. 'film grozy': Obejrzeli amerykański
horror i francuską komedię.

ang. horror z łac. horror 'dreszcz, trwoga, strach'

HORS D'OEUVRE (czytaj: or dewr) 'przystawki, zakąski': Na przyjęciu u ambasadora podano na początku hors d'oeuvre:
pasztet z gęsich wątróbek, langusty i kraby oraz omleciki z zielonym groszkiem i szynką.

fr. hors d'oeuvre

HORYZONT l. 'linia pozornego stykania się nieba i ziemi; także przestrzeń rozciągająca się od obserwatora aż do tej
linii, widnokrąg': Słońce powoli chowało się za horyzontem. Na krańcach horyzontu widać zarysy miasta. Rozległy
horyzont. <) Sztuczny horyzont 'przyrząd pokładowy w samolotach i innych statkach powietrznych, w którym
widoczna jest sylwetka tego samolotu na tle linii horyzontu': Sztuczny horyzont umożliwia pi-

307

HOSANNA

HRABIA

lotowi ocenę położenia samolotu, przede wszystkim kąt jego pochylenia względem ziemi, l.przen. 'zakres czyichś
zainteresowań lub czyjejś wiedzy': Pisarz był człowiekiem o bardzo szerokich horyzontach. Weź udział w tej wyprawie,
na pewno pomoże ci to poszerzyć horyzonty. 3-przen. 'jakieś środowisko, zwłaszcza środowisko związane z pewną
dziedziną nauki lub sztuki':

Na horyzoncie estradowym pojawiło się kilka nowych gwiazd. 4. w astronomii 'wielkie koło na sferze niebieskiej,
prostopadłe do płaszczyzny pionowej' 4. 'w teatrze: specjalnie podświetlana zasłona za sceną, dająca wrażenie głębi,
rozległej przestrzeni'

HORYZONTALNY l. 'równoległy do linii horyzontu, poziomy': Pozycja horyzontalna to pozycja leżąca, a wertykalna -
stojąca. 2. w astronomii 'związany z horyzontem - kołem na sferze niebieskiej': Współrzędne horyzontalne.

lać. horizon, dopełniacz: horizontis od gr. horizón 'rozgraniczający'

HOSANNA 'w religii chrześcijańskiej: okrzyk wyrażający radość lub wezwanie do radości, częsty w modlitwie
pochwalnej': Hosanna, mówcie, chwała Mu! Witajcie śpiewem Pana. (Tuwim)

lać. hosanna z gr. hosanna od hebr. hószi ah-na 'ratuj, zbaw' -pierwotnie okrzyk wyrażający skierowaną do Boga
prośbę o po-

HOSPICJUM 'dom, zakład, schronisko dla osób nieuleczalnie chorych': Dobiega końca budowa dwóch nowoczesnych
hospicjów dla ponad 100 osób. Pensjonariusze naszego hospicjum mają zapewnioną najlepszą opiekę medyczną.

z łac. hospitium, pierwotnie 'dom gościnny'

HOSPITACJA 'obserwacja lekcji prowadzonej przez nauczyciela - przez władze szkolne lub osoby zdobywające praktykę
w zawodzie nauczycielskim': Dyrektor szkoły wraz z metodykiem z kuratorium ułożyli plan hospitacji lekcji młodszych
nauczycieli.

HOSPITOWAĆ 'obserwować lekcję prowadzoną przez jakiegoś nauczyciela - po to, by ocenić jego umiejętności
dydaktyczne, lub po to, by uczyć się od niego': Studenci na praktykach hospitowali lekcje doświadczonych nauczycieli.
HOSPITACYJNY 'związany z hospitacją lub hospitacjami': Praktykant prowadził zeszyt hospitacyjny, w którym notował
uwagi o sposobie realizacji poszczególnych tematów przez nauczyciela.

niem. Hospitation od łac. hospitari 'przychodzić w gości'

HOSPITALIZACJA 'leczenie szpitalne; także: okres tego leczenia': Po dokładnym zbadaniu rannego doktor zdecydował,
że konieczna jest hospitalizacja. Urzędnicy z kasy chorych uważali, że w niektórych przypadkach dyrektor szpitala i
lekarze bez uzasadnienia przedłużali hospitalizację pacjentów.

HOSPITALIZOWAĆ 'umieścić kogoś w szpitalu': Spośród 12 osób, które ucierpiały w wypadku, hospitalizowano 3, zaś 9
zwolniono do domu po udzieleniu pomocy ambulatoryjnej.

HOSPITALIZACYJNY 'związany z hospitalizacją': Leczenie hospitalizacyjne.

fr. hospitalisation odp.-tac. hospitale 'pokój gościnny' od łac. hospitalis 'gościnny'

HOSSA l. 'zwyżka, wzrost kursów akcji i innych papierów wartościowych albo wzrost cen towarów na giełdzie':

Od dziesięciu dni utrzymuje się hossa na warszawskiej giełdzie. W czasie hossy kurs tego przedsiębiorstwa wzrósł
mniej niż kursy innych firm. 2. przen. 'pomyślny, dobry okres w czyimś życiu, okres powodzenia finansowego albo
dobrego samopoczucia': Od trzech tygodni u mnie hossa, pieniądze spływają z różnych źródeł!

fr. hausse 'zwyżka'

HOSTESSA 'ładna dziewczyna, która opiekuje się gośćmi na wielkich wystawach, targach przemysłowych, w hotelach,
w czasie podróżny itp.': Hostessa, reprezentująca oficjalnego dostawcę, rozdaje chorągiewki ze znakiem firmy.

ang. hostess, pierwotnie 'gospodyni'

HOSTIA 'w liturgii katolickiej: okrągły opłatek, składany podczas mszy jako dar ofiarny, przemieniany w ciało Chrystusa
- konsekrowany; także: konsekrowany opłatek wystawiony w monstrancji dla adoracji':

Kapłan podniósł do góry hostię. W czasie ofiary mszy świętej hostia jest przemieniana w ciało Zbawiciela.

lać. hostia, pierwotnie 'zwierzę ofiarne, ofiara'

HOT DOG 'gorąca, gotowana kiełbaska z musztardą i innymi przyprawami, podawana w środku długiej bułki':

Nie lubił hot dogów. Zjadł w bistro hot doga.

amer. hot dog

HOT JAZZ (czytaj: hot dżez) 'tradycyjny styl w muzyce jazzowej, powstały w połowie lat 20. XX w., charakteryzujący się
dużą ekspresją i dynamiką, osiąganą przede wszystkim przez specyficzne kształtowanie dźwięku, frazowanie, swing':
Grać hot jazz. Słuchać hot jazzu.

amer. hot jazz

HP albo hp skrót wyrażenia angielskiego: horse power 'koń mechaniczny - jednostka mocy; w Polsce często:

KM': Obecnie moc najczęściej określa się w watach. Tradycyjnie w koniach mechanicznych podaje się natomiast moc
silników spalinowych. Stosunek obu jednostek wyraża się równaniem: l HP = 735,5 W

ang. HP
HRABIA 'tytuł arystokratyczny wyższy niż baron, a niższy niż margrabia, nadawany przez króla lub cesarza - w Polsce
dopiero w okresie zaborów - bogatym albo

308

HUGENOT

HUMAN RELATIONS

zasłużonym szlachcicom; także osoba nosząca ten tytuł. Po przodkach odziedziczył wielki majątek i tytuł hrabiego.
Zamoyski to nie tylko sławny artysta, ale także człowiek szlachetny i dystyngowany, dawny hrabia w najlepszym
współczesnym wydaniu.

HRABINA 'żona hrabiego lub wdowa po nim' HRABIANKA 'córka hrabiego'

HRABSTWO l. 'dobra ziemskie hrabiego' 2. 'w niektórych krajach, np. w Anglii: jednostka administracyjna podziału
kraju': Hrabstwo to jednostka mniej więcej odpowiadająca polskiemu powiatowi. 3. przest. 'godność, tytuł hrabiego':
Z wielką dumą obnosił się ze swym hrabstwem.

HRABIOSTWO l. 'hrabia z żoną': Korowód taneczny prowadzili hrabiostwo Tarnowscy. 2. 'godność, tytuł hrabiego': Był
niezwykle dumny ze swego hrabiostwa.

HRABIOWSKI 'związany z hrabią; także: taki jak hrabiego, zwykle - dostojny, dumny, dystyngowany': Dobra
hrabiowskie. Honor hrabiowski. Pracownicy pokpi-wali sobie trochę z nienagannego stroju nowego kierownika i jego
hrabiowskich manier.

czes. hrabe z dawnego niem. gravio 'wódz'

HUGENOT 'zwolennik kalwinizmu we Francji, szczególnie w XVI, XVII i XVIII w.': Hugenoci aż do Wielkiej Rewolucji
Francuskiej podlegali różnorodnym represjom, niejednokrotnie okrutnym i krwawym. W noc św. Bartłomieja w 1572
r. wymordowano podstępnie ponad 3 tysiące hugenotów.

HUGENOCKI 'związany z hugenotami': Początkowo ruch hugenocki był najsilniejszy wśród mieszczaństwa.

fr. huguenot od niem. Eidgenosse 'konfederat, sprzysiężony' (nazwa używana od XIV w. zwłaszcza w odniesieniu do
Szwajcarów, wśród których narodził się kalwinizm), od słów: Eid 'przysięga', Genosse 'towarzysz'

HUMANIZM l. 'główny prąd kulturalny epoki odrodzenia, stawiający w centrum filozofii, nauki i sztuki człowieka i jego
sprawy, nawiązujący do kultury antycznej, przeciwstawiający się podporządkowaniu wszystkiego religii': Główną
zasadą humanizmu było stwierdzenie rzymskiego pisarza Terencjusza: "Jestem człowiekiem i nic, co ludzkie, nie jest
mi obce". 2. 'postawa intelektualna i moralna żywa w kulturze europejskiej wielu wieków - od odrodzenia aż do dziś -
polegająca na uznaniu za najwyższą wartość człowieka, jego dobra i godności, przeciwstawiająca się m.in.
ograniczaniu ludzkiej wolności przez systemy dyktatorskie i podporządkowaniu człowieka technice i biurokracji':
Przykłady współczesnego humanizmu znajdujemy w utworach wielu polskich pisarzy, np. w wierszach Zbigniewa
Herberta oraz opowiadaniach i powieściach fantastycznonaukowych Stanisława Lema.

HUMANISTA l. 'uczony, filozof lub artysta, który jest reprezentantem odrodzeniowego humanizmu': Polscy humaniści
to m.in.: filozofowie - Grzegorz z Sanoka i Sebastian Petrycy, autorzy rozpraw o polityce i obyczajach - Andrzej Frycz
Modrzewski i Łukasz Gómicki, pisarze -Jan Kochanowski i Mikołaj Rej oraz wielki astronom - Mikołaj Kopernik. 2.
'człowiek, którego postawa życiowa jest zgodna z humanizmem - uznaniem człowieka za najwyższą wartość': Jako
polityk był humanistą, przeciwnym poświęcaniu dobra ludzkiego dla wydumanych doktryn i tzw. "wyższych celów". 3.
'osoba o wykształceniu w dziedzinie nauk humanistycznych, zwłaszcza osoba o wszechstronnej i głębokiej wiedzy w
zakresie tych nauk': Profesor surowo oceniał błędy językowe w pracach studentów historii, uznając, że humanista
powinien umieć się poprawnie wysławiać. Z upodobaniem słuchali gawęd Jana Parandowskiego, znawcy antyku i
wielkiego humanisty.

HUMANISTYCZNY l. 'związany z humanizmem w epoce odrodzenia': Ruch humanistyczny. Kultura humanistyczna.

Pisarze humanistyczni. 2. 'związany z humanizmem - postawą intelektualną i moralną': Idee humanistyczne we
współczesnej literaturze. Humanistyczne podejście do człowieka. 3. 'związany z człowiekiem, jego duchowością,
kulturą, dziejami i wytworami': Nauki humanistyczne to m.in. psychologia, socjologia, historia i różne filologie. Janek
zawsze miał zainteresowania humanistyczne.

HUMANIZACJA 'popieranie i propagowanie postawy humanistycznej, uznającej człowieka i jego godność za najwyższe
dobro': Humanizacja stosunków w więzieniu. Humanizacja techniki.

HUMANIZOWAĆ 'popierać i propagować postawę humanistyczną, uznającą człowieka za najwyższe dobro':

Był dowódcą, któremu udało się zhumanizować stosunki panujące w oddziałach.

fr. humanisme od fac. humanus 'ludzki'

HUMANITARNY 'taki, który wykazuje troskę o dobro i godność człowieka, poświęcający się człowiekowi;

pełen człowieczeństwa': Humanitarne traktowanie jeńców wojennych. Humanitarne postępowanie. Czyn

humanitarny.

UWAGA: wyraz używany niepoprawnie w połączeniach "kryzys humanitarny", "katastrofa humanitarna" odnoszonych
do sytuacji wojennych i konfliktowych.

HUMANITARYZM 'bycie humanitarnym, pełnym człowieczeństwa i współczucia dla cierpiących': Pisano o

humanitaryzmie lekarzy spieszących z pomocą chorym • rannym na terenach objętych wojną domową.

UWAGA: dawniej słowo humanitaryzm miało dość szerokie znaczenie, podobne do 2. znaczenia słowa humanizm.
Obecnie obserwujemy zawężenie tego szerokiego sensu, humanitaryzm jest najczęściej kojarzony z pomocą chorym i
rannym, "ludzkim" traktowaniu jeńców i pokonanych.

fr. humanitaire od: humanite z łac. humanitas

HUMAN RELATIONS (czytaj: hjuman rilejszens) 'stosunki międzyludzkie, zwłaszcza stosunki w miejscu pracy':
Zagraniczny specjalista uważał, że w naszej firmie zbyt małą uwagę zwraca się na human relations. Jego zdaniem dla
zintegrowania personelu konieczne są

309

HUMBUG

HUSYTYZM

wspólne imprezy rozrywkowe, np. całodniowa wycieczka kolejką wąskotorową.

UWAGA: zamiast modnego wśród młodzieży i osób związanych z biznesem wyrażenia: human relations, lepiej używać
polskiego wyrażenia: stosunki międzyludzkie. Podobnie jak jego angielski odpowiednik odnosi się ono głównie do
stosunków na płaszczyźnie zawodowej, a nie np. do stosunków między kochankami czy też przyjaciółmi.

ang. human relations

HUMBUG 'coś, co jest rozreklamowane, ale w gruncie rzeczy nic niewarte; także: jakieś działanie lub wypowiedź
oceniana jako zwykłe oszukaństwo': Uważał, że przepowiadanie przyszłości i jasnowidztwo to zwykły humbug.
Wszystko, co on mówi, to humbug.

ang. humbug

HUNGARYSTYKA 'nauka badająca język węgierski, kulturę i historię Węgier; kierunek studiów w szkołach wyższych
poświęcony tej nauce': Badania w zakresie hungarystyki. Zdawać na hungarystykę.

HUNGARYSTA 'badacz kultury węgierskiej i języka węgierskiego': Zebrani na konferencji językoznawcy z

zainteresowaniem wysłuchali referatu hungarysty, w którym omówione zostały bardzo liczne w języku węgierskim
sposoby zwracania się do drugiej osoby.

HUNGARYZM 'wyraz, zwrot lub konstrukcja gramatyczna przejęte z języka węgierskiego': Wiele hungary-zmów w
języku polskim wiąże się z bardzo bliskimi stosunkami polsko-węgierskimi, zwłaszcza za czasów królowej Jadwigi i
Stefana Batorego. Należą do nich m.in. słowa: deresz, hajduk, orszak, szyszak, giermek i katana.

od łac. nazwy Węgier - Hungaria

HUNWEJBIN l. 'członek "Czerwonej Gwardii" - organizacji młodzieżowej, która była główną siłą rewolucji kulturalnej w
Chinach w latach 1966-1968': Hunwejbi-ni byli fanatykami, prześladującymi osoby inaczej niż oni myślące i
niszczącymi zabytki chińskiej kultury. 2. przen. 'fanatyk, człowiek pozbawiony kultury i niszczący jej dorobek w imię
swej doktryny': W czasie dyskusji o aborcji z obu stron zaczęły padać coraz ostrzejsze słowa:

hunwejbini, fanatycy...

od chińskiej nazwy "Czerwonej Gwardii" - Hungwejping

HURAGAN l. 'bardzo silna wichura z podmuchami wiatru o prędkości powyżej 100 km/h': Szalejący w nocy huragan
powyrywał i połamał drzewa w lesie. 2. przen. 'jakaś gwałtowna, niepowstrzymana siła, powodująca katastrofy i
zniszczenia': Huragan wojenny. Huragan rewolucji. 3. przen. 'gwałtowny wybuch emocji lub coś, co jest jego
wyrazem': Jego wystąpienie wywołało huragan śmiechu. Huragan oklasków.

HURAGANOWY l. 'będący huraganem, związany z huraganem': Huraganowy wiatr. Huraganowe podmuchy wiatru, l.
przen. 'gwałtowny, bardzo silny': Artystę

nagrodzono huraganowymi brawami. Natarcie poprzedził huraganowy atak artylerii.

fr. ouragan z karaibskiego

HURA- albo HURRA- cząstka dodawana do rzeczowników lub przymiotników, nadająca im znaczenie 'zbytni;

nagły a nieuzasadniony, zbyt popędliwy', np. huraopty-mizm albo hurraoptymizm, hurapatriotyzm albo hurra-
patriotyzm

od słowa: hurra

HURT 'kupowanie i sprzedawanie towarów w dużych ilościach po cenie niższej niż przy sprzedaży małych ilości
(sprzedaży detalicznej)': Firma zajmuje się hurtem artykułów rolniczych. W hurcie te kwiaty są dwukrotnie tańsze niż
w detalu.

HURTOWNIK 'osoba zajmująca się sprzedażą lub kupowaniem dużych ilości towaru': Hurtownicy zajmujący się skupem
owoców obniżyli ceny.
HURTOWNIA l. 'firma zajmująca się sprzedawaniem lub kupowaniem dużych ilości towaru po cenie niższej niż przy
handlu detalicznym': Właściciel sklepiku zaopatrywał się w wielkiej hurtowni pod miastem. Koło ich domu była mała
hurtownia chemiczna, gdzie można było tanio zrobić zakupy. 2. 'miejsce składowania towarów sprzedawanych
hurtowo': Hurtownia fabryczna była zawalona towarem.

HURTOWY 'związany z hurtem': Handel hurtowy. Cena hurtowa.

niem. Hurt, dawniej 'ogrodzone miejsce'

HURYSA l. 'jedna z pięknych dziewcząt, które przestrzegający przykazań Koranu muzułmanin ma otrzymać w nagrodę
w raju' l. przen. 'piękna i swobodnie się zachowująca dziewczyna': Na parkiecie w przyćmionym świetle pląsały jakieś
nieznane mu hurysy.

fr. houris (liczba mnoga) od ar. hur 'czarnookie'

HUSARIA 'ciężka jazda, używana w Polsce od połowy XVI do połowy XVIII w., nosząca charakterystyczne półzbroje ze
skrzydłami': Husaria używana była do przełamywania szyków przeciwnika.

HUSARZ 'żołnierz husarii': Do uzbrojenia husarza należała m.in. kopia, koncerz - rodzaj długiego miecza,
przeznaczonego głównie do kłucia - i pistolety.

od węg. huszar, pierwotnie żołnierz lekkiej jazdy

HUSYTYZM 'czeski ruch religijno-społeczny, zapoczątkowany przez Jana Husa, głoszący m.in. ściślejsze oparcie religii
na prawdach zawartych w Piśmie Świętym, przeciwstawiający się posiadaniu przez duchownych majątków świeckich
oraz sprzedawaniu odpustów': Husytyzm przybrał na sile po śmierci Husa, który udał się na sobór w Konstancji, by
bronić publicznie swych poglądów i tam został w 1415 r. spalony na stosie.

310

HUZAR

HYDROPLAN

HUSYTA 'zwolennik husytyzmu': Wśród hustytów wielu było chłopów i mieszczan oraz przedstawicieli drobnej szlachty
czeskiej.

HUSYCKI 'związany z husytyzmem': Ruch husycki. () Wojny husyckie 'zwycięskie wojny obronne, prowadzone w I
połowie XV w. przez husytów przeciw krucjatom mającym doprowadzić do ich "nawrócenia".

od nazwiska Jana Husa( 1369-1415), czeskiego uczonego, pisarza i teologa

HUZAR 'żołnierz lekkiej jazdy, początkowo - w XVI w. -węgierskiej, potem - w XVII, XVIII i XIX w. - istniejącej w wielu
krajach, ubranej z węgierska': Charakterystycznym strojem huzarów była kurtka narzucona na ramię.

węg. huszar

HYBRYDA l. w biologii 'mieszaniec: zwierzę lub roślina, będące wynikiem skrzyżowania różnych, choć podobnych do
siebie, ras, gatunków itd.': Hybrydy między gatunkowe są często bezpłodne, czego przykładem może być muł -
skrzyżowanie osła z klaczą. 2. 'całość złożona z różnych, często niepasujących do siebie, elementów':

Nowy styl poetycki był hybrydą, połączeniem estetyki romantycznej z sentymentalizmem i klasycyzmem. 3. w
językoznawstwie 'wyraz złożony z części należących do różnych języków': Hybrydą jest np. wyraz sznapsgate będący
połączeniem niemieckiego słowa: Schnaps i amerykańskiego członu -gate (od Watergate) - tym osobliw-szym, że
dokonanym w języku polskim.

HYBRYDALNY albo HYBRYDOWY l. w biologii 'będący skrzyżowaniem dwóch różnych, choć podobnych do siebie, ras,
gatunków itd.': Hybrydowe organizmy. 2. 'złożony z różnych, często niepasujących do siebie, elementów': W
samochodzie zastosowano napęd hybrydowy: silnik elektryczny i spalinowy. 3. w językoznawstwie 'będący
połączeniem słów lub cząstek z różnych języków': We współczesnej polszczyźnie coraz więcej jest hybrydowych
wyrażeń, w przedziwny sposób zapisywanych wyrażeń, typu: KacperBank, Stach-Ser-wis lub Wacek Shop.

lać. hybrida 'mieszaniec'

HYDRA l. 'w mitologii greckiej: wielogłowy potwór, któremu na miejsce każdej odrąbanej głowy odrastały dwie nowe':
Herakles [...] ucinał hydrze jedną głowę po drugiej, a rany natychmiast wypalał i łby więcej nie odrastały.
(Parandowski) l.przen. 'zło, które się wciąż odradza, nieszczęście trudne do pokonania': Ten bunt i rozpoczęta w jego
wyniku wojna domowa okazały się stugłową hydrą. 3. Inaczej: STUŁBIA 'gatunek jamochłona o długości do l
centymetra i postaci polipa'

gr. hydra

HYDRANT 'zawór lub kran, zwykle znajdujący się w miejscu publicznym, np. na ulicy, z którego można w razie potrzeby
pobrać wodę': Strażacy gasili pożar, podłączywszy węże do ulicznego hydrantu.

niem. Hydrant od gr. hydor 'woda'

HYDRO- cząstka wyrazów złożonych o znaczeniu 'wodny', dodawana do rzeczowników i przymiotników, wskazująca na
ich związek z wodą, np. hydroelektrownia, hydroterapia

od gr. hydor 'woda'

HYDROELEKTROWNIA inaczej: ELEKTROWNIA WODNA 'elektrownia, w której do wytwarzania energii elektrycznej

wykorzystuje się energię wody, która porusza turbinę sprzęgniętą z generatorem elektryczności': Prawie 100% energii
elektrycznej Norwegii jest wytwarzane w hydroelektrowniach.

złożenie cząstki: hydro- i słowa: elektrownia

HYDROENERGETYKA 'przetwarzanie energii wód na energię elektryczną i mechaniczną': Hydroenergetyka zasadza się
przede wszystkim na wykorzystaniu energii rzek i pływów morskich w elektrowniach wodnych i w pracy wielu
urządzeń mechanicznych, np. młynów.

złożenie cząstki: hydro- i słowa: energetyka

HYDROFOR l. 'zespół urządzeń do tłoczenia wody ze studni do budynku lub z dom budynku na wyższe jego piętra':
Hydrofory są wykorzystywane do tłoczenia wody w gospodarstwach niepodłączonych do wodociągu, mających własne
ujęcie wody, a także do tłoczenia wody na wyższe piętra budynków przy spadku ciśnienia. 2. 'to samo, co termofor'

HYDROFORNIA 'pomieszczenie, w którym zainstalowane są hydrofory'

HYDROFOROWY 'związany z hydroforem': Pompa hydroforowa. Zawór hydroforowy.

złożenie cząstek: hydro- i -for od gr. phora 'niesienie'

HYDROLIZA w chemii 'zjawisko rozkładu substancji chemicznych pod wpływem wody, często przy działaniu
katalizatorów lub enzymów': Hydroliza jonowa. Hydroliza cząsteczkowa. Hydroliza jest zazwyczaj procesem
odwracalnym.
złożenie cząstek: hydro- i -liżą od gr. łysis 'rozwiązanie'

HYDROLOGIA 'nauka o wodach występujących na Ziemi, zwłaszcza o wodach występujących na lądach': Hydrologia
zajmuje się m.in. zagadnieniami związanymi z obiegiem wody w przyrodzie.

HYDROLOG 'uczony prowadzący badania w zakresie hydrologii': Hydrologowie zbierajądane dotyczące m.in. wód w
atmosferze, rzekach i jeziorach, a także wód płynących.

HYGROLOGICZNY 'związany z hydrologią': Badania hydrologiczne prowadzone są w Instytucie Meteorologii i

Gospodarki Wodnej.

HYDROPLAN 'samolot mogący lądować na powierzchni wody i startować z niej, mający pływaki zamiast kół lub
specjalny kadłub przypominający łódź': Hydroplan wylądował w zatoce w pobliżu wyspy.

ang. hydroplane odgr. hydor 'woda' i ang. (aero)plane 'samolot'

311

HYDROSFERA

Hz

HYDROSFERA 'wodna powłoka Ziemi, przede wszystkim:

morza i oceany, rzeki i jeziora, wody podziemne, woda występująca w atmosferze i lodowce': Ekologowie
przestrzegają przed zanieczyszczeniem hydrosfery, mającej podstawowe znaczenie dla życia na naszej planecie.

złożenie cząstki: hydro- i słowa: sfera

HYDROTERAPIA inaczej: WODOLECZNICTWO 'wykorzystanie w leczeniu wód, obejmujące m.in. masaże wodne,
natryski, kąpiele, bicze wodne': Hydroterapia jest stosowana m.in. w rehabilitacji narządów ruchu oraz w leczeniu
nerwic.

złożenie cząstki: hydro- i słowa: terapia

HYDROŻEL (czytaj: hydrożel) 'preparat kosmetyczny o konsystencji żelu, głęboko nawilżający i odżywiający skórę':
Hydrożel uelastycznia i wygładza naskórek, nie powoduje podrażnienia spojówek.

fr. hydrogel od gr. hydor 'woda' \fr. gelee

HYMEN l. inaczej: HYMENAJOS 'w mitologii greckiej:

bóstwo weselne, przedstawiane w postaci długowłosego chłopca o delikatnej urodzie, trzymającego w ręku wieniec,
berło albo pochodnię': Hymen albo, jak go często zwano, Hymenajos, [...] był najpierw człowiekiem, a dopiero po
śmierci wdzięczność Ateńczyków [za wyratowanie z rąk zbójców kilku panien, mających właśnie wyjść za mąż]
otoczyła jego pamięć czcią boską. (Paran-dowski) 2. w anatomii i medycynie 'błona dziewicza'

gr. hymen, 'błona, skórka'

HYMN l. 'pieśń patriotyczna, symbolizująca jedność i odrębność narodu, wykonywana w uroczystych chwilach':

Polski hymn narodowy to pieśń "Jeszcze Polska nie zginęła, zwana też "Mazurkiem Dąbrowskiego", napisana w 1797 r.
przez Józefa Wybickiego na podstawie pieśni śpiewanej przez żołnierzy legionów polskich we Włoszech. 2. w nauce o
literaturze 'utwór poetycki o podniosłym charakterze, sławiący Boga, ojczyznę, bohaterstwo lub inne wielkie
wartości': Do najbardziej znanych w literaturze polskiej hymnów należą: "Czego chcesz od nas. Panie?" Jana
Kochanowskiego i "Święta miłości kochanej ojczyzny" Ignacego Krasickiego.

odgr. hymnos 'rodzaj pieśni obrzędowej' Hz skrót słowa: herc (zob.)

312

I symbol pierwiastka chemicznego: jod (zob.) ib. ibid. skróty słowa: ibidem (zob.)

IBERYSTYKA 'nauka badająca język hiszpański i portugalski, kulturę i historię Hiszpanii i Portugalii; kierunek studiów w
szkołach wyższych poświęcony tej nauce':

Badania w zakresie ibery styki. Zdawać na iberystykę.

IBERYSTA 'badacz kultury hiszpańskiej i portugalskiej oraz języka hiszpańskiego i portugalskiego': Iberysta omówił w
swym referacie wpływy arabskie na język i kulturę Hiszpanii.

IBEROAMERYKAŃSKI 'związany z Ameryką Południową i Środkową, w których mówi się po hiszpańsku lub (w Brazylii)
po portugalsku': Jednym z najciekawszych kierunków w literaturze iberoamerykańskiej lat 60. i 70. jest "realizm
magiczny", reprezentowany przez tak wybitne dzieła, jak "Sto lat samotności" Gabriela Garcii Marqueza.

od dawnej nazwy Hiszpanii: Iberia

IBIDEM 'tamże: w tym samym tekście, który został poprzednio wymieniony, na tej samej co wymieniona stronie itd.,
skrót: ib. lub ibid.': Wyraz ibidem jest najczęściej używany w przypisach do prac naukowych. Jeżeli autor w kolejnym
przypisie chce powołać się na to samo dzieło co we wcześniejszym przypisie, nie pisze całego jego tytułu i autora, lecz:
ibidem.

lać. ibidem

ICHTIO- cząstka wyrazów złożonych wskazująca na ich związek z rybami, np. ichtiofauna, ichtiologia

od gr. ichtys 'ryba'

ICHTIOFAUNA w biologii 'wszystkie ryby żyjące w określonym zbiorniku wodnym, w zbiornikach wodnych na pewnym
obszarze lub w pewnej epoce': Ichtiofauna Morza Śródziemnego. Ichtiofauna mórz tropikalnych. Ichtiofauna
holocenu.

złożenie cząstki: ichtio- i słowa: fauna

ICHTIOL 'związek chemiczny, sulfobitumian amonu: gęsty, ciemnobrunatny płyn o nieprzyjemnym zapachu, mający
działanie dezynfekcyjne': Ichtiol jest używany w farmaceutyce do wyrobu maści o działaniu przeciwzapalnym.

ICHTIOLOWY 'zawierający ichtiol': Maść ichtiolowa.

niem. Ichthyol odgr. ichtys 'ryba', łac. ol(eum) 'olej'

ICHTIOLOGIA 'dział biologii, zajmujący się badaniami ryb': Współczesne badania w zakresie ichtiologii są związane z
problemami ochrony środowiska oraz z rybołówstwem.

ICHTIOLOG 'uczony prowadzący badania w zakresie ichtiologii': Ichtiologowie opisująm.in. budowę różnych gatunków
ryb, ich sposób życia oraz obszary mórz, w których żyją.

ICHTIOLOGICZNY 'związany z ichtiologią': Badania

ichtiologiczne nad rybami głębinowymi.

złożenie cząsetk: ichtio- i -logia od gr. logos 'nauka, słowo'

ID 'w teorii psychologicznej Zygmunta Freuda: ono - pierwotne, drzemiące w podświadomości człowieka popędy i
instynkty oraz zepchnięte do podświadomości kompleksy i urazy psychiczne': Z. Freud uważał, że id wywiera
ustawiczny wpływ na życie jednostki, jest ważną siłą napędową osobowości. W jego teorii wpływ id na działanie
człowieka podlega kontroli ze strony ego i su-perego.

lać. id 'ono'

id. skrót słowa: idem (zob.)

IDEA l. 'ważna myśl, zwłaszcza taka, która stanowi cel ludzkich dążeń': Swoje życie poświęcił dla idei przyjaźni i
współpracy między narodami. Dyskutowali o głównych ideach chrześcijaństwa. 2. 'w filozofii Platona: niematerialna,
lecz realnie istniejąca, doskonała istota rzeczy, jej wzorzec': Sama wspólność nazw między rzeczami i ideami (np.
"rzeczy piękne" a "idea piękna") wskazuje na ich związek. Rzeczy, nie dorównując ideom, są jednak do nich podobne;
Platon tłumaczył to tym, że są zależne od idei; zależność ta nie jest natury przyczynowej; idee są nie przyczynami, lecz
wzorami rzeczy. (Tatarkie-wicz)

UWAGA: wyraz używany błędnie w znaczeniu: 'pomysł, koncepcja, sens', np. "Mieli taką ideę, żeby wybudować
nowoczesny ośrodek kultury".

IDEOWY l. 'związany z jakąś ideą, dotyczący idei': Toczyli spór ideowy. 2. 'służący jakiejś idei lub ideom, związany z
walką o urzeczywistnienie jakichś idei': Ideowy bojownik. Bankructwo ideowe.

I IDEALNY 'niematerialny, duchowy, istniejący w taki sposób, jak platońskie idee': Byty idealne. Świat idealny i
substancjalny.

IDEE FIXE (czytaj: idee fiks) 'idea, która kogoś opętała, myśl, która komuś nie daje spokoju': Idee fixe naszego szefa to
stworzenie wielkiej sieci sklepów firmowych i filialnych na terenie całego województwa. łac. idea z gr. idea 'kształt,
coś, co się pojawia'

313

IDEALIZM

IDEOLOGIA

IDEALIZM l. 'kierowanie się wzniosłymi ideami, których nie da się w pełni urzeczywistnić': Brał w obronę szlachetny
młodzieńczy idealizm i przeciwstawiał go jakże częstemu bardzo ciasnemu praktycyzmowi i interesowności ludzi
dojrzałych. 2. 'pogląd filozoficzny głoszący, że świat duchowy, myśl, świadomość są pierwotniej sze i ważniejsze niż
świat materialny': Idealizm jest kierunkiem przeciwstawnym wobec materializmu i wobec realizmu.

IDEALISTA l. 'osoba, która kieruje się ideami szlachetnymi, ale niedąjącymi się w pełni urzeczywistnić': Był idealistą,
widzącym świat zawsze lepszym, niż był w rzeczywistości, i wierzącym w szczerość i dobre intencje każdego człowieka.
2. 'zwolennik idealizmu - poglądu filozoficznego': Do wielkich filozofów idealistów zaliczają się m.in. Platon, Plotyn, św.
Augustyn, Hegel i Kant.

IDEALISTYCZNY l. 'związany z idealizmem - kierowaniem się wzniosłymi, ale niedąjącymi się w pełni urzeczywistnić
ideami': Jego przyjaciel ma stanowczo zbyt idealistyczne wyobrażenie o stosunkach w małżeństwie. 2. 'związany z
idealizmem - poglądem filozoficznym': Filozofia idealistyczna i materialistyczna. Światopogląd idealistyczny.
fr. idćalisme od gr. idća 'kształt, coś, co się pojawia'

IDEAŁ l. 'wzorzec doskonałości w pewnej dziedzinie, stanowiący podstawę porównywania i oceniania innych rzeczy
lub osób: stan rzeczy, przedmiot lub osoba': Muzyka Mozarta to dla mnie ideał piękna. Nasz wychowawca to ideał
nauczyciela. Opisała przyjaciółce swój ideał mężczyzny. 2. 'osoba ukochana i podziwiana': Na pierwsze spotkanie ze
swoim ideałem założył garnitur i krawat.

IDEAŁY 'najważniejsze cele i zasady, według których człowiek kształtuje swoje życie': Całe życie był wiemy ideałom
młodości. Gdy doszli do władzy, sprzeniewierzyli się wielkim ideałom opozycji demokratycznej.

II IDEALNY 'bliski ideału - wzorca doskonałości w jakiejś dziedzinie': Mieszkanie było w idealnym porządku. Magda to
dla niego idealna żona.

IDEALIZACJA 'wyobrażanie sobie albo przedstawianie kogoś lub czegoś o wiele lepszym niż jest, bliskim ideału': Wielu
krytyków oskarżało Sienkiewicza o idea-lizację historii Polski. Idealizacja kobiety w średniowiecznej liryce dworskiej.

IDEALIZOWAĆ 'wyobrażać sobie albo przedstawiać kogoś lub coś o wiele lepszym niż jest, bliskim ideału':

Idealizować panujące w Polsce stosunki. Nigdy nie idealizował swych przyjaciół, zawsze starał się dostrzegać wszystkie
ich wady i zalety.

od: idea,idealny

IDEM 'ten sam: w tekście tego samego autora, który został poprzednio wymieniony, skrót: id.': Wyraz idem jest
najczęściej używany w przypisach do prac naukowych. Jeżeli autor w kolejnym przypisie chce powołać się na dzieło
tego samego autora co we wcześniejszym przypisie, nie pisze jego imienia i nazwiska, lecz: idem oraz tytuł dzieła i
stronę.

lać. idem

IDENTYFIKACJA l. 'rozpoznanie kogoś albo czegoś, ustalenie czyjejś tożsamości albo stwierdzenie, że dwie rzeczy są
jednakowe': Zmieniono dane, pozwalające na identyfikację osoby, żeby zapewnić świadkowi bezpieczeństwo.
Identyfikacja jego podpisu nie była łatwa. 2. 'utożsamianie się z jakąś inną osobą (która najczęściej jest wzorem dla
osoby, która się utożsamia) pod względem wyglądu, zachowania, wyznawanych idei, przyjmowanych wartości itp.':
Identyfikacja z idolem może mieć czasem podłoże patologiczne.

IDENTYFIKOWAĆ 'rozpoznawać kogoś albo coś, ustalać czyjąś tożsamość albo identyczność dwóch rzeczy; dokonywać
identyfikacji w znaczeniu, l.': Identyfikować przestępcę. Identyfikować rękopisy poety.

IDENTYFIKOWAĆ SIĘ 'utożsamiać się z kimś albo czymś; dokonywać identyfikacji w znaczeniu 2.': Są to ludzie, z
którymi większości młodzieży będzie się trudno identyfikować. Przed kilku laty identyfikował się pan z tłumem bitym
przez milicję.

IDENTYFIKATOR 'plakietka noszona na widocznym miejscu, najczęściej ze zdjęciem, zawierająca imię i nazwisko
(rzadziej inne dane) osoby, która ją nosi, służąca jako znak rozpoznawczy i umożliwiająca wejście do jakiejś instytucji i
poruszanie się po niej': Przy wejściu do redakcji dostali identyfikatory z napisem "gość".

tac. identificare 'utożsamiać się'

IDEOGRAFIA l. 'oznaczanie rzeczy i pojęć za pomocą znaków graficznych, obrazków': Ideografia jest powszechnie
stosowana we współczesnym świecie, używa się jej wszędzie tam, gdzie przebywają ludzie mówiący różnymi językami
i napisy w którymkolwiek z nich nie byłyby dla wszystkich zrozumiałe: na dworcach, lotniskach, portach, drogach
międzynarodowych, trasach turystycznych. 2. 'system pisma obrazkowego, w którym znaki odpowiadają rzeczom i
pojęciom, a nie głoskom':
Przykładem ideografii jest pismo chińskie i staroegip-skie hieroglify.

IDEOGRAM 'znak pisma obrazkowego': Chińskie ideo-gramy.

IDEOGRAFICZNY 'związany z ideografią - pismem obrazkowym': Znaki ideograficzne. Pismo ideograficz-ne.

fr. ideographie od gr. idća 'kształt, wyobrażenie', graphó 'piszę'

IDEOLOGIA 'system przyjmowanych przez kogoś założeń i poglądów politycznych, etycznych i filozoficznych, zwłaszcza
system przyjmowany bez dyskusji i wcielany w życie przez pewną organizację': Ideologia komunistyczna,
anarchistyczna. Ideologia awangardy.

IDEOLOG 'osoba, która jest twórcą jakiejś ideologii, a także osoba, która uzasadnia pewną ideologię, broni jej

314

IDIOLATRIA

IGNORANCJA

w sporach itd.': Ideologowie faszyzmu sięgali do filozofii Nietzschego. Ideolog oświecenia.

IDEOLOGICZNY 'związany z ideologią, zwłaszcza z określoną ideologią': Ich audycje miały wyraźnie ideologiczne
zabarwienie. Prezentowali czysto ideologiczne, pozbawione elementów jakiejkolwiek refleksji moralnej czy naukowej,
podejście do problemów eutanazji.

IDEOLOGIZACJA 'czynienie z wybranej ideologii jedynego kryterium oceny i klasyfikowania wszystkich zjawisk; także:
podporządkowanie czegoś lub kogoś pewnej ideologii': Ideologizacja myślenia. Ideologizacja nauki w Związku
Radzieckim. Niektórzy artyści oparli się w latach 50. ideologizacji kultury, niestety większość się jej poddała.

IDEOLOGIZOWAĆ 'nasycać jakąś dziedzinę życia elementami pewnej ideologii, nadawać czemuś charakter
ideologiczny': W czasach komunistycznych zideolo-gizowano nauczanie przedmiotów humanistycznych, eksponując w
nim treści związane z ideologią socjalistyczną i komunistyczną. Działacze partii prawicowych próbowali ideologizować
dyskusj ę naukową na temat genetyki i klonowania.

fr. ideologie od gr. idea 'kształt, coś, co się pojawia'

IDIOLATRIA książk. 'czczenie samego siebie, samoubós-twienie': Po ciężkiej chorobie Kaligula zaczął zdradzać obawy
obłędu. Popadł w manię wielkości i idiolatrię, uwierzył do głębi, że jest bogiem, sam siebie traktował jako bóstwo i
domagał się od innych oddawania sobie boskiej czci.

| UWAGA: nie należy mylić słowa: idiolatria ze słowem:

|| idolatria.

niem. Idiolatrię od gr. idios 'własny', latreia 'służba, kult'

IDIOM w językoznawstwie 'swoiste dla danego języka wyrażenie lub zwrot, których całościowe znaczenie nie wynika
ze znaczenia wyrazów, będących ich składnikami':

Polskie idiomy to np. smalić cholewki, zbić z pantałyku, dziury w niebie nie będzie.

IDIOMATYCZNY w językoznawstwie 'mający charakter idiomu, będący idiomem': Idiomatyczne konstrukcje w

podręcznikach do nauki języków obcych zazwyczaj są tłumaczone pod tekstem.
IDIOMATYKA w językoznawstwie 'zbiór idiomów':

Idiomatyka języka polskiego.

niem. Idiom odgr. idioma 'specyficzność, osobliwość'

IDIOSYNKRAZJA l. w medycynie 'wrodzone uczulenie na pewne białka albo związki chemiczne': W przypadku
idiosynkrazji kontakt z alergenem może wywoływać wysypkę, gorączkę, a nawet objawy ciężkiego zatrucia organizmu.
2. przen. książk. 'silny wstręt do kogoś lub czegoś': Nie można przecie dla jakiejś idiosynkrazji poświęcać bytu ojca, a
choćby Flory i waszej służby. (Prus)

IDIOSYNKRATYCZNY l. w medycynie 'związany z idiosynkrazją': Idiosynkratyczne objawy. 2. przen.

książk. 'związany z idiosynkrazją - silnym, jakby wrodzonym, wstrętem do czegoś lub kogoś': Idiosynkratycz-na
niechęć.

fr. idiosyncrasie z gr. idios 'swoisty', synkrasis 'zmieszanie'

IDOL l. 'artysta, sportowiec, polityk itp. uwielbiany przez kogoś (najczęściej przez jakąś grupę), otaczany kultem,
ubóstwiany': Presley był wówczas idolem prawie wszystkich nastolatków amerykańskich. Upadek idola filmowego. 2.
przestarz. 'posąg, rzeźba, obraz bóstwa, które są przedmiotem kultu': Plemię oddawało cześć kamiennym idolom. 3.
przen. 'coś, co jest przedmiotem kultu':

Wolny rynek jest dla wielu idolem.

IDOLATRIA inaczej: BAŁWOCHWALSTWO w religioznawstwie 'czczenie idoli - posągów i wizerunków bóstw': Idiolatria
występuje w wielu religiach pierwotnych. łac. idolum z gr. eifdolón 'podobizna, obraz boga'

IDYLLA inaczej: SIELANKA l. w nauce o literaturze 'utwór przedstawiający w wyidealizowany sposób uroki życia na wsi;
także: gatunek literacki obejmujący takie utwory': Jedną z bardziej znanych w literaturze polskiej idylli jest "Wacław"
Kazimierza Brodzińskiego. Idylla to gatunek literacki, wywodzący się z literatury antycznej. 2. przen. 'spokojne,
harmonijne życie, płynące bez trosk lub odznaczająca się takimi cechami miłość':

Małżeńska idylla trwała aż do powrotu teściowej. Rodzinną idyllę zakłócił niezwykły wypadek.

IDYLLICZNY l. w nauce o literaturze 'związany z idyllą - utworem przedstawiającym w wyidealizowany sposób życie na
wsi, mający charakter idylli': Idylliczny wiersz Franciszka Karpińskiego "Tęskność na wiosnę". 2. przen. 'związany z
idyllą - spokojnym, harmonijnym życiem bez trosk': Idylliczna miłość. Idylliczna współpraca między partiami. łac.
idyllium 'wiersz o życiu pasterzy'

IGELIT 'tworzywo sztuczne otrzymywane ze zmiękczonego i uplastycznionego polichlorku winylu': Igelit jest stosowany
do wyrobu folii, włókien, izolacji kabli, a także do pokrywania skoczni narciarskich.

IGELITOWY 'wykonany z igelitu': Igelitowa nawierzchnia skoczni. Worek igelitowy.

niem. Igelit, nazwa firmowa wprowadzona przez końcem niemiecki: IG-Farben

IGLOO (czytaj: igło) albo IGLU 'okrągły, kopulasty domek, zbudowany z brył stwardniałego śniegu lub lodu, zimowe
mieszkanie Eskimosów': Eskimos w czasie polowania mieszkał w igloo.

eskimoskie igdllu

IGNORANCJA 'nieuctwo, brak wiedzy w jakiejś dziedzinie, nieznajomość faktów': Wykazał się kompletną ignorancją
spraw resortu, którego miał być szefem. Otacza nas morze ignorancji prawnej.
315

IGNOROWAĆ

IKONOKLAZM

IGNORANCKI 'odznaczający się ignorancją, nieuctwem, świadczący o takich cechach': Ten ignorancki artykuł w ogóle
nie powinien się ukazać.

IGNORANT 'nieuk, ktoś, kto cechuje się ignorancją': Z takim ignorantem nie należy w ogóle polemizować -przecież on
nie zna podstawowych faktów. łac. ignorantia 'niewiedza' i ignorans 'niewiedzący'

IGNOROWAĆ 'umyślnie nie brać kogoś, czegoś pod uwagę, lekceważyć kogoś albo coś': Jeśli nadal oficjalna krytyka
będzie nas ignorować, sięgniemy do głośniejszych metod. Zebrani zaproponowali, żeby ignorować estońskie
ustawodawstwo.

lać. ignorare 'nie wiedzieć, nie znać'

IGNOTUM PER IGNOTUM 'nieznane przez nieznane -błąd logiczny popełniany w objaśnieniach i definicjach, polegający
na używaniu słów niezrozumiałych dla odbiorców, a także na użyciu w objaśnieniu tego słowa, które się właśnie
definiuje': Błąd: ignotum per ignotum popełnia ten, kto definiuje pojęcie ekonomiczne: bili of lading jako
"konosament wypisany jako <combined transport bili oflading> lub wypełniony na łączny transport" oraz ten, kto
objaśnia pojęcie psychologiczne alienacja ]ako "stan wyalienowania". W tym drugim przypadku błąd bywa też
określany jako błędne koło.

lać. ignotum per ignotum

IHS 'symbol i monogram Jezusa, wyszywany np. na szatach liturgicznych'

wielkie litery greckie: ióta, eta i sigma, pierwsze litery imienia:

lesous 'Jezus'

IKAR l. 'w mitologii greckiej: syn Dedala, który lecąc z ojcem na zrobionych przez niego skrzydłach wzbił się zbyt
wysoko, co spowodowało, że słońce stopiło wosk, którym były spojone skrzydła, chłopiec spadł do morza i zabił się':
Minęli wkrótce wyspy Samos, Paros i Delos. Lecz łkar, uniesiony zachwytem nad potęgą wynalazku, zapomniał o
przestrogach ojca i coraz wyżej wzbijał się w błękitne przestworza. (Parandowski) 2. przen. 'idealista, który chce
osiągnąć coś wielkiego, ale nie zwraca uwagi na realne warunki i ponosi klęskę': Ojciec powtarzał mu, że tysiące
roztrzaskanych ikarów gryzą ziemię, którą chcieli uszczęśliwić.

IKAROWE LOTY 'idealistyczne, wzniosłe zamierzenia lub działania, podejmowane bez przygotowania albo bez
dostosowania środków do celów i w efekcie szybko kończące się klęską' gr. łkaros

IKEBANA l. 'japońska sztuka układania kwiatów; także:

ułożona zgodnie z zasadami tej sztuki kompozycja':

Style ikebany. Wystawa ikeban. 2. 'specjalne naczynie z dziurkami lub kolcami służące do układania kwiatów':

Porcelanowa ikebana.

jap. ikebana 'żywe kwiaty'

IKONA l. 'obraz religijny w sztuce wschodniochrześcijań-skiej (bizantyjskiej, rosyjskiej itd.)': Ikony są malowane
przeważnie na drewnie, przedstawiają Chrystusa, Maryję lub świętych i mają bogatą symbolikę. Udaremniono
przemyt kilkunastu XVI-wiecznych ikon. 2. 'mały obrazek na ekranie komputera z odpowiednim symbolem
rysunkowym i niekiedy z podpisem, którego uruchomienie (zwykle przez naciśnięcie przycisku myszy, gdy strzałka
kursora wskazuje ten obrazek) powoduje wykonanie przez komputer określonej operacji (np. uruchomienie
programu)': Paski narzędzi są zbiorami przycisków z ikonami, reprezentujących określone zadania programu.
Znaczenie 11 różnych ikon wykorzystanych do tego celu jest zrozumiałe bez potrzeby zaglądania do instrukcji obsługi.

IKONICZNY l. 'związany z ikoną - obrazem religijnym': Malarstwo ikoniczne. 2. książk. 'związany z malarstwem lub
sztuką figuratywną': Specyficzne układy ikoniczne.

z gr. eikon - w znaczeniu l., z ang. ikon, ikona - w znaczeniu 2.

IKONO- cząstka wyrazów złożonych, mająca znaczenie 'obraz', dodawana do rzeczowników i przymiotników,
wskazująca na ich związek z obrazami i dziełami sztuk plastycznych, np. ikonografia, ikonologia

od gr. eikon 'obraz'

IKONOGRAFIA l. 'zbiór ilustracji, obrazów, grafik, rycin itd., dotyczących jakiejś osoby historycznej, jakiegoś miejsca lub
tematu': Ikonografia rewolucji francuskiej. Odbudowanie po wojnie wielu zabytkowych budynków w Warszawie było
możliwe dzięki bogatej ikonografii miasta. 2. 'pomocniczy dział historii, analizujący obrazy, ilustracje i inne dzieła
plastyczne jako źródło wiadomości o epoce': Zbigniew Kuchowicz w swych książkach o obyczajach i kulturze dawnej
Polski posługuje się informacjami czerpanymi z różnorodnych źródeł: z dokumentów, listów, a także z historii
literatury i ikonografii. 3. 'dział historii sztuki, który zajmuje się analizą treści dzieł sztuk plastycznych oraz ich
zawartości symbolicznej': Ikonografia zajmuje się przede wszystkim analizą treści dawnych dzieł sztuki, np. dzieł sztuki
średniowiecznej o bogatej warstwie alegorycznej i symbolicznej.

IKONOGRAFICZNY l. 'związany z ikonografią- zbiorem materiałów ilustracyjnych': Materiały ikonograficzne dotyczące

powstania styczniowego. 2. 'związany z ikonografią - pomocniczym działem historii analizującym działy sztuk
plastycznych jako źródło wiadomości o epoce': Przy odtwarzaniu wyglądu dawnych instrumentów posługiwano się
przede wszystkim informacjami dostarczanymi przez badania ikonograficzne. 3. 'związany z ikonografią - działem
historii sztuki, zajmującym się analizą treści dzieł plastycznych': Ikonograficzne analizy symboliki dzieł polskiego
baroku.

złożenie cząstek: ikono- i -grafia od gr. graphó 'piszę'

IKONOKLAZM inaczej: OBRAZOBURSTWO 'kierunek w religii chrześcijańskiej, przeciwstawiający się odda-

316

IKONOSTAS

II ILUZJONISTA

waniu czci obrazom i figurom Chrystusa oraz świętych':

Ikonoklazm to kierunek występujący bardzo silnie w VIII i IX w. w Bizancjum oraz - znacznie słabiej - w czasach
reformacji w Europie Zachodniej.

IKONOLOGIA 'koncepcja E. Panofsky' ego, wybitnego historyka sztuki, odnosząca się do interpretacji treściowej dzieła
sztuki przez odbiorcę': Panofsky w swej ikonologii zakłada, że podczas interpretacji dzieła odbiorca dzieła posługuje
się trzema rodzajami wiedzy:
wiedzą potoczną, doświadczeniem wynikającym z obcowania z innymi dziełami sztuki oraz ogólną wiedzą historyczną,
odnoszącą się do epoki, z której pochodzi dany obraz.

IKONOKLASTA inaczej: OBRAZOBURCA 'zwolennik ikonoklazmu': Ikonoklaści nawiązywali m.in. do tradycji żydowskiej,
surowo zabraniającej "uczynienia obrazu rytego albo podobizny" Boga.

gr. eikonoklasmós

IKONOSTAS 'bogato zdobiona ściana we wnętrzu cerkwi, oddzielająca część z ołtarzem od części przeznaczonej dla
wiernych': Na ikonostasie zawieszone są w określonym porządku ikony. Ikonostas ma troje drzwi, z których środkowe
noszą nazwę "carskich wrót".

roś. ikonostas od gr. eikon 'obraz', stasis 'postawienie'

I ILUMINACJA l. 'obfite, kolorowe oświetlenie jakiegoś obiektu na specjalną okazję': Iluminacja domu. Iluminacja
stadionu. Świąteczna iluminacja. 2. 'ręcznie wykonana kolorowa ilustracja książki rękopiśmiennej': Barwne,
średniowieczne iluminacje. Iluminacja przedstawia scenę biblijną.

ILUMINATOR l. 'nieduże, okrągłe okienko, zwykle na statku, wykonane z grubego szkła': Przez iluminator patrzył na
spienione morze. Zaparowały oba iluminatory. 2. 'dawny rysownik wykonujący iluminacje w księgach':

Obaj iluminatorzy używali dużo błękitu.

ILUMINOWAĆ l. 'z jakiejś okazji obficie, kolorowo oświetlać': Iluminować miasto z okazji święta. Pięknie iluminowany
pałac. 2. 'zdobić księgi rękopiśmienne rysunkami': Iluminować księgę scenami mitologicznymi.

ILUMINACYJNY l. 'związany z obfitym, kolorowym oświetleniem jakiegoś obiektu': Z daleka widać było rzędy
iluminacyjnych świateł. 2. 'związany z ozdobnymi rysunkami w księgach rękopiśmiennych': Dawne techniki
iluminacyjne.

lać. illuminatio 'oświetlenie'

II ILUMINACJA 'akt oświecenia umysłu przez Boga lub oświecenia będącego rezultatem medytacji, umożliwiający
wgląd w istotę bytu, prawdziwe, głębokie poznanie': Film o św. Franciszku przedstawia moment iluminacji, której
święty - proszący w wielodniowej modlitwie Boga o to, by do niego przemówił - doznał, usłyszawszy śpiew ptaków.

ILUMINIZM 'pogląd filozoficzny głoszący, że prawdziwe poznanie jest możliwe tylko przez iluminację': Wiedzy, o którą
próżno zabiegamy przyrodzonymi władzami naszego umysłu, Bóg udziela duszy drogą oświecenia (illuminatio). Teorię
tę nazywano później iluminizmem. (Tatarkiewicz)

ILUMINISTA 'osoba, która jest zwolennikiem iluminiz-mu, zwłaszcza filozof uznający słuszność tego poglądu':

Iluministami byli m.in. św. Augustyn i Roger Bacon.

ILUMINISTYCZNY 'związany z iluminizmem': Ilu-ministyczna teoria poznania.

od łac. illumitaio 'oświetlenie, oświecenie'

ILUWIUM w geologii 'głębsza warstwa gleb, głównie bie-licowych, w których gromadzą się minerały i elementy
organiczne, wymywane z wyższych warstw': Iluwium to najczęściej zbita, brunatna warstwa, zawierająca m.in. iły,
tlenki żelaza i wapnia.

ILUWIALNY w geologii 'stanowiący iluwium, taki, którego głównym składnikiem jest iluwium'. Iluwialna warstwa gleby.
Osady iluwialne.
n.-lac. illuvium od łac. illwies 'bagnisko, brud'

ILUZJA l. 'złudzenie wzrokowe, polegające na tym, że widzi się coś innym, niż to w rzeczywistości jest, lub że widzi się
coś, czego w rzeczywistości nie ma': To tylko cienie, w kącie nie ma żadnego zwierzęcia, to, o czym mówisz, to iluzja.
Iluzja trójwymiarowości obrazu. 2. przen. 'złuda, urojenie wynikające z błędnych przekonań o świecie': Żyjesz iluzjami,
pora zejść na ziemię! Nie rób sobie iluzji, sława i zaszczyty nie przychodzą łatwo.

ILUZYJNY rząd. 'będący wynikiem iluzji - złudzenia wzrokowego': Iluzyjny krajobraz. Iluzyjna głębia.

ILUZORYCZNY 'związany z iluzją w przenośnym znaczeniu: złudny, fikcyjny': Iluzoryczne przekonania o świecie.
Iluzoryczny plan.

lać. illusio 'szyderstwo, drwina'

ILUZJONIZM 'kierunek w sztuce, dążący do możliwie najwierniejszego przedstawienia rzeczywistości': Ilu-zjonizm,

występujący od wieków w sztuce europejskiej, wiąże się zazwyczaj z przekonaniem, że źródłem przeżycia
estetycznego jest złudzenie, a główne zadanie artysty polega na naśladowaniu rzeczywistości.

I ILUZJONISTA 'artysta tworzący dzieła zgodnie z postulatami iluzjonizmu': Iluzjonistami byli np. artyści włoscy z XVII i
XVIII w., m.in.: Piętro da Cortona i Gio-vanni Tiepolo.

I ILUZJONISTYCZNY 'związany z imzjonizmem': Ilu-zjonistyczne malarstwo.

fr. illusionnisme od łac. illusio 'szyderstwo, drwina'

II ILUZJONISTA 'artysta, zwykle cyrkowy, który prezentuje sztuki, wywołujące u widzów złudzenie, że robi on coś
innego niż w rzeczywistości': Iluzjonista wkładał

317

IMAGE

IMIGRACJA

do cylindra dwa, dwa króliki.

gołębie i po chwili wyjmował z niego

II ILUZJONISTYCZNY 'związany z iluzjonistą - artystą cyrkowym': Sztuki iluzjonistyczne. Talenty iluzjo-nistyczne.

niem. Illusionist od łac. illusio 'szyderstwo, drwina'

IMAGE (czytaj: imaż albo imydź) 'czyjś wizerunek, tworzony przez inne osoby (np. rodzinę, otoczenie) albo przez środki
przekazu informacji, zawierający najczęściej wyidealizowane cechy osobiste lub zawodowe; także ogólniej: wizerunek,
obraz jakiejś instytucji': Stworzono jego image jako polityka sukcesu. Wykreowanie takiego image'u, który by nie był
karykaturą osobowości, nie jest sprawą prostą. Badania "Image Polskiego Radia" wykazały [...].

| UWAGA: wyraz nadużywany, modny, zwłaszcza wyma-|| wianyjako "imydż".

fr. i ang. image 'obraz, wizerunek'

IMAGINACJA książk. 'wyobraźnia': Uważał, że międzynarodowe antypolskie spiski i tajemne siły kierujące historią to
wytwór imaginacji niektórych publicystów.
IMAGINOWAĆ książk. 'wyobrażać sobie': Dziadek siedział zadumany, imaginował sobie dawny dworek, rzeczkę i park
opodal.

WYIMAGINOWANY książk. 'zmyślony, nieistniejący w rzeczywistości': Przeżywała jakieś wyimaginowane problemy.

lać. imaginatio

IMAGIZM 'kierunek poetycki w USA i Wielkiej Brytanii, rozwijający się na początku XX w. dążący do wzmocnienia siły
ekspresji wiersza przez zastosowanie środków obrazowych, zwięzłości i jasności oraz użycie języka potocznego': W
imagizmie odnajdujemy elementy różnych tradycji literackich, najwyraźniej był on związany z francuskim
symbolizmem, (zob. też: imaży-nizm)

IMAGISTA 'pisarz tworzący zgodnie z założeniami imagizmu': Do imagistów należeli m.in. Ezra Pound i James Joyce.

ang. imagism od image 'obraz'

IMAGO l. y/biologii 'dorosła postać owada, która przeszła już wszystkie stadia larwalne, dojrzała do rozrodu': W atlasie
entomologicznym oglądali larwy, poczwarki i imaga różnych owadów. 2. w psychologii (zwłaszcza w psychoanalizie)
'obraz pewnej osoby wytworzony w dzieciństwie i potem nieświadomie rzutowany na inne osoby': Imago dobrego
ojca. Uważał, że pacjent postrzega szefową posługując się imagiem swej zaborczej, dominującej matki.

od łac. imago 'obraz', w 2. znaczeniu z ang. imago

IMAM 'muzułmański duchowny prowadzący modły w meczecie': W czasie mszy odprawianej przez papieża w

Jerozolimie słychać było śpiew imama w pobliskim meczecie.

UWAGA! W różnych odłamach religii islamskiej tytuł imama ma nieco różne dodatkowe znaczenia: u sunnitów imam
to przywódca świecki i religijny (funkcja połączona z funkcją kalifa), u szyitów - przywódca religijny, np. imam
Chomeini.

ar. imam 'idący z przodu, przywódca'

IMAŻYNIZM 'kierunek w poezji rosyjskiej w latach 20. XX w., wywodzący się z futuryzmu, głoszący postulaty
obrazowości i intuicyjności w sztuce': Imażynizm rosyjski wyraźnie nawiązywał do postulatów imagistów
amerykańskich i angielskich.

IMAŻYNISTA 'pisarz tworzący zgodnie z założeniami imażynizmu': Za podstawę poezji przyjmowali imażyniś-ci -
zgodnie z nazwą kierunku - tzw. czysty obraz. "Jedynym prawem sztuki - czytamy w deklaracji programowej grupy
rosyjskiej -jedyną i niezrównaną metodą jest ukazywanie życia poprzez obraz i rytmikę obrazów". (Hutnikiewicz) Do
imażynistów należą m.in. Sergiusz Jesienin, Rurik Iwniew, Anatolij Marienhof.

roś. imażynizm od ang. imagism

IMBECYLIZM l. dawniej w medycynie 'średni stopień upośledzenia umysłowego': Dawniej niedorozwój umysłowy
dzielono na debilizm, imbecylizm i idiotyzm. Obecnie mówi się raczej o upośledzeniu lżejszym i głębszym, które
występuje u osób mających mniej niż 50 punktów ilorazu inteligencji.

IMBECYL l. dawniej w medycynie 'osoba o średnim upośledzeniu umysłowym' 2. pot. 'głupi i prymitywny człowiek -
wyraz używany często jako wyzwisko': Coś tak głupiego mógł wymyślić tylko imbecyl.

niem. Imbezilitat od łac. imbecillus 'słaby, niedorozwinięty'

IMBIR l. 'wieloletnia podzwrotnikowa roślina zielna, występująca w Azji podzwrotnikowej, której kłącza są bogate w
olejki eteryczne': Kłącza imbiru wykorzystywane są przy produkcji leków oraz wytwarzaniu przypraw. 2. 'przyprawa
korzenna z kłączy imbiru, mająca mocny zapach i smak': Imbir jest wykorzystywany m.in. do wyrobu ciast, likierów i
piwa.

niem. Ingwer, słowo o bardzo długiej etymologii, sięgającej san-skryckiej formy: śmgavera 'mający kształt rogu'
(korzeń tej rośliny)

IMIGRACJA l. 'napływ obcokrajowców do jakiegoś kraju, przybywających po to, by się osiedlić': Kraje bogatego
Zachodu obawiają się imigracji z Azji i Afryki, a także z dotkniętych wojną domową lub biedą i bezrobociem terenów
wschodniej i południowej Europy. 2. 'ogół imigrantów w danym państwie, przybyłych z pewnego kraju lub części
świata': Imigracja turecka w Niemczech.

IMIGRANT 'cudzoziemiec, który przybył do jakiegoś kraju po to, by się w nimi osiedlić': We Francji otworzono ośrodek
informacyjny dla imigrantów politycznych.

318

IMITACJA

IMMUNOGLOBULINA

IMIGROWAĆ 'przybywać do innego kraju po to, aby się w nim osiedlić': Po II wojnie światowej do Polski imi-growała
pewna grupa Greków.

IMIGRACYJNY 'związany z imigracją': Urząd imigra-cyjny. Zaostrzono przepisy imigracyjne.

fr. immigration od łac. immigro 'osiedlam się'

IMITACJA l. 'przedmiot wykonany na wzór innego, mający naśladować, przypominać oryginał, ale nie mający
wszystkich jego właściwości ani jego wartości':

Imitacje futer i drogich kamieni wykonane są z tańszych materiałów. Wśród wędkarzy furorę robią imitacje ryb i
pijawek, na które łatwo dają się nabierać szczupaki, okonie i sandacze. 2. w muzyce 'powtarzanie w sposób
przybliżony motywu, tematu lub frazy z wcześniejszej części utworu - w innej tonacji lub przez inny głos zespołu
wokalnego'

IMITATOR 'osoba, która naśladuje głosy lub zachowania ludzi i zwierząt; także: osoba, która robi imitacje, kopie
czegoś, zwłaszcza dzieł sztuki': Był znany jako imi-tator głosów ptaków. Kopia obrazu wykonana przez imi-tatora.

IMITOWAĆ 'naśladować coś lub kogoś': Tombak imituje złoto. Artysta kabaretowy imitował sposób mówienia
prezydenta.

IMITATORSKI 'związany z imitatorem lub imitowaniem': Imitatorskie sztuczki brzuchomówcy. Imitator-skie zdolności
aktora.

lać. imitatio 'naśladowanie'

IMMANENTNY ksiąźk. 'taki, który nie wynika z działania jakiegoś czynnika zewnętrznego, ale jest właściwy z natury
danemu przedmiotowi; także szerzej: istniejący wewnątrz, tkwiący, zawarty w czymś': Filozof uważał, że rozwój i
zmiana to immanentne cechy natury. Imma-nentne prawa rozwoju języka.

IMMANENTYZM inaczej: FILOZOFIA IMMANENT-NA 'kierunek filozoficzny z przełomu XIX i XX w., głoszący, że
przedmiot poznania jest immanentny, czyli że pod względem epistemologicznym (poznawczym) świat istnieje tylko w
ludzkim poznaniu': Zachodzi nierozerwalny związek między świadomością a przedmiotem, jaźnią i światem: nie ma i
być nie może przedmiotu, który by nie był przedmiotem świadomości, tak samo jak nie ma świadomości, która by nie
była świadomością jakiegoś przedmiotu. [...] Pogląd ten otrzymał nazwę filozofii "immanentnej"; w przeciwieństwie
do transcendentnej, uznającej byt poza świadomością. (Tatarkiewicz)

niem. immanent z łac. immanens 'zostający w czymś'

IMMATRYKULACJA 'wpisanie jakiejś osoby na listę studentów szkoły wyższej; także: uroczystość przyjęcia nowych
studentów': Złożył w dziekanacie wszystkie dokumenty potrzebne do immatrykulacji. Immatrykulacja odbyła się w
głównej auli.

IMMATRYKULOWAĆ 'zapisać jakąś osobę na listę studentów szkoły wyższej; przyjąć ją w poczet

studentów': Immatrykulowano nowych studentów. Osoby immatrykulowane mogą się ubiegać o miejsce w domu
studenta i o stypendium naukowe.

IMMATRYKULACYJNY 'związany z immatrykulacją': Akt immatrykulacyjny. Uroczystości immatryku-lacyjne. łac. sr.

immatriculare 'wciągnąć do spisu'

IMMOBILISER (czytaj: immobilizer albo immobilajzer) 'urządzenie elektroniczne, wyłączające zapłon, odcinające
dopływ paliwa itd., a przez to uniemożliwiające uruchomienie samochodu, zakładane jako zabezpieczenie przed
kradzieżą': Wszystkie nowo produkowane samochody tej marki są już wyposażone w immobilisery.

ang. immobiliser

IMMUNITET l. 'przywilej określonych osób (np. posłów, senatorów, sędziów) nietykalności osobistej, który przysługuje
im z racji zajmowanego stanowiska': Immunitet poselski chroni członka parlamentu przed odpowiedzialnością karną.
Immunitet dyplomatyczny oznacza, że osoba nim objęta nie może być zatrzymana ani sądzona w danym kraju, nie
można też przeprowadzać rewizji w lokalach, które zajmuje. 2. 'dawniej: średniowieczny przywilej władzy sądowniczej
lub ekonomicznej (albo obu naraz) nadawany przez monarchę poszczególnym feudałom': Immunitet ekonomiczny
zapewniał pobieranie tych świadczeń, które przedtem przysługiwały monarsze.

z łac. immunitas 'wolność od obowiązków', 'uwolnienie od obciążeń'

IMMUNIZACJA w medycynie 'uodpornianie organizmu na czynniki chorobotwórcze, zwłaszcza uodpornianie sztuczne,

polegające na zastosowaniu szczepionek i surowic'

IMMUNIZOWAĆ w medycynie 'dokonywać immuni-zacji': Immunizujące działanie szczepień ochronnych jest związane
z wytwarzaniem przez organizm przeciwciał po wprowadzeniu do niego antygenu.

IMMUNIZATOR w rolnictwie 'substancja chemiczna podnosząca odporność roślin na choroby': Do najczęściej

stosowanych immunizatorów należą aminokwasy.

ang. immunization od łac. immunis 'wolny od obciążeń'

IMMUNO- cząstka wyrazów złożonych o znaczeniu 'odporny' lub 'odporność', dodawana do rzeczowników i
przymiotników, najczęściej odnoszących się do dziedziny medycznej, wskazująca na ich związek z odpornością
organizmu na choroby lub uodpornianiem na choroby, np. immunologia, immunoterapia

od ang. immune 'odporny', a to od łac. immunis 'wolny od obciążeń'

IMMUNOGLOBULINA w biologii 'jedno z białek, wytwarzanych w organizmie jako przeciwciała w kontakcie z

antygenami': Immunoglobuliny odgrywaj ą bardzo

319
IMMUNOLOGIA

IMPLANTACJA

ważną rolę w systemie odpornościowym organizmu człowieka i innych kręgowców.

ang. immunoglobulin od immune 'odporny', globulin białko'

'proste

IMMUNOLOGIA 'nauka zajmująca się odpornością organizmu i jego reakcjami na bakterie, toksyny, jady, wirusy itd.':
Do najważniejszych odkryć w dziewiętnastowiecznej immunologii należały: wynalezienie przez Ludwika Pasteura w
1885 r. szczepionki przeciw wściekliźnie i prace Roberta Kocha nad cholerą i gruźlicą.

IMMUNOLOG 'uczony prowadzący badania w dziedzinie immunologii': Współcześni immunologowie zajmują się m.in.
tym, jak rozwiązać problem odrzucania przez system odpornościowy organizmu przeszczepów, np. po operacjach
serca.

IMMUNOLOGICZNY l. 'związany z immunologią':

Odkrycia immunologiczne. Badania immunologiczne. 2. 'związany z odpornością organizmu, odpornościowy':

Reakcja immunologiczna organizmu na toksyny. System immunologiczny.

złożenie cząstek: immuno- i -logia od gr. logos 'nauka, słowo'

IMMUNOTERAPIA w medycynie 'wzmacnianie układu odpornościowego organizmu i pobudzanie jego funkcji': Do

metod stosowanych w immunoterapii należą m.in. szczepionki i wstrzykiwanie surowic.

złożenie cząstki: immuno- i słowa: terapia

IMPAS l. 'zastój, zwłaszcza: niemożliwość porozumienia się w rozmowach (przede wszystkim dyplomatycznych), gdyż
żadna ze stron nie chce pójść na ustępstwa':

Syria i Izrael same nie wyjdą z impasu w sprawie Wzgórz. Trwa impas w rozmowach dotyczących podziału Bośni i
Hercegowiny. Impas kulturalny w Polsce pogłębia się. 2. 'typ zagrywki karcianej: zablokowanie wyższej karty
przeciwnika, która nie weźmie lewy, choć powinna': Zastosowaliśmy impas i wzięliśmy tę lewę.

IMPASOWAĆ 'stosować impas w kartach': Wyimpaso-wał króla przeciwnika.

fr. impasse 'ślepa uliczka'

IMPERATYW książk. 'reguła mająca charakter nakazu, któremu trzeba się podporządkować; także: wyższa
konieczność': Poszczególne przykazania z "Dekalogu" to imperatywy moralne i religijne. Imperatyw kategoryczny
Kanta brzmi: "Postępuj tylko według takiej zasady, co do której mógłbyś jednocześnie chcieć, aby stała się prawem
ogólnym". Czuł nieodparty imperatyw, by to zrobić.

IMPERATYWNY książk. nakazujący coś bezwzględnie, uwarunkowany wyższą koniecznością': Imperatywne

wypowiedzi. Imperatywne działania.

niem. Imperativ od łac. imperativus 'rozkazujący'

IMPERIALIZM 'dążenie dużego i silnego państwa do podporządkowania sobie słabszych państw, przejawiające się
często w zaborczości, okazywaniu i stosowaniu siły w polityce międzynarodowej': Po osadzeniu w Kabulu
podporządkowanego sobie rządu, a następnie rozpoczęciu wojny w Afganistanie w 1979 r., wiele państw oskarżyło
Związek Radziecki o imperializm.

IMPERIALISTYCZNY 'odznaczający się imperializmem, będący jego przejawem': Państwa imperialistycz-ne. Polityka
imperialistyczna.

fr. imperialisme od łac. imperium 'władza'

IMPERIUM 'wielkie państwo, zwłaszcza takie, w którego skład wchodzi wiele innych, mniejszych państw': Imperium
rzymskie. Mówiono, że nad brytyjskim imperium słońce nigdy nie zachodzi - tak wiele państw na różnych
kontynentach do niego należało. Film fantastycznonau-kowy opowiada o wojnie między dwoma imperiami
gwiezdnymi.

IMPERIALNY 'związany z imperium, należący do imperium, często też: zaborczy, mocarstwowy': Interesy imperialne.
Flota imperialna. Rząd tego państwa stawia imperialne cele, ma imperialne ambicje.

IMPERATOR l. 'w starożytnym Rzymie: początkowo -główny dowódca wojsk, potem - zwycięski wódz, wreszcie - tytuł
używany przez cezara; także: sam cezar': W legionach odczytano rozkaz imperatora. Imperatorowi zgotowano w
Rzymie wspaniały triumf. Lud oddawał część Oktawianowi Augustowi, wołając: - Wiwat cezar imperator! 2. 'w czasach
nowożytnych: tytuł władcy wielkiego państwa; także: sam władca': Imperator moskiewski - car.

IMPERATORSKI 'związany z imperatorem (w l. lub 2. znaczeniu)': Władza imperatorska. Dwór imperatorski.

lać. imperium 'władza'

IMPERTYNENCJA 'grubiaństwo, niegrzeczność, przejawiające się w obraźliwych zachowaniach w stosunku do kogoś':

Jego impertynencj a nie ma granic. To j est szczyt impertynencji.

IMPERTYNENCJE 'obraźliwe słowa skierowane do kogoś': Musiał wysłuchiwać jej impertynencji. W chwili
zdenerwowania nagadał koledze impertynencji.

IMPERTYNENT 'człowiek zachowujący się niegrzecznie i obrażający innych': Nowy kierownik okazał się bu-fonem i
impertynentem.

IMPERTYNENCKI 'odznaczający się impertynencją':

Impertynenckie zachowania. Impertynenckie odżywki.

fr. impertinence z łac. impertinens 'niestosowny, nieodpowiedni'

IMPLANTACJA w medycynie l. 'część zabiegu transplantacji, polegająca na wszczepieniu jakiejś tkanki lub narządu w
nowe miejsce - w tym samym lub innym organizmie; także: wszczepienie jakiegoś urządzenia albo elementu
medycznego do organizmu': Implantacja nerki. Implantacja rozrusznika serca. 2. 'zagnieżdżenie się zapłodnionej
komórki jajowej w śluzówce macicy'

320

IMPLEMENTACJA

IMPREGNACJA

IMPLANT w medycynie 'fragment tkanki lub narządu, a także element medyczny lub urządzenie wszczepione do
organizmu': Implanty hormonalne można w każdej chwili usunąć.
IMPLANTOWAĆ w medycynie 'dokonywać implantacji': Implantować fragmenty kości.

ang. implantation od łac. in 'w', plantare 'sadzić'

IMPLEMENTACJA w informatyce 'wersja oprogramowania dostosowana do jakiegoś typu komputera lub wersja
komputera': Ostatnia implementacja software'u działa znacznie szybciej.

ang. implementation; słowo - także w swoim informatycznym znaczeniu definiowane bardzo ogólnie: "wersja czegoś,
co działa"

IMPLICITE (czytaj: implic-ite) książk. l. 'w sposób pośredni, w domyśle': Ten pogląd był implicite zawarty w wypowiedzi
angielskiego dyplomaty. 2. 'wewnątrz czegoś abstrakcyjnego': W jego poglądzie estetycznym tkwi implicite
ogólnoludzkie przesłanie moralne.

IMPLICYTNY książk. 'sformułowany tak, że nie wynika wprost, wyrażający pewne treści nie wprost': Implicyt-ne
twierdzenie. Implicytny sposób wypowiadania się.

lać. implicite

IMPLIKACJE 'następstwa czegoś; to, co coś spowoduje':

Aktywność gospodarcza i jej implikacje społeczne. Trzeba powiedzieć, jakie implikacje może wywołać zwycięstwo
lewicy.

IMPLIKACJA w logice 'zdanie złożone, mające schemat: jeżeli... to...': Pierwszy człon implikacji jest nazywany
poprzednikiem, a drugi następnikiem. Implikacja jest fałszywa tylko w tym przypadku, gdy poprzednik jest prawdziwy,
a następnik - fałszywy.

IMPLIKOWAĆ 'powodować pewne skutki, pociągać za sobą określone działania': Takie postępowanie resortu będzie z
pewnością implikowało nieprzychylne reakcje strajkujących.

lać. implicatio 'związanie, połączenie'

IMPLOZJA w fizyce 'gwałtowne zniszczenie ciała, w którym jest próżnia lub niskie ciśnienie, przez bardzo wysokie
ciśnienie zewnętrzne': Implozja przypomina wybuch do wewnątrz.

IMPLODOWAĆ w fizyce 'ulegać gwałtownemu zniszczeniu pod wpływem ciśnienia zewnętrznego znacznie
przewyższającego wewnętrzne': Imploduj ą bomby próżniowe.

niem. implodieren na wzór: explodieren, od łac. in- 'w, do wewnątrz', plodere 'uderzać, wybuchać'

IMPONDERABILIA 'coś - zjawiska, procesy, zachowania - mało uchwytne, niematerialne i niemierzalne, które jednak są
istotne i mają wpływ na rzeczywistość, na ocenę kogoś lub czegoś itp.': Proszę pana, to są impon-derabilia, jakiś gest,
grymas, jakiś nastrój czy nawet nastroik, ale od razu pan wyczuwa, czy towarzystwo jest

panu przychylne, czy też obojętne lub wrogie. Nie lekceważmy imponderabiliów; w naszej historii nieraz były one
ważniejsze od armii i bankierów.

niem. Imponderabilien, z łac.

IMPONOWAĆ l. 'wzbudzać czyjś podziw, czyjeś uznanie': Impreza imponowała rozmachem i gronem dostojnych
patronów. Nie imponują mi wcale występy w telewizji. 2. rząd. 'pysznić się, popisywać się, wywyższać się':
Nowobogaccy lubią imponować swoim bogactwem.
IMPONUJĄCY 'wzbudzający podziw i uznanie': Wieżowiec imponującej wysokości. Imponująca odwaga akrobaty.
Imponująca przewaga nad zespołem przeciwnika.

lać. imponere 'nałożyć'

IMPORT 'kupowanie za granicą i sprowadzanie do kraju towarów, surowców lub usług, myśli naukowej i technicznej':
Import herbaty z Indii. Import najnowszych technologii. Po otwarciu polskiej gospodarki na świat w 1989 r. w sklepach
pojawiło się bardzo wiele towarów z importu.

IMPORTER 'osoba, firma lub państwo kupujące za granicą i sprowadzające do kraju towary, surowce, usługi itd.':
Gigantyczna liczba samochodów sprawia, że Stany Zjednoczone są wielkim importerem ropy naftowej, choć same
wydobywają także duże ilości tego surowca.

IMPORTOWAĆ 'kupować za granicą i sprowadzać do kraju towary, surowce, usługi itd.': Polska importuje bardzo wiele
wyrobów przemysłu samochodowego i komputerowego.

IMPORTOWY 'związany z importem, pochodzący z importu': Ograniczenia importowe. Kredyt importowy. Towary
importowe.

ang. import od łac. importare 'wwożę'

IMPOTENCJA l. ogólnie 'niemoc, niemożność zrobienia czegoś, podjęcia jakiejś decyzji': Omnipotencyjna impotencja
parlamentu paraliżuje państwo. Ogarnęła go długotrwała impotencja twórcza. 2. 'męska niemoc płciowa, niezdolność
do odbycia stosunku seksualnego przez mężczyznę'

IMPOTENT l. 'mężczyzna ogarnięty impotencją w znaczeniu 2.': Zarzucała mu, że po latach małżeństwa stał się
impotentem. 2. 'człowiek niezdolny do działania, niedołęga': Nie był intelektualnym impotentem, ale nie mógł też
ostatnio napisać żadnej rzeczy oryginalnej.

lać. impotentia 'omdlałość, słabość' albo 'brak panowania nad sobą'

IMPREGNACJA w technologii 'nasycanie materiału specjalnymi środkami chemicznymi w celu zabezpieczenia i

wzmocnienia go lub w celu nadania mu nowych właściwości użytkowych, np. połysku, odporności na działanie wody
lub ognia': Impregnacja skóry na buty. Impregnacja drewna na statki. Impregnacja płótna obrazu.

321

IMPRESARIO

IMPULS

IMPREGNAT w technologii 'substancja używana do impregnacji': Do impregnatów należą np. roztwory wosku i żywice.
Farba z impregnatem.

IMPREGNOWAĆ w technologii 'nasycać materiał specjalnymi środkami chemicznymi w celu zabezpieczenia i

wzmocnienia go lub w celu nadania mu nowych właściwości użytkowych': Namiot wykonany był z mocnego,
impregnowanego materiału, nieprzepuszczającego wody. Zaimpregnował deskę pokostem.

IMPREGNACYJNY w technologii 'związany z impregnacją, używany do impregnacji': Impregnacyjne wykorzystanie oleju

lnianego. Roztwory impregnacyjne do drewna o działaniu grzybobójczym.

fr. impregnation od łac. śr. impraegnare 'napełnić, nasycić'

IMPRESARIO 'osoba zajmująca się organizowaniem przedstawień teatralnych, koncertów, występów cyrkowych,
zwłaszcza osoba organizująca występy konkretnego artysty czy zespołu': Na sukcesy Beatlesów wielki wpływ miała
osobowość impresaria zespołu - Briana Epsteina.

IMPRESARIAT 'organizacjajakiejś imprezy i opieka nad nią': Impresariat powierzono znanej agencji artystycznej.

wl. impresario

IMPRESJA l. 'wrażenie lub odczucie, zwłaszcza przelotne lub subiektywne': Opowiedziała nam swoje impresje z
koncertu. W wierszu opisywał delikatne, ulotne impresje. 2. 'nastrojowy, krótki utwór artystyczny, będący zapisem
subiektywnych przeżyć autora': Impresje muzyczne. Oglądali słynny obraz Claude'a Moneta "Impresja-wschód
słońca".

IMPRESYJNY albo IMPRESYWNY 'oparty na subiektywnym wrażeniu, na przelotnym odczuciu': Impresyjny wiersz
Leśmiana o "ćmach, które przychodzą z tamtej strony ciszy". Były to raczej impresywne uwagi niż refleksje
wypowiadane z głębokim namysłem.

fr. impression z łac. impressio 'wyciskanie'

IMPRESJONIZM 'kierunek w sztukach plastycznych i muzyce, rozwijający się w II. połowie XIX i na początku XX w.,
głoszący, że istotą sztuki jest utrwalanie w dziełach subiektywnych przeżyć artysty': Impresjonizm to supremacja
momentu nad stabilnością, to wyraz przekonania, że każde zjawisko jest tylko umykającą, krótkotrwałą i jednorazową
konstelacją, uciekającą falą w rzece, do której się już nigdy po raz drugi nie wejdzie, to oddanie pierwszeństwa
subiektywnemu wrażeniu przed analizą intelektualną [...]. (Hutnikiewicz)

IMPRESJONISTA 'artysta tworzący zgodnie z założeniami impresjonizmu': Polscy impresjoniści to m.in. malarze:
Władysław Podkowiński i Józef Pankiewicz.

IMPRESJONISTYCZNY 'związany z impresjonizmem':

Impresjonistyczna muzyka Claude'a Debussy'ego. Impresjonistyczne akcenty w twórczości Karola Szyma-nowskiego.

fr. impressionisme od tytułu "Impresja - wschód słońca" obrazu Claude'a Moneta

IMPRIMATUR l. 'wyrażenie zgody przez autora lub wydawcę na druk książki po wprowadzeniu ostatecznej korekty': W
drukami czekali jeszcze na autorskie impri-matur. 2. 'zezwolenie władzy kościelnej na druk książki o treści religijnej;
także: formuła tego zezwolenia, umieszczona na książce': Książka nie uzyskała kościelnego im-primatur.

lać. imprimatur 'niech będzie odbite'

IMPRINTING w biologii 'proces polegający na zakodowaniu w świadomości zwierząt podstawowych informacji o

otoczeniu (np. o topografii terenu, istotach przyjaznych i niebezpiecznych), zachodzący szybko we wczesnej fazie ich
rozwoju osobniczego': Klasycznym przykładem imprintingujest zachowanie się małych kacząt, które pierwszą większą
poruszającą się istotę uznają za swoją matkę i posłusznie za nią chodzą.

ang. imprinting, dosłownie 'wdrukowanie' - termin wprowadzony przez Konrada Lorenza (1903-1989), austriackiego
uczonego, twórcę etologii - nauki o zachowaniach zwierząt

IMPROMPTU (czytaj: ęprąpti) 'kompozycja fortepianowa, wyrastająca z romantycznej muzyki o improwizator-skim

charakterze, zazwyczaj zbudowana z kontrastujących ze sobą części': Kompozycje impromptu są charakterystyczne dla
takich twórców romantycznych, jak Chopin i Schubert.

fr. impromptu od łac. m promptu 'naprędce'

IMPROWIZACJA l. 'mówienie lub gra bez uprzedniego przygotowania, w szczególności - typ twórczości poetyckiej albo
muzycznej, który polega na układaniu wierszy lub melodii w obecności słuchaczy': Improwizacje poetyckie Deotymy.
Improwizacje dżezowe. 2. ogólniej 'coś robione bez wcześniejszego przygotowania, na poczekaniu, a przez to często
niestaranne, niedopracowane': Całe te zawody to była jedna wielka improwizacja organizacyjna. Ta sałatka to wynik
improwizacji, po prostu nie spodziewałam się gości.

IMPROWIZOWAĆ l. 'mówić lub tworzyć na poczekaniu, bez przygotowania': Improwizował wtedy scherzo, a potem
półeczkę. Zaimprowizowałeś to przemówienie, to było widać. 2. 'robić coś bez przygotowania, naprędce':
Zaimprowizowałem zabawę "w inteligencję". Improwizowany koncert.

IMPROWIZATOR l. 'artysta mający zdolność improwizacji': Czy Chopin był dobrym improwizatorem? 2. 'człowiek, który
stale coś improwizuje, robi wszystko na ostatnią chwilę, bez przygotowania': Ten wykładowca to improwizator, widać,
że nie przygotowuje zajęć.

IMPROWIZATORSKI albo IMPROWIZACYJNY 'związany z improwizatorem lub improwizacją (w obu znaczeniach)': Dał
popis improwizatorskich umiejętności. Miał prawdziwy talent improwizacyjny.

fr. improvisation z łac. improvisus 'nieprzewidziany, niespodziewany' ifr. improviser 'improwizować'

IMPULS l. 'bodziec do jakiegoś działania, zwłaszcza jakaś pobudka nagła i mająca wewnętrzny charakter': Nie

322

IMPUTOWAĆ

IND

umiał kontrolować swych agresywnych impulsów. Zaczął pisać pod wpływem nagłego impulsu. Sukces był dla niego
impulsem do dalszej pracy. 2. w fizyce 'przebieg bardzo krótkotrwałej wartości, różnej od zera lub dotychczasowej
wartości stałej': Impuls elektryczny. 3. w fizjologii 'krótkotrwałe pobudzenie komórki nerwowej lub mięśniowej':
Impuls nerwowy wywołany pobudzeniem receptora. 4. w telekomunikacji 'jednostka elektroniczna, za pomocą której
mierzy się czas trwania połączeń telefonicznych': Nie mam już więcej impulsów na karcie.

IMPULSYWNY 'łatwo ulegający impulsom, często: po-rywczy i gwałtowny: Impulsywne usposobienie. Przestrzegała
przyjaciółkę, że to bardzo impulsywny mężczyzna.

niem. Impuls z łac. impulsus 'popchnięcie'

IMPUTOWAĆ książk. 'niesłusznie przypisywać komuś popełnienie jakichś złych czynów, pomawiać go o nie':

Imputować komuś nieuczciwość. Proszę nic mi tu nie imputować!

IMPUTACJA książk. rząd. 'przypisywanie komuś jakichś złych czynów'

od łac. imputare 'doliczać'

In symbol pierwiastka chemicznego: ind (zob.)

IN ABSENTIA książk. 'podczas (czyjejś) nieobecności':

Przewodniczący poinformował, że Kowalski przesłał zawiadomienie, iż nie może uczestniczyć w zebraniu z powodu
choroby. Zgadza się natomiast kandydować na przewodniczącego komisji. Tak więc wyboru dokonano in absentia.
Nowak nie był obecny na procesie. Osądzono go in absentia.
lać. in absentia

IN ABSTRACTO książk. (czytaj: in abstrakto) 'w abstrakcji - w oderwaniu od konkretnej sytuacji, konkretnego kontekstu
lub czysto pojęciowo, tylko w wyobrażeniu': Dawnym językoznawcom często zarzucano, że rozpatrują znaczenie słowa
in abstracto, odrywając je od konkretnego kontekstu użycia. Przyjaciel uważa, że moje problemy istnieją tylko in
abstracto, że sobie je wymyśliłem.

lać. in abstracto

INAUGURACJA o/lej, 'uroczyste rozpoczęcie czegoś, zwłaszcza jakiejś imprezy lub działania publicznego':

Inauguracja festiwalu. Inauguracja działalności klubu.

INAUGUROWAĆ oficj. 'dokonać inauguracji czegoś':

Tym przedstawieniem inaugurowali sezon teatralny. Piosenka inaugurująca akademię szkolną.

INAUGURACYJNY oficj. 'związany z inauguracją':

Przemówienie inauguracyjne. Inauguracyjna część uroczystości.

lać. inauguratio

IN BLANCO (czytaj: in blanko) 'o czekach, formularzach itp.: niewypełniony, bez tekstu, z samym tylko podpisem
wystawcy': Czek in blanco. Podpis in blanco na formularzu oświadczenia podatkowego. Na karcie, którą podpisała
niegdyś in blanco, napisano teraz, że zrzeka się praw do spadku.

wl. in blanco, dosłownie 'na białym'

INBRED w hodowli zwierząt 'kojarzenie do rozrodu zwierząt spokrewnionych': Wiele współczesnych ras psów
wyhodowano metodą inbredu.

ang. inbreeding

INCEST rząd. l. inaczej: KAZIRODZTWO 'stosunki płciowe między bliskimi krewnymi, np. bratem i siostrą': Religijne i
kulturowe zakazy incestu znaj dują wytłumaczenie w częstych chorobach genetycznych dzieci zrodzonych ze związków
bliskich krewnych. 2. w hodowli zwierząt 'to samo, co inbred'

lać. incestus

INCIPIT (czytaj: incipit) w nauce o literaturze 'pierwsze słowa jakiegoś utworu': Wiele utworów, zwłaszcza w
literaturze dawnej, nie ma tytułu. W indeksach i spisach treści są one podawane pod incipitami, zazwyczaj zapisanymi
pochylonym drukiem.

lać. incipit 'zaczyna się'

INCOGNITO (czytaj: inkognito) 'nie ujawniając swej tożsamości - przysłówek; ukrycie swej tożsamości - rzeczownik': W
hotelu gościł incognito minister sprawiedliwości. Postanowił zachować incognito.

lać. incognitus 'nieznany'

IN CORPORE (czytaj: in korpore) 'wszyscy razem; w komplecie': Członkowie organizacji zgromadzili się w holu i - tak jak
przyszli - in corpore udali się z petycją do burmistrza. W drugiej części posiedzenia, in corpore, komisja podjęła
uchwałę o przeznaczeniu dodatkowych środków na budowę basenu.

lać. in corpore, dosłownie 'w ciele'

INCYDENT l. 'coś, co się zdarzyło, wypadek, zajście (często oceniane ujemnie)': Przeżyłem tylko jeden taki incydent -
ostry atak na mnie w czasie spotkania w Katowicach. Dopuścili do wielu gorszących incydentów. 2. 'wydarzenie mało
ważne, nie liczące się, stanowiące margines jakiejś sprawy': Te incydenty nie zmienią mojego dobrego zdania o
pańskiej partii.

INCYDENTALNY 'taki, który się zdarzył przypadkiem, mało ważny, uboczny': Zajścia te można by ocenić jako
incydentalne, gdyby nie udział w nich kilku posłów.

lać. incidens 'zdarzający się'

IND 'pierwiastek chemiczny o liczbie atomowej 49 i masie atomowej 114,82: rzadki w przyrodzie srebrzysty metal
(wykazujący też właściwości niemetalu), miękki, ciągli-wy, o niskiej temperaturze topienia; symbol In': Ind jest
używany jako składnik stopów niskotopliwych (wyko-

323

INDAGOWAĆ

I INDUKCJA

rzystywanych np. do lutowania) i stosowany do zabezpieczania powłok metali przed korozją.

n.-fac. indium od łac. indicum 'indygo' (od barwy widma spektralnego tego pierwiastka)

INDAGOWAĆ książk. 'wypytywać kogoś o coś': Autor filmu "Shoah" umyślnie tak indaguje polskich świadków
żydowskiej zagłady, by wydobyć to, co w ich duszach mroczne lub wręcz obrzydliwe. Tadeusz Kantor indagowany był
przez dziennikarzy w sprawach nie tylko artystycznych.

INDAGACJA książk. 'wypytywanie o coś, dawniej też:

badanie w śledztwie': Denerwowała go ta indagacja, to, że po powrocie do domu musiał zawsze odpowiedzieć na
tysiąc pytań o to, gdzie i z kim był i co robił.

lać. indagare 'badać, śledzić'

INDEKS l. 'alfabetyczny wykaz nazwisk, haseł, terminów, tytułów i in. występujących w jakiejś książce lub jakimś
tekście, z podaniem numerów stron, na których występują, zazwyczaj zamieszczany na końcu dzieła': Na końcu
"Mitologii" Jana Parandowskiego jest indeks imion bohaterów i bogów, z podaniem stron, na których w książce
znajdują się opisy ich czynów lub wzmianki o nich. Opracowali indeks osób, wymienianych w listach Mickiewicza. 2.
'książeczka studenta, w którą wpisywane są wszystkie egzaminy i zaliczenia': Po zakończeniu każdego roku
akademickiego studenci przedstawiają swe indeksy dziekanowi. 3. w statystyce 'miara w sposób syntetyczny
określająca zmianę jakichś wielkości w określonym czasie lub przestrzeni': Najsłynniejszy na świecie indeks giełdowy
Dow Jones to wskaźnik zmian kursów giełdowych akcji 30 największych amerykańskich korporacji przemysłowych,
wyliczany przez firmę Dow Jones and Company.

INDEX LIBERORUM PROHIBITORUM 'indeks ksiąg zakazanych - istniejący od połowy XVI do połowy XX w. spis książek
oficjalnie zakazanych przez Kościół rzymskokatolicki, których katolikowi nie wolno było czytać bez specjalnego
zezwolenia': Na "Indeks libero-rum prohibitorum" trafiło wiele fundamentalnych dzieł naukowych, np. "O obrotach
sfer niebieskich" Kopernika, literackich, np. "Boska Komedia" Dantego, i filozoficznych, np. dzieła Woltera.

lać. index 'wskaźnik'

INDEKSACJA 'wyrównywanie wartości pensji, emerytur i innych świadczeń, dokonywane według określonych zasad,
przy zastosowaniu odpowiednich przeliczników, co ma likwidować skutki inflacji': Uchwała rządu znosi też indeksację
rat kredytów hipotecznych. Indeksacja płac sfery budżetowej.

INDEKSOWAĆ 'dokonywać indeksacji': Należy indeksować płace zgodnie ze wskaźnikiem inflacji.

INDEKSACYJNY 'związany z indeksacją, spowodowany przez indeksację': Ustawa indeksacyjna. Jemu to w dużej mierze
gospodarka polska zawdzięczała ów garb indeksacyjny.

ang. indexation od łac. index 'wskaźnik'

INDETERMINIZM 'pogląd filozoficzny głoszący, że zjawiska nie są powiązane łańcuchami przyczynowo-sku-tkowymi -

że wystąpienie zjawiska nie wynika w mechaniczny sposób z wystąpienia innych, wcześniejszych zjawisk i nie pociąga
za sobą dających się zawsze jasno określić skutków': [...] nowa fizyka: wniknąwszy w świat atomów i kwantów, nie
znalazła w nim potwierdzenia determinizmu. Wprawdzie w skali makrofizycznej zjawiska występują tak, jakby były
zdeterminowane, ale w mi-krofizycznej (atomowej) zdaje się panować indetermi-nizm. W atomie -jak to stwierdził
Bohr - elektrony nie mają stałego położenia wobec jądra, przeskakują z orbity na orbitę, a przeskoków tych
przewidzieć niepodobna:

nie wiemy, kiedy nastąpią i dlaczego. Wiedza fizykalna nie znajduje dla nich przyczyn. (Tatarkiewicz)

INDETERMINISTA 'osoba będąca zwolennikiem inde-terminizmu, zwłaszcza filozof uznający słuszność tego poglądu':
Spośród wielkich filozofów do najbardziej znanych indeterministów należą Leibniz i Kant.

INDETERMINISTYCZNY 'związany z indeterminiz-mem, wynikający z indeterminizmu': Indeterministycz-ne idee wolnej

woli człowieka. Indeterministyczna etyka egzystencj alizmu.

fr. indeterminisme od łac. in- 'me',fr. determinisme

INDOKTRYNACJA 'wpajanie komuś pewnych przekonań, doktryn wszelkimi możliwymi metodami, także za pomocą
uporczywej propagandy i manipulacji': Indoktrynacja społeczeństwa przez media masowe.

INDOKTRYNOWAĆ 'wpajać komuś pewne przekonania przy użyciu wszelkich dostępnych środków': W komunistycznej
szkole indoktrynowano młodzież, wpajając jej przekonanie, że jedynie sojusz ze Związkiem Radzieckim jest
zabezpieczeniem niepodległości Polski i jej granic.

ang. indoctrination od łac. in 'w', doctrina 'doktryna'

INDOS w biznesie i finansach 'przeniesienie praw własności wynikających z weksla lub czeku przez odpowiednie
oświadczenie umieszczone na takim dokumencie': Indos jest zazwyczaj dokonywany na odwrocie weksla, ma on np.
formę stwierdzenia "odstępuję na zlecenie Aleksandra Kowalskiego" i podpisu.

INDOSANT w biznesie i finansach 'osoba przekazująca swoje prawa do weksla, czeku itd.'

INDOSAT albo INDOSANTARIUSZ w biznesie i finansach 'osoba, której w wyniku indosu są przekazywane prawa do
weksla lub czeku': W przypadku indosu na okaziciela indosatemjest każda osoba, będąca w posiadaniu weksla lub
czeku.

INDOSOWAĆ w biznesie i finansach 'o wekslu lub czeku: przekazywać do niego prawo własności innej osobie':
Indosowany weksel.

wt. indosso, dosłownie 'na grzbiecie, z tyłu'

I INDUKCJA l. w fizyce 'zjawisko, polegające na magnesowaniu się ciał w zewnętrznym polu magnetycznym
324

II INDUKCJA

INDYKACJA

(indukcja magnetyczna) lub elektryzowaniu się przewodników i dielektryków w zewnętrznym polu elektrycznym
(indukcja elektryczna)': Zjawiska indukcji są powszechnie wykorzystywane w technice, np. w transformatorach i
silnikach elektrycznych.

INDUKTOR 'urządzenie, w którym jest wykorzystane zjawisko indukcji, np. cewka indukcyjna; także: urządzenie w
samochodzie, służące do wywoływania zapłonu paliwa za pomocą iskry elektrycznej'

I INDUKOWAĆ w fizyce 'wzbudzać prądy elektryczne i napięcia w przewodnikach elektrycznych, stosując zmiany
natężenia zewnętrznego pola magnetycznego; wytwarzać prąd indukcyjny, prąd zmienny': Indukować prąd o dużej
częstotliwości.

I INDUKCYJNY w fizyce 'związany z indukcją; także:

działający na prąd indukcyjny': Ładunek indukcyjny. Silnik indukcyjny.

fr. induction od łac. inductio 'wprowadzenie'

II INDUKCJA w logice i nauce 'rozumowanie polegające na wyprowadzaniu wniosków ogólnych z poszczególnych

przypadków i przesłanek z prawidłowości ogólnych': Indukcja jest ważną metodą tworzenia praw naukowych,
polegającą na uogólnianiu wyników eksperymentów i obserwacji.

II INDUKOWAĆ w logice i nauce 'wyciągać wnioski, stosując indukcję': Indukował nowe prawa chemii na podstawie
badań i obserwacji faktów.

II INDUKCYJNY w logice i nauce 'związany z indukcją, stosujący indukcję': Rozumowanie indukcyjne jest odwrotnością
rozumowania dedukcyjnego.

od łac. inductio 'wprowadzenie'

INDUSTRIALIZACJA 'uprzemysłowienie jakiegoś kraju: rozwój w nim przemysłu jako składnika gospodarki, połączony z
ograniczeniem znaczenia innych gałęzi gospodarki, np. rolnictwa, i zwiększaniem się liczby ludności w miastach':
Industrializacja ziem polskich w II połowie XIX w.

INDUSTRIALIZOWAĆ 'dokonywać industrializacji':

Industrializować gospodarkę, kraj. Państwa zindustria-lizowane.

INDUSTRIALIZOWAĆ SIĘ 'podlegać industrializacji': W XIX w. industrializują się państwa zachodniej części naszego
kontynentu.

INDUSTRIALNY 'związany z industrializacją, z przemysłem': Cywilizacja industrialna odznacza się wytwarzaniem i

zużywaniem ogromnej liczby produktów. Krajobraz industrialny.

POSTINDUSTRIALNY 'związany z gospodarką, w której przemysł, a zwłaszcza przemysł ciężki, nie odgrywa
najważniejszej roli': Zdaniem wielu uczonych rewolucja w dziedzinie technologii informatycznych spowoduje nadejście
nowej, postindustrialnej epoki.
ang. industrialization od łac. industria 'skrzętność, przemyślność' (łacińska etymologia podobna jak polskiego stówa:
przemysł)

INDYFERENTYZM l. 'postawa obojętności wobec ważnych kwestii moralnych, religijnych, społecznych itd.':

Indyferentyzm moralny nigdy nie był oceniany pozytywnie. 2. ogólniej 'brak zainteresowania czymś, obojętność na
coś': Można być dotkniętym przez dla płci indy-ferentyzm (Jeremi Przybora).

INDYFERENTNY 'ogarnięty indyferentyzmem (w znaczeniu l. i 2.)': Było to pismo drukujące wielu wybitnych pisarzy
laickich lub indyferentnych. Nie wolno być indy-ferentnym wobec zła.

od łac. indiferens 'nie wykazujący różnic, obojętny'

INDYGENAT 'w dawnych wiekach: pełne prawa obywatelskie w jakimś kraju, w Polsce - prawa szlacheckie,
przyznawane cudzoziemcowi': W Polsce od początku XVII w. indygenat był nadawany przez sejm (wcześniej - także
przez króla) osobom innej narodowości, mającym szlachecki rodowód.

lać. śr. indigenatio

INDYGO l. 'ciemnoniebieski barwnik': Indygo to jeden z najstarszych barwników, używanych m.in. do farbowania
tkanin. Dawniej indygo otrzymywano z roślin, m.in. z rdestu ptasiego, obecnie ten barwnik wytwarza się sztucznie. 2.
'kolor ciemnoniebieski': Wystąpiła w sukience indygo, na którą narzuciła biały szal. W standardzie firma oferuje
karoserie białe, czerwone i indygo.

INDYGOWY rząd. 'mający kolor ciemnoniebieski, ciemny niebieski': Indygowa bielizna. Indygowy błękit.

lać. indicum 'indyjski, indyjski granat'

INDYKACJA 'wskazanie przez pewne gremium kandydata na jakieś stanowisko, będące wstępną turą wyborów, po
której następuje druga tura, w której inne, z reguły węższe, gremium lub osoba mającą odpowiednią władzę powołuje
owego kandydata na to stanowisko': W czwartek w instytucie na ogólnym zebraniu pracownicy dokonali indykacji
nowego dyrektora. Po kilku dniach zebrała się Rada Instytutu, która zaakceptowała zgłoszonego kandydata i zwróciła
się do dziekana wydziału z wnioskiem o formalne powołanie go na stanowisko.

INDYKATOR inaczej: WSKAŹNIK w chemii 'substancja umożliwiająca określenie odczynu roztworu lub innych jego
właściwości': Indykator zmienia swoje zabarwienie pod wpływem określonego odczynu badanego roztworu.

INDYKOWAĆ 'wskazać kogoś jako kandydata na pewne stanowisko': Na zebraniu pracowników Instytutu Języka
Polskiego indykowano profesora Podrackiego na stanowisko dyrektora.

INDYKACYJNY 'związany z indykacją': Zebranie indy kacyjne.

INDYKATYWNY książk. 'wskazujący, zawierający wskazówki': Indykatywna funkcja znaków. Indykatyw-ny fragment
dyskursu.

od łac. indicare 'wskazywać'

325

INEDITA

INFLACJA
INEDITA 'dzieła niewydane - niewydane za życia autora lub niewydane dotąd': Po śmierci pisarza córka opublikowała
inedita znalezione w jego papierach. Juliusz Wiktor Gomulicki zapowiedział wydanie kolejnej partii Norwidowskich
ineditów.

lać. inedita 'niewydane'

INERCJA l. książk. 'postawa odznaczająca się biernością, poddawaniem się losowi i niechęcią do działania':

Społeczeństwo pogrążyło się w inercji. Środowiska artystyczne zerwały z inercją, narodził się nowy kierunek w sztuce.
2. w fizyce inaczej: BEZWŁADNOŚĆ 'właściwość ciał materialnych polegająca na tym, że - jeśli nie działa na nie żadna
siła zewnętrzna - pozostają w spoczynku lub poruszają się ruchem jednostajnym po prostej'

INERCYJNY l. książk. 'związany z inercją - postawą bierności': Inercyjny stosunek do życia. Inercyjne włączenie do
swego artykułu elementów z cudzego opracowania. 2. inaczej: INERCJALNY w fizyce 'związany z bezwładnością': Ruch
inercjalny.

INERCJALNY w fizyce 'to samo, co inercyjny w 2. znaczeniu'

lać. inertia'bezczynność'

IN EXTENSO (czytaj: inekstenso) książk. 'w całości, bez skrótów i zmian': Ten fragment dzieła filozofa przytoczył in
extenso. Mówca zastrzegł, że jest to cytat in ex-tenso.

lać. in extenso, dosłownie 'w (pełnej) rozciągłości'

IN EXTREMIS (czytaj: inekstremis) książk. 'w ostateczności; także: w chwili śmierci': Komendant zastrzegł, że in
extremis sięgnie do środków bardzo drastycznych. W tej ostatniej, dramatycznej chwili, in extremis, przypomniał
sobie swoje dzieciństwo i młodość.

lać. in extremis od: in 'w', extremus 'końcowy'

INFANTYLNY 'niedojrzały lub dziecinny: taki, który przejawia cechy właściwe znacznie wcześniejszym etapom rozwoju
psychicznego niż etap jego życia':

Infantylny staruszek. Jego narzeczona zachowuje się w sposób bardzo infantylny. Infantylna twórczość poety.

INFANTYLIZACJA 'nabieranie przez kogoś lub coś cech infantylnych lub nadanie czemuś cech infantylnych': Postępuje
infantylizacja społeczeństwa. Infan-tylizacja reklam proszków do prania.

INFANTYLIZOWAĆ 'nadawać czemuś cechy infantylne': Infantylizować literaturę.

INFANTYLIZOWAĆ SIĘ albo INFANTYLNIEĆ 'nabierać cech infantylnych': Infantylizująca się młodzież. Na starość
zupełnie zinfantylniał.

INFANTYLIZM l. 'niedojrzałość lub dziecinność':

Drażnił go infantylizm babci. 2. w medycynie 'zespół cech fizycznych i psychicznych, wynikających z niedo-

czynności przysadki mózgowej w okresie dziecięcym:

dziecięce proporcje ciała, bardzo niski wzrost, niedojrzałość płciowa i psychiczna'

lać. infantiiis 'dziecinny'

INFEKCJA książk. inaczej: ZAKAŻENIE 'przedostanie się do ciała lub jakiejś jego części zarazków powodujących
chorobę': Lekarz stwierdził, że to infekcja bakteryjna i przepisał antybiotyki. Infekcja górnych dróg oddechowych.
INFEKOWAĆ książk. inaczej: ZAKAŻAĆ 'powodować infekcję': Został zainfekowany niesterylną strzykawką.
Zainfekowany organizm.

INFEKCYJNY książk. 'związany z infekcją': Lekarz objaśniał dzieciom w szkole mechanizmy infekcyjne chorób. Droga
infekcyjna.

lać. infectio od: inficere 'psuć, zarażać'

INFERNO książk. 'piekło, zwłaszcza w przenośni': Dantejskie "Infemo". Pobyt w obozie wspominał jak infemo.

INFERNALNY książk. 'piekielny, zwłaszcza w przenośni': Infemalne wizje w twórczości katastrofistów.

wl. infemo 'piekło'; słowo spopularyzowane w języku humanistów m.in. dzięki temu, że I część "Boskiej Komedii"
Dantego jest zatytułowana "Infemo"

INFILTRACJA l. w geologii 'przesiąkanie wód powierzchniowych oraz wód pochodzących z opadów atmosferycznych w
głąb skorupy ziemskiej': Wielkość infiltracji jest zależna m.in. od budowy geologicznej skorupy ziemskiej w danym
miejscu. 2. w medycynie inaczej: NACIEK 'naciekanie i odkładanie się ropy i płynów organicznych w tkankach' 3. przen.
'powolne, trudne do zauważenia przenikanie do jakiegoś środowiska obcych wpływów kulturalnych, politycznych,
ideologicznych': Komuniści walczyli z infiltracją ideologii burżuazyjnej i zachodniego stylu życia w obozie
socjalistycznym.

INFILTROWAĆ l. w geologii 'przeciekać w głąb skorupy ziemskiej': Infiltrująca woda przenosi rozpuszczone minerały. 2.
w medycynie 'naciekać i odkładać się w tkankach': Infiltrująca ropa i osocze krwi. 3. przen. 'o ideologii, wpływach
kulturalnych, a także czyichś działaniach, głównie wywiadowczych: powoli przenikać do jakiegoś środowiska':
Infiltrować kulturalnie środowiska młodzieżowe. Policji włoskiej udało się zinfiltro-wać grupy mafijne.

fr. infiltration 'wsiąkanie'

INFLACJA 'szybki wzrost cen towarów, który jest spowodowany zwiększeniem ilości pieniędzy będących w obiegu w
stosunku do ilości towarów na rynku (czyli pieniędzy bez pokrycia w towarach)': Inflacja sięga kilkudziesięciu procent
rocznie. Stłumienie inflacji. Wybuch inflacji.

INFLACYJNY 'związany z inflacją': Procesy inflacyjne. Związki zawodowe wystąpiły z żądaniem indekso-

326

IN FLAGRANTI

INFUŁA

wania płac i przyznania pracownikom dodatku inflacyjnego.

INFLACJOGENNY 'powodujący, rodzący inflację': Czynniki inflacjogenne. Działania inflacjogenne.

od łac. inflatio 'nadęcie, wzdymanie'

IN FLAGRANTI inaczej: FLAGRANTE DELICTO 'na gorącym uczynku': Policjanci schwytali złodzieja in flagranti, w chwili,
gdy wynosił ze sklepu skradzione towary. Złapał żonę z kochankiem in flagranti.

lać. in flagranti, od in 'w', flagrare 'płonąć'

INFOLINIA 'połączenie telefoniczne, zwykle bezpłatne, w trakcie którego jest przekazywana informacja telefoniczna na
określony temat': Zadzwoń! Nasza bezpłatna infolinia czynna jest całą dobę.

| UWAGA! wyraz modny, lepiej używać poprawniejszego || określenia: informacja telefoniczna.

złożenie: info(rmation) + linia

INFORMATYKA 'nauka o elektronicznym przetwarzaniu informacji, głównie o przetwarzaniu ich za pomocą komputera,
oraz o innych zastosowaniach urządzeń elektronicznych; także: związany z tą nauką kierunek studiów w szkole
wyższej': Obecnie informatyka zajmuje się m.in. tworzeniem programów komputerowych i ich wykorzystaniem w
różnorodnych dziedzinach życia, np. w technice, zarządzaniu i administracji, bankowości i pracach wydawniczych. Zdał
na informatykę.

INFORMATYK, 'specjalista w dziedzinie informatycznej, twórca programów komputerowych i nowych rozwiązań

naukowych w tej dziedzinie': Bank zatrudnił dwóch informatyków, których zadaniem jest m.in. administrowanie siecią
komputerową i usuwanie na bieżąco wszelkich usterek w funkcjonowaniu programów.

INFORMATYCZNY 'związany z informatyką': Rewolucja informatyczna. Studia informatyczne. () Społeczeństwo

informatyczne 'społeczeństwo, w którym operowanie informacją-dostarczanie j ej, przetwarzanie itd. -odgrywa
podstawową rolę, stanowi jeden z zawodów i jedną z dziedzin gospodarki'

INFORMATYZACJA 'wykorzystanie w nowoczesnej gospodarce na masową skalę komputerów i innych urządzeń

elektronicznych przetwarzających informacje'; Europa stoi przed kolejnym etapem informatyzacji.

INFORMATYZOWAĆ 'wprowadzać na masową skalę komputery i inne urządzenia przetwarzające informacje':

Informatyzować gospodarkę. Informatyzować jakąś branżę produkcji.

ang. informatics

INFORMEL 'kierunek w sztukach plastycznych rozwijający się od lat 50. XX w., głoszący, że sztuka jest swobodnym
wyrazem fantazji artysty, które nie muszą być,

tak jak w sztuce artystycznej, ujęte w określoną formę wyrazu': Informel rozwijał się m.in. we Francji, Włoszech i
Hiszpanii.

INFORMELISTA 'artysta tworzący dzieła zgodnie z zasadami informelu': Do informelistów należą m.in. Jean Fautier i
Wols (Alfred Schulze). Informeliści wykorzystywali w swych dziełach materiały dotąd nieużywane w sztuce, np.
kawałki materiału, drewna, odpadki.

fr. informel 'bezforemny' (bezforemna sztuka)

INFOSTRADA 'projektowana ogólnoświatowa sieć łączności, o bardzo dużej przepustowości, służąca do przesyłania
informacji techniką cyfrową; globalna sieć informacyjna': Wybór sieci jako bazy rozwoju infostra-dy musi też
uwzględnić opanowanie techniki przesyłania informacji między wybranymi punktami sieci. Obrazowo można
powiedzieć, że przyszła infostrada to "informatyczna autostrada"; zresztą z cząstek tych słów powstała j ej nazwa.

złożenie: info(rmation) + (auto)strada

INFRA- początkowa cząstka wyrazów złożonych, mająca znaczenie 'pod, poniżej, wewnątrz', np. infrastruktura,
infradźwięki, (promieniowanie) infraczerwone

lać. infra 'pod, poniżej'

INFRADŹWIĘKI 'dźwięki niesłyszalne dla ludzkiego ucha, których częstotliwość wynosi mniej niż 16 herców': Choć
infradźwięków nie słyszymy, oddziałują one jednak na nasz organizm i mogą się nawet stać przyczyną różnych
schorzeń.

złożenie cząstki: infra- 'pod' i słowa: dźwięki

INFRASTRUKTURA l. 'wszystkie urządzenia przedsiębiorstw i instytucji usługowych (np. komunikacyjnych,

transportowych, handlowych), które są konieczne do właściwego działania gospodarki albo życia społeczeństwa':
System taki może powstać na podłożu sprawnej infrastruktury rynkowej. 2. ogólniej: 'układ i wzajemne powiązania
wewnątrz jakiejś instytucji lub organizacji':

Infrastruktura uniwersytetu. Zmiany infrastruktury wydawnictwa.

złożenie cząstki: infra- 'wewnątrz' i słowa: struktura od łac. structu-ra 'budowa'

INFUŁA l. 'wysokie, spiczasto zakończone nakrycie głowy, noszone przez biskupów i innych dostojników kościelnych':
Biskupi w infułach. Na Wawelu oglądali infułę św. Stanisława, l.przen. 'biskupstwo': Otrzymał infułę. 3. 'w starożytnym
Rzymie: przepaska symbolizująca władzę': Infułę nosili kapłani, wysocy urzędnicy i cesarze.

INFUŁAT 'dostojnik kościelny nie będący biskupem, ale mający prawo do noszenia infuły, np. opat': Na synod zjechało
wielu biskupów i infułatów.

INFUŁACKI 'związany z infułatem': Godność infułacka.

lać. infuła

327

INFUZJA

INIEKCJA

INFUZJA inaczej: WLEW w medycynie 'wprowadzanie do organizmu lekarstwa, substancji odżywczych lub innych
substancji - dożylnie, rzadziej też: podskórnie lub doodbytniczo': Choremu aplikowano infuzje.

INFUZYJNY w medycynie 'związany z infuzją': Aparatura infuzyjna. Płyn infuzyjnyjest stosowany w celu uzupełnienia
niedoboru krwi.

łac. infusio

INGERENCJA ksiąźk. 'wtrącanie się w cudze sprawy, próba wywierania nacisku na kogoś albo na coś, mieszanie się do
czegoś': Jest to ingerencja w wewnętrzne sprawy Gruzji. Próby ingerencji można obserwować nawet w sądownictwie.
Ingerencja rządu w sprawy, których rozstrzygnięcie leży w gestii parlamentu.

INGEROWAĆ ksiąźk. 'wtrącać się do czegoś, próbować wywierać nacisk, mieszać się do czegoś': Organa te nie będą
mogły ingerować w treść programów telewizyjnych. Nie ingeruj, proszę, w sprawy rodzinne.

z łac. ingerere 'wprowadzać, wnosić'

INGREDIENCJE przestarz. 'składniki jakiejś mieszaniny lub jakiegoś złożonego produktu': Babcia skrupulatnie notowała
sposób przyrządzania potraw i wszystkie ingrediencje.

INGRED1ENT rząd. 'składnik jakiejś mieszaniny lub złożonego produktu'

UWAGA: Słowa: ingrediencje i ingredient są obecnie w języku polskim rzadkie. Na opakowaniach wielu artykułów
spożywczych można natomiast spotkać ich angielski odpowiednik: ingredients - poprzedzający wyliczenie składników
produktu.

od łac. ingrediens 'wchodzący'

IN GREMIO 'zbiorowo, wspólnie; wszyscy razem': Przystąpili do tego działania in gremio. Wszyscy byli za, więc w
protokole zapisano, że członkowie komitetu in gremio popierają zgłoszony wniosek. łac. in gremio od in 'w', gremium
'ciało'

INGRES 'uroczystość kościelna, w czasie której nowo mianowany biskup wkracza do katedry i obejmuje władzę w
diecezji': Nie mogli zapomnieć wspaniałego ingresu biskupa sandomierskiego.

od łac. ingressus 'wkroczenie'

INHALACJA w medycynie 'wziewanie, wchłanianie przez usta i nos oparów jakiejś cieczy w celach leczniczych':

Inhalacje z olejku eukaliptusowego. Inhalacje parowe. Zrobić dziecku inhalacje.

INHALATOR 'urządzenie służące do inhalacji, rozpylające używane do niej ciecze': Inhalator do nosa, do gardła.

INHALATORIUM 'pomieszczenie, w którym odbywają się inhalacje'

INHALOWAĆ w medycynie 'wdychać rozpylone substancje, by wyleczyć chory narząd': Zgodnie z zaleceniami lekarza
codziennie inhalował nos i gardło.

INHALACYJNY w medycynie 'związany z inhalacjami, służący do nich': Leczenie inhalacyjne. Namiot inhalacyjny.

fr. inhalation z łac. inhalare 'wdychać'

INHERENCJA ksiąźk. 'konieczny związek czegoś z czymś, tkwienie przez jedną, zwykle abstrakcyjną, rzecz, w innej:
Inherencja właściwości przedmiotu z samym tym przedmiotem, o której mówią filozofowie, polega na tym, że bez
tego przedmiotu owe właściwości nie mogą wystąpić.

INHERENTNY ksiąźk. 'związany z czymś w sposób konieczny, tkwiący w tym, nieodłączny od tego': Możliwość
wystąpienia kilkuprocentowego marginesu błędu jest inherentną cechą tej metody socjologicznej.

lać. inhaerens od: inhaerare 'przykleić do czegoś'

IN HONOREM 'ku czci': Czytał artykuły naukowe z księgi wydanej in honorem profesora Jana Rozwadowskiego.

lać. in honorem

INICJOWAĆ 'zapoczątkowywać coś, dawać jakiś pomysł, występować z jakimś projektem': Oględziny pomnika
zainicjowała redakcja "Życia Warszawy ". Budowę metra inicjowano w Warszawie kilkakrotnie.

INICJATOR 'człowiek, który coś inicjuje, występuje z jakimś projektem, pomysłem': Inicjatorem spotkania był burmistrz
Mokotowa. Nie wiadomo, kto był inicjatorem tego projektu.

INICJACJA ksiąźk. l. 'obrzęd, w czasie którego jakaś osoba otrzymuje nową rolę w swoim życiu, zostaje przyjęta do
jakiejś grupy ': Inicjacja u ludów pierwotnych. Przeprowadzić inicjację. Inicjacja chłopca na mężczyznę. 2.
'przekroczenie pewnego etapu w życiu związane z poznaniem czegoś nowego, robieniem czegoś po raz pierwszy':
Inicjacja seksualna. 3. 'zapoczątkowanie czegoś': Inicjacja współpracy gospodarczej między dwoma krajami.

INICJACYJNY ksiąźk. 'związany z inicjacją - najczęściej w znaczeniu l.': Obrzędy inicjacyjne.

INICJALNY ksiąźk. 'początkowy, występujący na początku': Ozdobna litera inicjalna. W języku niemieckim przeważa
akcent inicjalny, padający na pierwszą sylabę w wyrazie.

lać. initiare 'zaczynać' i initiator 'ten, kto coś zaczyna'

INIEKCJA w technice i medycynie 'wstrzyknięcie jakiejś substancji lub gazu': Iniekcja środka leczniczego.
Konserwatorzy dokonali iniekcji specjalnych substancji do pnia osiemsetletniego dębu.

INFEKCYJNY w technice i medycynie 'związany z iniekcją': Metoda iniekcyjna. Płyny iniekcyjne.

fr. injection

328

INKARNACJA

INSCENIZACJA

INKARNACJA w filozofii i wielu religiach 'wcielenie:

przyjęcie ciała przez duszę ludzką lub bóstwo': Cykle kolejnych inkamacji w religii hinduskiej. Inkamacja Chrystusa.

p.-tac. incamatio od łac. in 'w' caro, dopełniacz: camis 'ciato'

INKASENT 'urzędnik pobierający opłaty od klientów, zwłaszcza opłaty za prąd, gaz i wodę': Inkasent elektrowni spisał
licznik i zostawił nam rachunek za ostatni kwartał.

INKASOWAĆ 'pobierać należne sobie pieniądze; dokonywać inkasa': Za ten artykuł zainkasował 100 złotych. Inkasować
weksel.

UWAGA: słowo inkasować jest też używane przez komentatorów sportowych w takich zwrotach, jak np. "bokser
zainkasował mocny cios". Znacznie lepiej mówić w tym wypadku otrzymał mocny cios.

INKASO w bankowości 'egzekwowanie roszczeń: podejmowanie pieniędzy na podstawie weksla lub innego
dokumentu na zlecenie': Inkaso weksla, czeku.

niem. Incassent,"'/. incasso

INKORPORACJA 'włączenie w obręb czegoś, zwłaszcza wcielenie jakiegoś terytorium w obręb innego': Inkorporacja
Prus Zachodnich do Korony.

INKORPOROWAĆ 'dokonywać inkorporacji': Niektórzy polscy możnowładcy chcieli inkorporować Litwę.

INKORPORACYJNY 'związany z inkorporacją': Akt inkorporacyjny. Akcja inkorporacyjna.

lać. incorporatio 'wcielenie'

INKRUSTACJA 'zdobienie, polegające na włączaniu w powierzchnię jakiejś rzeczy drogocennych materiałów,

układanych w rozmaite wzory; także: powstała w wyniku tego ozdoba': Inkrustacja to technika stosowana najczęściej
przy wyrobie biżuterii. Głownia szabli z rubinowymi inkrustacjami. Podziwiali wspaniałe inkrusta-cje królewskiej
zastawy stołowej.

INKRUSTATOR 'rzemieślnik zdobiący coś metodą inkrustacji': Inkrustator zdobił naszyjnik kamieniami szlachetnymi.
INKRUSTATORSTWO 'sztuka inkrustowania; zajęcie inkrustatora': Doskonalił się w inkrustatorstwie. Trudnił się
inkrustatorstwem.

INKRUSTOWAĆ 'zdobić coś techniką inkrustacji': Kasetka z drzewa sandałowego inkrustowana złotem. Inkrustował
bransoletę diamentami.

od łac. incrustatio 'pokrywanie okładziną'

INKRYMINACJA książk. 'posądzenie, oskarżenie o coś':

Inkryminacja o zabójstwo.

INKRYMINOWAĆ książk. 'posądzać, oskarżać o coś':

Inkryminowany autor był przez prasę odsądzany od czci i wiary. Opublikowano inkryminowany passus książki.

lać. sr. incriminare 'obwiniać'

INKUB 'złośliwy, nocny demon': W wierzeniach starorzymskich inkub był złośliwym demonem, zniewalającym śpiące
kobiety i wywołującym koszmary senne. W demonologii średniowiecznej utożsamiano go z diabłem, spółkującym z
wiedźmami.

lać. incubus

IN MEMORIAM 'ku pamięci': Wzniesiono obelisk in memońam wielkiego męża stanu. Swą nową symfonię
zadedykował: in memoriam Matki Teresy z Kalkuty.

lać. in memoriam

IN MINUS 'na niekorzyść, na minus': Księgowa zawiadomiła dyrektora, że w tym miesiącu mają in minus kilkaset
tysięcy złotych.

tac. in minus

INNOWACJA 'wprowadzenie czegoś nowego; także: nowość gdzieś wprowadzona': Innowacją są drzwi harmonijkowe
w kuchni. Wprowadzić innowacje do programu szkolnego.

INNOWATOR 'osoba wprowadzająca innowacje': Jako innowator otrzymał dodatkową premię.

INNOWACYJNY 'będący innowacją, pełen innowacji' Pomysł innowacyjny.

lać. innovatio 'odnowienie'

IN PERSONA 'osobiście, we własnej osobie': In persona zjawili się: szef sztabu i dowódca marynarki.

lać. in persona

IN PLUS 'na korzyść, na plus': Obliczył, że nie tylko wychodzi na swoje, ale z całej transakcji zostanie mu jeszcze
kilkadziesiąt tysięcy złotych in plus. Z reguły licytacja ma charakter podbijania ceny in plus - kupuje ten, kto zaoferuje
najwyższą cenę, zaś przetarg na jakieś roboty - in minus: wygrywa ta firma, która zobowiąże się do jak najtańszego
wykonania pewnych prac.

lać. m plus

INRI 'skrót słów: lesus Nazarenus Rex ludaeorum - Jezus Nazarejski Król Żydowski': Napis INRI widnieje na tabliczce
umieszczanej nad wizerunkiem lub rzeźbą ukrzyżowanego Chrystusa.
lać., z Ewangelii św. Jana

INSCENIZACJA l. 'przygotowanie i wystawienie na scenie utworu literackiego lub muzycznego': Inscenizacja dokonana
przez amatorski zespół teatralny. Udana inscenizacja baletu Piotra Czajkowskiego "Jezioro łabędzie". 2. 'spektakl
teatralny lub widowisko muzyczne wystawione przez kogoś na scenie': Uczniowie porównywali dwie inscenizacje
"Dziadów" Adama Mickiewicza.

INSCENIZATOR 'osoba dokonująca scenicznego opracowania jakiegoś utworu, zazwyczaj reżyser': Insceniza-

329

INSEKT

IN STATU NASCENDI

tor wprowadził do sztuki drobne zmiany. Uzdolnieni in-scenizatorzy.

INSCENIZOWAĆ l. 'dokonywać inscenizacji jakiegoś utworu literackiego lub muzycznego': Był doświadczonym
reżyserem, który inscenizował m.in. "Hamleta" Szekspira. Bajka zainscenizowana przez uczniów trzeciej klasy. 2.
przen. 'pozorować coś po to, by wprowadzić kogoś w błąd': Zainscenizować porwanie. Zainsce-nizować ucieczkę z
więzienia.

INSCENIZACYJNY 'związany z inscenizacją': Nowa koncepcja inscenizacyjna.

INSCENIZATORSKI 'związany z inscenizatorem':

Techniki inscenizatorskie. Inscenizatorska realizacja sztuki.

lać. in 'do,na'scaena 'scena'

INSEKT słowo używane zazwyczaj w liczbie mnogiej: INSEKTY: 'owady, zwłaszcza owady uciążliwe dla człowieka':
Walczyli z pasożytniczymi insektami: pchłami, wszami i pluskwami. W zsypach gnieżdżą się insekty:

karaluchy i prusaki.

lać. insectum

INSEMINACJA inaczej: UNASIENNIANIE w hodowli zwie-rząt 'zapładnianie samic zwierząt hodowlanych spermą
pobraną wcześniej od samców': Inseminacja jest stosowana m.in. ze względu na to, że pozwala na zapłodnienie
bardzo wielu samic spermą wartościowych samców i zapobiega rozprzestrzenianiu się chorób zwierzęcych.

INSEMINATOR 'specjalista, który dokonuje inseminacji'

INSEMINACYJNY w hodowli zwierząt 'związany z inseminacją': Zabiegi inseminacyjne.

fr. insemination od łac. inseminare 'wsiewać'

INSERAT przestarz. 'ogłoszenie w prasie, zwykle o charakterze reklamowym': Czytał inseraty firm stolarskich i
meblarskich.

niem. Inserat od łac. inserare 'wstawić, włączyć'

INSPEKCJA l. 'sprawdzanie przez zwierzchników lub upoważnione osoby tego, czy jakaś jednostka administracyjna,
wojskowa itd. działa prawidłowo': Na inspekcję przyjechała specjalna komisja. 2. 'zwierzchnicy lub upoważnione
osoby, sprawdzający, czy jakaś jednostka działa prawidłowo': Inspekcji przewodził generał.

INSPEKTOR l. 'osoba sprawdzająca, czy jakaś jednostka działa prawidłowo': Próbowano przekupić inspektora. 2.
'stopień w hierarchii urzędniczej'

INSPEKTORAT 'urząd, którego zadanie polega na sprawdzaniu prawidłowości działania podległych jednostek;

także: biuro, w którym się ten urząd mieści': Dyrektor zwrócił się z tą sprawą do inspektoratu oświaty. Poszedł do
inspektoratu dróg publicznych.

INSPEKCJONOWAĆ 'przeprowadzać inspekcję': Pułk był inspekcjonowany przez szefa sztabu generalnego.

INSPEKCYJNY 'związany z inspekcją, zwykle: przeprowadzający inspekcję': Brygada inspekcyjna wyruszyła w drogę.
Dowódca przeczytał raport oficera inspekcyjnego.

lać. inspectio 'nadzór'

INSPICJENT 'pracownik teatru czuwający nad przedstawieniem od strony technicznej': Inspicjent czuwał nad tym, by w
odpowiednim momencie była podnoszona i opuszczana kurtyna, dbał o prawidłowe oświetlenie sceny oraz o to, by
aktorzy wchodzili na nią i schodzili z niej we właściwym czasie.

od łac. inspiciens 'wglądający'

INSPIRACJA l. 'podsuwanie jakiegoś pomysłu, poddawanie myśli, wpływ wywierany na kogoś': Powołuje się on na
inspirację chrześcijańską. Zaczęła spisywać piosenki ludowe z inspiracji znanego folklorysty. 2. 'coś, co pobudza do
twórczości, zapał, natchnienie': Inspiracją tej twórczości był folklor huculski. Czerpała inspirację z rozmów
codziennych, tych sklepowych i ulicznych.

INSPIROWAĆ 'być inspiracją, dawać inspirację (w znaczeniu l.), pobudzać do jakiegoś działania, do twórczości, być
bodźcem': Inspirowały nas badania Bronisława Malinowskiego. Co inspirowało Rafaela, gdy tworzył swoje Madonny?

INSPIRATOR 'ten, kto coś inspiruje, podsuwa myśl, pomysł' : Inspiratorem wystawy był znany reżyser filmowy.

INSPIRACYJNY 'związany z inspiracją, pobudzający do działania': Inspiracyjne pomysły.

lać. inspiratio 'natchnienie' od: inspirare 'wdmuchnąć, natchnąć'

INSTANCJA 'każdy z kolejnych szczebli w systemie zależnych od siebie instytucji, każdy kolejny stopień w hierarchii
władz': Niska, wysoka, najwyższa instancja. Instancje partyjne, związkowe. Zwrócili się z prośbą do najwyższej
instancji. Apelował do sądu wyższej instancji-

INSTANCYJNY 'związany z istnieniem kolejnych instancji': Instancyjny system sądownictwa.

niem. Instanz

INSTANT 'o produktach spożywczych: będący sproszkowanym ekstraktem, łatwo rozpuszczalnym w wodzie':

Przyrządzanie produktów instant jest szybkie, proste i nie wymaga gotowania. Kawa instant. Mleko instant. Rosół z
kury instant.

INSTANTYZACJA 'wytwarzanie z normalnych produktów spożywczych produktów instant': Instantyzacja mleka.

ang. instant, dosłownie 'natychmiast; nagły' od/ac. instans 'nagły'

IN STATU NASCENDI (czytaj: in statu nascendi) książk. 'w momencie powstawania - wyrażenie najczęściej

330

INSTRUMENTALNY

INSYNUACJA

używane w odniesieniu do reakcji w fizyce i chemii, by podkreślić, że chodzi dokładnie o ten moment, w którym się
odbywają, niekiedy też żartobliwie w innych sytuacjach': Uczniowie obserwowali tę reakcję in statu na-scendi. Wioząc
gości zagranicznych po rozkopanej drodze, z uśmiechem wytłumaczył im, że to ulica in statu nascendi.

lać. in statu nascendi, dosłownie 'w momencie rodzenia się'

INSTRUMENTALNY l. 'wykonywany na instrumentach muzycznych': Muzyka instrumentalna. 2. 'taki, który jest

traktowany tylko jako środek do czegoś, jako narzędzie czegoś; pomocniczy, służący komuś': Dość już mamy
instrumentalnego traktowania kobiet jako stworzeń służących tylko do rodzenia dzieci. Czy można przeciwstawić się
instrumentalnemu wykorzystywaniu dzieci jako małych żebraków?

INSTRUMENTALNIE 'w sposób instrumentalny': Instrumentalnie próbuje się stosować taktykę prowadzącą do
sparaliżowania służb miejskich. Potraktowała go instrumentalnie, żeby dostać się na uniwersytet.

INSTRUMENTALIZACJA 'traktowanie czegoś lub kogoś w sposób instrumentalny': W latach 50. doszło do
instrumentalizacji sztuki, zrobiono z niej tubę propagandową jedynie słusznej ideologii.

INSTRUMENTALIZOWAĆ 'traktować coś lub kogoś w sposób instrumentalny': Instrumentalizować kulturę i

manipulować nią. Instrumentalizować partnera.

z łac. instrumentum 'narzędzie'

INSTYNKT l. 'czynności i reakcje zwierząt oraz ludzi celowe, ale nieświadome i niewyuczone, oparte na wrodzonych
mechanizmach psychicznych': Instynkt odgrywa bardzo ważną rolę w życiu zwierząt i znacznie mniej ważną, lecz także
istotną, w życiu ludzi. Instynkt macierzyński. Instynkt samozachowawczy. 2. przen. 'wrodzone umiejętności jakiejś
osoby w pewnej dziedzinie, wyczucie w niej': Mawiano, że Lech Wałęsa ma niezwykły instynkt polityczny. 3. przen.
'uwarunkowane biologicznie żądze człowieka' Powodowały nim niskie instynkty. 4. przestarz. 'skłonności psychiczne
jakiejś osoby'

INSTYNKTOWNY 'związany z instynktem - celowymi, ale nieświadomymi i niewyuczonymi reakcjami i czynnościami

ludzi i zwierząt': Do instynktownych działań czynności ptaków należą m.in. budowa gniazd, żywienie i chronienie
piskląt, loty do ciepłych krajów. Odczuwał przed nim instynktowny lęk.

ang. instinct z łac. instinctus 'popęd, bodziec'

INSTYTUCJONALNY 'taki, który ma formę instytucji, sformalizowany': Instytucjonalne formy wpływania na kulturę
przez finansowanie teatrów i domów kultury.

INSTYTUCJONALIZACJA 'nadanie czemuś formy instytucji lub nabieranie przez coś tej formy': Instytucjonalizacja ruchu
społecznego. Instytucjonalizacja działalności twórczej. Skoro pisarstwo stało się profesją, jakiś

stopień instytucjonalizacji zawodu pisarza jest nieunikniony.

INSTYTUCJONALIZOWAĆ 'nadawać czemuś formy instytucji': Instytucjonalizować sztukę, wszelkie formy nauczania i
wychowania. Zinstytucjonalizowane struktury związkowe.
INSTYTUCJONALIZOWAĆ SIĘ 'nabierać form instytucji': Pomoc charytatywna, która kiedyś była spontanicznym ruchem
społecznym, zinstytucjonalizowała się z upływem czasu.

z łac. institutio 'urządzenie'

INSTYTUT 'placówka prowadząca działalność naukowo--badawczą, dydaktyczną lub kulturalną, często - zwłaszcza w
przypadku instytutów naukowych - będąca jednostką w strukturze akademii nauk lub szkoły wyższej':

Instytut Języka Polskiego Uniwersytetu Warszawskiego prowadzi badania dotyczące współczesnego języka polskiego
w kraju i poza jego granicami, zajmuje się historią polszczyzny oraz opracowuje skuteczne metody nauczania języka
polskiego w szkole. Instytut Goethego, działający w wielu krajach, upowszechnia kulturę niemiecką oraz wiedzę o
Niemczech.

INSTYTUTOWY 'związany z instytutem': Władze instytutowe. Pomieszczenia instytutowe. fr. institut z łac. institutum
'urządzenie, przepis'

INSULINA 'hormon wydzielany przez trzustkę, regulujący poziom cukru we krwi': Lekarz podał insulinę choremu na
cukrzycę. Zbadano mu poziom insuliny we krwi.

INSULINOWY 'związany z insuliną, z jej poziomem we krwi, zawierający insulinę': Zastrzyki insulinowe.

wl. insulina - nazwa firmowa leku, od stówa łac. insula 'wyspa' (chodzi o tzw. wyspki Langerhansa w trzustce, w
których ten hormon jest wytwarzany)

INSUREKCJA przestarz. 'powstanie zbrojne - określenie używane najczęściej w stosunku do powstania

kościuszkowskiego': Po zdławieniu insurekcji kościuszkowskiej Rosja, Austria i Prusy dokonały trzeciego rozbioru
Polski.

INSUREKCYJNY przestarz. 'związany z insurekcją, powstańczy': Dowództwo insurekcyjne. łac. insurrectio 'powstanie'

INSYGNIA 'przedmioty, które są symbolem sprawowanej władzy lub urzędu, zwłaszcza urzędu o długich tradycjach
historycznych': W muzeum przechowywano insygnia królewskie: berło, jabłko i miecz koronacyjny. Insygnia papieskie,
rektorskie.

od łac. insigne 'odznaki, znaki rozpoznawcze'

INSYNUACJA 'przypisywanie komuś czynów niegodnych albo niezgodnych z prawem, niepoparte żadnymi dowodami;
wmawianie komuś czegoś złego': Nie mam

331

INTEGRACJA

I INTELIGENCJA

zwyczaju komentowania insynuacji, mających na celu kompromitowanie uczciwych ludzi.

INSYNUOWAĆ 'przypisywać komuś czyny niegodne, nieprawe - bez dowodów na nie; złośliwie wmawiać komuś coś':
Oni też insynuowali, że byłem agentem UB, ale nie umieli tego dowieść.

lać. insinuatio 'wnikanie do wnętrza' od: insinuare 'wślizgnąć się'

INTEGRACJA 'łączenie się jakichś osób, grup, instytucji, regionów, państw, tworzenie z nich jednego, jednolitego
organizmu; zespalanie się, scalanie': Wątpliwości dotyczące nadmiernej integracji europejskiej. Integracja uczniów w
klasie.

INTEGROWAĆ 'podlegać integracji, łączyć się w jedną całość': Czas symboli, które integrowały całe społeczeństwo,
minął. Dziś regiony nie integrują się tak łatwo jak jeszcze dwa lata temu.

INTEGRACYJNY 'związany z integracją, służący integracji': Procesy integracyjne. Studenci pierwszego roku wyjechali na
obóz integracyjny.

INTEGRALNY 'taki, który stanowi całość albo jest nie-rozdzielnie związany z całością, nienaruszalny': Integralną częścią
naszego programu jest walka z bezrobociem.

INTEGRALNOŚĆ 'bycie integralnym, nienaruszalność w ramach całości': Integralność terytorialna państwa to

nienaruszalność całości jego terytorium.

lać. integratio 'odnowienie' i integralis 'odnowiony' od: integrare 'odnowić'

INTEGRALIZM 'ruch faszystowski w Brazylii w latach 20.i30.XXw.'

INTEGRALISTA 'zwolennik brazylijskiego integraliz-mu': Integraliści próbowali w 1938 r. objąć władzę w Brazylii na
drodze zamachu stanu'

INTEGRALISTYCZNY 'związany z integralizmem lub z integralistami': Hasła integralistyczne. Partia integralis-tyczna.

od nazwy brazylijskiej partii faszystowskiej: Akcja Integralistyczna

INTEGRATOR 'przyrząd - obecnie elektroniczny - do wyliczania całek określonych funkcji wykreślnych' ang. integrator
od łac. integrator 'czyniący całkowitym'

INTEGRYZM 'prąd we współczesnym katolicyzmie, wyrażający się chęcią objęcia zainteresowaniami Kościoła całego
życia społecznego i odgrywania w nim czołowej roli': Integryzm rozwinął się przed II Soborem Watykańskim.

INTEGRYSTA 'zwolennik integryzmu': Dla Waszyngtonu papież jako autorytet moralny to integrysta.

[NTEGRYSTYCZNY 'związany z integryzmem': Poglądy integrystyczne. Hasła integrystyczne.

z łac. integer 'cały, nietknięty'

INTELEKT 'umysłowość człowieka, zwłaszcza jego zdolność do poznawania i rozumienia': Odznaczał się wybitnym
intelektem. Cenił jej urodę i walory jej intelektu. Spotkania z profesorem wzbogacały duchowość i intelekt studentów.

INTELEKTUALISTA 'osoba o wybitnym intelekcie, zajmująca się twórczą pracą umysłową, zwykle uczony, artysta lub
pisarz': Jerzy Jedlicki w swoim artykule o intelektualistach zastanawia się, jakie pożytki ma społeczeństwo z
"zawodowego mądrali".

INTELEKTUALNY 'związany z intelektem, niekiedy przeciwstawianym emocjom lub sferze duszy': Elita intelektualna.
Dyskusja intelektualna. Szkoła powinna dbać o rozwój intelektualny i duchowy uczniów.

INTELEKTUALIZACJA 'nadawanie czemuś cech intelektualnych, ścisłe związanie tego z rozumem, umysłem': Artysta
uważał, że intelektualizacja sztuki prowadzi do jej zubożenia, sztuka powinna wyrażać to, co najgłębsze,
niepoznawalne, niepojmowalne rozumem.

INTELEKTUALIZOWAĆ 'nadawać czemuś cechy intelektualne, ściśle wiązać to z rozumem, umysłem': Inte-
lektualizować język utworu. Zintelektualizowana poezja pamasistów.
od łac. intellectus 'pojmowanie, rozumienie'

I INTELIGENCJA 'sprawność umysłowa': Uważała, że inteligencję człowieka można najłatwiej poznać po tym, jak radzi
sobie z rozwiązywaniem różnych, nowych problemów i z jaką prędkością przyswaja nowe wiadomości. Wielu
psychologów uważa, że należy mówić o różnych inteligencjach, np. inteligencji technicznej, emocjonalnej, językowej,
bowiem różne są sprawności umysłowe. () Sztuczna inteligencja 'systemy informatyczne działające podobnie jak
umysł człowieka': Systemy sztucznej inteligencji są wykorzystywane m.in. w kos-monautyce i diagnostyce medycznej.

ILORAZ INTELIGENCJI, w angielskim skrócie 10 (czytaj: iku albo ajkiu) 'liczba określająca stopień rozwoju umysłowego
jakiejś osoby': W przypadku dzieci iloraz inteligencji jest to stosunek liczby punktów uzyskanych z testu do liczby lat.
Iloraz inteligencji dorosłych oblicza się, dzieląc liczbę punktów z testu przez średni wynik uzyskany w badaniach
danego społeczeństwa. Przeciętny iloraz inteligencji wynosi od 90 do 110 punktów. Badania ilorazu inteligencji osób
dorosłych, popularne w niektórych krajach, np. w Stanach Zjednoczonych, są krytykowane przez psychologów jako
nieobiek-tywne i nienaukowe, bo mierzące trudne do określenia właściwości psychiczne.

INTELIGENTNY l. 'o człowieku, lub - rzadziej - o zwierzęciu: odznaczający się wysoką inteligencją, bystry i pojętny':
Inteligentna rozmówczyni. Delfiny należą do najinteligentniejszych zwierząt. Inteligentne towarzystwo. 2. 'o cechach
wyglądu człowieka lub - rzadziej -zwierzęcia, a także działaniach i zachowaniach ludzi albo zwierząt: znamionujący
inteligencję, bystry, dowcipny, lekki': Inteligentna buzia. Inteligentna rozmowa. Inteligentne odpowiedzi ucznia.

332

II INTELIGENCJA

INTERCITY

UWAGA: Obecnie coraz częściej - zwłaszcza w reklamach - używa się przymiotnika inteligentny w odniesieniu do
wytworów przemysłowych, np. inteligentny samochód, inteligentny krem do twarzy, inteligentne nawozy sztuczne.
Jest to przykład rozpowszechnionej pod wpływem angielskim antropomorfizacji, czyli przypisywania przedmiotom i
zwierzętom cech ludzkich. Należy pamiętać o tym, że "inteligencja" maszyn i produktów przemysłowych ma charakter
odtwórczy, zależy od tego, jak je człowiek zaprogramował. Natomiast inteligencja człowieka ma zawsze twórczy
charakter.

lać. intelligentia 'pojmowanie, rozumienie', IQ - ang. l.Q. skrót:

I(ntelligence) Q(uotient) 'iloraz inteligencji'

II INTELIGENCJA 'warstwa społeczna, którą tworzą ludzie z wyższym wykształceniem': Hitlerowcy zamierzali zniszczyć
polską inteligencję: inżynierów, nauczycieli, lekarzy, prawników, księży itd., by w ten sposób odebrać Polakom
świadomość narodową.

INTELIGENT 'osoba należąca do inteligencji': Literatura przełomu XIX i XX w. obfituje w heroiczne postacie polskich
inteligentów, takich jak doktor Judym, którzy na swych barkach nieśli ciężar walki o sprawę narodową i postęp
społeczny.

UWAGA: Pojęcie inteligencji jako pewnej warstwy społecznej nie ma długiego rodowodu - sięga przywołanych w
cytacie czasów doktora Judyma i "Siłaczki". Wiele wskazuje też na to, że obecnie jego żywot się kończy, od początku
lat 90. XX w. jest ono używane coraz rzadziej -zarówno w Polsce, jak i w innych krajach, w których je (w ogóle)
stosowano, np. w Niemczech.

od słowa: inteligencja I
INTELLIGIBILE w filozofii 'coś, cojestpojmowalne rozumem, a niepojmowalne zmysłami': To pojęcie abstrakcyjne to
intelligibile. Tworzone przez niego modele rzeczywistości to intelligibile, testuje się je tylko przez poszukiwanie
wewnętrznych, logicznych sprzeczności.

INTELLIGIBILNY ksiąźk. 'pojmowalny, dostępny poznaniu rozumowemu': To czyni nowy system bardziej intelligibilnym.

p.-lać. intelligibilis

INTENDENT 'pracownik administracji, kierujący działem gospodarczym jakiejś instytucji': Intendent dokonał
inwentaryzacji mebli i sprzętu w zakładzie.

INTENDENTURA l.'dział gospodarczy jakiejś instytucji; także: biuro, w którym on się mieści': Kierownik polecił, by
intendentura zajęła się zakupem nowych mebli. Poszedł do intendentury po materiały biurowe. 2. 'w wojsku: służba
kwatermistrzowska zaopatrzenia i obsługi wojsk': Intendentura wojskowa uregulowała rachunki wobec dostawców
sprzętu.

niem. Intendent z łac. intendens 'dozorujący'

INTENSJA w logice i językoznawstwie 'sens, treść danej nazwy - zbiór cech tego, do czego się ona odnosi': In-

tensja nazwy jest odwrotnie proporcjonalna do jej eks-tensji. Im szersza jest intensja - tym węższa ekstensja.

INTENSJONALNY w logice i językoznawstwie 'związany z treścią, a nie z zakresem': Prawdziwość zdań inten-sjonalnych
jest w logice związana z sensem użytych nazw, nie wiąże się natomiast z ich zakresem.

ang. intension od łac. zapewniać'

intensio od: intendere, m.in. 'twierdzić,

INTER- cząstka wyrazów złożonych o znaczeniu 'między', dodawana do rzeczowników i przymiotników, wskazująca na
to, że oznaczają coś, co jest między pewnymi punktami w przestrzeni lub czasie, np. intercity, interglacjał, cechę
czegoś, co jest związane z różnymi punktami czy też odniesieniami, np. interdyscyplinarny, a także oddziaływanie na
siebie albo zetknięcie (najczęściej) dwóch zjawisk, osób czy przedmiotów, np. interakcja

lać. inter 'między'

INTERAKCJA l. w naukach społecznych 'kontakty między różnymi osobami i grupami osób, w czasie których dochodzi
do wzajemnego oddziaływania między nimi':

Socjolog opisywał charakterystyczny dla tej społeczności typ interakcji. Badano interakcje językowe w rejonach
wieloetnicznych i wielokulturowych. 2. w różnych naukach 'oddziaływanie na siebie różnych zjawisk, przedmiotów,
organizmów, substancji': Interakcje leków mogą powodować osłabienie lub wzmocnienie ich działania. Interakcje
między różnymi gatunkami w pewnym środowisku ekologicznym.

INTERAKCYJNY w różnych naukach 'związany ze wzajemnym oddziaływaniem': Relacje interakcyjne w społeczeństwie.

Mechanizmy interakcyjne w gospodarce.

INTERAKCJONIZM SYMBOLICZNY 'nurt we współczesnej socjologii, zajmujący się głównie badaniami interakcji między
jednostkami, związanych z posługiwaniem się różnymi kodami symbolicznymi, np. językiem'

złożenie cząstki: inter- i słowa: akcja, w polszczyźnie kalka ang. m-teraction

INTERAKTYWNOŚĆ 'właściwość urządzenia elektronicznego, a także programów, gier itp., polegająca na możliwości
"prowadzenia dialogu" z użytkownikiem, reagowania na jego polecenia itp.': Dzięki interaktywności odtwarzacza
każdą ze scen można łatwo powtarzać, zwalniać i zatrzymywać.
INTERAKTYWNY 'o urządzeniu elektronicznym 'taki, który odznacza się tą cechą, współpracujący z odbiorcą':

Multimedialna, interaktywna bajka dla dzieci. Strojenie odbiornika dzięki przejrzystemu, interaktywnemu menu jest
bardzo proste.

ang. interactive

INTERCITY (czytaj: inters-iti) 'ekspresowy, nowoczesny pociąg, zatrzymujący się tylko na najważniejszych

333

INTERCYZA

INTERIOR

stacjach': Niemieckie pociągi intercity na niektórych odcinkach jadą z prędkością ponad 250 km/h.

złożenie cząstki inter- i ang. słowa: city 'miasto'; w Anglii Intercity to zastrzeżony znak firmowy

INTERCYZA 'majątkowa umowa małżeńska, zazwyczaj ograniczająca (choć - teoretycznie - może być też na odwrót)
ustawową wspólnotę majątkową i zawierająca zapisy, że określone części majątku należą tylko do jednej strony i
druga nie ma do nich żadnych praw': Spisywanie intercyz jest częste zwłaszcza wśród bardzo zamożnych osób,
należących do śmietanki artystycznej, które często się żenią i równie często rozwodzą.

lać. sr. intereisa od łac. intercisio 'rozcięcie'

INTERDYSCYPLINARNY 'związany z dwiema lub więcej dyscyplinami naukowymi': Futurolog brał pod uwagę w swych
interdyscyplinarnych rozważaniach najnowsze osiągnięcia informatyki, genetyki i fizyki jądrowej. Książki Zenona
Kosidowskiego poświęcone Biblii mają charakter interdyscyplinarny, łączą osiągnięcia i metody badawcze wielu nauk,
m.in. archeologii, historii, hermeneutyki i językoznawstwa.

złożenie cząstki: inter- i słowa: dyscyplinarny

INTERFEJS 'układ elektroniczny, który umożliwia łączenie i współpracę różnych, odrębnych urządzeń komputera i
wymianę informacji między nimi (np. między pamięcią operacyjną a arytmometrem, między komputerem a drukarką
itd.)': Interfejs użytkownika jest znany z wersji Amigi. Aktualne dane mogą być dodatkowo wprowadzone do pamięci
w ciągu kilku sekund poprzez interfejs szeregowy z drugiego odbiornika.

ang. interface

INKUBACJA l. 'sztuczne wylęganie piskląt z jaj w inkubatorze, zamiast wysiadywania ich przez kwokę': Obecnie w
hodowli drobiu dość powszechnie stosuje się inkubację. 2. w medycynie 'okres wylęgania się zarazków w organizmie':
Inkubacja tego wirusa trwa aż trzy tygodnie.

INKUBATOR l. inaczej: WYLĘGARKA 'urządzenie, w którym dokonuje się inkubacji piskląt' 2. 'rodzaj niewielkiej kabiny,
w której stwarza się sztucznie warunki, umożliwiające przeżycie wcześniakom lub chorym noworodkom': Dziecko
musiało spędzić prawie trzy tygodnie w inkubatorze.

INKUBACYJNY l. 'związany z inkubacją piskląt': In-kubacyjne wylęganie piskląt. 2. w medycynie 'związany z wylęganiem
się zarazków w organizmie': Okres inku-bacyjny.

tac. incubatio 'wylęganie'

INKUNABUŁ 'książka wydrukowana w najwcześniejszym okresie rozwoju drukarstwa, zwłaszcza przed

1500 r.': Zbiory inkunabułów w Bibliotece Jagiellońskiej.

lać. incunabula - liczba mnoga słowa 'kołyska', przen. 'lata niemowlęce'

INKWIZYCJA, inaczej: ŚWIĘTE OFICJUM albo (po łacinie) SANCTUM OFFICIUM (czytaj: sanktum ofi-cjum) 'instytucja
Kościoła katolickiego powołana w XII w. i działająca do wieku XIX, mająca za zadanie orzekać, czy czyjeś postępowanie
jest zgodne z doktryną katolicyzmu': Na inkwizycji ciąży odpowiedzialność za prześladowania i tortury, palenie na
stosie ludzi i książek. Niewielkim usprawiedliwieniem jest przy tym fakt, że w dawnych wiekach innowiercy w równie
bezwzględny sposób postępowali z katolikami.

INKWIZYTOR 'członek trybunału inkwizycji': Inkwizytorzy groźbą tortur wymusili na Galileuszu, by wyparł się publicznie
tej prawdy, że Ziemia krąży dookoła Słońca.

INKWIZYTORSKI l. 'związany z inkwizycją lub z inkwizytorami': Inkwizytorskie wyroki. Trybunał inkwizytorski. 2. przen.
'podejrzliwy, bezwzględny, karzący': Inkwizytorskie spojrzenie. Przybrał inkwizytorską postawę wobec młodszych
kolegów.

lać. inquisitio 'badanie'

INTERFERENCJA l. w fizyce 'nakładanie się fal, prowadzące do ich wzmocnienia lub osłabienia': Interferencja światła.
Interferencja fal radiowych płynących z nadajnika do odbiornika z falami odbitymi i ugiętymi może być przyczyną
zakłóceń odbioru. 2. 'wzajemne oddziaływanie dwóch rzeczy, zjawisk, procesów, przenikanie się ich, nakładanie na
siebie': Interferencja słownictwa gwarowego i ogólnopolskiego. Interferencja kultur.

INTERFEROWAĆ l. -w fizyce 'o falach: nakładać się na siebie': Interferujące fale świetlne. 2. 'wzajemnie oddziaływać,
przenikać się, nakładać na siebie': We współczesnym świecie można obserwować, jak interfe-rują kultury różnych
narodów, często od siebie bardzo odległych.

INTERFERENCYJNY 'związany z interferencją w l. lub 2. znaczeniu': Interferencyjne wzmocnienie sygnału.

Interferencyjne zjawiska socjologiczne.

fr. interference od łac. inter 'między', ferens 'niosący'

INTERGLACJAŁ w geologii 'okres ocieplenia, przedzielający dwa kolejne zlodowacenia, zwłaszcza taki okres w
plejstocenie': W czasie interglacjałów powierzchnia lądolodu kurczyła się.

INTERGLACJALNY w geologii 'związany z interglac-jałem, będący interglacjałem': Czy nasze czasy to przypadkiem nie
jeden z wielu okresów interglacjalnych?

złożenie cząstki: inter- i słowa: glacjał

INTERIOR w geografii 'wnętrze, środkowe obszary jakiegoś kontynentu lub kraju': O interiorze najczęściej mó-

334

INTERIORYZACJA

INTERNET

wi się w odniesieniu do słabo zaludnionych i w bardzo niewielkim stopniu przekształconych przez człowieka
środkowych obszarów Ameryki Południowej.
lać. interior 'bardziej wewnętrzny'

INTERIORYZACJA książk. 'uwewnętrznianie czegoś, np. jakichś uczuć, doznań, poglądów, nadawanie jakimś
wartościom i normom wewnętrznego charakteru': W swej książce "Przemiany obyczajów w cywilizacji Zachodu"
Norbert Elias ukazuje proces interioryzacji wielu norm, np. dotyczących sfery seksualnej, w ciągu ostatnich wieków.
Głębokie uwewnętrznienie zakazów w naszej kulturze sprawiło np. to, że dziś kobiety opalają się nago w towarzystwie
mężczyzn, nie narażając się na przygody, które mogłyby spotkać ich praprababki w podobnej sytuacji.

INTERNALIZOWAĆ książk. 'uwewnętrzniać coś': In-temalizować normy. Intemalizować pewne poglądy.

ang. intemalization od łac. intemus 'wewnętrzny'

INTERKOM 'system łączności wewnętrznej, służący do komunikowania się w obrębie budynku, samolotu itd.':

Sekretarka powiadomiła ich o tym przez interkom.

ang. intercom od: intercommunication system

INTERLOKUTOR książk. 'rozmówca': Panie pośle! Oto pańscy interlokutorzy w studiu: szef centrali związków
zawodowych i dyrektor jednego z zakładów pracy chronionej.

WTERLOKUCJAprzestarz. 'rozmowa' fr. interlocuteur od łac. inter 'między', locutio 'mówienie'

INTERLUDIUM l. w muzyce 'krótki utwór instrumentalny, będący częścią większego utworu, najczęściej wstawka
muzyczna, kontrastująca z sąsiednimi jego częściami': Interiudium organowe, fortepianowe. Interiudium w kantacie,
w suicie. 2. w nauce o teatrze 'to samo, co intermedium w znaczeniu l.'

niem. Interiudium od łac. inter 'między', ludus 'gra, zabawa'

INTERMEDIUM l. w nauce o teatrze 'wstawka dramatyczna, grana w przerwie między aktami wystawianej sztuki,
często scenka o charakterze rozrywkowym lub obyczajowym': Intermedia były często rozrywkowymi wstawkami w
odgrywanych w średniowieczu i później sztukach o poważnej, religijnej tematyce. 2. w muzyce 'to samo, co
intermezzo w 2. znaczeniu'

INTERMEDIALNY 'związany z intermedium, będący intermedium': Z intermedialnych scenek rozwinęły się z czasem
różnorodne gatunki dramatyczne, m.in. farsa.

od łac. intermedius 'znajdujący się w środku'

INTERMEZZO (czytaj: intermecco albo intermedzdzo) l. w muzyce 'rodzaj miniatury fortepianowej': Intermezzo to
gatunek związany najściślej z muzyką romantyczną. 2. w muzyce 'wstawka o pogodnym, niekiedy zabawnym,
charakterze w antraktach opery seria': Z intermezzów z czasem rozwinęła się opera buffa.

wf. intermezzo

INTERNA l. 'dział medycyny obejmujący diagnozowanie i leczenie chorób wewnętrznych, zwłaszcza chorób narządów
w jamie brzusznej i płuc': Oblał egzamin z interny. Interna to królowa nauk medycznych. 2. 'oddział chorób
wewnętrznych w szpitalu': Leżał na internie. Studenci mieli praktykę na internie. 3. pot. ośrodek internowania': Razem
siedzieli w internie.

INTERNISTA 'lekarz chorób wewnętrznych': Podejrzewał, że ma grypę, więc zapisał się do internisty.

INTERNISTYCZNY 'związany z chorobami wewnętrznymi i leczeniem ich': Oddział intemistyczny szpitala. Dyżur
intemistyczny. Badania intemi styczne.
lać. interna (medicina) 'wewnętrzna (medycyna)'

INTERNACJONALIZM 'postawa społeczno-polityczna, przejawiająca się w szacunku dla innych narodów, uznaniu ich za
równe i dążeniu do współpracy z nimi': Szlachetna idea intemacjonalizmu była bardzo chętnie wykorzystywana przez
propagandę komunistyczną, która podkładała pod nią swe własne hasła - zapewne dlatego dziś tak rzadko się o niej
wspomina.

INTERNACJONALISTA 'osoba, która jest zwolennikiem intemacjonalizmu'

INTERNACJONALISTYCZNY 'związany z intema-cjonalizmem': Intemacjonalistyczne hasła równości wszystkich narodów

i współpracy międzynarodowej.

INTERNACJONALIZACJA 'umiędzynarodowienie czegoś, nadanie czemuś charakteru międzynarodowego':

Internacjonalizacja zarządzania spornym terytorium. Żadne z mocarstw nie chciało się włączyć do tego konfliktu z
obawy, że może to spowodować jego internacjonalizację.

fr. intemationalisme od łac. inter 'między', natio, dopełniacz: natio-nis'naród'

INTERNAUTA 'osoba korzystająca z sieci Internet, zwłaszcza taka, która robi to często i traktuje jako swoje hobby': Dla
intemautów o zainteresowaniach muzycznych szczególnie warte polecenia są komputerowe wydania czasopism
specjalizujących się w różnych gatunkach muzyki. Młodzi intemauci potrafią całymi godzinami "żeglować" po
Intemecie.

utworzone na wzór stów: astronauta, kosmonauta

INTERNET (czytaj: Intemet albo Internet) 'system wielu sieci komputerowych łączący wiele milionów systemów
komputerowych na całym świecie, umożliwiający użytkownikom wymianę różnorodnych informacji, a także np.
wysyłanie i otrzymywanie korespondencji': W latach 90. Intemet stał się jednym z najważniejszych mediów
informacyjnych. Dzięki Intemetowi możliwe jest błyskawiczne uzyskiwanie aktualnych informacji z całego świata,
uczestnictwo w międzynarodowym życiu

335

INTERNOWAĆ

INTERSEKSUALIZM

zawodowym i towarzyskim, przesyłanie danych, a nawet prowadzenie spekulacji na giełdzie.

ang. Intemet, skrót od: intemational net 'sieć międzynarodowa'

INTERNOWAĆ l. 'rozbrajać i umieszczać w specjalnych obozach w państwie neutralnym biorące udział w wojnie
oddziały lub jednostki wojskowe, które przekraczają granice tego państwa': We wrześniu 1939 r. wiele oddziałów
polskich zostało internowanych w Rumunii. Okręt podwodny "ORP Orzeł" został internowany w Estonii. 2. 'aresztować
i umieszczać w miejscach odosobnienia osoby, które nie zostały skazane żadnym wyrokiem sądowym, ale władze
uważająje za niebezpieczne dla siebie; także: zatrzymywać i umieszczać w specjalnych obozach obywateli obcych
państw w czasie wojny': Po wprowadzeniu w 1981 r. stanu wojennego internowano tysiące działaczy "Solidarności".
Władze rumuńskie internowały w 1939 r. rząd polski, wycofujący się z kraju, zajmowanego przez wojska Hitlera i
Stalina.

fr. intemer od łac. intemus 'wewnętrzny'

INTERPELACJA l. 'oficjalne wystąpienie poselskie w parlamencie, zawierające - zwykle w formie pytania - zarzut
dotyczący działań rządu lub podległych mu organów administracji państwowej': Zgodnie z prawem rząd ma obowiązek
w określonym terminie udzielić odpowiedzi na interpelację poselską. Poseł Kowalski wystąpił z interpelacją dotyczącą
samorządu gminnego. 2. rząd. 'zapytanie wniesione do jakiegoś urzędu'

INTERPELANT albo INTERPELATOR 'osoba występująca z interpelacją'

INTERPELOWAĆ 'występować z interpelacją - zazwyczaj w l. znaczeniu': Poseł Nowak interpelował w tej sprawie już
dwukrotnie ministra ochrony środowiska.

INTERPELACYJNY 'związany z interpelacją, mający charakter interpelacji - zazwyczaj w l. znaczeniu': Wystąpienie

interpelacyjne.

od łac. interpellatio 'przerwanie mowy, zapytanie'

INTERPOLACJA l. w filologii 'wstawienie do tekstu jakichś słów, zdań lub fragmentów, których on pierwotnie nie
zawierał': Interpolacja może być wynikiem pomyłki, np. wydawniczej, lub świadomego zabiegu. Porównując
drukowane teksty poety z autografami, wskazali na kilka pomyłkowych interpolacji. 2. w matematyce 'wyznaczenie w
określonym przedziale funkcji, która dla danych liczb z tego przedziału przyjmuje z góry określone wielkości'

INTERPOLOWAĆ l. w filologu 'wstawiać do tekstu jakieś słowa, zdania lub fragmenty, których nie było w oryginale':
Wydawca interpolował oryginał własnymi wstawkami. W ostatnim wydaniu utworów pisarza usunięto kilka
interpolowanych wcześniej fragmentów. 2. w matematyce 'dokonywać interpolacji'

niem. Interpolation od łac. interpolatio 'przekształcenie'

INTERPRETACJA l. 'objaśnianie, tłumaczenie, komentowanie czegoś': Nie będę się nawet silił na próby interpretacji tej
wypowiedzi. Moja interpretacja tego wydarzenia jest zupełnie inna. 2. 'określone wykonanie roli teatralnej albo
utworu muzycznego; sposób gry': Podoba mi się interpretacja tej postaci przez Holoubka.

INTERPRETATOR l. 'osoba, która coś interpretuje, objaśnia, rozwija czyjąś myśl': Interpretatorzy Pisma Świętego.
Interpretator tajemniczej inskrypcji. Interpretator wiersza zwrócił uwagę na charakter występujących w nim metafor.
2. 'wykonawca utworu muzycznego albo aktor kreujący pewną rolę teatralną lub filmową': Wybitny interpretator
muzyki Mozarta. Najsłynniejszy inter-pretator postaci Konrada w "Dziadach".

INTERPRETER w informatyce 'specjalny program, który na bieżąco "tłumaczy" instrukcje programu użytkownika na
język komputera'

INTERPRETOWAĆ l. 'dokonywać interpretacji czegoś, objaśniać, komentować coś': Jak należy interpretować ostatnie
przemówienie ministra? 2. 'grać jakąś rolę, wykonywać jakiś utwór muzyczny z pewnym zaangażowaniem, twórczo':
Doskonale interpretował mazurki Chopina. Nie umiała interpretować roli Lilii Wenedy.

NADINTERPRETACJA 'interpretacja jakichś słów wykraczająca poza intencje ich autora albo interpretacja danych
wykraczająca poza wnioski, które rzeczywiście można z nich wyciągnąć': Rzecznik rządu oświadczył, że twierdzenie o
kryzysie w koalicji to nadinterpretacja bardzo ostrożnej wypowiedzi premiera.

lać. interpretatio 'wyjaśnienie' od: interpretari 'wyjaśniać, tłumaczyć'

INTERREGNUM 'okres między rządami jednego a drugiego króla': W Polsce przedrozbiorowej interregnum był to czas,
który upływał od śmierci lub abdykacj i jednego króla do elekcji i objęcia władzy przez jego następcę.

INTERREKS 'zastępca króla w czasie interregnum': W dawnej Polsce obowiązki interreksa sprawował prymas.

lać. interregnum od: inter 'między', regnum 'panowanie królewskie'

INTERROGACJA książk. 'zadawanie komuś pytań, zwłaszcza wypytywanie w śledztwie': po pierwszym pytaniu / policzki
nabiegają krwią // krew rozprowadzają / narzędzia i interrogacja [...] (Herbert)

INTERROGACYJNY książk. 'związany z interrogacja, polegający na zadawaniu pytań': Interrogacyjna metoda Sokratesa.
Interrogacyjne nauczanie.

lać. interrogatio

INTERSEKSUALIZM w anatomii 'występowanie u osobnika należącego do gatunku, w którym występują dwie

rozdzielne płcie - cech obu tych płci lub cech pośrednich między męskimi i żeńskimi': Interseksualizm może być
wynikiem zaburzeń genetycznych, może też być np. spowodowany przez terapię hormonalną.

336

INTERSUBIEKTYWNY

INTROLIGATOR

INTERSEKS w anatomii 'osobnik wykazujący intersek-sualizm'

INTERSEKSUALNY w anatomii 'związany z inter-seksualizmem, wykazujący interseksualizm': Intersek-sualne cechy.

Interseksualny osobnik.

złożenie cząstki: inter- i słowa: seksualizm

INTERSUBIEKTYWNY w naukach humanistycznych 'międzyosobowy, dostępny wielu podmiotom poznającym, wielu

osobom, a nie jednej': Intersubiektywne poznanie i wiedza. Intersubiektywne doznania w gmpie społecznej.
Weryfikacja znaczenia wyrazów w komunikacji intersubiektywnej.

złożenie cząstki: inter- i słowa: subiektywny

INTERVIEW (czytaj: interwju) 'wywiad, rozmowa dziennikarza z jakąś ważną osobą, zwłaszcza rozmowa prowadzona
"twarzą w twarz" przez dziennikarza telewizyjnego lub radiowego': Krótkie interview ze słynnym malarzem. Polityk
udzielił interview. Aktorka nie zgodziła się na interview.

ang. interview

INTERWAŁ l. ksiąźk. 'odcinek czasu, odległość w czasie między dwoma momentami': Krótki interwał. Interwały między
kolejnymi wystąpieniami tego zjawiska były równe. 2. w muzyce 'różnica wysokości między dwoma dźwiękami, które
współbrzmią albo następują po sobie':

Interwały melodyczne i harmoniczne.

lać. interyąllum 'odstęp'

INTERWENCJA l. 'włączanie się w jakąś sprawę, wtrącanie się do czegoś; także: wywieranie wpływu na kogoś lub na
coś, żeby uzyskać to, co się chce': Ograniczona interwencja państwa w gospodarkę. Interwencja sił porządkowych nie
wchodziła tu w grę. Nieudana była interwencja posła, żeby zaprzestać druku skandali-zujących reportaży o sejmie. 2.
'włączanie się jakiegoś państwa w sprawy innego państwa, wtrącanie się do jego polityki wewnętrznej albo
zagranicznej': Zachód odmówił interwencji wojskowej w obronie młodej republiki. Interwencja dyplomatyczna.

INTERWENIOWAĆ 'dokonywać interwencji (w znaczeniu l. i 2.)': Dyskretnie interweniował w tej sprawie ambasador.
Dziś w nocy interweniujący policjant postrzelił bandytę.
INTERWENCJONIZM l. 'polityka wtrącania się państwa w gospodarkę, wywieranie na nią wpływu (np. po to, żeby
zapobiegać kryzysom)': Nie można odejść od interwencjonizmu i dotacji w rolnictwie. 2. 'to samo, co interwencja w
znaczeniu 2.': Stale mamy do czynienia z interwencjonizmem w stosunkach międzynarodowych.

INTERWENCJONISTA 'zwolennik interwencjonizmu (w znaczeniu l. i 2.), ten, kto chce wpływać na coś, wtrącać się w
jakieś sprawy': Polscy interwencjoniści domagają się właśnie tego, co przyczyniło się do niepowodzeń rozwoju
przemysłu. Odwrót sowieckich inter-wencjonistów z Afganistanu.

lać. interventio od: intervenire 'wchodzić między, wtrącać się'

INTONACJA l. w językoznawstwie 'zmiana wysokości tonu podczas wymawiania wyrazów i zdań': W wielu językach dla
zdań pytajnych jest charakterystyczna intonacja rosnąca. 2. w muzyce 'sposób wydobywania dźwięków i ich wysokość,
zwłaszcza w śpiewie i grze na instrumentach smyczkowych': Czysta, chwiejna intonacja. 3. 'rozpoczęcie zbiorowego
śpiewu przez jedną osobę, podającą innym ton'

INTONOWAĆ l. w językoznawstwie 'obniżać i podwyższać ton głosu podczas wymawiania wyrazów i zdań':

Lektorka angielskiego zwróciła mu uwagę, że źle intonuje zdania. 2. 'rozpoczynać śpiew zbiorowy, poddając innym
ton': Zaintonował pieśń harcerską.

INTONACYJNY l. w językoznawstwie 'związany z intonacją': Kontur intonacyjny zdania. 2. w muzyce 'związany ze

sposobem wydobywania dźwięków i ich wysokością': Kontrast intonacyjny.

od łac. intonare 'wydawać głos, rozbrzmiewać'

INTRATNY 'przynoszący duże zyski': Dokonywanie wycen majątku, potrzebnych m.in. do uzyskania kredytu
bankowego, było dla biegłego bardzo intratnym zajęciem.

INTRATA przestarz. 'zysk, zwłaszcza dochód z dóbr ziemskich': Zajęte przez nieprzyjaciela dobra książęce nie dawały
żadnej intraty. wl. intrata

INTRODUKCJA l. w muzyce 'wstęp, poprzedzający główną część utworu': Introdukcja opery. Introdukcja sonaty. 2. w
biologii 'wprowadzenie na jakimś terenie nowych gatunków zwierząt lub roślin, sprowadzonych z innych terenów':
Introdukcja nowych gatunków pszczół, które pomagają w walce ze szkodnikami roślin.

od łac. introductio 'wprowadzenie'

INTROLIGATOR 'rzemieślnik trudniący się oprawianiem książek, druków, prac pisemnych itd. lub pracownik działu
zakładu poligraficznego, w którym oprawia się wydawane publikacje': Swą pracę magisterską oprawił u introligatora
na Długiej|.

INTROLIGATORSTWO 'sztuka oprawiania książek, zajęcie introligatora': Uczył się introligatorstwa u przedwojennego
mistrza. Zajmował się introligator-stwem.

INTROLIGATORNIA 'zakład rzemieślniczy lub dział zakładu poligraficznego, w którym oprawia się książki'

INTROLIGATORSKI 'związany z introligatorem lub z introligatorstwem': Narzędzia introligatorskie. Zakład

introligatorski.

lać. sr. introligator od łac. intro 'do środka', ligare 'związywać'

337
INTRONIZACJA

INWENTARYZACJA

INTRONIZACJA książk. 'wyniesienie władcy świeckiego na tron lub objęcie funkcji przez dostojnika kościelnego': Stacje
telewizyjne z całego świata transmitowały wówczas uroczystość intronizacji nowego papieża.

INTRONIZOWAĆ książk. 'dokonywać intronizacji':

Niemal natychmiast po śmierci starego króla intronizo-wano nowego, by uniknąć zamętu w państwie.

lać. sr. inthronizare

INTROSPEKCJA książk. 'wgląd w samego siebie: obserwowanie i analizowanie własnych przeżyć i doznań
psychicznych': W opisie stanów uczuciowych pisarz odwoływał się do introspekcji.

INTROSPEKCYJNY albo INTROSPEKTYWNY książk. 'związany z introspekcją, oparty na introspekcji': W dawnej

psychologii odwoływano się do metod introspekty-wnych częściej niż obecnie.

ang. introspection od: introspicere 'zaglądać do środka'

INTROWERSJA w psychologii 'cecha osobowości, polegająca na nastawieniu do wewnątrz: na skupieniu się na

własnych przeżyciach i świecie wewnętrznym': Osoby, które odznaczają się skłonnością do introwersji, są często
refleksyjne i wrażliwe, niekiedy mają trudności w kontaktach z otoczeniem.

INTROWERTYK w psychologii 'osoba, którą cechuje introwersja': Wielu introwertyków jest wśród artystów, np.
poetów i malarzy, natomiast ekstrawertycy zdecydowanie dominują np. wśród dziennikarzy.

INTROWERSYJNY, INTROWERTYCZNY albo IN-TROWERTYWNY w psychologii 'związany z introwersja, odznaczający się

introwersja': Introwertyczne cechy osobowości. Introwersyjny typ psychiki.

ang. introversion od łac. intro 'do wewnątrz' vertere 'zwracać się'

INTUICJONIZM l. 'kierunek filozoficzny, który głosi, że najlepsze i najpełniejsze poznanie świata daje nie rozum czy
doświadczenie, ale intuicja, "bezpośredni ogląd": Głównym przedstawicielem intuicjonizmu w epistemologii jest Henri
Bergson, zaś w aksjologii -Max Scheler. 2. 'kierunek w teorii matematyki, głoszący, że podstawą tej nauki są intuicje
umysłu, a nie język formuł i wzorów': Z podobnego stanowiska wyszedł też w matematyce prąd zwany intuicjoniz-
mem, zainicjowany około 1907 r. przez Holendra L.E. J. Brouwera. Zasadnicząjego tezą było, że matematykę należy
odróżniać od języka matematycznego, od formuł i wzorów. Te stanowią tylko zewnętrzny wyraz matematyki i są
potrzebne jedynie do porozumiewania się ludzi między sobą. Same przedmioty matematyczne, a tak samo i logiczne,
są "konstrukcjami umysłu tworzonymi dla opanowania rzeczywistości". (Tatar -kiewicz)

INTUICJONISTA 'zwolennik intuicjonizmu, w filozofii lub teorii matematyki'

fr. intuitionisme od p.-lać. intuitio

INTYMNY 'ściśle prywatny, bardzo osobisty, przeznaczony tylko dla osób najbliższych; także: poufały, zażyły':

Prowadzili ze sobą drugie, intymne rozmowy. Przyjaźnie prowadzą czasem do intymnej bliskości.

lać. intimus 'najbardziej wewnętrzny, najtajniejszy'

IN VINO VERITAS (czytaj: in wino weritas) 'w winie prawda - wino rozwiązuje język, człowiek po wypiciu alkoholu mówi
otwarcie o wielu sprawach': Spędziliśmy miły wieczór, popijając doskonałe beaujolais i rozmawiając tak szczerze jak
nigdy o wielu dawniejszych i nowszych sprawach. No cóż, jak mówią: in vino veritas.
lać. in vino veritas

IN VITRO 'w probówce - wyrażenie używane wówczas, gdy mowa o obserwacjach żywych komórek, tkanek i narządów
poza organizmem': Zapłodnienie ludzkiej komórki jajowej in vitrojest wykonywane od lat 70. Dzięki niemu wiele
kobiet niezdolnych do zapłodnienia metodą naturalną może mieć dzieci.

lać. in vitro 'w szkle'

IN VIVO 'na żywym - wyrażenie używane najczęściej w odniesieniu do doświadczeń na żywych zwierzętach':

Eksperymenty in vivo wywołują gorące protesty obrońców zwierząt.

n.-lać. m vivo

INWAZJA l. 'napaść zbrojna jednego państwa na drugie, zwłaszcza dokonana przy użyciu wielkiej liczby wojsk':

Inwazja Niemiec na Związek Radziecki. Inwazja wojsk irackich na Kuwejt, l.przen. 'gwałtowne rozprzestrzenianie się
czegoś lub pojawienie się jakichś zwierząt w wielkiej ilości': Inwazja elektroniki. Inwazja komarów.

INWAZYJNY 'związany z inwazją': Wojska inwazyjne. Plany inwazyjne.

lać. invasio 'wtargnięcie'

INWEKTYWA 'obelga, słowna zniewaga, obraźliwe, obrażające słowo lub określenie': Zamiast przedstawić rzeczowe
argumenty, obrzucił go inwektywami. Ten wywiad, proszę pani, to zbiór inwektyw, wymierzonych w ludzi najbardziej
oddanych sprawom odnowy moralnej.

lać. invectiva (oratio) 'łająca (mowa)'

INWENCJA 'zdolność do wynajdywania czegoś nowego, do nietypowych rozwiązań, pomysłowość': Dyrektorka

obejrzała salę balową, którą maturzyści przystroili tak, że przypominała wnętrze olbrzymiego pojazdu kosmicznego, i
pochwaliła: - Widzę, że nie brakuje wam inwencji. Pisarz wykazał inwencję w komponowaniu intrygi romansu.

lać. inventio 'pomysłowość, wynalazczość'

INWENTARYZACJA 'spisywanie z natury składników inwentarza: posiadanych przez jakąś osobę lub instytucję
przedmiotów, dzieł sztuki, zabytków, zwierząt':

338

INWERSJA

IRENIZM

Inwentaryzacja księgozbioru. Inwentaryzacja zbiorów muzealnych.

INWENTARYZATOR 'upoważniona osoba, przeprowadzająca inwentaryzację': Inwentaryzatorzy zakończyli pracę w

poniedziałek, we wtorek na biurku dyrektora znalazł się wykaz sprzętu komputerowego, używanego w instytucie.

INWENTARYZOWAĆ 'dokonywać inwentaryzacji':

Inwentaryzowali mienie zakładowe. Należałoby zinwentaryzować zabytki przyrody.

INWENTARYZACYJNY 'związany z inwentaryzacją':

Prace inwentaryzacyjne. Ostateczny protokół inwentaryzacyjny.

niem. Iiwentarisation od łac. inventarium 'spis'

INWERSJA l. w językoznawstwie 'przestawienie wyrazów w zdaniu': W języku angielskim i niemieckim zdania pytaj ne
tworzy się nie za pomocą partykuły czy, jak w polszczyźnie, ale przez inwersję: stawiając na początku zdania
czasownik. 2. w biologii 'odwrócenie odcinka chromosomu o 180°': Inwersja jest jednym z rodzajów aberracji
chromosomowej. 3. w chemii 'rozpad cząsteczek sacharozy w roztworze wodnym na glukozę i fruktozę': Inwersja jest
wynikiem działania enzymów lub innych właściwości cukru złożonego. 4. w muzyce 'odwrócenie melodii, zmiana
interwałów opadających na wznoszące i odwrotnie'

UWAGA: prócz wymienionych znaczeń słowo inwersja jest używane w wielu naukach, np. w medycynie, geologii,
technice fotograficznej, algebrze i geometrii, meteorologii itd. We wszystkich tych naukach oznacza odwrócenie
czegoś lub odwrócenie elementów czegoś.

lać. iiwersio 'odwrócenie'

INWESTYCJA l. 'przeznaczanie pieniędzy na coś, co będzie stanowiło trwały majątek': Koszt inwestycji oblicza się na 80
min dolarów. Trzeba znaleźć receptę na inwestycje zagraniczne. 2. 'to, co jest wynikiem przeznaczenia na coś
pieniędzy, jakieś dobro materialne, np. budynek, sprzęt itp.': Ta lodówka to nasza nowa inwestycja. przen. Kształcenie
na uniwersytecie powinno być dobrą inwestycją.

INWESTOWAĆ 'robić inwestycje, wkładać pieniądze w kupno albo w rozwój trwałego majątku, np. przedsiębiorstwa,
ziemi itp.': Można by inwestować w instytucje takie jak banki. Niemcy inwestuj ą w Polsce więcej niż inni partnerzy
zachodni, przen. Zainwestowałem w jego karierę zawodową.

INWESTYCYJNY 'taki, który dotyczy inwestycji albo jest inwestycją': Materiały i dobra inwestycyjne. Kapitał
inwestycyjny. Fundusz inwestycyjny.

INWESTOR 'ten, kto w coś inwestuje': Wpływ inwestora na przebieg budowy powinien być decydujący. Zagraniczni
inwestorzy liczą na stosunkowo szybkie zyski.

z łac. investire 'odziewać, przykrywać, osłaniać'

INWIGILACJA 'systematyczne śledzenie kogoś, stała tajna obserwacja kogoś, dyskretny nadzór nad kimś':

Wykorzystywanie tajnych współpracowników do inwigilacji partii politycznych. Inwigilacja środowisk przestępczych.

IWIGILOWAĆ 'dokonywać inwigilacji, stale tajnie obserwować, śledzić kogoś': Czy można bezkarnie inwigilować
porządnego człowieka tylko dlatego, że jest sympatykiem partii opozycyjnej? Czułem się stale inwigilowany przez UB.

z łac. invigilare 'czuwać nad czymś'

INWOKACJA l. w nauce o literaturze 'zwrócenie się do muzy, bóstwa lub jakichś wartości, często występujące na
początku wielkich poematów epickich': Inwokacja to rodzaj apostrofy, wezwanie poety, zazwyczaj zawierające prośbę
poety o natchnienie. 2. przestarz. 'uroczysty zwrot do kogoś lub jakichś wartości, rozpoczynający podniosłe
przemówienie lub list'

INWOKACYJNY l. w nauce o literaturze 'związany z inwokacją, mający charakter inwokacyjny': Inwokacyjny zwrot:
"Litwo! Ojczyzno mój a!". 1.przestarz. 'związany z inwokacją - uroczystym zwrotem rozpoczynającym przemówienie
lub list': Inwokacyjny fragment przemówienia.

lać. invocatio 'wezwanie'

IPERYT inaczej: GAZ MUSZTARDOWY 'związek chemiczny, otrzymywany w reakcji siarki z etylenem: brunatna, oleista
ciecz o zapachu musztardy, której pary działają dusząco i parzące': Iperyt jest zakazanym gazem bojowym. Po raz
pierwszy został użyty przez Niemców w czasie I wojny światowej pod belgijskim miasteczkiem Ypres, stąd też wzięła
się jego nazwa.

od nazwy miasta Ypres (czytaj: ipr), w północno-zachodniej Belgii (pierwsze zastosowanie iperytu miało miejsce w
czasie ciężkich walk toczących się w tym regionie latem 1917 r.)

IQ skrót wyrażenia: intelligence quotient 'iloraz inteligencji' - zob. pod hasłem: INTELIGENCJA

IR-SENSOR (czytaj: ir sensor lub ąjer sensor) 'czujnik promieni podczerwonych - urządzenie elektroniczne, stosowane
we współczesnej technice, które odbiera promienie podczerwone i wysyłane za pomocą tych promieni sygnały':
Przetarł szmatką okienko IR-sensora w magnetowidzie. IR sensor jest elementem odbierającym sygnał z pilota m.in. w
magnetowidach, telewizorach, wieżach i odtwarzaczach DVD.

ang. skrót wyrażenia I(nfra)R(ed) sensor 'czujnik promieni podczerwonych'

Ir symbol pierwiastka chemicznego: iryd (zob.)

IRENIZM 'ruch religijny w Kościołach chrześcijańskich, który zmierza do pokoju i zbliżenia między różnymi odłamami
chrześcijan, na drodze wzajemnych ustępstw doktrynalnych': Irenizm to ruch bardzo dawny, sięgający aż czasów
reformacji. Jego współczesną postacią jest coraz silniejszy w świecie ekumenizm.

339

IRONIA

ISBN

IRENISTA 'zwolennik irenizmu': Wybitnym siedemnastowiecznym irenistąbył Hugo Grotius, holenderski filozof i
prawnik.

odgr. eirene 'pokój'

IRONIA 'złośliwość lub drwina zawarte w wypowiedzi pozornie mającej sens pozytywny; także: wyrażanie złośliwości
lub drwiny nie wprost, za pomocą różnych sygnałów, np. tonu głosu, gestu, wyrazu twarzy': W jego wypowiedzi czuć
było gryzącą ironię. Autor nie wyraża swego negatywnego stosunku do polskich elit wprost, posługuje się raczej
uszczypliwą ironią. <) Ironia losu 'zaskakujący przebieg wydarzeń, który wygląda tak, jakby los sobie z nas drwił, np.
odbierając nam coś, co mieliśmy dostać, lub doprowadzając do dziwacznych, pełnych sprzeczności sytuacji'

IRONICZNY 'wyrażający ironię; odznaczający się ironią, drwiną i złośliwością nie wyrażanymi wprost': Ironiczne
uśmieszki. Ironiczne uwagi. Ironiczny stosunek do samego siebie.

IRONIZOWAĆ 'wypowiadać się o czymś z ironią, posługiwać się ironią dla wyrażenia jakichś treści': Ironizował na temat
jego sukcesu. Autor nie wypowiada się wprost, lecz wciąż ironizuje.

IRONISTA 'osoba, która ironizuje, zwłaszcza pisarz lub dziennikarz': Felietoniści w tym tygodniku to grupa kpiarzy i
ironistów o bardzo ostrych językach.

UWAGA: W humanistyce, od epoki romantyzmu, wyróżniono wiele rodzajów ironii, mówiono np. o ironii jako pewnej
cesze rzeczywistości, polegającej na tym, że jest ona pełna sprzeczności i konfliktów; o ironii w sztuce, wyrażającej
sprzeczność między nią a bytem oraz sprzeczność między artystą a dziełem itd. Wspólną cechą tych rozważań, które
filozofowie i artyści snują aż do dziś, jest to, że dotyczą one pojęć ironii, nie mają natomiast większego wpływu na
sposób używania tego słowa w języku ogólnym.

lać. ironia z gr. eiróneia 'udawanie czegoś, zwłaszcza niewiedzy'

IRRACJONALNY 'taki, który nie da się w żaden sposób wytłumaczyć za pomocą rozumu, logicznego myślenia':

Należymy do narodu wybranego, który w sposób irracjonalny przetrwał. W irracjonalnym śnie widziało mi się, że
politycy w sejmie posługują się poprawną polszczyzną.

IRRACJONALIZM l. 'pogląd filozoficzny, który głosi, że rzeczywistość nie jest zgodna z prawami rozumu i logiki, nie jest
racjonalna, lecz pełna rzeczy sprzecznych i nieuzasadnionych, a także to, że rzeczywistość nie jest poznawalna
rozumowo, lecz np. intuicyjnie, przez emocje': Konsekwencją poglądu Diitheya na rzeczywistość ludzką był
irracjonalizm. Dzieje nie rozwijają się według ogólnych praw; konkretne życie jednostek i grup przelewa się przez nie.
[Tatarkiewicz] 2. 'postawa umysłowa, polegająca na kierowaniu się pozarozumowymi przesłankami': Zdumiewał go
irracjonalizm postępowania przyjaciela.

IRRACJONALISTA l. 'filozof, zwolennik irracjonalizmu': Irracjonalistami byli np. Henri Bergson i Nicolai Hartmann. 2.
'osoba, która kieruje się pozarozumowymi przesłankami'

IRRACJONALISTYCZNY 'związany z irracjonalizmem - poglądem filozoficznym': Irracjonalistyczna filozofia

Schopenhauera.

niem. Irrationalismus od łac. irrationalis 'nierozumowy, nierozumny'

IRREDENTA l. 'radykalny włoski ruch polityczny na przełomie XIX i XX w., głoszący, że do Włoch powinny być
przyłączone wszystkie ziemie zamieszkane przez Włochów' 2. przen. przestarz. 'ruch niepodległościowy' : Car
przypuszczał, że ostre posunięcia zastraszą Polaków; stało się na odwrót - represje wzmocniły irre-dentę, zwłaszcza
wśród młodzieży.

IRREDENTYSTA 'zwolennik irredenty - włoskiego radykalnego ruchu politycznego': Irredentyści chcieli m.in., by do
Włoch przyłączono Triest i część Tyrolu. wl. irredenta, dosłownie 'niewyzwolona (ziemia)'

IRYD 'pierwiastek chemiczny o liczbie atomowej 77 i masie atomowej 192,2: srebrzystobiały, ciężki metal szlachetny,
bardzo twardy i odporny chemicznie, symbol Ir': Iryd jest używany jako składnik stopów z platyną i osmem,
zwiększający twardość i odporność. Z irydu wykonywane są też niektóre narzędzia chirurgiczne i zakończenia stalówek
w piórach wiecznych wysokiej klasy.

n.-lac. iridium od gr. iris, dopełniacz: iridis 'tęcza' (iryd pod wpływem czynników chemicznych przybiera różne barwy)

IRYGACJA l. w medycynie 'zabieg polegający na przepłukaniu pochwy ciepłą wodą, zwykle zawierającą środek
leczniczy': Lekarz zalecił irygację. Zrobiła irygację w celach higienicznych. 2. w rolnictwie 'sztuczne nawadnianie pól':
Irygacja pozwala uzyskiwać wysokie plony.

IRYGATOR 'przyrząd do irygacji - przepłukiwania pochwy': Zazwyczaj irygator to gumowa gruszka z przewodem.

IRYGOWAĆ w rolnictwie 'nawadniać pola': Już starożytni Egipcjanie irygowali swe pola wodą z Nilu.

IRYGACYJNY l. w medycynie 'związany z irygacją -przepłukiwaniem pochwy': Zabieg irygacyjny. 2. w rolnictwie

'związany z irygacją - nawadnianiem pól':

Urządzenia irygacyjne. łac. irrigatio 'nawadnianie'

ISBN 'wieloskładnikowy numer nadawany każdej książce w systemie międzynarodowym': Nie mogę znaleźć ISBN-u w
tej książce. Na świecie zaczęto ISBN-em oznaczać książki w latach 70.

ang. skrót wyrażenia: I(ntemational) S(tandard) B(ook) N(umber) 'międzynarodowy znormalizowany numer książki'

340

ISCHIAS

IZOLACJONIZM

ISCHIAS inaczej: RWA KULSZOWA 'nagły, ostry ból nerwu kulszowego, ciągnącego się od kości pośladkowych przez
tylną część uda': Przyczyną ischiasu może być np. wypadnięcie dysku.

n.-lac. odgr. ischion 'biodro'

ISLAM 'religia monoteistyczna, głosząca wiarę w jedynego Boga - Allacha, sąd po śmierci i życie pozagrobowe':
Doktryna islamu zawarta jest w Koranie. Islam nakłada na wiernych - muzułmanów - pięć obowiązków: wyznanie
wiary, modlitwę, jałmużnę, post i pielgrzymkę do Mekki.

ISLAMSKI 'związany z islamem': Rytualne przepisy islamskie zakazują spożywania alkoholu i jedzenia wieprzowiny.

ISLAMIZACJA 'wprowadzanie islamu, poddawanie jakiejś dziedziny wpływom islamu': Dążenie do islamiza-cji kraju.

ISLAMIZOWAĆ 'wprowadzać islam, poddawać jakąś dziedzinę wpływom islamu': W niektórych krajach arabskich
pojawiło się dążenie do tego, by islamizować prawo.

ISLAMISTYKA 'nauka o islamie': Interesował się ara-bistyką i islamistyką.

ISLAMISTA l. 'badacz kultury i religii islamu, znawca islamistyki' 2. 'ortodoksyjny wyznawca islamu': W Algierii
zdelegalizowano partię islamską i rozpoczęto represje przeciw islamistom.

ar. islam 'całkowite oddanie się Bogu'

ISO 'skrót wyrażenia: Intemational Standarization Organi-zation - Międzynarodowa Organizacja Normalizacyjna;

w Polsce spotykany najczęściej przy oznaczeniu światłoczułości błon do aparatów fotograficznych':

Obecnie klisze do aparatów fotograficznych mają zazwyczaj informację o światłoczułości według nowszej normy ISO i
starszej - DIN.

ang. ISO - oczywiście ISO to przede wszystkim nazwa organizacji, podawanie na kliszach informacji ISO i liczby to
naprawdę rodzaj skrótu: światłoczułość w normach ISO

ISSN 'wieloskładnikowy numer nadawany każdemu czasopismu w systemie międzynarodowym': Nie zauważyłem w
tym czasopiśmie ISSN-u. Przecież polskie czasopisma też są oznaczane ISSN-em!

ang. skrót wyrażenia: I(ntemational) S(tandard) S(erial) N(umber) 'międzynarodowy znormalizowany numer
czasopisma'

ITALIANISTYKA 'nauka badająca język włoski, kulturę i historię Włoch; kierunek studiów w szkołach wyższych
poświęcony tej nauce': Badania w zakresie italianistyki. Zdawać na italianistykę.
ITALIANISTA 'badacz kultury włoskiej i języka włoskiego': Italianista zajmował się szczególnie wielką sztuką włoskiego
cinquecenta.

ITALIANIZM 'wyraz, zwrot lub konstrukcja gramatyczna przejęte z języka włoskiego': Italianizmy we współczesnym
języku polskim to np. słowa: pizza, papa-racci i cappuccino.

od (włoskiej) nazwy Włoch: Italia; polski wyraz Włochy pochodzi od dawnego niemieckiego słowa Welch, które
znaczyło 'obcy'

ITALIK inaczej: KURSYWA w drukarstwie i komputerowych edytorach tekstu 'pochylony krój czcionki': Słowa
definiowane zapisał italikiem.

ang. italic od nazwy: Italia

ITERB 'pierwiastek chemiczny o liczbie atomowej 70 i masie atomowej 173,04: srebrzystobiały, miękki metal, symbol
Yb': Iterb znajduje zastosowanie przy produkcji różnego rodzaju stopów, m.in. aluminium, oraz ~ ze względu na swe
właściwości magnetyczne - przy wytwarzaniu ferrytów.

n.-tac. ytterbium od nazwy miejscowości Ytterby w Szwecji, gdzie ten pierwiastek został odkryty

ITR 'pierwiastek chemiczny o liczbie atomowej 39 i masie atomowej 88,9: srebrzysty metal, rzadko występujący w
przyrodzie i trudny do wydzielenia ze swych związków, symbol Y': Itr jest stosowany w metalurgii jako składnik
stopów, jego związki są też wykorzystywane w elektronice i produkcji specjalnych szkieł.

n.-lac. yttrium, podobnie jak nowołacińska nazwa iterbu - także yt-trium pochodzi od nazwy szwedzkiego miasta
Ytterby

IZO- cząstka wyrazów złożonych o znaczeniu 'taki sam, równy', dodawana do rzeczowników i przymiotników,
wskazująca na to, że cechy lub zjawiska, nazywane przez drugi człon tych wyrazów, są równe lub jednakowe, np.
izobara, izoglosa

gr. isos 'równy'

IZOBARA w meteorologii 'linia na mapie pogody, łącząca punkty o takim samym ciśnieniu atmosferycznym (na tej
samej wysokości bezwzględnej, w pewnej chwili) lub punkty o tej samej średniej wartości ciśnienia atmosferycznego':
Prowadzący prognozę pogody wskazywał na przebieg izobar.

IZOBARY w fizyce 'jądra różnych izotopów pierwiastka, mające tę samą liczbę masową, lecz różną liczbę atomową':
Izobary mają tę samą liczbę nukleonów, ale różną liczbę protonów i neutronów.

złożenie cząstek: izo- i -bara od gr. baros 'ciężar'

IZOGLOSA w językoznawstwie 'linia na mapie wyznaczająca zasięg występowania jakiejś cechy językowej':

Izoglosami zaznacza się zwykle zasięg cech gwarowych na obszarze jakiegoś języka, np. w Polsce mazurzenia, czyli
wymowy "capka", "żaba", "syja".

złożenie cząstek: izo- i -glosa od gr. glossa 'mowa, język'

IZOLACJONIZM 'polityka albo postawa odgradzania się od innych, zamykania się wewnątrz swojego państwa,

341
IZOMERY

IZOTROPIA

swojego otoczenia, swojej psychiki, często połączone z obojętnością i niechęcią wobec innych i tego, co jest na
zewnątrz': Ze swego izolacjonizmu Amerykanie wychodzą jedynie wtedy, gdy już nie mogą pozostać obojętni na to, co
się dzieje na świecie, bo to się po prostu nie opjaca. Izolacjonizm grup młodzieży może być buntem przeciw obłudzie
świata dorosłych.

ang. isolationism,/"'. isolationnisme

IZOMERY w fizyce i chemii 'związki chemiczne, mające taki sam skład atomowy, ale różniące się od siebie kolejnością
wiązań atomów albo układem przestrzennym cząsteczki, co powoduje różnice właściwości chemicznych i fizycznych
tych związków': Izomery strukturalne. Izomery przestrzenne.

ang. isomers od gr. isomeres 'składający się z równych części'

IZOMORFIZM l. w chemii i mineralogii 'zjawisko polegające na tym, że związki mające różny skład chemiczny
krystalizują się w tych samych postaciach': Izomorfizm występuje najczęściej w przypadku substancji o różnym
wprawdzie składzie chemicznym, ale o podobnej strukturze krystolograficznej. 2. w matematyce 'wzajemnie
jednoznaczne odwzorowanie jednego systemu algebraicznego na inny system tego samego rodzaju'

IZOMORFICZNY l. w chemii i mineralogii 'wykazujący izomorfizm': Izomorficzne związki chemiczne. 2. w matematyce

'taki, który odznacza się izomorfizmem w stosunku do innego': Izomorficzne struktury matematyczne.

złożenie cząstek: izo- i -morfizm odgr. morphe 'kształt'

IZOTERMA l. w meteorologii 'linia na mapie pogody lub na mapie klimatycznej, łącząca punkty o takiej samej
temperaturze w tym samym czasie lub takiej samej średniej temperatur w tym samym czasie': Przebieg izotermy. Na
klimatycznej mapie Wielkopolski zaznaczono izotermy lipca i stycznia. 2. 'typ naczepy samochodowej utrzymującej
stałą temperaturę': Wyładował artykuły spożywcze z izotermy.

złożenie cząstek: izo- i -terma od gr. thermós 'ciepły'

IZOTOP w fizyce i chemii 'jeden z rodzajów atomów tego samego pierwiastka, różniący się od innych liczbą neutronów
przy tej samej liczbie protonów': Większość izotopów jest otrzymywana sztucznie. Izotopy wodoru to deuter i tryt.

IZOTOPOWY w fizyce i chemii 'związany z izotopami, zawierający izotopy': Substancje o odmiennych składach
izotopowych. Wskaźnik izotopowy.

niem. Isotop od gr. isos 'równy', topos 'miejsce'

IZOTROPIA w fizyce i chemii 'cecha ciał polegająca na tym, że we wszystkich kierunkach wykazują one jednakowe
właściwości': Izotropia to cecha przede wszystkim ciał niekrystalicznych, np. gazów i cieczy.

IZOTROPOWY w fizyce i chemii 'wykazujący izotro-pię': Ciała izotropowe wykazują te same właściwości, np.
sprężystość, przewodnictwo elektryczne, rozszerzalność cieplną, niezależnie od kierunku, w którym się je bada.

złożenie cząstek: izo- i -tropią od gr. trope 'zwrot'

342

J skrót słowa: dżuł (zob.)

JAHWE albo JEHOWA 'imię Boga Izraela w Starym Testamencie': Jahwe to główne imię Boga w Starym Testamencie.
Oprócz niego w Biblii występuje wiele imion zastępczych, np. Adonai i Elohim.

hebr. Yahwe; Jahwe i Jehowa to różne (występujące też w innych językach europejskich) odczytania tajemniczego
biblijnego napisu złożonego z czterech głosek: YHWE, który jest właściwym imieniem Boga; niektórzy przypuszczają, że
jego znaczenie to 'Ten, który jest'

JAKOBIN l. 'członek radykalnego ruchu politycznego w okresie Wielkiej Rewolucji Francuskiej, uznającego, że dla
ratowania republiki są konieczne głębokie reformy i zastosowanie masowego terroru': W okresie dyktatury jakobinów
zduszono rojalistyczne powstanie w Wandei i pokonano wojska europejskiej koalicji antyfrancuskiej. 2. przen.
'człowiek o radykalnych poglądach społecznych': Polscy j akobini z okresu powstania kościuszkowskiego.

JAKOBINIZM 'ruch jakobinów francuskich': Po zgi-lotynowaniu w 1794 r. Maksymiliana Robespierre'a i innych

przywódców ruchu jakobinizm przestał odgrywać ważniejszą rolę w życiu politycznym Francji.

nazwa pochodzi od klasztoru św. Jakuba w Paryżu, który w 1789 r. był siedzibą tego ruchu politycznego

JAMBALAYA (czytaj: dżambalaja) 'duszona potrawa kre-olska, przyrządzana z ryb, skorupiaków, drobiu, ryżu lub
makaronu i przypraw': Jambalaya wywodzi się z Wysp Karaibskich, a dziś jest bardzo popularna w Stanach
Zjednoczonych.

amer. Jambalaya, przeniesione z dialektu prowansalskiego przez francuskojęzycznych Amerykanów zamieszkujących

w Luizjanie i Teksasie

JAMBOREE (czytaj: dżembori) l. 'międzynarodowe spotkanie muzyków, zwłaszcza jazzowych': Na warszawskie

jamboree zjechali muzycy z wielu krajów. 2. 'międzynarodowy zlot skautów'

amer. jamboree, słowo oznaczające duże spotkanie, party połączone z wesołą zabawą

JAM SESSION (czytaj: dżem seszn) 'swobodne spotkanie różnych muzyków jazzowych, połączone ze wspólnymi
improwizacjami na różne tematy muzyczne': Razem z kolegami z kilku zespołów bluesowych umawiali się kilka razy do
roku na jam session.

ang. jam session od: jam m.in. 'swobodnie improwizować', session 'sesja, posiedzenie'

JANCZAR 'żołnierz doborowych oddziałów piechoty tureckiej, istniejących od XIV do XIX w.': W dawnej Polsce istniały
oddziały wojskowe wzorowane na tureckich janczarach.

JANCZARKA 'lekka strzelba o niegwintowanej lufie, używana od XVII do XIX w.'

JANCZARY 'dzwonki przy końskiej uprzęży': Z dala słychać byłojanczary.

tur. jeni czeri 'nowe wojsko'

JANG 'w filozofii chińskiej: męski pierwiastek świata':

Jang - pierwiastek męski łączy się z jing - pierwiastkiem żeńskim. Jang wiąże się z takimi cechami jak światło,
aktywność, ciepło i wypukłość.

chińskie Jang, dosłownie 'jasny'

JANKES 'początkowo: Amerykanin z Północy, potem:

Amerykanin - słowo używane często z odcieniem negatywnym': O świcie jankesi zaatakowali wojska Południa.
Meksykanin mówił z niechęcią, że do miasteczka przyjechali jacyś jankesi.
amer. Yankees (liczba mnoga), słowo o niejasnej etymologii, być może pochodzące od holenderskiego: Janke 'Jasiek'

JANTAR 'bursztyn': Już w czasach rzymskich nad brzegi Bałtyku docierali kupcy poszukujący jantaru.

litewskie gintaras

JANUS 'w mitologii rzymskiej: bóg o dwóch twarzach, patrzących w przeciwne strony świata (na wschód i na zachód),
strzegący m.in. bram, drzwi i mostów': Lud po dawnemu wierzył w starego Janusa, stróża drzwi, i z nabożeństwem
przechowywał pierwsze monety rzymskie, stare, ciężkie, spleśniałe kawały brązu, na których widniało dwuobliczne
wyobrażenie boga. (Parandowski)

JANUSOWY l. 'związany z Janusem, będący wyobrażeniem Janusa': Janusowe święta obchodzone w styczniu. Posągi
Janusowe w starożytnym Rzymie. 2. przen. 'mający dwa oblicza, dwojaki, dwuznaczny': Gdy zobaczył, jak wieczorem
przeobraża się z szarej biurowej myszki w kobietę wampa i wyrusza do "dzielnicy czerwonych świateł", zrozumiał jej
janusową naturę.

tac. lanus

JAPISZON zob. pod hasłem YUPPI

JARD 'jednostka długości stosowana w krajach anglosaskich równa ok. 91,5 cm, skrót: yd': Od przeciwnika dzieliło go
kilka jardów.

ang. yard

343

JASPIS

JOGA

JASPIS 'twarda skała krzemionkowa, nieprzezroczysta, szara, niebieska, czerwona, zielonkawa albo brązowawa,
ceniona jako kamień ozdobny': Jaspisjest używany m.in. do wyrobu ozdobnych przedmiotów i inkrustowania mebli.

JASPISOWY 'wykonany zjaspisu': Jaspisowa figurka. Jaspisowa waza.

gr. iaspis

JASYR 'tatarska lub turecka niewola; także: jeńcy - głównie cywile - wzięci przez Tatarów lub Turków w niewolę': Turcy
i Tatarzy brali w jasyr głównie ludzi młodych i zdrowych, których mogli potem sprzedać na wschodnich bazarach.
Polscy rycerze odbili Tatarom jasyr.

od tur. esir 'jeniec'

JAZZ (czytaj: dżes) albo DŻEZ 'rodzaj muzyki, zapoczątkowanej pod koniec XIX w. przez murzyńskich muzyków z
Nowego Orleanu, zasadniczo instrumentalnej i improwizowanej, charakteryzującej się synkopo-wanym rytmem i
wariacjami melodycznymi': Z czasem rozwinęły się różne style jazzu, m.in. styl nowoorleań-ski, swing i bebop.

JAZZOWY (czytaj: dżezowy) albo DŻEZO 'WYzwiąza-ny z jazzem': Do instrumentów najczęściej używanych przez
muzyków jazzowych należą: saksofon, trąbka, klarnet, fortepian, kontrabas i instrumenty perkusyjne.

JAZZMAN (czytaj: dżezmen) albo DŻEZMEN 'muzyk jazzowy': Do słynnych polskich jazzmanów należą m.in.: Stanisław
Sojka, Jan Ptaszyn Wróblewski i Włodzimierz Nahomy.
JAZZ-BAND (czytaj: dżezbend) 'zespół jazzowy': Dołączył do znanego j azz-bandu Benny'ego Goodmana.

JAZZ-JAMBOREE (czytaj: dżezdżembori) 'jamboree jazzowe, w zasadzie to samo, co jamboree w l. znaczeniu'

amer. jazz, stówo o nieznanym pochodzeniu

JAŹŃ 'świadomość człowieka, w której odbija się świat zewnętrzny i wewnętrzny: to, co jest, to, kimś się jest, i to, że
się jest': Miłość do dzieci była dla niego nie tylko najważniejszym uczuciem, ale i podstawą jego jaźni, tym, na czym
budował cały swój świat. W pracy odnosił coraz większe sukcesy, a w domu żona i teściowa nadal go traktowały tak,
jakby był nikim - powoli zaczął odczuwać rozdwojenie jaźni.

utworzone od słowa: ja przez Bronisława Trentowskiego (1808-1869), polskiego filozofa, znanego m.in. z wielu
dziwacznych propozycji zastąpienia słów obcych polskimi, np. zamiast logika - myślini, zamiast pedagogika - chowanna

JEEP zob. DŻIP JEHOWA zob. JAHWE

JEHOWITA albo ŚWIADEK JEHOWY 'członek wspólnoty religijnej, uznającej za jedynego Boga Jehowę, Jezusa - za jego
syna, będącego jednak tylko człowiekiem, zaś Ducha Świętego za nieosobową moc': Pierwsze wspólnoty jehowitów
powstały pod koniec XIX w. w Stanach Zjednoczonych. Świadkowie Jehowy nie spożywają krwi i są przeciwni jej
przetaczaniu. Surowe zasady moralne obowiązujące we wspólnocie świadków Jehowy sprawiają, że wielu z nich to
ludzie o nieposzlakowanej uczciwości, chętnie zatrudniani np. w działach finansowych firm.

amer. Jehovah's Witness, początki tej wspólnoty religijnej wiążą się z działalnością Charlesa Taze'a Russella (1852-
1916)

JEREMIADA 'utwór literacki lub mowa zawierające skargi i żale z powodu upadku ojczyzny oraz napomnienia moralne
dla narodu; także szerzej: skargi, narzekania na coś': Jeremiady powstawały w Polsce w XIX w., tego typu utwory
znajdujemy np. w twórczości Kornela Ujejskiego. Był to dziwaczny program radiowy, który wypełniały same jeremiady
i narzekania.

fr. jeremiadę od imienia biblijnego proroka Jeremiasza, któremu przypisuje się treny opłakujące zburzenie Jerozolimy
oraz mowy zawarte w "Księdze Jeremiasza"

JERSEY zob. DŻERSEJ

JIN 'w filozofii chińskiej: żeński pierwiastek świata': Jin jest uzupełnieniem pierwiastka męskiego - jang. Jin wiąże się z
takimi cechami jak ciemność, bezruch, chłód i wklęsłość.

chińskie jin, dosłownie 'ciemny'

JIU-JITSU zob. DŻIU-DŻITSU

JIVE (czytaj: dżajf) 'szybki taniec towarzyski, tańczony podobnie jak rock and roli i do podobnej muzyki, mający jednak
bardziej skomplikowany krok': Jive był popularny zwłaszcza w latach 40. i 50., początkowo tańczono go do swinga.

amer. Jive

JOD 'pierwiastek chemiczny o liczbie atomowej 53 i masie atomowej 126,9: niemetal, tworzący ciemnofioletowe
kryształy, symbol I': Jod występuje w przyrodzie w postaci swoich związków, które są zawarte m.in. w wodzie
morskiej. Jod jest wykorzystywany m.in. w lecznictwie do odkażania ran i leczenia chorób tarczycy.

JODOWAĆ 'poddawać coś działaniu jodu albo dodawać do czegoś jodu': Jodowana sól zawiera cząsteczki jodu, które
są niezbędne do prawidłowego funkcjonowania organizmu, m.in. dla dobrej przemiany materii.
JODYNA 'roztwór jodu w etanolu w postaci ciemnobrunatnej cieczy': Jodyna jest powszechnie stosowana do
odkażania ran.

JODYNOWAĆ 'odkażać ranę jodyną': Zajodynował dziecku skaleczoną rękę.

n.-/ac.jodumody. iodes 'fiołkowy'

JOGA l. 'jeden z hinduistycznych systemów religijno-filo-zoficznych, zalecających dla osiągnięcia wyzwolenia specjalne
ćwiczenia duchowe i fizyczne': Podstawą jogi

344

JOGGING

JOYSTICK

są "Jogasutry" Patańdźalego, tekst powstały w ostatnich wiekach p.n.e. 2. 'specjalny indyjski system ćwiczeń
fizycznych i oddechowych oraz medytacji, które uprawia się dla doskonalenia duchowego i fizycznego': Uprawiał jogę
pod okiem doświadczonego instruktora.

JOGIN 'hinduski asceta, który dzięki uprawianiu ćwiczeń zalecanych przez jogę posiadł szczególne umiejętności
duchowe i fizyczne': Hinduista mówił nam, że w żadnym wypadku nie należy mylić joginów z fakirami. Niektórzy j ogini
potrafią na bardzo długi czas zatrzymać oddech.

JOGOTERAPIA 'leczenie za pomocą ćwiczeń jogi': Jo-goterapiajest szczególnie skuteczna w leczeniu nerwic,
bezsenności i otyłości.

sanskr. joga 'koncentracja, medytacja'

JOGGING (czytaj: dżogink) 'rytmiczny bieg, zazwyczaj niezbyt szybki, uprawiany na świeżym powietrzu po to, by
zachować kondycję, sprawność fizyczną': Codzienna porcja joggingu, potem prysznic - i do pracy.

ang. jogging

JOGURT 'napój o gęstej konsystencji, otrzymywany z pasteryzowanego mleka krowiego poddanego fermentacji,
wywołanej przez bakterie kwasu mlekowego': Jogurt ma duże znaczenie dietetyczne. Z jogurtu naturalnego, czyli
niezawierającego cząstek owoców, można przyrządzać wiele napojów, zup i sosów do sałatek.

fr. yoghourt z tur.

JOHIMBINA 'alkaloid otrzymywany z kory niektórych drzew zachodnioafrykańskich, powodujący m.in. poszerzanie
naczyń krwionośnych': Dawniej stosowano johimbinę jako środek w leczeniu impotencji i zaburzeń krążenia. z języków
zachodnioafrykańskich yohimbin

JOINT VENTURE (czytaj: dżojn wenczer) zwykle w połączeniu: spółka joint-yenture 'spółka handlowa krajowo-
zagraniczna albo zagraniczna zawiązana po to, żeby prowadzić działalność gospodarczą': Częstsze są spółki j oint-
venture z przewagą obcego kapitału.

ang. joint-venture, dosłownie 'wspólne przedsięwzięcie'

JOJOBA [czytaj: chochoba albo żożoba] 'roślina tropikalna, z której robi się m.in. olejki kosmetyczne': Kosmetyk z
zawartością jojoby.
fr. jojoba, z języka jednego z plemion indiańskich Ameryki Środkowej

JOM KIPUR 'Dzień Pojednania - jedno'z najważniejszych świąt w religii żydowskiej, obchodzone we wrześniu': W Jom
Kipur żydzi zachowują post i modlą się do Boga o przebaczenie grzechów każdemu człowiekowi z osobna i całemu
narodowi.

hebr. yom kippur 'dzień pojednania'

JON w fizyce i chemii 'atom lub grupa atomów z ładunkiem elektrycznym dodatnim lub ujemnym': Jony dodatnie to
kationy, a ujemne to aniony.

JONIZACJA w fizyce i chemii 'powstawanie jonów w wyniku oderwania od atomu elektronu lub przyłączenia elektronu
do niego': Aby zaszedł proces jonizacji, do atomu musi zostać dostarczona pewna porcja energii. Zwana jest ona
energiąjonizacji.

JONIZOWAĆ w fizyce i chemii 'powodować jonizację':

Zjonizowane powietrze. Zjonizowana materia w gorących gwiazdach.

JONOSFERA w naukach o Ziemi 'warstwa atmosfery, rozciągająca się w górę od wysokości ok. 50 kilometrów, w której
występuj ą swobodne elektrony i jony': Wjono-sferze następują załamania, odbicia, pochłanianie i polaryzacja fal
radiowych.

ang. ion odgr. i5n 'idący'

JOŃSKI 'związany z Jonami, jednym z głównych plemion starożytnej Grecji': Wysoka kultura jońska. Q Jońska filozofia
przyrody 'najstarsza szkoła filozoficzna w starożytnej Grecji, do której należeli m.in. Tales z Miletu i Heraklit z Efezu':
Wjońskiej filozofii przyrody stawiano m.in. pytania o to, co jest podstawową substancją świata - woda czy ogień - i
jakie są najważniejsze zasady nim rządzące. Porządek joński 'styl w starogreckiej architekturze, który cechuje smukłość
i ozdobność budowli oraz lekkość': W porządku j ońskim kolumna była znacznie smuklejsza od kolumny w porządku
doryc-kim, żłobiona, mająca bazę złożoną z wklęsłych i wypukłych pierścieni.

gr. lónikós

JOWIALNY 'dobroduszny, otwarty w kontaktach z ludźmi i pogodny, często też odznaczający się rubasznym humorem':
Pan Zagłoba to typ jowialnego polskiego szlachcica.

od łac. Iovialis 'jowiszowy' - urodzony pod znakiem Jowisza, czyli pogodny, wesoły

JOWISZ albo JUPITER 'w mitologii rzymskiej: główny bóg niebios, rządzący innymi bogami i władający gromem,
odpowiednik greckiego Zeusa': Ze wszystkich świątyń Jowisza i w samym Rzymie, i w najdalszej okolicy, główną i
najbardziej szanowaną była świątynia na Kapitelu. (Parandowski)

JOWISZOWY l. 'związany z Jowiszem': Przygody Jowiszowe w mitologii rzymskiej, l.przen. 'taki, jak Jowisza: surowy,
groźny': Król z gniewem zmarszczył swe jowiszowe brwi.

tac. Iovis, luppiter

JOYSTICK (czytaj: dżojstik) albo DŻOJSTIK 'ruchoma rękojeść z rozmaitymi przyciskami, osadzona w podstawce i
połączona kablem z komputerem, umożliwiająca płynne sterowanie kursorem na ekranie monitora komputerowego;
używana przede wszystkim w grach komputerowych i w systemach symulacyjnych (np. przy sy-

345
JOZAFATA DOLINA

II JUPITER

mulowaniu lotu lub jazdy)': Dla operatorów leworęcznych pomocna jest funkcja zmiany kierunków wychyleń joysticka.

ang. joystick, pierwotnie 'drążek sterowy (w samolocie)'

JOZAFATA DOLINA 'dolina, w której ma według Biblii odbyć się Sąd Ostateczny': Dolina Jozafatajest zazwyczaj
utożsamiana z doliną Cedronu w Jerozolimie.

od imienia biblijnego króla Jozafata

JUBILEUSZ 'uroczysta rocznica lub obchody takiej rocznicy': W maju będziemy świętować jubileusz pięćdziesięciolecia
istnienia teatru. W tym roku rodzice Wlodka obchodzili jubileusz dwudziestolecia swojego małżeństwa.

JUBILAT 'osoba, która obchodzi swój jubileusz': Na Małej Scenie teatru zasiadła najelegantsza publiczność, rodzina i
przyjaciele jubilata, aby obejrzeć premierę "Ślubów panieńskich" w reżyserii Andrzeja Łapickiego i jego samego w roli
głównej.

JUBILEUSZOWY 'związany z jubileuszem': Jubileuszowe obchody 10 rocznicy pracy artystycznej. Jubileuszowy,

tysiączny numer pisma.

lać. kość. (annus) iubilaeus '(rok) jubileuszowy' (czczony dawniej co 50, a potem co 100 lat)

JUDAIZM l. 'monoteistyczna religia, głosząca wiarę w jednego Boga - Jahwe, życie pośmiertne oraz szczególne
posłannictwo Izraela, narodu wybranego, z którym Bóg zawarł przymierze': Na świecie judaizm wyznaje ok. 15
milionów ludzi, w ogromnej większości Żydów. 2. 'obyczaje i tradycje żydowskie'

JUDAISTYCZNY 'związany z judaizmem, religią lub obyczajami i tradycjami Żydów': Judaistyczne przepisy rytualne.
Judaistyczne studia nad żydowskimi zwyczajami.

JUDAISTA l. 'badacz kultury i religii Żydów': Judaista opisywał rolę Mesjasza w religii żydowskiej. 2. 'wyznawca
judaizmu'

JUDAIKA 'pamiątki kultury żydowskiej: dokumenty, przedmioty, druki itd.': Babcia miała w domu piękny zbiór
judaików.

lać. iudaicus 'żydowski'

JUDASZ l. 'w Biblii: jeden z 12 uczniów Chrystusa, który Go zdradził': Judasz wskazał strażnikom Jezusa umówionym
znakiem: podszedł i pocałował go. Za swój czyn Judasz dostał nagrodę - 30 srebrników. 2. przen. 'zdrajca, zwłaszcza
ktoś, kto zdradza osoby bliskie lub zdradza dla korzyści': Gdy przyszli hitlerowcy, w naszej wsi znalazł się judasz, który
za drobną sumę pieniędzy wskazał im miejsce, gdzie ukrywa się ranny partyzant. Okrzyknięto ich judaszami.

JUDASZOWY POCAŁUNEK l. 'pocałunek, którym Judasz wskazał strażnikom Jezusa' l. przen. 'czyjaś pozorna
uprzejmość, świadczona tylko dla korzyści i przynosząca tylko szkodę'

JUDASZOWE SREBRNIKI 'nagroda za zdradę'

JUDO zob. DŻUDO

JUHAS reg. 'pomocnik bacy przy wypasie owiec': Najął dwóch juhasów. Juhasi doją owce.

węg. juhasz
JUK zwykle w liczbie mnogiej: JUKI 'worki, zwykle skórzane, do przewożenia bagażu na grzbiecie zwierzęcia':

Przytroczyli juki do siodła.

JUCZNY 'o zwierzętach: obładowany jukami, używany do noszenia ciężarów': Na końcu kolumny szły juczne konie.
Hodowali juczne zwierzęta: konie, osły i wielbłądy.

tur. juk 'ciężar'

JUKA l. inaczej: JUKKA 'roślina o krótkim pniu, długich, mieczowatych liściach i dzwonkowatych, białych lub liliowych
kwiatach': Jukka występuje w Ameryce Pomocnej i Środkowej, jest też hodowana w Europie jako roślina ozdobna. 2.
'mocne włókno z liści tej rośliny': Z juki wytwarzane są tkaniny pakunkowe, chodnikowe i wyroby powroźnicze.

ang. yucca z karaibskiego

JUNIOR l. 'młodszy, męski członek jakiejś rodziny, zwykle syn sławnego ojca': Wszystkich zaskoczyła śmierć
Kennedy'ego juniora. Talent Depardieu juniora. 2. w sporcie 'młodszy zawodnik, w zależności od dyscypliny: między
18. a 21., 22. lub 23. rokiem życia': Odbyły się kolejno zawody młodzików, juniorów i seniorów.

UWAGA: Forma żeńska juniorka odnosi się tylko do zawodniczki sportowej. Jeżeli chcemy nazwać dziewczynę, która
jest młodszą członkinią rodziny, używamy (męskiej) formy junior.

JUNKIER l. 'w Niemczech średniowiecznych: młody szlachcic' 2. 'w XIX w., głównie w Prusach: wielki właściciel ziemski':
Junkrowie byli ostoją pruskiego konserwatyzmu, z nich rekrutowała się w głównej mierze kadra oficerska armii. 3. 'w
Rosji w XVIII i XIX w.: uczniowie szkół oficerskich i podoficerzy szlacheckiego pochodzenia': Szkolenie junkrów.

niem. Junker od: Jungherr 'młody pan'

JUNTA (czytaj: hunta) 'władza wojskowa, która objęła rządy w wyniku zbrojnego zamachu stanu' (nazwa odnoszona
najczęściej do sytuacji w Ameryce Południowej i Środkowej): Oskarża on juntę wojskową o wymordowanie 4 tysięcy
jego zwolenników.

hiszp. junta, dosłownie 'związek, zebranie'

I JUPITER 'to samo, co Jowisz' łac. luppiter

II JUPITER 'silny reflektor soczewkowy, używany w teatrze i na planie filmowym': Konieczna była klimatyzacja studia,
ponieważ jupitery w ciągu kilku minut nagrzewały je do bardzo wysokiej temperatury.

nazwa firmowa od łac. luppiter

346

JURA

JUWENILIA

JURA w geologu 'drugi okres ery mezozoicznej, trwający od około 200 do około 145 milionów lat temu': W jurze świat
zwierzęcy był bardzo bogaty, istniały już pierwsze ssaki, wiele owadów, pojawiły się też ptaki. Przede wszystkim żyły
jednak wówczas wielkie gady, które opanowały wszystkie środowiska.
JURAJSKI w geologii 'związany z jurą, pochodzący z tego okresu': W słynnym filmie Stevena Spielberga "Park jurajski"
pokazane są przygody współczesnych ludzi na wyspie, na której sztucznymi metodami udało się wyhodować
mezozoiczne gady.

od nazwy: Jura - pasmo górskie na pograniczu Francji i Szwajcarii

JURTA 'przenośny, okrągły namiot z płaskim dachem, budowany przez ludy koczownicze w centralnej i zachodniej
Azji': Mongolska jurta składa się z konstrukcji drewnianej, na którą naciągnięte są skóry i wojłok.

roś. jurta

JURY (czytaj: żiri) 'komisja sędziowska w różnego rodzaju konkursach, zwłaszcza konkursach artystycznych,
konkursach wszelkiego rodzaju umiejętności i konkursach piękności': W jury konkursu filmowego zasiadało wielu
wybitnych znawców współczesnej kinematografii. Prowadzący program odczytał werdykt jury i wręczył zwycięzcom
nagrody.

JUROR 'osoba zasiadaj ąca w jury j ako j eden z sędziów':

Znany aktor został powołany na jurora w konkursie recytatorskim.

fr. jury od łac. iurare 'przysięgać'

JURYSDYKCJA książk. 'prawo jakiegoś organu władzy lub osoby, reprezentującej władzę, do sądzenia, do wydawania
wyroków w określonych sprawach': Tego rodzaju występki podlegały jurysdykcji hetmańskiej. Jurysdykcja kościelna.

JURYSPRUDENCJA w prawie 'nauka prawa, prawo-znawstwo': Jurysprudencja obejmuje m.in. teorię i socjologię
prawa, zajmuje się też orzecznictwem sądów w określonych sprawach; w różnych krajach do jej zakresu są włączane
nieco odmienne dziedziny.

JURYSTA przestarz. 'prawnik': W krakowskiej akademii już od pierwszych lat jej istnienia kształcono jurystów.

fac. iurisdictio 'prawo sądzenia'

JUSTE MILIEU (czytaj: żust milie) 'złoty środek między skrajnościami': W wychowaniu dzieci starał się zachować just
milieu, nie być ani zbyt surowym, ani zbyt pobłażliwym.

fr. juste milieu, określenie odnoszone do rządów króla Francji Ludwika Filipa (żył 1773-1850, na tronie: 1830 - 1848)

JUSTOWAĆ l. w drukarstwie 'wypełniać przerwy między czcionkami, wyrazami i wierszami w tekście materiałem
zecerskim niższym od czcionek i nie odbijającym się na wydruku': Tekst justuje się po to, by zachować odpowiednie
odległości między czcionkami, wyrazami i wierszami. 2. w komputerowych programach edycyjnych 'wyrównywać
tekst do lewej, prawej, góry, dołu itd.': Ten program automatycznie justuje tekst do lewej. 3. 'regulować i nastawiać
przyrządy pomiarowe'

niem. justieren od fac. iustus 'należyty, słuszny, zupełny'

JUTA l. 'jednoroczna zielna roślina tropikalna o wysokości dochodzącej do 3 m': Juta jest hodowana głównie w Indiach.
2. 'włókno łykowe z łodyg tej rośliny; także:

tkanina z tego włókna': Juta służy do wyrobu m.in. tkanin tapicerskich i pakunkowych. Worek z juty.

JUTOWY 'wykonany z juty-tkaniny': Jutowe nakrycie.

I JUWENALIA 'tradycyjne święto studenckie': Juwenalia rozpoczęły się od przemarszu studentów przez miasto i
symbolicznego wręczenia im kluczy przez burmistrza.
od fac. iuvenalis 'młodzieńczy'

II JUWENALIA 'widowiska teatralne wprowadzone przez cesarza Nerona': Na juwenaliach Neron często prezentował
swe własne utwory.

tac. Iuvenalia

JUWENILIA 'utwory młodzieńcze jakiegoś artysty': Wydali tomjuweniliów Tuwima.

lać. iwenilis (podobnie jak iuvenalis) 'młodzieńczy'

347

I K symbol pierwiastka chemicznego: potas (zob.) II K skrót słowa: kelwin (zob.)

°K symbol stopnia temperatury w skali Kelwina (zob. pod hasłem: KELWIN)

KAABA albo KABA 'ogromny relikwiarz w formie prostopadłościanu z wmurowanym w ścianę Czarnym Kamieniem
(największą świętością islamu), znajdujący się na dziedzińcu św. Meczetu w Mekce': Kaabajest celem dorocznej
pielgrzymki muzułmanów.

arab. ka'ba(h) 'kostka, sześcian'

KABAŁA l. 'metafizyczna interpretacja Biblii, w której każdemu znakowi i każdej liczbie przypisuje się tajemnicze,
magiczne znaczenie' : Kabała rozwinęła się w średniowieczu z tradycji żydowskiej. 2. 'wróżba z kart, ręki lub jakichś
znaków; także: księga zawierająca zasady wróżenia': Wieczorem ciotka postawiła mu kabałę. 3. pot. 'kłopotliwa
sytuacja, z której trudno wybrnąć' :

Janek wpakował się w kabałę. Księgowa, dzięki doświadczeniu i bystrości umysłu, wyciągnęła go z kabały.

KABALISTA l. 'znawca kabały - metafizycznej interpretacji Biblii' 2. częściej w formie żeńskiej: KABA-LARKA 'osoba
stawiająca kabałę-wróżbę': Kabalarka odkryła kolejną kartę i wyszeptała - Spotka pana wielkie szczęście.

KABALISTYCZNY l. 'związany z kabałą - metafizyczną interpretacją Biblii' : Kabalistyczna interpretacja znaków imienia
boskiego. Liczba 44 zaczerpnięta jest zapewne z tradycji kabalistycznej. 2. 'tajemniczy, magiczny, mający ukryte
znaczenie' : Kabalistyczne napisy wyryte w kamieniu. Kabalistyczne znaki, liczby, przepowiednie.

KABALISTYKA l. 'uprawianie metafizycznych rozważań, polegających na doszukiwaniu się w biblijnych znakach

tajemnych sensów' : Kabalistyka uprawiana przez średniowiecznych rabinów. 2. 'wróżbiarstwo'

od hebr. gabbalah 'tradycja'

KABANOS 'cienka, długa, sucha kiełbasa z mięsa wieprzowego, rzadziej końskiego': Jak zjesz kanapkę, dostaniesz
jeszcze kabanosa. od ukr. kaban 'wieprz'

KABARET l. 'kameralna forma sztuki rozrywkowej, obejmującej lekki repertuar, głównie skecze, piosenki i tańce,
połączone w całość przez konferansjerkę': Kabaret radiowy, telewizyjny. Kabaret amatorski, studencki, szkolny.
Kabaret to forma sztuki rozrywkowej, rozwijająca się od końca XIX w. 2. 'przedstawienie składające się z piosenek
satyrycznych, skeczów, tańców':

Jutro idziemy na kabaret. Od kilku lat tańczy w kabarecie. 3. 'restauracja, kawiarnia lub klub nocny, w którym
widzowie siedzący przy stolikach oglądają występy o charakterze rozrywkowym': W kabarecie, jak co wieczór, ścisk i
gwar.
KABARETOWY l. 'związany z kabaretem, właściwy kabaretowi': Artystka, piosenkarka, tancerka kabaretowa. Zespół
kabaretowy. Piosenki, spektakle kabaretowe. 2. przen. 'taki jak w kabarecie, niepoważny, nie serio':

Kabaretowi politycy zdominowali wystąpienia na wczorajszym posiedzeniu komisji. Kabaretowe państewko.

KABARETON 'długo trwające przedstawienie, na które składają się wybrane fragmenty programów kabaretowych' : W
dniach 6-9 sierpnia odbył się kabareton, którego gwiazdą był Stanisław Tym.

KABARETKI 'ażurowe pończochy, które kiedyś nosiły przede wszystkim artystki występujące w kabarecie':

Miała na nogach czarne kabaretki z ozdobnym szwem.

fr. cabaret, pierwotnie 'knajpa, szynk'

KABOTAŻ l. 'żegluga między portami tego samego państwa': Mały kabotaż to żegluga między portami tego samego
państwa w obrębie jednego morza, zaś duży kabotaż to żegluga w obrębie różnych mórz. 2. 'żegluga przybrzeżna,
prowadzona w określonej odległości od morza'

KABOTAŻOWIEC 'statek przystosowany do kabotażu': Od wielu już lat pływa na kabatażowcach.

KABOTAŻOWY 'związany z kabotażem, przystosowany do kabotażu': Żegluga kabotażowa.

fr. cabotage

KABOTYN 'człowiek, który usiłuje imponować tanimi efektami i zgrywaniem się' : Niewyrobionym odbiorcom sztuki
imponują często tandeciarze i kabotyni, a nie artyści tworzący prawdziwie głębokie dzieła.

KABOTYNEM albo KABOTYŃSTWO 'postawa kabotyna: efekciarstwo, zgrywanie się' : Drażnił go kabo-tynizm
przyjaciela, lubowanie się w tanich efektach i wieczny brak powagi.

KABOTYŃSKI 'typowy dla kabotyna': Kabotyńskie zachowanie. Kabotyńska poza.

fr. cabotine, pierwotnie 'mamy aktor z wędrownej trupy'

KABRIOLET l. 'typ nadwozia samochodu osobowego ze składanym dachem, umocowanym za oparciem tylnego
siedzenia, i chowanymi w drzwiach szybami bocznymi': Najwięcej kabrioletów jeździ po luksusowych kurortach nad
brzegami ciepłych mórz. 2. 'lekki, dwu-

348

KADUKI

KADUK

kołowy powóz, zwykle jednokonny, mający podwyższone siedzenia i składaną budę'

fr. cabriolet, oczywiście historycznie pierwsze jest znaczenie 'powóz'

KABUKI 'jedna z form klasycznego teatru japońskiego, w której tekst mówiony przeplata się ze śpiewem, pantomimą,
baletem i elementami widowiska kukiełkowego':

Kabuki powstał w XVII w. jako teatr ludowy i był przeciwieństwem elitarnego teatru dworskiego. Kabuki często
wykorzystuje tradycyjne wątki historyczne.
jap. kabuki od słów: ka 'śpiew', bu 'taniec', ki 'sztuka'

KABUL 'gęsty sos z musztardy i galaretki porzeczkowej lub przecieru pomidorowego': Kabul podawany jest zwykle do
zimnych mięs.

od nazwy stolicy Afganistanu - Kabulu

KACET pot. 'hitlerowski obóz koncentracyjny': Więzień kacetu. W czasie wojny siedział ponad rok w kacecie.

niem. odczytanie skrótu: K2 (od Konzentrationslager)

KACYK l. 'wódz plemienia indiańskiego lub murzyńskiego': Na spotkanie przybyli kacykowie i szamani plemion
mieszkających w dolinie, l.przen. 'zadufany w sobie urzędnik, zwłaszcza prowincjonalny, zajmujący wysokie
stanowisko w miejscowej hierarchii, nieliczący się z przepisami i wykorzystujący władzę do prywatnych celów': Była
osobą całkowicie pozbawioną talentu i pracowitości, swojąpozycję zawdzięczała wstawiennictwu wuja - będącego
dyrektorem dużego zakładu i powiatowym kacykiem.

niem. Kazike z hiszp. cacique (z języków indiańskich)

KADENCJA 'czas trwania jakiejś obieralnej władzy;

okres, w którym sprawuje się jakąś funkcję': Parlamentarzyści sejmu pierwszej kadencji wykonali wiele pożytecznej
pracy. Kadencja prezydenta w Polsce trwa 5 lat.

wl. cadenza z łac. cadentia 'upadek'

KADET 'uczeń w szkole przygotowującej do zawodu wojskowego, obecnie w Polsce - w szkole chorążych': Oficer
inspekcyjny sprawdzał stan uzbrojenia i umundurowania w szkołach elewów, kadetów i podchorążych. () Korpus
Kadetów inaczej: Szkoła Rycerska 'słynna szkoła działająca w Warszawie w latach 1766-1794, przygotowująca (często
uboższą) młodzież szlachecką do zajęcia ważnych stanowisk w państwie i armii, realizująca nowoczesny jak na
ówczesne warunki program, obejmujący praktyczne dziedziny wiedzy, ćwiczenia fizyczne i wojskowe oraz wychowanie
patriotyczne': Do wychowanków Korpusu Kadetów należeli m. in. Tadeusz Kościuszko i Julian Ursyn Niemcewicz.

fr. cadet, w większości krajów zachodnich kadet to uczeń szkoły oficerskiej

KADI 'sędzia muzułmański, który wydaje wyroki na podstawie prawa islamu i miejscowego prawa zwyczajowego, a
także interpretuje te prawa': Po wprowadzeniu świeckich kodeksów prawnych w wielu krajach arabskich zakres
obowiązków kadich znacznie się zmniejszył.

ar. kadi

KADISZ albo KADYSZ 'w judaizmie: modlitwa sławiąca wielkość Boga i wyrażająca poddanie jego woli, występująca we
wszystkich zbiorowych modłach żydowskich': Odmawianie kadiszu obowiązuje mężczyznę niemal przez rok po śmierci
najbliższego członka rodziny i w każdą rocznicę jego zgonu.

hehr. kadisz 'święty'

KADM 'pierwiastek chemiczny o liczbie atomowej 48 i masie atomowej 112,41, symbol Cd: srebrzystobiały, miękki,
ciągliwy metal': Kadm jest składnikiem nisko-topliwych stopów, także używa się go m.in. do ochronnego pokrywania
metali.

KADMOWAĆ 'pokrywać powierzchnię metalu warstwą kadmu': Metalowe przedmioty poddaje się kadmowaniu, żeby
je zabezpieczyć przed korozją.

KADMOWY 'związany z kadmem, zrobiony z kadmu':

Pręt kadmowy. Powłoka kadmowa. Sztabki kadmowe. <) Purpura kadmowa rzadziej: czerwień kadmowa
'jaskrawoczerwony pigment otrzymywany w wyniku prażenia siarczku kadmu z siarką i selenem': Purpura kadmowa
jest stosowana do wyrobu farb i rubinowego szkła selenowego.

lać. sr. kadmium od łac. cadmia 'ruda cynku', z gr. K.admeia 'nazwa akropolu w Tebach beockich'

kadm. skrót: kontradmirał (zob.)

KADUCEUSZ l. 'w mitologii greckiej: laska Hermesa, o-zdobiona dwoma splecionymi wężami i parą skrzydeł':

Węże na kaduceuszu symbolizowały roztropność, a skrzydła - lekkość. Hermes za pomocą kaduceusza uśmierzał spory,
stąd laska ta stała się symbolem pokoju. 2. 'symboliczna laska starogreckich posłów i heroldów, będąca oznaką ich
nietykalności': Starożytny ka-duceusz nazywany był też kerykejonem. 3. 'laska błazna': "Masz tu kaduceus polski, mąć
nim wodę, mąć" - mówi Stańczyk do Dziennikarza w "Weselu" Stanisława Wyspiańskiego.

lać. caduceus z gr. karyks 'herold'

KADUK l. 'w dawnej Polsce: prawo do spadku po osobie zmarłej, niemającej spadkobierców, która nie zostawiła też
testamentu': Prawo kaduka było nadużywane i egzekwowane w takich wypadkach, w których nie powinno być
stosowane. O Prawem kaduka 'bezpodstawnie, bezprawnie': Prywatnym właścicielom zwrócone zostaną ich majątki,
odebrane im po wojnie prawem kaduka. 2. 'w dawnej Polsce: spadek po zmarłym, który nie zostawił testamentu i nie
miał dziedzica, przypadający w udziale królowi lub panu feudalnemu, jeśli zmarły był chłopem': Kaduk po szlachcicu
król był obowiązany na-

349

KAFETERIA albo CAFETERIA

KALENDARZ

dać innemu szlachcicowi, l.przestarz. 'diabeł': Do kaduka, gdzie się podziały te dokumenty?!

lać. caducus 'padający, chylący się do upadku, bezpański'

KAFETERIA albo CAFETERIA (czytaj: kafeteria) 'mała restauracja samoobsługowa lub bar, w których podaje się napoje i
przekąski': Spotkajmy się w tej przytulnej kafeterii na Starówce.

ang. cafeteria

KAFKOWSKI 'związany z Kaiką, taki jak u Kafki': Do najbardziej znanych Kafkowskich powieści należą "Zamek" i
"Proces". () Kafkowska sytuacja, historia 'sytuacja, historia absurdalna, koszmarna, trudna do wytłumaczenia i
zmuszająca do działań, których prawdziwy sens jest ukryty, podobna do tej, w której często znajdują się bohaterowie
książek Franza Kafki': Była to jakaś koszmarna kafkowska sytuacja: zostałem pod groźbą surowych kar wezwany do
urzędu skarbowego odległego o 200 kilometrów w sprawie, o której nigdy nawet nie słyszałem.

od nazwiska Franza Kafki (1883-1924) pisarza austriackiego, w którego utworach ukazana jest m.in. absurdalność
rzeczywistości i bezradność jednostki, poddanej zniewalającemu naciskowi ze strony wszechpotężnych urzędów

KAHAŁ 'w diasporze: żydowska gmina wyznaniowa; także: zarząd tej gminy': Pierwsze wzmianki o kabale pojawiają się
już w Biblii. K-ahał był organizacją autonomiczną m.in. w zakresie sądownictwa cywilnego, szkolnictwa, pomocy
społecznej.

hebr. kahal 'zgromadzenie'

KAIN l. 'w Biblii: pierworodny syn Adama i Ewy, który zamordował swojego brata Abla': Kain zamordował Abla
rozgniewany o to, że Bóg nie przyjął jego ofiary, przyjął natomiast ofiarę złożoną przez Abla. Kain został naznaczony
przez Boga piętnem bratobójcy i wygnany. l.przen. 'osoba, która występuje przeciw swym bliskim lub rodakom,
zwłaszcza taka, która jest odpowiedzialna za ich śmierć' : Partyzanci ze specjalnych oddziałów AK wykonywali wyroki
na okrutnych gestapowcach i Polakach - kainach, współdziałających z okupantem i denuncjujących rodaków. Piętno
Kaina albo kainowe 'zła sława, która ciąży na osobie występującej przeciw swym bliskim lub rodakom'

Kain, imię - zgodnie z tekstem biblijnym - oznaczające 'dar, to, co się dostało' (narodziny pierworodnego syna
traktowane byty jako laska niebios, dar Boży)

KAJFASZ 'w Biblii: arcykapłan żydowski, który wraz z Anaszem sądził Jezusa' () Od Annasza do Kajfasza -zob. pod
hasłem ANNASZ

od imienia Kajfasz

KAKOFONIA l. w muzyce 'niepowiązane harmonicznie dźwięki, zwykle dające nieprzyjemne wrażenie estetyczne':
Współcześni kompozytorzy muzyki poważnej często celowo posługują się kakofonią. 2. 'mieszanina

nieprzyjemnych, hałaśliwych dźwięków; zgiełk': Trybuny sportowe rozbrzmiewały kakofonią ryków, gwizdów i
dźwięków trąbek.

fr. cacophonie od gr. kakó-phónos 'źle brzmiący'

KALAMBUR 'zabawna gra słów oparta na dwuznaczności wyrazów, podobieństwie ich brzmienia lub przekształceniu
ich formy': Wśród studentów krążył kalambur o wypustkach w kieszeniach: "wy - pustki macie w kieszeniach".
Najczęstszą funkcją kalamburów jest wywołanie efektów humorystycznych, jednakże współcześnie bywają one też
podstawą chwytów poetyckich w zakresie semantyki słów i ich połączeń.

KALAMBURZYSTA 'osoba układająca lub często mówiąca kalambury': Julian Tuwim był wyśmienitym kalam-burzystą.

fr. calembour

KALEJDOSKOP l. 'zabawka w kształcie tuby z lusterkami i kolorowymi szkiełkami wewnątrz, które przy każdym
obróceniu tuby układają się w nowe wzory':

Szkiełka w kalejdoskopie ułożyły się w różnobarwną rozetę. 2. 'obrazy, wrażenia lub wydarzenia bardzo szybko
następujące po sobie': Kalejdoskop wspomnień, wrażeń, kształtów i barw.

KALEJDOSKOPOWY 'taki jak w kalejdoskopie - szybko zmieniający się i barwny': Kalejdoskopowe następstwo obrazów,
scen, widoków. Miewała czasem kalejdoskopowe sny, po których przebudzenie u boku chrapiącego męża było jak
rozsypanie się kolorowych szkiełek, które ktoś wrzucił w muszlę klozetową.

ang. kaleidoscope (rzecz i nazwa pochodzą z początku XIX w.) od gr. kalós 'piękno', eidos 'widok', skopeó 'oglądam',
czyli 'oglądam piękny widok'

KALENDARIUM 'chronologiczny zapis dat, ważnych rocznic lub wydarzeń z określonej dziedziny; także zapis dat z życia
twórcy, zawierający oprócz danych biograficznych daty powstania i ukazania się jego dzieł': Kalendarium wydarzeń
literackich i kulturalnych ostatniego stulecia. Kalendarium roku szkolnego 2000 / 2001. Kalendarium życia i twórczości
Juliusza Słowackiego.

lać. sr. kalendarium z p. -tac. calendarium 'rejestr szkolny uczniów, którzy zalegali z opłatami na pierwszy dzień
miesiąca (po łacinie zwany: calendae - kalendy)
KALENDARZ l. metoda obliczania czasu, w której za podstawę przyjmuje się dwa ważne zjawiska astronomiczne:
zmiany pór roku, związane z obiegiem Ziemi wokół Słońca i zmiany faz Księżyca': Kalendarz egipski. Kalendarz
słoneczny, księżycowy. () Kalendarz juliań-ski 'kalendarz wprowadzony przez Juliusza Cezara w 46 r. p.n.e, w którym co
czwarty rok jest przestępny, tzn. ma 366, a nie 365 dni': Do naszych czasów kalendarz julia-ński zachował się tylko jako
religijny kalendarz prawosławia. Kalendarz gregoriański 'kalendarz wprowadzony przez papieża Grzegorza XII w XVI
w., oparty na kalendarzu juliańskim, do którego wprowadzono niewielką poprawkę, wyrównującą różnice między
czasem

350

KALETNIK

KALIGRAFIA

kalendarzowym a czasem astronomicznym, używany obecnie w większości państw świata' () Kalendarz republikański
albo rewolucyjny 'kalendarz wprowadzony we Francji w 1793 r., w którym rok zaczynał się 22 IX, tj. w dniu ogłoszenia
Republiki; od tego dnia liczono od nowa daty, a miesiące otrzymały nowe nazwy': Kalendarz republikański zniósł
Napoleon w 1806 r. 2. 'wydany jako całość (broszura, plakat itp.) spis dni całego roku, często z podaniem świąt w
poszczególnych dniach i imion osób obchodzących imieniny': Kalendarz ścienny, kartkowy. Sprawdź w kalendarzu,
kiedy kończy się karnawał. 3. 'książka, broszura, plakat itp., zawierające oprócz wykazu dni, tygodni, miesięcy -
dodatkowe informacje z jakiejś dziedziny': Kalendarz wędkarski, nauczycielski. W kalendarzu ogrodniczym omówiono
zabiegi agrotechniczne, które należy przeprowadzić w sadzie w określonych terminach. 3. 'planowy układ terminów
wykonania czegoś, np. jakiejś pracy lub jakiegoś przedsięwzięcia' : Kalendarz rozgrywek sportowych. Kalendarz imprez
kulturalnych. () Kalendarz wyborczy 'planowy układ dat wykonywania czynności wyborczych, ustalany każdorazowo
przed wyborami na podstawie ordynacji wyborczej'

KALENDARZYK l. 'mały kalendarz w 2. znaczeniu':

Zapisał coś w kalendarzyku. 2. inaczej: KALENDARZYK MAŁŻEŃSKI 'naturalna metoda zapobiegania ciąży, oparta na
wyliczeniu dni płodnych i niepłodnych w cyklu miesięcznym kobiety': Kalendarzyk małżeński jest metodą
zaaprobowaną przez Kościół.

KALENDARZOWY l. 'związany z kalendarzem, rozumianym jako metoda obliczania czasu': Rok, miesiąc kalendarzowy.
Wiosna, jesień, zima kalendarzowa. Kalendarzowe lato. 2. 'związany z kalendarzem, rozumianym jako spis dni całego
roku': Kartka kalendarzowa. 3. 'związany z kalendarzem - książką, broszurą': Artykuł kalendarzowy. Dowcipy, zdjęcia,
informacje kalendarzowe.

tac. calendarium

KALETNIK 'początkowo: rzemieślnik zajmujący się szyciem rzeczy ze skóry, np. torebek, pasków, portfeli; dziś także:
rzemieślnik szyjący wszelkie wyroby galanteryjne': U kaletnika uszył dla siebie i rodziny piękny komplet walizek.

KALETNICTWO 'zajęcie, zawód kaletnika': Od wielu już lat zajmuje się kaletnictwem.

KALETA przestarz. 'skórzany woreczek na pieniądze i drobiazgi, dawniej noszony przy pasie': W kalecie pan radca
trzymał drobne monety, którymi hojnie obdarowywał żebraków.

od roś. kalita z tur.

KALIBER l. 'średnica lufy w środku, lub - ujmując rzecz inaczej - średnica pocisku broni palnej; także: ciężar bomby':
Kaliber mierzy się między polami gwintu (a nie - między bruzdami) i wyraża w milimetrach lub - w krajach, w których
jest stosowany angielski system miar -w calach. Przyjmuje się, że broń strzelecka ma kaliber
do 20 mm, kaliber większy mają armaty, haubice i moździerze. l.przen. 'ważność jakiejś sprawy albo wielkość duchowa
jakiegoś człowieka': Sprawą największego kalibru była reforma waluty, przeprowadzona sprawnie i umiejętnie
gwarantowała stabilność finansową kraju na całe dziesięciolecia. Gandhi był człowiekiem wielkiego kalibru, nie tylko
potrafił doprowadzić swój kraj do niepodległości, ale też dać światu nową ideę - walki bez użycia przemocy.

KALIBROWAĆ l. śród. 'sortować owoce według wielkości średnicy': Kalibrować jabłka, posługując się specjalną deską z
otworami. 2. w technice 'sprawdzać i korygować wymiary czegoś według określonych wzorców': Kalibrował śruby i
otwory. 3. w technice 'ustalać podziałki skali urządzenia pomiarowego zgodnie ze skalą wzorcową': Kalibrowany
woltomierz. 4. śród. 'kształtować przy kuciu przedmiot, usuwając drobne nierówności, nadając mu ostateczny kształt i
dokładne wymiary': Kalibrowane wyroby ze stali.

fr. calibre od ar. kalib 'forma, wzór'

KALIF 'tytuł świeckiego i duchownego przywódcy społeczności muzułmanów, uważanego za następcę Mahometa;
także osoba nosząca ten tytuł': Po śmierci Mahometa przyjęto zasadę wybierania kalifów z jego plemienia -
Kurajszytów. Muzułmanie sunnici uznają świeckie i duchowe zwierzchnictwo kalifa, muzułmanie szyici tylko
przywództwo świeckie.

KALIFAT l. 'muzułmańska organizacja społeczno-poli-tyczna, państwo, na którego czele stał kalif: Instytucja kalifatu
została ostatecznie zniesiona w 1924 r. po utworzeniu Republiki Tureckiej. 2. 'urząd, władza kalifa': To była jego
pierwsza oficjalna zagraniczna podróż od chwili objęcia kalifatu.

ar. chalifa 'następca, namiestnik'

KALIFORN 'pierwiastek chemiczny o liczbie atomowej 98 i masie atomowej 251, symbol Cf: promieniotwórczy
pierwiastek, otrzymywany sztucznie': Kalifom jest mało zbadanym pierwiastkiem, niewystępującym w warunkach
naturalnych na Ziemi; istnieje hipoteza, że jego izotop powstaje w pewnym rodzaju gwiazd supernowych. Kalifom jest
wykorzystywany w energetyce jądrowej jako źródło neutronów.

lać. califomium, od nazwy stanu w USA - Kalifornii, gdzie po raz pierwszy otrzymano ten pierwiastek

KALIGRAFIA l. 'sztuka ładnego, starannego pisania': W szkole uczono go tabliczki mnożenia, gramatyki i kaligrafii. Te
zapisy to arcydzieło kaligrafii. Był pedantyczny, sumienny, dobry w kaligrafii i kreśleniach. 2. rząd. 'ładne, staranne
pismo': Piękną kaligrafią przepisał notatki z brulionu.

KALIGRAFOWAĆ l. 'pisać zgodnie z zasadami kaligrafii': Każdą nazwę przedmiotu należało wykaligrafować na
świadectwie, a potem wpisać słownie ocenę. 2. 'pisać ładnie, starannie, a przy tym powoli': Co ty tak kaligrafujesz, nie
możesz pisać szybciej?

351

KALIPSO

KAŁASZNIKOW

KALIGRAFICZNY 'napisany według zasad kaligrafii;

staranny, wyraźny': Kaligraficzny styl, zapis. Kaligraficznym pismem ktoś wypisywał donosy na kolegów z biura, co
tworzyło przykrą rozbieżność między formą a treścią.

gr. kalligraphia
KALIPSO albo CALYPSO (czytaj: kalipso) l. 'styl muzyki tanecznej, powstały w końcu XIX w.; dziś zwykle: rytmiczna
piosenka w szybkim tempie': Styl całypso wywodzi się z balladowej improwizacji w rytmach afrykańskich, mającej
pierwotnie charakter satyryczny. Tym razem orkiestra nie zagrała kalipso. 2. 'taniec towarzyski oparty na muzyce w
tym stylu': Tańczyli szybkie ka-plipso, kołysząc biodrami i ruszając kolanami. W połowie lat pięćdziesiątych XX w. cały
świat tańczył modne kalipso.

ang. całypso, prawdopodobnie od imienia greckiej nimfy Kałypsó

KALKULACJA l. 'dokładne wyliczenie kosztów towarów lub usług, rozliczenie kosztów na jednostkę towaru bądź jedną
usługę': Ubezpieczenie roweru dużej wartości musi być przedmiotem oddzielnej kalkulacji. 2. 'obliczanie swoich szans,
przemy śliwanie jakiejś zamierzonej czynności': Taka chłodna kalkulacja nie zawsze jest możliwa, gdy odzywa się serce.
Z kalkulacji, jakie robił, wynikało, że wyprawa ma spore szansę powodzenia.

KALKULOWAĆ 'dokonywać kalkulacji (w znaczeniu l. i 2.)': Skalkulowała cenę sweterków. Kalkulowaliśmy, czy opłaca
się nam zaprosić na przyjęcie wuja Bernarda.

KALKULATOR l. 'pracownik jakiejś instytucji zajmujący się kalkulacją': Zatrudniamy bardzo sprawnych kalkulatorów. 2.
'urządzenie do przetwarzania danych liczbowych; dzisiaj: rodzaj minikomputera wykonującego podstawowe operacje
arytmetyczne albo robiącego obliczenia potrzebne do różnego rodzaju prac naukowych i technicznych': Kalkulator
kieszonkowy. Kalkulatory na baterie słoneczne.

KALKULACYJNY l. 'związany z kalkulacją-wyliczeniem kosztów towarów lub usług': Czynności kalkulacyjne. Zapisy
kalkulacyjne. O Arkusz kalkulacyjny zob. pod hasłem ARKUSZ 2. 'związany z kalkulacją - obliczaniem szans, przemy
śliwaniem zamierzonej czynności':

Kalkulacyjne rozważania. Kalkulacyjny umysł.

tac. calculatia 'obliczanie, rachowanie'

KALOKAGATIA (czytaj: kalokagatja) 'w starożytnej Grecji: ideał wychowania szlachetnie urodzonych chłopców, którego
dążeniem było harmonijne połączenie doskonałości duchowej i cielesnej': Kalokagatia miała się wyrażać zarówno w
sprawności i wytrzymałości fizycznej młodzieńca, jak i w jego zaletach umysłu oraz charakteru.

gr. kalokagathia, od: kalós kai agathós 'piękny i dobry' - pojęcie charakterystyczne dla starożytnej Grecji,
niewystępujące natomiast w nowożytnej filozofii europejskiej, w której piękno, zwłaszcza piękno ciała, niekiedy
traktowano wręcz jako rzecz moralnie podejrzaną

KALORIA w fizyce ' dawna jednostka ciepła, równa ilości ciepła potrzebnej do ogrzania jednego grama wody o 1°C' :
Obecnie w fizyce ilości ciepła podaje się w dżu-lach, natomiast w kaloriach określa się wartość energetyczną
pożywienia.

KALORYCZNY albo WYSOKOKALORYCZNY 'o potrawach, jedzeniu: mający dużo kalorii': Kaloryczne są potrawy tłuste
oraz słodycze. Przed rozpoczęciem ciężkiej pracy na mrozie trzeba zjeść wysokokaloryczne śniadanie.

NISKOKALORYCZNY 'o potrawach, jedzeniu: mający mało kalorii': Jadła tylko niskokaloryczne potrawy, głównie z
warzyw i owoców, żeby jak najszybciej schudnąć.

fr. calorie od łac. calor 'ciepło'

KALWARIA l. 'wzgórze w Jerozolimie, gdzie ukrzyżowano i pochowano Chrystusa': Nazwa Kalwaria jest przejęta z
języka łacińskiego, zaś Golgota - z hebrajskiego. Obie oznaczają to samo wzgórze. 2. 'cykl obrazów lub rzeźb
religijnych, przedstawiających kolejne sceny męki Chrystusa; także: miejsce kultu religijnego z rozmieszczonymi
kaplicami, symbolizującymi kolejne sceny męki Chrystusa': Oglądali kalwarię w kościele. Pielgrzymi modlili się przy
kolejnych kaplicach kalwa-rii, znajdującej się obok sanktuarium. Słowo kalwaria występuje w nazwach wielu
miejscowości, gdzie były lub są słynne kalwarię, np. Góra Kalwaria, Kalwaria Zebrzydowska.

p.-lać. Calvaria

KALWINIZM l. 'protestancka doktryna religijna, stworzona przez Jana Kalwina, z bardzo surową etyką potępiającą np.
zabawy, taniec i gry hazardowe, głosząca, że przeznaczenie człowieka jest z góry określone przez Boga': Kalwinizm nie
uznaje papiestwa i hierarchii kościelnej, odrzuca kult świętych i obrazów, zakony oraz celibat księży. 2. 'wyznanie
religijne, którego podstawą jest ta doktryna': W kalwinizmie praktykuje się tylko dwa sakramenty: chrzest i
Eucharystię.

KALWIN l. 'wyznawca kalwinizmu': Kalwini grupowali się w gminy, na których czele stał konsystorz. l. pot.
'odszczepieniec od wiary katolickiej, dysydent religijny'

KALWINISTA przestarz. 'to samo, co kalwin w 2. znaczeniu'

KALWIŃSKI 'odnoszący się do kalwinizmu lub kalwinów': Religia kalwińska. Kościół, pastor kalwiński. Wyznanie
kalwińskie.

od nazwiska Jana Kalwina (1509-1564) szwajcarskiego teologa i reformatora religijnego

KAŁASZNIKOW inaczej: AUTOMAT KAŁASZNIKO-WA pot. KALASZ 'karabin automatyczny, skonstruowany przez
Michaiła Kałasznikowa, rosyjskiego inżyniera, skrót kbk AK albo AKM': Na wyposażenie armii polskiej kałasznikowy
weszły w latach 60. XX w. Bogumił Linda po obsadzeniu go w roli Petroniusza w "Quo vadis" oświadczył, że bardzo mu
ona odpowiada, bo

352

KAMAMBER

KAMERTON

wreszcie nie będzie musiał "biegać z kałaszem po ulicach".

Michaił Kałasznikow (ur. 1919) jest konstruktorem wielu różnych rodzajów broni palnej, wojskowej i myśliwskiej

KAMAMBER (czytaj: kamamber albo kamaber) 'miękki ser z pleśnią, o łagodnym smaku i zapachu pieczarek':

Bułka z kamamberem. Kup kilogram kamamberu.

fr. camembert od nazwy miasta Camembert, w którym pierwotnie wyrabiano ten ser

KAMARYLA l. książk. 'grupa intrygantów, ściśle współpracujących ze sobą, wykorzystujących zajmowane stanowiska i
wpływy dla własnych korzyści': W Warszawie rządzą wciąż te same polityczne kamaryle. 2. 'dawniej: grupa dworzan
faworyzowanych przez panującego, mająca duży wpływ na politykę państwa': Ka-maryla dworska, która opanowała
króla, oskarżyła szlachcica o zdradę, kazała go wtrącić do więzienia i poddała okrutnej chłoście.

hiszp. camarilla 'mała sala, prywatny gabinet króla'

KAMASUTRA l. 'sanskrycki podręcznik sztuki erotycznej, powstały ok. V w.': Kamasutrajest cennym dokumentem
obyczajów staroindyjskich. 2. 'ogólniej: sztuka erotyczna, zestaw technik erotycznych, pochodzących z tego dzieła': K-
amasutra to nie tylko erotyka, to także cała filozofia życia, jakże odległa od wzorców europejskich.
sanskr. Karna sutra 'rozmowy o miłości'

KAMBR 'najstarszy okres ery paleozoicznej, trwający od ok. 570 do 500 min lat temu': W kambrze pojawiły się
wszystkie główne grupy bezkręgowców, pierwotne grzyby, bakterie i glony.

KAMBRYJSKI 'odnoszący się do kambru, pochodzący z tego okresu': Okres kambryjski.

od: Cambria, łac. nazwy Walii, w której odkryto po raz pierwszy pokłady z tego okresu

KAMEA 'mały szlachetny lub półszlachetny kamień z lekko wypukłą, delikatną rzeźbą, zwykle przedstawiającą głowę
kobiecą z profilu, oprawiony jako broszka, naszyjnik lub pierścień': Kamea z agatu. Złoty naszyjnik z kameą.

KAMERYZOWAĆ 'wysadzać, ozdabiać coś kamieniami szlachetnymi lub ozdobami z nich, np. kameami': Rękojeść
karabeli kameryzowano koralami, perłami, turkusami i imitacją drogich kamieni.

fr. camee z wl. cammeo

KAMELEON l. 'niewielki gad nadrzewny, bardzo łatwo zmieniający ubarwienie, np. pod wpływem temperatury, światła
lub strachu': Kameleony żyją w Afryce, południowej Azji i południowej Hiszpanii. Żeby schwycić owada, kameleon
bardzo szybko wysuwa długi, dwa razy dłuższy od ciała, język. 2. przen. 'osoba często i łatwo zmieniająca poglądy,
zainteresowania, usposobienie': Nie chcę mieć już nic więcej z nim do czynienia -to kameleon - często zmienia
poglądy, w ogóle nie można na nim polegać. Polityczne kameleony, przebarwiające się wciąż od roku 1989 są
największym zagrożeniem dla naszej demokracji.

lać. cameleo z gr. chamai-león

KAMERA l. 'urządzenie służące do rejestrowania obrazu na taśmie filmowej lub taśmie wideo': Koncert będą
rejestrować cztery kamery. 2. 'urządzenie odbierające i przekazujące w formie sygnałów elektrycznych do odbiornika
ruchomy obraz osób, przedmiotów itd.': Kamery pokazywały trybuny pełne jaskrawo ubranych kibiców.

KAMERZYSTA 'osoba obsługująca kamerę filmową lub telewizyjną': Przed drzwiami do garderoby gwiazdy kłębił się
tłum dziennikarzy, fotoreporterów i kamerzystów.

ang. camera

I KAMERALNY 'taki, który jest niewielki pod względem zajmowanej przestrzeni lub dotyczy niewielu ludzi i dzięki temu
może być uważany za miły': Kameralne wnętrze, kino. W kawiarence panowała kameralna atmosfera. Spotkaliśmy się
tylko w kameralnym gronie.

wl. camerale od łac. camera z gr. kamara 'sklepiona komnata'

II KAMERALNY 'taki, który jest prosty w formie i treści i przedstawiany za pomocą niewielkich form': Utwory
kameralne komponuje się na niewielką liczbę instrumentów i zwykle wykonuje się je w małych pomieszczeniach.

KAMERALISTYKA 'muzyka kameralna': Teatr Stanisława Ignacego Witkiewicza urządza wieczory muzyczne, prezentując
kameralistykę, jazz oraz piosenki aktorskie.

KAMERALISTA 'muzyk grający w zespole kameralnym, wykonujący utwory kameralne': Wieczorem w Sali Wielkiej
ratusza kameraliści Cantores Minores Wratisla-viensis dali koncert pieśni patriotycznych.

KAMERALIZACJA 'nadawanie czemuś cech kameralności; stawanie się, stanie się kameralnym': Mocną stroną filmów
Ingmara Bregmana jest kameralizacja scen.

KAMERALIZOWAĆ 'przetwarzać coś, zwłaszcza utwór muzyczny, na rzecz kameralną': Kiedy nie komponował,
kameralizował znane utwory symfoniczne i jazzowe.
fr. cameral, z wl. camerale

KAMERTON 'przyrząd w formie stalowego pręta w kształcie litery U, osadzonego na nóżce, wydający dźwięk o
wzorcowej, ściśle określonej wysokości, używany podczas strojenia instrumentów': Kamerton czasami nazywa się
widełkami stroikowymi. Widełki ka-mertonu dźwięczały czystym tonem.

niem. Kammerton

353

KAMERYZOWAĆ

KANCELARIA

KAMERYZOWAĆ zob. pod hasłem KAMEA

KAMFORA 'substancja o charakterystycznym, ostrym zapachu, bardzo łatwo ulatniająca się, uzyskiwana z pewnego
gatunku drzew lub otrzymywana sztucznie':

Kamfora jest używana przy produkcji prochu bezdymnego, a w medycynie jako środek rozgrzewający. () Ulotnić się lub
zniknąć jak kamfora 'zniknąć nagle, niespodziewanie i bez śladu': Pieniądze zebrane na fundusz pomocy dzieciom
zniknęły jak kamfora. Ulotnił się jak kamfora, zabierając wdowie klejnoty i nieco gotówki.

KAMFOROWY 'zawierający kamforę': Maść kamforowa. Olejek kamforowy.

wl. canfora

KAMIKADZE albo KAMIKAZE l. 'wielki tajfun, który w 1281 r. zniszczył mongolską flotę płynącą na podbój Japonii':
Japończycy nazwali tajfun z 1281 r. "Kamikadze" - co znaczy 'boski wiatr, wiatr zesłany przez Boga na ratunek'. 2. 'w
czasie II wojny światowej: japoński pilot samobójca, który uderzał samolotem wypełnionym materiałem wybuchowym
w amerykański okręt': Przed startem kamikadze wypił łyk sake i wzniósł rytualny okrzyk na cześć cesarza. Poświęcenie
tysięcy kamikadze nie zdołało odwrócić klęski wiszącej nad Japonią. 3. przen. 'osoba zachowująca się jak samobójca,
jak straceniec': Przed ich samochodem przemknął na motocyklu kamikadze jadący chyba 200 kilometrów na godzinę.

jap., od: karni 'Bóg', każe 'wiatr'

KAMORA albo KAMORRA 'tajna włoska organizacja przestępcza działająca głównie w regionie Neapolu, odpowiednik
sycylijskiej mafii': Kamera wielokrotnie dopuszczała się zabójstw, rabunków i oszustw, a także utrudniała działalność
rządu włoskiego.

KAMORYSTA 'członek kamory': Kamoryści zawiadywali wszelkiego rodzaju działalnością przestępczą w Kampanii.

wf. carnon-a

KAMPANIA l. 'ciąg zaplanowanych działań w życiu publicznym lub w gospodarce, zmierzających do pewnego celu':
Firma rozpoczęła kampanię promocyjną. Trwa kampania o zahamowanie wyścigu zbrojeń. W czasie kampanii
wyborczej niektórzy politycy składają obietnice, z których nie zamierzają się później wywiązać. Zakończono kampanię
żniwną, tegoroczne plony są niestety nieco niższe od ubiegłorocznych. 2. 'walka wojsk jakiegoś kraju z przeciwnikiem
lub wyprawa wojsk prowadzonych przez jakiegoś wodza': Kampania wrześniowa. Moskiewska kampania Napoleona.

UWAGA: Wyraz kampania jest nadużywany, zwłaszcza w mediach. Jest to nadal trwający wpływ języka propagandy z
okresu socjalizmu, która lubowała się w wojskowym słownictwie.
wl. carnpagna 'wyprawa wojenna'

KAMPUS albo CAMPUS (czytaj: kampus) 'teren kole-dżu lub wyższej uczelni, na którym mieszczą się zarówno budynki
z salami wykładowymi, bibliotekami, laboratoriami itd., jak i domy akademickie i mieszkania pracowników
naukowych, charakterystyczny zwłaszcza dla środowisk akademickich Ameryki Północnej i Europy Zachodniej'

ang. campus

KAMUFLAŻ l. w wojsku 'maskowanie obiektów i sprzętu': Do kamuflażu używa się m.in. specjalnych farb i siatek
maskujących. 2. przen. 'ukrywanie, maskowanie swych zamiarów, swego prawdziwego oblicza, tego, kim się w
rzeczywistości jest': Domyślił się, że jej skromna sukienka i okulary to kamuflaż, nie chciała, by w tym towarzystwie
dowiedziano się, kim naprawdę jest.

KAMUFLOWAĆ l. w wojsku 'maskować obiekty lub sprzęt': Kamuflowali swój bunkier. Zakamuflowane pod rozpiętymi
siatkami stanowiska dział, l.przen. 'ukrywać swoje prawdziwe zamiary, oblicze itd.': Swoje płomienne uczucia do niej
kamuflował maską obojętności.

KAMUFLOWAĆ SIĘ l. w wojsku 'maskować się':

Żołnierze zakamuflowali się na swych pozycjach obronnych. 2. przen. 'ukrywać się ze swoimi zamiarami, prawdziwym
obliczem itd.': Kamuflował się przed znajomymi ze swoją skłonnością do hazardu.

fr. camouflage

KANALIZACJA l. 'system rur, kanałów i specjalnych urządzeń, służący do odprowadzania ścieków i wody deszczowej':
W starych budynkach często nie ma kanalizacji. 2. 'system kanałów, służących do osuszania jakiegoś terenu lub do
regulacji poziomu wody; także: kopanie takich kanałów': Likwiduje się zaniedbania w zakresie kanalizacji, żeby nie
dopuścić do wylewu podkarpackich rzek.

KANALIZOWAĆ l. 'zakładać kanalizację': Naszą ulicę skanalizowano dopiero po wojnie. 2. przen. 'kierować jakąś
(zbiorową lub indywidualną) aktywność, którą ocenia się jako niewłaściwą, na inne obszary': Energię młodzieży
usiłowano skanalizować, podsuwając jej tandetne wzory muzyki popularnej.

fr. canalisation

KANASTA l. 'gra w karty, prowadzona przy użyciu dwóch talii kart i czterech dżokerów, w której wygrywa ten gracz lub
para graczy, którzy uzbierają najwięcej ciągów określonych kart': Wieczorami we czwórkę grywali z przyjaciółmi w
kanastę' 2. 'jeden z ciągów kart, których zbieranie jest w kanaście celem'

hiszp. canasta 'koszyk'

KANCELARIA l. 'biuro w jakiejś instytucji lub w jakimś urzędzie, które zajmuje się ich sprawami administracyjnymi,
przyjmowaniem interesantów i prowadzeniem korespondencji; także: pracownicy takiego biura': Kancelaria ambasady
przyjmuje od godziny 9.00 do 16.00.

354

KANCERA

KANDELABR

Po pracy cała kancelaria wybrała się do pubu. 2. 'pomieszczenie, w którym pracują osoby zajmujące się sprawami
administracyjnymi jakiejś instytucji lub jakiegoś urzędu': Faks stoi w kancelarii, tuż obok gabinetu prezesa. 3. 'zbiór
dokumentów, akt przechowywanych w takim biurze': Z trudem przesunięto ogromną dębową szafę, w której mieściła
się kancelaria parafialna. 4. 'biuro prawnika, prowadzące sprawy wchodzące w zakres jego uprawnień': Ta potężna,
amerykańska firma komputerowa powierzyła ochronę swej marki i swych praw autorskich w Polsce znanej kancelarii
adwokackiej w Warszawie.

KANCELISTA przestarz. 'niższy urzędnik kancelarii':

Pańskim zgłoszeniem niezwłocznie zajmą się kanceliści.

KANCELARYJNY l. 'związany z kancelarią, ze sprawami, którymi się ona zajmuje': Pracownik kancelaryjny. Praca
kancelaryjna. Dokumenty kancelaryjne. 2. 'taki, który znajduje się w kancelarii, przeznaczony jest dla kancelarii':
Wyposażenie kancelaryjne stanowiły dwie szafy pancerne i biurko. 3. 'charakterystyczny dla kancelarii i kancelistów':
Styl kancelaryjny.

wi. cancellaria

KANCERA w filatelistyce 'uszkodzony znaczek pocztowy, np. taki, któremu brakuje ząbka': Mam ci dać aż trzy znaczki
za tę kancerę ze strusiem?!

KANCEROWAĆ pot. 'kaleczyć, niszczyć': Patrz, jakie skancerowane siedzenia w przedziale!

prawdopodobnie od łac. cancer 'rak'

KANCEROGEN w medycynie 'czynnik chemiczny, fizyczny lub biologiczny, który przyczynia się do zwiększenia częstości
występowania nowotworów złośliwych':

Do kancerogenów zalicza się np. palenie papierosów, zanieczyszczenie powietrza, opary szkodliwych substancji i
promieniowanie jonizujące.

KANCEROGENNY w medycynie 'taki, który sprzyja powstawaniu nowotworu; rakotwórczy': Warstwa ozonu pochłania
całe promieniowanie nadfioletowe C oraz 90% promieniowania nadfioletowego B, docierającego do Ziemi, chroniąc w
znacznym stopniu przed ich kancerogennym działaniem.

niem. kanzerogen od łac. cancer 'rak' i -gen od gr. genos 'ród'

KANCJONAŁ l. w religii 'zbiór śpiewów, wykonywanych podczas liturgii': Najstarsze polskie kancjonały pochodzą z XVI
w. 2. w religii 'śpiewnik zawierający pieśni religijne śpiewane przez wiernych': Pieśń "Kiedy ranne wstają zorze..."
znajduje się w kancjonale na stronie 250. Przed uroczystą mszą rozdane zostaną kancjonały.

lać. sr. cantionale od łac. cantio 'śpiew'

KANCLERZ l. 'w Austrii i w Niemczech: szef rządu':

Obaj kanclerze spotkali się podczas szczyty Unii Europejskiej. Kanclerz Niemiec przyjął ambasadora Polski. 2. 'w
dawnej Polsce: dostojnik początkowo nadzorujący

pracę kancelarii królewskiej, a od XV w. sprawujący także funkcję ministra spraw wewnętrznych i zagranicznych': Od
1569 r. w Rzeczypospolitej było dwóch kanclerzy - kanclerz wielki koronny i kanclerz wielki litewski.

KANCLERSKI 'związany z kanclerzem w l. lub 2. znaczeniu': Władza kanclerska Gerharda Schródera. Jan Za-moyski,
jeden z najwybitniejszych mężów stanu I Rzeczypospolitej, sprawował urząd kanclerski od 1578 r.

niem. Kanzier z wl. canceliere

KANCONA l. w nauce o literaturze 'w średniowiecznej poezji prowansalskiej i włoskiej: rodzaj wiersza lirycznego o
tematyce miłosnej i wojennej, który z czasem przeobraził się w odrębny gatunek literacki': Prowansal-skie kancony
wykonywane były tylko z akompaniamentem muzycznym - włoskie - tworzone m.in. przez Dantego i Petrarkę,
pozbawione były oprawy muzycznej. 2. w muzyce 'w XV i XVI w.: trzyczęściowa, wielogłosowa świecka pieśń, później
przeniesiona do muzyki instrumentalnej': Kancona renesansowa wywarła wpływ na powstanie i rozwój fugi oraz
sonaty' 3. w muzyce 'krótka pieśń liryczna': Ze wzruszeniem wspominała noce w Wenecji, kiedy to przystojni
gondolierzy śpiewali popularną kanconę "O sole mio".

KANCONETA l. 'to samo, co kancona w l. znaczeniu' 2. w muzyce 'w XVI w. - mała kancona: krótka pieśń, często o
charakterze tanecznym; w nowszej muzyce:

krótki, liryczny utwór instrumentalny'

wl. canzone 'piosenka'

KANDAHAR wyraz częściej używany w liczbie mnogiej:

KANDAHARY 'wiązania narciarskie przytrzymujące buty za pomocą sprężyny, dziś raczej już nieużywane':

Mój ojciec, kiedy był młody, jeździł na nartach, do których przymocowane były kandahary - dziś woli markery-od
nazwy miasta Kandahar w Afganistanie

KANDELA w fizyce 'jednostka natężenia światła w układzie SI, skrót: cd': Kandela jest jedną sześćdziesiątą częścią
natężenia światła, wysyłanego w kierunku prostopadłym przez powierzchnię jednego centymetra kwadratowego ciała
doskonale czarnego w temperaturze krzepnięcia platyny.

tac. candela 'świeca'

KANDELABR 'duży, stojący, często ozdobny świecznik z kilkoma ramionami; także latarnia uliczna z odgałęzieniami na
kilka żarówek': Kolacja miała być wytworna -lokaj nakrył stół śnieżnobiałym obrusem, postawił srebrną zastawę, a na
koniec wniósł dekoracyjne kandelabry, których światło miało podkreślać niepowtarzalną atmosferę wieczoru. Silne
światło kandelabrów oświetlało rynek i otaczające go kamienice.

fr. candelabre, wl. candelabro z łac. candelabrum, od candela 'świeca'

355

KANDYDAT

KANON

KANDYDAT 'osoba, która ubiega się o coś, zwykle o jakąś funkcję, jakiś urząd lub jakieś stanowisko albo która j est
proponowana przez kogoś na j akąś funkcj ę, j a-kiś urząd lub stanowisko: Kandydaci na urząd prezydenta poddani
zostaną lustracji. Jak co roku zgłoszono do Nagrody Nobla po kilkudziesięciu kandydatów w każdej dziedzinie.

KANDYDATURA l. 'występowanie w roli kandydata':

Ubiegał się o kandydaturę na stanowisko przewodniczącego komisji sejmowej. 2. 'wniosek, w którym proponuje się
kogoś na jakąś funkcję, jakiś urząd lub jakieś stanowisko': Na zebraniu rady rozpatrzone zostaną obie kandydatury
zgłoszone w tajnym głosowaniu.

KANDYDOWAĆ 'występować jako kandydat; ubiegać się o jakąś funkcję, jakiś urząd, jakieś stanowisko': Nie
kandydował na stanowisko prezesa firmy, chociaż wielu go do tego namawiało.
lać. candidatus, dosłownie 'ubrany na biało'

KANDYZ rząd. 'cukier w postaci grubych kryształów':

Kandyzem można posypywać ciastka.

KANDYZACJA l. 'utrwalanie owoców przez smażenie ich w cukrze i suszenie': Przetwórnia zajmuje się m.in. kandyzacją
wiśni, śliwek i gruszek. 2. 'przetwarzanie cukru tak, żeby powstał z niego kandyz': W wyniku procesu kandyzacji
powstaje gruboskrystalizowany cukier, wykorzystywany w przemyśle cukierniczym.

KANDYZOWAĆ 'smażyć owoce w cukrze, a następnie suszyć po to, żeby j e utrwalić': Urodzinowy tort przybiorę
kandyzowanymi wiśniami.

niem. Kandis(-zucker) za hiszp. azucar cande od ar. kand

KANIBAL l. inaczej: LUDOŻERCA 'członek pierwotnego plemienia, w którym jedzono mięso ludzkie': Robinson Crusoe
ocalił Piętaszka z rąk kanibali. 2. w biologii 'zwierzę, które pożera inne zwierzęta tego samego gatunku': Kanibalami są
m.in. pająki, które zjadają się wzajemnie.

KANIBALIZM l. inaczej: LUDOŻERSTWO 'jedzenie ludzkiego mięsa przez ludzi': U wygłodzonych do ostatecznych granic
więźniów obozów hitlerowskich zdarzały się przypadki kanibalizmu. Świadczą o tym m.in. napisy zachowane na
murach klasztoru na górze Świętego Krzyża, w czasie wojny zmienionego w obóz dla jeńców radzieckich:
"Ludojedztwo będzie karane śmiercią". 2. w biologii 'pożeranie się przez zwierzęta tego samego gatunku': Kanibalizm
wśród wilków.

hiszp. canibal od słowa: Caribal 'Karaib' - pierwotni Karaibowie uchodzili za ludożerców

KANIKUŁA l. 'w starożytnym Rzymie: okres, kiedy Słońce znajdowało się w gwiazdozbiorze Psa, tj. od 22 czerwca do 23
sierpnia': Cesarz zarządził zorganizowanie igrzysk w czasie kanikuły. 2. tylko w liczbie pojedynczej 'okres, kiedy j est
upalnie': Synoptycy twierdzą, że nadchodzi kanikuła, a upały mają być jeszcze większe niż w zeszłym roku. 3. 'okres -
zwykle w czasie

wakacji - kiedy zamiera życie kulturalne jakiegoś ośrodka': W teatrach warszawskich kanikuła - żadnych premier, tylko
trzy z nich grają co drugi dzień.

lać. canicula, dosłownie 'piesek' - Syriusz, gwiazda w gwiazdozbiorze Psa Wielkiego, zwana też Psem Niebieskim

KANION 'głęboki wąwóz, zwykle dolina rzeczna, o wąskim dnie i stromych, skalistych zboczach': Najsłynniejszy kanion
to Wielki Kanion, który powstał w wyniku erozji rzeki Kolorado.

hiszp. canón 'rura, koryto'

KANKA l. 'blaszane, zamykane naczynie, w którym zwykle przechowuje się mleko': Odlej śmietany z kanki. W kance
zostało jeszcze trochę mleka. 2. 'sztywna rurka, będąca zakończeniem innej, miękkiej, rurki lub gruszki służącej do
irygacji': Na końcu gumowej rurki wystającej z gąsiora z winem umocował kankę, żeby łatwiej było ściągać trunek.

lać. canna 'rura, rynna'

KANKAN l. 'bardzo szybki taniec, tańczony w rytmie galopu lub szybkiego marsza, wykonywany najczęściej przez
tancerki kabaretowe, charakteryzujący się dość śmiałymi, nawet frywolnymi figurami, m.in. podnoszeniem wysoko
nóg, popularny zwłaszcza we Francji w 2. połowie XIX w.': W paryskim Moulin Rouge stałym punktem wieczoru był
kankan, żywiołowo tańczony przez długonogie tancerki. 2. 'muzyka do tego tańca; także: samodzielny utwór w rytmie
tego tańca'
fr. cancan

KANOE albo CANOE (czytaj: kanu) l. 'mała, lekka, zwrotna łódź, o bardzo prostej konstrukcji, wykorzystywana do
połowów i pływania przez Eskimosów i Indian': Eskimosi pływali kanoe, którego szkielet był wykonany z kości
wieloryba i obciągnięty foczą skórą, zaś Indianie robili swoje kanoe z drewna pokrytego korą brzozową. 2. w sporcie
'łódź wzorowana na łodzi indiańskiej, z jednym krótkim wiosłem, którym wioślarz odpycha się, zwykle klęcząc na
jednym kolanie': W przyszłym miesiącu na poznańskim torze kajakowym Malta odbędą się wyścigi kanoe.

ang. canoe z karaibskiego kanava

KANON l. 'ogólnie przyjęta zasada, dotycząca jakiejś dziedziny ludzkiej działalności, zwłaszcza zasada nadrzędna,
stanowiąca miarę, wzorzec tego, co w tej dziedzinie jest dobre i co złe': W Dekalogu zawarte są podstawowe kanony
moralności europejskiej. Prasa zarzucała sędziemu, że proces nie był zgodny z kanonami prawa. Czy we współczesnej
sztuce istnieją w ogóle jakieś kanony? 2. w muzyce 'utwór polifoniczny, oparty na ścisłej imitacji, w którym linię
melodyczną głosu głównego powtarzają z pewnym opóźnieniem wszystkie pozostałe głosy': Kanon chorałowy. Kanon
podwójny. 3. 'główna część mszy, zaczynająca się po śpiewie "Święty", a kończona słowami "Przez Chrystusa",
modlitwa eucharystyczna': Kanon rzymski pochodzi z pierwszych wieków chrześcijań-

356

KANONADA

KANTON

stwa. 4. 'spis ksiąg biblijnych, uznawanych za natchnione i stanowiących podstawę wiary': Kanon katolicki, nieco
odmienny od protestanckiego, ustalono na Soborze Trydenckim. 5. 'przepis prawa kanonicznego': Przestrzegał
kanonów.

KANONICZNY l. 'związany z kanonem - wzorcem, ogólnie przyjętą zasadą lub zasadami': Zasady kanoniczne. Wszystkie
jej dzieła miały bardzo kanoniczny charakter. 2. 'związany ze spisem ksiąg biblijnych, uznawanych za natchnione':
Księgi kanoniczne i niekanoniczne. 4. PRAWO KANONICZNE 'prawo obowiązujące w Kościele rzymskokatolickim'

KANONISTA 'znawca prawa kanonicznego': W dyskusji wzięło udział dwóch kanonistów z KUL-u.

lać. canon prawidło, przepis zgr. kanon 'miara, wzorzec'

KANONADA 'długotrwała seria głośnych wystrzałów z broni artyleryjskiej; także towarzyszący jej huk': Kanonada
przybrała na sile. Na polu bitwy zaległa cisza, którą nagle przerwała kanonada z dział.

KANONIER 'najniższy stopień wojskowy w artylerii;

także: żołnierz mający ten stopień, obsługujący działo artyleryjskie': W oddali widać było linię wojsk, działa, a przy nich
kanonierów.

KANONIERKA 'niewielki okręt wojenny, uzbrojony w działa artyleryjskie, wykorzystywany m.in. do patrolowania,
ostrzeliwania wybrzeży i konwojowania statków': Po godzinnym pościgu kanonierki użyły przeciw uciekinierom silnych
strumieni wody, żeby zmusić ich do poddania się.

fr. canonnade, canonnier od: canon 'działo', canonniere

KANONIK 'wyższy duchowny w Kościele katolickim, członek kapituły przy katedrze lub kolegiacie; także: honorowy
tytuł nadawany duchownym': Kanonik ma prawo głosu w kapitule.
KANONIA l. inaczej KANONIKAT 'godność kanonika': Kanonia to godność przyznawana przez biskupa lub papieża. 2.
'dom mieszkalny dla kanoników': Kanonia znajdowała się blisko miejsca posiedzeń kapituły.

lać. canonicus od: canon 'prawidło, przepis'

KANONIZACJA 'oficjalne uznanie jakiejś zmarłej osoby za świętą' : Kanonizacja oznacza, że zmarły chrześcijanin może
jako święty odbierać cześć od całego Kościoła. Papież dokonał kanonizacji ojca Maksymiliana Kolbego.

KANONIZOWAĆ 'przeprowadzać kanonizację': Joanna d'Arc została kanonizowana w 1920 r.

KANONIZACYJNY 'związany z kanonizacją': Dekret kanonizacyjny. Proces kanonizacyjny.

lać. kość. kanonizatio

KANOPA 'w starożytnym Egipcie i w starożytnej Etrurii urna, w której przechowywano wnętrzności wyjęte podczas
balsamowania z ciała zmarłego': Egipskie kanopy

wykonywano z alabastru lub gliny, a ich pokrywy formowano tak, żeby przypominały głowę człowieka lub jakiegoś
zwierzęcia.

od nazwy miasta Kanobos

KANOSSA zob. CANOSSA

KANTALA 'włókno otrzymywane z liści jednego z gatunków agawy': Z kantali wyrabia się w Ameryce Środkowej m.in.
worki, sznury i maty.

n.-tac. Agave cantala - gatunek agawy

KANTARYDA inaczej: MUCHA HISZPAŃSKA 'niewielki chrząszcz o metalicznym, złocistozielonym ubarwieniu i głowie w
kształcie trapezu, którego krew zawiera silnie trującą substancję - kantarydynę; pryszczel lekarski': Kantaryda
występuje w Europie Środkowej i Południowej oraz w Azji Zachodniej; odżywia się liśćmi roślin oleistych i niektórych
drzew, np. klonu, topoli, jesionu i wierzby.

KANTARYDYNA w farmacji 'substancja zawarta we krwi kantarydy, używana niegdyś jako afrodyzjak, środek
rozgrzewający, a także jako silnie działająca trucizna': Współcześnie kantary dyna jest wykorzystywana do celów
leczniczych jako środek moczopędny.

gr. kantharis

KANTATA l. w muzyce 'wieloczęściowy utwór wokal-no-instrumentalny, składający się m.in. z arii, duetów, chórów i
fragmentów instrumentalnych, oparty na tekstach lirycznych, rzadziej epickich i dramatycznych, o tematyce
mitologicznej, pastoralnej, religijnej lub świeckiej': Z sali koncertowej dobiegały dźwięki kantaty Bacha śpiewanej
przez chór złożony z samych dyszkantów. 2. w literaturze' utwór, który w podniosły i uroczysty sposób sławi jakieś
wydarzenia lub czyny jakiegoś bohatera, zwykle będący tekstem do utworu muzycznego': W szkole robiliśmy
wszystko, czego od nas wymagano, włącznie z recytowaniem kantat na cześć wodza, więc niczego nam właściwie nie
można było zarzucić.

wl. (musica) cantata '(muzyka) śpiewana'

KANTON l. ' każdy z krajów tworzących Konfederację Szwajcarską, mający własne ustawodawstwo, sądownictwo i
własny rząd': Niejednokrotnie za wzór rozwiązywania problemów narodowościowych podawano Szwajcarię, gdzie
wiele różnojęzycznych narodów żyje w bratniej zgodzie w swoich kantonach. 2. 'jednostka podziału terytorialnego
stosowana we Francji': Francuskie kantony są odrębnymi okręgami wyborczymi w wyborach do departamentu.
KANTONALNY 'odnoszący się do kantonu, wchodzący w skład kantonu': Biblioteka Centralna w Zurychu, będąca
jednocześnie biblioteką kantonalną, miejską i uniwersytecką, ma w swoim księgozbiorze wiele poloników.

fr. canton, cantonal

357

I KANTOR

KAPELA

I KANTOR l. 'punkt, w którym można sprzedawać i kupować obce waluty': Kantor wymiany walut. 2. prze-starz. 'biuro
przy fabryce lub banku; także: przedstawicielstwo handlowe jakiejś firmy lub biuro pośrednictwa': Kupiec zaszedł do
kantoru, żeby omówić szczegóły transakcji. 3.przestarz. 'długi stół; także:

lada sklepowa': Subiekci dwoili się i troili za kantorem.

niem. Kontor z wl. contoro

II KANTOR l.'główny śpiewak w synagodze': Było święto Pesach i kantor śpiewał. "Le szono haboo be Jetvsza-laim!".2.
'w Kościele protestanckim: dyrygent chóru, organista, który często był też kompozytorem': Jan Sebastian Bach,
sprawując funkcję kantora kościoła św. Tomasza w Lipsku, był zobowiązany komponować kantaty na każdą niedzielę i
na każde święto. 3. rząd. 'w Kościele katolickim: główny śpiewak chóru lub śpiewak intonujący pieśni, np. psalmy,
podczas mszy św.': Kantorzy przy wtórze harf i cymbałów zaintonowali Psalm 24.

lać. cantor 'śpiewak'

KANTYCZKA l. 'popularna pieśń religijna, najczęściej kolęda': Zgromadzeni w kościele wierni zaśpiewali popularną
kantyczkę. 2. wyraz częściej używany w liczbie mnogiej: KANTYCZKI 'zbiory pieśni religijnych, zwłaszcza kolęd,
pastorałek; w XIX w. rozpowszechnione głównie wśród mieszkańców wsi': Dawniej na odpustach i jarmarkach można
było kupić kantyczki. Kanty czki atoli pod tytułem i w formie dzisiejszej pojawiają się w druku dopiero w drugiej
połowie XVII w. (Gloger)

tac. canticum 'pieśń, śpiew'

KANTYNA 'bufet, sklepik w wojsku, rzadziej w innej instytucji, w którym można kupić niezbędne artykuły, zwykle
spożywcze': Obiad zjedli w oficerskiej kantynie. W tych trudnych latach w kantynie można było dostać takie "luksusy",
jak sucha kiełbasa i szynka, i to po normalnych, niekomercyjnych cenach.

niem. Kantine, fr. cantine z wl. cantina 'spiżarnia'

KANTYZM l. 'system filozoficzny stworzony przez Kanta, głoszący, że u podstaw każdego przedmiotu, który poznajemy
i który znamy tylko jako zjawisko, znajduje się "rzecz sama w sobie", poznawalna tylko dzięki istniejącym w umyśle
ludzkim kategoriom i formom, takim jak czas i przestrzeń, które w trakcie poznawania narzucane są przez umysł
przedmiotom': Pomysł, który stanowił osnowę kantyzmu, polegał na całkowitym odwróceniu dotychczasowego trybu
myślenia - to nie myśl ksztahuje się zależnie od przedmiotów, lecz, odwrotnie, przedmioty są zależne od myśli. Sam
Kant uważał, że pomysł ten jest tak ważny, jak ważny był przewrót kopemikański. (Tatarkiewicz) 2. 'poglądy i kierunki
filozoficzne, które rozwijały główne tezy filozofii Kanta lub do nich nawiązywały': Najważniejszymi przedstawicielami
kantyzmu w II połowie XIX w. byli twórcy neokantyzmu: Kuno Fischer i Otto Liebmann, którzy rzucili hasło "powrotu
do Kanta".

KANTYSTA 'zwolennik kantyzmu': Polscy kantyści:

Józef Kalasanty Szaniawski i Feliks Jaroński prowadzili kampanię na rzecz kantyzmu, który od samego początku miał w
Polsce wielu przeciwników.

od nazwiska Immanuela Kanta (1742-1804), filozofa niemieckiego

KANWA l. 'mocna i sztywna tkanina, używana jako podkład do haftowania': Wyhaftowała na kanwie herb miasta:
rycerza w zbroi na tle baszty. 2. przen. 'podstawa jakiegoś filmu lub dzieła literackiego: wydarzenia bądź opowieści,
które posłużyły za inspirację do niego i stały się zasadniczym tematem jego akcji: Powieść Heinricha Bolla "Utracona
cześć Katarzyny Blum" została napisana na kanwie autentycznych wydarzeń, co autor w niedwuznaczny sposób
zaznacza we wstępie.

fr. canevas

KAOLIN w geologii 'miękka, biała, szara lub żółtawa skała osadowa, powstająca w wyniku wietrzenia skał magmowych,
głównie granitu, zawierająca przede wszystkim minerał - kaolinit, w stanie suchym pylasta, zmoczona staje się
plastyczna; glinka porcelanowa':

Kaolin jest stosowany w przemyśle ceramicznym do wyrobu porcelany, w przemyśle chemicznym do wyrobu farb, a w
przemyśle gumowym do wyrobu linoleum.

KAOLINIT w geologii 'drobnołuseczkowy minerał, główny składnik kaolinu': Kaolinit powstaje ze zwietrzenia
glinokrzemianów, zwłaszcza skaleni. Zmieszany z wodą staje się bardzo plastyczny.

KAOLINIZACJA lub KAOLINITYZACJA w geologii 'długotrwały proces, w którego wyniku glinokrzemiany, zwłaszcza
skalenie, zamieniają w kaolinit': W Polsce kaolinizacja przebiegała najintensywniej w Górach Izerskich.

chin. Kao-ling, góra w południowo-wschodnich Chinach, z której po raz pierwszy wydobyto kaolin

KAPELA l. 'ludowy zespół instrumentalny lub zespół muzyczny, wykonujący utwory charakterystyczne dla jakiegoś
folkloru, np. folkloru miejskiego': W konkursie wzięło udział kilkanaście kapel ludowych. Na festynie grała kapela
podwórkowa z Mokotowa. 2. pot. wśród młodzieży 'zespół rockowy': Jaka jest twoja ulubiona kapela? 3.'w
średniowieczu: chór przykościelny; w XVII i XVIII w.: zespół instrumentalny lub wokalno-in-strumentalny,
utrzymywany na dworze monarszym lub magnackim': Od XVI w. funkcję przełożonego kapeli, zwanego prefektem lub
prepozytem, powierzano tylko znakomitym muzykom i kompozytorom.

KAPELMISTRZ l. 'dyrygent kapeli ludowej lub innego popularnego zespołu, np. wojskowego': Kapelmistrze podnieśli
buławy, dając znak swoim kapelom, że już zaraz zaczną grać. 2. 'w średniowieczu: osoba kierująca chórem
przykościelnym; później zespołem instrumentalnym lub instrumentalno-wokalnym': Luca Marenzio był nadwornym
kapelmistrzem Zygmunta III Wazy.

niem. Kapelle z wl. cappella 'kaplica, chór kościelny'; niem. Ka-pellmeister

358

KAPELAN

KAPITALIZM

KAPELAN 'ksiądz lub zakonnik katolicki, odprawiający mszę i wykonujący inne czynności religijne w klasztorach lub
sprawujący posługę religijną w określonych środowiskach': Kapelan wojskowy, szpitalny, zakonny. Dawniej każdy
monarcha miał osobistego kapelana.
wl. cappellano od: cappella 'kaplica'

KAPER l. 'dawniej: pirat, rozbójnik morski, łupiący statki na morzu, niekiedy służący jakiemuś królowi w walce przeciw
flocie innego państwa': Kaprowie w służbie królowej Hiszpanii. 2. 'dawniej: uzbrojony, prywatny statek, którego załoga
łupiła statki handlowe, niekiedy wykorzystywany przez panujących do walki z okrętami wrogiego państwa': Pływać na
kaprze.

KAPERUNEK pot. 'przekupywanie ludzi, zwykle zawodników sportowych, w celu pozyskania ich dla siebie': "Piłkarski
poker" to film, który ukazuje, jak częstym zjawiskiem jest kaperunek w polskiej lidze piłkarskiej.

KAPEROWAĆ l. pot. 'przekupywać kogoś, zwykle zawodnika sportowego lub specjalistę z konkurencyjnej firmy, w celu
zatrudnienia go u siebie': Dyrektorzy kilku zakładów pracy zostali oskarżeni o kaperowanie robotników, zatrudnianie
ich bez zgody wydziału zatrudnienia. 2. pot. 'zjednywać sobie popleczników, którzy pomogą w realizacji określonych
celów': Przed posiedzeniem rady kaperował niektórych jej członków, żeby poparli jego propozycję. 3. 'dawniej: łupić
lub zdobywać statki handlowe albo statki przeciwnika'

KAPERSKI l. 'należący do kapra, rozbójnika morskiego': Nóż kaperski. Przepaska kaperska. 2. 'związany z kaprem,
statkiem, którego załoga zajmuje się korsars-twem': Rejs kaperski.

hol. kaper

KAPILARA l. w fizyce 'bardzo wąska rurka, w której środku zachodzi zjawisko wznoszenia i opadania cieczy' 2. wyraz
używany tylko w liczbie mnogiej: KAPILARY w anatomii 'najmniejsze i najwęższe naczynia krwionośne, w postaci rurek
o bardzo cienkich ściankach, przez które przedostaje się tlen, substancje odżywcze i produkty przemiany materii;
naczynia włosowate': Kapilary tworzą w tkankach gęstą sieć łączącą tętnice z żyłami. 3. w geologii 'bardzo drobna
szczelina w skale lub glebie, kształtem przypominająca kanalik'

KAPIEARNY l. w fizyce 'dotyczący kapilary, rurki, w której występuje zjawisko wznoszenia i opadania cieczy': Rurka
kapilarna. 2. w anatomii 'związany z kapila-rami': Naczynia kapilarne. 3. w geologii 'związany z ka-pilarami,
szczelinkami w skałach i glebach': Woda kapilarna.

p.-lać. capillaris 'włosowy'

KAPISTA 'członek grupy malarzy, założonej w 1924 roku w Krakowie, mającej na celu kontynuację tradycji
francuskiego impresjonizmu, eksponującej zagadnienia koloru w plastyce': Kapiści, skupieni w Komitecie Paryskim,
doprowadzili do zorganizowania w Paryżu filii krakowskiej ASP. Do grupy kapistów należeli m.in. Jan Cybus, Artur
Nacht-Samborski i Józef Czapski; patronował im Józef Pankiewicz.

od skrótu: K.P - Komitet Paryski, nazwa instytucji zawiązanej przez tę grupę malarzy

KAPITALIZM 'system ekonomiczny w państwie, charakteryzujący się tym, że środki produkcji (zakłady, firmy, ziemia)
należą do prywatnych właścicieli, a podstawą gospodarki jest wolny rynek i swobodna konkurencja': Odrodzenie się
kapitalizmu w Polsce po 1989 r. wiązało się z powstaniem ogromnej liczby małych prywatnych firm.

KAPITAŁ l. w ekonomii 'środki finansowe i aktywa rzeczowe mające wartość pieniężną, będące w posiadaniu
przedsiębiorstwa, banku, spółki itd.': W II połowie XIX w. w wielu państwach zachodnich brutalnemu wyzyskowi
robotników towarzyszyła szybka akumulacja kapitału. 2. pot. 'bardzo duża suma pieniędzy': Zainwestował w to
przedsięwzięcie cały zgromadzony kapitał. Żyje z procentów od kapitału. () Kapitał życiowy 'suma doświadczeń,
zdobytych w ciągu życia' 3. oficj. 'instytucje i ludzie mający ogromne sumy pieniędzy, które można w coś inwestować':
Polski, obcy kapitał. Inwestycje zagranicznego kapitału w Polsce.

KAPITAŁ AKCYJNY w ekonomii 'suma wpłat pieniężnych wniesionych przez akcjonariuszy spółki'
KAPITAŁ LUDZKI 'ludzka wiedza, siła i chęć do pracy, rozpatrywane pod względem ekonomicznym -jako ważny czynnik
przy pomnażaniu majątku społeczeństwa lub jakiejś jego części': Wielu zachodnich ekspertów podkreślało, że Polska
dysponuje wielkim kapitałem ludzkim.

KAPITAŁOWY l. w ekonomii 'związany z kapitałem, majątkiem jakiejś firmy, instytucji itp.': Środki kapitałowe
przedsiębiorstwa. 2. 'związany z kapitałem, znaczną sumą pieniędzy': Żył z procentu kapitałowego. Ten hotel to
doskonała lokata kapitałowa.

KAPITAŁOCHŁONNY w ekonomii 'o przemyśle, rolnictwie, produkcji itp.: taki, który pochłania znaczne sumy pieniędzy
lub który potrzebuje takich sum, żeby uzyskać pożądany efekt': Kapitałochłonna inwestycja, technologia.
Kapitałochłonne uprawy.

KAPITALISTA l. 'osoba, która ma kapitał - znaczne środki pieniężne, które można zainwestować w jakieś
przedsięwzięcie gospodarcze': Szukano za granicą kapitalisty, który zainwestowałby w upadający zakład. Wielcy łódzcy
kapitaliści, których odrażające figury są przedstawione przez Reymonta w "Ziemi obiecanej", próbowali nie dopuścić
do wydania powieści w pierwotnym kształcie, l. pot. 'człowiek bogaty, wyróżniający się bogactwem w swoim
otoczeniu': Robotnicy rolni, mijając jego dom, mówili z przekąsem: - Kapitalista, taki na człowieka biednego nawet nie
spojrzy!

KAPITALISTYCZNY 'związany z kapitalizmem, opierający się na zasadach tego systemu': Kraj kapitalistyczny.
Gospodarka kapitalistyczna.

359

KAPITALNY

KAPITULACJA

KAPITALIZACJA l. w finansach 'przeliczenie i zamienienie periodycznych płatności lub dochodów na kwotę płatną
jednorazowo': Kapitalizacja rent i emerytur. 2. w finansach 'szacowanie wartości majątku jakiejś firmy na podstawie
wysokości stopy procentowej i osiąganego dochodu': Współczynnik kapitalizacji zysków. Kapitalizacja rezerw. 3. w
ekonomii 'gromadzenie środków pieniężnych; często też: zamienianie różnych składników majątku na środki
pieniężne': Do nowych inwestycji potrzebne były znaczne kwoty, strategia spółki coraz wyraźniej zmierzała do
kapitalizacji. 4. 'wprowadzanie form gospodarki kapitalistycznej': Kapitalizacja polskiej gospodarki po 1989 r.

KAPITALIZOWAĆ l. w finansach 'przeliczać i zamieniać periodyczne płatności lub dochody na kwotę płatną
jednorazowo': Kapitalizować świadczenia społeczne. Kapitalizować odsetki. 2. w ekonomii 'gromadzić środki pieniężne
i często też: zamieniać różne składniki majątku na środki pieniężne'

DOKAPITALIZOWAĆ w ekonomii 'dodać kapitału do jakiejś firmy lub przedsięwzięcia gospodarczego': Okazało się, że
środki, którymi dysponuje zakład nie wystarczą na to przedsięwzięcie, zaczęto więc poszukiwać inwestora, który
mógłby je dekapitalizować.

UWAGA: Słowa kapitalizm i kapitalista w przeszłości były używane często z odcieniem negatywnym. Ma to związek nie
tylko z propagandą komunistyczną, ale też z bezwzględnym wyzyskiem robotników i wielkim rozwarstwianiem
majątkowym, co było charakterystyczne dla dawnego kapitalizmu. Dlatego też dzisiaj, gdy chce się podkreślić zalety
systemu, w którym panuje prywatna własność środków produkcji i konkurencja, używa się raczej wyrażeń: wolny
rynek, system rynkowy itd. Zaś nazwa kapitalizm - w języku polskim i wielu innych językach europejskich - występuje
coraz częściej w kontekstach historycznych.

fr. capitalisme z wl. capita!e 'suma główna' (w odróżnieniu od odsetek) od łac. capitalis 'główny'
KAPITALNY l. 'główny, taki, który jest niezwykle ważny': To, ile firma zainwestuje w reklamę, ma kapitalne znaczenie
dla sprzedaży jej produktów, l. pot. 'taki, który się nam bardzo podoba; świetny, doskonały':

Ten film z Dustinem Hoffmanemjest wprost kapitalny. Impreza była kapitalna. Zobacz, jaka kapitalna babka!

lać. capitalis 'główny'

KAPITAN l. 'oficerski stopień wojskowy, wyższy od porucznika, niższy od majora, we wszystkich rodzajach wojsk; także:
oficer mający ten stopień': Kapitan wojsk lądowych, marynarki wojennej, lotnictwa. Stopień kapitana jest najwyższym
stopniem w grupie oficerów młodszych. 2. 'osoba, której powierzono dowodzenie statkiem, jachtem lub samolotem,
odpowiedzialna za bezpieczeństwo pasażerów, załogi i przewożonego ładunku': Kapitan tonącego statku przede
wszystkim ratuje życie innych, dopiero potem myśli o sobie. 3. 'zawodnik drużyny sportowej, wybrany do jej
reprezentowania':

Kapitanowie obu drużyn piłkarskich zostali wezwani przez sędziego.

KAPITANAT l. 'instytucja w porcie, powołana przez urząd morski do kierowania ruchem statków i zajmowania się
sprawami administracyjnymi portu': W kapitanacie dowiedziałem się, że mój bagaż jakimś dziwnym trafem został
wysłany w zupełnie inne miejsce, niż chciałem. 2. w sporcie 'komisja w obrębie związku sportowego, zajmująca się
wszystkimi sprawami związanymi z określoną dyscypliną sportową, np. wytypowaniem zawodników, którzy wejdą w
skład ekipy na poszczególne zawody': W trakcie burzliwej narady kapitanat ustalił skład piłkarskiej kadry narodowej.

KAPITANOWAĆ l. 'być kapitanem statku, jachtu lub samolotu': Przez dziesięć lat kapitanował na małym statku
rybackim. 2. 'być kapitanem jakiejś drużyny sportowej': Przez jeden sezon kapitanowała swojej drużynie siatkarskiej.

KAPITAŃSKI l. 'dotyczący kapitana, oficera w wojsku;

należący do niego': Mundur kapitański-. Dystynkcje kapitańskie. 2. 'odnoszący się do kapitana, dowódcy statku lub
samolotu; należący do niego': Mostek kapitański. Kajuta kapitańska.

wl. capitano

KAPITEL inaczej: GŁOWICA w architekturze 'zwieńczenie kolumny lub filara, ich wydzielona górna część, zwykle bogato
rzeźbiona': Greckie kapitele występowały w trzech odmianach: doryckiej (o formach geometrycznych), jońskiej (z
charakterystycznymi ślimacznicami) i korynckiej (o kształcie odwróconego dzwonu ozdobionego liśćmi akantu).

lać. capitellum 'główka, głowica'

KAPITOLIŃSKI () Gęsi kapitolińskie 'legendarne gęsi, które krzykiem ostrzegły mieszkańców Rzymu przed nocnym
atakiem Gallów (ok. 390 r. p.n.e.)'

od nazwy: Kapitel -jedno z siedmiu wzgórz starożytnego Rzymu

KAPITULACJA l. 'rezygnacja z walki, oznaczająca przyjęcie warunków, narzuconych przez zwycięzcę': Dowódca nie
dopuszczał myśli o kapitulacji. Pod koniec dnia przypuścili zmasowany atak, zmuszając nieprzyjaciela do całkowitej
kapitulacji. 2. 'dokument zawierający warunki narzucane przez zwycięzcę': Długotrwałe walki zakończyło podpisanie
kapitulacji. 3. pot. 'rezygnacja z jakichś działań, zwykle spowodowana trudnościami, których nie można pokonać':
Dzwoniłem do różnych in-stytucji, żeby zdobyć pieniądze na leczenie syna, wszędzie jednak odsyłano mnie z kwitkiem
- po wielu miesiącach zostałem zmuszony do kapitulacji.

KAPITULANT 'osoba decydująca się na kapitulację, rezygnująca z dalszej walki (często odnoszone do osób, które
poddają się zbyt łatwo)': Robotnicy chcieli nadal strajkować, ale wśród członków zarządu związku dominowali
kapitulanci.
KAPITULOWAĆ l. 'rezygnować z walki, poddawać się nieprzyjacielowi': Twierdza skapitulowała po miesiącu oblężenia.
2. pot. 'odstępować od swoich zamiarów, zwykle pod wpływem jakichś trudności lub czyichś

360

KAPITUŁA

KARAKUŁ

nalegań': W końcu skapitulował, zrezygnował z realizacji swojego projektu, czując, że nikt z zarządu nie jest mu
przychylny.

fr. capitulation

KAPITUŁA l. 'grupa wyższych duchownych katolickich, decydująca o wyborze biskupa i będąca jego zespołem
doradczym': Poświęcenia dokona wikariusz kapituły Archidiecezji warszawskiej - ksiądz arcybiskup Gali w asyście
duchowieństwa. 2. 'zgromadzenie przełożonych danego zakonu katolickiego, omawiające sprawy dotyczące całego
zakonu': Na posiedzeniu kapituły podjęto decyzję o wysłaniu kilku zakonników na misję. 3. 'w niektórych krajach, np.
we Francji i w Anglii, wybrana grupa ludzi decydujących o nadawaniu i pozbawianiu określonych odznaczeń i
orderów': Kapituła Orderu Podwiązki wywodzi się z kapituły zakonu rycerskiego.

KAPITULARZ l. 'sala w klasztorze lub kościele, w której odbywają się posiedzenia kapituły': Kapitularze kościelne
przeważnie usytuowane są w sąsiedztwie prezbiterium. W części nowego kapitularza mieści się wystawa zabytków
starego piśmiennictwa ze zbiorów biblioteki katedralnej. 2. 'skrócony zapis prawa kościelnego oraz dyspozycji i
przepisów obowiązujących w danej diecezji': Zwiedzający mogli zobaczyć wiele ciekawych eksponatów
archeologicznych, monety, dokumenty pergaminowe, a także przeczytać fragmenty kapitularza klasztoru cystersów w
Jędrzejowie. 3. wyraz używany tylko w liczbie mnogiej: KAPITULARZE 'w państwie Franków, za czasów dynastii
karolińskiej:

ustawy wydane przez króla, dotyczące praw kościelnych i świeckich'

lać. capitulum 'rozdział', w ten sposób w łacinie kościelnej określano początkowo spotkania zakonne, w trakcie
których czytano poszczególne rozdziały reguły zakonnej

KAPOK l. 'bardzo lekkie, nieprzemakalne włókno, otrzymywane z różnych gatunków drzew, zwłaszcza z puchowca':
Kapokiem wypełnia się materace, poduszki i pasy ratownicze. 2. 'kamizelka ratunkowa, zazwyczaj wypchana takim
włóknem': W kajaku brakowało jednego kapoka.

malajskie kopuk, zjawajskiego

KAPOTAŻ l. 'wywrócenie się samolotu na plecy przez przód kadłuba podczas startu lub lądowania, spowodowane np.
najechaniem najakąś przeszkodę, zbyt gwałtownym hamowaniem w trakcie lądowania lub usterką podwozia':
Przyczyną kapotażu był kawał metalu, na który samolot najechał w czasie kołowania. 2. 'wywrócenie się samochodu
na dach': W trakcie badań nad bezpieczeństwem nowego modelu samochodu wykonano test zderzeniowy oraz
próbny kapotaż.

KAPOTAŻOWAĆ l. 'o samolocie: przewracać się na plecy przez przód kadłuba w czasie startu lub lądowania':
Przypadkowi gapie widzieli, jak kapotażował samolot. 2. 'o samochodzie: przewracać się na dach': Kierowca nie
zauważył rowu i jego audi kapotażowało na polu.

fr. capotage
KAPRAL 'najniższy stopień podoficerski w wojskach lądowych; także podoficer mający ten stopień': Na poligon przybyli
kaprale wojsk zmechanizowanych i pancernych. () Mały kapral 'Napoleon I'

KAPRALSKI l. 'dotyczący kaprala, należący do niego':

Mundur kapralski. Czapka kapralska. Kapralskie belki na pagonach. 2. 'taki, który jest nieokrzesany, grubiański i nie
liczy się z ludźmi': Kapralskie metody, maniery.

wl. caporale 'dowódca'

KAPRYS l. 'chwilowe pragnienie, zachcianka': Z trudem znosił kaprysy żony, która łatwo zmieniała zdanie i codziennie
chciała czegoś innego. Jedynie dla kaprysu zajmowała się szczeniakiem, kiedy jej się znudził, bez żalu oddała go do
schroniska. 2. wyraz częściej używany w liczbie mnogiej: KAPRYSY przen. 'zmiany, które trudno przewidzieć': Tego lata
zaskoczyły nas kaprysy pogody, tym bardziej że synoptycy zapowiadali upały. 3. w muzyce 'w XVI i XVII w.:
wielogłosowy utwór instrumentalny, w którym w przybliżony sposób powtarzane są w innej tonacji lub przez inny
instrument poszczególne motywy albo tematy; w XIX w.: kunsztowna etiuda, zwykle mająca charakter
improwizacyjny': Z narastającym podziwem słuchał wirtuozowskich kaprysów Paganiniego.

fr. caprice, z wl. capriccio

KARTOWAĆ 'pozyskiwać kogoś dla własnych celów': W obecnej kampanii wyborczej nie będzie zabiegał o
popularność, nie będzie kaptował sojuszników, ale zajmie się realizacją programu, dzięki któremu został wybrany.
Skaptowany celnik dostał podobno za przymknięcie oczu na transport 10 dolarów od każdego nielegalnie
wywiezionego kilograma bursztynu.

wl. captare

KARABINIER l. 'włoski żandarm lub hiszpański żołnierz straży granicznej': W bazie Sigonella na Sycylii omal nie doszło
do ostrej strzelaniny między amerykańskimi komandosami a oddziałem włoskich karabinierów, którym amerykański
generał, zdenerwowany zachowaniem Włochów, zagroził skierowaniem do akcji samolotów, czołgów, a nawet broni
nuklearnej. 2. 'od XVII do XIX w., w wielu armiach europejskich: żołnierz kawalerii lub piechoty uzbrojony w karabin':
Atak 2. batalionu karabinierów generała Berthiera przeważył szalę zwycięstwa na stronę sił republikańskich.

wl. carabiniere z fr. carabine 'krótki karabinek używany przez dawną kawalerię', od: carabin 'żołnierz lekkiej kawalerii'

KARAKUŁ 'owca hodowana przede wszystkim ze względu na skórę jagnięcia, która z powodu efektownie zwiniętej w
loki sierści jest wysoko ceniona w futrzarstwie':

Karakuły można poznać po charakterystycznych dużych, obwisłych uszach. Owce te żyją w Azji, Afryce,

361

KARAMBOL

KARBO-

sporadycznie w Europie; w Polsce prawie w ogóle się ich nie hoduje.

KARAKUŁY 'wyprawiona skóra jagniąt karakułów; także: futro z tych skór': Mufka z karakułów. Na suknię wieczorową
narzuciła czarne karakuły.

turkmeńskie karakól 'czarne jezioro'; Kara-Kul nazwa jeziora w Tadżykistanie, z którego okolic ta owca pochodzi
KARAMBOL l. 'wypadek na drodze spowodowany nagłym zderzeniem się wielu samochodów': Wiadomość o
zbliżającym się żywiole spowodowała to, że ludzie w panice porzucali swoje domy i na ulicach doszło do masowych
karamboli. 2. 'rodzaj gry bilardowej, rozgrywanej trzema kulami na stole bez otworów, w której zawodnicy zdobywaj ą
punkty uderzając jedną z bil w dwie pozostałe; także: samo takie uderzenie': Może wieczorem skoczymy na jedno
piwo i zagramy w karambol? Lekko uderzył swoją bilę, ta otarła się o dwie pozostałe kule, a zatem karambol udał się
wyśmienicie.

fr. carambolage

KARAOKE l. 'zabawa muzyczno-techniczna, polegająca na śpiewaniu przez amatorów znanych piosenek do melodii
odtwarzanej z taśmy i tekstu wyświetlanego na ekranie': Karaoke narodziło się i rozpowszechniło w Japonii, nic więc
dziwnego, że w wielu krajach przyjęto też japońską nazwę tej rozrywki. 2. 'funkcja nowoczesnych urządzeń do
odtwarzania muzyki, pozwalająca na wyłączenie głosu wokalisty i - po podłączeniu mikrofonu - śpiewanie piosenki
samemu do oryginalnego podkładu instrumentalnego': Czy twoja wieża ma kara-oke?

jap. karaoke, dosłownie 'pusta orkiestra'

KARARYJSKI <} Marmur kararyjski 'niezwykle ceniony biały marmur pozbawiony żyłek i plam, znany już w antyku':
Pośrodku ogrodu stał posąg Afrodyty wykuty w marmurze kararyjskim.

wt. Carrara - nazwa miasta, w którego okolicach wydobywa się ten marmur

KARAT w jubiler'stwie l. 'jednostka masy używana do określania wielkości kamieni szlachetnych, równa 0,2 g;

skrót: kr': Diament, który ma czterdzieści karatów, został wydobyty z nieczynnej już kopalni w Indiach. 2. 'dawniej:
jednostka określająca stopień zawartości czystego złota w stopach': Czyste złoto określa się jako 24-karatowe, złoto
18-karatowe zawiera 18/24, czyli 75% czystego złota, złoto zaś 14-karatowe - 14/24, tj. 58,3% czystego złota.

fr. carat (przez inne języki) od gr. keration 'rożek - strąk chleba świętojańskiego, używany w starożytności do
odważania złota i drogich kamieni'

KARATE 'walka (głównie) sportowa i metoda samoobrony, polegające na zadawaniu ciosów nieuzbrojonymi rękami i
nogami, podcięciach, zbijaniu i blokowaniu uderzeń przeciwnika' : W karate istnieje wiele rozmaitych

szkół, odznaczających się odmienną techniką walki, do najbardziej znanych należą shotokan i kyokushinkai.

KARATEKA 'osoba uprawiająca karate': Karatecy występujący na turnieju w słynnym filmie "Wejście smoka"
prezentują różne style walki, m.in. styl małpy, węża, białego żurawia i smoka (stąd tytuł).

KARATECZKA albo KARATERA 'kobieta uprawiająca karate': W naszym klubie ćwiczy kilkanaście ka-rateczek.

jap. karate, dosłownie 'pusta (= nieuzbrojona) dłoń'

KARAWAN l. 'wóz pogrzebowy: duży samochód z miejscem na trumnę': Firma pogrzebowa miała dwa karawany. 2.
'przyczepa mieszkalna samochodu albo typ mieszkalnego nadwozia samochodu; także: samochód o takim nadwoziu':
Doczepili karawan i ruszyli w drogę. Nadwozie typu karawan. Zajechali na kemping swoim karawanem.

KARAWANING 'podróżowanie samochodem z przyczepą mieszkalną jako sposób spędzania urlopu, rodzaj turystyki':
Karawaning staje się coraz popularniejszą formą wypoczynku także u nas.

ang. caravan 'przyczepa mieszkalna', caravaning

KARAWANA l. 'zorganizowana grupa ludzi, zwykle kupców lub pielgrzymów, podróżujących na wielbłądach, osłach lub
mułach przez pustynię albo przez step': Jechał w karawanie, mając nadzieję, że w ten sposób zabezpieczy swój towar
przed grasującymi koczownikami. 2. 'ciąg powoli jadących pojazdów': Wieczorem w stronę Hotel de Ville z dzielnic
zachodnich i północnych ciągnęły długie karawany samochodów, naładowanych walizami.

wl. caravana (przez inne języki) zpers. kairavan 'poczet podróżnych'

KARBID w technice 'węglika wapnia - biała lub szara substancja chemiczna, otrzymywana w wyniku ogrzewania wapna
palonego i koksu, nierozpuszczalna w żadnym z typowych rozpuszczalników': Karbid stosowany jest w przemyśle
chemicznym do produkcji niektórych nawozów sztucznych i acetylenu, a także wykorzystywany w przemyśle
hutniczym. Chłopcy wrzucali do puszki bryłkę karbidu, dolewali troszkę wody i po chwili przystawiali zapałkę do
wywierconego otworu - acetylen wybuchał, wysadzając z hukiem wieczko.

KARBIDÓWKA albo LAMPA KARBIDOWA 'lampa, która świeci dzięki płonącemu acetylenowi, powstającemu wskutek
reakcji chemicznej karbidu z wodą': W piwnicy nie było elektryczności, więc stawiało się karbidów-kę albo lampę
naftową na stole.

niem. Karbid od łac. carb(o) 'węgiel' i gr. eidos 'kształt'

KARBO- cząstka wyrazów złożonych o znaczeniu 'węgiel', wskazująca, że to, o czym mówi drugi człon złożenia, ma
związek z węglem, zwykle zawiera węgiel, np. karboksylowy, karbolineum

od łac. carbo 'węgiel'

362

KARBOKSYLOWY

KARDIOGRAFIA

KARBOKSYLOWY w chemii Q Grupa karboksylowa 'grupa atomów, którą tworzą atom węgla i przyłączone do niego:
atom tlenu i grupa wodorotlenowa; podstawowy składnik kwasów organicznych Kwasy karboksylowe 'związki
chemiczne zawierające grupę karboksylowa, które w wyniku reakcji chemicznej tworzą z alkoholami estry, a z
zasadami - sole'

złożenie cząstki: karbo- i łac. oxy(g)enium 'tlen'

KARBOL inaczej: KWAS KARBOLOWY w farmacji '10% wodny roztwór fenolu, stosowany jako środek dezynfekujący': W
jednym z pokojów w oficynie mieścił się gabinet dentystyczny, przesiąknięty zapachem karbolu.

KWAS KARBOLOWY w chemii 'to samo, co karbol' złożenie cząstki: karbo- i łac. ol(eum) 'olej'

KARBOLINA 'środek owadobójczy ze smoły węglowej, mający postać ciemnobrunatnej cieczy, stosowany zimą do
opryskiwania drzew i krzewów owocowych': Karbo-liną sadowniczą można zniszczyć jaja mszyc.

od rzeczownika: karbol

KARBOLINEUM 'ciemnobrązowy olej, otrzymywany ze smoły węglowej lub drzewnej, używany do niszczenia
szkodników drzew i krzewów, a w budownictwie do wzmocnienia drewna'

złożenie cząstki: karbo- i łac. oleum 'olej'

KARBON w geologii 'piąty okres w erze paleozoicznej Ziemi, od ok. 345 do ok. 280 min lat temu': W karbonie nastąpił
bujny rozwój paproci i skrzypów, z których szczątków później powstały pokłady węgla kamiennego': Karbon dzieli się
na dwie epoki: karbon dolny i górny. Na przełomie karbonu dolnego i górnego miały miejsce bardzo silne ruchy
górotwórcze, które spowodowały znaczne powiększenie się obszarów lądowych i cofnięcie się morza.

KARBOŃSKI 'związany z karbonem, występujący w karbonie': Płazy, lasy karbońskie. Zlodowacenie karboń-skie.

lać. carbo, dopełniacz: carbonis 'węgiel'

KARBONARYZM 'ruch społeczno-polityczny, którego zalążkiem była Carboneria - organizacja rewolucyjna powstała we
Włoszech na początku XIX w., stawiająca sobie za główny cel wyzwolenie kraju spod panowania francuskiego, potem
austriackiego, obalenie absolutyzmu w licznych państewkach włoskich i zjednoczenie Włoch': Z czasem karbonaryzm
rozpowszechnił się także w innych krajach europejskich, np. we Francji. Do Polski karbonaryzm został przeniesiony
przez polskich oficerów wojsk napoleońskich i szczególnie silnie rozwijał się w latach poprzedzających powstanie
listopadowe.

KARBONARIUSZ 'zwolennik karbonaryzmu; członek tajnej organizacji występującej przeciwko absolutyzmowi':

Karbonariusze walczyli o wolność i zjednoczenie Włoch, nie zważając na bardzo duże różnice dzielące południe i
północ tego kraju. W 1820 roku karbonariusze wywołali rewolucję w Hiszpanii.

wl. carbonaro 'węglarz': nazwa karbonaryzmu pochodzi od nazwy włoskich węglarzy, wypalaczy węgla drzewnego w
górach Kalabrii, udzielających schronienia zbiegłym działaczom politycznym

KARCER l.'karna cela w więzieniu, zwykle bez okna, pryczy, światła; także: kara dla więźnia polegająca na przebywaniu
w takiej celi' : Strażnik ostrzegł go, że może zostać umieszczony w karcerze. Ukarano go trzema dniami karceru. 2.
'dawna kara szkolna, polegająca na przebywaniu przez ucznia w szkole po zakończeniu lekcji; także: miejsce, gdzie
ukarany uczeń przebywał': Dziadek opowiadał, że był strasznym łobuziakiem i często musiał po lekcjach zostawać w
karcerze.

od łac. carcer 'więzienie'

KARDIGAN 'rozpinany sweter, bez kołnierzyka, z rozcięciem pod szyją': Dziadek wyglądał jakby trochę młodziej w
białym golfie i ciepłym granatowym kardi-ganie.

ang. cardigan, od 7. lorda Cardigan (Jamesa Thomasa Brudenela, 1797-1868)

KARDIO- cząstka wyrazów złożonych, mająca znaczenie 'serce', wskazująca, że to, o czym mówi drugi człon złożenia,
ma związek z sercem, np. kardiochirurgia, kardiogram'

gr. kardia 'serce'

KARDIOCHIRURGIA l. 'dział chirurgii zajmujący się operacyjnym leczeniem wad i urazów serca': Zmieniła właśnie
specjalizację z pediatrii na kardiochirur-gię. Pierwszą polską pompę wspomagania serca - w całości wszczepioną do
klatki piersiowej chorego -skonstruowali specjaliści Fundacji Rozwoju Kardiochirurgu profesora Zbigniewa Religi w
Zabrzu. l. pot. 'oddział w szpitalu, gdzie prowadzone jest takie leczenie': Babcia leży na drugim piętrze, na
kardiochirurgu.

KARDIOCHRURG 'specjalista w zakresie kardiochirurgu': Na kongres na temat przeszczepów serca zjechali znani
kardiochirurdzy z kraju i z zagranicy.

złożenie cząstki: kardio- i łac. chirurgia odgr. cheirourgia 'ręcznie wykonywana praca'

KARDIOGRAFIA w medycynie 'jedna z metod badania pracy serca, polegająca na przedstawieniu w postaci wykresu
skurczów i rozkurczów serca': Dzięki kardiografii ultradźwiękowej, wykorzystującej do badań fale ultradźwiękowe,
lekarz może stwierdzić u pacjenta nie-domykalność zastawki serca.
złożenie cząstek: kardio- i -grafia od gr. graphó 'piszę'

363

KARDIOGRAM

KARIOKA

KARDIOGRAM w medycynie 'zapis pracy serca, w postaci wykresu, sporządzony za pomocą specjalnego urządzenia':
Kardiogram nie wykazuje żadnych zaburzeń w pracy pańskiego serca.

złożenie cząstek: kardio- i -gram od gr. gramma 'zapis'

KARDIOLOGIA l. 'dział medycyny zajmujący się badaniem chorób naczyń krwionośnych i serca': Instytut Kardiologii w
Aninie zorganizował cykl spotkań dla swoich pacjentek, zatytułowany "Zdrowie dla kobiet". 2. pot. 'oddział w szpitalu,
gdzie leczy się tego typu choroby': Dostał skierowanie na kardiologię, bo jego EKG wyszło niezbyt dobrze.

KARDIOLOG 'specjalista w zakresie kardiologii': Co prawda kardiolodzy nie są jeszcze do końca tego pewni, ale być
może wapń bierze udział w mechanizmach odpowiedzialnych za rozwój nadciśnienia tętniczego.

KARDIOLOGICZNY l. 'związany z kardiologią': Przychodnia, poradnia, diagnostyka kardiologiczna. 2. 'związany z

kardiologiem, należący do niego': Wyspecjalizowany zespół kardiologiczny. Gabinet kardiologiczny.

złożenie cząstek: kardio- i -logia odgr. logos 'nauka, słowo'

KARDIOSTYMULATOR inaczej: STYMULATOR SERCA, ROZRUSZNIK SERCA w medycynie 'niewielkie urządzenie,

pobudzające pracę serca za pomocą impulsów elektrycznych, wszczepiane w mięsień serca lub umieszczane wewnątrz
serca w wypadku jego uszkodzenia, np. zawału': Mała bateria znajdująca się w tkance podskórnej chorego jest
źródłem prądu kardiostymu-latora.

złożenie cząstki: kardio- i słowa: stymulator od łac. stimulus 'bodziec, podnieta, zachęta'

KARDYNALNY 'podstawowy, zasadniczy, główny, bardzo ważny': Należy to uznać za kardynalny błąd ostatnich czterech
lat. Jest ta kardynalna zasada polskiej polityki zagranicznej. () Prawa kardynalne w historii 'podstawowe prawa polskiej
szlachty, uważane za fundament ustrojowy Rzeczpospolitej szlacheckiej, m.in.:

nietykalność osobista szlachcica, liberum veto, wolna elekcja'

lać. cardinalis 'główny'

KARDYNAŁ 'w kościele katolickim : najwyższy po papieżu dostojnik, członek papieskiego kolegium': Kolegium
kardynałów dokonuje wyboru nowego papieża.

KARDYNALSKI 'związany z kardynałem': Kapelusz kardynalski. Kardynalska purpura.

lać. śr. cardinalis od łac. cardinalis (episcopus) 'główny (biskup)'

KARENCJA l. oficj. 'określony czas czekania na coś; także przesunięcie terminu zrobienia czegoś na później':

Jeśli w Anglii lub we Francji ktoś zapragnie mieć psa z rasy psów bojowych, musi ze swojego marzenia zrezygnować,
bowiem na posiadanie takich psów wprowadzono w tych państwach dziesięcioletnią karencję. 2. wprawie 'czas, jaki
musi upłynąć od chwili podpisania umowy ubezpieczeniowej do chwili, kiedy ubezpieczający się uzyskuje prawo do
określonych świadczeń': PZU jest wolny od obowiązku wypłaty świadczenia w razie zgonu ubezpieczonego lub
współubezpieczonego albo z tytułu urodzenia dziecka ubezpieczonemu, jeśli zdarzenia nastąpiło w okresie
ograniczenia odpowiedzialności PZU (karencji), to jest w okresie 6. miesięcy od początku odpowiedzialności PZU.
("Ogólne warunki grupowego ubezpieczenia pracowniczego - typ "P" zatwierdzone uchwałą Nr 93/92 Zarządu PZU
Życie SA dnia 07.12.1992 r.") 3. w finansach 'czas, który upłynął między chwilą uzyskania kredytu a chwilą spłacenia
pierwszej raty': Bank dokonuje oceny wniosku kredytowego, a w razie sprzecznych interesów dopuszcza możliwość
negocjowania warunków umowy kredytowej, np. wysokości kredytu, długości okresu karencji lub zabezpieczenia
spłaty. 4. w sporcie 'ściśle określony przepisami czas, kiedy zawodnik przechodzący do nowej drużyny sportowej nie
może w niej jeszcze występować': Właśnie upłynęła obowiązkowa karencja, która obejmowała piłkarza od chwili,
kiedy odszedł z macierzystego klubu - w najbliższym czasie będzie mógł znowu występować, tym razem w barwach
"zielono-czarntch". 5. w rolnictwie 'czas, jaki musi upłynąć do chwili, kiedy przestaną działać zastosowane trujące
środki ochrony roślin i kiedy już będzie można zbierać plony': Rolnik, który uprawia warzywa, stosując jednocześnie
nawozy sztuczne, i który nie zachowuje odpowiedniej karencji, może zaoferować nam np. marchew z pestycydami.

lać. carentia 'brak' od: carere 'brakować'

KARIATYDA w architekturze 'posąg przedstawiający kobietę, pełniący funkcję kolumny i podpory, na której spoczywa
strop, balkon, zawieszona kondygnacja budynku itp.': Kariatydy były stosowane w architekturze starożytnej Grecji,
zwłaszcza w porządku jońskim. Najbardziej znane są kariatydy z Erechtejonu na ateńskim Akropolu, a z nowożytnych
kariatyd - te, które znajdują się w słynnej sali paryskiego Luwru.

gr. Karyatis 'karyjska dziewczyna'. Jak twierdzi Witruwiusz w swoim dziele "O architekturze", nazwa tego elementu
architektonicznego pochodzi od nazwy dziewcząt z miejscowości Karyai, które wraz z innym mieszkańcami tej wioski
miały przejść na stronę wroga w czasie wojen perskich. Wzięte do niewoli, skazane zostały na dźwiganie belkowania.

KARIMATA 'cienki materac, przeznaczony do spania na podłodze lub na ziemi, zrobiony z nieprzemakalnej i lekkiej
pianki, dobrze izolującej od podłoża': Karimatę zwijamy w rulon i przymocowujemy do plecaka. Kari-maty są zwykle
jednoosobowe.

złożenie z pierwszego członu nazwy firmowej: Karrimor i słowa:

mata

KARIOKA l. 'południowoamerykańska odmiana fokstrota, charakteryzująca się bardzo skocznym rytmem': Z podziwem
patrzył jak jedna z par profesjonalnie tańczyła żywiołową kariokę. 2. 'także muzyka do tego tańca': Z sali balowej
dobiegały dźwięki karioki.

port. carioca 'mieszkaniec Rio de Janeiro'

364

KARMA albo KARMAN

KARMISZ

KARMA albo KARMAN wyraz używany tylko w liczbie pojedynczej 'jedno z najważniejszych pojęć w hinduizmie i
buddyzmie, oznaczające sumę dobrych i złych uczynków człowieka w jego obecnym życiu, która wpływa na to, jakie
będzie następne wcielenie tej osoby w łańcuchu reinkarnacji': Im lepsza jest karma, tym wyższe wcielenie w łańcuchu
reinkarnacji, zwanym sansarą. Karman nie jest systemem nagród i kar, które rozdziela Bóg, lecz prawem naturalnym,
podobnym do prawa ciążenia.

KARMICZNY 'dotyczący karmy, związany z karmą':

Czyny karmiczne. Działania karmiczne to nie wszelkie uczynki, lecz tylko czyny moralne.

sanskr. karma(n) 'dzieło, czyn'

KARMANIOLA l. 'francuska anonimowa pieśń rewolucyjna z 1792 r., śpiewana również ze zmienionym tekstem w
czasie następnych rewolucji: 1830, 1848 i 1871;

także: taniec wykonywany do melodii tej pieśni': Wkar-manioli, śpiewanej z okazji rocznicowych obchodów, Maria
Antonina określana jest mianem Madame Veto. Zwycięska walka czy nawet potyczka rewolucjonistów kończyła się
odtańczeniem karmanioli. 2. 'krótki płaszcz z szerokim kołnierzem, noszony przez włoskich robotników z miasta
Carmagnola, przyjęty od nich przez ja-kobinów i uznany za francuski strój narodowy': W szatni sąsiadującej z salą, w
której zebrali się zwolennicy Robespierre'a, wisiały rzędy karmaniol.

fr. carmagnole, od nazwy miasta Carmagnola we Włoszech

KARMAZYN l. 'bardzo intensywny czerwony kolor': Referat w całości poświęcony był znaczeniu kolorów takich jak
szkarłat i karmazyn w polskim ubiorze szlacheckim. Komnata w mig opustoszała, tylko na podłodze zostały kapy w
odcieniach karmazynu i bieli. 2. 'dawniej: cenna tkanina w takim kolorze': Zasłona utkana była z bisioru, który miał
wyobrażać ziemię, z karmazynu, który przedstawiał ogień, i z purpury symbolizującej morze. 3. 'w dawnej Polsce:
szlachcic pochodzący ze starego, znanego i znaczącego rodu, który miał prawo nosić żupan uszyty z karmazynu lub w
kolorze karmazynu': Dostojni karmazyni przybyli na dwór królewski. 4. w zoologii 'ryba żyjąca w wodach północnego
Atlantyku o barwie ciała czerwono-złotej, ceniona ze względu na bardzo smaczne mięso': Nowoczesne formy
sprzedaży wymagają dostarczenia do sklepu produktu paczkowanego. Wymaganiom takim odpowiadają porcjowane
filety z dorsza i karmazyna sprowadzane na rynek krajowy przez warszawską Centralę Rybną. 5. w zootechnice 'kura
wyhodowana w USA, o mahoniowym upierzeniu z metalicznym połyskiem, niewielkim grzebieniu i żółtych nogach;
hodowana głównie w Europie i Ameryce; wyraz użyty w liczbie mnogiej: karmazyny - oznacza rasę tych kur':
Karmazyny znoszą od 200 do 230 jaj rocznie.

staropolskie karmezyn z wl. carmesino od ar. qermazi 'czerwony'

KARMEL 'brązowa masa, otrzymywana z palonego cukru, używana jako dodatek do słodyczy, deserów, piwa

itp.': Jednym ze składników sosu szarego, dodawanego np. do ugotowanej kiełbasy, jest karmel, upalony z łyżeczki
cukru i pół łyżeczki wody.

KARMELEK 'cukierek zrobiony z karmelu; także: o-gólniej: każdy twardy cukierek': Kasia znalazła w szufladzie parę
karmelków, jeden odwinęła z papierka i włożyła do ust bratu, drugi chrupała głośno i ze smakiem.

KARMELIZACJA 'stopniowe przekształcanie się cukru w karmel pod wpływem ogrzewania': W pierwszej fazie procesu
karmelizacji cukier przybiera złocistobrązowy kolor.

KARMELIZOWAĆ 'ogrzewać cukier po to, by zmienił się w karmel': Niewielką ilość cukru (1-2 dag) karmeli-zujemy
ogrzewając go na suchej patelni.

fr. caramel 'cukierek karmelkowy kształtem przypominający rurkę', z łac. canna 'trzcina' i mel 'miód'

KARMIN l. 'barwnik w kolorze jaskrawoczerwonym, dawniej otrzymywany z samiczek specjalnie hodowanych

owadów, współcześnie także sztucznie; używany do produkcji farb artystycznych, kosmetyków, do barwienia tkanin i
wyrobów cukierniczych': Mężczyźni z plemienia indiańskiego przed wyprawą wojenną czernili twarze, a następnie
malowali na nich wzory karminem. 2. 'kolor jaskrawoczerwony': Na jej mięsistym nosie i wystających policzkach
bielała gruba warstwa pudru, jeszcze mocniej podkreślona jaskrawym karminem warg.

fr. carmin z wl. carminio

KARNACJA 'odcień i wygląd ciała człowieka, zwłaszcza cery': Miałajasną, delikatną karnację ciała. Kolor tuszu do
powiek należy dopasować do karnacji. Twarz o ciemnej karnacji.

fr. camation od łac. caro, dopełniacz: camis 'ciało'

KARNET l. 'karta uprawniająca jej posiadacza lub okaziciela do korzystania z czegoś lub do wstępu na określone
imprezy artystyczne; także karta, dzięki której można taniej kupić bilety wstępu': Klub sportowy proponuje firmom
korzystny rabat przy wykupie karnetów na zajęcia sportowo-rekreacyjne dla swoich pracowników. Całodzienny karnet
na wszystkie wyciągi narciarskie i kolejki linowe z wyjątkiem Łomnicy kosztuje 440 koron, a dla dzieci 310 koron. Za
karnet ten można jeździć na nartach przy Łomnickim Stawie, w Żdziarze na Średnicy i w Dolinie Bachledowej. Można
też wykupić karnet kilkudniowy. 2. 'dawniej: notesik, który damy zabierały na bal i w którym zapisywali się ich
tancerze do kolejnych tańców': W karnecie hrabianki nie było już wolnych miejsc, więc jeśli jakiś młodzieniec chciał z
nią zatańczyć, musiał j ą oczarować dowcipem i inteligencją.

fr. camet 'notatnik'

KARNISZ l. 'drążek lub wąska, zwykle metalowa, listwa z uchwytami przypominająca szynę, służące do zwieszania na
nich firanek, zasłon, kotar itp.': Zamówili do swo-

365

KARO

KARTEZJANIZM

jego nowego mieszkania pięć niezwykle ozdobnych, mosiężnych kamiszy. 2. przestarz. 'gzyms, zazwyczaj dekoracyjny,
w ścianie, nad piecem, kominkiem itp.': W tej starej, dębowej szafie brakowało tylko ozdobnego karnisza.

fr. comiche 'gzyms'

KARO l. 'kolor w kartach oznaczony czerwonym rombem': Na stole leżały dwa asy - pik i karo. 2. 'karta w tym kolorze':
Nie mam ani jednego kara, tylko trefle i piki. 3. 'dekolt w damskich strojach, kształtem przypominający fragment
kwadratu': Suknia była cudowna, z cieniutkiego jedwabiu koloru kości słoniowej, gęsto marszczona pod gorsem i
pokryta białym tiulem. Głęboki dekolt w karo otaczały różyczki wyhaftowane perłowym kordonkiem.

fr. carreau 'kwadracik' z łac. quadrus 'czworokątny'

KAROTEN w biologii i chemii 'pomarańczowożółty lub pomarańczowoczerwony naturalny barwnik, występujący w

niektórych warzywach, np. w marchwi, w pomidorach, w papryce, a także w jajkach i w maśle':

Wśród amatorek intensywnego opalania się pokutuje opinia, że witamina A przyspiesza opalanie, tymczasem
witamina ta, podobnie jak wszelkie inne, nie ma zdolności wywoływania czy przyspieszania opalenizny. Natomiast
karoten, będący jej składnikiem, przyjmowany w dużych ilościach, zabarwia skórę na kolor żółtawy.

tac. carota 'marchew'

KAROTKA 'wczesna, słodka odmiana marchwi o małym korzeniu, często uprawiana i kupowana z przeznaczeniem na
sok; także: sam korzeń takiej marchwi oraz sok z tego korzenia': Jarzynką, podaną do drugiego dania, była karetka z
masłem. Codziennie dawała wnuczkowi do wypicia kubek karetki z bananem.

lać. carota
KART albo GOKART 'niewielki, jednoosobowy samochód wyścigowy, o bardzo niskim zawieszeniu, bez karoserii, na
małych kołach, wykorzystywany w kartingu':

Pierwszego karta napędzanego silnikiem skonstruował w 1956 r. Amerykanin Art Ingels, zaś pierwszego polskiego
gokarta skonstruowali w 1960 r. bracia Popko z Częstochowy.

KARTING 'dyscyplina sportowa, polegająca na wyścigach specjalnie skonstruowanych samochodów, rozgrywanych na

torach przystosowanych do takiej rywalizacji sportowej; także taki wyścig': Porzucił żużel i teraz uprawia karting.
Pierwsze kartingi odbyły się w USA w 1959 r.

KARTINGOWIEC 'sportowiec uprawiający karting, zawodnik kartingu': Kartingowcy spotkali się z zarządem Polskiego
Związku Motorowego.

amer. go-cart pierwotnie 'urządzenie do nauki chodzenia dla dziecka'

KARTEL l. w ekonomii 'porozumienie zawierane przez przedsiębiorstwa, produkujące tego samego typu towary,
którego głównym celem jest ograniczenie, a nawet usunięcie konkurencji oraz opanowanie rynku zbytu':

Zawieranie karteli jest niekorzystne z punktu widzenia klienta, albowiem towary wprowadzane na rynek przez
przedsiębiorstwa, które podpisały takie porozumienie, mająjednakową, zwykle wygórowaną cenę. 2. w ekonomii
'przedsiębiorstwa, które podpisały takie porozumienie i wspólnie działają na jego mocy': Jego dziadek był sekretarzem
potężnego kartelu cukrowniczego. Związku Cukrowni Królestwa Polskiego. 3. 'związek kilku identycznych organizacji
lub zrzeszeń, który powołano do realizacji wspólnych celów; także: wielki związek przestępczy': Kartel związków
zawodowych poparł strajkujących górników. W 1987 roku udało się aresztować i przekazać do USA szefa numer dwa
kartelu narkotykowego - Carlosa Lehdera, którego miejsce pobytu zdradziła zazdrosna kochanka. 4. w prawie
'porozumienie zawierane między stronami w jakimś konflikcie zbrojnym, dotyczące zawieszenia broni, rozejmu,
wymiany jeńców itp.'

KARTELIZACJA w ekonomii 'formowanie karteli, grupowanie się przedsiębiorstw w kartele': Rozszerzenie

międzynarodowej kartelizacji przyczynia się do umocnienia współpracy gospodarczej między państwami.

KARTELIZOWAĆ w ekonomii 'tworzyć kartele, łączyć przedsiębiorstwa w kartele': Stanisław Vincenz był projektodawcą
skartelizowania rodzimego przemysłu naftowego.

fr. cartel

KARTEZJANIZM l. 'całość poglądów filozoficznych Kartezjusza, wśród których szczególne miejsce zajmuje słynne
powiedzenie "cogito, ergo sum" ('myślę, więc jestem'), a także teza głosząca, iż rozum jest miarą poznania i że pewne
jest tylko to, co on uzna za jasne i wyraźne, zaś zmysły jedynie sygnalizują człowiekowi, co jest dla niego dobre, a co
złe, nigdy natomiast nie wska-zująprawdy': Myślą przewodnią kartezjanizmu jest dualizm, czyli przeświadczenie o tym,
że w naszej rzeczywistości istnieją i działają jednocześnie dwie przeciwstawne sobie siły - myśl i materia, duch i ciało.
2. 'poglądy i kierunki filozoficzne, które rozwijały główne tezy filozofii Kartezjusza lub do nich nawiązywały':

Jednym z nurtów kartezjanizmu był nurt naturalistycz-ny, którego przedstawiciele interesowali się przede wszystkim
odkryciami Kartezjusza w zakresie fizyki i nauk przyrodniczych.

KARTEZJAŃSKI l. 'związany z poglądami filozoficznymi Kartezjusza, stworzony przez Kartezjusza': Fizyka kartezjańska.
Kartezjańskie kryterium prawdy. 2. 'związany z kartezjanizmem, kierunkami rozwijającymi główne tezy filozofii
Kartezjusza': Filozofowie kartezjańscy. Szkoła kartezjańska.

KARTEZJANIN albo KARTEZJANISTA 'zwolennik kartezjanizmu': Kartezjanie rozszerzali naukę swojego mistrza w tych
dziedzinach myśli, które on sam opracował w niewielkim stopniu lub którymi w ogóle się nie zajmował, np. w etyce,
estetyce czy socjologii.
od łacińskiej postaci nazwiska Kartezjusz, które przyjął Renę De-scartes (1596-1650), francuski filozof i matematyk

366

KARTOGRAFIA

KASETON

KARTOGRAFIA 'nauka o mapach, o metodach ich sporządzania i korzystania z nich': Kartografia dzieli się na kartografię
matematyczną, zajmującą się matematycznymi zasadami przygotowywania map, kartografię opisową, dotyczącą
sposobów przedstawiania zjawisk na mapie za pomocą umownych znaków, oraz kartometrię, czyli naukę o
dokonywaniu pomiarów na mapie.

KARTOGRAFICZNY 'związany z kartografią, wykorzystujący metody kartografii': Siatka kartograficzna. Pracownia

kartograficzna. Opracowania, znaki kartograficzne.

fr. cartographie od łac. charta 'karta' z gr. chartes, i gr. graphó 'piszę'

KARTOTEKA l. 'zbiór kart, na których zapisane są określone informacje, ułożony według jakiegoś porządku w pudle,
szufladzie, szafce itp.': Kartoteka policyjna, biblioteczna, osobowa. Agentów początkowo werbowały poszczególne
biura, obowiązywał jedynie wymóg zarejestrowania agenta w kartotece urzędu. 2. 'pomieszczenie, w którym znajdują
się szafy, pudełka, skrzynie itp. z takim zbiorem kart': Nie można pracować w kartotece, bo jest tam za mało miejsca.

fr. carto-thćque, od: carte 'karta', na wzór: bibliotheque

KARY l. 'o kolorze sierści konia: czarny': Odkryty karawan, zaprzężony w cztery karę konie oczekuje na placu. 2. 'koń o
czarnej, lśniącej sierści': Z rozpalonymi policzkami galopowała na ukochanym siwku, a tuż za nią pędził Michał
poganiając szpicrutą swojego karego.

ukr. karyj z tur. kara 'czarny'

KARYKATURA l. 'przedstawienie jakiejś postaci w literaturze lub w sztukach plastycznych odznaczające się komicznym
wyolbrzymieniem, przejaskrawieniem pewnych cech jej wyglądu lub charakteru': W tym piśmie zamieszczono
karykatury polityków, rysowane przez Andrzeja Mleczkę. 2. przen. 'rzecz lub osoba mająca zdeformowane cechy,
ledwie przypominająca to, czym być powinna': Ówczesny sejm był karykaturą parlamentu. Mówiła mu, że jest
karykaturą mężczyzny.

KARYKATURZYSTA 'artysta, który jest autorem karykatury': Karykaturzysta przedstawił ministra w czarnym stroju, z
zagadkową miną niosącego wielką teczkę z napisem: ściśle tajne.

KARYKATURALNY l. 'związany z karykaturą-przedstawieniem postaci w sztuce': Karykaturalne wyolbrzymienie cech.

Karykaturalne ujęcie. 2. przen. 'mający zdeformowane, dziwaczne cechy': Ich małżeństwo zaczyna przybierać
karykaturalną postać.

wf. caricatura od: caricare 'przesadnie obciążyć'

KASACJA l. 'likwidowanie czegoś, rozwiązywanie jakiejś instytucji itp.': Kasacja przywilejów branżowych. Dokonać
kasacji urzędu. 2. 'wycofywanie z użytkowania starego, zużytego sprzętu (maszyn, urządzeń, pojazdów itp.)': Kasacja
czołgów w rozwiązywanych jednostkach wojskowych. Kasacja starych samochodów w
bazie transportowej. 3. wprawie 'odwołanie się od orzeczenia sądu niższej instancji do sądu wyższej instancji, by
uchyliła to orzeczenie, gdyż (zdaniem odwołującego się) naruszono w nim przepisy prawa': Pełnomocnik oskarżonego
zapowiedział kasację od tego wyroku.

KASATA 'rozwiązanie, likwidacja czegoś, zwłaszcza zakonu': Kasata zakonu jezuitów.

I KASOWAĆ 'dokonywać kasacji czegoś, zwłaszcza w l. lub 3. znaczeniu': Skasować zgromadzenie zakonne. Kasować
wyrok.

KASACYJNY 'dotyczący kasacji, związany z kasacją -we wszystkich znaczeniach tego wyrazu': Komisja kasacyjna.
Protokół kasacyjny. Postępowanie kasacyjne.

lać. śr. cassatio 'zmiana, zniszczenie'

KASAK l. 'długa, sięgająca ud damska bluzka, zapinana z tyłu lub wkładana przez głowę': Na gwiazdkę dostałam ślicznie
haftowany kasak. 2. 'kurtka noszona przez dżokejów, zwykle uszyta z jedwabiu': Dżokeje z naszego klubu jeździeckiego
noszą granatowe kasaki z czerwonymi wypustkami. 3. 'kurtka bez rękawów, sięgająca bioder i zapinana na plecach,
zakładana przez mężczyzn na zbroję w XVI i XVII w.': Kiedy pan stanął już w pełnym rynsztunku, służący założył mu
szkarłatny kasak na ramiona.

fr. casaque, wł. casacca

KASANDRYCZNY 'taki, który zwiastuje nieszczęście, katastrofę': Kasandryczne ostrzeżenie. Kasandryczna zapowiedź.
"Na pewno coś im się stało" - powiedziała kasandrycznym tonem.

Od imienia Kasandry, córki króla Troi, Priama, którą zakochany w niej Apollo obdarował zdolnością jasnowidzenia.
Kasandra odrzuciła jednak miłość Apollina, a ten mszcząc się sprawił, że ludzie nie wierzyli w jej przepowiednie (np. o
zagładzie Troi), mimo że były one prawdziwe.

KASETA l. 'plastikowy pojemnik z taśmą w środku, na której utrwala się dźwięk lub obraz i dźwięk': Wywiad nagrano
na kasetę. Na osiedlu otwarto nową wypożyczalnię kaset wideo. 2. 'skrzynka lub zamykane pudełko, służące zwykle do
przechowywania pieniędzy lub cennych i delikatnych przedmiotów': Wszystkie swoje kosztowności trzymała w
metalowej kasecie, którą schowała pod wanną. 3. 'światłoszczelne pudełko, w którym znajduje się klisza
fotograficzna': Zanim założysz film, wyciągnij trochę kliszy z kasety.

KASETKA 'mała kaseta w znaczeniu 2.': W inkrustowanej kasetce na samym dnie leżał stosik listów, przewiązanych
niebieską wstążką.

fr. casse z wf. cassetta, zdrobnienie od: cassa

KASETON w architekturze 'element dekoracyjny sufitu, sklepienia lub kopuły w postaci zagłębienia w kształcie
kwadratu lub innego wieloboku, wykuwany w kamieniu, wykonany z drewna albo formowany w stiuku i tynku, często
wypełniony rzeźbą, np. rozetą, lub malowidłem': Najbardziej znane kasetony w Polsce, z tzw.

367

KASKADA

KASTRACJA

głowami wawelskim, znajdują się w Sali Poselskiej Zamku na Wawelu.

wf. cassettone 'komoda, szafa'

KASKADA l. 'rząd wodospadów położonych tak blisko siebie, że tworzą jakby jeden, wielki wodospad z kilkoma
poziomami w kształcie schodów': Ciąg sztucznych wodospadów tworzył w ogrodzie malowniczą kaskadę. 2. 'spadający
z pewnej wysokości strumień wody': Zatrzymał się przed górą, żeby przez chwilę przyjrzeć się kaskadzie górskiego
potoku. 3. w inżynierii wodnej 'rząd zapór wodnych, zbudowanych po to, by współdziałały ze sobą, np. zapewniały
dobre warunki do żeglugi': Często kaskady tworzone są w celu wykorzystania siły, energii rzeki. Takie kaskady nazywa
się kaskadami energetycznymi. 4. w elektrotechnice 'takie same urządzenia, połączone ze sobą szeregowo'

fr. cascade z wf. cascata

KASKADER l. 'sportowiec akrobata zastępujący aktora podczas nakręcania scen niebezpiecznych lub wymagających
szczególnej sprawności fizycznej': Przy nakręcaniu scen upadku z konia aktorów zastępowali kaskaderzy. 2. 'akrobata
cyrkowy wykonujący szczególnie niebezpieczne numery': Chłopcy podziwiali popisy kaskaderów, jeżdżących na
motocyklach po ścianach olbrzymiej "beczki śmierci".

fr. cascader

KASOWNIK l. 'niewielkie urządzenie w autobusach i tramwajach, które służy do dziurkowania lub stemplowania
biletów na znak ich wykorzystania': Zapomniałeś zabrać bilet z kasownika. 2. w muzyce 'w zapisie nutowym: znak
graficzny, umieszczany przed określoną nutą, likwidujący obowiązujące poprzednio w danym takcie podwyższenie lub
obniżenie tej nuty': Pojedynczy kasownik redukuje znaki pojedyncze, podwójny kasownik odwołuje znaki podwójne
obniżenia lub podwyższenia dźwięku. 3. w drukarstwie 'znak stosowany podczas korekty tekstu, oznaczający usunięcie
czegoś z tego tekstu': Pobieżnie przeglądała wydruk komputerowy książki, zaznaczając kasownikiem na marginesie
wyrazy, które należałoby wyrzucić. 4. w technice 'urządzenie, za którego pomocą likwiduje się sygnały świetlne,
impulsy itp.'

II KASOWAĆ l. 'dziurkować lub stemplować bilet za pomocą kasownika na znak, że się ten bilet wykorzystało':
Pamiętaj! Jak tylko wsiądziesz do autobusu, skasuj bilet. 2. 'usuwać coś, likwidować, powodować, że przestaje
obowiązywać': Przez zwykłe gapiostwo skasowałem wszystko to, co miałem nagrane na dyskietce. Skasowali
przystanek koło naszego sklepu. Stopniowo kasuje się ulgi dla inwestorów. 3. wprawie 'uchylać wyrok wydany przez
sąd niższej instancji'

lać. cassus 'wydrążony, próżny, pozbawiony'

KASSATE (LODY) 'kula lodowa z bitą śmietaną i bakaliami uformowana z lodów włoskich o różnych smakach'

wl. cassata

KASTA l. 'w niektórych społeczeństwach, np. w społeczeństwie indyjskim: jedna z zamkniętych i ułożonych w hierarchii
grup społecznych, której odrębność strzeżona jest przywilejami prawnymi i religijnymi': Zwykle przynależność do kasty
jest dziedziczona po przodkach. 2. 'wyraźnie wyodrębniająca się w społeczeństwie grupa, strzegąca swoich praw i
przywilejów': Kasta polityków, adwokatów, bogaczy. 3. w biologii 'u niektórych owadów, np. u pszczół lub termitów:
grupa osobników pełniących określoną funkcję i w związku z tym różniących się od pozostałych budową ciała, która
dostosowana jest do pełnienia tej funkcji': W społeczeństwie mrówek wyróżniamy m.in. kastę robotników (ściślej:

robotnic), kastę żołnierzy i kastę rozrodczą.

KASTOWY l. 'odnoszący się do kasty-zamkniętej grupy społecznej': Społeczeństwo kastowe. Ustrój kastowy. Przywileje
kastowe. 2. 'w odniesieniu do grupy ludzi:

odizolowany, strzegący swoich praw i przywilejów':

Środowisko kastowe.

port. casta 'gatunek, rasa, ród' z łac. castus 'czysty'

KASTANIETY 'instrument muzyczny, zbudowany z dwóch drewnianych płytek w kształcie muszli, związanych
sznurkiem, z których grający, trzymając je palcami i uderzając jedną o drugą, wydobywa charakterystyczne klekoczące
brzmienie': Kastaniety rozpowszechnione są głównie w Hiszpanii, gdzie tancerki używają ich w czasie tańca do
podkreślenia rytmu.

hiszp. castanetas

KASTET 'broń w kształcie połączonych ze sobą grubych, metalowych pierścieni, nakładana na palce, żeby wzmocnić
siłę uderzenia pięścią': "Bracia Mocni" mieli na swe usługi liczną bandę zdecydowanych na wszystko i pewnych ludzi,
którzy za pomocą kastetu czy rewolweru potrafili zmusić do posłuszeństwa każdego malkontenta.

fr. casse-tete od połączenia casser 'rozbijać, tłuc' i tete 'głowa'

KASTOR I POLLUKS l. 'w mitologii greckiej dwaj bracia bliźniacy, synowie Zeusa i Ledy': Kastor był śmiertelny, Polluks -
nieśmiertelny. Kiedy Kastor zginął w bójce z Idasem i Linkeusem, jego brat, powodowany miłością, chciał się zrzec
swojej nieśmiertelności. Zeus zgodził się, aby po śmierci kolejno jeden dzień żyli, a jeden spędzali na niebie jako
gwiazdy w konstelacji Bliźniąt. (Parandowski) Kastor i Polluks to opiekunowie żeglarzy i pomocnicy w walce. 2. 'wierni,
stale ze sobą przebywający przyjaciele': To byli prawdziwi bracia broni, Kastor i Polluks, razem przeszli całą drogę
bojową armii i razem zginęli w ostatnim dniu wojny.

lać. Castor z gr. Kastor; łac. Pollux z gr. Połydeukes

KASTRACJA l. 'usunięcie gruczołów rozrodczych u ludzi i zwierząt, któremu poddawani są zwykle mężczyźni, a u
zwierząt -; samce': W okresie od XVI do XVIII w. we Włoszech dość często dokonywane były zabiegi kastracji młodych
chłopców, którzy dzięki temu zachowywali przez całe życie głos o skali sopranu lub altu. 2. w

368

KASYNO

KATALOG

botanice 'usunięcie niedojrzałych męskich organów rozmnażania rośliny, w celu jej sztucznego zapłodnienia'

KASTRAT 'człowiek lub zwierzę, którzy poddani zostali kastracji': Polska sopranistka - Ewa Małas-Godlewska -
otrzymała Złotą Płytę za kompaktowe nagranie muzyki do filmu "Farinelli" - o słynnym XVIII-wiecznym ka-stracie,
któremu to śpiewakowi artystka użyczyła swojego głosu.

KASTROWAĆ l. 'usuwać męskie, rzadziej żeńskie, gruczoły rozrodcze': Knurki najlepiej kastrować wtedy, gdy mają 2-4
tygodnie, ponieważ późniejsze kastrowanie nie jest obojętne dla zdrowia zwierzęcia. Wykastrowane kocury rzadko
kiedy oznaczają swój obszar lub walczą z rywalami. 2. w botanice 'usuwać niedojrzałe męskie organy rozmnażania
rośliny, przed jej sztucznym zapłodnieniem'

lać. castratio

KASYNO l.'lokal, który jest miejscem gier hazardowych':

Przegrał fortunę w kasynach Monte Carlo. 2. 'rodzaj klubu, będącego miejscem zebrań, posiłków i zabaw, zwłaszcza
lokal tego typu w jednostce wojskowej': Na obchody dziesiątej rocznicy służby zaprosił kolegów do kasyna.

ang. casino z wl. casino 'lokal publiczny'

KASZMIR l. 'bardzo cienka, delikatna tkanina wełniana, czasem półwełniana lub jedwabna, opalana, barwiona i
drukowana': Z wycieczki do Indii przywiozłem dywan z kaszmiru. 2. wyraz używany zwykle w liczbie mnogiej:

KASZMIRY 'ubrania z kaszmiru': Była prawdziwą elegantką, ubierała się w kaszmiry i jedwabie.

KASZMIROWY 'zrobiony z kaszmiru': Kaszmirowy szal. Kaszmirowa marynarka, sukienka.

od nazwy Kaszmir, kraju w Indiach

KATAFALK 'podwyższenie, na którym stawia się trumnę lub urnę z prochami w czasie uroczystości pogrzebowych':
Przed katafalkiem z trumną zmarłego, wystawioną w podziemiach Katedry św. Jana, przemaszerowały w milczeniu
tłumy warszawiaków. U katafalku zaciągnięto wartę honorową.

wl. catafalco

KATAKLIZM l. 'gwałtowna klęska żywiołowa, która powoduje wielkie zniszczenia': W ostatnich latach nawiedziły ten
kraj kolejne kataklizmy: wielka powódź, trzęsienie ziemi, tajfun. 2. 'wstrząs polityczny lub gwałtowne przemiany w
życiu społeczeństw, przynoszące zniszczenie i nieszczęścia': Kataklizm wojny. Kataklizm rewolucji.

fr. catacysme z gr. katakłysmós 'potop'

KATAKUMBY l. 'starożytne podziemne grobowce chrześcijan w formie rozbudowanych, wielopiętrowych korytarzy z

niszami, w których umieszczano ciała zmarłych oraz z większymi pomieszczeniami, służącymi m.in. za

kaplice': W okresie prześladowań chrześcijan w katakum-bach odbywały się potajemne nabożeństwa. 2. 'podziemia
kościołów, w których znajdują się trumny ze zmarłymi; także: budowle grobowe na cmentarzach z kilkoma
kondygnacjami nisz, mieszczących ciała zmarłych': W katakumbach pochowano wiele osób zasłużonych dla
miejscowego kościoła. Był to mały, stary cmentarz, na którym nie budowano katakumb.

tac. catacumbae

KATALEPSJA w medycynie 'zaburzenie ruchów ciała, polegające na zastygnięciu w jednej postawie i utrzymywaniu jej
przez dłuższy czas, często towarzyszące schizofrenii, histerii, niekiedy zapaleniu mózgu': W medycynie rozróżnia się
katalepsję sztywną, w której występuje niemożność zmiany przybranej pozycji, i katalepsję woskową, polegającą na
tym, że ciało poddaje się bezwiednie, jakby automatycznie, możliwości dowolnego kształtowania. Hipnotyzer może
wprowadzić człowieka w stan podobny do katalepsji.

KATALEPTYK 'człowiek dotknięty katalepsją': Kata-leptycy przyjmowani są na oddział chorób psychiatrycznych.

KATALEPTYCZNY 'związany z katalepsją, taki jak u kataleptyka': Kataleptyczny sen. Kataleptyczne drgawki.

n-lac. catalepsis zgr. katalepsis 'uchwycenie, ujęcie', kataleptikós

KATALIZATOR l. w chemii 'substancja, której dodanie przyspiesza lub spowalnia jakąś reakcję chemiczną, nic poza tym
nie zmieniając w jej przebiegu': Katalizatorami wielu procesów zachodzących w organizmie są enzymy. 2. w
motoryzacji insiczey. DOPALACZ 'urządzenie, w którym są do końca spalane resztki szkodliwych gazów usuwanych z
silnika spalinowego': Samochody z katalizatorem muszą być napędzane benzyną bezołowiową, ponieważ ołów szybko
niszczy substancję oczyszczającą katalizatora. 3. przen. 'czynnik przyspieszający jakieś zjawiska polityczne lub
społeczne': Rewolucja francuska była katalizatorem zmian społecznych i przemian obyczajowych.

KATALIZA w chemii 'zjawisko przyspieszenia lub spowolnienia reakcji pod wpływem katalizatora': Rozróżnia się
katalizę dodatnią, polegającą na przyspieszeniu reakcji chemicznych, oraz ujemną - polegającą na ich spowolnieniu.

KATALIZOWAĆ l. w chemii 'powodować katalizę':

Enzymy katalizują procesy przemiany materii. 2. przen. 'przyspieszać jakieś zjawiska społeczne lub polityczne':

Jego przybycie do Iranu skatalizowało i tak już burzliwe procesy rewolucyjne.

KATALITYCZNY w chemii i technice 'związany z katalizą': Reakcje katalityczne. Katalityczne złoże dopa-lacza.

fr. catałyse od gr. katałysis 'rozłożenie'

KATALOG l. 'spis przedmiotów, zwykle książek, tworzących jakiś zbiór, ułożony według określonego

369

KATAMARAN

KATASTER

porządku': Katalog alfabetyczny, tematyczny. Katalog akt sądowych. Katalog wystawy. Katalog biblioteczny. 2.
'publikacja zawierająca jakąś ofertę handlową': Katalogi firm produkujących meble sosnowe. Wybrałaś coś z tego
katalogu kosmetyków?

KATALOGOWAĆ 'włączać coś do katalogu, tworzyć katalog czegoś': Codzienna praca bibliotekarza składa się z dwóch
głównych czynności: porządkowania i katalogowania książek oraz dostarczania ich czytelnikom. Skatalogowano zbiór
eksponatów, które zostaną wystawione w muzeum.

KATALOGOWY l. 'związany z katalogiem, znajdujący się w katalogu w znaczeniu l.': Dział katalogowy archiwów.
Katalogowe opracowanie fauny polskiej. Numer katalogowy. 2. 'podany w katalogu w znaczeniu l.': Oferta
katalogowa. () Cena katalogowa 'cena detaliczna towaru podana w katalogu'

gr. katalogos

KATAMARAN 'statek żaglowy lub łódź o specjalnej konstrukcji, składającej się z dwóch równolegle połączonych ze
sobą kadłubów, które zapewniają stabilność i umożliwiają rozwijanie dużej szybkości': Katamarany, które początkowo
używane były tylko na Wyspach Poli-nezyjskich, obecnie zdobywają coraz większą popularność jako luksusowe statki
wycieczkowe i jachty pełnomorskie.

ang. catamaran z tamilskiego kattumaram

KATAPULTA l. 'dawna machina wojenna, wyrzucająca pociski na duże odległości': Starożytne katapulty działały dzięki
wykorzystaniu energii skręconych sznurów lub zwierzęcych jelit. Taką katapultą można było wyrzucić kamień lub
strzałę na odległość nawet 200 metrów. 2. w lotnictwie 'urządzenie umożliwiające start samolotów z pokładów
okrętów lub wystrzeliwanie z ziemi dużych pocisków': Katapult startowych używali Niemcy w czasie II wojny
światowej na wyrzutniach rakiet V-1. 3. w lotnictwie 'urządzenie, które w razie awarii samolotu wyrzuca fotel pilota
lub całą kabinę': Ratował się z płonącego samolotu katapultą. 4. w technice 'urządzenie, które służy do wyrzucania
jakiegoś przedmiotu na pewną odległość': Zahaczymy tę linę na dachu, za pomocą katapulty.

KATAPULTOWAĆ l. w lotnictwie 'używać katapulty do startu samolotu lub wystrzelenia dużego pocisku': Zwykle
katapultuje się samoloty, które znajdują się na lotniskowcu, ponieważ mają one bardzo krótką drogę startu.2. w
lotnictwie 'wyrzucać z samolotu za pomocą katapulty fotel pilota lub całą kabinę':

Udało się katapultować pilota, zanim maszyna spadła na ziemię.

lać. catapulta z gr. katapeltas

KATAR 'osoba będąca zwolennikiem ruchu religijno--społecznego, a potem ugrupowania religijnego, działającego w
okresie od XI do XIII w. we Włoszech i Francji, stawiającego sobie za cel odnowienie religii w duchu pierwotnego
chrześcijaństwa, niezależnego od jakiejkolwiek hierarchii kościelnej i dążącego do obalenia ustroju feudalnego':
Początek ruchowi katarów dały niższe warstwy średniowiecznego społeczeństwa, a w szczególności grupa
"Doskonałych" działająca w dolinach Alp i w Lombardii, wyróżniająca się ascetycznym trybem życia, skromnym
ubiorem i działalnością kaznodziejską.

fr. cathares z gr. katharós 'czysty'

KATARAKTA l. w geologii 'bardzo stromy próg skalny na rzece, powodujący gwałtowny spadek wody': Termin
katarakta używany jest głównie w odniesieniu do progów rzecznych Nilu. Polscy archeolodzy działają na terenach
starożytnej Nubii na podstawie koncesji, jaką otrzymali od rządu Sudanu na zbadanie terenów, które mają być zalane
wodami sztucznego jeziora utworzonego po wybudowaniu tamy między III i IV kataraktą. 2. w medycynie 'częściowe
lub całkowite zmętnienie soczewki oka, powodujące uszkodzenie wzroku, niekiedy tak poważne, że prowadzi do
ślepoty': Katarakta jest chorobą, która często dotyka osoby w podeszłym wieku. Leczy sieją operacyjnie.

lać. cataracta z gr. katarhaktes 'wodospad, śluza, spust'

KATARTYCZNY zob. KATHARSIS

KATARYNKA 'instrument muzyczny w postaci niewielkiej skrzynki z korbką, którą kręci się, żeby wydobyć melodie,
zwykle monotonne, jednostajne, powtarzające się':

Katarynka wynaleziona została w I połowie XVIII w. przez G. Barbariego z Modeny. Na rynku można było popatrzeć na
brodatego staruszka grającego na katarynce.

od początkowych słów popularnej w XVIII w. piosenki niemieckiej "Schóne K-atharinchen"

KATASTER l. 'oficjalny, urzędowy rejestr gruntów i budynków z dokładnym oszacowaniem ich wartości, który
sporządza się jako podstawę do wyznaczenia wysokości podatku i do prowadzenia ksiąg gruntowych': Katastrom z
reguły towarzyszy wielkoskalowa mapa, zawierająca wszystkie granice własności i sposoby użytkowania gruntu,
zaopatrzona w odnośniki do katastru. 2. 'podatek od nieruchomości': Konieczność dopasowania polskich przepisów
podatkowych do prawa Wspólnoty Europejskiej wymusza wprowadzenie nowej formy opodatkowania nieruchomości
w postaci katastru. 3. 'w starożytności:

wykaz osób, które podlegały opodatkowaniu'

KATASTRALNY l. 'związany z katastrem, rejestrem gruntów i budynków': Akta, księgi katastralne. Dane, wykazy
katastralne. {> Podatek katastralny 'typ podatku od nieruchomości' 2. 'związany z katastrem, podatkiem;

taki, który ściąga ten podatek': Urząd, inspektorat, urzędnik katastralny.

KATASTROWAĆ 'tworzyć kataster, spisywać grunty i budynki oraz oceniać ich wartość': Katastrowaniem
nieruchomości w gminie zajmie się jeden z miejscowych urzędników.

niem. Kataster od łac. śr. catastrum 'wykaz pogłównego, czyli podatku pobieranego od konkretnej osoby, a nie od
posiadanego majątku'

370

KATASTROFIZM
KATEGORIA

KATASTROFIZM l. 'tendencja w literaturze, filozofii i sztuce XX w., mająca swoje korzenie w XIX w., wynikająca z
przeświadczenia, że współczesny świat, a przede wszystkim kultura europejska, są skazane na zagładę z powodu
wyczerpania sił bądź inwazji z zewnątrz': Katastrofizm widoczny był w okresie międzywojennym, szczególnie w poezji
grupy Żagary i tzw. Drugiej Awangardy. 2. 'postawa życiowa, którą cechuje głęboki pesymizm i przekonanie, że
uniknięcie katastrofy jest niemożliwe': Ten twój katastrofizm, ciągłe mówienie o tym, że na pewno coś mi się stanie,
jeśli tylko wyjadę na dłużej z domu, doprowadzą mnie kiedyś do szału. 3. w biologii i geologii' teoria głosząca, że w
dziejach Ziemi występowały gwałtowne kataklizmy, przede wszystkim zaburzenia geologiczne, zmieniające budowę
Ziemi i niszczące florę i faunę na danym obszarze, które następnie odradzały się samoistnie': Teoria katastrofizmu,
zwana też teorią kataklizmów, stworzona została na początku XIX w. przez Georgesa Cuviera.

KATASTROFISTA l. 'artysta lub filozof- zwolennik katastrofizmu, taki, w którego dziełach można odnaleźć wyraźne
wpływy katastrofizmu': W utworach dwudziestowiecznych katastrofistów tej miary, co Franz Kafka czy Witkacy,
odnaleźć można wątki dziewiętnastowiecznego dekadentyzmu i pesymizmu, charakterystycznego np. dla filozofii
Friedricha Nietzschego. 2. 'człowiek, którego cechuje katastrofizm - przesadny pesymizm i przeświadczenie, że
katastrofy nie można uniknąć': Coś ty taki katastrofista?! Zawsze, kiedy ktoś z twojej rodziny zachoruje, od razu
myślisz o najgorszym. 3. 'zwolennik teorii katastrofizmu w biologii i geologii': Przeciwko koncepcji katastrofistów
wystąpił ok. 1830 r. Charles Lyell, który udowodnił ewolucyjny charakter zmian w skorupie ziemskiej.

KATASTROFICZNY l. 'związany z katastrofizmem w literaturze, filozofii i sztuce; wykorzystujący wątki katastroficzne':

Katastroficzna poezja Krzysztofa Kamila Baczyńskiego i Tadeusza Gajcego. 2. 'charakteryzujący się katastrofizmem,
zapowiadający katastrofę, której nie można uniknąć': Katastroficzne myśli. Katastroficzna postawa życiowa.
Katastroficzne prognozy na przyszłość. 3. 'związany z katastrofizmem w biologii i geologii': Katastroficzna teoria zmian
w budowie skorupy ziemskiej.

KATASTROFALNY l. 'przypominający katastrofę, grożący katastrofą; fatalny w skutkach': Katastrofalne huragany.

Katastrofalne zderzenie komety z Ziemią. 2. 'taki, który jest dla kogoś katastrofą; tragiczny, rozpaczliwy, dramatyczny':
Od kiedy zmarł jej mąż, jest w katastrofalnej sytuacji. Nie pracuje, sama wychowuje dwoje dzieci, nie ma pieniędzy
najedzenie i opłaty.

fr. catastrophisme, z gr. katastrophe 'punkt zwrotny'

KATECHEZA 'nauczanie religii (zwłaszcza ustne)': Szkolną katechezą nie są dziś usatysfakcjonowani ani uczniowie, ani
nauczyciele. To oni chcieli, aby katecheza wróciła do szkół.

KATECHIZACJA 'upowszechnianie, przez nauczanie, zasad wiary chrześcijańskiej': Nowa katechizacja powinna objąć
wszystkie środowiska.

KATECHETA 'osoba (duchowna albo świecka), która prowadzi katechezę, naucza zasad religii': Mieliśmy nowego
katechetę - tym razem księdza.

KATECHIZM l. 'podstawowe zasady religii chrześcijańskiej; także: książka zawierająca zwięzły wykład tych zasad, często
w formie pytań i odpowiedzi': Uczyć się katechizmu. Ukazał się nowy katechizm. 2. 'najważniejsze wiadomości i zasady
z jakiejś dziedziny': Katechizm artystyczny.

tac. catechesis z gr. katechesis 'nauczanie' i gr. katechetes 'nauczyciel'

KATECHUMEN 'dorosły, który przygotowuje się do przyjęcia sakramentu chrztu': Dawniej katechumeni mieli prawo
uczestniczyć tylko we wstępnej części mszy świętej.

KATECHUMENAT l. 'przygotowywanie katechumenów do uroczystości chrztu': W naszym kościele katechumenat

organizowany jest raz na dwa lata. Po katechumenacie poszli do przykościelnej kawiarenki, żeby porozmawiać o tym,
o czym dowiedzieli się na spotkaniu. 2. 'czas, kiedy katechumen przygotowuje się do przyjęcia chrztu': Upłynął
katechumenat i trzeba było zdać egzamin, bez którego nie można przyjąć chrztu.

gr. katechoumenos 'ten, którego się naucza'

KATEDRA l. 'w Kościele katolickim: główny kościół jakiejś diecezji': Uroczystości z okazji 1000-lecia państwa polskiego
w katedrze gnieźnieńskiej. Turyści zwiedzali groby królów polskich w katedrze na Wawelu. 2. 'na wyższej uczelni: stół
na podwyższeniu, przy którym staje profesor, wygłaszając wykład': Profesor oparł się o katedrę i zaczął mówić. 3. 'na
wyższej uczelni: jednostka administracyjna, zwykle mniejsza niż instytut, mająca pewną samodzielność w działaniach
naukowych i organizacyjnych': Katedra Językoznawstwa Ogólnego i Bałtystyki wywiesiła program swych zajęć
dydaktycznych w semestrze letnim.

KATEDRALNY 'w Kościele katolickim: związany z katedrą, głównym kościołem jakiejś diecezji, będący tym kościołem':
Dzwon katedralny. Prastare mury katedralne. Siedziba biskupa ordynariusza mieściła się przy kościele katedralnym.

lać. cathedra

KATEGORIA l. 'klasa rzeczy, pojęć lub osób mających wspólne właściwości, wyróżniana w ramach ogólniejszego
podziału': Towary pierwszej kategorii, najlepsze i najdroższe, wykładano zwykle w drugim sektorze sklepu.
Nauczycielka podzieliła uczniów na cztery kategorie: słabych, średniaków, dobrych i wybitnie uzdolnionych. Ważył
53,5 kg i boksował w kategorii koguciej. 2. 'podstawowe pojęcie jakiejś dziedziny filozofii lub nauki': Filozof zaliczył A
bsolut do najważniejszych kategorii ontologicznych Hegla. We współczesnej fizyce

371

KATEGORYCZNY

KATON

kategorie przestrzeni i czasu mają fundamentalne znaczenie.

KATEGORYZACJA 'podział czegoś na kategorie': Przeprowadzono kategoryzację hoteli, oznaczając ich klasy za pomocą
gwiazdek w skali od l do 5.

KATEGORYZOWAĆ 'dokonywać kategoryzacji': Komisja UNESCO kategoryzowała zabytki.

lać. categoria od gr. kategoria 'sąd, orzeczenie'

KATEGORYCZNY 'stanowczy i bezwzględny, niedopu-szczający sprzeciwu ani zastrzeżeń': Matka zabroniła mu tego
kategorycznym tonem. Kategoryczna odmowa. Kategoryczne żądanie. () Kategoryczny sąd w logice taki sąd, w którym
orzeczenie czegoś o pewnym przedmiocie nie jest ograniczone żadnym warunkiem':

Przykładem sądu kategorycznego jest zdanie: "Paryż jest stolicą Francji".

od łac. categoricus

KATGUT w medycynie 'specjalna, cienka, bardzo mocna nić chirurgiczna, stosowana do zszywania tkanek wewnątrz
ciała, którą organizm wchłania w kilka tygodni po operacj i': Katgut robiony j est z j elita baraniego lub tworzyw
sztucznych.

ang. catgut
KATHARSIS (czytaj: katar-z-is) l. 'rozładowanie negatywnych emocji i wewnętrznego napięcia, uzyskiwane dzięki
głębokiemu przeżyciu, odczuwane jako oczyszczenie': W czasie koncertu przeżyłem prawdziwe katharsis. Już dawno
nic mnie tak nie pobudziło, j ak ta muzyka. Wyszedłem z filharmonii j ak nowo narodzony. 2. w literaturze 'zgodnie z
poetyką Arystotelesa: stan polegający na przeżyciu przez widza losów głównego bohatera tragedii, wywołujących w
nim litość i trwogę - i uwalniających od nich, czego następstwem jest osiągnięcie spokoju wewnętrznego': W dziejach
estetyki w różny sposób pojmowano i interpretowano katharsis, np. jako moralne oczyszczenie, zadowolenie, albo
tylko przeżycie artystyczne. 3. w psychologii 'oczyszczające i terapeutyczne wydobycie oraz ujawnienie w czasie
psychoanalizy przeżyć, których pacjent nie uświadamiał sobie wcześniej, a które przyczyniły się do powstania urazów i
kompleksów': Katharsis stosowane jest przez psychoanalityków m.in. w wypadku lekkich i silnych nerwic.

KATARTYCZNY l. 'wywołujący katharsis, rozładowujący wewnętrzne napięcie i negatywne emocje': W życiu

codziennym znane są rozkosze narzekania -"małe smuteczki" niejednokrotnie spełniają funkcję katartyczną. 2.
'związany z katharsis w literaturze, będący jego efektem': Katartyczne uwolnienie się od lęku egzystencjalnego i
pogodzenie się z nieuchronnością losu. 3. 'prowadzący do katharsis w psychoanalizie, będący jego skutkiem':
Katartyczną rola hipnozy, snu.

gr. katharsis 'oczyszczenie'

KATION w fizyce i chemii 'jon o dodatnim ładunku elektrycznym': Podczas elektrolizy kationy wędrują do elektrody
ujemnej, czyli katody. Niedawno przeprowadzano badania w celu ujawnienia w osadach iłowych zmian w ilościowym
występowaniu 4 kationów: żelaza, manganu, wapnia i glinu.

KATIONOWY 'związany z kationem, składający się z kationów': Kationowe reakcje łańcuchowe.

gr. kation 'idący w dół' .

KATIUSZA 'popularna, nieoficjalna nazwa radzieckiej wyrzutni pocisków rakietowych, montowanej na podwoziu
samochodów ciężarowych, używanej w czasie II wojny światowej': Katiusze wyrzucały pocisk na odległość ponad 8
km; charakteryzowały się prostą budową i obsługą, dużą ruchliwością i szybkostrzelnością.

roś. Katiusza 'Kasia' - imię dziewczyny, która wiernie czeka na ukochanego, walczącego na dalekim froncie za ojczyznę
- z ulubionej piosenki radzieckich żołnierzy w czasie II wojny światowej, w tłumaczeniu polskim zaczynającej się od
stów: "Rozkwitały jabłonie i grusze"

KATODA l. w fizyce 'elektroda ujemna w przyrządach elektrycznych i elektronicznych': W aparatach służących do

samodzielnej akupunktury katoda jest elektrodą czynną, powodującą zwiększenie pobudliwości tkanek, podczas gdy
anoda zmniejsza tę pobudliwość i bywa wykorzystywana do walki z bólem.

KATODOWY 'związany z katodą, zawierający katodę, emitowany przez katodę': Lampa katodowa. Promienie
katodowe. Katodowe warstewki siarczku.

ang. cathodos, słowo utworzone w I połowie XIX w. od gr. kathodos 'droga w dół'

KATOLICYZM 'wyznanie chrześcijańskie, którego podstawowymi dogmatami są: Tajemnica Trójcy Świętej i Wcielenie
Syna Bożego i odkupienie grzechów przez jego śmierć, uznające siedem sakramentów oraz autorytet Kościoła, na
którego czele stoi papież; także: postawa światopoglądowa, moralna i społeczna związana z tym wyznaniem': Rozwój
historyczny katolicyzmu od Soboru Trydenckiego. Sobór Watykański II przyniósł odnowę katolicyzmu. Biskup
nawoływał wiernych, by przestrzegali zasad katolicyzmu.

KATOLIK 'wyznawca katolicyzmu': Katolicy, podobnie jak prawosławni, inaczej zaś niż protestanci, otaczają szczególną
czcią Marię - Matkę Boską.
KATOLICKI 'związany z katolicyzmem lub z katolikami': Ksiądz katolicki. Parafia katolicka. Organizacja młodzieży
katolickiej. Katolicka nauka społeczna. Q Kościół katolicki 'największy z Kościołów chrześcijańskich, tworzący
zhierarchizowaną strukturę, na której czele stoi papież'

od łac. catholicus 'powszechny'

KATON l. 'rzymski mąż stanu, mówca i pisarz, obrońca starorzymskich cnót': Katon - zwany od urzędu: Katon Cenzor -
był człowiekiem plebejskiego pochodzenia,

372

KATORGA

KAZIRODZTWO

swą karierę zawdzięczał talentom i rozległej wiedzy, połączonym z wielką surowością obyczajów, cnotą i
pracowitością. 2. 'człowiek, który nigdy nie zmienia swoich zasad, niezwykle prawy i bardzo wymagający w stosunku
do siebie i do innych': Ordynator nie znosił przekupstwa i protekcji, dlatego uchodził w szpitalu za prawdziwego
katona.

KATOŃSKI 'taki, który charakteryzuje się niezłomno-ścią zasad, prawością i surowością': Mężczyzna z ka-
tońskąnieugiętością odpowiedział odmownie na złożoną mu propozycję.

Marcus Porcius Cato, zwany Katonem Starszym, żył w latach ok. 234-149 p.n.e., dla współczesnych był wzorem
człowieka i obywatela

KATORGA l. 'kara ciężkich, przymusowych robót, stosowana w carskiej Rosji wobec więźniów politycznych i
kryminalnych, odbywana głównie na Syberii; również:

miejsce tych robót': Na mocy kodeksu z 1847 roku na katorgę skazywani byli uczestnicy powstań narodowych. Z
katorgi wrócił zmieniony nie do poznania. 2. przen. 'wielkie cierpienie': Od dzieciństwa miała kłopoty z sercem, każdy
większy wysiłek był dla niej katorgą. 3. przen. 'ciężka i bardzo wyczerpująca praca': Nie sądziłam, że posprzątanie
całego domu może być aż taką katorgą.

KATORŻNIK 'więzień skazany na katorgę, odbywający katorgę': Wszyscy katorżnicy mieli ogolone głowy, kajdany na
nogach, a w pasie szerokie stalowe obręcze, za które, gdy kładli się spać, byli przytwierdzani do muru.

roś. katorga z gr. katerga 'galery'

KAUCJA l. 'kwota wpłacana jako zabezpieczenie umowy, przepadająca w razie jej niedotrzymania': Zawarł ze
spółdzielnią mieszkaniową umowę i wpłacił kaucję. Sąd zdecydował, że może on wyjść z aresztu za kaucją, w czasie
trwania procesu nie wolno mu jednak opuszczać miejsca stałego zamieszkania. 2. 'kwota płacona jako zastaw,
zwracana po oddaniu przedmiotu': W tej bibliotece cudzoziemcy mogą pożyczać książki za kaucją. Oddał butelki, a
sprzedawczyni zwróciła mu kaucję.

niem. Kaution od łac. cautio 'ostrożność'

KAUSTYCZNY w chemii 'taki, który ma właściwości silnie żrące, palący, gryzący': Soda kaustyczna.

KAUSTYFIKACJA w chemii 'proces otrzymywania sody kaustycznej w reakcji sody ze świeżo gaszonym wapnem':
Produktem ubocznym kaustyfikacji jest węglan wapnia.

niem. kaustisch z łac. causticus od gr. kaustikós 'palący, zapalający'

KAUTER w medycynie 'przyrząd lub substancja, które służą do przypalania chorobowo zmienionych tkanek, rzadziej do
przecinania tkanek': Kautery termiczne są rozgrzewane nad płomieniem palnika.

KAUTERYZACJA w medycynie 'zabieg chirurgiczny polegający na przypalaniu za pomocą kautera chorobowo

zmienionych tkanek': Kauteryzację stosuje się w celu przyspieszenia gojenia niektórych ran lub w celach
kosmetycznych, np. do niszczenia brodawek i narośli.

KAUTERYZOWAĆ w medycynie 'przypalać za pomocą kautera chorobowo zmienione tkanki': Lapisem kautery-zuje się
kurzajki.

fr. cautere od gr. kauterion 'żelazo do piętnowania'

KAUZALNY książk. 'związany z przyczyną': Kauzalny związek dwóch zjawisk. Kauzalne stosunki między zdarzeniami,
należącymi do fabuły utworu.

KAUZALIZM 'pogląd filozoficzny, w myśl którego wszystkie zjawiska i zdarzenia powiązane są ze sobą przyczynowo i
można je wyjaśnić właśnie przez podanie określonej przyczyny': Kauzalizm głosi, że wystąpienie każdego zjawiska ma
swoją przyczynę, zarazem samo jest przyczyną wystąpienia kolejnych zjawisk.

lać. causalis 'przyczynowy'

KAWALKADA l. 'duża grupa jakichś pojazdów, np. samochodów, autobusów lub motocykli, jadących jeden za drugim':
Gdzie się nie ruszył, zawsze towarzyszyła mu kawalkada limuzyn. 2. 'dawniej: orszak konnych jeźdźców lub grupa
powozów jadących razem': Jechał w licznej kawalkadzie, stępem jak wszyscy. Z Białowieży ogromna kawalkada karet i
jeźdźców, eskortowana przez szwadrony przybocznej kawalerii, ruszyła leniwie w stronę Grodna.

wł. cavalcata zp.-fac. caballicata, od: caballico 'jadę konno'

KAWIOR 'solona ikra niektórych ryb, np. jesiotra lub innych j esiotrowatych, podawanajako bardzo wykwintna
przekąska': Wielkim ośrodkiem produkcji kawioru jest Astrachań. Za najcenniejszy uważa się kawior z bieługi;

ma szarawy -jasny lub ciemny kolor, jajeczka większe niż u innych gatunków i wyraźnie od siebie oddzielone. Czarny,
czerwony kawior. Jako przystawkę podała ka-napeczki z szynką i kawiorem.

fr. cayiar z wl. caviare

KAZAMATY l. 'w dawnych twierdzach: loch, zaopatrzony w strzelnicę, w którym magazynowano broń i trzymano
więźniów': Kazamaty budowano szeregowo, schron obok schronu, a łączył je biegnący na ich tyłach korytarz. Spędził
w kazamatach kilka lat, zanim nie uwolniła go z nich zwycięska armia francuska. 2. 'opancerzone pomieszczenie, które
dawniej budowano na pokładzie pancernika lub fregaty pancernej, żeby chroniło działo i jego obsługę przed ogniem
nieprzyjaciela':

Z czasem kazamaty pancernika zastąpiono o wiele praktyczniej szymi obrotowymi, opancerzonymi wieżami.

niem. Kasematten z wl. case-matte 'lochy, podziemia'

KAZIRODZTWO 'współżycie seksualne między najbliższymi krewnymi, przede wszystkim pomiędzy rodzicami i dziećmi
lub między rodzeństwem': Kazirodztwo jest zakazane w większości społeczeństw i podlega karze.

373

KAZUALNY
KENDO

KAZIRODCZY 'związany z kazirodztwem, dopuszczający się kazirodztwa': Kazirodcza miłość. Związek kazirodczy.
Skłonności kazirodcze. Neron żył w kazirodczym stosunku ze swoją matką.

złożenie z rdzeni wyrazów: kazić 'psuć, niszczyć' i ród

KAZUALNY l. w językoznawstwie 'dotyczący przypadka gramatycznego wyrazu': Końcówki kazualne rzeczownika.

System kazualny języka polskiego. 2. przestarz. 'będący wynikiem przypadku, niespodziewanej okoliczności'

KAZUALIZM 'pogląd filozoficzny, w myśl którego zdarzeniami i zjawiskami rządzi przypadek': Kazualizm to
przeciwieństwo kauzalizmu.

lać. causalis 'przyczynowy' od: causa 'powód, przyczyna'

KAZUISTYKA l. książk. 'bardzo skrupulatne i drobiazgowe rozważanie szczegółowych zagadnień przez dostosowywanie
ich do odpowiednio dobranych, nie zawsze odpowiednich, ogólnych zagadnień; także: rozumowanie i dowodzenie
czegoś logiczne, ale jednocześnie pokrętne, naciągane po to, by udowodnić swoją rację':

Przemówienie mecenasa było chyba największym osiągnięciem prawniczej kazuistyki: stosował takie argumenty i
przedstawiał sytuację tak, że pod koniec jego wystąpienia połowa słuchaczy była przekonana, że to nie jego klient
napadł i zgwałcił, lecz sam został zgwałcony i niemal wykastrowany. 2. wprawie 'jedna z metod formułowania
przepisów prawnych, polegająca na przewidywaniu i rozpatrywaniu konkretnych przypadków, a nie ogólnych zasad':
Od XVII w. prawo weszło w sferę zainteresowań teologa moralisty, w związku z tym rozpoczyna się w teologii moralnej
epoka kazuistyki, polegającej na praktycznym rozwiązywaniu określonych przypadków, czyli kazusów.

KAZUISTA 'osoba, która argumentując w jakiejś sprawie chętnie stosuje kazuistykę, nagina fakty, żeby coś udowodnić
lub uzasadnić': Mój przedmówca jest wytrawnym kazuistą. Z godną podziwu zręcznością żongluje argumentami i
przedstawia sprawę w takim świetle, w jakim sam chciałby ją widzieć.

KAZUISTYCZNY 'związany z kazuistyką, wykrętnym argumentowaniem; opierający się na kazuistyce': Kazu-istyczne

spory, zagadnienia. Kazuistyczne rozumowanie.

od łac. casus 'przypadek, sprawa'

KAZUS zob. CASUS

kB skrót słowa: kilobajt, zob. pod hasłem: BAJT

kbar skrót słowa: kilobar, zob. pod hasłem: BAR

kcal skrót słowa: kilokaloria, zob. pod hasłem: KALORIA

KEBAB 'pikantna potrawa z pieczonych kawałków mięsa, zwykle jagnięcego, podawana ze smażoną cebulą i papryką,
jako dodatek do ryżu lub nadzienie bułki': Specjalnością restauracji są greckie sałatki i kebab.

tur. kebap

I KEDYW 'dziedziczny tytuł władców Egiptu, używany w latach 1867-1914; także władca noszący ten tytuł': Po raz
pierwszy tytuł kedywa nadany został Ismailowi Paszy przez sułtana tureckiego. Ostatnim kedywem był Abbas II Hilmi
(1892-1914).

osmańsko-tureckie chediw, chidiw 'pan, władca, książę', T. perskiego chadiv

II KEDYW 'wydzielony w 1943 r. pion Armii Krajowej:

oddziały prowadzące bieżącą walkę z okupantem': Oddziały Kedywu zajmowały się m.in. likwidowaniem szczególnie
okrutnych gestapowców (np. zamach na Kutscherę) oraz konfidentów gestapo, sabotażem, zdobywaniem broni i
pieniędzy dla AK.

skrót od: K.(i)e(rownictwo) Dyw(ersji)

KEEP SMILING (czytaj: kip smajling) 'zachowaj pogodę ducha - zasada, w myśl której należy uśmiechać się, być
pogodnym, okazywać radość, niezależnie od tego, jak się czujemy i jak nam się wiedzie w życiu': W kulturze
amerykańskiej dość rygorystycznie obowiązuje zasada keep smiling, zgodnie z którą maska uśmiechu jest warunkiem
powodzenia w kontaktach społecznych: człowiek wesoły jest człowiekiem dobrym, a człowiek smutny - złym.

ang. keep smiling, dosłownie 'zachowaj uśmiech, bądź uśmiechnięty'

KEFIR 'gęsty napój o lekko kwaśnym smaku produkowany z mleka poddawanego fermentacji': Na drugie śniadanie
dostaniesz drożdżówkę i kefir.

osmańskie kefir

KEKS 'ciasto biszkoptowe z dużą ilością bakalii': Zjadłabym kawałek keksu. Jeżeli upieczony keks pozostawimy w
papierze, to nie wyschnie przez wiele dni. Keks angielski można przechowywać przez wiele miesięcy, jednak pod
warunkiem, że co tydzień będzie się go nakłuwać i zwilżać brandy.

ang. cakes 'ciastka'

KELWINA SKALA 'skala temperatury, w której zero odpowiada najniższej możliwej temperaturze, tj. -273,15 °C': Skala
Kelwinajest uważana przez uczonych za bardziej uniwersalną niż skala Celsjusza i Fa-hrenheita.

KELWIN symbol °K 'jednostka temperatury w układzie SI': Zeru na skali Celsjusza odpowiada 273,15 kelwi-nów.

od: lord Kelvin, tytuł Williama Thomsona (1824-1907), angielskiego fizyka

KENDO 'wywodząca się z Japonii sportowa walka szermiercza na bambusowe miecze': W kendo wolno zadawać ciosy
tylko w części ciała przeciwnika osłonięte specjalnym strojem ochronnym.

KENDOKA 'osoba uprawiająca kendo': Kendocy trzymają swoje bambusowe miecze oburącz.

374

KENKARTA

KIBUC

KENDOCZKA 'kobieta uprawiająca kendo' jap. od: ken 'miecz', do 'droga'

KENKARTA 'w czasie II wojny światowej: dokument tożsamości, wystawiany przez Niemców, obowiązujący na
terenach przez nich okupowanych': Gestapowiec w czarnym mundurze szedł wzdłuż szeregu mężczyzn zatrzymanych
w łapance. Towarzyszył mu tłumacz, który wyrywał z ich rąk kenkarty i zaświadczenia o pracy.

niem. Kennkarte od: kennen 'znać', Kartę 'karta, dokument'

KENOZOIK 'najmłodsza era w dziejach Ziemi, trwająca od ok. 65 min lat tamu do dziś': W kenozoiku pojawił się
człowiek, era ta charakteryzuje się też licznymi przeobrażeniami w świecie roślin i zwierząt, które doprowadziły do
wytworzenia obecnie istniejących rodzajów i gatunków roślin i zwierząt. Kenozoik dzieli się na dwa okresy: trzeciorzęd
i czwartorzęd.

KENOZOICZNY 'dotyczący kenozoiku, pochodzący z kenozoiku': Era kenozoiczna. Osady, ssaki kenozoiczne.
Zlodowacenie kenozoiczne.

złożenie cząstek: keno- od gr. kainós 'nowy' i -zoik od gr. zoikós 'związany z życiem'

KERAMZYT w budownictwie 'lekkie i porowate kruszywo ceramiczne, otrzymywane przez wypalanie w wysokiej
temperaturze granulek wykonanych z gliny, mającej właściwość pęcznienia w trakcie wypalania':

Keramzytjest stosowany do produkcji cegieł oraz betonów lekkich, zwanych betonami glińcowymi.

KERAMZYTOWY w budownictwie 'wykonany z ke-ramzytu': Pustaki keramzytowe.

roś. kieramzit

KERATYNA w biologii' białko, będące głównym składnikiem naskórka, włosów, paznokci, kopyt, rogów, piór, dzioba
oraz pancerzy ochronnych zwierząt': Keratyna jest białkiem bogatym w siarkę, bardzo odpornym na działanie różnych
czynników chemicznych, np. kwasów i zasad.

KERATYNIZACJA w biologii 'proces powstawania i odkładania się keratyny w komórkach naskórka, dzięki któremu
powstają też takie jego wytwory, jak: włosy, paznokcie, rogi, kopyta itp.': Niedobór niektórych składników w
organizmie, np. awitaminoza A, powoduje nasilenie keratynizacji.

gr. keras, keratos 'róg'

KESON l. w budownictwie 'urządzenie w kształcie skrzyni bez dna, wykonanej ze stali lub żelbetu, zatapiane na dnie
jezior, mórz, rzek, służące do usuwania wody z określonej powierzchni dna, na której prowadzone będą odpowiednie
prace': Po ustawieniu kesonu na dnie zbiornika wodnego lub rzeki i uszczelnieniu go od spodu, wypompowuje się z
niego wodę, tłocząc do niego sprężone powietrze o ciśnieniu zależnym od tego, na jakiej głębokości został on
zatopiony. 2. 'w lotnictwie 'fragment

przedniej części skrzydła samolotu, kształtem przypominający niewielką skrzynkę, nadający odpowiednią sztywność
skrzydłu'

K-ESONOWY 'taki, w którym znajduje się keson w znaczeniu l.; taki, który jest wykonywany w kesonie': Zapora, śluza
kesonowa. Prace kesonowe. {) Choroba kesonowa 'choroba nurków i robotników pracujących w kesonach, której
objawy takie, jak bóle stawów, porażenie mięśni lub zapaść, wywołane są zbyt gwałtownym przejściem z miejsca o
wysokim ciśnienieniu, jakie panuje głęboko pod wodą, do miejsca o normalnym ciśnieniu atmosferycznym, jakie
panuje na powierzchni wody':

Można zapobiec chorobie kesonowej przez powolne wynurzanie się, stopniowe przechodzenie do normalnego
ciśnienia.

fr. caisson

KETMAN 'w islamie: zdjęcie z muzułmanina obowiązku przestrzegania przepisów religijnych w sytuacji, kiedy jest do
tego zmuszony lub w sytuacji zagrożenia': W rzadkich, krańcowych wypadkach ketman dopuszcza także pozorne
wyparcie się wiary.

perskie, dosłownie 'ukrycie się, zamaskowanie'

KEYBOARD (czytaj: kibort) 'elektroniczny instrument muzyczny, przypominający klawiaturę pianina': Przykro mi, ale
nie kupię ci na gwiazdkę keyboardu. Od rana do wieczora bębni na keyboardzie.

ICEYBOARDZISTA (czytaj: kibordzista) 'osoba grająca na keybordzie': Dziś na przesłuchania przyjdą keyboar-dziści.

ang. keyboard 'klawiatura'

KHAKI l. 'kolor tkanin, będący mieszaniną zielonego, brązowego i żółtego - rzeczownik; mający taki kolor -przymiotnik':
Kolort kurtek wojskowych to zwykle zieleń i khaki. Włożył spodnie i płaszcz khaki. 2. 'tkanina z materiału w kolorze,
będącym mieszanką zielonego, brązowego i żółtego' : Szyli dla wojska ubrania polowe z khaki.

ang. khaki z hinduskiego khaki 'kolor ziemi'

KIBITKA l. 'duży, zwykle opancerzony wóz konny, używany w carskiej Rosji, zwykle do przewożenia więźniów':
Tymczasem zajeżdżały inne rzędem długim / Kibitki; - ich wsadzano jednego po drugim. (Mickiewicz) A wtem zacięto
konia - kibitka runęła - On zdjął z głowy kapelusz, wstał i głos natężył, I trzykroć krzyknął: "Jeszcze Polska nie zginęła".
(Mickiewicz) 2. 'namiot ze skóry, grubego filcu lub płatów kory, narzucanych na długie żerdzie, używany przez
koczownicze plemiona azjatyckie': Podróżnicy rozstawili kibitki na rozległej, górskiej polanie.

roś. kibitka z tur. kibit 'budka'

KIBUC 'duże gospodarstwo rolne w Izraelu, w którym pracownicy w zamian za pracę otrzymuj ą pełne utrzymanie
wraz z mieszkaniem': Kibuc to coś w rodzaju wielkiej

375

KICK-BOXING

KILO-

rodziny lub komuny, to po części osada i kolektywne gospodarstwo rolne. W kibucu wszyscy powinni być równi, a
wspólnie wypracowane dobra należy dzielić według potrzeb.

nowohebrajskie kibbuc, od: kabac 'zbierać'

KICK-BOXING (czytaj: kikboks-ink) 'dyscyplina sportowa przypominająca boks i karate, w której ciosy zadaje się
zarówno pięściami, jak i nogami': Mistrz kick--boxingu.

KICK-BOXER albo KICK-BOKSER albo KICKBO-KSER (czytaj: kikbokser) 'zawodnik uprawiający kick-boxing': Czołowy
polski kick-bokser występuje od lat na ringach Niemiec i tam zdobywa laury.

ang. kick boxing od: kick 'kopnięcie', boxing 'boksowanie'

KICZ l. 'wytwór w którejś z dziedzin sztuki, pozbawiony prawdziwych wartości artystycznych, wywołujący
powierzchowne wzruszenia u osób niemających wyrobionego smaku estetycznego': Uznanie czegoś za kicz to rzecz
bardzo względna. Większość wykształconych osób uznaje za kicz współczesne obrazy przedstawiające muskularnych
herosów, choć przecież tego rodzaju temat wielokrotnie występował w dziełach najwybitniejszych twórców. 2. 'tani,
bezwartościowy wyrób przemysłowy, wykonany zupełnie bez smaku estetycznego, bezwartościowy': Ta sukienka ze
złotymi falbankami ze sztucznego tworzywa to straszny kicz.

KICZOWATY l. 'o wyrobach w dziedzinie sztuki: pozbawiony prawdziwych wartości artystycznych i poczucia smaku':
Niektórzy dziewiętnastowieczni krytycy twierdzili, że "Nie-Boska komedia" Zygmunta Krasińskiego to kiczowaty utwór.
2. 'o wyrobach przemysłowych: wykonany bez poczucia smaku estetycznego, bezwartościowy': Kiczowate tapety.
Kiczowate buty.

niem. Kitsch

KIDNAPERSTWO albo KIDNAPING 'porywanie, uprowadzanie osób (najczęściej dzieci) w celu wymuszenia okupu od ich
rodzin, rzadziej po to, aby wymusić coś od jakiejś organizacji, rządu itp.: Zatrzymano trzech mężczyzn podejrzewanych
o kidnaperstwo.

KIDNAPER 'przestępca porywający, uprowadzający kogoś (zwykle dziecko) dla okupu': Kidnaperem okazał się
najbliższy sąsiad chłopca.

KIDNAPERKA 'kobieta kidnaper': Spośród trzech kid-naperek małej Oli tylko jedna przyznała się do tego czynu.

ang. kidnapping od: kidnap 'ukraść dziecko'

KIER l. 'kolor w kartach, oznaczony czerwonym serduszkiem': Mam damę kier i waleta pik. 2. 'karta w tym kolorze':
Chyba źle potasowałeś karty, bo dostałem prawie same kiery.

fr. coeur 'serce'

KIERAT l. 'dawne urządzenie, wprowadzające w ruch obrotowy części niektórych maszyn rolniczych, np. sieczkami,
poruszane przez woły lub konie chodzące w koło': Kierat tworzą przekładnie zębate osadzone na kole. Na podwórzu
dziedzica, tuż koło stodoły, turkotała młockarnia poruszana przez konie w kieracie. 2. przen. 'codzienne zajęcia,
monotonne i bardzo nużące': Męczył go kierat codziennej pracy. Odkąd przeszła na urlop macierzyński, trudno było jej
się wyrwać z domowego kieratu.

niem. Kehr-rad 'koło obrotowe'

KIERDEL l. 'stado owiec wypasanych w górach, zwłaszcza na Podhalu i w Karpatach': Słońce już dawno schowało się za
szczytami, nieopodal w kierdelu beknęła przez sen jakaś owca, zaszczekał pies. 2. w łowiectwie 'stado kozic lub
muflonów': Muflony przez cały rok żyją gromadnie w kierdelach.

rum. kyrde-le

KIEREZJA 'dawna męska sukmana z dużym, trójkątnym, bogato haftowanym kołnierzem, noszona przede wszystkim na
ziemi krakowskiej'

od nazwy sukna produkowanego w Anglii, w Kersey

KIKS l. 'w sporcie 'niezręczne kopnięcie piłki lub uderzenie kuli bilardowej, powodujące inny, niż zamierzony przez
zawodnika, efekt': Doszedł do piłki po kiksie obrońcy i podwyższył wynik na 2:0. 2. w muzyce 'fałszywie zagrana lub
zaśpiewana nuta': Jeszcze trafiały się jej kiksy przy wykonaniu mazurka. 3. przen. 'niezręczne, nieudane działanie lub
jego rezultat': Prasa oceniła, że najnowsza inicjatywa Ministerstwa Finansów to zupełny kiks, który spowoduje
zmniejszenie dochodów budżetowych.

KIKSOWAĆ l. w sporcie 'niecelnie uderzać piłkę lub kulę bilardową, przez co leci ona w innym kierunku niż
zamierzony': Skiksował na polu karnym i piłka wyszła na aut. 2. w muzyce 'fałszować podczas śpiewu lub wykonywania
utworu instrumentalnego': Ależ kiksuje, tego się nie da słuchać.

od ang. kick 'kopnąć, kopnięcie'

KILIM 'wełniana tkanina dekoracyjna ze wzorem po obu stronach, którą zdobi się ściany i podłogi': Kilimy tkano już w
starożytnym Egipcie, w Grecji i Azji, zwłaszcza wśród plemion koczowniczych. W Europie najstarsze są tradycje
produkcji kilimów w Skandynawii, Rumunii i krajach słowiańskich.

osmańsko-tureckie kilim

KILLER 'bezwzględny, okrutny płatny zabójca': Szef gangu wynajął killera specjalizującego się w wykonywaniu
wyroków na niewygodnych wspólnikach lub dłużnikach.

ang. killer od: kill 'zabijać, mordować'

KILO- przedrostek o znaczeniu 'tysiąc', dodawany do rzeczowników i przymiotników, nazywających różne jed-

376

KILOWATOGODZINA

KIPER

nostki miar i wskazujący, że całe złożenie określa jednostkę tysiąc razy większą niż ta, na którą wskazuje podstawa
złożenia, np. kilowat, kilobajt

od gr. chilioi 'tysiąc'

KILOWATOGODZINA w fizyce 'jednostka energii elektrycznej, skrót: kWh; dawniej też jednostka pracy': W roku 1935
Hiszpania produkowała zaledwie trzy i pół miliarda kilowatogodzin prądu elektrycznego, prawie dokładnie tyle, co
Polska.

złożenie wyrazów: kilowat i godzina

KIMOGRAF 'urządzenie służące do graficznego przedstawiania wyników badań medycznych lub doświadczeń
fizjologicznych, np.: oddechu, tętna lub zmian ciśnienia': Kimografjest zbudowany z walca, opasanego papierem, który
obraca się z jednakową prędkością i na którym pisaki zapisują zmiany badanego procesu.

złożenie cząstek: kimo- 'związany z falą', odgr. kyma 'fala' i -graf od gr. graphó 'piszę'

KIMONO l. 'tradycyjny japoński strój mężczyzn i kobiet:

długa, luźna szata z niewszywanymi rękawami, przewiązana w pasie szarfą': Gejsza ubrana była w piękne, barwne
kimono. 2. 'strój do treningu karate: bluza przewiązana pasem i spodnie': Na rękawie kimona naszył znak swojego
klubu. 3. 'o rękawach: niewszywane, wycięte razem z górną częścią ubioru z jednego kawałka materiału; o ubiorach:
mający takie rękawy': Rękawy kimono. Bluzka kimono.

jap. kimono 'strój, ubranie'

KINDERBAL (czytaj: kinderbal) 'uroczysta zabawa dla dzieci, połączona z konkursami, tańcem i grami': Moja Kasia
skończyła wczoraj osiem lat i z tej okazji urządziłam jej kinderbal.

| UWAGA: wyraz nadużywany; lepiej mówić i pisać: bal dla || dzieci, bal dziecięcy.

złożenie niem. Kinder 'dzieci' i Bal

KINDER, KUCHE, KIRCHE (czytaj: kinder, kichę, kir-che) 'dosłownie: dzieci, kuchnia, kościół - dawna niemiecka zasada
życiowa, w myśl której kobiety zamężne powinny zajmować się tylko wychowywaniem dzieci, prowadzeniem
gospodarstwa domowego i chodzić do kościoła': Trzymał dom żelazną ręką. Żonę traktował jak swoją własność.
"Kinder, Kiiche, Kirche" - oklepany frazes o kobietach niemieckich, znajdował odbicie w jego małżeństwie.

niem. Kinder, Kiiche, Kirche

KINDERSZTUBA przestarz. 'znajomość podstawowych zasad towarzyskich i umiejętność odpowiedniego zachowywania

się w towarzystwie, wyniesione z domu':

To prostak, bez najmniejszego okrzesania, nawet bez cienia kindersztuby!

niem. Kinderstube

KINDŻAŁ 'długi nóż, prosty lub zakrzywiony, ostry z dwóch stron, używany przede wszystkim na Wschodzie':
Przechowywał w domu piękny kindżał, wysadzany turkusami, zdobyty przez jego przodka na tureckim baszy.

roś. kinżał z ar. chandżar

KINEMATOGRAFIA l. 'sztuka i technika filmowa oraz związane z nimi instytucje; także dorobek filmowy jakiegoś
państwa lub kontynentu': Kinematografia amerykańska, francuska, niemiecka. Kinematografia europejska, światowa.
Komitet Kinematografii Polskiej. 2. 'dawniej: utrwalanie ruchu jakiegokolwiek obiektu metodą fotograficzną': Technika
kinematografii od samego początku cieszyła się ogromną popularnością; znalazła też zastosowanie w badaniach
technicznych i naukowych.

KINEMATOGRAF l. 'urządzenie do realizacji i wyświetlania filmów': Pierwszy kinematograf skonstruowali bracia August
i Ludwik Lumiere w 1894 r. 2. ' dawniej: kino': Kiedy w kinematografie "Ewa" wyświetlano dodatek ilustrujący
zwycięski lot por. Franciszka Żwirki, publiczność wstała z miejsc i biła głośne brawa.

KINEMATOGRAFICZNY l. 'związany z kinematografią - sztuką i techniką filmową': Komitet kinematograficzny. Ośrodek,

przemysł kinematograficzny. Szkoła kinematograficzna. 2. 'związany z kinematografem -urządzeniem': Aparat
kinematograficzny.

niem. Kinematographie od gr. kinema 'ruch' i graphó 'piszę'

KINESKOP 'lampa w telewizorze i monitorze, przetwarzająca sygnały elektryczne na obraz': Klasyczny kineskop
przypomina szklaną bańkę podobną do piramidy, której podstawą jest prostokątny ekran, a wierzchołek jest
zakończony szyjką z urządzeniem emitującym elektrony. Podczas wystawy Komputer Expo 2000 firma ma zamiar
przedstawić wiele nowości m.in. monitory profesjonalne Philipsa serii P z płaskim kineskopem.

amer. kinescope od gr. kinema 'ruch' i skopeo

KINETYKA 'dział dynamiki, nauka zajmująca się badaniem ruchu ciał wywołanego działającymi na nie siłami i jego
związku z tymi siłami': O Kinetyka chemiczna 'dział chemii fizycznej, nauka zajmująca się badaniem przebiegu reakcji
chemicznych, ich szybkości oraz mechanizmów'

gr. kinetikós 'wprowadzający w ruch, poruszający'

KIPER l. 'specjalista, który ocenia jakość wina, kawy lub herbaty na podstawie smaku, zapachu i wyglądu': Bywa, że
kiperzy zatrudniani przez firmy do oceny i komponowania aromatów i smaków likierów, czerpią inspiracje ze starych
receptur. 2. 'dawniej: osoba, która zarządzała piwnicą z winem': Dziedzic wysłał swojego kipera do piwnicy po butelkę
markowego wina.

niem. Kuper od: Kupę 'duża, drewniana beczka do przechowywania wina i piwa'

377
KIR

KLASYCZNY

KIR l. 'czarny materiał, kładziony na trumnie, wieszany nad grobem itp. na znak żałoby': W Kościele katolickim w
Wielkim Tygodniu obrazy przesłania się zasłonami z kiru. l.przen. 'czerń lub żałoba': Noc okryła kirem ziemię. [...J moja
postać, im dalej ucieka, / tym głębszym kirem twą pamięć pomroczy. (Mickiewicz) 3. 'rodzaj asfaltu, charakteryzujący
się niską temperaturą mięknie-nia i wysoką zawartością składników mineralnych':

Boczną drogę za naszym domem wylano kirem. Gnali samochodem po rozgrzanym kirze, podskakując na wybojach.

niem. K.em(tuch) 'odmiana sukna'

KIRKUT 'cmentarz żydowski': Obecnie kirkuty w Polsce objęte są ochroną prawną.

od niem. KJrchhof, dawna nazwa cmentarza (dziś: Friedhof)

KISMET 'u muzułmanów, zwłaszcza pochodzenia tureckiego: los, który jest przeznaczony każdemu człowiekowi, od
którego nie można uciec': Zasada kismetu nie jest oficjalnie uznana w islamie, ponieważ w Koranie nie ma pojęcia
fatalizmu.

z arab. kisma 'przeznaczenie'

I KIUR 'pierwiastek chemiczny o liczbie atomowej 96 i masie atomowej 247; sztucznie otrzymany srebrzysty metal;
symbol Cm': Kiur bardzo łatwo ulega korozji; nie występuje w przyrodzie.

II KIUR 'jednostka aktywności jądrowej; skrót: Ci': Jeden kiur to aktywność takiego ciała promieniotwórczego, w
którym w czasie jednej sekundy ma miejsce trzydzieści siedem miliardów rozpadów jądrowych.

na cześć małżeństwa: Marii Skłodowskiej-Curie i Piotra Curie, odkrywców pierwiastka promieniotwórczego - rad

KLAKA l. 'grupa osób wynajętych do klaskania, zwykle w czasie jakiegoś występu artystycznego': Klaki powstawały już
w starożytnym Rzymie, w XIX w. stały się małymi instytucjami zarabiającymi na siebie. 2. 'oklaski takiej grupy osób':
Dyrektor teatru zgotował owacyjną klakę swojej ulubionej artystce. W trakcie przemówienia niejednokrotnie
przerywała mu donośna klaka.

KLAKIER 'osoba wynajęta do bicia brawa, zwykle w czasie jakiegoś występu artystycznego': Działalność kla-kierów
niejednokrotnie doprowadzała do podziałów na widowni. Podczas wyborów podstawieni i przekupieni klakierzy
łącznie z przedstawicielami obecnego urzędu miasta zagłuszyli i zastraszyli pozostałych kandydatów, żeby spośród
siebie wybrać urzędników na następną kadencję.

fr. claque, claquer

KLAN l. w kulturach różnych ludów 'wspólnota rodowa, istniejąca wewnątrz plemienia, mająca swego naczelnika i
swoje terytorium': Klan tworzą osoby mające wspólnych przodków. 2. w Irlandii i Szkocji 'duża, patriar-chalna rodzina,
podporządkowana władzy jednego ze starszych mężczyzn' 3-przen. 'grupa osób powiązanych

jakimiś interesami i popierających się wzajemnie': Uważał, że klan wydawców blokuje druk jego książki.

ang. elan z irlandzkiego ciann 'ród, rodzina'

I KLAPS 'uderzenie otwartą dłonią, zwykle w pupę';

Rozzłoszczony nieznośnym zachowaniem malca złapał go jedną ręką za kołnierz, a drugą wymierzył mocnego klapsa w
tyłek.

II KLAPS albo KLAPSA 'wczesna odmiana gruszy, której owoce są bardzo soczyste; także: owoc tej gruszy':

Na zimę zrobimy dżem z klapsów.

niem. Klaps

III KLAPS w filmie l. 'prosty przyrząd służący do oznaczania numeru kolejnego ujęcia w czasie realizacji filmu,
składający się z dwóch ruchomo połączonych deseczek (na jednej z nich jest zapisany numer sceny i ujęcia),
wydających przy uderzeniu charakterystyczny odgłos klapnięcia': Trzask klapsa jest sygnałem do uruchomienia kamery
filmowej. Reżyser po raz kolejny nakazuje powtórkę ujęcia, uderza klaps, ale aktorzy znów śmieją się głośno. 2. 'odgłos
wydawany przez ten przyrząd': Usłyszałem klaps, a zaraz potem miarowy szmer pracującej kamery. 3. 'scena, ujęcie w
czasie realizacji filmu': - Cisza, proszę państwa, zaczynamy kręcić ósmy klaps!

KLAPSER 'osoba, która w trakcie realizacji filmu trzyma klaps i w odpowiedniej chwili go używa': Klapser napisał kredą
na klapsie numer kolejnej sceny i czeka na sygnał od reżysera.

ang. ciappers, od cłap 'trzaskać, klaskać'

KLAROWNY l. 'jasny, bez żadnych zanieczyszczeń, przezroczysty': Klarowne wino. 2. 'jasny, zrozumiały, prosty':
Najbardziej klarowne jest główne wydanie "Wiadomości". Klarowny wykład.

KLAROWAĆ l. 'oczyszczać płyny z zanieczyszczeń i zawiesin': Klarowane soki. 2. pot. 'tłumaczyć, wyjaśniać': Klarowała
mi przez pół godziny, jak mam się odnosić do jej mamusi. 3. 'porządkować liny na statku;

przygotowywać statek do manewru': Klarować linki kotwiczne. Klarować statek.

z me/n. klaren 'oczy szczać płyny' odlać, ciarus 'jasny, zrozumiały'

KLASYCZNY l. 'związany z kulturą starożytnej Grecji lub starożytnego Rzymu, będący wytworem tej kultury;

związany z jej badaniem i wiedzą o niej': Do najwybitniejszych tragedii klasycznych należą "Antygona" So-foklesa i
"Ifigenia w Taurydzie" Eurypidesa. Był znawcą filologii klasycznej i miłośnikiem sztuki antycznej, zwłaszcza
starogreckiej rzeźby. 2. 'odznaczający się harmonią i proporcją, tak jak starożytne dzieła sztuki': Patrzył z zachwytem
na jej piękną, klasyczną urodę, podziwiał harmonię i płynność jej ruchów. 3. 'doskonały w swej klasie, mogący w niej
służyć za normę i wzór': Był wielkim mistrzem sceny, wszyscy młodzi aktorzy starali się naśladować jego klasyczną
wymowę i gest. "Pół żartem, pół serio" Billy'ego Wilde-

378

KLASYFIKACJA

KLAUSTROFOBIA

ra należy do klasycznych komedii. () Styl klasyczny (w pływaniu) 'żabka' Kombinacja klasyczna albo norweska 'męska
konkurencja narciarska, złożona z dwóch dyscyplin: biegu na 15 kilometrów i skoków na średniej skoczni', rozgrywana
w ciągu dwóch dni' 4. 'w rozwoju myśli i nauki: tradycyjny, uznawany za doskonały w poprzednim okresie rozwoju':
Mechanika kwantowa podważyła wiele twierdzeń fizyki klasycznej. 5. 'związany z klasycyzmem': Klasyczna muzyka
Mozarta.
KLASYK l. 'artysta, pisarz lub twórca kultury zaliczany do najwybitniejszych w swej dziedzinie': Najchętniej czytaliśmy
klasyków naszej literatury, zwłaszcza Sienkiewicza i Prusa. Tadeusz Kantor to słynny na całym świecie klasyk
współczesnego teatru. 2. 'reprezentant klasycyzmu w literaturze lub sztuce': Osiemnastowiecz-ni polscy klasycy
opierali się na zasadach określonych w traktacie poetyckim Franciszka Dmochowskiego "Sztuka rymotwórcza",
będącym swobodnym przekładem dzieła Boileau o sztuce poetyckiej. 3. rząd. 'reprezentant klasycyzmu
warszawskiego': Na ostatniej lekcji polskiego mówili o walce klasyków z romantykami.

KLASYKA 'zbiór dzieł uważanych za podstawowe i najcenniejsze w literaturze i sztuce': Do klasyki

dwudziestowiecznego westernu należą m.in. takie filmy, jak "W samo południe" Freda Zinnemana i "15:10 do Yu-my"
Delmera Davesa.

KLASYCYZM 'tendencja w sztuce, występująca od XVII w., polegająca na naśladowaniu wzorów antycznych,
zachowaniu w dziełach doskonałości i precyzji formy, przestrzeganiu czystości gatunków, zachowaniu umiaru,
harmonii i proporcji': Klasycyzm to tendencja przeciwstawiana romantyzmowi. Jako czołowego przedstawiciela
klasycyzmu we współczesnej literaturze polskiej wymienia się często Zbigniewa Herberta.

KLASYCYZM WARSZAWSKI inaczej: PSEUDO-KLASYCYZM 'kierunek literacki rozwijający się w I połowie XIX w. w
Księstwie Warszawskim i Królestwie Kongresowym, nawiązujący do klasycyzmu francuskiego, przejawiający tendencje
do bardzo sztywnego pojmowania zasad twórczości pisarskiej': Klasycyzm warszawski rozwijał się w sporze z
romantyzmem, w opozycji do niego, co dodatkowo wpływało na usztywnienie i polaryzację obu tendencji w sztuce.

KLASYCYSTA l. 'reprezentant klasycyzmu w literaturze lub sztuce' 2. 'reprezentant klasycyzmu warszawskiego': Do

klasycystów należą m.in. Kajetan Kożmian i Ludwik Osiński.

KLASYCYSTYCZNY 'związany z klasycyzmem; także: z klasycyzmem warszawskim': Klasycystyczne wiersze Kajetana

Koźmiana "o sadzeniu grochu" sąwydrwi-wane przez Mickiewicza. Klasycystyczne budowle w stylu empire.

tac. ctassicus 'pierwszej klasy, pierwszorzędny'

KLASYFIKACJA l. 'wielostopniowy podział elementów rzeczywistości na grupy, klasy i podklasy według przyjętych
wcześniej kryteriów; także: zaliczenie pewnego elementu do jednej z klas, wyróżnionych w ramach takiego ogólnego
podziału': Najbardziej znaną osiemna-stowieczną klasyfikację roślin i zwierząt opracował szwedzki przyrodnik Karol
Linneusz. Studenci zastanawiali się nad właściwą klasyfikacją krótkich, niewier-szowanych utworów Zbigniewa
Herberta w ramach gatunków i rodzajów literackich. 2. 'ocena pewnych osób, drużyn, imprez itd. w porównaniu z
innymi, której efektem jest ich uporządkowanie w kolejności, np. od najlepszych do najgorszych': W klasyfikacji
drużynowej Polska zajęła trzecie miejsce. Nauczyciel dokonał klasyfikacji uczniów.

KLASYFIKATOR l. 'osoba, która dokonuje klasyfikacji w l. lub 2. znaczeniu' 2. w technice 'urządzenie do rozdzielania
materiałów występujących w postaci ziaren, na grupy ziaren o określonej wielkości': Najprostsze klasyfikatory to
wielkie sita, za pomocą których oddziela się większe ziarna minerału od miału.

KLASYFIKOWAĆ l. 'dokonywać klasyfikacji - wielostopniowego podziału elementów na grupy, klasy i podklasy':

Językoznawcy klasyfikują głoski języka. Agrotechnik zastanawiał się, jak sklasyfikować występujące na tym terenie
gleby. 2. 'dokonywać klasyfikacji - oceny jakichś osób, drużyn, imprez itd. w porównaniu z innymi': Komisja
klasyfikowała kandydatów. Sklasyfikowano go na czwartym miejscu.

KLASYFIKACYJNY l. 'związany z klasyfikacją-wielostopniowym podziałem elementów na grupy, klasy i podklasy':

Kryteria klasyfikacyjne. Poszczególne grupy klasyfikacyjne. 2. 'związany z klasyfikacją - oceną jakichś osób, drużyn,
imprez itd. w porównaniu z innymi':

Zebranie klasyfikacyjne w szkole.

fr. elassification od łac. ciassis 'klasa', facare 'czynić'

KLAUN albo KLOWN, CLOWN (czytaj: klałn) l. 'komik cyrkowy, zwykle w stroju pajaca, którego zadaniem jest bawienie
publiczności kawałami, zabawnymi zachowaniami, minami i gestami': Na terenie Żarnowca zorganizowano festiwal
muzyki młodzieżowej, okraszony doskonałymi występami klaunów ubranych w kostiumy niby to atomowe, z
wyraźnymi symbolami promieniowania. l. pot. 'osoba, która zachowuje się niepoważnie lub która wygląda śmiesznie i
przez to naraża się na kpiny': Nie chcę się z nim pokazywać w żadnym towarzystwie, bo zawsze robi z siebie klauna.

KLAUNADA albo KLOWNADA, CLOWNADA (czytaj: klałnada) l. 'występy klauna': W przerwie między występami
tresowanych słoni a pokazem woltyżer-ki była długa, bardzo zabawna klaunada. 2. pot. 'niepoważne zachowanie,
często niestosowne w danej chwili': Dość już mam tej klaunady w twoim zachowaniu! Kiedy ty wreszcie wydoroślejesz
i przestaniesz się wygłupiać?!

ang. clown

KLAUSTROFOBIA (czytaj: klałstrofobia) w medycynie 'chorobliwy i uporczywy strach przed przebywaniem w małych,
ciasnych, zamkniętych pomieszczeniach': Nie ma klaustrofobii, ale lubi, by zawsze w pomieszczeniu

379

KLAUZULA

KLER

było okno, telewizor, lustro bądź monitor, które przynajmniej pozornie powiększają przestrzeń.

od łac. ciaustrum 'zamknięcie' i fobia, odgr. phóbos 'strach'

KLAUZULA l. 'warunek lub zastrzeżenie zawarte w jakiejś umowie, w jakimś układzie, traktacie lub w innym
dokumencie': Umowa zawierała klauzulę, że jej ważność wygasa, gdyby któraś ze stron naruszyła art. 2, 7 lub 25. <) K-
lauzula najwyższego uprzywilejowania w handlu międzynarodowym 'najwyższe uprzywilejowanie w handlu z jakimś
państwem: udogodnienia i uprawnienia handlowe gwarantowane przez pewne państwo innemu, nie mniejsze niż
uprawnienia gwarantowane jakiemukolwiek innemu państwu': Stany Zjednoczone przyznały Polsce klauzulę
najwyższego uprzywilejowania. 2. w nauce o literaturze 'końcowe sylaby danego wersu, liczone od ostatniej sylaby
akcentowanej'

lać. ciausula 'zakończenie, zamknięcie'

KLAUZURA l. 'część regulaminu klasztornego, zawierająca przepisy, ograniczające kontaktowanie się zakonników z
osobami spoza klasztoru': Klauzura nie pozwala zakonnikom wychodzić wieczorem. Zakon o surowej klauzurze. 2.
'część klasztoru zamknięta dla osób z zewnątrz': Na drzwiach, zamkniętych od wewnątrz, widniał napis: klauzura.

tac. ciausura 'zamknięcie'

KLECHA l. 'pogardliwie o ksiądzu, duchownym, zwłaszcza katolickim': Dał klesze na tacę parę złotych. 2. 'od XV do XVII
w.: pomocnik plebana, zwykle przyszły duchowny; także: nauczyciel wiejski bez wyższych studiów, pełniący często
również funkcje organisty lub kościelnego': Dawnych klechów utrzymywali parafianie.

zgrubienie od wyrazu: kleryk

KLECHDA 'baśń, bajka, podanie ludowe, związane z wierzeniami i trądy ej ą pewnego regionu, opowiadające o jego
najdawniejszej przeszłości i półlegendamych bohaterach': Podobno słowo klechda pochodzi z cytatu nie zachowanej
do dziś tragedii "Sofrona" S. Łęczycanina, gdzie wyraz ten miał znaczyć bajkę lub zaklęcie czarownicy. Sielankowe
stosunki społeczne, przedstawione w klechdzie, w której właściciele ziemscy żyją w rodzinnej harmonii ze swoją
czeladzią i są litościwi dla ubogich, należą już raczej do baśniowej przeszłości.

od: klektać 'bajać, pleść', nazwa zaświadczona w pismach Tadeusza Czackiego z roku 1800, a upowszechniona przez
Kazimierza Władysława Wóycickiego w tytule zbioru "Klechdy, starożytne podania i powieści ludu polskiego i Rusi"

KLEJNOT l. 'kosztowny kamień szlachetny lub cenny wyrób jubilerski; w liczbie mnogiej: kosztowności, biżuteria': Na
wystawie pokazano niezwykły klejnot oprawiony w złoto. W głębokiej jaskini chłopcy znaleźli srebrne monety z XV w. i
drogocenne klejnoty, l.przen. 'bardzo cenna rzecz, będąca ozdobą czegoś': Obrazy Tadeusza Makowskiego to
prawdziwe klejnoty malarstwa polskiego. 3. 'dawniej: część herbu szlacheckiego

albo królewskiego, umieszczana nad hełmem lub koroną, będąca powtórzeniem godła z tarczy albo zupełnie innym
znakiem; także: cały herb szlachecki lub królewski': 4.przen. 'dawniej: bycie szlachcicem: honor szlachecki':

od dawnego niem. Kleinot

I KLEPSYDRA 'dawny przyrząd do odmierzania czasu, składający się z dwóch pojemników, umieszczonych jeden nad
drugim i połączonych cienkim kanałem, przez który przesypuje się piasek lub przelewa woda': Klepsydry są używane
także w naszych czasach, np. do odmierzania czasu gotowania jajka.

II KLEPSYDRA 'ogłoszenie o czyjejś śmierci': Na murach i słupach ogłoszeniowych pojawiły się klepsydry żałobne,
zawiadamiające o jego śmierci i pogrzebie.

lać. clepsydra z gr. klepsydra 'zegar wodny', znaczenie 'plakat zawiadamiający o śmierci' utworzono w XIX w.

KLEPTOMANIA w psychologii 'zaburzenie psychiczne polegające na nieodpartej skłonności do kradzieży, zwłaszcza

drobnych': O kleptomanii mówi się wówczas, gdy jakaś osoba nie jest w stanie zapanować nad impulsem do kradzieży.

KLEPTOMAN w psychologii 'osoba cierpiąca na klep-tomanię': To, że bez przerwy zabieram z biura długopisy, nie
znaczy, że jestem kleptomanem. Ja to robię nieświadomie, ot - wkładam przez nieuwagę do teczki i wychodzę.

fr. kleptomanie od gr. kleptó 'kradnę', mania 'namiętność, szaleństwo'

KLER 'ogół duchowieństwa w jakiejś religii lub kraju (niekiedy z zabarwieniem negatywnym)': Kler katolicki,
protestancki. Kler polski przeciwstawiał się władzy komunistycznej . Z ironią wyrażał się o poziomie umysłowym kleru.

KLERYK 'to samo, co alumn'

KLERYKALNY l. 'związany z duchowieństwem': Nacisk klerykalny na uchwalenie konkordatu. 2. 'związany z

klerykalizmem': Klerykalne partie. Nurt klerykalny w polskiej prawicy.

KLERYKALIZM 'dążenie do podporządkowania wpływom duchowieństwa świeckich dziedzin życia społecznego':

Działaczy tej partii oskarżano o klerykalizm i instrumentalne traktowanie religii, wykorzystywanej do poszerzania
swych wpływów politycznych wśród wierzących.

KLERYKAŁ 'z niechęcią o osobie, która chce podporządkować świeckie dziedziny życia wpływom duchowieństwa':
Klerykałowie głoszą, że młodzieży wystarczy to, czego dowie się o małżeństwie i życiu płciowym człowieka na lekcjach
religii.

KLERYKALIZACJA 'podporządkowywanie świeckich dziedzin życia wpływom duchowieństwa': Klarykaliza-cja życia

publicznego. Klerykalizacja mediów. Kleryka-lizacja szkoły.

380
KLERKIZM

KLIMATYZACJA

KLERYKALIZOWAĆ 'poddawać świeckie dziedziny życia wpływom duchowieństwa': Udało im się skleryka-lizować część
prasy, rozgłośnie radiowe i telewizję publiczną. K-lerykalizująca rola czasopism kościelnych.

lać. kość. clerus 'duchowieństwo'

KLERKIZM 'postawa pisarza lub artysty, który odmawia angażowania się w politykę i spory ideologiczne, a za główny
swój obowiązek uważa uprawianie czystej, obiektywnej nauki i obronę wartości ponadczasowych, zagrożonych przez
współczesną cywilizację i państwo':

Klerkizm był szczególnie modny w okresie międzywojennym.

KLERK l. 'pisarz lub artysta głoszący klerkizm, będący jego zwolennikiem': Określenie klerka na długie lata przylgnęło
do Karola Irzykowskiego. 2. 'w średniowieczu: uczony, zwykle duchowny, lub wędrowny mędrzec albo student':
Współcześni pisarze emigracyjni są trochę niby klerkowie średniowieczni, jak chociażby Erazm z Rotterdamu,
pracujący bądź w Bazylei, bądź w Cambridge.

fr. clerc z p.-lać clericus od: clerus 'kler'

KLETERKI 'dawniej: specjalne buty używane do wspinaczki wysokogórskiej': Lepiej od razu spakuj kleterki, bo bez nich
możesz zapomnieć o jakimkolwiek wspinaniu się czy zdobywaniu szczytów.

niem. klettem 'wspinać się'

KLIENT l. 'osoba, która kupuje coś w sklepie, załatwia jakieś sprawy w urzędzie lub biurze albo korzysta z usług innej
osoby lub jakiejś instytucji, jakiegoś biura itp.':

Jak twierdzą farmaceuci, gdy tylko zaczynają się jesienne słoty, klienci najczęściej prosząc szczepionkę, witaminę C,
preparaty podnoszące odporność organizmu i leki przeciwgorączkowe. Sklep ma już wielu stałych klientów. Z myślą o
klientach indywidualnych bank rozbudowuje swoją ofertę kart płatniczych i kredytowych. 2. w historii 'osoba
pozostająca pod opieką możnego pana i popierająca go w każdej sprawie': Klienci wielkich magnatów walczyli ze sobą
i zrywali sejmy, przyczyniając się do coraz większej anarchii w Rzeczpospolitej szlacheckiej.

KLIENTELA l. 'grupa czyichś klientów, zwykle jakiegoś sklepu lub punktu usługowego': Zawsze po sezonie zamyka
sklepik, bo jego klientela się rozjeżdża. Znaczną grupę klienteli gabinetów odnowy biologicznej stanowią ludzie
biznesu, menedżerowie, właściciele przedsiębiorstw, a niekiedy także ich rodziny. 2. przen. 'osoby popierające
jakiegoś polityka lub jakieś ugrupowanie polityczne': Po incydencie w czasie posiedzenia Rady Ministrów klientela
wyborcza tego polityka znacznie zmalała.

lać. cliens, dopełniacz: clientis 'pozostający pod opieką możnego pana'

KLIF w geologii 'urwisko brzegowe, stroma, nieraz pionowa ściana brzegu morza lub jeziora, utworzona w wyniku
niszczącej siły fal': Woda, falując, podcina brzeg, co prowadzi do tworzenia się w nim zagłębienia, które

wraz z upływem czasu pogłębia się, tworząc tzw. klif żywy. Kiedy klif znajdzie się poza zasięgiem fali staje się tzw.
klifem martwym.

ang. cliff, dosłownie 'skała'

KLIKA 'grupa osób wewnątrz jakiejś instytucji lub organizacji, które połączone są pewnymi interesami i popierają się
wzajemnie, często działając wbrew ogólnemu dobru': W zakładzie rządziła stara klika, wykorzystująca jego majątek dla
wzbogacania firm zarejestrowanych na swych pociotków i blokująca awanse nowych osób.

fr. clique

KLIKAĆ, KLIKNĄĆ 'naciskać, nacisnąć klawisz myszy komputerowej, żeby przeprowadzić jakąś operację w programie
komputerowym': Kliknij: - szybko naciśnij i zwolnij lewy przycisk myszy.

ang. click

KLIMAKTER l. dawniej: 'pechowy, nieszczęśliwy rok, który miał następować co siedem lat': Wielkimi krokami zbliżał się
klimakter, w trakcie którego cesarz musiał zrezygnować z podbojów, ponieważ mogłyby się one zakończyć
niepowodzeniem. 2. 'dawniej: okres siedmiu lat w czyimś życiu lub w dziejach czegoś' 3. przestarz. 'klimakterium':
Lekarze zauważyli, że klimakterowi towarzyszy m.in. nadciśnienie tętnicze i silne bóle stawów. Przez jakie dziwne
kuriozum / Tłuszcz bierzemy za charakter, / Pustą grzechotkę za rozum, / A za symbol cnót - klimakter? (Boy-Żeleński)

KLIMAKTERIUM w fizjologii 'okres, zwykle kilkuletni, w życiu kobiety, charakteryzujący się powolnym zanikiem
czynności gruczołów płciowych i - w związku z tym - utratą możliwości rodzenia dzieci; także zespół objawów
pojawiających się tym w czasie': Klimakterium zazwyczaj przypada na 49 rok życia kobiety, mogą tu jednak
występować nawet 4-letnie odchylenia.

KLIMAKTERYCZNY l. 'dawniej: taki, który wiąże się z nieszczęśliwymi latami': Okres, czas klimakteryczny. 2. w fizjologii
'związany z klimakterium': W razie pojawienia się objawów klimakterycznych należy niezwłocznie zgłosić się do
ginekologa.

lać. climacter 'moment przełomowy, krytyczny w wieku człowieka' z gr. klimakter 'schodek, stopień drabiny'

KLIMATYZACJA l. 'utrzymywanie w mieszkaniu, sklepie, biurze, pojeździe itp. powietrza o odpowiedniej temperaturze,
wilgotności, o właściwym składzie chemicznym, niezależnie od tego, jakie warunki panują na zewnątrz': Klimatyzacja
pomieszczeń, choć skomplikowana i kosztowna, przynosi jednak wiele korzyści. 2. 'urządzenia, które służą do
utrzymywania właściwych warunków klimatycznych w pomieszczeniach zamkniętych' : Nieliczne sklepy w Warszawie
mają założoną klimatyzację.

| UWAGA: nie należy mylić słowa klimatyzacja z wyrazem || aklimatyzacja (zob.)

381

KLINCZ

KLOPS

KLIMATYZOWAĆ 'wykorzystywać w pomieszczeniu klimatyzację': Pokój klimatyzowany. Klimatyzowany autokar.

| UWAGA: nie należy mylić słowa klimatyzować z aklima-|| tyzować (zob.).

KLIMATYZATOR 'urządzenie, służące do utrzymywania stałej, odpowiedniej temperatury, wilgotności itd. w

zamkniętym pomieszczeniu': Założono nowe klimatyzatory we wszystkich apartamentach hotelu.

od rzeczownika: klimat, a to od gr. klima 'sfera'

KLINCZ l. w sporcie 'w boksie, rzadziej w zapasach: pozycja, kiedy obaj zawodnicy przetrzymują się nawzajem w
uścisku, który powoduje, że żaden z nich nie może zadać ciosu ani wykonać rzutu, chwytu itd.': Sędzia rozdzielił
bokserów, którzy zwarli się w klinczu. 2. przen. 'sytuacja, w której nie można znaleźć rozwiązania, ponieważ obie
strony uniemożliwiają sobie działanie': W sporze kierowców TIR-ów z celnikami nastąpił klincz:

jedni nie mogą opuścić przejść granicznych, drudzy -uzyskać kontaktu ze swoimi władzami.

KLINCZOWAĆ w sporcie 'stosować klincz w czasie walki bokserskiej, rzadziej zapaśniczej': Zawodnik francuski bez
przerwy klinczował.

ang. clinch 'zaczepienie'

KLINGA 'ostrze broni białej, takiej jak np. miecz, szabla lub sztylet': Często na klindze umieszczano znaki rzemieślnicze,
ozdobne ornamenty, godła, wizerunki oraz daty, napisy o charakterze patriotycznym albo okolicznościowym.

niem. Klingę

KLINIKA l. 'szpital, w którym oprócz leczenia pacjentów prowadzi się prace naukowo-badawcze, a także kształci się
studentów medycyny': Klinika chorób wewnętrznych Akademii Medycznej we Wrocławiu. 2. 'prywatna lecznica lub
przychodnia lekarska': Z dwoma kolegami-leka-rzami założył niewielką klinikę na Ursynowie.

UWAGA: używanie wyrazu klinika w 2. znaczeniu jest nadużyciem, nieuzasadnionym rozszerzeniem tradycyjnego
znaczenia tego słowa. Powinno się używać określeń: lecznica, przychodnia.

niem. Klinik, ./y. clinique z gr. klinikę; w znaczeniu 2. ang. clinic

KLINKIER 'ceramiczny materiał budowlany, odporny na ścieranie i zgniatanie, który w zależności od składu ma
zabarwienie szarostalowe, wiśniowe lub brązowe':

Klinkier używany jest na posadzki, chodniki, nawierzchnie dróg, stosuje się go także w budownictwie, np. do budowy
urządzeń hydrotechnicznych. Punktualnie o trzeciej zaparkował przed komendą, potężnym budynkiem z czerwonego
klinkieru.

KLINKIEROWY 'zrobiony z klinkieru; taki, którego składnikiem jest klinkier': Cegła klinkierowa. Płytki klinkierowe.

niem. Klinker z hol. klinker 'brzęczący żużel', od: klinken 'brzęczeć, dźwięczeć'

KLIP albo CLIP (czytaj: klip) 'krótki, kilkuminutowy film, który jest muzyczną, w założeniu atrakcyjną, ilustracją piosenki;
to samo, co teledysk': Pokazano najnowsze klipy z piosenkami zespołu AWEX. Producent i dystrybutor klipów
zapowiada wprowadzenie nowości na rynek za dwa tygodnie.

ang. clip

KLIRING zob. pod hasłem CLEARING

KLISZA l. 'błona pokryta specjalną substancją, na której powstaje negatyw zdjęć': Klisza rentgenowska. Oddałam kliszę
do wywołania. 2. w stylistyce i teorii literatury 'stałe, stereotypowe połączenie wyrazów, powszechnie używane w
danym języku i nieoryginalne; także: nieoryginalny, powtarzający się wątek, powielany w wielu utworach literackich':
Kliszami językowymi są np. konwencjonalne zakończenia listów: "Łączę wyrazy głębokiego szacunku" lub "Proszę
przyjąć moje najlepsze życzenia".

fr. cliche

KLOAKA l. 'dół. który służy do gromadzenia odchodów;

ustęp, szambo': Kloaka zasłonięta była parkanem, który nieciekawy widok przesłaniał ludzkim oczom. 2. 'w
starożytnym Rzymie: kanał, który odprowadzał odchody i nieczystości poza granice miasta' 3. w anatomii 'końcowy
odcinek przewodu pokarmowego z ujściem dróg moć-zowych i płciowych, występujący u niektórych zwierząt, np.
płazów, gadów, ptaków': Końcową częścią kloaki jest odbyt.

lać. cloaca 'kanał do odprowadzania nieczystości'

I KLON 'drzewo lub krzew o dużych liściach i owocach ze skrzydełkami': Klon występuje w bardzo wielu gatunkach w
strefie umiarkowanej, jest też pospolity w Polsce.

rodzime

KLONOWAĆ 'rozmnażać rośliny lub zwierzęta z komórek jednego organizmu - "matki", przez co otrzymuje się osobniki
identyczne z nią pod względem właściwości dziedzicznych': Dzięki rozwiniętej technice można już klonować
skomplikowane organizmy zwierzęce, nawet ssaki.

II KLON 'roślina lub zwierzę powstałe, urodzone w wyniku zabiegu klonowania'

KLONALNY w połączeniu: rozmnażanie klonalne 'rozmnażanie z jednego organizmu, naturalne (np. przez pączkowanie,
przez podział) lub sztuczne'

ang. clone z g?-, klon 'gałązka, odrośl, pęd'

KLOPS l. 'okrągły kotlet z mielonego mięsa, duszony i podawany z sosem': Klopsy z indyka w sosie pomidorowym. 2.
'pieczeń z mielonego mięsa, zwykle z różnymi dodatkami': Klopsy należy odwracać szerokim nożem lub specjalną
łopatką, aby ładnie się zrumieniły po obu stronach. 3. pot. 'niepowodzenie, fiasko, porażka': Z

382

KLOSZARD

KOD

planowanym wyjazdem do Francji zupełny klops - nie dostałem urlopu i nie mamy pieniędzy.

KLOPSIK1. 'mały klops w znaczeniu l.': Do kaszy gryczanej podam klopsiki w sosie cebulowym. Trzeba jeszcze usmażyć
kilka klopsików.

niem. Klops

KLOSZARD 'bezdomny włóczęga; nędzarz, żebrak': Często klientami tego sklepu są dworcowi kloszardzi, szukający
mocnych trunków.

fr. clochard

KLOWN zob. KLAUN

KNOW-HOW (czytaj: noł-hal) 'wiedza - zwykle specjalistyczna - o tym, jak coś zrobić, urzeczywistnić, zastosować':
Utworzono specjalny brytyjski fundusz know-how dla krajów Europy Wschodniej, upowszechniający wiedzę o
funkcjonowaniu i zastosowaniach najnowszych technologii. Eletroniczne know-how.

amer. know-how 'wiedzieć jak'

k.o. skrót wyrażenia ang. knock-out - zob. pod hasłem NOKAUT

KO- cząstka wyrazów złożonych o znaczeniu 'współ', wskazująca na to, że to, o czym mówi druga część złożenia,
dotyczy czynności lub rzeczy robionej wspólnie, razem z kimś innym, np. koprodukcja, koedukacja

lać. co- (od: con-) 'z czymś'

KOABITACJA albo KOHABITACJA 'sytuacja polityczna w państwie, kiedy prezydent i premier, urzędujący w tym samym
czasie, pochodzą z przeciwstawnych ideowo obozów politycznych i współpracują ze sobą': Ko-abitację przeżyła jako
pierwsza Francja, z prawicowym prezydentem i lewicowym premierem; teraz czeka to Polskę. Rozumna koabitacja, za
którą się opowiadamy, przyniesie korzyści nam wszystkim.

fr. cohabitation, dosłownie 'współzamieszkiwanie'

KOAFIURA przestarz. 'uczesanie, zwłaszcza niezwykłe (dziś niekiedy z ironią lub z przekąsem)': No cóż, sam widzisz, że
koafiura twojej sympatii budzi raczej politowanie!

fr. coiffure

KOAGULACJA w chemii 'zjawisko zachodzące w roztworach koloidalnych, polegające na łączeniu się cząstek substancji
rozproszonej w skupienia i wytrącaniu się osadu': Koagulacja może zachodzić m.in. pod wpływem ogrzewania i
odparowywania koloidu.

KOAGULANT w chemii 'środek wywołujący koagulację'

KOAGULATOR w chemii "osad wytrącający się w procesie koagulacji': () Koagulator laserowy 'urządzenie stosowane
przy operacjach oka, wykorzystujące

zjawisko koagulacji pod wpływem promieni laserowych'

KOAGULOWAĆ w chemii 'powodować koagulację':

Promienie lasera koagulują żywą tkankę.

lać. coagulatio 'ścinanie się, krzepnięcie'

KOALICJA 'związek kilku partnerów politycznych (partii, państw), utworzony dla osiągnięcia wspólnego celu (np.
wygrania wyborów, zwycięstwa w wojnie), przy zachowaniu pewnych różnic i odrębności': W partiach, które chcą się
łączyć w koalicję, niewiele mówi się o programie gospodarczym. Koalicja antyiracka.

KOALICYJNY 'taki, który dotyczy koalicji albo wchodzi w skład koalicji': Porozumienie koalicyjne. Koalicyjny sojusznik.

KOALICJANT rząd. 'członek koalicji': Nieporozumienia w gronie dotychczasowych koalicjantów.

lać. coalitio 'związek, sojusz'

KOBALT 'pierwiastek chemiczny o liczbie atomowej 27 i masie atomowej 58,93; symbol Co: bardzo twardy sre-
brzystobiały metal o niebieskim odcieniu i silnym połysku': Kobalt ma różnorodne zastosowania w technice, służy np.
do wykonywania powłok antykorozyjnych i trwałych magnesów. Izotop kobaltu jest stosowany w medycynie.

KOBALTOWY l. 'wykonany z kobaltu, zawierający kobalt': Powłoka kobaltowa. Szkło kobaltowe. Bomba kobaltowa
'urządzenie zawierające izotop kobaltu, służące do napromieniowania głęboko położonych nowotworów złośliwych' 2.
'mający kolor kobaltu': Kobaltowe niebo.

niem. Kobalt, nazwa (z XVIII w.) o ciekawej etymologii, od: Ko-bold - karzeł występujący w baśniach ludowych, który
bywał w domu i gospodarstwie, zajmował się też wydobywaniem kruszców (jak karzełki w baśni o Śnieżce); Kobold nie
chcąc, by ludzie poznali szczególnie cenny metal, nazwanego właśnie kobaltem, zmieszał go z rudami innych, mało
wartościowych metali

KOD 'system znaków używanych do przekazywania informacji': Istotą kodu jest przyporządkowanie pewnych znaczeń
do jakichś sygnałów, np. ruchów chorągiewką, liczb, liter, nazw itd. <) Kod pocztowy 'liczba składająca się z pięciu cyfr,
oznaczająca miejscowość lub jej część' () Kod genetyczny 'sposób zapisu informacji genetycznej za pomocą 4 znaków,
którymi są zmienne elementy cząsteczki kwasu nukleinowego Kod kreskowy 'stosowany w handlu system zapisu
informacji o towarze za pomocą umieszczonych na nim grubych i cienkich kresek; także: znak złożony z tych kresek,
znajdujący się na towarze'

KODOWAĆ 'zapisywać informacje w pewnym kodzie, zwłaszcza w kodzie innym niż powszechnie dostępny':

Kodowane programy telewizyjne mogą oglądać tylko ci odbiorcy, którzy mają dekoder i wykupią specjalną kartę. ang.
code od łac. codex 'księga, spis'

383

KODEINA

KOH-I-NOOR

KODEINA 'substancja otrzymywana z opium lub z morfiny, zmniejszająca wrażliwość układu oddechowego':

Kodeina jest składnikiem leków przeciwkaszlowych, długie zażywanie preparatów z kodeiną może prowadzić do
uzależnienia.

ang. codeine odgr. kodeina 'główka maku'

KODEKS l. 'zbiór przepisów prawnych z pewnej dziedziny; także: książka zawierająca ten zbiór': Kodeks karny.
Odczytywał przepisy kodeksu rodzinnego. Wziął do ręki kodeks postępowania cywilnego. 2. 'całokształt zasad i norm,
także niepisanych, odnoszących się do postępowania w pewnej dziedzinie, reguł obowiązujących ludzi o pewnym
statusie społecznym, ludzi wykonujących pewien zawód itd.':

Samurajowie przestrzegali surowego kodeksu honorowego. Doktor zawsze przestrzegał kodeksu etyki lekarskiej. 3.
'dawna księga, składająca się ze sklejonych u grzbietu składek, zwłaszcza bogato zdobiona księga rękopiśmienna': W
zbiorach Biblioteki Narodowej znajduje się m.in. ozdobny kodeks z XI w.

łac. codex

KODYFIKACJA oficj. 'usystematyzowanie przepisów z jakiejś dziedziny, zwłaszcza przepisów prawnych, i połączenie ich
w spójną całość': Kodyfikacja prawa karnego. W latach 30. XX w. specjalna komisja dokonała kodyfikacji polskiej
ortografii.

KODYFIKATOR oficj. 'osoba lub instytucja dokonująca kodyfikacji': Napoleon Bonaparte był nie tylko wielkim wodzem,
ale też wybitnym kodyfikatorem prawa. Opracowany przy jego osobistym udziale kodeks stał się wzorem dla wielu
kodeksów cywilnych na świecie, w znowelizowanej wersji obowiązuje on we Francji do dziś.

KODYFIKOWAĆ oficj. 'systematyzować coś i ujmować w spójną całość': Kodyfikować przepisy prawa pracy.
Skodyfikowano dotychczas obowiązujące normy.

fr. codification od łac. codex i facere 'czynić' ('ujmować w jedną księgę, spójną całość')

KOEDUKACJA 'wspólne nauczanie i wychowywanie chłopców i dziewcząt'. Plusy i minusy koedukacji.

KOEDUKACYJNY 'taki, w którym obowiązuje koedukacja': Koedukacyjne liceum. Koedukacyjny dom studencki.

złożenie cząstki: ko- i wyrazu: edukacja

KOEGZYSTENCJA książk. 'współistnienie, zwłaszcza współistnienie organizmów, państw itp. o odmiennej strukturze, o
zupełnie innych ustrojach itp.': Przez kilkadziesiąt lat byliśmy w Europie świadkami koegzystencji państw o różnych
ustrojach politycznych.

KOEGZYSTOWAĆ książk. 'istnieć, żyć obok kogoś innego lub czegoś innego, współistnieć z kimś, czymś, zwłaszcza z
kimś lub czymś znacznie się od nas różniącym'. W tym czasie koegzystowały na Śląsku różne formy własności ziemi i
zakładów przemysłowych.

złożenie cząstki: ko- i wyrazu: edukacja

KOFEINA 'związek organiczny, występujący m.in. w kawie i herbacie, pobudzający pracę serca, aktywność
psychoruchową, wydzielanie kwasów żołądkowych i moczu': Kofeina jest związkiem otrzymywanym obecnie także na
drodze syntezy chemicznej i stosowanym w lecznictwie (nie powoduje uzależnienia).

mew. Koffein od ang. coffee 'kawa'

KOGNITYWIZM 'kierunek w psychologii, zajmujący się przede wszystkim badaniem procesów i struktur poznawczych;
także: nawiązujące do tego kierunku badania w zakresie innych nauk': Kognitywizm to kierunek, powstały w latach 60.
XX w. w USA, nawiązujący do wyników badań psychologii postaci (Gestaltpsychologie). Od lat 80. XX w. kognitywizm
przeobraża się w pewien rodzaj filozofii czy też ogólnej metodologii naukowej, stosowanej w coraz nowych
dziedzinach, np. etyce, językoznawstwie, badaniach nad sztuczną inteligencją, której podstawą jest ujęcie zjawisk w
taki sposób, w jaki odwzorowywane są one przez struktury poznawcze człowieka.

KOGNITYWISTA 'uczony prowadzący badania zgodnie z założeniami kognitywizmu, psycholog lub przedstawiciel innej
dyscypliny': We współczesnym językoznawstwie polskim często nawiązuje się do badań takich kognitywistów
amerykańskich, jak Roman Langacker i Eleonorę Rosch.

KOGNITYWNY l. 'poznawczy, związany z poznaniem': Procesy kognitywne człowieka. 2. 'związany z kognitywizmem':

Jednym z ważnych założeń językoznawstwa kognitywnego jest brak ostrych granic w języku. W nurcie tym
charakteryzuje się kategorie językowe raczej przez wskazanie typowych egzemplarzy należących do nich, niż przez
ścisłe definicje.

KOGNITYWISTYCZNY 'zgodny z zasadami kognitywizmu': Kognitywistyczna analiza. Autor posługuje się w swych
rozważaniach kognitywistyczną metodologią. amer. cignitmsm od łac. cognitio 'poznanie'

KOHABITACJA zob. KOABITACJA

KOHERENCJA książk. 'wewnętrzna spójność, jednorodność, spoistość jakichś zjawisk, procesów, poglądów itp.':
Koherencja przepisów prawnych. Brak koherencji w teorii naukowej to jeden z najpoważniejszych zarzutów, jakie
można jej postawić.

KOHERENTNY książk. 'spójny wewnętrznie, jednorodny, spoisty': Koherentny system poglądów filozoficznych. Tekst
koherentny.

lać. cohaerentia 'styczność, związek'

KOH-I-NOOR (czytaj: kohinur) l. 'ogromny brylant zdobiący koronę królów angielskich': Koh-i-noor to jeden z

384
KOHORTA

KOLAUDACJA

najsłynniejszych brylantów świata, którego historia jest znana od XIV w. W 1849 r., po aneksji Pendżabu, ten
niezwykły klejnot stał się własnością Anglików. 2. przen. 'wielki i cenny klejnot'

pers. kóh-i nur 'góra światła'

KOHORTA l. 'w starożytnym Rzymie: oddział liczący ok. 400 żołnierzy, dziesiąta część legionu': Kohorta dzieliła się na
manipuły i centurie. 2. 'wielka grupa ludzi (zwykle żołnierzy), zorganizowanych, ale niezdyscyplinowanych,
agresywnych i niszczących to, co staje na drodze ich przemarszu': Kohorty maruderów wojskowych niszczyły wsie.
Kohorta uzbrojonych zwolenników tego polityka przemaszerowała ulicami miasta. Kohorty dzikich wojowników
obiegły Zbaraż.

lać. cohors, dopełniacz cohortis

KOINCYDENCJA książk. 'równoczesne wystąpienie czegoś, zbieżność zjawisk lub zdarzeń': Koincydencja wystąpień tego
polityka i agresywnych zachowań jego popleczników nie może nikogo dziwić. Znowu najpierw zniknął z zebrania szef,
a chwilę później pani Beatka -cóż może oznaczać ta koincydencja?

fr. coincidence

KOKAINA śród. KOKA, KOKS 'związek organiczny, występujący w liściach krzewów rosnących w Ameryce Południowej,
stosowany w medycynie jako lek do miejscowego znieczulania, używany też przez narkomanów jako środek
wprawiający w euforię': Kokaina jest silnie uzależniającym narkotykiem, zwykle bywa wciągana do nosa jako tabaczka
lub palona w papierosach.

fr. cocaine od indiańskiego coca 'drzewo'

KOKON l. inaczej: OPRZĘD 'woreczek z cienkich nici, który wytwarzają dookoła siebie larwy niektórych owadów, np.
motyli, w okresie przepoczwarzania się': Z kokonów jedwabnika wytwarza się jedwab naturalny. 2. 'rodzaj osłonki
otaczającej jaja niektórych zwierząt, chroniący je przed uszkodzeniem i wysychaniem, zawierający też substancje
odżywcze dla larw': Kokony pijawek, pająków, dżdżownic.

fr. cocon

KOKPIT l. 'wgłębienie w części rufowej jachtu, przeznaczone dla sternika i członków załogi, otwarte lub częściowo
przysłonięte': Cała załoga siedziała w kokpicie na ławkach. 2. 'kabina pilota w samolotach odrzutowych; także:
siedzenie kierowcy w samochodach wyścigowych' : Wstał z kokpitu.

ang. cockpit, pierwotnie 'zagłębienie, w którym odbywa się walka kogutów'

KOKS l. 'produkt suchej destylacji (ogrzewania bez dostępu powietrza) węgla kamiennego, lekki, porowaty, mający
wysoką wartość energetyczną': Koks nie pali się płomieniem jak węgiel, ale długo żarzy, wydzielając dużo ciepła. Koks
jest stosowany w hutnictwie do wytapiania rud i kruszców, używany jest też w gospodarstwach domowych jako
wartościowy opał. 2. śród. 'to samo, co anaboliki': Wygrał, bo brał koks. 3. śród. 'kokaina'

KOKSIAK 'piec na koks, zwłaszcza wolno stojący piec, mający postać kosza ze stalowych prętów': Żołnierze grzali ręce
przy koksiaku.

KOKSOWNIA 'zakład, w którym wytwarza się z węgla koks'

KOKSOWAĆ 'wytwarzać koks'

niem. Koks z ang. cokes

KOKTAJL l. 'mieszany napój': Po obiedzie wypili koktajl mleczny. Przyrządził koktajl z wermutu, brandy i soku. () Koktajl
Mołotowa 'butelka benzyny z substancją zapalającą': Powstańcy obrzucili czołgi koktajlami Mołotowa. 2.
'popołudniowe oficjalne przyjęcie, na którym podaje się koktajle, przekąski itd.': Był zaproszony na koktajl do
ambasadora.

KOKTAJLBAR 'bar, w którym przyrządza się i podaje koktajle oraz rozmaite desery, ciastka i lody'

KOKTAJLOWY 'związany z koktajlem': Przecierał ście-reczką wysokie, wąskie szklanki koktajlowe. Włożyła elegancką
sukienkę koktajlową.

ang. coctail, pierwotnie 'ogon koguta'

KOLABORACJA 'współpraca z wrogiem, z okupantem kraju lub z władzami, które większość społeczeństwa uznaje za
nielegalne, narzucone albo niereprezenta-tywne': Był sądzony za kolaborację z Niemcami. Ma też pan w życiorysie
okres kolaboracji z władzami PRL, nieprawdaż?

KOLABOROWAĆ 'uprawiać kolaborację, współpracować z wrogiem, okupantem, z narzuconym reżimem': Kolaborował

z Sowietami we Lwowie w roku 1940.

KOLABORANT 'człowiek, który kolaboruje': Rozpoznano w nim kolaboranta z okresu okupacji.

lać. collaboratio 'współpraca' od: collaborare 'współpracować' i collaborans 'współpracujący'

KOLAGEN 'białko proste, włókniste, o bardzo dużej wytrzymałości, stanowiące główny składnik tkanki łącznej, z której
zbudowane sąm.in. kości, chrząstki, ścięgna człowieka i zwierząt': Kolagen jest nierozpuszczalny w wodzie i
rozpuszczalnikach organicznych. Po długim gotowaniu kolagen tworzy żelatynę.

ang. collagen odgr. kolia 'klej'

KOLAUDACJA l. 'komisyjny przegląd nakręconego filmu lub jakiegoś materiału filmowego (np. reportażu), połączony z
dyskusją nad nim i jego oceną': W czasach PRL oceny wyrażone w czasie kolaudacji z reguły decydowały o
dopuszczeniu filmu do rozpowszechniania. 2. rząd. 'kontrola prac budowlanych, sprawdzenie ich zgodności z planem i
kosztorysem'

385

KOLAŻ

KOLOID

KOLAUDACYJNY 'związany z kolaudacją w l. lub 2. znaczeniu': Obrady i decyzja komisji kolaudacyjnej.

lać. collaudatio 'pochwała'

KOLAŻ l. w sztukach plastycznych 'technika tworzenia dzieł, polegająca na łączeniu różnych elementów i materiałów:
papieru, szkła, fotografii itd. i umieszczeniu ich razem na jakimś podłożu lub w jakimś miejscu; także:

dzieło wykonane tą techniką': Na wystawie sztuki nowoczesnej oglądali dzieła wykonane techniką kolażu. Był to
niezwykły kolaż ze zdjęć zespołów muzycznych, fotografii polityków i wycinków z gazet z lat 60. 2. przen. 'łączenie w
jedną całość fragmentów różnych programów radiowych lub telewizyjnych, dzieł muzycznych itd.; także: program,
audycja, utwór muzyczny będące wynikiem takiego połączenia': Stacja radiowa zaprezentowała zabawny kolaż,
zbudowany z wypowiedzi polityków lewicy i prawicy, połączonych różnymi przypadkowymi zbieżnościami.

fr. collage, dosłownie 'naklejanie'

KOLEGIATA 'kościół niebędący katedrą, przy którym istnieje zgromadzenie kanoników': Krakowska kolegiata,
ufundowana przez Kazimierza Wielkiego.

od łac. collegiatus 'zrzeszony'

KOLEGIUM l. 'zespół, który wspólnie nad czymś pracuje, najczęściej na naradach; zespół, który wspólnie coś
opracowuje, rozstrzyga, opiniuje, orzeka o czymś':

Kolegium redakcyjne odrzuciło pana artykuł jako zbyt powierzchowny. Posiedzenie kolegium dziekańskiego zostało
przełożone na wtorek. 2. pot. 'posiedzenie takiego zespołu': Na kolegium omawiano sprawę podwyżki płac. 3. pot.
'organ administracyjny orzekający w sprawach karno-administracyjnych (oficjalnie: kolegium do spraw wykroczeń)':
Na kolegium dostał wysoką grzywnę. 4. 'typ półwyższej szkoły zawodowej':

Kolegium Fizyki UW. Nauczycielskie kolegium w Ostrołęce. 5. 'w Polsce od XVI w. szkoła średnia z internatem, głównie
dla młodzieży szlacheckiej': Kolegia jezuickie. O Collegium Nobilium (czytaj kolegjum nobiijum) 'szkoła założona w
1740 r. przez Stanisława Konarskiego, bardzo wówczas nowoczesna, której celem było wykształcenie elity, niezbędnej
do przeprowadzenia zasadniczych reform w chylącej się ku upadkowi Polsce'

KOLEGIALNY 'taki, który opiera się na pracy zespołu albo jest wynikiem takiej pracy; zespołowy, zbiorowy':

Kolegialna decyzja. Kolegialna władza.

fac. collegium 'zrzeszenie'

KOLEKTA l. 'modlitwa odmawiana przez księdza w czasie mszy przed odczytaniem lekcji' 2. rząd. 'zbiórka pieniędzy na
jakiś cel; także: zebrane w niej pieniądze': Zaczęła się kolekta. Przeliczyli kolektę.

niem. Kollekte od łac. collecta 'zbiórka pieniędzy'

KOLEKTOR l. 'kanał główny, zbierający wody ściekowe z kanałów ulicznych i odprowadzający nieczystości; także
szerzej: zbiorczy kanał, którym płyną jakieś ciecze lub gazy': Inżynier sprawdzał z hydraulikami stan kolektora. 2. 'rura
zbierająca spaliny z poszczególnych cylindrów silnika spalinowego': Mechanik uznał, że trzeba wymienić kolektor. 3.
'urządzenie zbierające energię słoneczną': Kosmonauta poprawił ustawienie płaszczyzn zwierciadlanych kolektora. 4.
w chemii 'substancja dodana do roztworu w celu strącania, zbierania z niego jakiegoś składnika' 5. rząd. 'osoba
zatrudniona w kolekturze, zbierająca kupony' 6. przestarz. 'to samo, co komutator'

fr. collecteur

KOLEUS 'to samo, co paczula' n.-tac. coleus

KOLIGACJA 'związki rodzinne polegające na pokrewieństwie lub powinowactwie': Wyjaśniłam mu nasze rodzinne
koligacje.

KOLIGACIĆ (SIĘ) 'wchodzić z kimś w związki rodzinne': Podobno Kowalski jest przez swoją żonę skoli-gacony z jakimś
członkiem rządu. Skoligacił się z prezesem, poślubiając jego siostrzenicę.

tac. colligatio 'łączenie w pary'

KOLIZJA l. 'nałożenie się na siebie, jednoczesne występowanie sprzecznych zasad, obowiązków, okoliczności,
interesów itp.': Nauczanie tego przedmiotu pozostaje w kolizji z podstawowymi zasadami współczesnej szkoły.
Wielokrotnie wchodził w kolizję z prawem. 2. 'zderzenie się pojazdów, będących w ruchu': Kolizja uliczna. Kolizja
tramwaju z autobusem.

KOLIDOWAĆ 'wchodzić w kolizję (przede wszystkim w znaczeniu l.)': Te obowiązki kolidują z zajęciami na basenie.
Wpływy polityków mogą nawet kolidować z oceną tych polityków przez władze macierzystej partii.

lać. collisio 'zderzenie' od: collidere 'zderzyć się'

KOLLAPS albo KOLAPS w medycynie 'gwałtowny spadek ciśnienia krwi, występujący przy krwotokach, zatruciach i
niektórych chorobach': Kollapsowi towarzyszy wielki spadek sił.

lać. collapsus 'zapadły'

KOLOFON l. 'krótka informacja drukarska, zwykle zamieszczona w książce na ostatniej stronie': W kolofonie podano
nazwę wydawnictwa, numer wydania, liczbę arkuszy drukarskich, firmę, która dokonała łamania i składu, drukarnię
oraz datę ukończenia druku. 2. 'w dawnych rękopisach: notatka informacyjna, zazwyczaj umieszczana na końcu
manuskryptu, w której podane było nazwisko autora i kopisty oraz inne dane (rok, miejsce itd.)'

p.-lać. colophon zgr. kolóphon 'szczyt, wierzchołek'

KOLOID w chemii 'pośredni stan rozproszenia między roztworem rzeczywistym a mieszaniną, zwykle zawiesina
cząsteczek stałych w cieczy lub cząsteczek cieczy

386

KOLOKWIALNY

KOLONIALIZM

rozproszonych w innej cieczy; także: substancja w tym stanie rozproszenia': Koloid to stan rozproszenia często
spotykany w przyrodzie, np. w mleku, w mgle, albo stan uzyskiwany sztucznie, np. w farbach, lakierach. Roztwór kleju
w wodzie to koloid.

KOLOIDOWY albo KOLOIDALNY w chemii 'wytworzony z koloidu, będący koloidem, charakterystyczny dla koloidów':
Roztwór koloidowy. Układ koloidalny. Koloidalne właściwości.

ang. colloidodgr. kolia 'klej', eidos 'kształt'

KOLOKWIALNY 'charakterystyczny dla mowy potocznej, spontanicznej; w językoznawstwie także: mówiony,

charakterystyczny dla języka mówionego': Na tak uroczystej konferencji nie powinien używać tego typu kolokwialnych
form. Składnia kolokwialna, czyli składnia języka mówionego, charakteryzuje się większą swobodą i mniejszą precyzją
niż składnia języka pisanego.

KOLOKWIALIZM w językoznawstwie 'wyraz lub forma językowa należące do stylu potocznego': Wyraz gadać - dziś
niewątpliwy kolokwializm - w dziełach Kochanowskiego występuje jako synonim słowa mówić, zaś w niektórych
dziełach romantyków nawet jako słowo o nacechowaniu podniosłym.

ang. colloquical od łac. colloquium 'rozmowa'

KOLOKWIUM l. 'na wyższej uczelni: ustny lub pisemny sprawdzian wiedzy studentów': W środę mamy kolokwium z
gramatyki opisowej. Nie zaliczył kolokwium z anatomii. 2. 'spotkanie naukowców z pewnej dziedziny, zwykle
połączone z wygłaszaniem referatów i dyskusją nad nimi, niewielka konferencja naukowa': Kolokwium z wirusologii.

lać. colloquium 'rozmowa'

KOLOMBINA 'postać z włoskiej komedii dell'arte, sprytna (i zwykle nieco złośliwa) służąca, kochanka Arieki-na':
Kolombina to wychowanka Pantalona.

wl. colombina, dosłownie 'gołąbka'

KOLONIA l. 'kraj niemający suwerenności, uzależniony od innego, silniejszego państwa, będący dla niego źródłem
surowców i taniej siły roboczej oraz rynkiem zbytu': Do kolonii angielskich należały m.in. Kenia, Uganda i Indie,
francuskich - Algieria, Tunezja i In-dochiny, portugalskich - Angola i Mozambik, włoskich - Erytrea i Libia, niemieckich -
Togo i Kamerun. 2. 'grupa ludzi, zwłaszcza jakaś grupa narodowa lub wyznaniowa, mieszkająca w obcym środowisku i
zachowująca w nim swą odrębność': Kolonia polska w Toronto. Kolonia Żydów w starożytnym Rzymie. 3. 'osiedle
znajdujące się z dala od miasta lub wsi; także: gospodarstwo rolne lub posiadłość ziemska, położone z dala od innych
gospodarstw lub posiadłości': Kolonia mieszkaniowa na przedmieściach. Gospodarować na kolonii. 4. 'miejsce
zamieszkania dla osób, które są przymusowo odosobnione, np. skazanych lub chorych na jakąś szczególną chorobę':
Kolonia karna. Kolonia trędowatych. 5. w biologii 'ścisłe i trwałe skupisko jednogatunkowych organizmów, tworzące
pewną całość': Kolonia bakterii. Kolonie ptaków. 6. zwykle w liczbie mnogiej: KOLONIE 'zorganizowany,
wypoczynkowy pobyt dzieci poza miejscem zamieszkania; także: grupa dzieci, korzystających z tej formy wypoczynku':
W lecie Ania wyjechała na kolonie nad morzem. Kolonia maszerowała lewą stroną drogi. 7. 'w starożytności: osada
handlowa założona przez Fenicjan, Greków lub Rzymian poza granicami kraju, zwykle na wybrzeżu morskim': Kolonie
greckie w Azji Mniejszej.

KOLONISTA l. 'osoba, która przybyła z metropolii do kolonii - uzależnionego kraju, będącego źródłem surowca i taniej
siły roboczej': Film przedstawia zachowania kolonistów francuskich w Wietnamie w czasie bitwy pod Dien Bien Phu w
1954 r. 2. 'dziecko, które wypoczywa na koloniach': Zorganizowano bal dla kolonistów.

KOLONIJNY l. 'związany z koloniami - zorganizowanym wypoczynkiem dzieci poza miejscem zamieszkania': Ośrodek
kolonijny. Młodzież kolonijna, 2. w biologu 'związany z kolonią - skupiskiem jednogatunkowych organizmów': Skupiska
kolonijne.

lać. colonia; kolejne znaczenia słowa pochodzą od opisanego na końcu starożytnego znaczenia 'osada handlowa poza
granicami kraju' i zachowują z nim dość wyraźny związek-nazywają różne, wyodrębnione grupy ludzi lub osiedla
znajdujące się poza pewnym centrum; znaczenie l. pierwotnie było bardzo bliskie starożytnego sensu słowa: koloniami
(albo faktoriami) nazywano osady handlowe zakładane na wybrzeżach Azji i Afryki; dopiero później ekspansja
Europejczyków sprawiła, że osady te zmieniły się w podbite kraje.

KOLONIALIZM 'polityka uprawiana w przeszłości przez silne gospodarczo i militamie kraje, polegająca na
podporządkowaniu sobie słabszych krajów, zwłaszcza terytoriów plemiennych w obu Amerykach, Afryce i Azji':

W rozwoju kolonializmu można wyróżnić dwie fazy:

wczesną, rozpoczętą w XVI w. podbojem Ameryk, oraz późną - XIX w., związaną z podbojem krajów Azji i Afryki (które
z reguły w II połowie XX w. odzyskiwały niezależność).

KOLONIALNY l. 'związany z kolonializmem, uprawiający kolonializm': Do krajów kolonialnych należały m.in. Anglia,
Francja, Hiszpania, Portugalia, Włochy i Niemcy. Polityka kolonialna. 2. 'związany z kolonią -krajem uzależnionym od
metropolii': Posiadłość kolonialna Anglii. Towary kolonialne.

KOLONIZACJA l. 'podporządkowywanie obcych terytoriów i zasiedlanie ich przez kolonistów z metropolii':

Kolonizacja Afryki Północnej przez Francję. W procesie kolonizacji Afryki i Azji istotną rolę odegrały kompanie
kupieckie, wspierane przez rządy państw, pragnących podporządkować sobie nowe terytoria. 2. 'zasiedlanie
terytoriów słabo zaludnionych i niezagospodarowanych':

Kolonizacja Syberii.

KOLONIZATOR l. 'osoba podporządkowująca obce terytoria swojemu krajowi': Szesnastowieczni hiszpańscy

kolonizatorzy postępowali w niezwykle bezwzględny

387

KOLONSKA WODA

KOŁPAK

sposób z Indianami. 2. 'osoba zasiedlająca puste i nieza-gospodarowane obszary': Amerykańscy kolonizatorzy na

Alasce.

KOLONIZOWAĆ l. 'podporządkowywać obce terytoria i zasiedlać je przez kolonistów z metropolii': Koloni-zować

Amerykę Południową. Skolonizować Afrykę. 2. 'zasiedlać terytoria słabo zaludnione i niezagospodaro-wane':
Kolonizować północną Kanadę.

ang. colonialism od łac. colonia

KOLONSKA WODA zob. pod hasłem EAU DE COLOG-

NE

KOLORATKA 'biały, sztywny, osobno nakładany kołnierzyk, noszony np. do garnituru jako znak przynależności do
duchowieństwa': Ksiądz profesor Józef Tischner przyszedł na konferencję w garniturze, na jego stan duchowny
wskazywała tylko koloratka.

fr. collorette

KOLORATURA 'w wokalnych utworach muzycznych:

wirtuozowskie ozdabianie melodii ornamentami, pasażami, trylami itd.; także: śpiew urozmaicony takimi
ozdobnikami': Koloratura występowała szczególnie w operach w XVIII i XIX w. Aria z koloraturą.

KOLORATUROWY 'taki, który wykonuje (z łatwością) koloraturę': Śpiewaczka koloraturowa. Sopran koloraturowy.

wl. coloratura, dosłownie 'zabarwienie'

KOLORYMETRIA l. 'mierzenie i porównywanie barw' 2. w chemii 'metoda oznaczania stopnia stężenia pewnej
substancji barwnej w roztworze, polegająca na porównaniu intensywności zabarwienia roztworu badanego i roztworu
wzorcowego'

KOLORYMETR l, 'przyrząd do mierzenia barw' 2. 'przyrząd używany w kolorymetrii - metodzie chemicznej ': Żołnierze
za pomocą kolorymetrów oznaczali stopień skażenia terenu.

KOLORYMETRYCZNY l. 'związany z kolorymetrią -mierzeniem barw': Pomiary kolorymetryczne składników barwy są

wykorzystywane np. przy produkcji farb. 2. 'związany z kolorymetrią- analizą chemiczną': Analiza kolorymetryczna.

złożenie słowa: kolor i cząstki: -metria od gr. metron 'miara'

KOLORYZM 'tendencja w malarstwie polegająca na akcentowaniu koloru, na drugi plan usunięciu zaś formy i linii':
Koloryzm w malarstwie występuj e od okresu im-presjonizmu, w Polsce jest żywy od lat 30. XX w.

KOLORYSTA l. 'malarz, dla którego najważniejszym składnikiem obrazu jest kolor' 2. 'chemik - specjalista od barwienia
tkanin' 3. człowiek lubiący przesadzać w opowiadaniu, ubarwiający swoje opowieści' 4. 'osoba zajmująca się doborem
kolorystycznym ubioru, makijażu i dodatków, w zależności od typu urody, jaki reprezentuje klientka': Koloryści
znanych domów mody.

KOLORYSTKA 'forma żeńska od: kolorysta, we wszystkich znaczeniach'; w znaczeniu 4: Kolorystka, zanim uzyska
dyplom, uczy się analizy na przynajmniej kilkudziesięciu modelach.

wl. colorista

KOLPORTAŻ 'rozwożenie, rozprowadzanie książek, czasopism, reklam, biletów itp. do odbiorców oraz mniejszych
punktów sprzedaży': Kolportażem książek tego wydawnictwa zajmuje się wyspecjalizowana firma.

KOLPORTER 'osoba lub firma, zajmująca się kolportażem': Zorganizowano spotkanie kolporterów nielegalnej prasy z
czasów pierwszej "Solidarności".

KOLPORTOWAĆ 'rozpowszechniać książki, gazety, druki reklamowe itd.': Kolportował książki dla dzieci. W czasie
okupacji harcerze kolportowali pisma podziemne.

fr. colportage

KOLUBRYNA l. 'działo o dużym kalibrze i długiej lufie, używane w XVI i XVII w. do kruszenia murów obleganych
twierdz': Kmicic rozsadził pod Częstochową największą szwedzką kolubrynę. 2. przen. 'wielka, ciężka i niezgrabna rzecz
albo osoba': Na samym końcu ulicy stoi taka straszna, niegustowna kolubryna - to właśnie jego dom. Popatrz, idzie ta
kolubryna, zaraz się na nas wydrze, że niszczymy zieleń.

wl. colubrina od łac. colubra 'żmija, wąż' (działo o lufie długiej jak wąż)

KOŁCHOZ 'spółdzielcze gospodarstwo rolne w Związku Radzieckim': Kołchozy zorganizowano na wsi radzieckiej pod
przymusem w latach 30. XX w. Kołchozy, podobnie jak sowchozy (gospodarstwa państwowe), były bardzo mało
wydajne, co prowadziło do bezustannych braków na rynku żywnościowym w kraju o olbrzymim areale upraw.

roś., skrót od: kol(lektiwnoje) choz(iajstwo) 'kolektywne gospodarstwo'

KOŁCZAN 'pochwa, futerał na strzały': Kołczany wykonane były z wąskich deseczek, połączonych ze sobą i
obciągniętych skórą, co zabezpieczało strzały przed złamaniem. Tatar z kołczanem na plecach.

tur. kołczan

KOŁDUN zwykle w liczbie mnogiej: KOŁDUNY 'małe pierożki, nadziewane odpowiednio przygotowanym mięsem,
zwykle podawane w rosole': Kołduny to potrawa litewska. Jadł kołduny w rosole, ostro przyprawione pieprzem i
majerankiem.

lit. koldunai (liczba mnoga)

KOŁPAK l. 'wysoka futrzana czapka, noszona przez Tatarów i Litwinów, od XV do XIX w. też popularna w Polsce':
Mickiewicz w "Konradzie Wallenrodzie" przeciwstawia kulturę Wschodu i Zachodu: "tłumy litewskiej młodzieży w
kołpakach rysich" i Krzyżaka w zbroi

388
KOŁTUN

KOMBATANT

i ze strzelbą. 2. przen. 'osłona różnych części maszyn i urządzeń, zwykle w kształcie wypukłej pokrywy': Ozdobne
kołpaki osłaniają piastę u koła samochodu.

tur. kalpak

KOŁTUN l. 'zbity kłąb polepionych, długo niemytych włosów, zwykle z pasożytami': W Polsce i na Litwie istniał przesąd,
że obcięcie kołtuna może przyprawić człowieka o chorobę, a nawet o śmierć. 2. przen. 'człowiek ograniczony,
zwłaszcza pod względem kulturalnym i obyczajowym, obłudny i nietolerancyjny': Po powrocie ze studiów nie mógł się
odnaleźć w świecie prowincjonalnych kołtunów.

KOŁTUNERIA 'środowisko kołtunów; także: umysłowość i sposób postępowania kołtunów': Wizerunek kołtunerii w
"Moralności pani Dulskiej" Gabrieli Zapol-skiej. Pisarze okresu międzywojennego walczyli z kołtunerią w
społeczeństwie polskim.

(niestety) rodzime, dawniej kołtuny definiowano: 'węzły włosów uwitych i sklejonych na głowie', drugie znaczenie
pojawiło się w II połowie XIX w.

I KOMA l. rząd. 'przecinek': Trzy koma cztery dodać cztery koma sześć równa się osiem. 2. w optyce 'wada soczewki
powodująca to, że obrazem przedmiotu punktowego jest niesymetryczna plamka podobna do przecinka':
Komatojeden z rodzajów aberracji układów optycznych.

| UWAGA: pierwsze znaczenie słowa koma jest rażącym || wiele osób gennanizmem, znacznie lepiej mówić
przecinek.

niem. Komina 'przecinek' z gr. komma 'odcięcie'

II KOMA w medycynie 'śpiączka - długotrwały stan głębokiej utraty przytomności': Koma może być wywołana np.
urazem głowy, występuje też w niektórych chorobach, zwłaszcza przy samozatruciach organizmu.

n.-lać. coma od gr. koma 'głęboki sen'

KOMANDO l. 'w obozach hitlerowskich: grupa więźniów wykonująca jakąś pracę': O świcie komando pod dozorem
dwóch esesmanów wyruszyło do kamieniołomów. 2. 'grupa żołnierzy lub policjantów, zwłaszcza grupa do zadań
specjalnych': Obserwowali trening komanda antyterrorystycznego.

niem. Kommando, ang. commando

KOMANDOR 'stopień wojskowy w marynarce wojennej, odpowiadający stopniowi pułkownika w wojskach lądowych'
2. 'stanowisko w dawnych zakonach rycerskich, związane z zarządzaniem dobrami zakonu; także:

zakonnik piastujący to stanowisko': Komturowie i komandorowie krzyżaccy. 3. 'kierownik i zarazem główny sędzia
zawodów motocyklowych, samochodowych itp.': Komandor rajdu. 4. 'prezes klubu żeglarskiego lub wioślarskiego'

KOMANDORIA l. 'wyższy stopień orderu': Mężczyzna udekorowany komandorią jakiegoś orderu nosi go przy
uroczystym stroju na szyi na ozdobnej wstędze.

2. 'w dawnych zakonach rycerskich: dobra zarządzane przez komandora'

KOMANDORSKI l. 'związany z komandorem - oficerem marynarki': Dystynkcje komandorskie. 2. 'związany z

komandorem - dostojnikiem w zakonach rycerskich':
Dobra komandorskie.

fr. commandeur od łac. commendare 'zlecić'

KOMANDOS 'specjalnie wyszkolony, bardzo sprawny żołnierz, przeznaczony do wykonywania szczególnie trudnych
zadań bojowych, najczęściej żołnierz jednostki powietrzno-desantowej': W 1944 r. w wielkiej operacji powietrzno-
desantowej "Market-Garden" pod Am-hem poniosło śmierć bardzo wielu polskich komandosów z l. Samodzielnej
Brygady Spadochronowej.

ang. commandos (liczba mnoga od słowa: commando, oznaczającego m.in. jednego żołnierza)

KOMANDYTA albo SPÓŁKA KOMANDYTOWA 'odmiana spółki, w której przynajmniej jeden z udziałowców (tzw.
komplementariusz) odpowiada za zobowiązania całym majątkiem, zaś pozostali (komandytariusze) tylko do wysokości
oznaczonego wkładu': Ze względu na formę prawną wyróżnia się: spółkę, spółkę jawną, spółkę komandytową, spółkę
z ograniczoną odpowiedzialnością, spółkę akcyjną.

KOMANDYTARIUSZ 'udziałowiec spółki komandytowej, który odpowiada zajej zobowiązania tylko do wysokości
oznaczonego wkładu'

SUMA KOMANDYTOWA 'suma, do której wysokości odpowiada komandytariusz'

fr. commandite od wl. accomandare 'zabezpieczać'

KOMASACJA l. 'scalanie rozproszonych gruntów w jedną całość': Komasacji gruntów dokonywano przez wymianę
działek. 2. 'łączenie jakichś elementów w całość, gromadzenie ich w jednym miejscu': Komasacja urzędów.

KOMASOWAĆ l. 'dokonywać komasacji gruntów':

Skomasowano łąki. 2. 'łączyć jakieś elementy w całość':

Podjęto decyzję o rozśrodkowaniu oddziałów skomasowanych w tym garnizonie.

KOMASACYJNY 'związany z komasacją w l. lub 2. znaczeniu': Zespół komasacyjny. Akcja komasacyjna.

niem. Kommasation od łac. com- 'z, razem', massa 'bryła'

KOMBATANT l. '(były) uczestnik walk zbrojnych, żołnierz armii regularnej lub podziemnej, ktoś biorący czynny udział w
walce z wrogiem': Środowisko kombatantów pożegnało wczoraj jednego z dowódców Powstania. 2. 'uczestnik ruchu
przeciw rządom komunistycznym w Polsce, zwłaszcza opozycjonista polityczny z lat 1968-89': I teraz kłopot: co robić z
kombatantami antykomunistycznymi, którzy łamią prawo?

KOMBATANCKI 'kombatanta lub kombatantów (w znaczeniu l. i 2.)': Uprawnienia kombatanckie. Komba-

389

KOMBI

KOMFORT

tanckie wspomnienia. Myślę, że dość już smętnych twarzy i kombatanckich opowieści. fr. combattant 'bojownik'

KOMBI 'uniwersalny typ nadwozia samochodu osobowego, mającego prosty dach, przedłużony aż do końca
samochodu (często też nieco podwyższony w tylnej części), dzięki czemu powstaje tam duża przestrzeń bagażowa,
oraz tylną ściankę otwieraną na całej szerokości i wysokości jako piąte drzwi samochodu; także: samochód o takim
nadwoziu': Samochody typu kombi są często wykorzystywane przez właścicieli niewielkich firm jako samochody
dostawcze. Załadowali się do swego kombi i ruszyli na wakacje.

niem. skrót od: K.ombi(wagen) 'auto kombinowane' (osobowo-ba-gażowe)

KOMBINAT 'duże przedsiębiorstwo przemysłowe lub wielki zakład produkcji rolnej, składające się z szeregu
mniejszych, ściśle powiązanych jednostek': Wielkie kombinaty przemysłowe, np. Huta Katowice, Fabryka
Samochodów Ciężarowych w Starachowicach, były charakterystyczne dla centralnie sterowanej gospodarki
socjalistycznej.

roś. kombinat z łac. combinare 'łączyć dwie jednostki w całość'

KOMEDIA l. 'dzieło literackie lub film z wieloma śmiesznymi scenami i dialogami, żywą akcją i pogodnym
zakończeniem': Ze starych komedii najbardziej lubił filmy Chaplina i braci Marx. 2. w nauce o literaturze 'gatunek
dramatu, do którego należą utwory o pogodnej, lekkiej tematyce i żywej akcji oraz szczęśliwym zakończeniu': Do
najbardziej znanych w literaturze światowej komedii należą dzieła Moliera "Skąpiec", "Mizantrop" i "Szkoła żon". 3.
'śmieszna sytuacja lub humorystyczne zdarzenie, zwłaszcza taka sytuacja lub zdarzenie, które są niepoważne lub
zabawne, choć wcale nie powinny takie być': Istna komedia z tymi wyborami. Te obrady to była komedia. 4.
'zachowanie nieszczere, udawanie': Po co te komedie? Nie musisz dłużej grać komedii, on się już o wszystkim
dowiedział.

KOMEDIA DELL'ARTE w nauce o teatrze 'typ rozwiniętego we Włoszech widowiska scenicznego, popularnego od
połowy XVI do końca XVIII w., dla którego charakterystyczne były: komediowy (ściślej: groteskowy) charakter, gra
aktorska oparta na improwizacji, mieszczącej się w ramach ogólnego scenariusza, oraz ustalone, charakterystyczne
typy postaci': Charakterystyczne typy postaci, występujących w komedii dell'arte, np. Ariekin, Kolombina i Pantalone,
wywarły wpływ na nowożytną literaturę.

KOMEDIANT l. 'osoba błaznująca lub osoba nieszczera, udająca coś': Nie wierz mu, to komediant, wszystkie jego
choroby są udawane, a deklarowana przyjaźń - nieszczera. 2. 'dawniej: aktor': Powieść Reymonta "Kome-diantka"
opowiada o życiu dziewiętnastowiecznych aktorów.

KOMEDIOWY 'związany z komedią w l. lub 2. znaczeniu': Utwór komediowy. Motywy komediowe w filmie. Aktor
komediowy.

KOMEDIANCTWO 'nieszczerość, udawanie czegoś lub błaznowanie': - Koniec z tym komedianctwem, niech pan mówi
to, co pan naprawdę myśli.

lać. comoedia z gr. kómoidia - gatunek dramatu

KOMENSALIZM 'forma współżycia zwierząt należących do dwóch różnych gatunków, polegająca na tym, że jedno z
nich wykorzystuje resztki pożywienia drugiego, wytwarzane przez nie substancje, jego odchody itp. -nie przynosząc
mu jednak żadnej szkody': Przykładem komensalizmu jest zasiedlanie muszli mięczaków morskich przez różne drobne
organizmy, które znajdują w tych muszlach bezpieczne schronienie i drobiny pokarmowe.

fr. commensalisme od łac. com- 'razem', mensa 'stoi' ("współbie-siadnictwo")

KOMERCJALNY albo KOMERCYJNY l. 'oparty na zasadach handlowych, obliczony na zysk': Komercyjne przedsięwzięcie.
Bank komercyjny. 2. 'taki, który kieruje się wyłącznie chęcią zysku, nieuwzględniający w życiu innych wartości':
Postawa komercyjna. Komercjalny stosunek do życia.

KOMERCJALIZACJA l. 'oparcie działalności jakiegoś przedsiębiorstwa, jakiejś organizacji na zasadach komercyjnych,

dbanie o to, by przynosiło ono zysk': Komercjalizacja budownictwa mieszkaniowego. Komercjalizacja oświaty, przen.
Komercjalizacja życia. 2. 'w odniesieniu do sztuki i nauki: dawanie pierwszeństwa względom handlowym przed
artystycznymi czy naukowymi':

Komercjalizacja sztuki zwykle pociąga za sobą znaczne obniżenie jej poziomu artystycznego. Nauka nie lubi
komercjalizacji: pogoń za zyskiem może łatwo zabić niezależność naukowca.

tac. commercialis 'handlowy' ifr. commercialisation, ang. comme-rcialization

KOMETA 'niewielkie ciało niebieskie, krążące dookoła Słońca, złożone z lodu i pyłu kosmicznego, przybierające kształt
kulistego jądra z warkoczem': Rok 1647 był to dziwny rok, w którym rozmaite znaki na niebie i ziemi zwiastowały
jakoweś klęski i nadzwyczajne zdarzenia. [...] Latem zdarzyło się wielkie zaćmienie Słońca, a wkrótce potem kometa
pojawiła się na niebie. (Sienkiewicz) Do najbardziej znanych komet należy widoczna z Ziemi co 76 lat kometa Halleya.

lać. cometa z gr. kometes aster 'gwiazda z warkoczem'

KOMFORT 'wygoda fizyczna lub psychiczna, połączona zazwyczaj z dobrobytem i elegancją; także: wszystkie warunki,
które się składają na wygodę i elegancję czegoś': Żyła w komforcie i nie wiedziała nawet, że niektóre koleżanki z jej
klasy przychodzą do szkoły głodne. Udane małżeństwo, zdolne i spokojne dzieci, dobrobyt -pełen komfort psychiczny.
Ich dom urządzony był z komfortem.

390

KOMIK

KOMORNIK

KOMFORTOWY 'odznaczający się komfortem, dający komfort': Komfortowe życie. Komfortowe warunki
mieszkaniowe. Komfortowe, nowoczesne samoloty.

UWAGA: słowa: komfort, komfortowy są w we współczesnej polszczyźnie, zwłaszcza w tekstach reklamowych,

używane bardzo często, zbyt często. Warto pamiętać, że oprócz nich mamy do dyspozycji wiele stów konkretniej
szych, często wyrażających też silniejsze wartościowanie dodatnie, np.: wygodny, elegancki, luksusowy.

ang. comfort od łac. confortare 'krzepić'

KOMIK zob. pod hasłem KOMIZM

KOMIKS 'historia przedstawiona w formie ciągu następujących po sobie rysunków, uzupełnionych krótkimi podpisami,
często w formie "dymków" w polu rysunku;

także: wydawnictwo zawierające taką historię lub takie historie: broszura, pisemko, książeczka': Komiksy mają
najczęściej treść humorystyczną lub sensacyjną. Kupił nowy komiks, przedstawiający zabawne perypetie trójki
bohaterów: smoka, sowizdrzała i zaklętego księcia.

KOMIKSOWY 'związany z komiksem, ukształtowany pod wpływem komiksów': Komiksowi bohaterowie. Komiksowa
wyobraźnia młodzieży.

ang. comics - liczba mnoga od: comic strip 'satyryczne pismo z obrazkami' (dokładniej: z ciągami obrazków)

KOMIS l. 'firma lub sklep pośredniczące za opłatą w sprzedaży różnych przedmiotów': Komis samochodowy. Komis z
antykami. Otworzył komis z odzieżą. 2. 'transakcje kupna-sprzedaży na rachunek innej osoby':

Wziął w komis kilka antyków. Firma prowadzi komis biżuterii.

KOMISANT 'osoba lub firma prowadząca działalność komisową'

KOMITENT 'właściciel rzeczy oddanej w komis'

KOMISOWE 'opłata pobierana przez komisanta za dokonanie kupna lub sprzedaży': Sklep pobierał niewielkie
komisowe. Musiała z góry wpłacić komisowe.

od łac. comissum 'rzecz powierzona'

KOMITET l. 'zespół osób powołanych do wykonania jakiegoś zadania, zwłaszcza zespół wybierany przez jakąś
zbiorowość, sprawujący funkcje organizacyjne, opiekuńcze lub kierownicze': Mieszkańcy powołali komitet blokowy.
Kontrowersyjny artykuł był omawiany na posiedzeniu komitetu redakcyjnego. Komitet rodzicielski zorganizował dla
dzieci młodszych klas wycieczkę do Kazimierza nad Wisłą. 2. 'kolegialny organ administracji państwowej kierujący
jakąś dziedziną lub sprawujący nad nią kontrolę': Nie wszyscy członkowie Komitetu do spraw Radia i Telewizji
podzielali opinię prezesa. 3. pot. 'w Polsce do 1989 r. budynek, w którym mieściła się siedziba władz miejskich,
powiatowych, wojewódzkich itd. Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej': Z tą sprawą musiał iść do komitetu.
Robotnicy demonstrowali przed komitetem.

KOMITETOWY 'związany z komitetem, zwykle w l. znaczeniu': Działacze komitetowi. Na to nie wystarczą środki
komitetowe.

fr. comite

KOMITYWA 'dobre, zażyłe stosunki z kimś': Ze wszystkimi członkami kierownictwa był w najlepszej komitywie, więc
często przyjaciele prosili go, by załatwił to i owo. Szybko wszedł w komitywę ze starszymi kolegami z redakcji.

wl. comitiva

KOMIWOJAŻER przestarz. 'to samo, co akwizytor'

fr. commis-voyageur

KOMIZM 'rozśmieszające cechy kogoś lub czegoś': Komizm kaczkowatego chodu Chaplina. Komizm postaci Papkina.
Komizm języka, filmu.

KOMIK l. 'aktor komediowy lub klaun w cyrku': Do największych komików wszech czasów należą: Charlie Chaplin i
bracia Mara. Komik zabawiał publiczność między kolejnymi numerami akrobatów. 2. 'osoba o dużym poczuciu
humoru, zabawiająca otoczenie': W towarzystwie był świetnym komikiem.

KOMICZNY l. 'wywołujący wesołość, zabawny': Komiczny dialog. Komiczne grymasy małp. Komiczne zdarzenie. 2.
'nasycony dowcipem i humorem': Komiczny film. Komiczne przedstawienie.

od łac. comicus 'dotyczący komedii'

KOMODOR 'w marynarkach wojennych niektórych państw:

oficer niemający stopnia admirała, przejściowo sprawujący dowództwo nad zespołem okrętów': Po przegranej bitwie i
śmierci admirała nad okrętami objął dowództwo komodor - młody komandor dowodzący dotychczas niszczycielem.

ang. commodore

KOMORNE 'opłata za wynajmowanie od kogoś mieszkania lub pokoju, zazwyczaj wnoszona co miesiąc': Studenci
ustalili z gospodynią wysokość komornego. Już drugi miesiąc zalega z komornym.
UWAGA: komorne to przymiotnik w funkcji rzeczownika, mówimy: to komorne, ale odmieniamy jak przymiotnik:
komorne, komornego, komornemu. Słowo to jest związane z dawnym znaczeniem wyrazu komornik; dawniej o
ludziach niemających swego domu i wynajmujących u kogoś pomieszczenie mówiono, że siedzą na komornym.

od słowa: komora'izba mieszkalna'

KOMORNIK l. 'urzędnik wymiaru sprawiedliwości, ściągający na podstawie wyroku sądowego należności od

dłużników': Komornik zajął telewizor i samochód. Gdy zwrócili się do urzędu skarbowego z prośbą o umorzenie
odsetek karnych, zjawił się u nich komornik, by ocenić ich sytuację materialną. 2. 'dawniej na wsi: bezrolny chłop
mieszkający w cudzej chacie': Komornik chodził na zarobek do dworu. 3. 'w dawnej Polsce: urzędnik

391

KOMPAKT

KOMPENSACJA

zarządzający na dworze pokojami (komorami); także:

mierniczy, geometra'

od stówa: komora 'pokój, komnata, izba mieszkalna' (a to z niem. i łac. camera 'sklepienie')

KOMPAKT l. 'urządzenie radiofoniczne, które jest całością złożoną z kilku jednostek, np. radia, gramofonu,
magnetofonu': Użyteczność kompaktów w studiach radiowych. l. pot. 'płyta kompaktowa': Kupiła wczoraj dwa
kompakty zespołu U-2.3. pot. 'sedes wraz ze zbiornikiem na wodę i urządzeniem spłukującym, sprzedawane razem':
Mamy na składzie bardzo ładne kompakty szwedzkie.

KOMPAKTOWY zwykle w nazwie płyta kompaktowa 'mała metalowa płyta z nagraniem dźwięku w zapisie cyfrowym,
odczytywanym za pomocą urządzenia z laserem i potem przetwarzanym na dźwięk przez mikroprocesor'

ang. compact, dosłownie 'zajmujący mało miejsca'

KOMPARATYSTYKA 'dziedzina badań nad literaturą oraz dziedzina badań nad językiem, zajmujące się porównywaniem
różnych literatur narodowych i różnych języków': Językoznawcy zajmujący się komparatystyką porównują systemy
gramatyczne różnych języków, wyciągając z tego m.in. wnioski o ich genetycznym pokrewieństwie, badają też to, jak
w różnych językach kształtują się poszczególne pola wyrazowe, np. pole nazw pokrewieństwa, wyciągając z tego
wnioski o specyfice kulturowej narodów posługujących się tymi językami.

KOMPARATYSTA 'literaturoznawca lub językoznawca prowadzący badania porównawcze': Do polskich komparatystów

należał m.in. profesor Wacław Borowy, autor książki "O wpływach i zależnościach w literaturze".

KOMPARATYWNY 'porównawczy': Młody językoznawca pracował nad analizą komparatywną "Pole nazw twórcy dzieła
sztuki w języku polskim i niemieckim".

KOMPARATYSTYCZNY 'związany z komparatystyką; porównawczy': Komparatystyczne studia nad systemem czasów w

językach słowiańskich i germańskich. Komparatystyczna rozprawa, dotycząca związków między literaturą polską i
francuską w XVIII w.

odfr. comparatiste z łac. comparare 'porównywać'

KOMPATYBILNY 'zgodny z czymś, wzajemnie się z czymś uzupełniający; taki, który może z czymś współdziałać, nie
powodując zakłóceń' (nazwa używana początkowo głównie do urządzeń komputerowych, dziś rozszerzająca znaczenie
i zakres użycia na inne dziedziny): Kompatybilne komputery. Urządzenie kompatybilne z komputerem systemu IBM.
Ubrania w tym duchu - proste i kompatybilne (łatwe do zestawiania elementów) robi od lat Barbara Hoff.

| UWAGA : jest to wyraz modny, nadużywany, zwłaszcza w || odniesieniu do sfer innych niż komputery.

ang. compatible, fr. compatible z łac. compassibilis 'wspólnie cierpiący'

KOMPENDIUM 'dzieło podręczne, zawierające skrót podstawowych wiadomości z jakiejś dziedziny': Kompendium
historii sztuki. W księgarni można było kupić kompendia z różnych dziedzin, bardzo użyteczne dla maturzystów i
kandydatów na studia.

tac. compendium 'skrócenie; korzyści, pożytek'

KOMPENSACJA l. w psychologii 'wyrównywanie niepowodzeń w jednej dziedzinie przez wzmożoną aktywność i

sukcesy w innej dziedzinie': Kompensacja jest ważnym mechanizmem psychicznym, związanym z potrzebą zachowania
pozytywnego wizerunku własnej osoby. 2. w biologii i medycynie 'przejęcie funkcji jakiegoś uszkodzonego lub
utraconego narządu przez inny narząd': Kompensacja funkcji chorego płuca przez płuco zdrowe. 3. w fizyce i technice
'równoważenie jakiegoś działania na pewien układ fizyczny lub przyrząd pomiarowy innym, przeciwstawnym
działaniem': Kompensacja zakłóceń magnetycznych przez magnesy wytwarzające przeciwne pole. Kompensacja
spadku ciśnienia w układzie. 4. -wprawie 'wygaśnięcie zobowiązania finansowego jednej osoby w stosunku do drugiej,
następujące wówczas, gdy ta druga osoba staje się i wierzycielem, i dłużnikiem w stosunku do pierwszej' 5. 'to samo,
co kompensata'

KOMPENSATA l. inaczej REKOMPENSATA 'wyrównanie finansowe, materialne lub moralne poniesionych strat,
wydatków, szkód, doznanych krzywd': Kompensata za poniesione straty. 2. inaczej: KOMPENSACJA (w szerokim
znaczeniu) 'likwidacja braków w jakiejś dziedzinie, wyrównanie strat': Kompensata ciepła. Kompensata wilgotności
powietrza.

KOMPENSOWAĆ l. 'równoważyć skutki czegoś, wyrównywać braki, należności i szkody': Początkowo firma próbowała
kompensować spadek swych dochodów, wynikający ze zmniejszenia sprzedaży, podniesieniem cen na swe wyroby.
Niedobory w kadrach kompensujemy godzinami nadliczbowymi. Należy skompensować krzywdy doznane przez
robotników przymusowych w III Rzeszy. 2. w psychologii 'osiągać kompensację w sferze psychicznej': Bolesne
rozczarowania w życiu osobistym próbował kompensować działalnością artystyczną. 3. w biologii i medycynie 'o
narządach organizmu: przejmować funkcję narządu chorego lub utraconego': Lewa nerka kompensuje funkcję chorej
nerki prawej. 4. w fizyce i technice 'równoważyć jakieś działanie innym, przeciwstawnym działaniem': Kompensować
spadek temperatury w układzie.

KOMPENSACYJNY l. 'związany z równoważeniem czegoś, wyrównywaniem braków, szkód lub należności (w szerokim
znaczeniu)': Demograf wskazywał na kompensacyjny przyrost ludności w okresie powojennym. Wzrost zarobków w
tym okresie miał charakter tylko kompensacyjny, nie wynikał ze wzrostu produkcji. 2. w psychologii 'związany z
kompensacją w sferze psychiki': Dążenia kompensacyjne są źródłem wielu sukcesów artystycznych, naukowych i
sportowych. 3. w biologii i medycynie 'związany z kompensacją - przejęciem funkcji jednego narządu przez drugi': W
przypadku utraty narządów jednego ze zmysłów, np. oczu, pozostałe

392

KOMPETENCJA

KOMPOST
narządy pełnią funkcję kompensacyjną, co sprawia, że ich działanie niezwykle się wyostrza. 4. w fizyce i technice
'związany z kompensacją - równoważeniem jakiegoś działania innym, przeciwstawnym działaniem': W
kompensacyjnej metodzie pomiaru prądu wyzyskuje się wzajemne znoszenie się prądów, które płyną w tym samym
przewodzie w przeciwnych kierunkach.

fr. compensation z łac. compensatio 'wyrównanie'

KOMPETENCJA l. 'fachowość, znanie się na rzeczy':

Samo pojawienie się na ekranie i kokietowanie ładną buzią nie zastąpi jednak kompetencji. O jego kompetencji w
zakresie elektroniki nie mamy podstaw wątpić. 2. najczęściej w liczbie mnogiej: KOMPETENCJE 'zakres (zwykle
formalny) czyichś uprawnień, pełnomocnictwo do jakiegoś działania': Delegacja nie ma jednak kompetencji do
podpisywania jakichkolwiek umów. Niestety, załatwienie tych spraw przekracza moje kompetencje. To nie leży w
pańskich kompetencjach.

KOMPETENTNY l. 'taki, który odznacza się kompetencją - fachowością': Grubaski, choćby były kompetentne
zawodowo, mają w konkursach na sekretarki mniejsze szansę. Nie będzie to jednak opozycja kompetentna w
sprawach gospodarczych. 2. 'taki, który ma odpowiednie kompetencje - uprawnienia': Kompetentny urzędnik.
Kompetentna delegacja.

lać. competentia 'zgodność, odpowiedniość'

KOMPILACJA l. 'zlepianie w jedną całość fragmentów własnych lub cudzych tekstów literackich, naukowych albo dzieł
artystycznych, także: praca naukowa lub dzieło artystyczne, będące zlepkiem fragmentów innych prac lub dzieł': Po
części była to oryginalna praca naukowa, po części - kompilacja mniej znanych drobnych artykułów tego uczonego i
osób z nim związanych. Wśród dzieł postmodernistów wiele jest kompilacji, w tym - eklektycznym z założenia -
kierunku współczesnej sztuki sięganie do różnych tradycji i różnych dzieł stało się uznaną metodą artystyczną.

KOMPILATOR l. 'autor dokonujący kompilacji, wykorzystujący fragmenty prac innych autorów': Jako socjolog był
typem kompilatora, sięgającego chętnie do wyników cudzych badań. 2. w informatyce 'specjalny program dokonujący
przekładu tekstu programu źródłowego na wewnętrzny język komputera': Kompilator - w przeciwieństwie do
interpretera - wykonuje komendy dopiero po przetłumaczeniu całego programu.

KOMPILACYJNY l. 'związany z kompilacją - zlepianiem fragmentów jakichś tekstów lub dzieł, mający charakter
kompilacji': Zarzucano mu, że jego rozprawa doktorska ma charakter kompilacyjny, jest pozbawiona samodzielności i
oryginalności 2. w informatyce 'związany z kompilacją - przekładem tekstu w programie źródłowym na wewnętrzny
język komputera': Błąd kompilacyjny. Czas kompilacyjny.

KOMPILATORSKI 'związany z kompilacją - zlepianiem fragmentów jakichś prac lub dzieł albo z kompilatorem - osobą,
która to robi': Kompilatorski wykład. Kompilatorskie umiejętności.

od łac. compilatio 'grabież, zbieranie'

I KOMPLEKS 'zespół czegoś, tworzący jedną całość, zwłaszcza zespół budowli': Oprócz bunkrów kompleks mieści
luksusowy hotel. Rozpoczęcie budowy olbrzymiego kompleksu "Rock and Roli Wali ofFame".

KOMPLEKSOWY 'taki, który obejmuje wszystkie zjawiska, rzeczy danego rodzaju, taki, który dotyczy kompleksu':
Kompleksowa ocena ucznia. Kompleksowe badania etnograficzne w terenie.

| UWAGA: wyraz nadużywany zamiast określeń: caloscio-|| wy, pełny, całkowity, wszechstronny.

lać. complexus 'objęcie, połączenie'

II KOMPLEKS 'przekonanie o tym, że się jest gorszym pod jakimś względem, że się czemuś nie podoła albo że się jest
czemuś winnym': Jego kompleksy wynikają z nieuświadomionych zahamowań psychicznych z okresu dzieciństwa.
Kompleksy często objawiają się nerwicowym i wyolbrzymionym reagowaniem na różne trudne sytuacje życiowe.
Cierpieć na kompleks niższości. Kompleks prowincji. Nabawić się kompleksów. Walczyć z kompleksami.

niem. Komplex, ang. complex z fac. complexus 'objęcie, połącze-

KOMPLEMENTARNY 'taki, który jest uzupełnieniem czegoś innego, taki, który się z czymś dopełnia': Zajęcia szkolne i
pozaszkolne mają u nas charakter komplementarny.

KOMPLEMENTARNOŚĆ 'bycie komplementarnym, dopełnianie się': To, co je różni od naszych sklepów ze zdrową
żywnością, to przede wszystkim ich komplemen-tamość: proponują one także odzież sportową i książki o
odpowiedniej tematyce.

fr. complementaire

KOMPONENT oficj. 'składnik czegoś, zwłaszcza jakiejś substancji lub rzeczy abstrakcyjnej': Właściwy dobór
komponentów do produkcji farb i proszków do prania. Język to jeden z najważniejszych komponentów kultury.

lać. componens

KOMPOST 'naturalny nawóz organiczny z resztek roślinnych i zwierzęcych, wymieszanych z ziemią oraz torfem,
uzyskiwany po ich rozkładzie w odpowiednio uformowanych pryzmach; także: taka pryzma': Wszystkie organiczne
odpady przerabiali w gospodarstwie na kompost. Wyrzuciła odpadki na kompost.

KOMPOSTOWAĆ 'składać odpadki na kompost; także:

użyźniać glebę kompostem': Kompostować resztki roślin. Kompostować pole.

niem. Kompost od łac. compositum 'złożone, zmieszane'

393

KOMPRESJA

II KOMUNA

KOMPRESJA l. książk. 'ograniczanie ilości lub liczebności czegoś': Kompresja etatów w biurze. 2. w technice 'sprężanie,
zmniejszanie objętości gazów': Kompresja powietrza. Kompresja mieszanki paliwowej. Silnik traci kompresję. 3. w
informatyce 'zmniejszanie objętości pliku przez zastosowanie programu, dokonującego bardziej ekonomicznego
zapisu jego zawartości': Programy do kompresji i dekompresji plików.

KOMPRESOR inaczej: SPRĘŻARKA l. 'urządzenie do sprężania gazów': Podjechał do kompresora na stacji benzynowej,
żeby napompować koła. 2. 'elektroniczne urządzenie, służące w telekomunikacji do zmniejszania amplitudy sygnałów'

KOMPRESOWAĆ w technice 'dokonywać kompresji':

Kompresować gazy.

KOMPRYMOWAĆ książk. także w informatyce 'dokonywać kompresji - zmniejszenia liczby czegoś lub objętości,
wielkości miejsca, które to zajmuje': Komprymo-wać budżet instytucji. Komprymować dane.

lać. compressio 'ściśnięcie'

KOMPROMIS l. 'ugoda między ludźmi, organizacjami, instytucjami lub państwami, osiągnięta dzięki wzajemnym
ustępstwom': Po kilku dniach negocjacji obydwie partie doszły do kompromisu i we wtorek podpisano umowę
koalicyjną. 2. 'odstępstwo od wyznawanych zasad ze względu na oczekiwane korzyści': Większość kolegów uznała
kompromis moralny, którego wymagała praca w tej redakcji, za niemożliwy do przyjęcia.

KOMPROMISOWY l. 'oparty na wzajemnych ustępstwach, przejawiający chęć do ugody': Kompromisowe nastawienie

Rosjan w negocjacjach. 2. 'związany z rezygnacją z własnych poglądów, skłonny do niej': Kompromisowe ustępstwa
artysty na rzecz masowej wyobraźni. Kompromisowy charakter.

lać. compromissum 'coś wzajemnie obiecanego'

KOMPROMITACJA 'utrata dobrej reputacji, ośmieszenie i narażenie na wstyd siebie lub kogoś; także: odebranie jakimś
wartościom lub ideom znaczenia w oczach ludzi': Na przyjęciu upił się, wygadywał bzdury, uderzył swoją żonę - to była
całkowita kompromitacja.

KOMPROMITOWAĆ 'powodować utratę dobrej reputacji jakiejś osoby, jej ośmieszenie, lub odbierać jakimś
wartościom albo ideom znaczenie w oczach ludzi': Prasa ujawniła informacje o korupcji i niekompetencji,
kompromitujące ministra i wiele osób z jego otoczenia. Przez swój ą niedyskrecję skompromitował dziewczynę.

KOMPROMITOWAĆ SIĘ 'ośmieszać się, tracić dobrą reputację w oczach ludzi': Małżonkowie skompromitowali się
publiczną kłótnią. Burmistrz skompromitował się swoją nieudolnością i niezdecydowaniem w oczach podwładnych.

fr. compromettre 'narazić się, kompromitować' KOMPRYMOWAĆ zob. pod hasłem KOMPRESJA

KOMPUTER 'elektroniczne urządzenie do gromadzenia i przetwarzania danych zgodnie z instrukcjami określonego

programu': Obecnie komputery wykorzystywane sąm.in. do obliczeń, opracowywania tekstów i sterowania pracą
innych urządzeń.

KOMPUTER OSOBISTY inaczej: PECET, oficj. MIKROKOMPUTER 'komputer o relatywnie niewielkiej mocy i pamięci,
przeznaczony dla pojedynczego, zwykle prywatnego użytkownika': Podstawowe części komputera osobistego,
najczęściej nazywanego po prostu komputerem, to: dysk twardy, mikroprocesor, pamięć RAM, napęd dyskietek oraz
napęd CD-ROM-u.

KOMPUTEROWIEC po?, 'specjalista w dziedzinie budowy i obsługi komputerów lub użytkownik komputera, zwłaszcza
miłośnik techniki komputerowej': Znowu coś nie działało, więc zadzwoniliśmy po zakładowego komputerowca.
Czytywał z zapałem pisma dla komputerowców.

KOMPUTEROWY 'związany z komputerem': Do najczęściej używanych obecnie komputerowych programów

użytkowych należą arkusze kalkulacyjne, edytory tekstu i grafiki.

KOMPUTERYZACJA 'zastosowanie komputerów zamiast tradycyjnych narzędzi pracy w zakładach pracy, urzędach i
szkołach': Komputeryzacja urzędów skarbowych. Komputeryzacja ZUS.

KOMPUTERYZOWAĆ 'dokonywać komputeryzacji':

Skomputeryzował swoją firmę. Komputeryzujemy właśnie naszą szkołę.

ang. computer od łac. computare 'liczyć'; pierwszy komputer "ENIAC" (skrót E(lectronic) N(umerical) I(ntegrator) and
C(alcu-lator) - Elektoniczny Numeryczny Integrator i Kalkulator stworzono w 1946 r. do celów wojskowych

I KOMUNA 'grupa ludzi -jednostek lub rodzin, żyjących we wspólnocie majątkowej (czasem też innej - np. seksualnej),
wspólnie pracujących i zdobywających środki do życia': Wielokrotnie opisywano stosunki panujące w komunach
hipisowskich. Komuna miejska 'średniowieczny samorząd miejski, głównie w zachodniej Europie, do pewnego stopnia
niezależny od władzy pana feudalnego' O Komuna Paryska l. 'samorząd miejski Paryża w czasie Wielkiej Rewolucji
Francuskiej': W początkowym okresie Komuna Paryska była opanowana przez jakobinów. 2. 'powstanie ludowe w
Paryżu w czasie wojny francusko-pruskiej w 1871 r.': Władze Komuny Paryskiej znacjonalizowały majątek Kościoła
katolickiego i dokonały radykalnego zeświecczenia nauczania.

KOMUNARD 'uczestnik Komuny Paryskiej w 1871 r.':

Komuno! Gniewny okrzyk podaj: - Do broni, komunar-dzi! (Broniewski)

fr. commune od łac. communis 'wspólny, powszechny'

II KOMUNA po?, 'komunizm i jego zwolennicy': Jedni nienawidzą komuny, inni piszą na murach: komuno wróć!

od słowa: komunizm

394

KOMUNALNY

KONCENTRACJA

KOMUNALNY 'związany z samorządem terytorialnym, gminą, zwłaszcza gminą miejską': W mieście był j eden cmentarz
kościelny i jeden komunalny. Ścieki komunalne oczyszczane są w miejskiej oczyszczalni, zaś ścieki z zakładów pracy w
specjalnej oczyszczalni przemysłowej. Do gospodarki komunalnej należą m.in. wodociągi, kanalizacja, parki, mosty,
część gruntów i budynków mieszkalnych.

KOMUNALIZACJA 'przejmowanie przez samorząd terytorialny praw do czegoś, co stanowiło własność prywatną' :
Wykup i komunalizacja gruntów pod obwodnicę miasta.

KOMUNALIZOWAĆ 'dokonywać komunalizacji czegoś': Wystąpił do sądu z pozwem o zwrot majątku, nieprawnie
skomunalizowanego po II wojnie światowej.

KOMUNALIZACYJNY 'związany z komunalizacją':

Wkrótce ma być wydana decyzja komunalizacyjna.

fr. communal od łac. communis 'wspólny'

KOMUNIZM l. 'ideologia głosząca zniesienie prywatnej własności i zbudowanie bezklasowego społeczeństwa, w

którym podział dóbr będzie się odbywał w myśl zasady: "każdemu według jego potrzeb': Komunizm to ideologia
stworzona w XIX wieku przez Karola Marksa i Fryderyka Engelsa, wyrażająca odwieczną ludzką tęsknotę do świata, w
którym zapanuje sprawiedliwość i nie będzie biednych i bogatych. 2. 'ustrój państwowy, będący formą realizacji
niektórych idei Marksa i Engelsa - w myśl założeń teoretyków najdoskonalszy ustrój na Ziemi, w praktyce - forma
dyktatury połączonej z gospodarką opartą na centralnym planowaniu oraz państwową własnością środków produkcji':
Oficjalnie głoszono, że Polska Rzeczpospolita Ludowa znajduje się na etapie pośrednim między kapitalizmem a
komunizmem - na etapie socjalizmu, dopiero po 1989 r. zaczęto ów ustrój określać jako komunizm. Obecnie słowo
komunizm nabrało tak negatywnego znaczenia, że nawet nie wspomina się o niektórych osiągnięciach minionego
okresu, np. o niewątpliwej emancypacji kobiet i awansie społecznym ludności wiejskiej.

KOMUNISTA 'zwolennik komunizmu, zwykle też członek partii komunistycznej': Wielu polskich komunistów, członków
przedwojennej Komunistycznej Partii Polski, zostało wymordowanych przez Stalina. Po 1989 r. utworzono wiele
lekceważących lub pogardliwych określeń komunisty, np. komuszek, komuch.
KOMUNIZOWAĆ l. 'wprowadzać gdzieś komunizm, poddawać coś wpływom komunizmu': W byłym obozie
socjalistycznym były kraje mniej i bardziej skomunizo-wane. Polska, z prywatnym w znacznej części rolnictwem,
należała niewątpliwie do tych pierwszych. 2. 'przejawiać sympatię, poparcie dla komunizmu': Obracał się przed wojną
w kręgach komunizujących intelektualistów.

KOMUNISTYCZNY l. 'związany z komunizmem -ideologią': Stalin uważał, że Polacy nie są godni miana komunistów,
podobno też nie zgodził się na to, by ich partia miała nazwę komunistyczna i dlatego nazywała się:

robotnicza: Polska Zjednoczona Partia Robotnicza. 2. 'związany z komunizmem - ustrojem': Komunistyczne gwałcenie
praw. Komunistyczna gospodarka.

niem. Komunismus od łac. communis 'wspólny dla wszystkich'

KOMUTACJA l. w technice 'zjawisko zamiany kierunku prądu w komutatorze lub zjawisko przełączenia prądu
obciążenia z jednego zaworu na drugi w prostownikach elektrycznych' 2. w telekomunikacji 'zestawianie w węzłach,
sieciach i systemach łączności połączeń między określonym wejściem do systemu i dostępnym w danej chwili
wyjściem z niego': Komutacja w inteme-cie. Komutacja kanałów. 3. w językoznawstwie 'operacja polegająca na
zamianie pewnego segmentu wyrażenia innym segmentem reprezentującym ten sam językowy poziom, przy której
wartość gramatyczna wyrażenia nie ulega zmianie': Komutacja to jeden z testów używanych przez językoznawców
strukturalistów, którzy, zastępując w tym samym wyrażeniu jedne segmenty (np. głoski) innymi, dążą do wykrycia ich
właściwości językowych.

KOMUTATOR 'obracająca się część maszyny elektrycznej, osadzona na jej wale, mająca postać pierścienia
składającego się z izolowanych względem siebie wycinków miedzianych, które stykają się ze szczotkami elektrycznymi
przy komutacji': Komutator odgrywa rolę prostownika lub przetwornika częstotliwości.

KOMUTOWAĆ 'zmieniać kierunek prądu w obwodach prądu stałego'

KOMUTATOROWY 'związany z komutatorem': Maszyna komutatorowa.

KOMUTATYWNY w matematyce 'przemienny, taki, w którym można zamienić kolejność elementów bez zmiany
wyniku operacji': Komutatywne działania algebraiczne to np. dodawanie i mnożenie.

niem. Kommutation z łac. commutatio 'przemiana'

KOMŻA 'biała szata wierzchnia, sięgająca do kolan lub krótsza, noszona przez duchownych katolickich i służbę
kościelną podczas czynności liturgicznych': Ksiądz założył komżę. Kościelny w komży.

czes. komże z łac. camisia 'koszula'

KONCELEBRACJA albo KONCELEBRA 'w kościele chrześcijańskim uroczyste wspólne odprawianie mszy przez wielu
księży pod przewodnictwem głównego celebransa': Księża przygotowywali się do koncelebra-cji. Wziął udział w
koncelebrze.

KONCELEBROWAĆ 'w kościele chrześcijańskim: uroczyście odprawiać mszę z innymi księżmi': Papież koncelebrował
mszę na Jasnej Górze.

| UWAGA: obecnie często błędnie używa się czasownika || koncelebrować w znaczeniu 'odprawiać mszę'

lać. con- 'współ', celebrare 'celebrować'

KONCENTRACJA l. 'skupianie, natężanie uwagi, intensywne myślenie o czymś': Koncentracja myśli. 2. ogól-

395
KONCEPCJA

KONCESJA

niej 'skupianie na czymś działalności, energii': Koncentracja wysiłków na budowaniu szpitala. 3. 'gromadzenie czegoś,
ogniskowanie czegoś': Koncentracja sił i środków.

| UWAGA: w znaczeniach 2. i 3. wyraz nadużywany, używali ny zamiast stów: skupianie, gromadzenie.

KONCENTRAT 'artykuł, zwykle spożywczy, otrzymany w wyniku zagęszczenia lub wysuszenia surowców roślinnych albo
zwierzęcych, niekiedy też wzbogacenia ich w pewne składniki': Koncentrat pomidorowy, buraczany. Zupa w
koncentracie.

KONCENTROWAĆ 'gromadzić, skupiać': Koncentrować wojska wokół miasta. Koncentrować uwagę otoczenia na
swoim zachowaniu.

KONCENTROWAĆ SIĘ l. 'skupiać, natężać uwagę, myśleć intensywnie o jakiejś sprawie': Jeśli się skoncentrujesz, na
pewno znajdziesz właściwe rozwiązanie 2. ogólniej 'skupiać na czymś swoją działalność, energię':

Niektórzy kaznodzieje bardziej koncentrują się na sprawach doczesnych niż wiecznych. 3. 'skupiać się, gromadzić się':
Wojska skoncentrowały się wokół Sarajewa.

|| UWAGA: w znaczeniach 2. i 3. wyraz nadużywany

OBÓZ KONCENTRACYJNY 'obóz, w którym zgromadzono pod przymusem osoby prześladowane ze względów
politycznych, religijnych rasowych lub innych (np. obyczajowych)': W hitlerowskich obozach koncentracyjnych,
istniejących już przed 1939 r. na terenie Niemiec, przetrzymywano w bardzo ciężkich warunkach niemieckich
antyfaszystów oraz osoby prześladowane z innych względów, np. homoseksualistów. Aleksander Sołżenicyn opisuje
sowieckie obozy koncentracyjne i obozy pracy w słynnej książce "Archipelag Gułag".

KONCENTRYCZNY 'skierowany z wielu stron do środka': Dowódcy opracowali plan koncentrycznego ataku na okrążone
wojska nieprzyjacielskie. Miasta o układzie koncentrycznym i o układzie liniowym. () Przewód koncentryczny
'wielożyłowy przewód służący do transmisji sygnału między współczesnymi urządzeniami multimedialnymi'

fac. concentratio 'ześrodlcowanie', w znaczeniu 2. i 3. pod wpływem ang. concentration

KONCEPCJA 'myśl zrobienia czegoś, pomysł do realizacji, ogólny plan działania, teoria czegoś': Koncepcja przywrócenia
pierwotnego wyglądu placowi Piłsudskie-go. Nowa koncepcja dotycząca pierwotnej siedziby Słowian. Mam dobrą
koncepcję, ale brak mi środków na jej realizację.

KONCEPCYJNY 'taki, który powstał w wyniku myślenia nad czymś, który jest pełen koncepcji, twórczy, pomysłowy':
Myślenie koncepcyjne. Plany koncepcyjne.

lać. conceptio 'postrzeżenie, ujęcie'

KONCEPTUALIZM l. w filozofii 'umiarkowane stanowisko nominalistyczne w średniowiecznym sporze o uni-wersalia,

głoszące, że ogólność to cecha umysłowego

ujęcia świata i można ją przypisać jedynie pojęciom ujmowanym jako zjawiska psychiczne': KONCEPTUALIZM. Pogląd
ten mówił, że uniwersalia są nie w rzeczach, lecz w umysłach. Ogólne są nie rzeczy i nie nazwy, lecz pojęcia
(conceptus), rozumiane jako pewne stany psychiczne. Był to pogląd psychologiczny: przypisywał uniwersaliom byt nie
fizyczny i nie idealny, lecz psychiczny. (Tatarkiewicz) 2. 'kierunek w sztukach plastycznych w latach 70. XX w., zgodnie z
którym sztuka pozbywa się formy -jej dziełem w czystej postaci jest sam pomysł artysty, jego koncepcja':
Konceptualizm można uważać za skrajnie awangardowy kierunek, który neguje samą istotę sztuki, związaną z
uchwytnym zmysłami istnieniem dzieła, lub - co obecnie jest częstsze - za jedną z najgłębszych prób postawienia
pytania o istotę współczesnej sztuki i jej ograniczenia.

KONCEPTUALISTA l. 'filozof rozwijający tezy konceptualizmu': W filozofii nowożytnej konceptuali-ści to m.in.

Kartezjusz i Leibniz. 2. 'artysta, którego twórczość jest związana z konceptualizmem': Za pierwszego konceptualistę
uważany jest Marcel Duchamp, który głosił, że malarstwo "winno wrócić na służbę rozumu".

KONCEPTUALNY l. 'związany z konceptualizmem w filozofii': Konceptualne stanowisko w sporze o uniwersalia. 2.

'związany z konceptualizmem w sztuce': Konceptualne idee. Konceptualna sztuka.

fr. conceptualisme od łac. conceptus animi 'myśl, wyobrażenie'

KONCERN w ekonomii 'grupa przedsiębiorstw tej samej branży lub branż pokrewnych, które mają wspólny zarząd i
wspólnego właściciela, lecz jako firmy są prawnie odrębne': Ta polska gazeta została przejęta przez międzynarodowy
końcem prasowy. Końcem naftowy. Końcem samochodowy. ang. concem, niem. Konzem 'zjednoczenie
przedsiębiorstw'

KONCESJA l. 'zezwolenie na prowadzenie jakiejś placówki handlowej albo usługowej, jakiegoś przedsiębiorstwa, a
także na eksploatację jakichś terenów (wydobywanie kopalin, wyrąb lasu itp.), które daje odpowiednia władza
administracyjna': Miał koncesję na handel alkoholem. Uzyskaliśmy koncesją na zbieranie runa leśnego w tych lasach.
2. 'ustępstwo dokonywane na czyjąś korzyść': Spotkanie w sprawie dalszych koncesji w handlu z Europą Środkowo-
Wschodnią zakończyło się fiaskiem.

KONCESJODAWCA 'instytucja, która udziela koncesji'

KONCESJOBIORCA 'instytucja lub osoba, która otrzymała koncesję'

KONCESJONOWAĆ 'udzielać komuś koncesji w znaczeniu l., używane zwykle w formie: KONCESJONOWANY
'prowadzony przez kogoś, kto otrzymał koncesję na prowadzenie tego': Koncesjonowana sprzedaż motocykli. Firma
koncesjonowana.

396

KONCHA

KONDYCJA

KONCESYJNY 'taki, który ustala warunki prowadzenia działalności gospodarczej': Przepisy koncesyjne. Decyzje
koncesyjne.

lać. concessio 'zezwolenie'

KONCHA l. 'muszla - zewnętrzny szkielet mięczaków, stanowiący zarazem osłonę ich ciała': Piękna, spiralnie skręcona
koncha. 2. 'przedmiot, zwykle naczynie, o kształcie podobnym do muszli': Do ust podniósł srebrną konchę z małmazją.
3. -w architekturze 'półokrągłe sklepienie, występujące w absydach kościelnych'

lać. concha z gr. konchę 'muszla'

KONCYLIACJA w polityce 'metoda pokojowego załatwiania sporów między państwami przy udziale komisji
pojednawczej': Koncyliacja polega na ocenie przedmiotu sporu przez specjalną międzynarodową komisję pojednawczą
i wysunięciu przez nią propozycji rozwiązania go, np. ustępstw, jakie muszą sobie wzajemnie poczynić zaangażowane
w spór państwa.

KONCYLIACYJNY w polityce 'związany z koncy-liacją, pojednawczy': Komisja koncyliacyjna. Koncylia-cyjne rozwiązanie

sporu.

lać. conciliatio 'porozumienie'

KONDENSACJA l. 'zagęszczenie jakiejś substancji, wiążące się z jej przejściem ze stanu płynnego w półpłynny albo
stały': Kondensacja mleka. 2. 'zagęszczenie czegoś abstrakcyjnego, ujęcie czegoś w sposób bardziej zwięzły':
Kondensacja treści. W zakończeniu filmu następuje kondensacja akcji, zdarzenia następują szybko po sobie. 3. -w
fizyce 'przejście substancji ze stanu pary, gazu w stan ciekły': Kondensacja następuje pod wpływem zmian ciśnienia lub
obniżenia temperatury. 4. w chemii 'reakcja łączenia się dwóch cząsteczek w większą cząsteczkę, której towarzyszy
wydzielenie prostej cząsteczki, złożonej z atomów pochodzących od obu reagujących cząsteczek, np. wody'

KONDENSAT 'produkt kondensacji chemicznej; także: substancja powstająca w wyniku kondensacji w fizyce'

KONDENSATOR 'przyrząd zbudowany z dwu lub większej liczby przewodników, odizolowanych próżnią lub
dielektrykiem (ciałem o znacznym oporze elektrycznym)': Kondensator służy do gromadzenia ładunków elektrycznych.
Zdolność kondensatora do gromadzenia ładunku określa jego pojemność. Warstwy przewodnika w kondensatorze
nazywane są okładkami kondensatora.

KONDENSOR 'układ soczewek skupiających światło':

Kondensory są stosowane m.in. w mikroskopach do oświetlania oglądanego przedmiotu.

KONDENSOWAĆ l. 'zagęszczać jakąś substancję':

Rozcieńczał wodą skondensowane soki. 2. 'zagęszczać coś abstrakcyjnego, ujmować to w bardziej zwięzły

sposób': Swoje opowiadanie skondensował na kilku stronach. Skondensowana treść.

p.-lać. condensatio 'zgęszczenie'

KONDOLENCJE 'wyrazy współczucia, składane lub przesyłane komuś z powodu śmierci bliskiej mu osoby':

Złożyli kondolencje rodzinie zmarłego.

KONDOLENCYJNY 'związany z kondolencjami, służący wyrażeniu kondolencji': Telegram kondolencyjny. Po śmierci

prezydenta wyłożono księgę kondolencyjną, w której obywatele mogli wyrazić swój żal i złożyć rodzinie wyrazy
współczucia.

niem. Kondolenz od łac. condolere 'odczuwać ból'

KONDOM 'to samo, co prezerwatywa w l. znaczeniu'

ang. condome, wyraz niepewnego pochodzenia, zapewne od nazwiska "wynalazcy"

KONDOMINIUM l. 'obszar znajdujący się pod wspólnym zarządem dwu lub więcej państw': Kondominiami były np.
Wyspy Samoa (w XIX w. zarządzane przez Niemcy, USA i Anglię) oraz do 1956 r. Sudan (zarządzany przez Wielką
Brytanię i Egipt). 2. 'wspólnota mieszkańców nowoczesnego bloku mieszkalnego, zwykle stanowiącego wyodrębnioną,
zamkniętą jednostkę architektoniczną; także: tego typu blok, zarządzany przez wspólnotę mieszkańców': Blokiem
zarządza kondominium. Kupił mieszkanie na parterze w nowoczesnym warszawskim kondominium na Ur-synowie.

lać. sr. condominium od łac. condominari 'panować razem z kimś'

KONDOTIER 'dowódca najemnych oddziałów wojskowych, służących miastom lub dworom książęcym we Włoszech w
XIV-XVI w.; także: żołnierz najemny we Włoszech w tym okresie': Założycielem potężnego rodu Sforzów, z którego
pochodziła także królowa Bona, był kondotier Muzio Attendola, zwany Sforza, żyjący na przełomie XIV i XV w.
Kondotierzy byli żołnierzami znanymi z męstwa, zarazem jednak dokonującymi niezliczonych gwałtów na ludności.

wl. condottiere 'najemnik'

KONDUITA książk. 'zachowanie, prowadzenie się jakiejś osoby, zwłaszcza prowadzenie się złe': Ostrzegał przyjaciela,
że to kobieta złej konduity.

fr. conduite

KONDUKT 'orszak pogrzebowy, grono osób, które uczestniczą w odprowadzeniu zwłok na cmentarz': W kondukcie szła
rodzina zmarłego i wielu jego przyjaciół.

lać. conductus 'odprowadzenie'

KONDYCJA l. 'stan fizyczny organizmu ludzkiego': Zawodnik był w dobrej kondycji i bez trudu przeszedł eliminacje.
Słaba kondycja nie pozwala mi na wspinaczkę wysokogórską. 2. 'stan czegoś albo kogoś, sytuacja, w jakiej się coś albo
ktoś znajduje': Ówczesna kondycja

397

KONDYGNACJA

KONFESJA

hotelu była fatalna. Bank jest w dobrej kondycji finansowej. Kondycja ekonomiczna państwa.

UWAGA: używanie wyrazu kondycja w tym znaczeniu nie jest zbyt poprawne, chociaż rozpowszechnione. Lepiej
używać w tym wypadku słów: stan, sytuacja, np.: "Kondycja finansowa wielu polskich rodzin jest zła" (lepiej: sytuacja
finansowa), "Kondycja polskiej inteligencji" (lepiej: stan polskiej inteligencji).

lać. conditio 'umowa; warunek', ang. condition

' znaczeniu 2. zapożyczenie z

KONDYGNACJA oficj. l. 'część budynku między jednym stropem a dmgim albo między fundamentem i pierwszym
stropem - piętro lub parter': Budynek o jedenastu kondygnacjach. 2. 'jedna z kolejnych części czegoś w pionie, warstw
czegoś': W sali było mało miejsca i łóżka żołnierskie ustawiono aż w trzech kondygnacjach.

tac. condignatio 'spojenie belek, piętro'

KONEKSJE książk. 'znajomości lub powiązania rodzinne z jakimiś osobami, zwłaszcza osobami wpływowymi,
zajmującymi wysokie stanowiska': Mówiono o nim, że ma koneksje w ministerstwie sprawiedliwości. Wykorzystywał
swoje koneksje w prokuraturze.

lać. connexio 'powiązanie, połączenie'

KONESER 'osoba, która doskonale się na czymś zna i lubuje się w tym, zwłaszcza znawca i miłośnik sztuki':

Dla koneserów zorganizowano pokaz filmów Wemera Herzoga. Seria literacka dla koneserów. Patrzył na piękne
kobiety okiem konesera.
fr. connaisseur

KONFABULACJA l. w psychologii 'zmyślanie jakichś historii, którymi chce się zapełnić lukę w pamięci, opowiadanie ich i
nabieranie z biegiem czasu przekonania, że one zdarzyły się naprawdę': Konfabulacje są objawem zaburzeń
psychicznych. 2. książk. 'opowiadanie głupstw, zmyślanie; także: zmyślone, bezsensowne historie': Nie słuchaj tego
wszystkiego, to jakieś konfabulacje.

KONFABULOWAC l. w psychologii 'zmyślać jakieś historie, opowiadać je i wierzyć w nie' 2. książk. 'opowiadać
zmyślone, bezsensowne historie': To mitoman, on konfa-buluje, to wszystko, co mówi, trzeba podzielić na pół.

odfr. confabuler 'gawędzić'

KONFEDERACJA 'związek obywateli," organizacji lub państw, który stawia sobie pewne cele i często przeradza się z
czasem w trwałą organizację polityczną': Celem konfederacji barskiej, zawiązanej w 1768 r. przez szlachtę było m.in.
usunięcie z tronu Stanisława Augusta i przywrócenie władzy Wettinów. Konfederacja Polski Niepodległej została
założona w 1979r. iprzez lOkolej-nych lat działała w konspiracji. Walka oddziałów Konfederacji Południa przeciw
wojskom Unii stanów Północy w czasie wojny secesyjnej w USA w latach 1861-1865. Oficjalna nazwa Szwajcarii to
Konfederacja Szwajcarska.

KONFEDERAT 'uczestnik konfederacji albo członek organizacji, która ma w nazwie słowo konfederacja':

Konfederaci barscy nosili kwadratowe czapki bez daszka, obszyte barankiem, zwane "konfederatkami".

KONFEDERATKA l. 'uczestniczka konfederacji albo członkini organizacji, która ma w nazwie słowo konfederacja' 2.
'czapka konfederatów barskich'

KONFEDEROWAĆ SIĘ 'zawiązywać konfederację, łączyć się w konfederację': Skonfederowane oddziały wojskowe
przedstawiły swe żądania hetmanowi.

KONFEDERACKI albo KONFEDERACYJNY 'związany z konfederacją albo z konfederatami, taki, na którym obowiązywały
reguły konfederacj i': Wszy scy podpisali akt konfederacki. D'o najsłynniejszych pieśni konfe-deracyjnych z 1768 r.
należy "Pieśń konfederatów barskich", której poetycką parafrazę znajdujemy w twórczości Juliusza Słowackiego. Na
sejmie konfederacyj-nym, czyli takim, na którym zawiązano konfederację, obowiązywało głosowanie większością
głosów, bez prawa weta.

tac. confederatio 'związek, sprzymierzenie'

KONFERANSJER ' osoba prowadząca program estradowy, zwłaszcza program muzyczny': Konferansjer zapowiadał
występy artystów i bawił publiczność krótkimi anegdotami.

odfr. conferencier 'prelegent'

KONFERENCJA 'zebranie dużej liczby osób, najczęściej przedstawicieli jakichś państw lub organizacji albo naukowców
czy działaczy kulturalnych, poświęcone omówieniu jakichś problemów oraz - często - powzięciu wspólnej uchwały':
Konferencja Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie zakończyła się w 1975 r. podpisaniem "Aktu końcowego", w
którym 33 państwa Europy, USA i Kanada gwarantowały chęć pokojowej współpracy, nienaruszalność granic oraz
przestrzeganie praw człowieka przez rządy poszczególnych państw. Na Uniwersytecie Warszawskim odbyła się
konferencja językoznawcza w 100-lecie urodzin profesora Witolda Doroszewskiego. () Konferencja prasowa 'spotkanie
dziennikarzy z jakimś ważnym człowiekiem, który odpowiada na stawiane mu pytania' () Konferencja Episkopatu
Polski 'zgromadzenie polskich biskupów katolickich'

I UWAGA: w środowisku sportowym wyraz używany błędnie w znaczeniu 'grupa', np. "Zachodnia Konferencja NBA",
poprawnie: zachodnia grupa rozgrywek NBA.
KONFEROWAĆ 'naradzać się i dyskutować, zwłaszcza w mniejszym gronie': Po zakończeniu obrad plenarnych
przewodniczący obu delegacji konferowali jeszcze w sali obok przez dobrą godzinę.

fr. conference od łac. conferre 'znosić w jedno miejsce'

KONFESJA l. 'przedsionek prowadzący do grobu męczennika usytuowanego pod ołtarzem głównym; także:

sam grób męczennika z relikwiami, znajdujący się wewnątrz kościoła oraz obudowa takiego grobu w

398

KONFESJONAŁ

KONFORMIZM

kształcie baldachimu': Konfesja św. Stanisława w katedrze na Wawelu. 2. rząd. ksiąźk. 'wyznawana religia'

KONFESYJNY rząd. ksiąźk. 'związany z religią, wyznaniowy': Publicysta uważał, że w nowoczesnym państwie szkoły
publiczne nie powinny mieć konfesyjnego charakteru.

od łac. confession 'wyznanie'

KONFESJONAŁ 'drewniane krzesło, obudowane z trzech stron, z kratkami w bocznych ściankach i klęcznikami pod
nimi, w którym siada ksiądz, słuchając spowiedzi':

Klęknął przy konfesjonale. Odeszła od kratek konfesjonału.

fr. confessional od łac. confession 'wyznanie'

KONFETTI albo CONFETTI (czytaj: konfetti) 'różnokolorowe, drobne płatki papieru, którymi obsypują się uczestnicy
zabaw karnawałowych i balów': Tańczący obsypywali się konfetti.

wt. confetti liczba mnoga od: confetto 'cukierek' - dawniej uczestnicy balów karnawałowych obsypywali się
cukierkami, potem zastąpionymi kolorowymi kawałkami gipsu, wreszcie - kolorowymi papierkami (dziś w wielu
regionach świata znów używa się cukierków)

KONFIDENT l. 'współpracownik, rzadziej - pracownik, tajnych służb, zwłaszcza taki, który dla własnych korzyści
szpieguje obywateli i donosi na nich': Oddział AK zlikwidował dwóch konfidentów gestapo. Doniósł na niego jeden z
konfidentów UB. 2. przestarz. 'człowiek zaufany, powiernik': Książę zdradził tę myśl tylko dwóm swoim konfidentom.

KONFIDENCJA l. przestarz. 'poufałe, bliskie stosunki z kimś': Młoda dziedziczka pozostawała w konfidencji ze
wszystkimi sąsiadkami, z którymi spotykała się co najmniej raz w miesiącu na ploteczki. 2. przestarz. 'poufne
zwierzenia': Jej konfidencje uczyniły na hrabi wielkie wrażenie.

KONFIDENCJONALNY l. 'odznaczający się zażyłością, charakterystyczny dla bliskich, poufałych stosunków':

Konfidencjonalne stosunki. Konfidencjonalny ton, uśmiech. 2. 'poufny, łączący się z utrzymaniem czegoś w tajemnicy':
Konfidencjonalna narada. To wiadomość bardzo konfidencjonalna, tylko dla twoich uszu.

niem. (zwłaszcza w Austrii) Konfident od łac. confidentia 'zaufanie'

KONFIGURACJA l. ksiąźk. 'układ elementów pewnej całości, istniejącej materialnie lub abstrakcyjnej': Harcerz opisywał
konfigurację terenu, mówił, że za doliną rzeczki są niewielkie wzniesienia, porośnięte krzewami. Po wyborach mamy
zupełnie nową konfigurację polityczną. Konfiguracja komputera. 2. w astronomii 'układ ciał niebieskich w relacji do
Słońca' 3. w matematyce 'układ punktów i prostych, które są ułożone na płaszczyźnie w ten sposób, że przez każdy
punkt układu przechodzi ta sama liczba prostych, a każda prosta przechodzi przez tę samą liczbę punktów'

KONFIGUROWAĆ ksiąźk. 'tworzyć z elementów określony układ przestrzenny lub funkcjonalny': Twój komputer jest
źle skonfigurowany i nie możesz wykorzystać całej jego mocy.

lać. configuratio 'ukształtowanie'

KONFIRMACJA l. 'w kościołach protestanckich: obrzęd przyjęcia osoby, która ukończyła 14. rok życia, do wspólnoty
religijnej jako pełnoprawnego członka': Obrzęd konfirmacji poprzedzony jest zdaniem przez młodzież egzaminu ze
znajomości zasad wiary oraz publicznym wyznaniem wiary. 2. w metodologii nauk 'procedura potwierdzania
prawdziwości jakiejś hipotezy naukowej ': Profesor Nowak uczył studentów, że w badaniach naukowych można mówić
nie o stuprocentowym potwierdzeniu hipotezy, ale o jej potwierdzaniu - konfirmacji - przez nowe fakty i badania. 3.
przestarz. 'potwierdzenie, uznanie jakiegoś działania, np. nadania komuś pewnego stopnia, powołania kogoś na urząd
-przez inną, zwykle wyższą, instancję'

KONFIRMANT 'osoba przystępująca do konfirmacji -obrzędu religijnego'

KONFIRMOWAĆ l. 'udzielać konfirmacji religijnej' 2. w metodologii nauk 'dokonywać konfirmacji hipotezy':

Konfirmować twierdzenia, hipotezy naukowe. 3. przestarz. 'dokonywać konfirmacji - potwierdzenia jakiegoś

działania': Biskup mianowany przez króla i konfirmowa-ny przez papieża.

lać. confirmatio 'utwierdzenie'

KONFISKATA l. pot. 'zabranie czegoś przez władze': Konfiskata plakatów zapowiadających manifestację antyrządową.
2. w prawie a) 'wywłaszczenie na rzecz państwa osoby prywatnej z części lub całości majątku, bez odszkodowania':
Konfiskata wielkich majątków ziemskich w roku 1945. b) 'dodatkowa kara w formie zabrania na rzecz państwa mienia
osoby skazanej': Został skazany na 6 lat więzienia i konfiskatę mienia, c) 'wycofanie z obiegu przez władze książek,
gazet itp.':

Władze komunistyczne zarządziły konfiskatę wydrukowanej już książki.

KONFISKOWAĆ 'dokonywać konfiskaty (we wszystkich znaczeniach tego słowa)': Władze konfiskowały majątki
porzucone przez właścicieli. Skonfiskowano mi nawet pamiątki po dziadkach. Konfiskowali wydrukowane już broszury
o AIDS.

lać. confiscare 'składać w koszu, w worku na pieniądze' i confiscata 'rzeczy zabrane'

KONFORMIZM w psychologii 'postawa polegająca na podporządkowaniu się normom obowiązującym w grupie

społecznej, do której się należy - zarówno tym, które się akceptuje, jak i tym, których się nie uważa za słuszne':
Zdaniem psychologów konformizm to postawa bardzo rozpowszechniona, zapewniająca stałość i stabilność w
układach społecznych.

KONFORMISTA l. w psychologii 'osoba, którą cechuje konformizm': Konformiści - w przeciwieństwie do non-

399

KONFRONTACJA

KONGRES
konformistów - mają opinię ludzi zgodnych i nienastrę-czających swym postępowaniem kłopotów innym członkom
grupy. 2. 'wyznawca Kościoła anglikańskiego': Za zwierzchnika Kościoła konformiści uznają króla angielskiego.

KONFORMISTYCZNY w psychologii 'związany z konformizmem, charakterystyczny dla konformizmu': Kon-formistyczne

przystosowanie do obowiązujących norm. Konformistyczna postawa. Konformistyczne poglądy.

ang. conformism od: conform 'stosować się do czegoś' z łac. confor-mis'podobny'

KONFRONTACJA l. 'porównywanie, zestawienie faktów, rzeczy, osób': Poglądy takie nie wytrzymują konfrontacji ze
współczesną wiedzą. Konfrontacje filmowe. 2. 'postawienie przed sobą w śledztwie lub w sądzie dwóch świadków
albo świadka i oskarżonego po to, żeby wyjaśnić sprzeczności w ich zeznaniach': Konfrontacja ze świadkiem pogrążyła
oskarżonego. 3. 'starcie, także zbrojne, między zwalczającymi się siłami, wrogimi wojskami itp.': Nastąpiła
bezpośrednia konfrontacja siłowa między demonstrantami a policją. Wojska izraelskie dążyły do zbrojnej konfrontacji
na południu Libanu.

KONFRONTOWAĆ 'porównywać, zestawiać': Konfrontować fakty. Konfrontować świadków. Konfrontować teksty

różnych wydań "Pana Tadeusza".

KONFRONTACYJNY 'oparty na konfrontacji, dążący do kofrontacji w znaczeniu 3.': Konfrontacyjna polityka związków
zawodowych.

lać. confrontatio 'zestawienie', w znaczeniu 3. zapożyczone z ang. confrontation

KONFUCJANIZM 'system poglądów filozoficznych, moralnych i religijnych, głoszonych przez chińskiego mędrca
Konfucjusza': Konfucjanizm wzywa ludzi do samodoskonalenia i humanitaryzmu, jego celem jest wyrobienie w
ludziach poczucia obowiązku oraz szacunku dla hierarchii społecznej i tradycji. Konfucjanizm - w zmodyfikowanej
między X a XIII w. wersji, zwanej neokonfucjanizmem - przetrwał do naszych czasów jako jedna z głównych - oprócz
taoizmu i buddyzmu -religii w Chinach.

KONFUCJANISTA 'zwolennik konfucjanizmu': Kon-fucjaniści byli rzadko zwalczani przez jakiekolwiek władze, a to za
sprawą ich religii, która bardzo silnie akcentuje konieczność podporządkowania się, stabilizuje stosunki społeczne i
łagodzi konflikty.

KONFUCJAŃSKI 'związany z konfucjanizmem': Podstawowa zasada filozofii konfucjańskiej to wzajemność. Legenda

głosi, że to właśnie było ostatnie słowo umierającego Konfucjusza. Do 1910 r. dzieci chińskie uczyły się na pamięć
"Czteroksięgu konfucjańskiego".

chiński filozof Konfucjusz (nazwa łacińska, w transkrypcji:

K.'ung-fu-tsy) żył w latach 551-479 p.n.e.

KONGENIALNY 'taki, który pod każdym względem dorównuje oryginałowi': Chodzi bowiem o kongenialną

ekranizację noweli Iwaszkiewicza. Przekład "Pieśni" Horacego można uznać za kongenialny.

złożenie z łac. con 'współ' i genialis 'genialny, przyjemny, dotyczący ducha'

KONGLOMERAT l. książk. inaczej KONGLOMERA-CJA 'całość, która jest zlepkiem różnych, często niepa-sujących, części
lub elementów': Nowy Jork to olbrzymi konglomerat ras, narodowości i kultur. Konglomerat spektakli. Konglomerat
budynków. 2. w geologii inaczej: ZLEPIENIEC 'skała osadowa składająca się z odłamów rozmaitych skał, zlepionych
różnorodnym spoiwem' 3. w ekonomii 'forma organizacji przedsiębiorstw należących do różnych branż produkcji i
usług;
także: zjednoczenie takich przedsiębiorstw': Celem łączenia firm w konglomeraty jest zmniejszenie ryzyka strat
finansowych: konglomerat jako całość ponosi stosunkowo niewielkie straty w przypadku kryzysu występującego tylko
w jednej branży.

KONGLOMERACJA l. w geologii 'tworzenie się konglomeratu - zlepku różnych skał': Procesy konglomera-cji przebiegają
w różnorodnych warunkach geologicznych. 2. 'to samo, co konglomerat w l. znaczeniu'

ang. conglomerat od łac. conglomeratus 'zwinięty'

KONGREGACJA l. 'w Kościele katolickim: zgromadzenie zakonne, zatwierdzone przez papieża, w którym członkowie
składają tylko śluby proste (czystości, ubóstwa i posłuszeństwa)' 2. 'urząd kościelny przy kurii rzymskiej': Na świecie
szeroko dyskutowany był ostatni dokument wydany przez Kongregację do spraw Wiary -"Dominus lesus". 3. 'związek
klasztorów tego samego zakonu': Kongregacja benedyktynów.

KONGREGACJONALIZM 'system organizacji występujący w Kościele kalwińskim, w którym każda gmina tworzy
autonomiczną jednostkę, kongregację, niezależną od jednostek wyższych'

lać. congregatio 'zjednoczenie'

KONGRES l. 'duży, międzynarodowy lub krajowy zjazd uczonych, polityków, dyplomatów, przedstawicieli jakichś
zawodów lub organizacji itd., zorganizowany po to, by odbyć wspólne narady i powziąć uchwały': Był delegatem na
międzynarodowy kongres lekarzy. Ministrowie z wielu krajów zjechali do Warszawy na kongres poświęcony
problemom demokracji we współczesnym świecie. 2. 'nazwa parlamentu w wielu krajach, a także słowo występujące
w nazwach wielu organizacji':

Kongres Stanów Zjednoczonych składa się z Izby Reprezentantów i Senatu. Kongres Polonii Amerykańskiej to
reprezentacja stowarzyszeń Amerykanów polskiego pochodzenia, działających w USA.

KONGRESMEN 'członek kongresu Stanów Zjednoczonych': W Polsce gościła grupa amerykańskich kongres-menów.

od łac. congressus 'zgromadzenie, zejście się'; jako nazwa parlamentu słowo kongres ma podobną etymologię jak
polskie sejm (wcześniej: sjem), też oznaczające gromadzenie, schodzenie się w jednym miejscu

400

KONGRUENCJA

KONKORDANCJA

KONGRUENCJA w różnych naukach 'zgodność lub przystawanie': () Kongruencja składniowa w językoznawstwie

inaczej: ZWIĄZEK- ZGODY 'dostosowanie się członu określającego do określanego pod względem przypadka, liczby,
rodzaju lub osoby, liczby i rodzaju':

Kongruencja przydawki i podmiotu. () Kongruencja figur w geometrii 'przystawanie, stosunek zachodzący między
figurami, wówczas gdy przez przesunięcie można je doprowadzić do nakrywania się' <) Kongruencja liczb w
matematyce 'przystawanie liczb do określonej liczby trzeciej, zwanej modułem: stosunek zachodzący między liczbami,
wówczas gdy ich różnica jest przez moduł podzielna bez reszty'

KONGRUENTNY 'odznaczający się jakimś rodzajem kongruencji': 23 i 3 to liczby kongruentne względem modułu 4,
bowiem różnica 23-3 jest bez reszty podzielna przez 4.

lać. congruentia 'zgodność'

KONIAK 'napój alkoholowy, otrzymywany ze spirytusu oddestylowanego z białego wina gronowego, poddanego
kilkuletniemu dojrzewaniu w dębowych bekach; także: kieliszek, lampka tego napoju': W gabinecie prezes
poczęstował go lampką doskonałego, francuskiego koniaku. Zamówili dwa koniaki.

od nazwy miasta Cognac we Francji

KONIUGACJA l. w językoznawstwie 'odmiana czasownika przez osoby, liczby, czasy, tryby i strony; także: określony
wzorzec odmiany czasownika': W języku polskim koniugacja jest równie rozbudowana i skomplikowana jak deklinacja.
2. w biologii 'proces łączenia się chromosomów homologicznych w pary podczas redukcyjnego podziału jądra' 3. w
botanice 'akt płciowy u niektórych glonów: połączenie się dwóch organizmów jednokomórkowych z jednoczesną
wymianą substancji jądrowej'

KONIUGOWAĆ l. w językoznawstwie 'odmieniać czasownik przez osoby, liczby, czasy, tryby i strony': Został wywołany
przez nauczycielkę łaciny do odpowiedzi, miał koniugować czasownik: coniugare 'łączyć się' 2. w biologii i botanice
'łączyć się w koniugacji'

KONIUGACYJNY l. w językoznawstwie 'związany z odmianą czasownika': Wzorzec koniugacyjny. Końcówki

koniugacyjne. 2. w biologii i botanice 'związany z koniugacją - łączeniem się składników jądra lub aktem płciowym
glonów': Procesy koniugacyjne.

lać. coniugatio 'łączenie się, sprzęganie się'

KONIUNKCJA l. w logice 'zdanie złożone z dwóch zdań składowych, połączonych spójnikiem i': Koniunkcja jest
prawdziwa wtedy i tylko wtedy, gdy oba wchodzące w jej skład zdania są prawdziwe. 2. w astronomii 'takie położenie
dwóch ciał niebieskich, przy którym ich długości astronomiczne są jednakowe': Koniunkcja K-siężyca i Słońca w
płaszczyźnie ekliptyki wywołuje zaćmienie Księżyca lub Słońca.

lać. coniunctio 'połączenie'

KONIUNKTURA l. 'warunki, przede wszystkim korzystne, które wywierają duży wpływ na wydarzenia, na sytuację':
Należy kształtować koniunkturę, a nie biernie jej ulegać. 2. pot. 'okres, kiedy dobrze idą interesy, kiedy się komuś
powodzi': Ostatnio j est koniunktura na powieści sensacyjne. 3. w ekonomii 'ogół wskaźników ekonomicznych (np.
poziomu produkcji, stanu zatrudnienia itp.), które charakteryzują stan gospodarki; ogólne położenie gospodarki':
Obniżenie koniunktury na giełdzie miało charakter przejściowy. Zmienna koniunktura na rynku warzywniczym.

KONIUNKTURALNY l. 'zależny od koniunktury, od warunków (np. od stanu gospodarki)': Koniunkturalne układy

gospodarcze. 2. 'taki, który powstał na skutek chwilowo sprzyjających warunków, a więc nietrwały':

Koniunkturalne sukcesy gospodarcze. 3. 'taki, który opiera się na spodziewanych korzyściach, a nie na istotnych
przekonaniach czy potrzebach kogoś': Koniunkturalne zachowanie. Koniunkturalna znajomość.

KONIUNKTURALIZM 'skwapliwe korzystanie z pomyślnej koniunktury, z dobrego układu okoliczności, żeby osiągnąć jak
największe korzyści, zrobić karierę itp.':

Koniunkturalizm bywa pochodną niepewnej sytuacji gospodarczej kraju.

KONIUNKTURALISTA l. 'człowiek, który skwapliwie wyzyskuje pomyślną koniunkturę po to, żeby załatwić swoje
interesy, robić karierę itp.': Koniunkturaliści szybko zorientowali się, gdzie należy lokować swoje kapitały. 2. 'człowiek
postępujący tak, jak mu aktualnie podpowiadają spodziewane korzyści, a nie zgodnie ze swoimi przekonaniami': Wierz
mi, to koniunkturalista, prawica przegra i on znowu przyzna się do robotniczego pochodzenia.

lać. coniunctura 'zbieg wydarzeń'

KONKLAWE 'zgromadzenie kardynałów, dokonujące wyboru nowego papieża; także: zamknięta część Watykanu, w
której to zgromadzenie obraduje': W czasie konklawe kardynałowie są całkowicie odizolowani od świata
zewnętrznego. Konklawe mieści się w zespole pałacowym Kaplicy Sykstyńskiej.

lać. conklave 'zamknięta komnata'

KONKLUZJA książk. 'ostateczny rezultat jakiegoś rozumowania, wyprowadzony z niego wniosek': Przedstawił
szczegółowe dane dotyczące planowanej inwestycji i ich analizę. W konkluzji stwierdził, że opłacalność inwestycji jest
bardzo wątpliwa.

KONKLUDOWAĆ książk. 'formułować ostateczne wnioski, podsumowując to, co się wcześniej powiedziało':

Omówił wszystkie aspekty zagadnienia i, konkludując, stwierdził, że wprowadzenie nowego rozwiązania będzie bardzo
korzystne.

lać. conclusio 'zamknięcie, wniosek końcowy'

KONKORDANCJA w językoznawstwie 'alfabetyczny wykaz słów występujących w jakimś tekście, zwykle z krótkimi
cytatami oraz informacją o miejscu ich wystąpie-

401

KONKORDAT

KONSEKUTYWNY

nią': Konkordancja biblijna. Konkordancja dramatów Szekspira. Konkordancja jest bardzo cennym narzędziem pracy
dla badaczy jakiegoś tekstu, przede wszystkim dlatego, że daje pełen zestaw użyć danego słowa wraz z cytatami.
Konkordancja to dzisiaj zazwyczaj wydruk komputerowy, opracowany dodatkowo przez specjalistów (by połączyć
różne formy słowa, które znajdują się w uporządkowaniu alfabetycznym w najzupełniej różnych miejscach, np. on i
jego, człowiek i ludzie).

fr. concordance

KONKORDAT 'umowa zawierana między Watykanem a jakimś państwem, regulująca zasady funkcjonowania Kościoła
katolickiego w tym państwie': W konkordacie uregulowane są takie sprawy, jak np. obsadzanie stanowisk kościelnych,
problemy majątkowe Kościoła, nauczanie religii. Konkordat zawarty w 1993 roku przez rząd polski ze Stolicą
Apostolską został ratyfikowany przez parlament w 1998 r.

fr. concordat z łac. concordatus 'uzgodniony'

KONKUBINAT wprawie 'trwały związek i pożycie mężczyzny i kobiety bez zawarcia związku małżeńskiego':

Na Zachodzie znacznie więcej osób niż w Polsce żyje w konkubinacie, istnieją też precyzyjniejsze przepisy prawne
dotyczące tego rodzaju związków.

KONKUBENT albo KONKUBIN wprawie 'mężczyzna żyjący w konkubinacie': Jak wymeldować konkubenta?

KONKUBINA w prawie 'kobieta żyjąca w konkubinacie': Zeznania konkubiny oskarżonego nie wniosły nic istotnego do
sprawy.

UWAGA: Słowa konkubent, konkubin i konkubina są terminami prawnymi, w artykułach prasowych zaś pojawiają się
najczęściej w sąsiedztwie informacji o awanturach pijackich i przestępstwach, np. "Sąd skazał na cztery lata L.M., która
zamordowała w czasie bibki swego konkubenta." Niestety w polszczyżnie nie mamy obecnie słów, pozwalających na
neutralne nazwanie osób żyjących w wolnych związkach, istnieją natomiast różne określenia piętnujące trwałe
pożycie bez ślubu, np. żyć z kimś na kocią lapę.

fac. concubinatus od con- 'razem', cubare 'leżeć'

KONKUROWAĆ 'ubiegać się o coś jednocześnie z kimś innym, zwłaszcza ubiegać się o pierwszeństwo w czymś,
współzawodniczyć o coś ': Konkurowałyśmy wtedy o tytuł "Miss Mazowsze". Od dawna konkurował z Marcinem o
nieformalne przywództwo w grupie.

lać. concurrere 'biec razem z kimś innym'

KONKWISTA 'wyprawa zbrojna w XV i XVI w., mająca na celu podbicie jakiegoś terytorium, zwłaszcza taka wyprawa
Hiszpanów i Portugalczyków w Ameryce Południowej i Środkowej': W efekcie konkwisty Fran-cisca Pizzara w latach
30. XVI w. zostało podbite indiańskie państwo Inków, znajdujące się na obszarach dzisiejszego Peru.

KONKWISTADOR 'żołnierz biorący udział w konkwiś-cie': Konwistadorzy obchodzili się z indiańską ludnością z
niezwykłym okrucieństwem, przede wszystkim jednak dziesiątkowały ją przywleczone przez nich choroby europejskie.

hiszp. conquista 'podbój'

KONOTACJA l. w logice i językoznawstwie 'treść charakterystyczna nazwy, zespół cech, przysługujących wszystkim
desygnatom tej nazwy i tylko im': Przeciwstawienie konotacji - treści nazwy i denotacji - zakresu nazwy - występuje
m.in. w rozważaniach filozoficznych Johna Stuarta Milla. 2. w semantyce językoznawczej 'dodatkowe, niedefinicyjne
treści wiązane z wyrazem, utrwalone w świadomości społecznej, ujawniające się też w języku i tekście': Konotacje
słowa osioł to głupota i upór, zaś słowa świnia to m.in. brud i niechlujne jedzenie. Cechy te ujawniają się m.in. w
utartych zwrotach: głupi, uparty jak osioł, brudna świnia, żre jak świnia - oraz w znaczeniach wyrazów pochodnych,
np. świński. Nie należą one natomiast ani do definicji rzeczownika osioł, ani świnia. 3. w językoznawstwie, w składni
'wskazywanie przez wyraz w tekście na konieczność występowania innego wyrazu o określonej formie lub znaczeniu':
Konotacja rzeczownika przez czasownik.

KONOTOWAĆ l. w logice i językoznawstwie 'oznaczać zespół cech charakterystycznych dla wszystkich desyg-natów
danej nazwy i tylko dla nich': Nazwa krzesło ko-notuje takie cechy, jak: mebel do siedzenia, dla jednej osoby, z
oparciem, bez podpórek pod ręce. 2. w semantyce językoznawczej 'przywoływać dodatkowe, niedefinicyjne treści
związane z wyrazem w wiedzy społeczno--kulturowej i doświadczeniu mówiących': Słowo matka konotuje dobroć i
opiekuńczość. 3. w językoznawstwie, w składni 'w odniesieniu do wyrazów: wskazywać w tekście na konieczność
wystąpienia innych wyrazów o określonej formie lub znaczeniu, "otwierać miejsca dla nich'": Biernik jest konotowany
przez czasownik przechodni.

fr. connotation od łac. con- 'razem, współ-' notatio 'oznaczenie'

KONSEKRACJA l. 'najważniejszy moment mszy: przemiana chleba i wina w ciało i krew Chrystusa': Konsekracja
dokonuje się, gdy kapłan wymawia nad chlebem i winem słowa, przez które Chrystus ustanowił Najświętszy
Sakrament. 2. 'udzielenie święceń biskupich': W kilka dni po konsekracji odbył się uroczysty ingres. 3. 'poświęcenie
kościoła lub przedmiotów kościelnych':

Konsekracja dzwonu.

KONSEKROWAĆ 'dokonać konsekracji, zwłaszcza w 2. lub 3. znaczeniu': Konsekrowany na biskupa. Konsekrował nowy
kościół.

lać. consecratio 'poświęcenie'

KONSEKUTYWNY ksiąźk. 'kolejny, następujący po czymś':

Konsekutywne elementy dzieła literackiego. Konseku-tywne formy czasów w składni niemieckiej.

fr. consecutifod łac. consequi 'iść za kimś'

402

KONSEKWENCJA

KONSPEKT

KONSEKWENCJA l. słowo często używane w liczbie mnogiej: KONSEKWENCJE 'coś, co jest następstwem czegoś innego,
wcześniejszego, wynik': Troska o społeczne konsekwencje podwyżek cen. Nie sposób przewidzieć wszystkich
konsekwencji takiego postępowania. 2. 'stanowczość w postępowaniu i działaniu, wytrwała dążność do czegoś;
robienie tak, jak się powiedziało, że się zrobi; trzymanie się przyjętych zasad, wytyczonego planu itd.': Z żelazną
konsekwencją realizował plan zdobycia władzy. Konsekwencja nie jest mocną stroną twojego postępowania.

KONSEKWENTNY 'pełen konsekwencji, stanowczości w działaniu; rozumujący logicznie i według tego rozumowania
postępujący': Bądź konsekwentna: jeśli postanowiłaś zerwać z Andrzejem, to nie spotkaj się już z nim ani razu. Jako
stronnictwo prowadzimy bardzo konsekwentną politykę - koniunkturalizmu zarzucić nam nie możesz. Mamy
konsekwentny program edukacyjny.

lać. consequentia 'następstwo'

KONSENSUS zob. CONSENSUS

KONSERWATYZM l. 'zachowawcza postawa, wyrażająca się w niechęci do zmian i dążeniu do utrzymania istniejącego
stanu rzeczy albo do przywrócenia jakiegoś stanu rzeczy z przeszłości': Działaczy tej partii oskarżono o ciasnotę
poglądów i konserwatyzm obyczajowy, którego wyrazem jest przekonanie, że rola kobiety powinna się ograniczać do
dbania o dom oraz rodzenia i wychowania dzieci. Konserwatyzm naukowy. Konserwatyzm religijny. 2. 'ideologia
społeczno-polityczna broniąca tradycyjnego ładu społecznego i wartości chrześcijańskich oraz stosunków
ekonomicznych opartych na prywatnej własności środków produkcji': Konserwatyzm ukształtował się w I połowie XIX
w. jako reakcja na filozofię oświecenia i liberalizm oraz inne ruchy (np. emancypacyjne) rozwijające się od czasów
Wielkiej Rewolucji Francuskiej.

KONSERWATYSTA l. 'osoba, którą cechuje zachowawcza postawa': W wychowaniu dzieci był konserwatystą. 2.
'zwolennik konserwatyzmu - zachowawczej ideologii społeczno-politycznej': Organem krakowskich konserwatystów
był w XIX w. dziennik "Czas".

KONSERWATYWNY l. 'zachowawczy, odznaczający się konserwatyzmem - postawą zachowawczą': Konserwatywne

myślenie. Starzy ludzie są zazwyczaj bardziej konserwatywni niż młodzi. 2. 'związany z konserwatyzmem -
zachowawczą ideologią społeczno-polityczna -lub z konserwatystami': Konserwatywne partie chadec-kie. Pismo
konserwatywne.

fr. conservatisme od fac. conservare 'zachowywać'

KONSOLA l. 'przyścienny wąski stolik ozdobny, zwykle znajdujący się pod lustrem': Pod lustrem w holu pałacowym
była niewielka konsola, na której ustawiono zegar i wazę. 2. w architekturze 'ozdobny występ w murze, służący jako
wspornik żeber sklepienia lub jako podstawa rzeźby' 3. w technice 'konstrukcja wspierająca w maszynach,
przymocowana jednostronnie do ściany lub pionowego słupa, wspornik' 4. w elektronice 'część

urządzeń elektronicznych, za której pomocą użytkownik wydaje komendy i kontroluje ich działanie, zwykle rodzaj
pulpitu operatora': Konsola gier wideo to ich główna część.
fr. console

KONSOLACJA l.przestarz. 'pociecha': [...] niepomierna to jest konsolacja grzecznej zemsty dokonać. (Sienkiewicz) 2.
'stypa, poczęstunek po pogrzebie': Zaprosili żałobników na krótką konsolację.

lać. consolatio

KONSOLETA inaczej: STÓŁ MIKSERSKI 'stół, w który wbudowany jest zestaw urządzeń, służących do łączenia i
nakładania na siebie dźwięków i obrazów': Konsolety używane są m.in. w studiach radiowych i telewizyjnych oraz w
dyskotekach.

fr. consolette

KONSOLIDACJA l. 'umocnienie się, zespolenie, zjednoczenie, połączenie się': Konsolidacja sił na najważniejszych
zadaniach. Konsolidacja partii centrowych. Konsolidacja wysiłków dla przezwyciężenia kryzysu gospodarczego. 2. w
finansach 'zamiana kilku pożyczek na jedną': Konsolidacja jest zazwyczaj połączona z ujednoliceniem zasad spłaty
pożyczek i przesunięciem ich na dalszy termin.

KONSOLIDOWAĆ l. 'umacniać, zespalać, jednoczyć, łączyć': Konsolidować wysiłki. Konsolidować mieszkańców miasta
wokół zadań społecznych. 2. w finansach 'dokonywać konsolidacji - połączenia kilku pożyczek w jedną'

lać. consolidatio

KONSONANS l. w muzyce 'zgodne współbrzmienie lub następstwo dwóch lub więcej dźwięków': Konsonans to w
muzyce przeciwieństwo dysonansu. 2. w nauce o literaturze 'rym niedokładny, oparty na zgodności spółgłosek':
Konsonans, np. gong - gang, jest odwrotnością asonansu, rymu niedokładnego opartego na zgodności samogłosek, np.
lama - amant.

fr. consonance od łac. consonans 'razem brzmiący'

KONSORCJUM 'związek, spółka kilku przedsiębiorstw albo banków, utworzone po to, żeby powiększyć kapitał na tyle,
aby starczył do przeprowadzenia określonej operacji finansowej lub handlowej': Konsorcjum polskich biur podróży.
Międzynarodowe konsorcjum finansowe.

lać. consortium 'współudział, wspólnota, spółka'

KONSPEKT 'krótki zarys lub streszczenie pracy naukowej, wykładu, referatu itp., rzadziej tekstu artystycznego':

Przedstawił promotorowi konspekt swej rozprawy doktorskiej. W ostatnim, grudniowym numerze pisma można
znaleźć krótkie konspekty ważniejszych rozpraw z tej dziedziny, opublikowanych w minionym roku.

odlać, conspektus 'spojrzenie'

403

KONSPIRACJA

KONSTYTUCJA

KONSPIRACJA 1. tajna, nielegalna działalność polityczna, skierowana przeciw istniejącej władzy; także: organizacja lub
organizacje prowadzące taką działalność':
Pierwsze formy antyhitlerowskiej konspiracji na okupowanych ziemiach polskich zaczęły się rozwijać już jesienią 1939
r. Z jego namowy kilku kolegów przystąpiło do antykomunistycznej konspiracji w czasie stanu wojennego. 2.
'ukrywane przed kimś działanie, tajemnica':

Początkowo ich zebrania i tajna baza na drzewie - to była tylko niewinna, dziecięca konspiracja.

KONSPIRATOR 'osoba, która prowadzi tajną działalność polityczną, wymierzoną przeciw istniejącej władzy': Policyjni
agenci próbowali przeniknąć w szeregi konspiratorów.

KONSPIROWAĆ l. 'prowadzić tajną, nielegalną działalność polityczną; działać w konspiracji': K-onspirował przeciw
władzy komunistycznej. Zakonspirowane struktury organizacji podziemnej. 2.'ukrywać cos przed kimś': K-onspirował
przed nami swoje poglądy.

KONSPIROWAĆ SIĘ 'ukrywać się z czymś, maskować się': Musiał się konspirować ze swoim uczuciem do Joanny, żony
prezesa.

KONSPIRACYJNY l. 'związany z konspiracją - tajną działalnością polityczną': Działacze konspiracyjni. Wydawnictwa

konspiracyjne. 2. 'świadczący o ukrywaniu czegoś przed kimś': Konspiracyjny ton głosu. Konspiracyjny szept.

KONSPIRATORSKI 'związany z konspiratorem lub konspiratorami, charakterystyczny dla konspiratorów':

Praca konspiratorska. Przyzwyczajenia konspiratorskie.

lać. conspiratio 'spisek, sprzysiężenie'

KONSTABL 'najniższy stopień w policji w Wielkiej Brytanii; także: policjant mający taki stopień': Oficer polecił
konstablowi odprowadzić aresztowanego do samochodu. Konstabi Smith wyruszył na patrol.

ang. constable z łac. śr. comes stabuli - tytuł urzędnika nadwornego (w Polsce: 'wielki koniuszy')

KONSTATACJA książk. 'stwierdzenie, zwłaszcza stwierdzenie jakiegoś faktu': To, co księgowy mówił o stanie naszego
przedsiębiorstwa, to były tylko suche konstatacje; wnioski i oceny pozostawił członkom dyrekcji i zarządu.

KONSTATOWAĆ książk. 'stwierdzać coś': Ja tylko konstatuję fakty - nikogo nie krytykuję i niczego nie oceniam! Tak
więc sprzedaż naszych produktów znów wzrosła o 10% - skonstatował z zadowoleniem dyrektor.

fr. constatation od łac. constatare

KONSTELACJA l. inaczej: GWIAZDOZBIÓR 'grupa jasnych gwiazd na niebie, łączonych w wyobraźni w pewien kształt i
nazwanych ze względu na niego': Konstelacja Lutni. Syriusz to najjaśniejsza gwiazda w konstelacji Wielkiego Psa. 2.
przen. 'układ czegoś, zwłaszcza układ abstrakcyjnych elementów w jakiejś dziedzinie':

Konstelacja sił politycznych w Polsce. Zmienne konstelacje międzynarodowe.

lać. constellatio 'gwiazdozbiór'

KONSTERNACJA książk. 'zmieszanie i zakłopotanie wywołane czyimś nieoczekiwanym zachowaniem': Po jego słowach
na sali zapanowała konsternacja, nikt nie oczekiwał rezygnacji szefa w chwili, gdy firma tak świetnie prosperuje.

KONSTERNOWAĆ książk. 'wywoływać u kogoś konsternację': Konstemował zebranych swoimi wypowiedziami. Zamilkł
skonsternowany jej bardzo ostrą i nieoczekiwaną odmową.

fr. constemation z łac. constematio

KONSTRUKTYWIZM 'awangardowy kierunek artystyczny rozwijający się po pierwszej wojnie światowej, głównie w
Rosji, poszukujący nowych rozwiązań artystycznych, odpowiadających postępowi w nauce i technice, głoszący
stosowanie form geometryczno-abstrakcyj-nych w sztukach plastycznych i prostotę konstrukcji w architekturze':
Jeden z głośnych obrazów Malewicza nosił podpis "Czarny kwadrat na białym tle". Był to początek abstrakcji typu
geometrycznego, nowego kierunku malarskiego, który niebawem nazwano czystym konstruktywizmem.
(Hutnikiewicz)

KONSTRUKTYWISTA 'artysta tworzący zgodnie z założeniami konstruktywizmu': Słynni konstruktywiści to m.in. Naum
Gabo i Aleksander Rodczenko.

roś. konstruktywizm

KONSTRUKTYWNY 'budujący; taki, który zawiera składniki pozytywne, twórcze (a nie burzące, negatywne)':

Nie będzie to jednak opozycja konstruktywna i kompetentna. Konstruktywna krytyka.

| UWAGA: wyraz nadużywany, będący często niepotrzeb-|| nym ozdobnikiem wypowiedzi.

lać. constructivus od: construere 'gromadzić, budować'

KONSTYTUANTA 'zgromadzenie ustawodawcze, sejm, parlament, zwołane (tylko) po to, by uchwalić lub zmienić
zasadniczo konstytucję': Zwołana po zwycięstwie rewolucji francuskiej konstytuanta w 1789 r. uchwaliła słynną
"Deklarację praw człowieka i obywatela", a dwa lata później ustawę zasadniczą.

fr. assemblee constituante 'zgromadzenie ustawodawcze'

KONSTYTUCJA l. inaczej: USTAWA ZASADNICZA 'zbiór podstawowych zasad prawnych obowiązujących w jakimś
państwie, obejmujących przede wszystkim:

ustrój państwa, strukturę i zasady działania najważniejszych organów władzy, podstawowe prawa i obowiązki
obywateli': Nad tekstem konstytucji pracowali wybitni politycy i eksperci. Jest ona efektem szerokiego politycznego i
światopoglądowego kompromisu, szanującego zróżnicowanie naszego społeczeństwa. (Prezydent Aleksander
Kwaśniewski). 2. książk. 'zasadnicza budowa

404

KONSTYTUCJONALIZM

KONSUMPCJA

ciała lub typ psychiki człowieka': Był osobą o dość delikatnej konstytucji fizycznej.

KONSTYTUOWAĆ 'tworzyć jakąś strukturę organizacyjną i nadawać jej prawną moc działania': Na zebraniu
ukonstytuowano nowy zarząd spółki.

KONSTYTUOWAĆ SIĘ 'o jakiejś strukturze organizacyjnej: tworzyć się i nabierać mocy prawnej': Ukonstytuowała się
komisja mandatowa. Ukonstytuowało się prezydium, na czele z przewodniczącym - Stefanem No-wakiem.

KONSTYTUCYJNY l. 'związany z konstytucją-zbiorem podstawowych zasad prawnych obowiązujących w państwie':

Konstytucyjne gwarancje praw obywateli. Normy konstytucyjne dotyczące równości mężczyzn i kobiet. <) Trybunał
Konstytucyjny 'sąd czuwający nad zgodnością ustaw parlamentarnych oraz zarządzeń naczelnych władz państwowych
z konstytucją': Trybunał Konstytucyjny działa w Polsce od połowy lat 80. XX w. 2. książk. 'odnoszący się do budowy
ciała lub typu psychiki'
KONSTYTUTYWNY książk. 'będący zasadniczym, podstawowym składnikiem czegoś, ustanawiający to, tworzący':
Fabuła i narracja to konstytutywne elementy dzieł epickich. Orzeczenie to konstytutywna część zdania.

lać. constitutio 'układ, zestawienie praw', potem 'akty ustawodawcze cezarów'; w dawnej Polsce przez konstytucję
rozumiano 'ustawę sejmową'

KONSTYTUCJONALIZM l. w polityce 'pogląd głoszący, że najlepszą formą ustroju państwowego jest monarchia
konstytucyjna': Konstytucjonalizm był głoszony zwłaszcza w XVIII i XIX w. przez ówczesnych teoretyków podziału
władzy państwowej. 2. książk. 'ustrój państwowy oparty na (pisanej) konstytucji': Konstytucjonalizm jest dominującą
w nowoczesnych państwach demokratycznych formą polityczną. 3. w psychologii 'teoria wiążąca cechy psychiczne
człowieka z budową j ego ciała': Konstytucjonalizm jest teorią bardzo starą, myśl o związku budowy ciała i wyglądu
człowieka z jego charakterem wyrażają już starogreccy myśliciele, np. Arystoteles w "Fizjognomice". Do najbardziej
znanych dwudziestowiecznych koncepcji związanych z konstytucjonalizmem należy teoria Emsta Kretschmera.

KONSTYTUCJONALNY 'związany z konstytucjonalizmem w 3. znaczeniu': W typologii Kretschmera rozróżnia się trzy

typy konstytucjonalne: astenik zwany też lep-tosomatykiem, pyknik i atletyk.

niem. Konstitutionalismus od łac. constitutio 'układ, zestawienie'

KONSUL l. 'stały przedstawiciel jakiegoś państwa w innym kraju, chroniący prawa jego obywateli w tym kraju, a także
zajmujący się stosunkami gospodarczymi, kulturalnymi i naukowymi z tym krajem': Konsulem polskim może zostać
zarówno obywatel Polski, jak i obywatel państwa obcego (tzw. konsul honorowy), który reprezentuje interesy Polski i
chroni prawa obywateli polskich w innym - z reguły bardzo odległym i niewielkim - kraju. 2. 'w starożytnym Rzymie, w
okresie republiki:

jeden z dwóch najwyższych urzędników': Konsulowie

dowodzili armią i zwoływali posiedzenia senatu. 3. 'we Francji w latach 1799-1804: jeden z trzech członków rządu
republiki': W 1802 r. Napoleon Bonaparte został mianowany dożywotnim konsulem.

KONSULAT l. 'placówka dyplomatycznajakiegoś państwa na terenie innego państwa, kierowana przez konsula': Do
konsulatu można zwracać się w sprawach bieżących, m.in. w problemach związanych z wymianą gospodarczą i
transportem. 2. w starożytnym Rzymie:

urząd rzymskiego konsula; także: czas jego rządów': Juliusz Cezar objął konsulat w 59 r. p.n.e. Konsulat trwał l rok. 3.
'we Francji w latach 1799-1804: forma rządów sprawowanych przez 3 konsulów': Francuski konsulat tylko pozornie
był kolegialną formą władzy, w rzeczywistości drugi i trzeci konsul mieli głos jedynie doradczy.

KONSULARNY 'związany z konsulem - stałym przedstawicielem jakiegoś państwa w innym kraju albo z konsulatem':
Służba konsularna. Placówka konsularna. <} Paszport konsularny 'paszport blankietowy wydawany przez konsulat
obywatelowi swojego kraju, który przebywa czasowo za granicą i z jakichś względów nie ma ważnego paszportu': Do
Polski wrócił z paszportem konsularnym, który wydano mu w Kolonii.

lać. consul

KONSULTING albo CONSULTING (czytaj: konsulting albo konsalting) 'doradztwo w zakresie spraw związanych z
produkcją, handlem i usługami': Zajmować się konsultingiem. Konsulting handlowy.

KONSULTINGOWY 'dotyczący konsultingu, związany z konsultingiem': Firma konsultingowa. Działania konsultingowe.

ang. consulting

KONSUMPCJA l.oficj. 'jedzenie posiłków, posilanie się':

Amerykański model konsumpcji, zwany "religią Wielkiego Befsztyka". 2. ogólniej 'użytkowanie kupionych towarów':
Konsumpcja proszków do prania stale rośnie.

KONSUMOWAĆ l. oficj. 'jeść': Konsumować zbyt wiele tłuszczów. 2. ogólniej 'użytkować jakiś towar':

Przeciętny Polak konsumuje jedno żelazko na 3 lata.

KONSUMPCYJNY l. 'taki, który jest przeznaczony do konsumpcji (w znaczeniu l. i 2.)': Oleje konsumpcyjne.
Przemysłowe artykuły konsumpcyjne. 2. 'taki, dla którego konsumpcja - kupowanie i użytkowanie towarów -stanowi
główny cel życia, jego naczelną wartość; pozbawiony wyższych ideałów'. Konsumpcyjny model życia. Jest to dla nich
swoisty konsumpcyjny zastrzyk dobrego samopoczucia.

KONSUMPCJONIZM 'postawa, filozofia życia, która polega na przywiązywaniu zbytniej wagi do zdobywania i
posiadania dóbr materialnych przy zaniedbywaniu duchowej strony życia': Konsumpcjonizm jest przekleństwem
społeczeństw zachodnich.

j UWAGA: w tym znaczeniu bywa błędnie używany wyraz || konsumeryzm (zob.).

405

KONSYLIUM

KONTESTACJA

KONSUMENT 'człowiek jako osoba kupująca i zużywająca towary; spożywca': Dyktują wysokie ceny konsumentom
krajowym. Nie interesowała się tym wtedy ani prasa, ani konsumenci artykułów przemysłowych. Handlowi przybył
partner- zorganizowany konsument.

| UWAGA: nie jest właściwe ograniczanie znaczenia wyrazu || konsument tylko do sensu 'ten, który coś je'.

KONSUMENCKI 'taki, który dotyczy konsumenta, związany z konsumentem; konsumenta': Określone postawy
konsumenckie znalazły swój wyraz w tej deklaracji. Organizacje konsumenckie.

KONSUMERYZM 'społeczny ruch obrony konsumentów': Konsumeryzm wygrał pierwszą batalię z handlem. UWAGA:
wyraz ten bywa mylony ze słowem konsum-pcjonizm (zob.).

lać. consumptio 'zużycie, zniszczenie' i consumens 'spożywca';

ang. consummate, consumption i consumerism

KONSYLIUM 'narada lekarzy, mająca na celu postawienie diagnozy i ustalenie metody leczenia': W konsylium
zwołanym przez ordynatora wzięli udział lekarze różnych specjalności. Nic nie pomogły kolejne konsylia -nikt nie umiał
ani rozpoznać choroby, ani zalecić jakiejś terapii.

KONSYLIARZ przestarz. 'lekarz, zwłaszcza lekarz biorący udział w konsylium': Konsyliarze z powagą kiwali brodami nad
omdlewającą cioteczką. łac. consilium 'narada'

KONSYSTENCJA 'spoistość cieczy oraz ciał półpłynnych: twardość, gęstość i lepkość': Krem o półpłynnej konsystencji.
Jednolita konsystencja roztworu. Podejrzana konsystencja zupy.

p.-lac. consistentia od: consistere 'trwać, zatrzymać się'

KONSYSTORZ l. 'zgromadzenie kardynałów pod przewodnictwem papieża': Nominacje na kardynała ogłaszano na
zamkniętych konsystorzach w Watykanie. 2. 'wydział administracyjny kurii w Kościele katolickim' 3. 'w Kościele
protestanckim: rada, będąca najwyższą władzą administracyjno-sądową w diecezji'

KONSYSTORSKI 'związany z konsystorzem - najczęściej w 2. znaczeniu': Sąd konsystorski. () Dziewica konsystorska

'rozwódka, której małżeństwo zostało uznane przez władze kościelne za niebyłe': Wyrażenie dziewica konsystorska
zostało upowszechnione w dwudziestoleciu międzywojennym przez Tadeusza Boya-Żeleńskie-go-

p.-lac. consistorium 'miejsce rady, zebranie' od: consistere 'trwać, zatrzymać się'

KONSZACHTY 'tajemne powiązania, zwłaszcza takie, które wiążą się z nieuczciwymi interesami lub zmową przeciw
komuś': Był w Arras taki, co wszedł w konszachty z rozbójnikami. (Szczypiorski)

od niem. Kundschaft 'zwiad, wywiadywanie się'

KONTAMINACJA l. książk. 'zmieszanie różnych elementów, dające nową całość; także: nowa całość powstająca przez
skrzyżowanie elementów': Kontamina-cja stylów. Ten pogląd to kontaminacja wcześniej przedstawionych koncepcji.
2. w językoznawstwie 'skrzyżowanie dwóch jednostek językowych, dające nową jednostkę; także: ta nowa jednostka':
Chuderlawy to konta-minacja przymiotników: chudy i cherlawy.

KONTAMINOWAĆ l. książk. 'mieszać, łączyć różne elementy': Kontaminować wzory dekoracyjne z różnych epok. 2. w
językoznawstwie 'krzyżować dwie jednostki językowe w nową jednostkę': Skontaminowane jednostki językowe są
często uważane za niepoprawne, np. wyrażenie: goły jak mysz kościelna, które powstaje przez skontaminowanie:
biedny jak mysz kościelna i goły jak święty turecki.

lać. contaminatio 'pomieszanie, zarażenie'

KONTEMPLACJA książk. 'głęboki namysł, rozmyślanie nad czymś; także: obserwowanie i przeżywanie czegoś z
głębokim namysłem i w powadze': Przez długi czas trwał w kontemplacji, milczący, pogrążony we własnych myślach.
Kontemplacja piękna natury.

KONTEMPLOWAĆ książk. 'trwać w stanie kontemplacji; obserwować i przeżywać coś z głębokim namysłem i w
powadze': Z zamkniętymi oczami kontemplował piękno IX Symfonii Ludwika van Beethovena.

KONTEMPLACYJNY książk. 'związany z kontemplacją, skłonny do kontemplacji': Kontemplacyjne wiersze Staffa ze

zbioru "Wysokie drzewa". Był człowiekiem o kontemplacyjnym nastawieniu do życia, przedkładającym rozmyślanie
nad tym, co jest, nad aktywność i chęć zmiany tego. W zakonach kontemplacyjnych, takich jak np. kameduli,
zakonnicy poświęcają się modlitwom i rozmyślaniom.

fr. contemplation z łac. contemplari 'przyglądać się czemuś z uwagą'

KONTENER l. 'trwały pojemnik wielokrotnego użycia, zwykle o znormalizowanych wymiarach, służący do przewozu i
składowania różnych wyrobów': Kontener do butelek z piwem. Jajka przewożono w specjalnych kontenerach. 2. 'w
węższym znaczeniu: metalowa skrzynia o znormalizowanych wymiarach, służąca do transportu towarów, zwłaszcza
transportu drogą morską' : Dźwig ładował na statek wielkie kontenery z bronią i amunicją.

KONTENEROWIEC 'statek przystosowany do przewożenia kontenerów - metalowych skrzyń o znormalizowanych

wymiarach'

KONTENEROWY 'związany z kontenerami, zwłaszcza w 2. znaczeniu': Transport kontenerowy umożliwia szybki

załadunek i rozładunek statku.

ang. container
KONTESTACJA 'podawanie czegoś w wątpliwość, prowadzące aż do protestu, zwłaszcza w ważnych sprawach
politycznych, społecznych albo religijnych; kwestiono-

406

KONTINUUM

II KONTRAKCJA

wanie istniejącego porządku, które prowadzi do buntu przeciw niemu, a znajduje wyraz zarówno w wielkich ruchach
społecznych, jak i w twórczości (literackiej, malarskiej itp.)': Kontestacja młodzieży doprowadziła do wybuchu 68 roku
w całej zachodniej Europie. Zwolennicy kontestacji religijnej są dziś w mniejszości.

KONTESTOWAĆ 'wyrażać swoje poglądy poprzez kontestację': Kontestowaliśmy wtedy wszyscy, ale na barykady poszli
tylko studenci. Czy wówczas naprawdę kontestował, czy tylko się wygłupiał?

KONTESTATOR 'ten, kto kontestuje, buntuje się przeciw zastanej rzeczywistości, kwestionuje publicznie istniejący
porządek': Z młodych kontestatorów lat 60. wyrośli stateczni biznesmeni i ogólnie szanowani burżua.

KONTESTACYJNY 'taki, który zawiera kontestację':

Poezja kontestacyjna.

KONTESTATORSKI 'taki, który dotyczy kontestacji albo kontestatorów': Kontestatorskie ruchy lat 70. Poglądy
kontestatorskie są tak stare jak cywilizacja.

fr. contestation, contester, pierwotnie 'kwestionować'

KONTINUUM l. w matematyce 'zbiór nieskończony równej mocy ze zbiorem wszystkich punktów - albo wszystkich
liczb rzeczywistych - prostej lub jej odcinka' 2. książk. 'coś, co jest ciągłe, zwłaszcza przy tym takie, że trudno w tym
odróżnić poszczególne odcinki': Barwy na jego obrazach miękko przechodziły jedna w drugą tworząc swoiste
kontinuum. Kontinuum czasu, przestrzeni.

lać. continuum od: continuus 'ciągły, nieprzerwany'

KONTO l. 'rachunek w banku, na który klient wpłaca pieniądze albo są one przekazywane na jego życzenie i z którego
może pieniądze wypłacać albo zlecać przekazanie ich komuś': Założył sobie konto w banku, na które firma przelewała
jego zarobki i z którego regulowano stałe opłaty za czynsz oraz raty kredytu. 2. w księgowości 'dwustronny rachunek
w księdze handlowej, w którym rejestruje się wpływy i wydatki': Księgowa zapisywała wpłaty gotówki i przelewy na
konto po jednej, zaś wydatki - po drugiej stronie. 3. przen. 'czyjś rachunek u innych ludzi: jego dobre i złe czyny': Jego
sukcesy poszły na cudze konto. Ten błąd obciąża moje konto.

UWAGA: Słowo konto w swym l. i podstawowym znaczeniu jest charakterystyczne dla języka ogólnego. Bankowcy
częściej używają nazwy rachunek, rozróżniając przy tym cały szereg rachunków, np. ze względu na to, kto jest ich
właścicielem - rachunek osobisty i rachunek firmy, ze względu na regularność wpłat i wypłacanie pieniędzy od razu lub
dopiero za jakiś czas: rachunek oszczędnościowo--rozliczeniowy, rachunek a vista, rachunek terminowy itd.

wl. conto od łac. computus 'rachunek'

KONTRA l. 'w kartach: zobowiązanie do tego, że nie dopuści się, by przeciwnik zebrał deklarowaną liczbę lew':

Podczas licytacji brydżowej wystąpili z kontrą. 2. 'w boksie: cios zadany właśnie atakującemu przeciwnikowi':
Mocna kontra Kubańczyka zwaliła go z nóg. 3. 'sprzeciw, działanie przeciwne wobec tego, co ktoś robi': Nie
spodziewał się z jego strony kontry na zebraniu.

KONTROWAĆ l. 'w kartach: występować z kontrą' 2. 'w boksie: zadawać ciosy przeciwnikowi w momencie, gdy
atakuje': Błyskawicznie skontrował atak Francuza. 3. 'sprzeciwiać się, podejmować działania przeciwne wobec tego, co
robi ktoś inny': Kontrował wszystkie jego próby reform firmy.

lać. contra 'przeciw'

KONTR-, KONTRA- początkowa cząstka wyrazów złożonych, mająca znaczenie 'przeciw, przeciwieństwo,
przeciwstawienie', np. kontratak, kontrofensywa, kontrrewolucja

fr. contre z łac. contra 'przeciw'

KONTRABANDA 'przemyt; także: przemycane towary':

Schwytano szajkę, zajmującą się kontrabandą alkoholu. Celnicy zajęli kontrabandę.

KONTRABANDZISTA 'przemytnik' wl. contrabbando od: contra bando 'przeciw rozporządzeniu'

KONTRADMIRAŁ 'stopień wojskowy w marynarce wojennej odpowiadający stopniowi generała brygady w wojskach
lądowych, skrót: kadm': Kontradmirał to pierwszy z trzech stopni admiralskich.

fr. contre-admiral

KONTRADYKCJA książk. rząd. 'sprzeczność, niezgodność zawarta w czymś': Kontradykcja pojęć. Kontradyk-cja zawarta
w czyjejś wypowiedzi.

KONTRADYKTORYJNY książk. 'polegający na sprzeczności, przeciwstawieniu czegoś, np. różnych opinii':

Kontradyktoryjna forma badania sądowego świadków.

lać. contradictio 'sprzeczność'

KONTRAHENT 'partner w interesach, w handlu; także:

każda ze stron zawierających umowę (zwłaszcza handlową)': Zachodni kontrahent niczego w prezencie nie daje. W
poszukiwaniu kontrahentów nieustannie czyta prasę i penetruje środowiska biznesu.

lać. contrahens 'skupiający' od: contrahere 'ściągać, skupiać'

I KONTRAKCJA w różnych naukach 'ściągnięcie się, skurczenie się czegoś': Forma swego powstała z wyrazu swojego w
wyniku kontrakcji samogłosek. Przy mieszaniu wody i alkoholu etylowego następuje kontrakcja.

od łac. con- 'razem', tractio 'ciągnięcie'

II KONTRAKCJA (czytaj kontr-akcja) 'akcja przeciwna jakiejś innej akcji': Akcja Anglików i kontrakcja drużyny polskiej.
Kontrakcja dyplomatyczna.

złożenie cząstki: kontr- i słowa: akcja

407

KONTRAKT
KONTROWERSJA

KONTRAKT oficj. 'porozumienie stron w jakiejś sprawie, zwykle w formie pisemnej umowy, określającej wzajemne
zobowiązania, warunki i terminy; także: dokument zawierający tę umowę': Firma wygrała przetarg i zawarła kontrakt
na wykonanie prac wykończeniowych w gmachu. Wynegocjowano warunki kontraktu na komputeryzację zakładu.

KONTRAKTOWAĆ oficj. l. 'angażować na podstawie kontraktu': Kontraktował nowych pracowników. 2. 'zawierać

kontrakt, umowę na dostawę czegoś, zwłaszcza płodów rolnych lub zwierząt hodowlanych': Zakontraktował 500 ton
zboża. Dostarczył zakontraktowaną trzodę chlewną.

KONTRAKTACJA oficj. 'zawieranie umowy między producentem rolnym a przedsiębiorstwem skupu na dostawę
określonej ilości płodów rolnych lub zwierząt hodowlanych w pewnym terminie po uzgodnionej cenie':

Kontraktacja buraków cukrowych.

KONTRAKTOWY 'opierający się na kontrakcie, zatrudniony na podstawie kontraktu': W tzw. sejmie kontraktowym,
wybranym 4 czerwca 1989 r., 35% miejsc pochodziło z wolnych wyborów, zaś pozostałe obsadzone były przez PZPR i
jej sojuszników - taki układ sił był rezultatem kontraktu, zawartego podczas obrad "okrągłego stołu" przez władzę i
opozycję. Oprócz osób pracujących na stałe w lecie zatrudniano na dwa, trzy miesiące robotników kontraktowych.

lać. contractus

KONTRALT w muzyce l.'najniższy głos żeński': Śpiewać kontraltem. Głosowi męskiemu towarzyszył kontralt kobiecy. 2.
'śpiewaczka śpiewająca takim głosem': Była znana jako kontralt opery wiedeńskiej.

wl. contralto

KONTRAPUNKT l. w muzyce 'jednoczesne prowadzenie dwu lub więcej linii melodycznych według określonych zasad
tonalnych, harmonicznych i rytmicznych; także: nazwa głosu dokomponowanego do istniejącej już melodii':

Charakterystyczne formy kontrapunktu to fuga i kanon. 2. 'dział teorii muzyki, sztuka takiego zestawiania głosów':

Poznawał prawidła kontrapunktu. 3. 'samodzielna melodia towarzysząca głosowi w utworze wielogłosowym' 4. przen.
'coś uzupełniającego, dopełniającego coś innego':

Interesującym kontrapunktem festiwalu filmowego był pokaz dzieł stworzonych techniką komputerową.

niem. Kontrapunkt od łac. contra 'przeciw', punctum 'nuta'

KONTRASYGNATA (czytaj: kontr-asygnata) w prawie 'podpisanie jakiegoś aktu prawnego przez innego, wysokiego
urzędnika państwowego, zwłaszcza podpisanie aktu wydanego przez głowę państwa - przez premiera lub ministra':
Kontrasygnata ministra oznacza, że przyjął on na siebie polityczną i prawną odpowiedzialność za wcielany w życie akt.

KONTRASYGNOWAĆ wprawie 'dokonywać kontrasygnaty': Ministrowie kontrasygnowali dokumenty otrzymane z

kancelarii królewskiej.

od łac. contra- 'przeciw', signare 'podpisywać'

KONTRATAK l. (czytaj: kontr-atak) w wojsku inaczej:

PRZECIWNATARCIE 'działanie taktyczne broniących się wojsk, polegające na ataku na nacierającego przeciwnika,
zwykle na przeciwnika, który włamał się w głąb obrony, po to, by go odeprzeć i przywrócić pierwotne położenie': Po
kilku godzinach zdołali zatrzymać nacierającego przeciwnika i przeszli do kontrataku. Ich kontratak został odparty. 2.
'w szerokim znaczeniu: atak broniącego się na przeciwnika': Kontratak polskiej drużyny nie powiódł się, przy piłce
znów są Francuzi. Lewica odparła stawiane jej zarzuty i ruszyła do kontrataku, przedstawiając listę oskarżeń pod
adresem prawicowych polityków.

KONTRATAKOWAĆ 'przeprowadzać kontratak w l. lub 2. znaczeniu': Wojska radzieckie w pierwszej fazie bitwy pod
Kurskiem odpierały ataki niemieckie, w drugiej, od 12 lipca 1943 r., zaczęły kontratakować, rozwijając natarcie w
kierunku Zagłębia Donieckiego. W trzeciej rundzie zepchnięty do defensywy bokser zaczął kontratakować.

złożenie cząstki: kontr- i słowa: atak

KONTRKULTURA 'kultura przeciwstawiająca się wzorcom i wartościom kultury ogólnej, oficjalnej, zrodzona z
kontestacji wobec niej lub wywodząca się z kultur marginesu społecznego': Ważnym źródłem dla wielu konte-
stacyjnych kontrkultur, które pojawiły się na Zachodzie w latach 60., była kultura Orientu. Mówiono nawet wówczas o
specyficznym pokoleniu "duchowych Azjatów".

KONTRKULTUROWY 'związany z kontrkulturą': Czy amatorzy graffiti to kolejna grupa kontrkulturowa? Kontrkulturowa
obyczajowość hipisów.

złożenie cząstki: kontr- i słowa: kultura (kalka wyrażenia angielskiego lub francuskiego)

KONTROFENSYWA (czytaj: kontr-ofensywa) 'natarcie wielkimi siłami wojskowymi, które jest odpowiedzią na
uprzednią ofensywę nieprzyjaciela': Po złamaniu pod Kurskiem potęgi pancernej Wehrmachtu Armia Czerwona
przeszła do kontrofensywy.

złożenie cząstki: kontr- i słowa: ofensywa

KONTROFERTA (czytaj: kontr-oferta) 'oferta konkurencyjna, zawierająca dogodniejsze warunki umowy': Od ich
konkurencji otrzymaliśmy kontrofertę, z propozycją wykonania usług taniej i w krótszym terminie.

KONTROWAĆ zob. KONTRA

KONTROWERSJA 'różnica zdań, która może prowadzić do zatargów, rozbieżność w sądach o czymś': Uchwała ta będzie
źródłem kontrowersji wewnątrz Ruchu. Plany zabudowy terenów wokół Pałacu Kultury budzą wiele kontrowersji
wśród architektów i urbanistów.

KONTROWERSYJNY 'taki, który wywołuje kontrowersje, różnice zdań, różne oceny, sprzeczne sądy; sporny':

Jego zasady moralne są co najmniej kontrowersyjne. Był kontrowersyjną postacią na ówczesnej scenie politycznej.
Decyzje podjęte pod wpływem kontrowersyjnych racji politycznych.

408

KONTRREFORMACJA

KONTYNUACJA

UWAGA: wyraz modny, używany często wówczas, gdy nie chce się wprost potępić kogoś lub czegoś, powiedzieć, że
coś się nam nie podoba, nie odpowiada, np.: "kontrowersyjna wypowiedź" (zamiast: wypowiedź nie do przyjęcia),
"kontrowersyjny film" (zamiast: zły, nieudany film).

lać. controversia 'sprzeciw'

KONTRREFORMACJA 'ruch w Kościele katolickim, trwający od polowy XVI w. do końca wieku XVII, przeciwny
reformacji: zmierzający do zahamowania rozprzestrzeniania się protestantyzmu i wewnętrznej odnowy katolicyzmu':
Za początek kontrreformacji przyjmuje się obrady soboru trydenckiego w latach 1545-1563, na którym wypracowano
jednolite stanowisko w wielu kwestiach dotychczas w katolicyzmie rozstrzyganych różnorako lub spornych, np.
stosunku tradycji i Objawienia, problemach związanych z kultem świętych, oraz wprowadzono rozporządzenia
dyscyplinujące hierarchię kościelną i określające jej obowiązki w zakresie szerzenia wiary.

KONTRREFORMACYJNY 'związany z kontrreformacją': Niektórzy historycy, np. Paweł Jasienica, analizują szczególnie
silne w Polsce oddziaływanie ruchów kontrreformacyjnych i wskazują na ich negatywny wpływ na nasze dzieje. Z
drugiej strony podkreśla się pozytywne oddziaływanie kontrreformacji, która przyniosła nową, otwartą religijność,
także ludową, oraz odnowę teologii.

złożenie cząstki: kontr- i słowa: reformacja (pojęcie występujące w bardzo wielu językach europejskich)

KONTRREWOLUCJA 'walka przeciw rewolucji politycznej, zwłaszcza rewolucji, która zwyciężyła; także: ugrupowania
prowadzące tę walkę': Jakobini uzasadniali konieczność wprowadzenia terroru wzmagającą się kontrrewolucją i
przybierającą coraz groźniejsze wymiary interwencją zbrojną innych państw europejskich przeciw Francji. Analiza
działań zbrojnych Piłsudskiego wskazuje, że bynajmniej nie zamierzał on wspomagać sił kontrrewolucji w Rosji, wcale
nie było mu tęskno do carskich porządków.

KONTRREWOLUCJONISTA 'uczestnik lub zwolennik kontrrewolucji': Odziały wojsk francuskich bez trudu pokonały
kontrrewolucjonistów - w większości prostych chłopów z Wandei. Specjalna policja rewolucyjna pod komendą Feliksa
Dzierżyńskiego rozstrzeliwała bez wyroku wszystkich, których podejrzewano o to, że są kontrrewolucjonistami.

złożenie cząstki: kontr- i wyrazu: rewolucja

KONTRTORPEDOWIEC dziś częściej: NISZCZYCIEL 'okręt wojenny mniejszy niż pancernik lub krążownik, wyposażony w
wyrzutnie torped, lekkie działa i wyrzutnie rakietowe': Konwój statków handlowych osłaniały kontrtorpedowce.

złożenie cząstki: kontr- i słowa: torpedowiec

KONTRYBUCJA 'danina nakładana przez zwycięskie w wojnie państwo na państwo przegrane; także: danina

nakładana na ludność okupowanego terytorium lub świadczenia przymusowe pobierane przez wojsko': Po przegranej
wojnie z Turcją Polska miała zapłacić wysoką kontrybucję. Szwedzi nałożyli na szlachtę kontrybucję.

lać. contributio

KONTUSZ 'wierzchni strój polskiej szlachty od XVI w.:

długa, sięgająca za kolana suknia, z przodu zapinana na haftki albo guzy, przewiązana pasem, mająca rozcięte rękawy,
tzw. wyloty, które przy niektórych czynnościach zarzucano do tyłu, by nie przeszkadzały': Poloneza czas zacząć!
Podkomorzy rusza /Iz lekka zarzuciwszy wyloty kontusza, /1 wąsa podkręcając, podał rękę Zosi /1 skłoniwszy się
grzecznie w pierwszą parę prosi [...] Nad murawą czerwone połyskająbuty, / Bije blask z karabeli, świeci się pas suty
[...]. (Mickiewicz)

KONTUSZOWY 'związany z kontuszem': Najsłynniejsze pasy kontuszowe wyrabiano w Słucku.

węg. kóntósz (kontusz to strój wschodni, moda na ten strój dotarła do Polski z Węgier)

KONTUZJA 'mechaniczne uszkodzenie ciała, zwłaszcza niezbyt ciężkie obrażenia zewnętrzne, odniesione w czasie
uprawiania sportu lub w wypadku': W czasie treningu doznał kontuzji kolana. Uległ kontuzji w wypadku.

KONTUZJOWAĆ 'ulec kontuzji; rzadziej: spowodować kontuzję': Kontuzjowany bramkarz został zniesiony z boiska.

tac. contusio 'stłuczenie'

KONTYNGENT l. 'ogólnie: pewna liczba czegoś, przydział jakichś środków, towarów, osób': Kontyngent proszku do
prania dla całego powiatu. 2. 'maksymalna ilość niektórych towarów, które dopuszcza się w imporcie albo eksporcie,
ustalana w umowach międzypaństwowych, rzadziej -jednostronnie': Zakładaj ą one otwieranie rynków Wschodu na
nasze towary i nieco większe kontyngenty. 3. 'oddział przeznaczony do wypełniania jakiegoś zadania': Żołnierze z
kontyngentu wojsk ONZ w Libanie. Dodatkowy kontyngent obserwatorów uda się do południowej Osetii. 4. przestarz.
'obowiązkowe dostawy pewnych towarów dla państwa wymagane od określonych grup ludności (głównie od
chłopów)':

Ostatnie kontyngenty zniesiono bodajże dopiero w latach 60.

lać. contingens od: contingere 'przypaść w udziale', w znaczeniu 3. zapożyczenie z ang. contingent

KONTYNGENTYZM 'to samo, co akcydentalizm'

od łac. contingens 'zdarzający się, przypadający'

KONTYNUACJA 'wykonywanie dalej jakiejś czynności, dalszy ciąg czegoś': Lekarz uznał, że konieczna jest kontynuacja
leczenia. Minister zapowiedział kontynuację dotychczasowej polityki w dziedzinie ochrony śro-

409

KONURBACJA

KONWERS

dowiska naturalnego. "Nie ma mocnych" Sylwestra Chęcińskiego to kontynuacja filmu "Sami swoi".

KONTYNUATOR 'osoba, organizacja, instytucja itd., które coś kontynuują': Kontynuator tradycji romantycznych.
Organizacja Narodów Zjednoczonych jest kontynuatorem przedwojennej Ligi Narodów, ma jednak znacznie większą
niż tamta organizacja możliwość wpływania na bieg spraw międzynarodowych.

KONTYNUOWAĆ 'wykonywać dalej jakąś czynność, przedłużać trwanie, istnienie czegoś': Kontynuować naukę w
liceum. Po przerwie kontynuowano obrady. Harcerstwo kontynuuje tradycje skautingu.

tac. continuatio 'przedłużenie'

KONURBACJA inaczej: AGLOMERACJA POLICEN-TRYCZNA w geografii 'aglomeracja miejsko-prze-mysłowa, w której

żadne ze składowych miast nie dominuje wyraźnie nad pozostałymi': Przykładem konurba-cji w Polsce jest Górnośląski
Okręg Przemysłowy, a w Niemczech - Zagłębie Ruhry.

ang. conurbation od łac. con- 'razem', urbs 'miasto'

KONWEJER l. inaczej: TAŚMOCIĄG 'urządzenie transportowe, składające się z przesuwnej taśmy rozpiętej na
specjalnych bębnach, które wprawiają ją w ruch': Kon-wejer służy do przenoszenia niewielkich przedmiotów, np.
węgla w górnictwie lub cegieł na budowie. 2. śród. 'metoda wymuszania zeznań polegająca na ciągłym
przesłuchiwaniu jakiejś osoby przez zmieniających się ("taśmowo") śledczych': Oprawcy stalinowscy stosowali
konwejer i tortury w śledztwie.

ang. conveyor albo conveyer

KONWEKCJA CIEPŁA w fizyce 'przenoszenie ciepła w jakimś układzie wraz z materią': Naturalna konwekcja wynika z
różnicy gęstości między częściami układu o różnej temperaturze, co powoduje np. unoszenie się ciepłego powietrza
lub rozgrzanej cieczy ku górze. Konwekcja odgrywa zasadniczą rolę w procesach atmosferycznych, jest też
wykorzystywana w ogrzewaniu mieszkań.

KONWEKTOR 'grzejnik (parowy lub wodny) mający obudowę umożliwiającą regulowany i skierowany przepływ ciepła
na zasadzie konwekcji': Wymienił tradycyjne grzejniki na konwektory.

KONWEKCYJNY 'związany z konwekcją lub praktycznym wykorzystaniem tego procesu fizycznego': Konwekcyjne
przemieszczanie się cieczy. Grzejnik konwekcyjny.

od łac. convectio 'zwożenie'

KONWENANS 'zbiór przyjętych w pewnym środowisku sposobów zachowania się, zwłaszcza sposobów tradycyjnych':
Podejść i usiąść na kolanach króla? - tego zabraniał konwenans i dworska etykieta.

KONWENANSE 'przyjęte sposoby zachowania się w towarzystwie, zwłaszcza sposoby tradycyjne i odbierane

jako nieco sztuczne': Mówmy szczerze, niepotrzebne są nam konwenanse! Ciotka zachowuje konwenanse.

fr. convenance

I KONWENCJA l. 'normy zachowania, postępowania, przyjęte w jakimś środowisku; umowne zachowywanie się': Nie
przestrzegając konwencji, spóźnił się o godzinę na przyjęcie. Konwencje towarzyskie. 2. 'artystyczna umowność
określonego typu, według której tworzy się dzieło': Przestrzeganie konwencji romantycznej jest charakterystyczne dla
"Kordiana". Postmodernistyczna gra z konwencjami malarskimi. 3. 'typ umowy międzynarodowej': Konwencja
genewska.

KONWENCJONALNY l. 'oparty na konwencji - normie zachowania się; grzecznościowy, zdawkowy, nie mający
praktycznego znaczenia': Konwencjonalnym gestem wskazała mu krzesło. Konwencjonalny uśmiech. Konwencjonalne
pochwały. 2. 'oparty na konwencji - umowie': Każdy alfabet ma charakter konwencjonalny. 3. 'nienowoczesny,
tradycyjny, standardowy': Broń konwencjonalna. Konwencjonalne grzejniki elektryczne.

lać. conventio 'umowa' i conventionalis 'umowny'; w znaczeniu 3. zapożyczenie z ang. conventional

II KONWENCJA 'przedwyborczy zjazd partii politycznej': Konwencja Partii Republikańskiej. Krajowa konwencja Unii
Wolności. Zajmą się tym konwencje, to znaczy zjazdy delegatów lub wszystkich członków partii w regionach.

ang. conyention 'wielkie zebranie, zlot'

KONWENT l. 'organ pomocniczy w parlamencie, zwykle grupa parlamentarzystów z różnych klubów wraz z
przedstawicielami prezydium parlamentu': Konwent Seniorów, złożony z przedstawicieli prezydium sejmu i
reprezentantów poszczególnych klubów poselskich, zajmuje się organizacją prac sejmu. 2. 'zgromadzenie, zebranie,
zwłaszcza partii politycznej na Zachodzie': Konwent Partii Demokratycznej miał zdecydować o wyborze kandydata w
zbliżających się wyborach prezydenckich. 3. 'nazwa organów ustawodawczych, funkcjonujących w różnych czasach w
różnych krajach': Konwent Narodowy, działający w rewolucyjnej Francji w latach 1792-1795 zniósł monarchię i
proklamował republikę. 4. 'zgromadzenie zakonne, klasztor': Za trumną postępował w milczeniu cały konwent. Wszedł
w mury konwentu.

lać. conyentus 'zebrany, zgromadzony'

KONWEKTYKIEL 'zebranie, zwłaszcza tajne (dziś zwykle z odcieniem żartu); dawniej także: potajemne spotkanie
członków sekty religij nej': Śmieszyły j ą te rodzinne konwektykle, na których stare ciotki snuły wielkie i tajemne plany.

niem. K.onvektikel 'tajne zebranie' KONWERS zob. pod hasłem KONWERSJA

410

KONWERGENCJA

KONWÓJ

KONWERGENCJA l. książk. 'upodabnianie się rzeczy wyjściowo, genetycznie różnych': Konwergencja światopoglądów.
2. w biologii 'upodabnianie się pod względem budowy ciała i funkcji narządów - organizmów wyjściowo, genetycznie
niespokrewnionych ze sobą, będące wynikiem przystosowania do życia w podobnych warunkach': Przejawem
konwergencji jest np. podobny, opływowy kształt ciała u różnych zwierząt żyjących w wodzie, np. ryb i ssaków
(wielorybów i delfinów). 3. w etnografii i antropologii 'podobieństwo zjawisk i form kulturowych występujących w
różnych i odizolowanych społecznościach, w których występują jednak podobne uwarunkowania socjologiczne i
naturalne': Teoria konwergencji kulturowej była rozwijana przez antropologów amerykańskich, m.in. słynnego Franza
Boasa. 3. w medycynie 'ruch zbieżny oka, przecinanie się linii wzroku przy patrzeniu na bliskie przedmioty' 4. w
psychologii 'współdziałanie czynników wrodzonych i środowiskowych w rozwoju dziecka'

fr. conyergence od łac. śr. convergere 'zbiegać się'

KONWERSACJA l. książk. 'rozmowa, zwłaszcza kulturalna rozmowa w dobrym towarzystwie': Między gośćmi wywiązała
się żywa konwersacja. 2. 'metoda uczenia języka obcego, polegająca na rozmowie lektora ze studentami, zazwyczaj
połączonej z wyjaśnieniami trudniejszych form językowych': W piątek po południu miał godzinę konwersacji z
angielskiego.

KONWERSOWAĆ książk. 'rozmawiać z kimś': Konwersował z profesorem.

KONWERSACYJNY l. książk. 'związany z konwersacją-rozmową': Reguły konwersacyjne. 2. 'związany z konwersacją -

metodą nauczania': Metoda konwer-sacyjna jest bardzo skuteczna, gdy chodzi o rozwijanie aktywnych zdolności
językowych. 2. 'rozmównica w klasztorze': Przeszli do konwersatorium.

fr. corwersation od łac. conversatio 'obcowanie z kimś'

KONWERSATORIUM l. 'forma zajęć dydaktycznych w szkole wyższej, polegająca na prowadzeniu ze studentami

rozmów i dyskusji na wybrany temat': Konwersatoria to zazwyczaj zajęcia dodatkowe, wybierane przez samych
studentów, uzupełniające podstawowy kurs wiedzy z jakiejś dziedziny.

KONWERSATORYJNY 'związany z konwersatorium, mający charakter konwersatorium': Sala konwersatoryj-na. Na

Wydziale Polonistyki studenci mają do wyboru dziesiątki zajęć konwersatoryjnych z zakresu literatury i kultury polskiej
oraz języka polskiego.

n.-lać. conversatorium od łac. conversari 'obracać się, obcować'

KONWERSJA l. 'zmiana wyznania w obrębie chrześcijaństwa, zwłaszcza-przejście na katolicyzm; nawrócenie':

Konwersja arian nie była w tym czasie zjawiskiem częstym. 2. w ekonomii 'zmiana dotychczas obowiązujących
warunków pożyczki, takich jak termin spłaty, wysokość oprocentowania itp. (zwykle zmiana na warunki korzystniejsze
dla dłużnika)': Trwają rozmowy w sprawie konwersji polskiego długu. 3. 'przystosowanie czegoś do jakichś innych
celów, zmiana jakiejś działalności itp.': Zaprzestanie konwersji fabryk zbrojeniowych na potrzeby cywilne. 4. w
informatyce 'zmiana zapisu z jednego języka na inny lub z jednej wersji języka na inną- bez zmiany treści informacji':
Konwersja plików.

KONWERTYTA 'osoba, która zmieniła wyznanie religijne': Konwertyci przejawiają często wielką gorliwość w głoszeniu i
przestrzeganiu zasad nowej religii. Typowym tego przykładem jest słynny piosenkarz amerykański Cat Stevens, od
1975 r. muzułmanin, który w 1989 r. poparł oficjalnie wyrok śmierci wydany przez irańskich fundamentalistów na
pisarza Salmana Rushdiego za jego książkę "Szatańskie wersety".

KONWERTER l. inaczej: PRZETWORNIK, rzadziej KONWERTOR 'urządzenie przetwarzające jakiś rodzaj sygnałów,
danych lub energii na inny': Konwerter przetwarzający sygnał analogowy na cyfrowy. Konwerter napięcia,
częstotliwości. Konwerter zapisów z taśmy magnetycznej na karty perforowane i odwrotnie. 2. w informatyce
'program komputerowy dokonujący konwersji'

KONWERTOR w hutnictwie 'urządzenie w postaci przechylnego zbiornika z blachy stalowej, wyłożonego materiałem
ogniotrwałym, służące do otrzymywania stali z ciekłej surówki oraz miedzi z kamienia miedziowego w wyniku procesu
utleniania w bardzo wysokiej temperaturze'

KONWERTOWAĆ l. w informatyce 'dokonywać konwersji': Na ekranie komputera pojawiła się ikona z pytaniem, czy
program ma skonwertować pliki na nowszą wersję tego samego edytora tekstu. 2. w ekonomii 'dokonać konwersji
pożyczki': Skonwertować część zadłużenia na inwestycje ekologiczne.

tac. conversio 'odwrócenie', w znaczeniu 2. i 3. zapożyczenie z ang. conversion

KONWOKACJA l. w historii 'zwołanie sejmu' 2. 'to samo, co sejm konwokacyjny'

SEJM KONWOKACYJNY 'w dawnej Polsce: sejm zwoływany podczas bezkrólewia, mający za zadanie zabezpieczyć
państwo do czasu wyboru króla, ustalić termin elekcji i sformułować pacta conventa'

tac. convocatio

KONWÓJ l. 'grupa więźniów lub jeńców, prowadzonych lub przewożonych pod strażą; także: grupa strażników
pilnujących ich': Wielu jeńców w konwoju było rannych i chorych. Niemiecki konwój był bardzo dobrze uzbrojony. 2.
'kolumna pojazdów lub grupa statków, eskortowana przez oddziały wojskowe lub okręty na terenach objętych wojną':
Do głodujących ludzi dotarł konwój z pomocą humanitarną. Hitlerowskie łodzie podwodne atakowały w czasie II
wojny światowej alianckie konwoje płynące do Murmańska.

KONWOJENT 'osoba należąca do grupy strzegącej więźniów lub jeńców albo ochraniającej jakiś transport':

411

KOOPERACJA

KOPULACJA

Pod bank przyjechał z konwojentami z firmy ochroniarskiej.

KONWOJOWAĆ 'prowadzić ludzi pod strażą, ochraniać jakiś transport': Konwojowali więźniów w drodze do sądu.
Wokół statków handlowych płynęły okręty konwojujące.

fr. convoi od: convoyer 'odprowadzać'

KOOPERACJA 'współpraca produkcyjna między przedsiębiorstwami, wspólne wytwarzanie jakiegoś towaru':

Kooperacja między naszymi zakładami dotyczy niewielu jeszcze produktów.

KOOPEROWAĆ 'uczestniczyć w kooperacji, współwy-twarzać jakiś towar': "Elbud" kooperuje z największymi firmami
europejskimi.
KOOPERANT 'zakład, który uczestniczy w kooperacji':

Kooperant turecki przystąpił do wyrobu przecieru.

KOOPERACYJNY 'związany z kooperacją': Umowa kooperacyjna.

KOOPERATYWA 'dawniej: zrzeszenie produkcyjne, spółdzielnia': Niektórzy socjaliści utopijni w XIX w. wyobrażali sobie,
że robotnicy zorganizują się we współdziałające ze sobą kooperatywy.

KOOPERATYWNY 'dawniej: związany z kooperatywą, spółdzielczy': Kooperatywna forma własności.

lać. cooperatio 'współpraca'

KOOPTACJA oficj. 'powołanie nowego członka lub nowych członków w skład jakiegoś organu kolegialnego, np. komisji,
prezydium, dokonane przez ten organ, a nie w drodze wyborów': Wyjazd zagraniczny jednej osoby ze składu naszej
komisji i choroba drugiej sprawiły, że musieliśmy dokonać kooptacji nowych członków.

KOOPTOWAĆ oficj. 'uzupełniać składjakiegoś organu kolegialnego przez kooptację': Kooptować nowych członków
zarządu, (zob. też wyjaśnienia pod częstszą formą dokonaną: DOKOOPTOWAĆ)

lać. cooptatio

KOORDYNACJA 'stan czegoś, charakteryzujący się współgraniem, harmonią elementów lub czynności składających się
na to; także: porządkowanie elementów lub organizowanie czynności, które się na coś składają': U chorego
stwierdzono brak koordynacji ruchów. Ministerstwo zajmuje się koordynacją działań na rzecz ochrony środowiska.

KOORDYNATOR 'osoba lub instytucja, które zajmują się koordynacją jakichś działań': Koordynator programu
badawczego opracował szczegółowy harmonogram prac naukowych, które należy wykonać.

KOORDYNOWAĆ 'zajmować się koordynacją jakichś działań: organizowaniem ich w taki sposób, aby płynnie, łącząc się
ze sobą, zmierzały do wyznaczonego celu':

Koordynować poszczególne etapy produkcji. Dyrektor

stwierdził, że należy skoordynować terminy dostaw. Nauczanie matematyki zostało skoordynowane z programem
fizyki.

KOORDYNACYJNY 'związany z koordynacją, służący jej': Plan koordynacyjny. Działania koordynacyjne.

od łac. coordinatio 'uzgodnienie'

KOPRO- cząstka wyrazów złożonych o znaczeniu 'kał', wskazująca na związek ich znaczenia z kałem, odchodami,
gnojem, np. koprofagia, koprofilia

gr. koprós 'kał'

KOPRODUKCJA 'wspólne produkowanie czegoś, zwłaszcza filmu, przez różne firmy lub państwa; także: wytwór takiego
działania, zwłaszcza wspólnie nakręcony film':

Film zrealizowano w koprodukcji polsko-francuskiej. Ten film to polsko-ukraińska koprodukcja.

KOPRODUCENT 'firma lub państwo, biorące udział w koprodukcji': Francja jest koproducentem filmu "Biały" w
reżyserii Krzysztofa Kieślowskiego.

KOPRODUKCYJNY 'związany z koprodukcją': Umowa koprodukcyjna.

UWAGA: Często spotykanym błędem jest forma: koopro-dukcja. Powstaje ona przez analogię do (poprawnych):
koordynacja, kooperacja, a jest dlatego niewłaściwa, że koprodukcja to złożenie cząstki: ko- i słowa: produkcja
(podczas gdy koordynacja to złożenie: ko- i słowa: ordynacja).

złożenie cząstki: ko- i słowa: produkcja

KOPROFAGIA w biologii 'zjadanie kału': Koprofagia występuje niekiedy np. u psów i świń. Zwykle odróżnia się od niej
zjawisko zwane cekotrofią, polegające na zjadaniu przez niektóre zwierzęta, np. gryzonie, pewnych części własnego
kani, co jest im potrzebne do prawidłowego trawienia.

KOPROFAGI w biologii 'zwierzęta, które odżywiają się substancjami pokarmowymi zawartymi w kale innych zwierząt
roślinożernych': Do koprofagów należy żuk gnojak.

gr. kópros 'odchody, gnój', phagó 'pożeram'

KOPROFILIA 'zboczenie seksualne, polegające na doznawaniu podniecenia i rozkoszy w kontakcie z odchodami

partnera, oglądaniu go podczas załatwiania się itd.'

KOPROFIL 'osoba cierpiąca na koprofilię': Obejrzał fragment filmu pornograficznego przeznaczonego dla koprofilów,
który normalnemu człowiekowi mógł się skojarzyć ze wszystkim chyba oprócz miłości i seksu.

gr. kópros 'odchody, gnój', philia 'miłość, przyjaźń'

KOPULACJA l.ksiąźk. 'zespolenie się na pewien czas samca i samicy po to, by wprowadzić do dróg rodnych samicy
spermę': Kopulacja żubrów. Kopulacja lisów. Opisane w "Malowanym ptaku" Kosińskiego stosunki

412

KORAN

KORELACJA

płciowe bohaterów przypominają raczej kopulację zwierząt niż życie seksualne człowieka. 2. w biologii 'łączenie się w
procesie zapłodnienia komórek płciowych, czyli gamet, w zygotę'

KOPULOWAĆ książk. 'łączyć się w akcie kopulacji':

W dawnych czasach kobietom nie pozwalano patrzeć na kopulujące konie.

KOPULACYJNY książk. 'związany z kopulacją, służący do kopulacji': Ruchy kopulacyjne. Narządy kopulacyjne.

lać. copulatio 'połączenie'

KORAN 'święta księga religii islamskiej, zawierająca objawienie Mahometa, zasady wiary i moralności, przepisy prawa,
a także wiele opowieści arabskich i pouczeń':

Muzułmanie wierzą, że Koran istniał zawsze w niebie, zaś Mahometowi został objawiony przez archanioła Gabriela.
Koran został spisany ok. połowy VI w. naszej ery.

KORANICZNY 'związany z Koranem': Prawo koranicz-ne. Interpretacje koranicznych opowiadań i przestróg.

ar. qur' an, dosłownie 'czytanie'

KORDEGARDA 'pomieszczenie dla warty wojskowej, zwłaszcza dla straży pałacowej - zwykle wolno stojący niewielki
budynek w pobliżu głównej bramy wjazdowej': Kordegarda pałacowa. Schwytano go i zaprowadzono do kordegardy.

fr. corps du gardę

KORDIALNY 'serdeczny i wylewny, ale zarazem nieco protekcjonalny': Był to człowiek kordialny, ale nie spo-ufalał się z
każdą nowo poznaną osobą. Prezes objął go kordialnym gestem i poklepał, a potem obiecał pomoc.

lać. sr. cordialis od łac. cór, dopełniacz: cordis 'serce'

KORDIAŁ przestarz. 'wzmacniający trunek': Nalała. Gość się popatrzył w szkło: Zacny - powiada - kordiał. (Gałczyński)
Popróbował pysznego, kasztelańskiego miodu, mlasnął i wyszeptał: - To kordiał, jakiego potrzebowałem.

lać. śr. cordiale 'to, co wzmacnia serce' od: cordialis 'serdeczny'

KORDON l. 'żołnierze, policjanci lub członkowie służby porządkowej, ustawieni jeden obok drugiego dla utrzymania
porządku': Kordon policji oddzielał obydwie grupy kibiców. Demonstranci przerwali wojskowy kordon. 2. 'posterunki
wojskowe rozmieszczone wzdłuż granicy dla jej obrony i kontroli ruchu w jej rejonie':

Ustawiono kordon graniczny.

fr. cordon 'struna, sznur'

KOREFERAT książk. 'referat uzupełniający inny, podstawowy referat, zazwyczaj przedstawiający dane zagadnienie w
nieco odmienny sposób': Po wystąpieniu historyka na temat zarobkowej emigracji artystów z Włoch i Holandii do
szesnastowiecznej Polski wysłuchaliśmy

krótkiego koreferatu językoznawcy, poświęconego słowom i pojęciom odnoszącym się do sztuki w dawnym języku
polskim.

KOREFERENT książk. 'osoba występująca z korefera-tem, będąca autorem koreferatu': Koreferent nie zgodził się z
niektórymi tezami przedstawionymi w głównym referacie.

złożenie cząstki: ko- i stówa: referat

KOREKTA l. 'poprawianie czegoś, usuwanie błędów i nieprawidłowości, dostosowywanie tego do zmienionej sytuacji;
także: wprowadzone w czymś poprawki, zmiany': Tekst artykułu wymaga korekty językowej i merytorycznej, zbyt
wiele w nim błędnych wyrażeń, a także pomyłek merytorycznych, by mógł być opublikowany. Ustawa o podatku
dochodowym po korekcie wróciła pod obrady komisji sejmowej. W trakcie budowy domu dokonano drobnych korekt
pierwotnego planu budynku. 2. 'to samo, co korekcja' 3. w muzyce 'strojenie strunowych instrumentów muzycznych'

KOREKTOR l. 'osoba wykonująca korektę próbnych odbitek drukarskich' 2. 'biała emulsja (w pisaku lub buteleczce),
służąca do zamazywania błędów maszynopisu' 3. 'urządzenie usuwające usterki czegoś, nadające temu pożądane
właściwości': Korektor uzębienia. Korektor dźwięku.

KORYGOWAĆ l. 'poprawiać, prostować, usuwać błędy': Nie jest moim zadaniem korygowanie błędów maszynistki.
Paru funkcjonariuszy policji tłumaczyło, ostrzegało, korygowało plotki i błędne opinie. Ty robisz głupstwa, a ja muszę
je potem korygować. 2. 'nadawać czemuś pożądane właściwości': Ta sukienka znakomicie koryguje linię bioder.

KOREKTORSKI 'związany z korektorem - osobą wykonującą korektę próbnych odbitek drukarskich': Znaki korektorskie.
Uwagi korektorskie.

KOREKCJA książk. 'nadawanie czemuś pożądanych właściwości, zazwyczaj polegające na poprawianiu tego w jakiś
sposób': Korekcja linii ust. Korekcja prototypu silnika.
KOREKCYJNY 'nadający czemuś pożądane właściwości, zazwyczaj przez poprawienie tego': Filtr korekcyjny. Korekcyjne
wkładki do obuwia.

KOREKTURA książk. 'poprawianie czegoś, zwłaszcza usuwanie nieprawidłowości w kodeksach i ustawach; także:
wniesione do nich poprawki': Prawnicy dokonali ko-rektury projektu ustawy. Do kodeksu wniesiono drobne korektury.

KOREKTYWA l. książk. 'poprawka wniesiona do jakiejś ustawy, planu lub projektu': Uchwalone na przyszły rok
założenia wymagały drobnych korektyw. 2. 'gimnastyka korektywna': Chodziła z dzieckiem na ko-rektywę.

od łac. correctus 'poprawiony'

KORELACJA książk. 'wzajemne powiązanie zdarzeń, zjawisk, pojęć itp., ich współzależność': Wzrost gospodar-

413

KORESPONDOWAĆ

KORRIDA albo CORRIDA

czy i stabilizacja kursu złotówki pozostają ze sobą w ścisłej korelacji. Istnieje zastanawiająca korelacja między
tchórzostwem i okrucieństwem. Korelacja produkcji z potrzebami rynku. Korelacje w biologii, fizjologii i statystyce.
Korelacja, w której występowaniu jakiejś cechy lub wzrostowi jej natężenia albo wielkości towarzyszy występowanie
innej cechy, wzrost jej natężenia albo wielkości - nazywa się korelacją prostą lub dodatnią;

gdy jest odwrotnie - mówi się o korelacji odwrotnej albo ujemnej.

KORELAT książk 'zjawisko, rzecz, proces, który pozostaje w korelacji, we wzajemnej zależności z innym zjawiskiem,
procesem, z inną rzeczą; odpowiednik czegoś': Styl tych opowiadań jest korelatem niezwykłej wrażliwości autora.
Drzewo i owoc to korelaty ze znanego z Biblii powiedzenia: "Nie ma drzewa dobrego, które by rodziło złe owoce, ani
złego, które by rodziło owoc dobry".

KORELOWAĆ książk. 'pozostawać we wpółzależnoś-ci, być ze sobą powiązanym; także: wiązać': Trzeba zawsze
korelować wyjazdy służbowe osób z grona kierowniczego z terminami posiedzeń zarządu firmy.

KORELACYJNY albo KORELATYWNY książk. 'będący w korelacji': Korelacyjne cechy. Pojęcia korela-tywne.

fr. correlation od łac. co- i relatio

KORESPONDOWAĆ l. 'pisać do kogoś listy, wymieniać się listami, pismami itp.': Od wielu lat korespondowali z rodziną
w Australii, teraz mieli się spotkać. 2. 'być stosownym do czegoś, odpowiadać czemuś, pozostawać z czymś w
związku': Z tym ponurym obrazem sytuacji, kreślonym przez opozycję, nie korespondują wyniki gospodarcze
opublikowane przez GUS.

UWAGA: w 2. znaczeniu wyraz modny, nadużywany, lepiej używać określeń: coś odpowiada czemuś, jest właściwe,
stosowne.

niem. korrespondieren, fr. correspondre z łac. correspondere; w znaczeniu 2. ang. correspond

KORPORACJA l. 'wielka, zwykle międzynarodowa firma, pod względem prawnym będąca najczęściej spółką akcyjną lub
grupa firm, działających pod jednym zarządem i stanowiących jedną osobę prawną': Polskie zakłady prowadzą
negocjacje z jedną z największych korporacji samochodowych w Europie. IBM należy do najpotężniejszych korporacji
w branży komputerowej. 2. 'zrzeszenie osób, zarejestrowane prawnie, realizujące pewne cele społeczne, polityczne
lub ekonomiczne': Korporacja rzemieślnicza. Korporacja kupiecka.
KORPORANT 'członek korporacji, zwłaszcza w 2. znaczeniu'

KORPORACYJNY l. 'związany z korporacją': Korporacyjny związek firm. 2. 'realizujący zasady korporac-jonizmu':

Państwo korporacyjne.

KORPORACJONIZM 'system społeczno-ekonomiczny, polegający na wymuszanej przez władze państwowe

współpracy między związkami zawodowymi a organizacjami pracodawców': Korporacjonizm rozwinął się m.in. pod
rządami faszystów we Włoszech i Hiszpanii. System ten realizuje idee solidaryzmu społecznego, dlatego był popierany
przez Kościół katolicki.

ang. corporation (w l. znaczeniu) od łac. corporatio 'związek'

KORPULENTNY 'tęgi, dość otyły': W drzwiach ukazał się niewysoki, korpulentny jegomość. Korpulentna kobieta.

tac. corpulentus od: corpus 'ciało'

KORPUS l. 'tułów, ciało człowieka lub zwierzęcia oprócz kończyn i głowy': Bokser zadawał mocne ciosy w korpus,
bardzo osłabiające przeciwnika, l.przen. 'główna, zwarta, stanowiąca bryłę część budowli, jakiejś maszyny, urządzenia
lub pojazdu': Korpus katedry. Korpus obrabiarki. Korpus rakiety. 3. w wojsku 'duża jednostka taktyczna, składająca się
z kilku brygad lub dywizji, wchodząca w skład armii lub działająca samodzielnie':

Na czele niemieckiego "Korpusu Afrykańskiego" ("Afrikakorps") stał słynny dowódca - feldmarszałek Erwin Rommel,
zwany "Lisem Pustyni". 4. 'zbiorowość żołnierzy pewnej kategorii, wyróżnianej ze względu na stopień wojskowy':
Korpus oficerów. Korpus podoficerów. () Korpus dyplomatyczny 'ogół przedstawicieli dyplomatycznych państw
obcych, akredytowanych w danym państwie' () Korpus konsularny 'ogół konsulów państw obcych w jakiejś
miejscowości państwa pobytu lub w całym tym państwie'

tac. corpus 'ciało'

KORPUSKUŁA w fizyce 'cząsteczka, drobina': Zgodnie ze współczesnymi poglądami światło to strumień korpu-skuł -
kwantów promieniowania elektromagnetycznego, zwanych fotonami.

KORPUSKULARNY w fizyce 'złożony z cząsteczek, drobin': Korpuskulama teońa rozpatruje zjawiska fizyczne jako
rezultat działania wielkiej liczby drobnych cząstek, korpuskuł. Porównywali argumenty przemawiające za
korpuskulamą naturą światła z tymi, które wskazują na jego naturę falową.

od łac. corpusculum 'ciałko'

KORRAL 'zagroda dla zwierząt, ogrodzona płotem lub siatką, zwłaszcza taka zagroda w Ameryce': Na noc meksykańscy
pasterze zaganiali zwierzęta do obszernego korralu.

hiszp. corral

KORRIDA albo CORRIDA (czytaj: korida) 'walka z bykiem na arenie, rozgrywana według ustalonych reguł':

Korridajest szczególnie popularna w Hiszpanii. Głównym bohaterem korridyjest matador, który drażni byka czerwoną
płachtą, muletą, i zadaje mu śmiertelny cios szpadą.

hiszp. corrida de toros 'walka byków'

414
KORSARZ

KOSMO-

KORSARZ l. 'rozbójnik morski, niekiedy służący jakiemuś władcy w walce z przeciwnikiem, to samo, co kaper': W 1581
r. słynny korsarz, Francis Drakę, otrzymał od królowej Elżbiety I szlachectwo za swe zasługi dla korony brytyjskiej.

wl. corsaro od łac. cursus 'bieg, pogoń'

KORSO l. 'szeroka, piękna aleja miejska, miejsce spacerów i spotkań': Wieczorami przechadzali się po korsie. 2. 'wesoły
pochód ulicami miasta z towarzyszeniem samochodów i innych pojazdów, przybranych kwiatami, popularny we
Włoszech i południowej Francji': Obejrzeliśmy doroczne korso.

wt. corso

I KORT 'plac do gry w tenisa': Kort do gry pojedynczej ma długość (obu boisk) 23,77 i szerokość 8,23 m. Kort
dogrypodwójnejjestszerszyzkażdej strony o l, 3 7 m.

I KORTOWY 'związany z kortem - placem do gry w tenisa': Nawierzchnia kortowa.

ang. court, pierwotnie 'podwórze'

II KORT 'ciężka wełniana tkanina o złożonym splocie':

Kort jest używany do szycia garniturów i wierzchnich okryć.

II KORTOWY 'związany z kortem - tkaniną, uszyty z kortu': Płaszcz kortowy.

ang. cord

KORTEZY 'zgromadzenia przedstawicielskie w krajach Półwyspu Iberyjskiego, istniejące od średniowiecza, z których

stopniowo wykształciły się parlamenty krajów tego regionu, zwykle noszące tę samą nazwę': Do korte-zów, zazwyczaj
zwoływanych przez króla, wchodzili przedstawiciele rycerstwa, duchowieństwa i delegaci miast. Władza
ustawodawcza we współczesnej Hiszpanii należy do Kortezów Generalnych - dwuizbowego parlamentu, składającego
się z Kongresu i Senatu.

hiszp. cortes (liczba mnoga od: corte 'dwór')

KORUND 'tlenek glinu, minerał odznaczający się dużą twardością': Przezroczysta odmiana korundu o czerwonym
zabarwieniu to rubin, zaś niebieska - szafir. Zanieczyszczony, drobnoziarnisty korund jest wykorzystywany jako
materiał ścierny - szmergiel.

n.-lać. corundum z języków indyjskich kurunda 'rubin'

KORUPCJA 'przekupstwo, zwłaszcza urzędników państwowych': Przeraża mnie też olbrzymia korupcja u-rzędników
rosyjskich. Korupcja rządu w Hawanie.

KORUMPOWAĆ 'dawać łapówki, przekupywać urzędników państwowych': Korumpowali kogo się da, byle tylko
uzyskać koncesję. Nie licz na nic w tej skorumpowanej instytucji.

KORUPCYJNY 'oparty na przekupstwie, będący przekupstwem': Afery korupcyjne to nie tylko polska specjalność.

KORUPCJOGENNY 'sprzyjający korupcji, wywołujący korupcję': Korupcjogenne zjawiska. Korupcjogen-ne czynniki.

Wprowadzono pogmatwane, korupcjogen-ne przepisy o zamówieniach publicznych.

lać. corruptio 'zepsucie' od: corrumpere 'niszczyć'

KORYFEUSZ l. 'przodownik chóru w tragedii greckiej': Koryfeusz wyodrębnił się z chóru (zespołu chorentów)
wykonującego pieśni pochwalne na cześć Dionizosa i odtąd był osobą intonującą pieśni i dyrygującą śpiewem i tańcem
chóru. 2. przen. 'czołowy przedstawiciel jakiejś dziedziny nauki lub sztuki, przodownik, który pociąga innych swym
wzorem': W 1855 r. zmarł Adam Mickiewicz - wielki koryfeusz literatury polskiej.

gr. koryphaios

KORYGOWAĆ zob. pod hasłem: KOREKTA

KORYNCKI 'związany z Koryntem': Turyści podziwiali zabytki korynckie. {) Porządek koryncki 'najpóźniejszy z trzech
greckich porządków architektonicznych, w którym budowano kolumny o bazie i trzonie takich jak w porządku jońskim,
o innym natomiast kapitelu: wysokim i zdobionym rzędami liści akantu'

gr. Korynt, port nad Zatoką Koryncką

KORYNT 'jedno z greckich miast państw, założone w IX w. p.n.e. przez Dorów, słynne z rozkwitu sztuki i rzemiosła': Do
cennych zabytków Koryntu należą m.in. pozostałości wspaniałej świątyni Afrodyty. () Córa Koryntu książk.
'prostytutka, zwłaszcza luksusowa': Starożytny Korynt, bogate miasto portowe, słynął z heter, dlatego do dziś
luksusowe prostytutki nazywa się córami Koryntu.

KORYNTKI 'małe greckie rodzynki bez nasion'

KOSEKANS albo COSECANS (czytaj: kosekans) w matematyce 'jedna z funkcji trygonometrycznych, odwrotność sinusa,
skrót cosec': Kosekans kąta alfa to stosunek przeciwprostokątnej do przyprostokątnej położonej naprzeciw tego kąta.

n.-lać. cosecans od łac. co- 'razem', secans 'odcinający'

KOSINUS albo COSINUS (czytaj :kos-inus) w matematy-ce 'jedna z funkcji trygonometrycznych, której odwrotnością
jest sekans, skrót cos': Kosinus kąta alfa to stosunek przyprostokątnej przyległej do tego kąta do przeciwprostokątnej.

KOSINUSOIDA albo COSINUSOIDA (czytaj: kos-inu-soida) w matematyce 'wykres funkcji kosinus'

n.-lać. cosinus od łac. co- 'razem', sinus 'zagięcie'

KOSMO- cząstka wyrazów złożonych oznaczająca ich związek z kosmosem, rozumianym jako przestrzeń pozaziemska
lub jako świat czy też Wszechświat, np. kos-mobiologia, kosmologia

fr. cosmos 'Wszechświat', gr. kosmos 'świat, porządek'

415

KOSMOBIOLOGIA

I KOZAK

KOSMOBIOLOGIA 'to samo, co astrobiologia' złożenie cząstki: kosmo- i słowa: biologia

KOSMODROM 'baza będąca miejscem montażu statków kosmicznych i miejscem, z którego startują': 12 kwietnia 1961
r. z kosmodromu "Bajkonur" w Kazachstanie wystartował pierwszy statek kosmiczny z człowiekiem - radzieckim
lotnikiem Jurijem Gagarinem - na pokładzie.

złożenie cząstek: kosmo- i -drom od gr. drómos 'bieżnia'

KOSMOGONIA l. 'pochodzenie oraz powstanie obiektów kosmicznych i ich zespołów; także: zajmujący się tym dział
astronomii': Kosmogonia Układu Słonecznego. 2. 'w religiach i filozofii: zespół koncepcji, wyobrażeń i wierzeń
odnoszących się do powstania świata': Kosmogonia buddyjska, judaistyczna. Kosmogonia materiali-styczna.

złożenie cząstek: kosmo- i -gonią od gr. gónos 'zrodzenie'

KOSMOLOGIA l. nauka zajmująca się badaniem struktury i ewolucji całego Wszechświata': Jednym z podstawowych
założeń kosmologii jest to, że prawa obowiązujące w dostępnej ludzkiemu badaniu części Wszechświata rozciągają się
na jego całość. 2. 'w religiach i filozofii: zespół koncepcji i wierzeń odnoszących się do struktury Wszechświata, jego
pochodzenia i końca': Chrześcijańska kosmologia w strukturze świata wyróżnia niebo, ziemię, piekło i otchłań. W wielu
wschodnich kosmologiach występuje koncepcja okresowej zagłady i odradzania się świata.

KOSMOLOGICZNY 'związany z kosmologią w l. lub 2. znaczeniu': Kosmologiczna teoria "Wielkiego Wybuchu".

Kosmologiczna koncepcja Sądu Ostatecznego. złożenie cząstek: kosmo- i -logia od gr. logos 'nauka, słowo'

KOSMOPOLITYZM 'postawa oparta na podkreślaniu swej wspólnoty ze wszystkimi narodami i krajami świata przy
biernym, a często niechętnym, stosunku do własnego narodu i własnej ojczyzny': O kosmopolityzm oskarżano w czasie
powstań narodowych w XIX w. niektórych arystokratów, zupełnie obojętnych wobec walki narodowej, przesiąkniętych
obcymi wzorami i często nawet nieidentyfikujących się z Polską.

KOSMOPOLITA 'osoba, którą cechuje kosmopolityzm':

Jako kosmopolita mówił o sobie, że jest "obywatelem świata".

KOSMOPOLITYCZNY 'związany z kosmopolityzmem, odznaczający się kosmopolityzmem': Postawa kosmopolityczna.

Kultura kosmopolityczna. (> Organizm kosmopolityczny: w biologii 'roślina lub zwierzę występujące w wielu krajach i
na wielu kontynentach': Do kosmopolitycznych zwierząt należą m.in. myszy, szczury, króliki i konie.

fr. cosmopolitisme odgr. kosmos 'świat', polites 'obywatel'

KOSTYCZNY książk. 'złośliwy i uszczypliwy': Kostyczny starzec. Kostyczny humor. Kostyczne wymówki.

fr. caustique, dosłownie 'gryzący'

KOSZER 'żydowskie przepisy rytualne, określające warunki, jakie musi spełniać potrawa, nadająca się do spożycia
przez wiernych żydów, oraz służące do jedzenia lub picia naczynia'

KOSZERNY 'zgodny z koszerem': Koszema potrawa. Koszema wódka. Koszenie naczynie.

hehr. kószer 'właściwy, odpowiedni; czysty'

KOTANGENS albo COTANGENS (czytaj: kotangens) w matematyce 'funkcja trygonometryczna, odwrotność tangensa,
skrót ctg' Kotangens kąta ostrego w trójkącie prostokątnym to stosunek przyprostokątnej przyległej do tego kąta do
przyprostokątnej leżącej naprzeciwko niego.

KOTANGENSOIDA albo COTANGENSOIDA (czytaj:

kotangensojda) w matematyce 'wykres funkcji kotangens'

n.-lać. cotangens od/ac. co- 'razem', tangens 'dotykający'

KOTERIA 'grupa wpływowych osób, powiązanych wzajemnymi interesami i popierających się, często osiągających
korzyści wbrew ogólnemu dobru': Wszelkie zmiany na lepsze i reformy blokowała koteria miejscowych notabli.
KOTERYJNY 'związany z koterią, charakterystyczny dla koterii': Koteryjne układy w urzędzie miejskim. Ko-teryjne
stosunki między radnymi.

fr. coterie

KOTURN l. zwykle w liczbie mnogiej KOTURNY 'w starożytnym teatrze greckim: buty na bardzo wysokiej podeszwie,
nadające aktorom wzrost ponad ludzką miarę i sprawiające, że byli lepiej widoczni dla publiczności' 2. 'bardzo wysoka
podeszwa, zastępująca też obcas': Od kilku lat młodzież nosi buty na koturnach.

KOTURNOWY l. 'związany z koturnem - wysoką podeszwą': Koturnowe buty. 2. przen. 'przesadnie podniosły,
uroczysty': Koturnowe przemówienie. Raził mnie jego koturnowy styl, cała ta napuszoność.

gr. kóthomos

I KOZAK l. 'osoba należąca do grupy ludności, uformowanej nad dolnym Dnieprem na Ukrainie z chłopów i drobnej
szlachty': W dawnej Rzeczypospolitej Kozacy stanowili wolny stan. Ze względu na swe zalety bojowe byli chętnie
werbowani do wojska i wykorzystywani zwłaszcza do walk z Tatarami. 2. 'na terenach dawnej Rzeczypospolitej, Rosji i
Turcji: żołnierz lekkiej jazdy, zazwyczaj rekrutujący się z ukraińskich Kozaków': Powstańcy zostali otoczeni przez
oddziały kozaków. 3. przen. 'śmiały, popisujący się odwagą mężczyzna':

Ależ z niego kozak! 4. 'ludowy taniec ukraiński w takcie 2/4, z przysiadami i wyrzucaniem nóg, tańczony przez

416

II KOZAK

KREDA

dwóch stojących naprzeciw siebie mężczyzn': Kozak jest pozostałością dawnych tańców wojennych. Solista
ukraińskiego zespołu ludowego zatańczył kozaka. 5. inaczej: KOŻLARZ 'ceniony grzyb jadalny o białawym lub
czerwonym kapeluszu'

I KOZACKI l. 'związany z Kozakami naddnieprzańskimi': Po powstaniu Chmielnickiego powstało państwo kozackie. 2.

'związany z kozakami - żołnierzami lekkiej jazdy': Atak kozacki.

II KOZAK 'zimowy but, zwykle ocieplany, z wysoką, miękką cholewką': Założyła kozaki.

ukr. kozak

Kr symbol pierwiastka chemicznego: krypton (zob.) kr skrót słowa: karat (zob.)

KRACH l. 'nagłe załamanie ekonomiczne': Krach na giełdzie nowojorskiej spowodował falę bankructw i gwałtowny
wzrost bezrobocia. Krach w Rosji odbił się niekorzystnie na gospodarce wielu państw europejskich, eksportujących
swe towary na Wschód, l.przen. 'nagłe załamanie się jakichś planów, upadek, załamanie czegoś': To był krach moich
planów zawodowych. Krach ideologii komunistycznej.

niem. Krach, pierwotnie wyraz dźwiękonaśladowczy

KRAKING w przemyśle chemicznym 'rozkład ropy naftowej i smoły węglowej pod wpływem wysokiej temperatury i
katalizatorów, przy podwyższonym ciśnieniu':

Poddając produkty krakingu ropy naftowej procesowi destylacji, otrzymuje się benzynę i oleje napędowe.
ang. cracking od: crack 'rozłupywać, powodować pęknięcie'

KRAS l. 'proces geologiczny polegający na rozpuszczaniu skał, głównie wapiennych i gipsowych, przez wody
podziemne i powierzchniowe' 2. 'formy terenu i zjawiska powstałe w wyniku tego procesu oraz obszar, na którym one
występują': W czasie wędrówki po Wyżynie Krakowsko-Częstochowskiej podziwiali polski kras.

KRASOWIEĆ 'ulegać procesom krasowym': Krasowiejące wapienie i dolomity.

KRASOWY 'związany z krasem - procesem geologicznym, wykształcony w wyniku tego procesu': Krasowe formy
terenu, np. jaskinie krasowe, leje krasowe, zapadliska krasowe związane są z działaniem wody, która nie spływa po
powierzchni skał, ale rozpuszcza je i następnie w nie wnika, drążąc pieczary i podziemne korytarze.

od nazwy geograficznej: Kras - płaskowyż w Górach Dynarskich w Słowenii, na którym występują liczne utwory
krasowe

KRAUL albo CRAWL (czytaj: krałl) 'najszybszy styl pływacki, polegający na wykonywaniu naprzemiennych pociągnięć
rękami od przodu do tyłu, połączonych z nożycowymi ruchami nóg': W jedną stronę basenu płynął kraulem, a w drugą
- żabką.

ang. crawl, w podstawowym znaczeniu 'pełzać na czworakach, także: czołgać się'

KREACJA l. 'tworzenie, stwarzanie czegoś': Kreacja świata to zadanie boskie. 2. 'oryginalna, twórcza, wybitna rola
teatralna albo filmowa': Niezapomniana kreacja Łomnickiego w "Karierze Artura Ui". 3. 'oryginalny strój (zwłaszcza
kobiecy) o walorach artystycznych':

Kreacje Valentino zachwycają na pokazach w Rzymie. Na balu przeważały kreacje paryskie.

KREOWAĆ l. 'tworzyć coś doniosłego, wielkiego, stwarzać': Kreował nowe prawa na całym kontynencie. 2. 'twórczo,
oryginalnie odtwarzać postać sceniczną lub filmową': Kreował rolę Papkina: Ach, cóż to był za Pap-kin!

KREATOR l. 'wybitny twórca': Kreator teatralny, jakim był Schiller. Wielcy kreatorzy mody. 2. przestarz. 'Stwórca'

KREATYWNY 'mający zdolność tworzenia, twórczy':

Człowiek kreatywny zawsze znajdzie możliwość takiego zajęcia, które zaspokoi jego możliwości i ambicje.

UWAGA: kreować i kreator, a zwłaszcza kreatywny, to wyrazy modne, nadużywane, odnoszone dziś do każdego
działania, np.: "Fascynuje mnie możliwość kreowania nowej kobiety", lepiej: możliwość formowania, tworzenia nowej
kobiety, "Wykreowali sobie wroga", poprawnie: stworzyli, wymyślili sobie wroga. "Kreatywny pracownik działu
promocji", poprawnie: Dynamiczny i pomysłowy pracownik działu promocji. "Kreatywny pomysł", poprawnie pomysł
twórczy, oryginalny.

lać. creatio 'stwór', w znaczeniu 3. zapożyczenie z ang. creation, creare 'tworzyć', w znaczeniu 2. zapożyczenie z ang.
create i łac. creator 'twórca', w znaczeniu 2. zapożyczenie z ang. creator

KREACJONIZM l. w dawnej teologii i filozofii 'koncepcja głosząca, że życie na Ziemi powstało w wyniku jednorazowego
aktu twórczego Boga, a postać i liczba gatunków wówczas stworzonych jest stała': Kreacjonizm został obalony przez
teorię ewolucji. 2. w obecnej teologii 'pogląd głoszący, że świat został stworzony przez Boga, dopuszczający
jednakjego zmienność i ewolucję;

także: koncepcja, że narodzinom każdej ludzkiej istoty towarzyszy stworzenie jej duszy przez Boga':

Współczesny kreacjonizm nie jest sprzeczny z wynikami badań naukowych, dotyczących ewolucji życia na Ziemi.
Koncepcja kreacjonizmujest natomiast sprzeczna z teoriami reinkarnacji i metempsychozy.
odfac. creatio 'stworzenie'

KREATURA 'człowiek wyjątkowo nikczemny, podły;

niegodziwiec': Obaj to nędzne, wstrętne kreatury, naprzykrzające się każdemu i wszystkim potem szkodzące.

I UWAGA: wyraz ten nie znaczy 'tworzenie, twórczość, kreacja', a używanie go w tym znaczeniu jest nie tylko błędne,
ale i śmieszne.

lać. creatura

KREDA l. 'miękka, rozcieralna skała osadowa o barwie białej, jasnoszarej lub kremowej': Kreda składa się głównie ze
szczątków drobnych morskich bezkręgowców, otwomic i glonów. 2. 'biała substancja wytworzo-

417

KREDO

KREMPLINA

na z tej skały': W postaci proszku kreda jest stosowana w przemyśle chemicznym, papierniczym, kosmetycznym itd. W
kawałkach służy m.in. do pisania na tablicy. 3. w środowisku drukarskim 'papier kredowy': Ilustracje na kredzie. 4. w
geologii 'trzeci, najmłodszy okres ery mezozoicznej, trwający od około 145 do około 65 milionów lat temu': Morska
fauna okresu kredy to m.in. wielkie ilości otwomic, z których szkieletów powstały skały.

KREDOWY l. związany z kredą- skałą': Pokłady kredowe są wykorzystywane w przemyśle. 2. 'związany z kredą -
substancją wytworzoną z tej skały': Farba kredowa. 3. 'związany z kredą - okresem geologicznym': Kredowe ruchy
górotwórcze orogenezy alpejskiej. Wśród kredowych kręgowców nadal dominowały gady.

niem. Kreide (dawniej także w Polsce wymowa: krejda, krajda) od łac. creta 'kreda, biała glinka'

KREDO l. 'w katolicyzmie: wyznanie wiary - krótka modlitwa, zawierająca główne treści wiary katolickiej, istotę tego, w
co wierzy katolik': Podczas mszy wspólnie na głos odmawiali kredo, l.przen. 'najważniejsze zasady, którymi się ktoś
kieruje, przekonania, będące podstawą czyjegoś działania': Jego kredo artystyczne to: sztuka jest wyrazem przeżyć
twórcy. Kandydat na prezydenta przedstawił swoje kredo polityczne.

lać. credo 'wierzę' - pierwsze słowo katolickiego wyznania wiary

KREDYT l. 'pożyczka lub suma pieniędzy pożyczonych jakiejś osobie, firmie, instytucji lub państwu, zazwyczaj przez
bank': Zaciągnął w banku wysoki kredyt na budowę domu. Firma starała się o kredyt inwestycyjny, przeznaczony na
zakup nowych maszyn. Ten bank udziela nisko oprocentowanych kredytów konsumpcyjnych posiadaczom rachunków
oszczędnościowo-rozliczenio-wych. Kupił na kredyt samochód, miesięczna rata wynosi tylko 150 złotych. 2. przestarz.
'możliwość zaciągania pożyczek, zwłaszcza w obrocie handlowym': -Mam wprawdzie - odparł Wokulski - u
moskiewskich fabrykantów kredyt do wysokości trzech, nawet czterech milionów rubli, ale jeszcze nie wiem, czy pójdą
ich wyroby. (Prus) 3. w księgowości 'prawa (w krajach anglosaskich - lewa) strona rachunku, rubryka należności, konto
MA': W urzędzie skarbowym skontrolowano debet i kredyt firmy. () Kredyt zaufania 'zaufanie, którym obdarza się
kogoś niejako "z góry", zanim pokaże, do czego jest zdolny': Miał u nas wszystkich wielki kredyt zaufania, tym bardziej
przykre było odkrycie jego nieuczciwości.

KREDYTODAWCA w finansach 'ten, kto udziela kredytu': W umowie kredytodawca zastrzegł sobie możliwość zmiany
oprocentowania kredytu, w zależności od stopy inflacji.
KREDYTOBIORCA w finansach 'ten, kto bierze kredyt': Jako zabezpieczenie kredytowe kredytobiorca zaoferował halę
produkcyjną wraz z wyposażeniem.

KREDYTOWAĆ w finansach 'udzielać na coś kredytu, często kredytu na korzystnych warunkach': Ten bank,

wspierany przez środki z budżetu, kredytuje budowę autostrad.

KREDYTOWY 'związany z kredytem': W poniedziałek podpisał w banku umowę kredytową. Zabezpieczenie kredytowe
'rzecz lub prawa do jakiejś rzeczy, które w umowie kredytowej kredytobiorca oferuje jako zastaw za kredyt': W
umowie zapisano, że zabezpieczenie kredytowe - działka wraz ze znajdującymi się na niej budynkami - przechodzi na
własność banku w razie znacznych opóźnień w spłatach rat kredytu.

wl. credito z łac. creditum 'pożyczka, dług'

KREMACJA 'palenie zwłok ludzkich': Zwłoki poddane zostały kremacji. Umierająca prosiła rodzinę o dokonanie
kremacji jej ciała po śmierci.

KREMATORIUM 'budynek ze specjalnymi piecami, służącymi do palenia zwłok': W czasie II wojny światowej hitlerowcy
palili w krematoriach ciała ludzi mordowanych w obozach koncentracyjnych.

I KREMOWAĆ 'palić zwłoki': Zwłoki zostały skremo-wane i w kościele stała tylko niewielka urna z prochami zmarłej.

KREMATORYJNY 'związany z krematorium, służący do palenia zwłok': Piec krematoryjny. Komin kremato-

ryjny-

lać. crematio 'spalenie'

KREML l. 'w dawnej Rosji: twierdza w obrębie miasta, zazwyczaj wznoszona na wzgórzu, będąca siedzibą moż-
nowładcy': Na otoczonym murami terenie kremlu wznoszono zazwyczaj pałac możnowładcy, cerkiew oraz inne
budowle. Kreml w Moskwie (obecnie najczęściej: Kreml) 'ogromna twierdza w Moskwie, od XIV w. będąca siedzibą
władców i władz Rosji': Polski prezydent był przyjaźnie podejmowany na Kremlu. 2. przen. 'władze Rosji': W tej
sprawie Kreml nie zajął jeszcze żadnego oficjalnego stanowiska.

roś. kreml

KREMOGEN 'przecier owocowy lub warzywny, homogenizowany, niekiedy z dodatkiem cukru, przeznaczony do
wyrobu lodów owocowych, nektarów, odżywek dla dzieci itp.': Kremogen truskawkowy, jabłkowy, dyniowy.

złożenie słowa: krem i cząstki -gen o znaczeniu 'rodzaj, gatunek' od gr. genos 'ród'

II KREMOWAĆ 'smarować kremem': Nakremowała sobie twarz i ręce.

od słowa: krem

KREMPLINA l. mało rozciągliwa, niegniotąca się, nie-przewiewna dzianina, używana na sukienki i ubrania':

Zimowa spódnica z krempliny. 2. 'przędza syntetyczna o dużej puszystości, używana do wyrobu tej dzianiny'

ang. crimplene

418

KREOL
KRUCHTA

KREOL l. 'w krajach Ameryki Łacińskiej: potomek osadników hiszpańskich, portugalskich lub francuskich':

Biali Krecie w Meksyku. 2. 'w Brazylii: potomek murzyńskich niewolników': Czarny Kreol. 3. 'jeden z języków
powstałych ze zmieszania francuskiego z językiem tubylczym na Karaibach': Porozumiewali się kreolem.

KREOLSKI l. 'związany z Kredami - potomkami białych lub czarnych przybyszy do Ameryki Łacińskiej':

Zwyczaje kreolskie. 2. 'związany z kreolem - mieszanym językiem': Języki kreolskie.

hiszp. criollo,y"". creole

KREPA l. jedwabna, wełniana lub bawełniana tkanina o drobnoziarnistej, lekko pomarszczonej, matowej powierzchni,
używana na suknie, lekkie płaszcze damskie itd.': Krepa satynowa. Suknia z marokańskiej krepy. 2. 'czarna tkanina,
czarne ubranie lub jego element oznaczający żałobę': Nosił krepę na rękawie.

fr. crepe KREZA 'to samo, co kryza w l. znaczeniu'

niem. Króse

KREZUS l. 'w starożytności: król Lidii (obecnie krainy w Turcji), słynny z wielkich bogactw': Po przegranej przez Krezusa
wojnie w 546 r. p.n.e. Lidię wcielono do Persji. 2. 'niewiarygodnie bogaty człowiek': Prasa opublikowała po raz kolejny
listę największych amerykańskich krezusów. Na pierwszym miejscu, tak jak dawniej, jest Bili Gates ze swą fortuną
obliczaną na kilkadziesiąt miliardów dolarów.

gr. Kroisos

KRIO- cząstka o znaczeniu 'zimno', dodawana do różnych wyrazów, zazwyczaj odnoszących się do medycyny i nauk
przyrodniczych, wskazująca na ich związek z niską temperaturą, lodem, zimnem i stosowaniem tych czynników w
terapii i technikach związanych z leczeniem, np. kriochirurgia, kriologia

gr. kry os 'zimno'

KRIOCHIRURGIA 'zabiegi chirurgiczne wykonywane przy znieczuleniu operowanego miejsca przez zamrożenie go':
Kriochirurgia gałki ocznej.

złożenie cząstki: krio- i słowa: chirurgia

KRIOLOGIA 'nauka o naturalnym lodzie, występującym w różnych postaciach, w różnych środowiskach w przyrodzie':
Kriologia rozwija się od początków XX w., badania nad lodem zostały zainicjowane przez pierwszych polamików.

złożenie cząstek: krio- i -logia odgr. logos 'nauka, słowo'

KRIOTERAPIA 'metoda leczenia, polegająca na działaniu na tkanki ciała bardzo niską temperaturą': Metody krioterapii
pozwalają m.in. na usuwanie brodawek i na-czyniaków.

złożenie cząstki: krio- i słowa: terapia

KRIPO 'policja kryminalna w Niemczech': Bandyci zostali ujęci przez kripo i przekazani stronie polskiej.

skrót niem. ICri(minal)po(lizei)

KRISZNOWIEC zob. KRYSZNOWIEC

I KROKIET l. 'rodzaj pasztecika przyrządzonego z usmażonej i zmielonej wątróbki, zmielonego mięsa rosołowego,
kapusty itd., podawanego w cieście naleśnikowym; także: kulka albo wałek z mięsa, ryb, drobiu, ryżu itd. obtoczonych
w tartej bułce i usmażonych w tłuszczu': Zjedliśmy barszcz z krokietami.

fr. croquette

II KROKIET 'sportowa gra towarzyska, polegająca na tym, że każdy z graczy za pomocą uderzeń specjalnym
młoteczkiem przetacza drewniane kule przez kolejne bramki': Krokiet był popularny w XIX w. w Anglii.

ang. croquet

KROMANIOŃSKI CZŁOWIEK 'człowiek z okresu epoki kamienia łupanego (od ok. 40 tysięcy lat temu), o wysokim
wzroście oraz długiej i szerokiej twarzy':

Człowiek kromanioński potrafił wykonywać narzędzia z krzemienia, rogu i kości.

od nazwy stanowiska archeologicznego Cro-Magnon w Akwitanii we Francji, w którym znaleziono kilka paleolitycznych
szkieletów

KROS albo CROSS (czytaj: kros) 'bieg lub wyścig na przełaj po trudnym terenie': Harcerze zorganizowali kros rowerowy
po wytyczonej w lesie trasie.

KROSOWIEC albo CROSSOWIEC (czytaj: kresowiec) 'zawodnik biorący udział w krosie': Po pokonaniu pagórka
kresowcy musieli zjechać wąską i bardzo stromą ścieżką.

KROSOWY 'związany z krosem, używany w czasie krosu': Wyścigi krosowe. Rower krosowy.

MOTOKROS (czytaj: motokros albo motokros) 'dyscyplina sportowa, kros na motocyklach po wyznaczonym, bardzo
trudnym torze': Motokross jest rozgrywany na specjalnych motocyklach, w trzech kategoriach, zróżnicowanych ze
względu na pojemność skokową silnika:

125, 250 lub 500 cm3.

MOTOKROSOWIEC albo MOTOCROSSOWIEC (czytaj: motokrosowiec) 'zawodnik biorący udział w moto-krosie.

MOTOKROSOWY albo MOTOCROSSOWY (czytaj motokrosowy) 'związany z motokrosem': Tor motokro-sowy ma

długość 1600 m.

ang. cross, w podstawowym znaczeniu 'w poprzek, na przełaj'

KRUCHTA l.'przedsionek kościoła znajdujący się przed wejściem głównym lub - rzadziej - bocznym; także: odrębne
pomieszczenie wewnątrz kościoła, zwykle znajdujące się pod chórem muzycznym': W kościele tłok był tak wielki, że
musieli stać w kruchcie. l.przen. 'symbol zacofania, zwłaszcza obyczajowego, związanego z nie-

419

KRUCJATA

KRYPTA

współczesnym wychowaniem religijnym': Poglądy jak z kruchty. To oświadczenie pachnie, niestety, kruchtą.

niem. Kruft z łac. crypta

KRUCJATA l. 'jedna z wypraw krzyżowych, podejmowanych od XI do XIII w. przez rycerstwo europejskie do Ziemi
Świętej': Krucjaty miały na celu oswobodzenie Jerozolimy i jej okolic z rąk muzułmanów, potem - obronę przed nimi,
wreszcie - po ich utracie - próby odzyskania': Pierwsza krucjata została proklamowana przez papieża Urbana II w
Clermont we Francji pod hasłem odzyskania Grobu Świętego. 2. 'wyprawa wojenna przeciw nieprzyjaciołom
chrześcijaństwa, uświęcona przez Kościół': Krzyżackie krucjaty przeciw pogańskiej Litwie. 3. 'zorganizowana akcja
przeciw komuś lub czemuś, często taka, którą cechuje przesada i fanatyzm': Krucjata przeciw ciemnocie. Nie zamierzał
wyruszać na krucjatę przeciw komunistom.

lać. sr. cruciata od łac. crux 'krzyż'

KRUCYFIKS książk. 'krzyż z wizerunkiem ukrzyżowanego Chrystusa': Na ścianie wisiał srebrny krucyfiks. Na krucyfiksie
zaprzysiągł mu wierność.

lać. crucifixus 'ukrzyżowany'

KRUP przestarz. 'to samo, co dyfteryt, błonica krtani':

Dzieci mi na krup zapadły, ale dzięki Bogu już zdrowieją, tak że nasza u Państwa wizyta nie przesunie się zapewne.

ang. croup

KRUPIER 'pracownik w salonie gier hazardowych, który kieruje grą przy stołach, przyjmuje stawki i wypłaca wygrane':
W kasynie słychać było krupierów zachęcających graczy: - Faites vos jeux!

KRUSZON 'napój chłodzący, przyrządzony z białego wytrawnego wina i posłodzonej wody sodowej, z dodatkiem cytryn
i pomarańczy': Podała gościom kruszon z kostkami lodu.

odfr. cruchon 'dzbanek'

KRUŻGANEK 'długi ganek (korytarz), biegnący wzdłuż ściany zewnętrznej budynków, zazwyczaj dawnych, otwarty
arkadami na stronę dziedzińca': Wtem leci rękawiczka z krużganków pałacu, / Z rączek nadobnej Marty, / Pada między
tygrysa i między lamparty, / Na środek placu. (Mickiewicz)

niem. Kreuzgang 'przejście krzyżowe, krzyżujące się korytarze'

KRYKIET 'gra sportowa podobna do palanta, w której biorą udział dwie drużyny po 11 zawodników, dążące do tego, by
- uderzając piłkę specjalnymi wybijakami -zburzyć bramkę przeciwnika': Krykietjest szczególnie popularny w Anglii i w
Australii.

ang. cricket

KRYMINALISTYKA 'nauka o wykrywaniu i badaniu przestępstw oraz o ściganiu ich sprawców': Wykład z kryminalistyki
w szkole policyjnej. Przy Komendzie Głównej Policji istnieje Zakład Kryminalistyki.

KRYMINALISTYCZNY 'związany z kryminalistyką':

Laboratorium kryminali styczne. Kryminalistyczne ekspertyzy w zakresie grafologii i daktyloskopii.

od słowa: kryminalny

KRYMINALNY 'związany z przestępstwami, zwłaszcza ciężkimi, i ściganiem ich': Sprawa kryminalna. Więzień
kryminalny. Kryminalny oddział policji. Film kryminalny.

KRYMINALISTA 'przestępca': Aresztowano spokojną studentkę, choć dookoła przechadzali się kryminaliści o twarzach
dewiantów.
KRYMINAŁ l. pot. 'powieść lub film o tematyce kryminalnej': Do najsłynniejszych na świecie kryminałów należą
powieści Agaty Christie. Najbardziej lubił oglądać kryminały z niezwykle inteligentnym, ale udającym fajtłapę
porucznikiem Columbo. 2. pot. 'przestępstwo, zwłaszcza poważne': Ten cały interes to kryminał. 3. pot. 'więzienie lub
areszt': Sąsiadka powiedziała jej w tajemnicy, że podobno syn lokatora z parteru siedzi w kryminale.

od łac. criminalis 'dotyczący zbrodni'

KRYMINO- cząstka wyrazów złożonych, która wskazuje na ich związek z przestępstwami lub z przestępcami, a także
badaniem ich, ściganiem itd., np. kryminogenny, kryminologia

od łac. criminalis 'dotyczący zbrodni'

KRYMINOGENNY 'taki, który może rodzić przestępstwo, sprzyjający rozwojowi przestępczości': Środowiska
kryminogenne. Czynniki kryminogenne.

złożenie cząstek: krymino- i -genny od łac. genere 'rodzić'

KRYMINOLOGIA 'nauka badająca przestępczość jako zjawisko społeczne': Kryminologia zajmuje się m.in. psychologią
sprawców przestępstw oraz środowiskami społecznymi, w których zagrożenie przestępczościąjest szczególnie duże.
Zakład Kryminologii Polskiej Akademii Nauk.

KRYMINOLOG 'specjalista w zakresie kryminologii':

Na postawie badań społecznych uwarunkowań przestępczości kryminologowie proponują środki zapobiegawcze

przeciw niej oraz sposoby jej zwalczania.

złożenie cząstek: krymino- i -logia od gr. logos 'nauka, słowo'

KRYPTA 'pomieszczenie w podziemiach kościoła, w którym znajdują się trumny wielkich ludzi, dostojników kościoła lub
święte relikwie': We wspólnej krypcie na Wawelu są pochowani dwaj wielcy poeci: Adam Mickiewicz i Juliusz
Słowacki.

lać. crypta 'jama, sklepienie' zgr. kryptós 'ukryty'

420

KRYPTO-

KRYZYS

KRYPTO- początkowa cząstka wyrazów złożonych, mająca znaczenie 'ukryty, skryty, zamaskowany, zakonspirowany,
tajny', np. kryptokomuna, kryptoreklama, kryp-tologia

gr. kryptós 'ukryty'

KRYPTOGRAFIA 'sztuka przekształcania tekstu napisanego zwykłymi, zrozumiałymi dla wszystkich znakami, w tekst
zaszyfrowany, zrozumiały tylko dla tych, którzy znają tajny kod': Współcześni specjaliści w zakresie kryptografii
opracowują tajne kody, których nie można złamać nawet za pomocą najdoskonalszego komputera.

KRYPTOGRAM l. 'tekst zapisany tajnym kodem':

Szpieg odbierał od swojego informatora kryptogramy. 2. 'znak o ukrytej treści, zwłaszcza znak nieliterowy, który
wskazuje na jakąś osobę': Kryptogramy, np. gwiazdki, kropki, występują w tytułach wielu wierszy miłosnych -ukrywają
one prawdziwe imię i nazwisko ukochanej poety, co jest najzupełniej zrozumiałe, bowiem dla wielu dam, np.
zamężnych, publiczna deklaracja czyichś uczuć lub wyznania o wspólnych miłosnych uniesieniach mogłyby być bardzo
kłopotliwe.

KRYPTOGRAFICZNY 'związany z kryptografią, zaszyfrowany, służący do szyfrowania': Pismo kryptograficzne. Polscy

matematycy przed II wojną światową złamali kod "Enigmy" - niemieckiej maszyny kryptograficznej.

złożenie cząstek: krypto- i -grafia od gr. graphó 'piszę'

KRYPTOKOMUNIZM 'ukryty komunizm': Niektórzy politycy prawicowi uważają, że bez zdemaskowania władającego
Polską kryptokomunizmu nie ma mowy o uzdrowieniu naszej gospodarki.

KRYPTOKOMUNA pot. 'ukryci komuniści, ludzie, którzy w istocie mają przekonania komunistyczne, ale ukrywają to':
Publicysta z rozbawieniem zauważył, że w szeregach partii lewicowych jest wielu ludzi o przekonaniach liberalnych, a
w prawicowych króluje kryptokomuna.

KRYPTOKOMUNISTA 'ukryty komunista, osoba, która ma w istocie komunistyczne przekonania, ale ukrywa to'

złożenie cząstki: krypto- i słowa: komunizm

KRYPTOLOGIA 'nauka o sposobach rozszyfrowywania tekstów napisanych tajnym kodem': We współczesnej

kryptologii wykorzystuje się osiągnięcia językoznawstwa statystycznego, porównując za pomocą komputera częstość
znaków szyfru z dość dokładnie ustaloną częstością znaków językowych.

KRYPTOLOG 'specjalista w zakresie kryptologii' złożenie cząstek: krypto- i -logia od gr. logos 'nauka, słowo'

KRYPTON 'pierwiastek chemiczny o liczbie atomowej 36 i masie atomowej 83,80, symbol Kr: bezbarwny i bez-wonny
gaz, cięższy od powietrza': Krypton to jeden z

gazów szlachetnych, wykorzystywanych m.in. do wypełniania żarówek o dużej mocy.

ang. krypton od gr. kryptós 'ukryty'

KRYPTONIM 'nazwa lub inicjały, będące tajnym symbolem jakiejś osoby, organizacji, operacji wojskowej, oddziału
żołnierzy itd.': "Szare Szeregi" to kryptonim Związku Harcerstwa Polskiego w czasie II wojny światowej. Plan agresji
niemieckiej naPolskęw 1939r. o-znaczony został kryptonimem "Fali weiss".

fr. cryptonyme odgr. kryptós 'ukryty', ónyma 'imię'

KRYPTOREKLAMA 'ukryta reklama czegoś': Zdaniem dziennikarza autorzy serialu nagminnie stosują krypto-reklamę
odzieży tej firmy: prawie w każdym odcinku bohaterowie występują w jej strojach z widocznymi dla widza znakami
markowymi.

złożenie cząstki: krypto- i słowa: reklama

KRYSZNOWIEC albo KRISZNOWIEC rzadziej: HARE KRYSZNA 'członek stowarzyszenia religijnego: Międzynarodowego
Stowarzyszenia Świadomości Krysz-ny': Krysznowcy czczą bogów indyjskich: Krysznę i Ramę. Jego przyjaciel, Hare
Kryszna, powtarzał mantrę ku czci Kryszny i Ramy: Hare Kryszna, Hare Kryszna, Kryszna Kryszna, Hare Hare; Hare
Rama, Hare Rama, Rama Rama, Hare Hare.

od imienia boga Kryszny

KRYTERIUM l. 'cecha, ze względu na którą dokonuje się podziału, pomiaru lub oceny czegoś': Rozdzielając zasiłki,
uwzględniano kryterium wieku. Przez wiele wieków podstawowym kryterium estetycznym była harmonia. Badania
wskazują, że dla wielu pań podstawowym kryterium przy wyborze kandydata na męża jest zamożność. 2. 'wyścig
kolarski na trasie o zamkniętym obwodzie, zwykle ulicami miasta': Zwycięzcą kryterium ulicznego został kolarz
francuski.

fr. criterium z gr. kriterion 'znak rozpoznawczy'

KRYZA l. inaczej: KREZA 'ozdobny, sztywny, misternie marszczony kołnierz z koronki lub cienkiej tkaniny, zazwyczaj
duży i biały': Kryzy noszone były przez mężczyzn i kobiety w II połowie XVI i w XVII w., obecnie są częścią wielu strojów
ludowych. 2. w technice 'płaska płytka z otworem w środku, umieszczana w środku rury w celu ograniczenia ilości
przepływającej substancji lub jej pomiaru': Zamontował kryzy w kaloryferach. 3. w technice 'kołnierz nakładany na
rury i zaciskany na nich w celu ich połączenia'

niem. Króse

KRYZYS l. 'zła lub trudna sytuacja w jakiejś dziedzinie, zazwyczaj wiążąca się z największym nasileniem negatywnych
zjawisk w tej dziedzinie i będąca okresem przełomu': Pogłębiający się w Polsce w latach 80. kryzys gospodarczy
doprowadził w efekcie do załamania się systemu gospodarki planowej i ustroju socjalistycznego. Publicysta uważał, że
w naszym kraju mamy obec-

421

KSANTYPA

KULMINACJA

nie do czynienia z kryzysem instytucji państwa. Czy współczesny świat pogrążony jest w kryzysie moralnym? {) Kryzys
walutowy 'utrata stabilności przez walutę jakiegoś kraju, szybkie zmiany jej wartości' () Kryzys parlamentarny 'utrata
większości w parlamencie przez rządzącą partię lub partie' 2. w medycynie 'najcięższy okres w przebiegu choroby,
przesilenie':

Chory przetrzymał kryzys: był wprawdzie bardzo osłabiony, ale zaczął powoli powracać do zdrowia.

KRYZYSOWY 'związany z kryzysem, mający cechy kryzysu, zwykle w l. znaczeniu': Sytuacja kryzysowa. Zaproponowano
kryzysowe, przejściowe rozwiązania. Kiedy z południowej Polski zaczęły nadchodzić informacje o podwyższonym do
poziomu alarmowego stanie wód, premier powinien był natychmiast powołać sztab kryzysowy.

ang. crisis od gr. krisis 'rozstrzygnięcie'

KSANTYPA l. 'żona Sokratesa': W niezliczonych anegdotach i w literaturze Ksantypajest przedstawiana jako kobieta zła,
kłótliwa, zatruwająca życie wielkiemu filozofowi. 2. przen. 'zrzędliwa, kłótliwa żona': Zupełnie nie rozumiem, jak ten
wrażliwy i mądry człowiek może wytrzymać z taką ksantypą.

gr. Ksanthippe

KSENOFOBIA 'niechęć (czasem posunięta aż do wrogości) do cudzoziemców i do wszystkiego, co obce, co zagraniczne':

Ksenofobia może się też objawiać na stadionach piłkarskich - począwszy od wygwizdania drużyny zagranicznej, a na
pobiciu jej kibiców skończywszy. U podstaw ksenofobii leży zwykle, świadome czy nie, poczucie mniejszej wartości
swojego narodu.

KSENOFOB 'człowiek niechętnie, wrogo nastawiony do cudzoziemców i cudzoziemszczyzny': Ksenofobi nie potrafią
zazwyczaj umotywować racjonalnie swojej postawy.

złożenie z gr. ksenos 'obcy' i cząstki -fobia od gr. phóbos 'strach'

KSENON 'pierwiastek chemiczny o liczbie atomowej 54 i masie atomowej 131,3, symbol Xe: bezbarwny, bierny
chemicznie gaz, stanowiący składnik powietrza': Kse-non jest m.in. wykorzystywany do wypełniania lamp błyskowych i
kolorowych neonów.

n.-lać. \erLonzgr. ksenos 'obcy'

KSEROGRAFIA 'metoda kopiowania stron tekstu lub rysunków i obrazów, w której wykorzystuje się zmiany rozkładu
ładunku elektrycznego na płytce półprzewodnikowej pod wpływem naświetlania': W kserografii obraz oryginału jest
oświetlony silnym światłem i następnie przenoszony jako obraz elektrostatyczny na bęben. Do bębna przylegają
odpowiednio do naładowania poszczególnych miejsc cząstki toneru, z niego obraz jest przenoszony na arkusz papieru
i utrwalany.

KSEROKOPIARKA, KSEROGRAF albo KSERO (l) 'to samo, co fotokopiarka'

KSEROKOPIA, KSERO (2) 'to samo, co fotokopia'

KSEROWAĆ 'wykonywać kopie techniką kserografii':

Skseruj mi te dokumenty.

KSEROGRAFICZNY 'związany z kserografią, służący do wytwarzania kserokopii, będący kopią wykonaną tą techniką':
Papier kserograficzny. Kopia kserograficzna.

ang. xerography od gr. kserós 'suchy', forma: ksero - od nazwy amerykańskiej firmy "Xerox Corporation", która pod
koniec lat 50. XX w. jako pierwsza zaczęła produkować fotokopiarki

KUBATURA 'objętość czegoś, wielkość w centymetrach sześciennych, metrach sześciennych itd.': Kubatura budowli.
Kubatura cysterny. Pomieszczenie o kubaturze 200 m3.

KUBIK pot. 'metr sześcienny': Na wywrotkę wchodzi l O kubików.

KUBICZNY rząd. 'sześcienny': Metr kubiczny. od łac. cubicus z gr. kybos 'sześcian'

KUBIZM 'kierunek w malarstwie, rzeźbie i architekturze, powstały we Francji w latach 1906-1909, poszukujący nowych
zasad budowy przestrzennej dzieła, m.in. przez odrzucenie reguł perspektywy i uproszczenie kształtu elementów
występujących w naturze do brył geometrycznych': [...] na obrazie Picassa postacie dziewcząt zostały jakby pocięte i
pogruchotane, ukazane jakby w roztrzaskanym zwierciadle i sprowadzone do brył geometrycznych. W ten sposób
narodził się kierunek artystyczny, który miał decydujący wpływ na dalszą ewolucję sztuki współczesnej. Nazwano go
kubizmem, od słowa kub, jako że sprowadzał kształty naturalne do ku-bów, brył [...]. (Hutnikiewicz)

KUBISTA 'artysta tworzący zgodnie z założeniami kubizmu': Kubiści to m.in. Pablo Picasso, Georges Braque, Pięt
Mondrian.

KUBISTYCZNY 'związany z kubizmem': Tendencje kubistyczne ujawniły się też w poezji, m.in. w twórczości Guillaume'a
Apollinaire'a, a w Polsce - Adama Ważyka. fr. cubisme od łac. cubus 'kostka'

KULIS l. 'w Azji południowo-wchodniej: niewykwalifikowany robotnik, najniżej płatny i wykonujący najcięższe prace
fizyczne': Kulisi to często tragarze lub ryksza-rze. Na plantacji pracowali wynędzniali kulisi. 2. 'w Indiach: człowiek
należący do najniższej kasty'

ang. coolies (liczba mnoga) od hinduskiego kuli

KULMINACJA l. 'punkt szczytowy jakiegoś stanu lub zjawiska, największe nasilenie jakiegoś działania': Podniecenie
publiczności osiągnęło kulminację. Okresowa kulminacja przewozów pasażerskich. 2. w geografii 'najwyższe
wzniesienie terenu, górujące nad otoczeniem': Kulminacja Babiej Góry. Kulminacja płaskowyżu. 3. w astronomii
'osiągnięcie przez ciało niebieskie maksymalnej (kulminacja górna) lub minimalnej (kulminacja dolna) wysokości nad
horyzontem': Kulminacja Księżyca.

422

KULOMB

II KUŁAK

KULMINOWAĆ l. 'o stanie, zjawisku, działaniu:

osiągać najwyższy poziom, największe nasilenie':

Wzburzenie młodzieży kulminowało w czasie pogrzebu nastolatka - na policję poleciały kamienie i butelki z benzyną.
2. w geografii 'górować nad otoczeniem': Góra Świętej Anny kulminuje nad zachodnią częścią Wyżyny Śląskiej. 3. w
astronomii 'osiągać najwyższe lub najniższe położenie nad horyzontem': Kulminuje Syriusz, Jowisz.

KULMINACYJNY l. 'najwyższy, najważniejszy, szczytowy': Kulminacyjnym punktem uroczystości był apel poległych,
który rozpoczął się punktualnie o 19.00. Kulminacyjny moment akcji filmu. 2. w geografii 'górujący nad otoczeniem':
Kulminacyjny punkt wyżyny. 3. w astronomii 'najwyższy lub najniższy': Kulminacyjne położenie Słońca.

fr. culmination od łac. culmen, dopełniacz: culminis 'szczyt'

KULOMB inaczej: AMPEROSEKUNDA w fizyce 'jednostka ładunku elektrycznego w układzie SI równa ilości ładunku
przenoszonej przez prąd elektryczny o natężeniu l ampera w ciągu l sekundy przez poprzeczny przekrój przewodnika,
symbol C': l C = l A * l s

od nazwiska Charlesa Coulomba (1736-1806), fizyka francuskiego, badacza zjawisk z zakresu elektrostatyki

KULT l. 'cześć religijna oddawana bóstwu, świętym osobom lub przedmiotom; także: zewnętrzne objawy tej czci, ogół
obrzędów, czynności religijnych': Kult świętych w Kościele katolickim. Kult Słońca, Księżyca. W starożytnym Egipcie
otaczano kultem skarabeusze. Rola pieśni w kulcie prawosławnym. () Kult jednostki 'oddawanie Stalinowi niemal
boskiej czci i skupienie w jego ręku olbrzymiej, dyktatorskiej władzy': Nikita Chruszczow w swym słynnym referacie
omówił straszliwe następstwa kultu jednostki w krajach Związku Radzieckiego. 2. 'wielki, często przesadny szacunek
dla kogoś lub czegoś, uwielbienie, cześć': Kult wieszczów. Kult postępu. Kult kariery i popularności we współczesnym
świecie zachodnim.

KULTOWY l. 'związany z kultem - oddawaniem czci komuś lub czemuś': Naczynia kultowe. 2. 'taki, który jest obiektem
kultu, wzorcem dla pewnego pokolenia lub środowiska, bardzo istotny, ważny dla jakiejś grupy': Od tego czasu "Rejs"
zdążył się już stać filmem kultowym. Czy zdaje pan sobie sprawę, że dla dużej grupy czytelników jest pan pisarzem
kultowym? Kultowa grupa muzyczna.

|| UWAGA: w 2. znaczeniu wyraz modny, nadużywany. łac. cultus 'uprawianie; cześć'

KULTURKAMPF (czytaj: kulturkampf) 'walka prowadzona przez Bismarcka i związanych z nim protestantów przeciw
katolikom w Prusach i w Niemczech w latach 1871-1887': Politycznym celem kulturkampfu było podporządkowanie
państwu Kościoła katolickiego i zahamowanie wpływów papiestwa, celem kulturalnym - walka o "czystość
niemieckiego ducha". Kulturkampf

wiązał się też z nasileniem polityki germanizacyjnej wobec Polaków w zaborze pruskim.
niem. Kulturkampf 'walka kulturalna, walka o kulturę'

KULTURYSTYKA 'dyscyplina sportowa, polegająca na uprawianiu ćwiczeń siłowych za pomocą specjalnych przyrządów,
co ma na celu uzyskanie silnej i bardzo umięśnionej sylwetki': Arnold Schwarzenegger to wie-loktrotny mistrz świata w
kulturystyce, m.in. zdobywca tytułu Mister Worid i pięciokrotny zdobywca tytułu Mister Uniwersum.

KULTURYSTA 'osoba uprawiająca kulturystykę': Nie wszystkim podobają się olbrzymie mięśnie kulturystów.

KULTURYSTYCZNY 'związany z kulturystyką lub kulturystami, służący do uprawiania kulturystyki': Zawody

kulturystyczne. Pokazy kulturystyczne. Przyrządy kulturystyczne to m.in.: hantle, sztangi, sztangietki i ekspandery.

od ang. culturist (sama kulturystyka jest nazywana w Stanach Zjednoczonych, w których się narodziła: body building
'budowanie ciała')

KULTYWACJA w rolnictwie 'uprawianie gleby za pomocą kultywatora; także: uprawa, hodowanie roślin':

Kultywacja gleby. Kultywacja kukurydzy.

KULTYWATOR 'konne lub ciągnikowe narzędzie rolnicze, wyposażone w stalowe zęby przymocowane do specjalnej
ramy, spulchniające i przewietrzające glebę bez jej odwracania'

| UWAGA: słowo kultywator bywa błędnie używane w znali czeniu 'osoba, która coś kultywuje', np. tradycję.

KULTYWOWAĆ l. 'otaczać coś zamiłowaniem i troską oraz dbać o rozwój lub trwanie tego': Ojciec kultywował tradycje
rodzinne. W wielu polskich rodzinach kultywuje się stare zwyczaje świąteczne. 2. w rolnictwie 'hodować rośliny':
Kultywowali pszenicę i żyto.

KULTYWATOROWAĆ w rolnictwie 'uprawiać ziemię za pomocą kultywatora': Kultywatorować glebę.

tac. sr. cultivare 'uprawiać'

KULUARY l. 'pomieszczenia w sejmie, sądzie, teatrze lub w innym gmachu publicznym, gdzie można odpocząć,
prowadzić nieoficjalne rozmowy': W przerwie dyskusja przeniosła się do kuluarów, l.przen. 'sprawy omawiane
nieoficjalnie, ustalenia wstępne, niezobowiązujące':

Podobną opinię wyrażali w kuluarach członkowie komisji sejmowych.

KULUAROWY 'prowadzony w kuluarach, a więc nieoficjalny, wstępny, niezobowiązujący': Rozmowy kuluarowe.

Kuluarowe ustalenia.

fr. couloir 'korytarz'

I KUŁAK l. 'zaciśnięta pięść': Okładał go kułakami. 2. 'uderzenie zaciśniętą pięścią': Dostał dwa kułaki.

roś. kułak

II KUŁAK 'bogaty chłop - słowo używane w propagandzie komunistycznej w latach 50. XX w.': W propagan-

423

KUMBERLAND

KURATELA
dzie komunistycznej w latach 50. dzielono chłopów na biedniaków, średniaków i kułaków. Ci ostatni byli uznawani za
"element klasowo obcy".

roś. kułak

KUMBERLAND zob. CUMBERLAND

KUMULACJA 'nagromadzenie, skupienie, połączenie czegoś': Nastąpiła kumulacja kapitałów czterech wielkich spółek.
Kumulacja funkcji partyjnych i państwowych przez jedną osobę nigdy nie wychodziła społeczeństwu na dobre.

KUMULOWAĆ 'skupiać, gromadzić w jednym miejscu, łączyć': Kumulować ciepło. Od tego momentu dyktator
kumulował całą władzę.

KUMULACYJNY 'mający związek z kumulacją, oparty na zjawisku kumulacji': Zjawiska kumulacyjne. Podatek
kumulacyjny.

KUMULATYWNY 'taki, który da się kumulować, podlegający łączeniu, skupianiu': Środki kumulatywne.

niem. Kumulation, ang. cumulation z łac. cumulare 'zbierać na kupę, gromadzić'

KUMYS 'napój ze sfermentowanego mleka kobyły lub oślicy': Kumy s jest znany od pradawnych czasów (wspomina o
nim już Herodot), rozpowszechniony zwłaszcza wśród ludów azjatyckich, np. Mongołów. Obecnie w Europie wytwarza
się kumys z mleka krowiego, poddanego fermentacji, rozcieńczonego i dosło-dzonego, z dodatkiem drożdży piwnych.
Kumys zawiera niewielkie ilości alkoholu i dużo witamin, silnie pobudza wytwarzanie soków trawiennych.

roś. kumys z języków tatarskich

KUNG-FU 'wywodząca się z Chin sztuka walki bez użycia broni oraz oparta na niej metoda samoobrony, podobna do
karate, polegająca na atakowaniu wrażliwych miejsc ciała przeciwnika': Legendy głoszą, że twórcą kung-fu był
Bodhidarma, jeden z wielkich propagatorów buddyz-mu na terenie Chin. Bodhidarma opracował specjalnie ten
system walki dla mnichów, m.in. z klasztoru Szao-lin, by mogli się bronić przeciw zbójcom, atakującym ich w czasie
wędrówek po kraju.

ang. kung-fu z chin. gongfu

KUNKTATOR 'człowiek świadomie ociągający się z jakąś decyzją, zwlekający z wykonaniem czegoś; także:

człowiek powolny': Dowódca kunktator wciąż rozmyślał i ważył racje w najstosowniejszym do ataku momencie. [...]
wojewoda, choć ciężki i kunktator, bo wiekiem przygnieciony, przecie żołnierz jest doświadczony i mężny.
(Sienkiewicz)

KUNKTATORSTWO 'ociąganie się z czymś, zwlekanie i powolność': Do rozpaczy doprowadzało go kunktatorstwo

urzędników, którzy nie chcieli podejmować decyzji lub zwlekali z nimi miesiącami.

KUNKTATORSKI 'charakterystyczny dla kunktatora':

Kunktatorska postawa. Kunktatorskie działania, podjęte grubo po terminie.

lać. cunctator 'zwlekający', przydomek dyktatora Fabiusza Maksi-musa, który odwlekał moment bitwy z Hannibalem
ze względu na słabość rzymskich wojsk

KUPAŻ 'mieszanie win albo herbat o różnych smakach i właściwościach, w celu otrzymania wina albo herbaty
odpowiedniej jakości i bukietu': W sztuce winiarskiej obowiązują ścisłe reguły dotyczące kupażu.
KUPAŻOWAĆ 'mieszać wina lub herbaty, by otrzymać produkt odpowiedniej jakości i smaku': Znane i cenione na rynku
firmy często kupażują różne gatunki herbat.

fr. coupage

KUFLA l. 'górnicze godło: skrzyżowany młot i kilof: Na bramie kopalni wisiała kupią. 2. 'pas górniczy lub sprzączka u
niego': Dostał kupią od ojca. Zapiął kupię.

z dialektów śląskich, od niem. kuppein 'łączyć, sprzęgać'

KUPLETY 'krótka piosenka kabaretowa, aktualna i dowcipna' : Niech brzmi orkiestra, artysta ekstra kuplety dziś
zaśpiewa wam. (z "Kabareciku" Olgi Lipińskiej)

KUPLECISTA 'artysta wykonujący kuplety': Publiczność oklaskiwała kuplecistę.

fr. couplet

KUPON l. 'blankiet gry liczbowej lub konkursu z pustymi rubrykami do wypełnienia przez grającego': Z namysłem
wypełniał kupon Małego Lotka. Wyciął z gazety kupon konkursowy. 2. 'odcinek biletu odrywany przez kontrolera': W
drzwiach do teatru kontroler sprawdzał bilety i odrywał kupony. 3. 'odmierzony kawałek materiału': Kupon na
garnitur. Kupon jedwabiu. 4. 'odcinek papieru wartościowego, będący dowodem upoważniającym do odbioru
dywidendy; także: odcinek jakiegoś blankietu, który do czegoś upoważnia. Odcinać kupony od akcji. Podali przez
okienko swoje kupony obiadowe. Odcinać od czegoś kupony przen. 'czerpać zyski z czegoś, zwłaszcza z odniesionych
dawniej sukcesów, zwycięstw itd.'

lać. coupon 'odcinek'

KURARA 'silna trucizna, otrzymywana przez gotowanie kory, pędów i korzeni pewnego gatunku
południowoamerykańskich lian': Kurara była używana przez Indian do zatruwania strzał, powoduje ona porażenie
mięśni oddechowych i śmierć. Obecnie kurara znajduje zastosowanie w fizjologii doświadczalnej i chirurgii.

hiszp. curare z indiańskiego mań, dosłownie 'na kogo to padnie -ten umrze'

KURATELA l. -wprawie 'ustanowiony przez sąd lub inny uprawniony organ nadzór nad osobą niepełnoletnią lub
niebędącą w pełni władz umysłowych albo piecza nad sprawami osoby nieobecnej lub osoby prawnej w szczególnych
przypadkach': Kuratelę sprawuje kurator wy-

424

KURAŻ

KURSYWA

znaczony przez sąd. 2. przen. 'nieproszona, uciążliwa opieka': Po powrocie do domu trafił pod kuratelę ciotki. Kuratela
rosyjska w osiemnastowiecznej Polsce.

KURATOR l. wprawie 'przedstawiciel osoby, która potrzebuje pomocy do prowadzenia swoich spraw; także
przedstawiciel osoby prawnej w szczególnych przypadkach': Kurator chorego psychicznie. Spółkę reprezentował
kurator. 2. w prawie 'osoba sprawująca nadzór nad nieletnim, który popełnił przestępstwo': Sąd zdecydował, że może
nie być umieszczony w zakładzie poprawczym, ale będzie pod opieką kuratora. 3. 'kierownik kuratorium': Został przez
wojewodę mianowany na stanowisko kuratora oświaty i wychowania.
KURATORIUM 'jednostka organizacyjna administracji szkolnej, nadzorująca funkcjonowanie szkół i placówek
oświatowych na terenie województwa': Ostateczna decyzja w sprawie odwołania nauczyciela należy do kuratorium.

od łac. curatela 'troska, staranie'

KURAŻ przestarz. dziś tylko w zwrocie DLA KURAŻU 'dla dodania (sobie) śmiałości, animuszu': Przed wyjściem na
dyskotekę postanowili wypić po kieliszku dla kurażu.

fr. courage 'odwaga, męstwo'

KURCZATOW 'proponowana w latach 60. XX w. przez Rosjan nazwa pierwiastka o liczbie atomowej 104': Nazwa
kurczatow nie została zatwierdzona przez odpowiednie organy międzynarodowe, podobnie zresztą, jak nazwa
rutheford, proponowana przez stronę amerykańską.

ku czci Igora Kurczatowa (1903-1960), fizyka rosyjskiego

KURDESZ przestarz. l. 'kompan, towarzysz, zwłaszcza towarzysz staropolskich biesiad, zakrapianych alkoholem' 2.
'tytuł popularnej pieśni biesiadnej, wzięty od powtarzającego się w refrenie słowa: kurdesz': W najbardziej znanej
wersji Franciszka Bohomolca pierwsza zwrotka pieśni biesiadnej "Kurdesz" to: Każ przynieść wina, mój Grzegorzu miły,
/ Bodaj się troski nam nigdy nie śniły, / Niech i Anulka tu zasiądzie z nami, / Kurdesz, kurdesz nad kurdeszami!

od tur. karandysz 'towarzysz'

KURHAN 'wysoki kopiec, usypany dawno temu na pamiątkę jakiegoś zdarzenia lub będący mogiłą z czasów
przedhistorycznych': Kurhan to jedno z częściej spotykanych w poezji romantycznej słów, dla poetów XIX w. owe
prastare mogiły były symbolem tajemniczości i niezwykłości. Kurhany spotyka się często w południowej Rosji i na
Ukrainie, ich badania archeologiczne dostarczają ciekawych danych na temat ludów zamieszkujących te ziemie w
okresie prehistorycznym.

ukr. kurhan

KURIA l. 'w Kościele katolickim i prawosławnym: zespół urzędów duchownych podległych biskupowi, sprawujących na
pewnym terytorium władzę kościelną; także: budynek, w którym się mieszczą te urzędy': Kuria biskupia. Kuria
diecezjalna. 2. 'okręg wyborczy lub kategoria wyborców, zwłaszcza w dawnych systemach wyborczych niektórych
państw': Przedstawiciele poszczególnych kurii: możnowładców, rycerstwa i mieszczaństwa - mieli prawo wybierać po
dwóch swoich deputowanych do senatu. 3. 'w starożytnym Rzymie: najstarsza jednostka podziału obywateli,
obejmująca dziesięć rodów, stanowiąca podstawę najdawniejszych zgromadzeń ludowych' 4. 'w starożytnym Rzymie:
miejsce posiedzeń senatu lub sądu'

KURIALNY l. 'związany z kurią - urzędami kościelnymi': Urzędnicy kurialni. Budynki kurialne. 2. 'związany z kurią -
okręgiem wyborczym lub kategorią wyborców': Kurialny system wyborczy.

KURULNY 'związany ze starorzymską kurią - miejscem posiedzeń senatu' () Krzesło kurulne 'zaszczytne miejsce, na
którym zasiadali wysocy rzymscy urzędnicy'

tac. curia

KURIER l. 'osoba wysłana z pilną wiadomością lub z ważnymi dokumentami': Do oddziału dotarł kurier z rozkazami ze
sztabu. Poczta dyplomatyczna jest przesyłana przez specjalnych kurierów. 2. 'osoba przemycająca towary na czyjeś
zlecenie': Przerzutem narkotyków do Europy Zachodniej zajmowali się specjalni kurierzy.

KURIERSKI 'związany z kurierem': Misja kurierska nie powiodła się. Pocztę kurierską roznoszą specjalni kurierzy.

fr. courrier od: courir 'biec'

KURIOZUM 'osobliwość; człowiek albo rzecz niezwykła, coś, co budzi zainteresowanie i zdumienie': A co to za
kuriozum przyprowadził Pan wtedy ze sobą? Jej "kreacja wieczorowa" była prawdziwym kuriozum.

tac. curiosum 'rzecz ciekawa'

KURSOR 'migająca kreseczka, plamka świetlna na ekranie komputera, wskazująca miejsce, gdzie się pojawi wpisywany
znak': Menu sterowane kursorem prowadzi użytkownika krok po kroku. KURSOR MYSZY 'strzałka lub inny symbol,
który pojawia się na ekranie monitora, gdy porusza się myszą po stole': Kształt kur-sora myszy zmienia się w zależności
od tego, co Word for Windows aktualnie robi. Kursor myszy przebywając w obszarze tekstowym ekranu przyjmuje
postać belecz-ki.

ang. z łac. cursor 'biegacz'

KURSYWA l. 'rodzaj czcionki przypominającej pochylone w prawo ręczne pismo': Kursywę stosuje się dla wyróżnienia
pewnych partii tekstu, obecnie często używa się jej zamiast cudzysłowu. 2. 'pismo rzymskie powstałe przy połączeniu
liter przy pospiesznym pisaniu; dawniej także: odręczne pismo pochylone w lewo'

lać. śr. cursiva littera 'pismo pospieszne'

425

KURTAZ

KUWETA

KURTAZ w finansach 'wynagrodzenie dla maklera lub brokera za pośredniczenie w transakcji i przeprowadzenie jej':
Kurtaż dla maklera za transakcję na giełdzie.

fr. courtage

KURTUAZJA książk. 'wyszukana, nieco staromodna, grzeczność, zwłaszcza w sytuacjach oficjalnych': Z wyszukaną
kurtuazją zwracał się do starszych pań. Skłonił się z kurtuazją i zaczął: - Panie przewodniczący!

KURTUAZYJNY książk. 'odznaczający się kurtuazją;

taki, którego celem jest raczej wymiana grzeczności, utrzymanie dobrych kontaktów niż załatwienie konkretnej
sprawy': Kurtuazyjny ukłon. Kurtuazyjne powitanie. Kurtuazyjna wizyta prezydenta w Moskwie.

fr. courtoisie od: cour 'dwór'

KURTYZACJA albo KURTYZOWANIE w weterynarii 'obcinanie ogona koniowi lub psu': Kurtyzacjajest stosowana w
przypadku takich ras psów, jak bokser, buldog, dog, foksterier, wyżeł, doberman.

KURTYZOWAC w weterynarii 'przycinać ogon koniowi lub psu': Koń ardeński z kurtyzowanym ogonem.

od łac. curtus 'krótki'

KURTYZANA 'dawniej: utrzymanka i kochanka zamożnych, wysoko postawionych mężczyzn; rzadziej: luksusowa
prostytutka': Czy piękne i młode panie, które dziś zamieszczają w gazetach ogłoszenia, że poszukują dla siebie
"sponsorów", to nie współczesna odmiana kurtyzan?

fr. courtisane od wf. cortigiana 'dama dworska'

KURULNY zob. pod hasłem: KURIA

KUSKUS l. 'kasza z dobrej pszenicy, w kształcie złoci-stokremowych kuleczek, będąca składnikiem wielu potraw
jedzonych w północnej Afryce': Jak wiele kasz, kuskus ma wszechstronne zastosowanie w kuchni - towarzyszy
zarówno potrawom z mięsa, jak i z warzyw i owoców. 2. 'północnoafrykańska potrawa z tej kaszy i tłuszczu baraniego
oraz przypraw korzennych'

ar. kuskus od: kasaksa 'tłuc'

I KUSTOSZ l. 'kierownik dziani zbiorów w muzeum lub bibliotece, zwłaszcza uniwersyteckiej': Kustosz zgodził się na
wykorzystanie kilku eksponatów do zdjęć w filmie. 2. 'zwierzchnik klasztorów stanowiących kustodię' 3. 'honorowy
tytuł kanonika, uprawnionego do zarządzania majątkiem kapituły'

KUSTODIA l. 'kilka klasztorów franciszkańskich lub bernardyńskich, znajdujących się pod jednoosobowym zarządem
kustosza; także: urząd kustosza w 2. znaczeniu': Zarządzał kustodią. Objął w maju kustodię. 2. 'naczynie do
przechowywania w tabernakulum konsekrowanej hostii, umieszczanej w monstracji'

II KUSTOSZ albo KUSTODA l. 'w starożytności i średniowieczu: cyfra lub litera określająca kolejność składek

rękopisu': Kustoda umieszczana była zwykle u dołu pierwszej lub ostatniej stronicy składki. 2. 'w starych drukach i
rękopisach: umieszczona u dołu pierwsza sylaba lub pierwszy wyraz, od których zaczyna się strona następna':
Kustosze znajdziemy bez trudu jeszcze w rękopisach z okresu międzywojennego.

od łac. custos 'strażnik'

KUSZETA albo KUSZETKA 'wagon z (rozkładanymi na noc) miejscami do leżenia; także: miejsce do leżenia w takim
wagonie': Wagony numer 3 i 4 to kuszetki, następne to wagony sypialne. Wykupiliśmy kuszetki na pociąg do Jeleniej
Góry.

fr. couchette, pierwotnie 'kanapa, prycza'

KUŚNIERZ 'rzemieślnik, który trudni się szyciem i naprawą odzieży ze skór pokrytych futrem': Zamówił kożuch u
kuśnierza.

KUŚNIERSTWO 'rzemiosło lub branża przemysłu futrzarskiego, obejmująca szycie odzieży, artykułów konfekcyjnych i
galanterii futrzanej z uprzednio wyprawionych, uszlachetnionych i ufarbowanych skór; zawód, zajęcie kuśnierza'

KUŚNIERSKI 'związany z kuśnierstwem lub z kuśnierzem': Pracownia kuśnierska. Wyroby kuśnierskie.

niem. Kiirschner

KUTAS l. (dość) wulgarnie 'członek męski, penis': Znajoma tłumaczka pytała językoznawcę, czy oprócz słowa kutas w
języku polskim istnieją jakieś wyrazy, którymi można się posłużyć w tłumaczeniu dosadnych, a zarazem nie chamskich
tekstów francuskich dotyczących seksu. 2. wulgarnie 'mężczyzna, do którego ma się negatywny stosunek': Była pijana,
powiedziała, że zaczepiał ją jakiś kutas. 3. 'wisząca ozdoba w kształcie pędzla, zrobiona z nici, jedwabiu, wełny itd.':
Kutasy przy szabli. Kutasy przy końskiej uprzęży. Woźny pas mu odwiązał, pas słucki, pas lity / Przy którym świecą
gęste kutasy jak kity. (Mickiewicz)

tur. kutaz 'ozdoba na szyję konia'

KUTIA 'potrawa z ziaren gotowanej pszenicy, rzadziej ryżu lub kaszy, zmieszanych z utartym makiem i miodem,
niekiedy też bakaliami': Kutia to potrawa znana na Rusi i we wschodnich regionach Polski, dawniej spożywana po
nabożeństwie żałobnym, podczas obrzędu Dziadów oraz w czasie wieczerzy wigilijnej.

ukr. kutia
KUWERTURA 'masa czekoladowa, którą powleka się wyroby cukiernicze': Kuwertura zawiera więcej tłuszczu, a mniej
cukru niż masa cukiernicza przeznaczona np. do wyrabiania czekolady konsumpcyjnej.

fr. couverture

KUWETA l. 'płaskie, prostokątne naczynie, w którym dokonuje się chemicznej obróbki światłoczułych materiałów
fotograficznych': Włożył negatyw do kuwety na-

426

kW

KWANT

pełnionej roztworem wywoływacza. 2. 'szklane lub wykonane z tworzywa sztucznego naczyńko, służące do
przeprowadzania pomiarów fotometrycznych'

fr. cuvette 'miska'

kW skrót słowa: kilowat, zob. pod hasłem: WAT

KWADRA 'jedna z czterech faz Księżyca (lub innej planety), zwłaszcza ta, w której widać połowę jego tarczy':

Księżyc był w pierwszej kwadrze. Kwadra występuje w środku między nowiem a pełnią oraz między pełnią a nowiem.

tac. quadra 'czworobok' (od tego słowa utworzono też: kwadrat)

KWADROFONIA 'technika zapisu i odtwarzania dźwięku w systemie czterokanałowym': Kwadrofonia pozwala osiągnąć
naturalne, przestrzenne brzmienie.

KWADROFONICZNY 'wykorzystujący technikę czte-rokanałowego zapisu i odtwarzania dźwięku': W jego luksusowym

domu zainstalowane były urządzenia kwadro foniczne, dające niezwykłe efekty przy odbiorze muzyki.

ang. quadraphony od łac. quadra 'czworobok', gr. phone 'głos'

KWADRYLION l. 'w Polsce, Niemczech, Anglii - bilion bilionów - l 000 000 000 000 000 000 000 000': Obecnie tak
wielkie liczby, jak bilion, trylion i kwadrylion, zapisuje się w postaci potęgi liczby 10, kwadrylion to 10 4. 2. 'w USA i
wielu innych krajach - tysiąc trylionów - l 000 000 000 000 000'

niem. Quadrillion, utworzone od: milion i łac. quadri- 'cztery-' (milion do czwartej potęgi)

KWAKIER 'członek chrześcijańskiej wspólnoty religijnej, uznającej jedynie wewnętrzne objawienie, a odrzucającej
wszelkie zewnętrzne formy kultu, głoszącej prostotę i surowość obyczajów, występującej przeciwko wojnie oraz
jakimkolwiek formom dyskryminacji innych ludzi, w przeszłości zwłaszcza przeciw niewolnictwu': Pierwsza wspólnota
kwakrów została założona w 1649 r. w Anglii, miała charakter spirytualistycz-no-mistyczny. Obecnie kwakrzy
koncentrują się na działalności społecznej, przede wszystkim pomocy dla biednych regionów świata i dla ofiar wojen.
Za swą postawę, pełną bezinteresownego poświęcenia, zostali w 1974 r., jako wspólnota, odznaczeni pokojową
Nagrodą Nobla.

ang. quaker 'drżący' (w ekstazie religijnej)

KWALIFIKACJA 'oparte na określonych kryteriach zaliczenie kogoś lub czegoś do pewnej klasy': Kwalifikacja
zawodników do kadry olimpijskiej. Ze względu na nowe okoliczności prokurator zmienił kwalifikację czynu z
"zabójstwo z premedytacją" na "nieumyślne spowodowanie śmierci".

KWALIFIKACJE 'zasób wiedzy, umiejętności i doświadczenia, wymagany do wykonywania pewnego zawodu lub
zajmowania pewnego stanowiska': Spośród osób, które stanęły do konkursu na stanowisko dyrektora, tylko jedna
miała wymagane kwalifikacje: wyższe wykształcenie ekonomiczne, dobrą znajomość przynajmniej dwóch języków
obcych i doświadczenie w zarządzaniu dużymi zespołami ludzi.

KWALIFIKATOR l. 'osoba dokonująca kwalifikacji':

Kwalifikator bydła. Kwalifikator sędziowski. 2. w językoznawstwie 'informacja w artykule hasłowym, często w formie
skrótu, dotycząca warstwy słownictwa, do której należy dany wyraz, dziedziny, z jaką jest związany itd.':

W tym słowniku kwalifikatory są podawane drukiem pochylonym, np. przestarz. - słowo przestarzałe; wprawie - słowo
- lub znaczenie słowa - występujące w języku prawników.

KWALIFIKOWAĆ 'dokonywać kwalifikacji - zaliczać do pewnej klasy': Komisja zakwalifikowała 3 kandydatów do

następnego etapu turnieju. Kwalifikował mięso i zboże. O Kwalifikowana większość 'określona w specjalnych normach
minimalna przewaga w głosowaniu, która zapewnia zwycięstwo'

KWALIFIKOWAĆ SIĘpot. 'nadawać się: posiadać wymagane kwalifikacje lub spełniać określone kryteria': On się nie
kwalifikuje na to stanowisko. To się kwalifikuje na kolegium.

fr. qualification od łac. qualis 'jaki', facere 'robić'

KWALITATYWNY w języku nauk humanistycznych 'odnoszący się do jakości, a nie do ilości': Kwalitatywne oceny w
filozofii. W kolejnych wiekach pierwotna opozycja samogłosek pod względem długości przeobraziła się w różnicę
kwalitatywną, czego śladem jest w orto-grafii polskiej ó - dawne długie o.

fr. qualitativ od łac. qualitas 'jakość'

KWANT w fizyce 'najmniejsza wartość, "porcja", o jaką może się skokowo zmienić jakaś wielkość fizyczna określonego
układu fizycznego': Pojęcie kwantu (energii) zostało wprowadzone na początku XX w. przez niemieckiego fizyka Maxa
Plancka w pracach dotyczących promieniowania ciała doskonale czarnego.

KWANT ENERGII w fizyce 'skończona ilość, "porcja" energii, pochłaniana lub emitowana przez atom albo jądro atomu
w elementarnym akcie oddziaływania':

Kwant energii jest emitowany wówczas, gdy układ przechodzi z wyższego do niższego poziomu energetycznego.

MECHANIKA KWANTOWA 'podstawowa teoria fizyczna, wyjaśniająca zjawiska w świecie atomów i cząstek
elementarnych': Do twórców mechaniki kwantowej należą: Max Pianek, Albert Einstein, Niels Bohr i Wemer
Heisenberg.

KWANTYZACJA w fizyce i technice 'przedstawienie opisu jakiegoś ciągłego zjawiska w postaci pewnych wartości
("porcji"), które przyjmuje w swym przebiegu'

niem. Quant od łac. quantum 'ile' (tworząc pojęcie kwantu myślano o pewnej odmierzonej porcji, nieciągłej wartości)

427

KWANTUM
KWAZAR

KWANTUM książk. 'pewna ilość czegoś, liczba jakichś przedmiotów, kwota pieniędzy': Kwantum energii. Kwantum
czasu. Kwantum możliwości.

KWANTYTATYWNY w języku nauk humanistycznych l. 'odnoszący się do ilości, a nie do jakości': Próbował pokazać, że
pojęcie niezależności państwowej ma w naszych czasach kwantytatywny, a nie kwalitatywny charakter: nie należy
mówić o niezależności absolutnej, ale o niezależności większej lub mniejszej, bowiem prawie wszystkie państwa są
bardzo ściśle uwikłane w stosunki z innymi, m.in. stosunki gospodarcze i rozmaite porozumienia polityczne i
wojskowe. 2. 'posługujący się w badaniach metodami ilościowymi': Językoznawstwo kwantytatywne.

KWANTYFIKACJA w ekonomii 'ujęcie, przedstawienie zjawisk gospodarczych w kategoriach ilościowych':

Planowanie rozwoju wymagało udoskonalenia metod kwantyfikacji procesów ekonomicznych.

lać. quantum 'ile'

KWANTYFIKATOR w logice 'operator przekształcający funkcje zdaniowe w zdania przez wskazanie zakresu
stosowalności predykatu - liczby przedmiotów, do których się on odnosi': Kwantyfikator ogólny to "dla każdego x",
kwantyfikator szczegółowy - "dla pewnego x" lub "istnieje takie x, że".

niem. Quantifikator

KWARANTANNA l. 'okres przymusowej izolacji ludzi (a także zwierząt i roślin) przybyłych z regionów objętych
epidemią, mający na celu zapobieżenie jej szerzeniu się': Długość trwania kwarantanny jest zależna od okresu
inkubacyjnego danej choroby, dawniej kwarantanna zazwyczaj trwała czterdzieści dni. Poemat Juliusza Słowackiego
"Ojciec zadżumionych" opowiada o kwarantannie w El-Arish, w czasie której arabskiemu ojcu umiera na dżumę
sześcioro dzieci i żona. 2. 'ogrodzona przestrzeń wraz ze znajdującymi się na niej budynkami, przeznaczona do takiego
odosobnienia'

wl. quarantanna od: quaranta 'czterdzieści' (dni)

KWARC 'odmiana dwutlenku krzemu, jeden z najbardziej rozpowszechnionych na Ziemi minerałów': Kwarc ma
właściwości piezoelektryczne i przepuszcza promieniowanie ultrafioletowe. Znajduje zastosowanie w elektronice i
optyce, bezbarwny lub zawierający domieszki różnych pierwiastków, jest też wykorzystywany w jubiler-stwie jako
kamień ozdobny.

KWARCOWY 'zrobiony z kwarcu, zawierający kwarc, mający elementy wykonane z kwarcu': Szkło kwarcowe. Żyły
kwarcowe. W zegarkach kwarcowych rolę regulatora odgrywa płytka kwarcu o bardzo dużej stałości drgań własnych.
Lampa kwarcowa jest wykonana ze szkła kwarcowego, emituje ona promieniowanie nadfioletowe, jest często
używana do naświetleń w leczeniu chorych i do rehabilitacji.

niem. Quarz (być może z języków słowiańskich, od słowa kwardy 'twardy')

KWARK w fizyce 'cząstka elementarna o ułamkowym ładunku elektrycznym, wynoszącym albo 1/3 albo 2/3 ładunku
elementarnego, składnik protonów, neutronów i innych cząstek': Kwarki i lepiony to podstawowe budulce materii.

ang. quark, nazwa zaczerpnięta w latach 60. XX w. z powieści Ja-mesa Joyce'a

KWARTA l. 'w dawnej Polsce: jednostka objętości ciał płynnych i sypkich, równa jednej czwartej garnca':

Kwarta krakowska równa była ok. 0,95 litra, polska -l litrowi, pruska - 1,145 litra. 2. 'w dawnej Polsce: jedna czwarta
(potem jedna piąta) dochodów z dóbr królewskich, którą przeznaczano na utrzymanie stałego wojska zaciężnego':
Kwarta została ustanowiona w 1562 r. 3. w muzyce 'interwał prosty, w którym wyższy dźwięk jest w stosunku do
niższego czwartym stopniem w podstawowym szeregu dźwięków (np. 1-4,2-5 itd.)' .w szermierce 'czwarta zasłona:
pozycja obronna, chroniąca prawą, górną część pola trafienia'

WOJSKO KWARCIANE 'w dawnej Polsce: wojsko za-ciężne utrzymywane z kwarty w 2. znaczeniu'

lać. quarta pars 'czwarta część'

KWARTAŁ l. 'jedna z czterech kolejnych części roku, mająca trzy miesiące': W drugim kwartale tego roku ceny
utrzymywały się na tym samym poziomie, co w pierwszym. 2. rząd. 'wydzielona część większego obszaru, zwykle w
kształcie czworokąta': Dzielnicę podzielono na kilka kwartałów. Mieszkał w drugim kwartale.

KWARTALNIK 'pismo ukazujące się raz na kwartał': Pisywał do kwartalników literackich. Kwartalnik naukowy.

KWARTALNY 'przypadający (raz) na kwartał': Otrzymywała w banku kwartalną premię w wysokości miesięcznej pensji.
Jego kwartalny dochód wynosi 8 tysięcy złotych.

lać. sr. quartalis 'ćwierć'

KWARTET l. 'zespół czterech instrumentalistów lub śpiewaków, zwłaszcza wykonujących utwory z zakresu muzyki
poważnej': Grywał na skrzypcach w kwartetach i kwintetach. Występ polskiego kwartetu publiczność nagrodziła
brawami. 2. w muzyce 'utwór na cztery instrumenty lub głosy, zwłaszcza utwór należący do muzyki poważnej':
Kwartet smyczkowy to utwór na dwoje skrzypiec, altówkę i wiolonczelę.

wl. quartetto od fac. quarto 'czwarty'

KWARTO w drukarstwie 'format książki lub karty papieru równy jednej czwartej arkusza drukarskiego, tj. ok. 42 cm na
30 cm': In kwarto 'w formacie kwarto': Miał serię wierszy włoskich poetów wydaną in kwarto.

lać. in quarto 'w ćwiartce'

KWAZAR 'olbrzymi gwiazdopodobny obiekt kosmiczny, należący do najdalszych we Wszechświecie obiektów

obserwowanych przez ziemskich astronomów, będący potężnym, przewyższającym jasność całej galaktyki

428

KWEF

KWINTET

źródłem promieniowania': Odkrycie w latach 60. XX w. kwazarów, które - jak mówiono poetycko - "niczym wielkie
latarnie stoją na krańcach Wszechświata", było ważnym dowodem na słuszność teorii Einsteina, dotyczącej budowy
Wszechświata.

ang. quasar od: quasi stellar, dosłownie 'niby gwiezdny'

KWEF l. 'zasłona zakrywająca twarz, będąca elementem tradycyjnego ubioru kobiet muzułmańskich': Ortodoksyjni
muzułmanie wymagają, by wszystkie kobiety, które znajdą się w ich kraju, także np. stewardesy, nosiły kwef. 2. rząd.
'nakrycie głowy zakonnicy' 3. 'w Polsce w XVII i XVIII w.: haftowane nakrycie głowy i twarzy z gazy, muślinu itp.,
noszone zwłaszcza przez wdowy i starsze kobiety'

UWAGA: w l. znaczeniu słowo kwef ma. bardzo podobny sens jak wyrazy: czador, czadra i czarczaf, także oznaczające
zasłonę na twarz lub większy fragment odzieży, którym okrywają się kobiety muzułmańskie.
fr. coiffe

KWERENDA l. 'zbieranie informacji i materiałów potrzebnych do wyjaśnienia jakiegoś problemu, zwłaszcza problemu
naukowego, przez poszukiwanie w bibliotekach, archiwach, aktach, książkach, dokumentach itd.': Niemiecki historyk
prowadził w polskich bibliotekach i instytutach pamięci kwerendę, poszukując materiałów dotyczących wywłaszczania
polskich rolników przez hitlerowców i osadzania w ich gospodarstwach przybyszy z terenu Niemiec i Prus. Kwerenda
biblioteczna. Kwerenda archiwalna. 2. przestarz. 'śledztwo, dochodzenie sądowe'

lać. quaerenda 'rzeczy poszukiwane' od: quaerere 'poszukiwać'

KWESTA 'zbieranie datków, przede wszystkim pieniężnych, na jakiś cel dobroczynny lub publiczny': Uliczna kwesta
Wielkiej Orkiestry Świątecznej Pomocy. Kwesta na odnawianie warszawskich Powązek.

KWESTOWAĆ 'uczestniczyć w kweście, zbierać datki na cele dobroczynne lub publiczne': Kwestować na rzecz ofiar
wojny w Czeczenii. Kwestowali po domach, choć było to zabronione.

z wl. questua

KWESTIA l. 'zagadnienie, problem, zwłaszcza taki, który wymaga rozwiązania': W dyskusji poruszono wiele kwestii.
Strona niemiecka przedstawiła kwestie dotyczące współpracy, które wymagają uporządkowania. 2. 'wypowiedź aktora
w dialogu lub monologu scenicznym':

Wygłaszał swe kwestie z niepotrzebnym patosem.

lać. quaestio 'pytanie'

KWESTIONOWAĆ 'podważać czyjeś sądy, ustalenia, wątpić w to, co ktoś powiedział, być nieufnym wobec czyichś
wypowiedzi': Kwestionuję przydatność każdego z tych słów do opisu sytuacji w sejmie. Legalność tego rządu
zakwestionowano już wcześniej.

lać. quaestionare 'zapytywać'

KWESTOR l. 'główny księgowy w wyższej uczelni':

Kwestor przedstawił rektorowi informacje o wykorzystaniu środków z dotacji budżetowej w minionym roku. 2. 'w
dawnej Polsce: urzędnik zajmujący się sprawami finansowymi' 3. 'w starożytnym Rzymie: urzędnik, do którego
kompetencji należał nadzór nad sprawami finansowymi oraz prowadzenie dochodzeń w sprawach karnych'

KWESTURA 'urząd kwestora - obecnie najczęściej w l. znaczeniu, co faktycznie oznacza główny urząd finansowy szkoły
wyższej': Kwestura uniwersytetu dokonała obliczeń tegorocznych wpływów i wydatków.

lać. questaor

kWh skrót słowa: KILOWATOGODZINA

KWIETYZM l. 'kierunek w siedemnastowiecznej religijności, zalecający bezinteresowną (jeśli chodzi o zbawienie)

kontemplację bóstwa, która prowadzi do uzyskania absolutnego spokoju wewnętrznego': Kwietyzm został potępiony
przez papieży. Kwietyzm był kierunkiem przeciwstawiającym się czynnej ascezie. l.przen. książk. 'beznamiętny, bierny
stosunek do świata, zwłaszcza jego kontemplacja bez aktywnego włączania się w bieg bieżących spraw': Poecie
zarzucano kwietyzm - nikt nie wiedział, że należy do najbardziej aktywnych działaczy tajnego ruchu oporu.

fr. quietisme od łac. quietus 'spokojny, spoczywający'

KWINTAL oficj. '100 kg -jednostka ciężaru płodów rolnych': Zbierał 28 kwintali pszenicy z hektara. Na targu zwykle
mówi się nie kwintal, ale metr, np. kupiłem metr ziemniaków.
fr. quintal

KWINTESENCJA l. książk. 'to, co jest najistotniejsze w danej rzeczy, stanowi jej najściślejszy sens; także: osoba lub
rzecz, które coś uosabiają': Streszczenie pracy winno zawierać kwintesencję rozważań. Muzyka Chopina zawiera
kwintesencję polskości. Ten obraz jest kwintesencją baroku. Zbyszek był dla niej kwintesencją mężczyzny. 2. w filozofii
Arystotelesa 'piąty, najdoskonalszy żywioł - eteryczne tworzywo, z którego uformowane są ciała niebieskie':
Arystoteles oraz niektórzy filozofowie średniowiecza przeciwstawiali kwintesencję pozostałym czterem żywiołom:
ogniowi, powietrzu, wodzie i ziemi.

lać. quinta essentia 'piąty żywioł'

KWINTET l. 'zespół pięciu instrumentalistów lub śpiewaków, zwłaszcza wykonujących utwory z zakresu muzyki
poważnej': Wspaniały występ włoskiego kwintetu instrumentalnego został nagrodzony przez publiczność długimi
brawami. 2. w muzyce 'utwór na pięć instrumentów lub głosów, zwłaszcza utwór należący do muzyki poważnej':
Kwintet smyczkowy.

wl. quintetto od łac. quintus 'piąty'

429

KWINTYLION

KYNOLOGIA

KWINTYLION l. 'w Polsce, Niemczech, Anglii - tysiąc kwadrylionów-1 000000000000000000000000000000':

Kwadrylion to 1030. 2. 'w USA i wielu innych krajach -l 000 000 000 000 000 000'

niem. Quintillion, utworzone od: milion i łac. quintus 'piąty' (milion do piątej potęgi)

KWIRYNAŁ l. 'jedno z siedmiu rzymskich wzgórz, w starożytności miejsce kultu boga Kwiryna, potem dzielnica
pałaców, obecnie - miejsce, gdzie znajduje się siedziba prezydenta Włoch' 2. przen. 'rząd włoski': W tej sprawie i
Watykan, i Kwirynał były zgodne.

tac. collis Quirinalis 'wzgórze Kwiryna'

KWIZ albo QUIZ (czytaj: kfis) 'konkurs z nagrodami, w którym zawodnicy muszą się wykazać wiedzą ogólną lub wiedzą
na z góry określony temat, odpowiadając na zadawane przez prowadzącego albo wylosowane pytania': Wziął udział w
telewizyjnym kwizie na temat historii polskiego sportu. Na ostatniej w tym półroczu lekcji pani od historii urządziła
kwiz z wiedzy o średniowieczu; główną nagrodą była szóstka.

amer. quiz od ang. czasownika: quiz, pierwotnie 'ciekawie się komuś przyglądać, pytająco patrzeć w czyjeś oczy'

KWORUM albo OUORUM (czytaj: kforum) 'liczba członków jakiegoś zgromadzenia, których obecność na sali jest
wymagana do tego, by zgromadzenie to mogło obradować i podej mować prawomocne decyzj e': Kworum to
zazwyczaj połowa członków zgromadzenia lub - w przypadku szczególnie ważnych spraw - dwie trzecie. Wyboru
przewodniczącego nie można było dokonać z powodu braku kworum.

lać., od wyrażenia: quorum praesentia sufficit 'których obecność jest wystarczająca'

KYNOLOGIA 'nauka zajmująca się psami: ich biologią, rozwojem, pochodzeniem, podziałem na rasy'
KYNOLOG 'specjalista w dziedzinie kynologii': Kyno-logowie wydają wiele cieszących się dużym powodzeniem książek
o różnych rasach psów, ich właściwej hodowli i tresurze.

KYNOLOGICZNY 'związany z kynologią lub kynolo-gami': Międzynarodowa Federacja Kynologiczna ustala wzorce
poszczególnych ras psów i regulamin wystaw oraz konkursów psów rasowych.

niem. Kynologie od gr. Kyón, dopełniacz: kynós 'pies', logos 'nauka'

430

L (czytaj: el albo ełka) 'symbol rozmiaru odzieży, oznaczający dużą wielkość': Na sklepowych wieszakach wisiały
sukienki tylko w rozmiarze L.

ang. L, skrót od: large 'duży'

L 'cyfra rzymska o wartości 50' La symbol pierwiastka chemicznego: lantan (zob.)

LABILNY książk. 'taki, który jest podatny na zmiany; chwiejny, płynny, niestały': Labilny stan, układ. Labilna psychika.

lać. labilis

LABIRYNT l. w architekturze 'starożytna budowla o zawiłym układzie korytarzy i sal, utrudniającym dotarcie do punktu
centralnego i wyjście na zewnątrz': Kapłan długo błądził w labiryncie. Po kilku godzinach znalazła wyjście z labiryntu.
Labirynt kreteński 'legendarny grecki labirynt, zbudowany przez Dedala na polecenie króla Minosa, będący siedzibą
Minotaura': Po zabiciu Minotaura Tezeusz wydostał się z labiryntu kreteńskiego dzięki otrzymanej od Ariadny nici,
którą - szukając drogi do potwora - rozwijał. 2. w ogrodnictwie 'skomplikowany układ ścieżek, ujętych w ściany
żywopłotów, prowadzący do placyku z ławką, posągiem lub fontanną': Dzięki zawikłanemu układowi labiryntu
przechadzający się po ogrodzie byli osłonięci przed wzrokiem postronnych. 3.przen. 'skomplikowana sytuacja, splot
wydarzeń, problemów trudnych do rozwiązania' : Pogrążona w labiryncie myśli długo szukała wyjścia z tej trudnej
sytuacji. 4. przen. 'niezwykle skomplikowany układ dróg, ulic, kanałów itp.': Całą noc błądzili po labiryncie krętych
uliczek. 5. w psychologii 'model przedstawiający układ splątanych dróg, z których tylko jedna prowadzi do
wyznaczonego celu, wykorzystywany w badaniach nad procesem uczenia się i rozwiązywania zadań przez zwierzęta,
rzadziej ludzi':

Test, metoda labiryntu. Szczur znakomicie zdał test labiryntu. 6. w anatomii 'część ucha środkowego, w której mieści
się narząd słuchu i równowagi; błędnik':

Chłopiec urodził się z wadą labiryntu.

LABIRYNTOWY 'stanowiący fragment labiryntu - budowli lub skomplikowanego układu ścieżek - lub mający cechy
labiryntu; zawiły, skomplikowany': Labiryntowe przejścia, ścieżki.

gr. labyrinthos

LABORATORIUM l. 'pomieszczenie wyposażone w specjalistyczną aparaturę, umożliwiającą prowadzenie doświadczeń,

badań eksperymentalnych, analiz lekarskich, ekspertyz technologicznych itp.': Laboratorium fizyczne, chemiczne,
analityczne. W laboratorium kryminalisty cznym badano ślady zebrane na miejscu przestępstwa. Do godziny
dziewiątej wszystkie probówki z krwią muszą znaleźć się w laboratorium analitycznym. O Laboratorium językowe
'pomieszczenie do nauki języków obcych wyposażone w aparaturę audiowizualną ułatwiającą naukę' 2. śród.
'praktyczne zajęcia odbywające się w laboratorium': W każdą środę studenci II roku biologii mają trzy godziny
laboratorium.
LABORANT l. 'pracownik laboratorium niemąjący prawa wydawania orzeczeń': Laborant zajęty był wykonywaniem
posiewu bakteryjnego. 2. przestarz. 'pracownik apteki niemogący samodzielnie sprzedawać leków'

LABORATORYJNY 'mający związek z laboratorium, wykonywany, zatrudniony w laboratorium': Analiza, praca

laboratoryjna. Pracownik laboratoryjny. () Szkło laboratoryjne 'specjalny rodzaj szkła, odpornego na temperaturę i na
działanie odczynników chemicznych, charakteryzujący się dużą wytrzymałością mechaniczną':

Szkło laboratoryjne jest używane do produkcji opakowań na środki chemiczne i naczyń laboratoryjnych.

niem. Laboratorium od łac. laborare 'pracować'

LABOUR PARTY (czytaj: lejber party) 'brytyjska partia socjaldemokratyczna': W ostatnich wyborach parlamentarnych
przewagę uzyskali przedstawiciele Labour Party.

LABURZYSTA (czytaj: lejburzysta) 'członek lub zwolennik brytyjskiej Labour Party': Nowy socjaldemokratyczny rząd
formować będą laburzyści.

LABURZYSTOWSKI (czytaj: lejburzystowski) 'związany z brytyjską Labour Party, jej członkami lub zwolennikami':
Laburzystowski rząd, program. Laburzystowscy parlamentarzyści pochwalili ostatnie decyzje premiera.

ang. Labour Party 'partia pracy ',fr. labourite albo laborite

LADIES AND GENTLEMEN (czytaj: lej disend dżentelmen) 'panie i panowie - zwrot używany przez konferansjerów
podczas występów estradowych': Ladies and gentlemen, przed wami gwiazda wieczoru, Edyta Gór-niak.

ang. ladies and gentlemen

LA DONNA E MOBILE (czytaj: la donnę e mobile) 'kobieta zmienna jest - cytat używany zwykle żartobliwie':

No cóż, panowie, la donna e mobile, nie możemy oczekiwać, że pani Ania spełni swoje obietnice.

wl., z opery "Rigoletto" (1851) Giuseppe Verdiego

LADY (czytaj: lejdi) 'angielski tytuł dam z arystokracji; także: tytuł grzecznościowy; pani, dama': Zachowywała się jak
prawdziwa lady.

431

LAGIER

LAKTO-

LADY FIRST zob. pod hasłem: FIRST LADY

LADY MAKBET (czytaj: lejdi makbet) 'typ kobiety ogarniętej niepohamowaną żądzą władzy, prowadzącą do zbrodni'

ang. lady, ang. lady Macbeth - postać z tragedii Szekspira "Makbet" (l 606)

LAGIER pot. 'niemiecki obóz koncentracyjny w czasie II wojny światowej': Oprócz celowej eksterminacji przyczyną
śmierci bardzo wielu więźniów lagrów były głód, ciężka praca i nieludzkie warunki życia w obozach.

LAGROWY pot. 'związany z lagrem': W swych opowiadaniach lagrowych Tadeusz Borowski przedstawia codzienne
życie w obozie w Oświęcimiu widziane oczyma człowieka "zlagrowanego", który przystosował się do tej nieludzkiej
rzeczywistości.
niem. Lager 'obóz'

LAGUNA 'płytki zalew albo zatoka, odcięte od pełnego morza lub oceanu przez rafę, mierzeję lub atol': Turyści
nurkowali w ciepłych i kryształowo czystych wodach laguny.

wl. lagunę z łac. lacuna 'kałuża, bagno'

LAICYZACJA oficj. 'uniezależnianie od wpływów Kościoła i religii różnych dziedzin życia społecznego i kulturalnego,
zeświecczanie ich': Laicyzacja szkolnictwa. Laicyzacja życia publicznego.

LAICYZOWAC oficj. 'dokonywać laicyzacji, zeświecczenia czegoś': Laicyzować wychowanie. Zlaicyzowane nauczanie
filozofii i etyki.

I LAICKI 'świecki, niezwiązany z religią': Laickie wychowanie. Światopogląd laicki.

LAICKOŚĆ albo LAICYZM 'bycie laickim; także: cecha tego, co jest laickie': Dążenie do wprowadzenia całkowitej
laickości nauczania wystąpiło m.in. w czasie Komuny Paryskiej w 1871 r.

fr. laicisation odp.-fac. laicus 'ludowy' (niezwiązany z klerem)

LAIK (czytaj: la-ik) l. 'ktoś, kto jest niekompetentny w określonej dziedzinie , nie zna się na jakiej ś kwestii': Jeśli chodzi
o komputery, to -przyznaję -jestem kompletnym laikiem. 2. 'w Kościele rzymskokatolickim: wierny, który nie należy do
stanu kapłańskiego; także: zakonnik niemający święceń'

LAIKAT 'ruchy i organizacje katolików niebędących duchownymi kierowane przez hierarchię kościelną; także ogólniej:
katolicy nienależący do stanu duchownego':

Przyjęcie Kościoła jako społeczności ożywionej wiarą i Duchem Świętym jest ciągłą niedomogą naszego laikatu -
zauważył arcybiskup.

II LAICKI 'niefachowy, charakterystyczny dla laika':

Laickie dyskusje o poezji współczesnej.

odp.-fac. laicus 'ludowy' (nienależący do kleru) z gr. laikós

I LAK 'łatwo topliwa, twarda masa, będąca mieszaniną żywic, rozpuszczalnika, substancji mineralnych oraz
odpowiedniego barwnika, używana do pieczętowania korespondencji i uszczelniania korków': Władca odcisnął w laku
swoją pieczęć. Pracownicy poczty pieczętowali lakiem listy i paczki.

LAKOWAĆ 'pieczętować lub uszczelniać lakiem': Wartościowe przesyłki należy koniecznie lakować.

II LAK 'ozdobna roślina o wonnych, dużych kwiatach barwy żółtej, pomarańczowej lub brunatnej'

niem. Łąck, hiszp. laca z ar. lakk

LAKMUS 'naturalny barwnik, otrzymywany z porostów, używany w laboratoriach jako wskaźnik do ustalania odczynu
roztworów': Paseczki bibuły nasączonej lakmusem wskazują kwasowość roztworu.

LAKMUSOWY 'nasycony lakmusem': () Papierek lakmusowy 'bibuła nasycona lakmusem, która w roztworach
obojętnych zabarwia się na fioletowo, w roztworach kwaśnych na różowo, a w roztworach zasadowych na niebiesko':
Papierek lakmusowy pokazał, że roztwór ma odczyn pH obojętny.

niem. Lackmus
LAKONICZNY 'o wypowiedzi: ujęty w krótką, oszczędną w słowach formę, niekiedy - zbyt skrótowy; o człowieku:
wypowiadający się w bardzo, niekiedy za bardzo, skrótowy sposób': Przysyłała mi bardzo lakoniczne listy, z których
trudno było się domyślić, jak jej się naprawdę powodzi za granicą.

LAKONICZNOŚĆ albo LAKONIZM 'bycie lakonicznym, także: cecha tego, co jest lakoniczne': Lakoniczność
sprawozdania. Lakoniczność wypowiedzi rzecznika rządu.

od gr. lakónikos 'po spartańsku' (czyli zwięźle, krótko - Spartanie byli znani z krótkich, wojskowych odpowiedzi)

LAKTACJA w biologii 'wytwarzanie i wydzielanie mleka przez gruczoły mleczne karmiących kobiet i samic ssaków':
Przystosowanie gruczołów mlecznych do laktacji następuje w czasie ciąży pod wpływem hormonów.

LAKTACYJNY 'mający związek z laktacją': Okres lak-tacyjny. Zaburzenia laktacyjne.

LAKTARIUM 'wydzielona część w przychodni lekarskiej, zajmująca się zbieraniem mleka kobiecego w celu dożywiania
niemowląt, których matki nie mogą karmić piersią': Karmiące matki oddają nadmiar swego mleka do laktarium.

fr. lactation od łac. lactare 'dawać mleko, pić mleko, ssać'

LAKTO- cząstka wyrazów złożonych, wskazująca na ich związek znaczeniowy z mlekiem, np. laktoalbumina,
laktoglobulina, laktoza łac. lactis 'mleko'

432

LAKTOALBUMINA

LANCZ

LAKTOALBUMINA 'jedno z trzech głównych białek występujących w mleku (oprócz kazeiny i laktoglobuliny),
zawierające ważne dla człowieka aminokwasy'

złożenie cząstek: lakto- i -albumina od łac. albumen 'białko jajka'

LAKTOGLOBULINA 'jedno z trzech głównych białek występujących w mleku (oprócz kazeiny i laktoalbumi-ny)':
Laktoglobulina zawiera ciała odpornościowe, które pobrane przez noworodka wraz z mlekiem matki chronią go przed
zakażeniami.

złożenie cząstki: lakto- i słowa: globulina

LAKTOZA 'dwucukier będący składnikiem mleka ssaków, znajdujący zastosowanie w przemyśle spożywczym i
farmaceutycznym; cukier mleczny (mlekowy)':

Laktoza jest otrzymywana z mleka krowiego jako produkt uboczny w produkcji sera.

od łac. lactosus 'mleczny'

I LAMA 'ssak należący do rodziny wielbłądowatych, o długiej sierści koloru białego, czarnego lub brunatnego, żyjący w
Patagonii i Andach, hodowany zwłaszcza w Boliwii i Peru jako zwierzę juczne, ale także ze względu na mleko, mięso i
wełnę': Stado lam. Z wełny lamy peruwiańscy Indianie wyrabiają swoje ludowe stroje -poncza.

hiszp. llama z języka Indian peruwiańskich (keczua)

II LAMA l. 'duchowny tybetańskiej odmiany buddyzmu':

Mieszkający w tybetańskich klasztorach lamowie codziennie oddają się medytacjom. 2. 'zaszczytny tytuł nauczyciela
buddyjskiego, niekoniecznie wyświęconego mnicha': Inicjacji dokonuje guru - lama, który następnie naucza adeptów
ezoterycznych znaczeń słów i symboli. 3. 'tytuł grzecznościowy, używany w stosunku do osoby noszącej szaty mnicha
buddyjskiego'

LAMAIZM 'odmiana buddyzmu rozpowszechniona w Tybecie i wśród ludów mongolskich, będąca połączeniem
buddyzmu z elementami lokalnych wierzeń': La-maizm charakteryzuje się bogatą obrzędowością i rozbudowaną
strukturą duchowieństwa.

LAMAITA 'wyznawca lamaizmu'

LAMAICKI 'związany z lamaizmem, odnoszący się do lamaity': Klasztory lamaickie.

LAMAISTYCZNY 'związany z lamaizmem, odnoszący się do lamaity'

tybetańskie (b)la-ma

LAMBADA 'taniec towarzyski, pochodzenia boliwijskiego lub brazylijskiego, tańczony w parach, w pełnej bliskości z
partnerem, przy zmysłowym kołysaniu biodrami': Tańczyć lambadę. Lambada była popularna na przełomie lat 80. i 90.
XX wieku.

hiszp. lambada

LAMINAT l. 'tworzywo sztuczne o strukturze warstwowej, uzyskiwane przez trwałe połączenie kilku warstw

arkuszy różnych surowców (np. papieru, tkaniny, forniru, drewna itp.) za pomocą żywic syntetycznych': W
budownictwie laminaty wykorzystuje się m.in. jako płyty okładzinowe. 2. 'nieprzemakalna tkanina krawiecka, pokryta
warstwą pianki lateksowej lub poliuretanowej': Kurtka z laminatu znakomicie chroniła ją przed wiatrem i zacinającym
deszczem.

LAMINOWAĆ 'pokrywać warstwą laminatu, powlekać żywicą syntetyczną lub pianką poliuretanową': Papier i tkaninę
można laminować folią z tworzyw sztucznych.

LAMINATOR 'maszyna do powlekania żywicą syntetyczną lub pianką poliuretanową nośnika, którym może być papier,
tkanina itp.': Za pomocą laminatora można zatopić w plastik każdy dokument, czyniąc go trwalszym.

LAMINATOWY 'związany z laminatem': Płaszcz laminatowy. Arkusze laminatowe.

ang. laminate z łac. lamina 'płyta, tafla'

LAMPAS l. 'szeroka taśma materiału, naszyta wzdłuż zewnętrznego szwu spodni, głównie mundurowych; także: otok
czapki z takiej taśmy': Spodnie z lampasami. Lampasy zdobią generalski mundur. 2. 'kolorowa listwa zdobiąca ścianę':
W sypialni jasną ścianę zdobiły bordowe lampasy. 3. 'rodzaj jedwabnej tkaniny z wypukłym wzorem, służącej głównie
do obijania ścian':

Ściany komnaty pokrywał atłasowy lampas.

fr. lampas

LAMUS l. 'skład starych, zużytych, niepotrzebnych rzeczy; rupieciarnia': Odłożyć, odesłać, złożyć coś do lamusa 'uznać
coś za bezużyteczne, przestarzałe; skazać coś na zapomnienie': Czy na pewno należy odłożyć do lamusa stare pojęcia
skromności i przyzwoitości? Pamiętniki pisane latami odłożył do lamusa. 2. 'dawniej:

'drewniany lub murowany wolno stojący budynek gospodarczy, w którym przechowywano zapasy żywności, zboże, a
także zbroję, uprząż i zbiory dokumentów'
niem. Lehmhaus, dosłownie 'dom gliniany'

LANCA l. 'broń kawaleńi, składająca się z długiego drzewca z proporczykiem i umieszczonego na nim wąskiego
metalowego grotu': Lanca ułańska. 2. 'część opryskiwacza, urządzenia używanego przez rolników i ogrodników, zwykle
w postaci długiej, wąskiej rurki z końcówką rozpylającą': Najwyżej rosnące owoce gruszy można opryskać preparatem
grzybobójczym za pomocą lancy.

lać. lancea 'dzida'

LANCET l. 'mały, bardzo ostry nóż o obosiecznym ostrzu, używany w chirurgii': Lancety wykonuje się ze stali
nierdzewnej. Obecnie najczęściej stosowane są lancety o wymiennych ostrzach. Ciszę przeszył krzyk, ostry jak lancet.

fr. lancette z łac. lancea 'dzida' LANCZ zob. LUNCH

433

LAND

LARGO

LAND 'kraj związkowy wchodzący w skład Republiki Federalnej Niemiec, zasadnicza jednostka podziału
administracyjnego tego państwa': Land ma swój własny parlament i rząd, natomiast w kwestiach finansów,
obronności i polityki zagranicznej głos decydujący należy do parlamentu całej federacji i kanclerza rządu federalnego. :

LANDTAG l. 'parlament kraju związkowego wchodzącego w skład Republiki Federalnej Niemiec lub Austrii': W
nadchodzących wyborach przewodniczący Landtagu Brandenburgii ma szansę zostać kanclerzem Niemiec. 2. w historii
'zgromadzenie skupiające przedstawicieli stanów, istniejące w wielu krajach niemieckich od XIII do XX wieku' 3. w
historii 'dwuizbowy sejm krajowy w państwach należących do Związku Niemieckiego i Rzeszy Niemieckiej, istniejący
do roku 1934'

LANDSZTURM 'pospolite ruszenie w Niemczech do roku 1919 i w latach 1935-45 oraz w Austro-Węgrzech':

Po ogłoszeniu landszturmu starosta zobowiązany był kierować akcją. Czerwonoarmiści bez trudu pokonali obronę
złożoną z żołnierzy landszturmu.

LANDWERA w historii 'wojska terytorialne, składające się z rezerwistów starszych roczników, istniejące w XIX i XX
wieku w Niemczech i Austro-Węgrzech'

niem. Land 'kraj', Landsturm, Landwehr

LANDSZAFT l. 'obraz pozbawiony wartości artystycznej, zwłaszcza obraz przedstawiający krajobraz': Na ścianie na
wprost drzwi wisiał landszaft przedstawiający zachód słońca w górach'. 2. 'dawniej: obraz przedstawiający krajobraz;
pejzaż'

niem. Landschaft 'krajobraz, okolica'

LANOLINA 'rodzaj wosku o barwie jasnożółtej, stanowiący składnik tłuszczu surowej wełny owczej, będący
podstawowym składnikiem maści, kremów i płynów do zmiękczania tkanin': Właściwości zmiękczające i łagodzące
lanoliny czynią ją niezastąpioną w przemyśle farmaceutycznym i kosmetycznym.

niem. Lanolin z łac. lana 'wełna' i oleum 'olej'

LANSOWAĆ 'wprowadzać modę na kogoś albo na coś, popierać kogoś albo coś przez zachwalanie; robić komuś albo
czemuś reklamę': Radio lansuje tę piosenkę już trzeci tydzień. Lansować wzory osobowe. Lansować hasła wyborcze.

fr. lancer

LANTAN 'pierwiastek chemiczny o liczbie atomowej 57 i masie atomowej 138,91, symbol La: błyszczący metal, w
zetknięciu z powietrzem atmosferycznym ciemniejący, ciągliwy': Lantan jest używany do produkcji niektórych stopów
aluminium. Tlenek lantanu. Lantan odporny jest na działanie zasad, natomiast łatwo rozpuszcza się w kwasach.

n.-fac. lanthanum odgr. lanthanó 'ukrywam się' (lantan to pierwiastek bardzo trudny do wykrycia i analizy)

LAPIDARNY 'krótki i zwięzły, a przy tym treściwy i wyrazisty': Jedną z najsłynniejszych w dziejach lapidarnych
wypowiedzi jest relacja przesłana przez Juliusza Cezara do senatu rzymskiego z wyprawy wojennej przeciwko królowi
Pontu: "Veni, vidi, vici - przybyłem, zobaczyłem, zwyciężyłem".

LAPIDARNOŚĆ 'bycie lapidarnym; także: cecha tego, co jest lapidarne': Norwidowska lapidarność często bywa
nazywana "skąpstwem w mowie". Lapidarność moralnych formuł w "Balladach i romansach" Mickiewicza, np. "Miej
serce i patrzaj w serce".

LAPIDARIUM 'zbiór kamieni, często: dział muzeum, w którym gromadzi się okazy kamieni naturalnych, fragmenty
dawnych pomników, napisów itd.': W ogrodzie założyli z synem lapidarium, w którym gromadzili niezwykłe okazy
kamieni, znalezionych w wędrówkach po świecie.

od łac. lapidarius 'związany z kamieniem, kamienny' (wypowiedź tak krótka, jak kuta w kamieniu, np. na pomniku)

LAPIS l. 'związek chemiczny, azotan srebra używany w medycynie jako środek dezynfekcyjny; kamień piekielny': Lapis
ma silne właściwości bakteriobójcze. 2. przestarz. 'kolor jasnopopielaty z liliowym odcieniem'

LAPISOWAĆ 'przypalać lapisem (azotanem srebra), dezynfekować': Trudne do usunięcia kurzajki najlepiej lapisować.

LAPIS-LAZULI inaczej: LAZURYT 'ciemnobłękitny kamień półszlachetny, stosowany w wyrobach jubilerskich': Lapis-
lazuli powstaje wskutek wnikania magmy w skały wapienne. W starożytności sproszkowany lapis--lazuli używany był
jako surowiec do wyrobu niebieskiej farby.

niem. Lapis z łac. lapis 'kamień'

LAPSUS 'pomyłka polegająca na przejęzyczeniu się': Był to oczywisty lapsus, zamiast "miliardów" powiedział
"biliardów". Nie możemy jego rzeczowych pomyłek traktować ciągle jak lapsusów.

lać. lapsus

LAPTOP 'niewielki, przenośny, walizkowy komputer osobisty, zasilany baterią, który można trzymać na kolanach w
czasie pracy': Do laptopu można podłączać zarówno dyskietki, jak i CD-romy. Najbardziej charakterystycznym
elementem tylnej ścianki jest znany z lap-topów interfejs PCMCIA.

ang. laptop od: łap 'podołek, łono' i top 'góra, szczyt, wierzchołek'

LARGO l. 'utwór instrumentalny lub część cyklicznego dzieła muzycznego, wykonywane w bardzo wolnym tempie':
Largo z sonaty, kwartetu, koncertu. 2. 'określenie wykonawcze, nakazujące wykonywać utwór muzyczny lub jego
fragment bardzo powoli, w sposób uroczysty'

wl. largo 'szeroko'

434
L'ART POUR L'ART

LATERALNY

L'ART POUR L'ART '(czytaj: larpurlar) 'sztuka dla sztuki - hasło, negujące stosowanie w ocenie dzieła sztuki kryteriów
pozaartystycznych': L'art pour 1'art to hasło szczególnie popularne wśród niektórych artystów końca XIX w., np. wśród
pamasistów.

fr. L'art pour 1'art

LARUM l. przestarz. 'zamieszanie, któremu towarzyszy krzyk, wrzawa i zgiełk': Wszcząć, podnieść, wzniecić larum. 2.
'dawniej: sygnał dźwiękowy, wzywający do broni': Dlaboga, panie Wołodyjowski! Larum grają! wojna! nieprzyjaciel w
granicach! a ty się nie zrywasz? szabli nie chwytasz? (Sienkiewicz)

z wl. all'arme 'do broni'

LARWA l. w zoologii 'postać rozwojowa, występująca u niektórych zwierząt (głównie owadów i płazów) przed
osiągnięciem dojrzałości, różniąca się wyglądem, budową i trybem życia od osobnika dorosłego': Larwą motyla jest
gąsienica, a larwą żaby - kijanka. 2. pot. 'wyzwisko odnoszące się do kobiety grubej, brzydkiej i powolnej': A co ona,
larwa jedna, myśli, że będę znosił jej humory?

LARWALNY w zoologii 'dotyczący larwy, właściwy larwie': Stadium larwalne. Postać larwalna.

LARWICYDY 'środki chemiczne, stosowane do niszczenia larw owadów'

lać. larva 'straszydło, maska'

LARY I PENATY 'w mitologii rzymskiej: duchy opiekuńcze ogniska domowego, także dróg i podróżnych, państwa i jego
obywateli': Do tej samej rodziny duchów opiekuńczych należą lary, które czuwają nad polem i chatą wieśniaka. [...] W
tej samej kapliczce, razem z larami, czczone były przy ognisku domowym również dobroczynne bóstwa, penaty.
Opiekowały się one spiżarnią. (Parandowski) () Lary i penaty 'dom rodzinny, ognisko domowe, sprzęty domowe':
Zabrali lary i penaty i ruszyli w daleką drogę.

lać. lares, penates

LARYNGOLOGIA 'dział medycyny zajmujący się budową, fizjologią i chorobami gardła, krtani, nosa i uszu oraz
sposobami ich leczenia': We współczesnej laryngologii szczególną wagę przywiązuje się do wczesnego rozpoznawania
i leczenia nowotworów gardła i krtani.

LARYNGOLOG 'lekarz, specjalista w dziedzinie laryngologii': Wizyta u laryngologa.

LARYNGOLOGICZNY 'związany z laryngologią lub laryngologiem': Oddział laryngologiczny. Konsultacja laryngologiczna.

Badanie laryngologiczne.

odgr. larynks, dopełniacz: laryngos 'krtań' igr. logos 'nauka, słowo'

LASAGNE (czytaj: lazanje) 'potrawa składająca się z płatów makaronowego ciasta przełożonych mielonym mięsem,
serem, pieczarkami, beszamelem i innymi przyprawami, zapieczonych w naczyniu żaroodpornym;

podawana na gorąco, porcjowana': Siekane mięso indycze, duszone z czosnkiem, pieczarkami, cebulą, boczkiem i
pomidorami tworzy sos do lasagni, specjalności kuchni włoskiej.

wl. lasagne
LASCIATE OGNI SPERANZA, VOI CH'ENTRATE

(czytaj: lasziate oni speranca, woj kentrate) 'porzućcie wszelką nadzieję, wy, którzy (tu) wchodzicie - napis nad bramą
piekieł w poemacie "Boska komedia" Dantego, obecnie używany raczej w formie żartobliwej, często w wersji
skróconej: lasciate ogni speranza': Gospodarz przyjęcia przywitał nas w drzwiach okrzykiem: - Lasciate ogni speranza! -
przed świtem stąd nie wyjdziecie.

wl., poemat Dantego "(Boska) Komedia" został wydany w 1472 r., powstał zaś na początku XIV w.

LASER 'urządzenie wytwarzające spójną wiązkę promieniowania elektromagnetycznego, w którym wykorzystuje się
zjawisko wymuszonej emisji promieniowania':

Lasery generuj ą promieniowanie w zakresie od ultrafioletu do dalekiej podczerwieni.

LASEROWY 'związany z laserem; taki, którego podstawową częścią jest laser': Promień laserowy. Obrabiarka laserowa.
Laserowy czytnik. Urządzenia laserowe są obecnie powszechnie stosowane w bardzo wielu dziedzinach, np. w
telekomunikacji i medycynie, oraz w życiu codziennym.

ang. skrót: L(ight) A(mplification) by S(timulated) E(mission) of R(adiation) 'wzmocnienie światła przez stymulowaną
emisję promieniowania'

LAST BUT NOT LEAST (last bat not list) 'ostatni, ostatnie w kolejności, ale nie najmniej znaczący, znaczące': I wreszcie:
last but not least - majątek po rozwodzie dzielimy w stosunku 2 : l dla mnie, rozumiesz, kotku?

ang. last but not least

LATEKS 'sok mleczny roślin kauczukodajnych, wykorzystywany do otrzymywania kauczuku naturalnego, stosowany
także w przemyśle gumowym': Lateks jest wykorzystywany do produkcji smoczków, rękawiczek gumowych, zabawek
oraz do powlekania tkanin.

LATEKSOWY 'związany z lateksem, wytworzony z lateksu': Wyroby lateksowe. Guma lateksowa.

lać. latex 'ciecz, sok'

LATEŃSKI: OKRES LATEŃSKI w archeologii 'drugi z okresów epoki żelaza, trwający od ok. 400 r. p.n.e. do okresu
wpływów rzymskich w początkach naszej ery':

W okresie lateńskim w Europie nastąpiła ekspansja Celtów i kultury tego ludu, nazywanej też często kulturą la-teńską.

od nazwy: La Tene - mielizna jeziora Neuchtel w Szwajcarii, gdzie odkryto przedmioty z II w. p.n.e.

LATERALNY l. w anatomii 'taki, który jest z boku lub leży po boku linii środkowej ciała lub narządu' 2. w żeglu-

435

LATOPIS

LAUR

dze w połączeniu: KANAŁ LATERALNY 'kanał żeglugowy, prowadzący obok rzeki lub jeziora, pozwalający bezpiecznie
ominąć ewentualne przeszkody znajdujące się na szlaku wodnym' 3. w językoznawstwie w połączeniu GŁOSKA
LATERALNA 'głoska boczna, przy której wymawianiu powietrze przepływa wąskim kanałem z boku jamy ustnej':
Głoska lateralna to np. l.
LATERALIZACJA w medycynie 'przewaga jednej części ciała (np. ręki, oka) nad drugą, znajdującą się po stronie
przeciwnej, ściśle powiązana z przewagą jednej z półkul mózgowych': Niejednokrotnie u dzieci spotyka się
oburęczność jako wyraz opóźnienia lub osłabienia procesu lateralizacji.

tac. lateralis 'boczny'

LATOPIS l. przestarz. 'chronologiczny zapis wydarzeń, faktów historycznych - określenie stosowane zwłaszcza na Rusi':
Latopisy stanowią podstawowe źródło pisane do dziejów Rusi. 2. w nauce o literaturze 'gatunek literatury staroruskiej,
popularny szczególnie w XI-XVII w., łączący elementy faktograficzne z epickimi': W starorus-kich latopisach znaleźć
można zarówno fakty historyczne, jak i wątki biblijne, podania oraz legendy. 3. 'średniowieczny kronikarz, zwłaszcza
na Rusi': Najdawniejsi latopisowie ruscy pisali w XI w.

roś. letopis'

LATYFUNDIUM l. 'w starożytnym Rzymie: wielki majątek ziemski, w którym pracowali niewolnicy i tzw. koloni, czyli
dzierżawcy małych działek': Rzymskie latyfundia powstawały przez scalanie dzierżawionych gruntów publicznych oraz
przez zabór własności drobnych rolników za ich długi. 2. zwykle w liczbie mnogiej LATYFUNDIA 'w średniowieczu i
okresie nowożytnym: rozległe posiadłości ziemskie, stanowiące własność jednego właściciela, którym mógł być pan
feudalny, klasztor, ród lub dynastia': Latyfundia magnackie, kościelne.

LATYFUNDYSTA 'osoba, rzadziej organizacja, będąca właścicielem latyfundium'

lać. latifundium

LATYNISTYKA l. 'nauka o języku łacińskim, historii, literaturze i kulturze łacińskiego obszaru językowego, zwłaszcza
starożytnego Rzymu' 2. 'sekcja wydziału filologii klasycznej, zajmująca się studiami w tym zakresie'

LATYNISTA 'znawca języka łacińskiego i kultury łacińskiego obszaru językowego': Wybitny, znany latynista.

LATYNIZACJA l. w historii 'proces polegający na szerzeniu wpływów języka i kultury łacińskiej oraz uleganiu im': Nawet
taki kraj, jak starożytna Grecja, uległ latynizacji, tracąc własną tożsamość kulturową. 2. w językoznawstwie 'nadawanie
formom językowy m postaci, cech lub charakteru języka łacińskiego; latynizowanie'

LATYNIZOWAĆ l. 'powodować, że coś albo ktoś przejmuje elementy kultury starożytnego Rzymu': Latynizo-

wać ludzi, kraj, terytoria. 2. 'nadawać formom językowym postać, cechy lub charakter języka łacińskiego':

Cracovia to zlatynizowana nazwa Krakowa.

LATYŃSKI 'taki, który odnosi się do starożytnych Rzymian, także dotyczący Lacjum - historycznej krainy w . środkowych
Włoszech': Pod latyńskich żagli cieniem, / Myśli moja, płyń z aniołem, / Płyń, jak kiedyś ja płynąłem; (Norwid)

LATYNIZM 'wyraz lub zwrot łaciński przeniesiony do innego języka, konstrukcja składniowa wzorowana na konstrukcji
łacińskiej': Wielki napływ latynizmów wyrazowych i składniowych nastąpił w XVII i XVIII w., gdy pod wpływem nauki
szkolnej młodzież szlachecka, kształcąca się na autorach rzymskich, przenosiła do języka polskiego wyrazy łacińskie
najpierw jako cytaty, a potem też jako pożyczki. Latynizm fonetyczny, składniowy, słowotwórczy, frazeologiczny,
leksykalny.

fr. latynisme z łac. latinus

LATYNOAMERYKAŃSKI 'związany z Ameryką Łacińską, czyli Ameryką Południową i Środkową': Tańce

latynoamerykańskie to m.in. samba, rumba i cza-cza. Kraje latynoamerykańskie to np. Brazylia, Kolumbia i Meksyk.
LATYNOS 'osoba urodzona i mieszkająca w Ameryce Łacińskiej': Opowiadał nam o zwyczajach Latynosów. Latynosi
mówią po hiszpańsku z wyjątkiem Brazylijczy-ków, którzy posługują się językiem portugalskim.

LATYNOSKI 'związany z Latynosami lub z Ameryką Łacińską': Latynoski temperament. Latynoskie zamiłowanie do piłki
nożnej. Kraje latynoskie.

złożenie wyrazu łac. latinus 'łaciński' i słowa: amerykański; hiszp. Latinos

LAUBZEGA 'mała, cienka piłka, przymocowana do metalowej rączki w kształcie kabłąka, służąca do precyzyjnego
wyrzynania krzywizn i otworów w drewnie': Laubzega to jedno z podstawowych narzędzi majsterkowi-cza.

niem. Laubsege

LAUDA 'w średniowiecznych Włoszech: nieliturgiczna pieśń religijna, wzorowana na balladach, mająca charakter
ludowy, tekst w języku włoskim lub łacińskim': La-udy wywodzą się z bractw toskańskich.

wl. lauda z łac. laudo

LAUDETUR! 'niech będzie pochwalony': Laudetur Jezus Chrystus!

lać., od: laudare 'chwalić'

LAUR inaczej: WAWRZYN l. 'wiecznie zielone drzewko rosnące nad Morzem Śródziemnym i w Azji, uprawiane ze
względu na piękne i aromatyczne liście': Liście lauru wykorzystywane są jako przyprawa kuchenna oraz w celach
dekoracyjnych. 2. 'znak zwycięstwa w jakimś współzawodnictwie, dawniej - wieniec laurowy lub

436

LAWA

LEASING

gałązka lauru': Krytycy muzyczni zastanawiali się, kto zdobędzie najwyższy laur w tegorocznym konkursie
pianistycznym. () Spocząć na laurach 'zadowolić się początkowymi sukcesami i zaniechać dalszej pracy': W pierwszej
sesji egzaminacyjnej miał same piątki, ale potem spoczął na laurach i w drugim semestrze dobre oceny się skończyły.

LAUROWY 'związany z laurem - drzewem': Liść laurowy jest często nazywany bobkowym. Wieniec laurowy.

LAUREAT l. 'zdobywca jakiejś nagrody lub zwycięzca w jakimś współzawodnictwie': Laureat nagrody ministra. Laureat
Nagrody Nobla. Laureat olimpiady matematycznej. 2. 'dawniej: zwycięzca zwieńczony laurem'

tac. laurus

LAWA 'gorąca substancja, wydobywająca się z krateru podczas wybuchu wulkanu i zastygająca na powierzchni ziemi':
Temperatura wydobywającej się z wulkanu lawy sięga 1000 stopni Celsjusza.

wl. lava

LAWENDA l. 'roślina śródziemnomorska o niebieskich lub niebieskofioletowych kwiatach, o wydłużonych owłosionych

liściach, występująca w ponad 20 gatunkach': Lawendę uprawia się dla kwiatów, z niektórych jej gatunków uzyskuje
się olejek lawendowy, stosowany w przemyśle perfumeryjnym i farmaceutycznym':

Działanie lawendy jest żółciopędne, moczopędne, pobudzające czynności trawienne, napotne i bakteriobójcze. 2.
'woda toaletowa, mająca zapach lawendy': Skropił skronie lawendą.
LAWENDOWY 'związany z lawendą, będący częścią lawendy lub zrobiony z lawendy': Mydełko lawendowe. Zapach
lawendowy. Lawendowa woń. () Olejek lawendowy 'substancja otrzymywana z kwiatów lawendy, charakteryzująca się
intensywnym zapachem, wykorzystywana w przemyśle farmaceutycznym, kosmetycznym, a także do wyrobu
werniksów': Leki wytwarzane na bazie olejku lawendowego są wykorzystywane w leczeniu astmy i innych zaburzeń
dróg oddechowych.

wi. lavanda z łac. lavare 'myć'

LAWETA l. 'podstawa armaty (zwykle na kołach), na której spoczywa lufa i przyrządy celownicze': Laweta była częścią
dawnych armat, umożliwiającą m.in. manewrowanie nimi. 2. 'rodzaj przyczepy samochodowej, na której można
transportować inne, zwykle uszkodzone auta': Przez to przejście graniczne z Niemcami przejeżdża każdego dnia
kilkanaście samochodów z lawetami, na których znajdują się uszkodzone lub niekompletne volkswageny, audi i BMW.

niem. Lafette zfr. 1'afut

LAWIROWAĆ l. 'przemieszczać się szybko, zręcznie omijając przeszkody': Kelner lawirował między stolikami. 2.
'postępować zręcznie, często też niezbyt uczciwie, dbając o swoją korzyść': W swych zeznaniach podatkowych umiał
tak lawirować, że nie sposób było mu

coś konkretnego zarzucić. 3. 'żeglować pod wiatr zygzakami, raz prawym, raz lewym halsem'

LAWIRANT 'osoba, która postępuje zręcznie, często też niezbyt uczciwie, dbając o swoją korzyść': W najbliższym
otoczeniu ministra przeważali lawiranci, dbający głównie o to, by nie podpaść i nie stracić swych intratnych stanowisk.

niem. lavieren, pierwotnie 'żeglować pod wiatr'

LAWSONIA 'to samo, co henna w l. znaczeniu'

od nazwiska szkockiego botanika Charlesa Lawsona (1794-1873), który jako pierwszy hodował tę roślinę

LAYERING (czytaj: lajerink) 'nadawanie skórze całego ciała podobnego zapachu za pomocą serii różnych kosmetyków o
tym samym tonie zapachowym, np. mydła, balsamu, wody toaletowej, dezodorantu; perfumowanie warstwowe':
Layering jest o wiele skuteczniejszy od spryskiwania skóry mocnymi perfumami.

ang. layering od: layer 'warstwa'

LAZARET l. przestarz. 'polowy szpital wojskowy': Pod koniec wojny stale brakowało leków i środków opatrunkowych, a
lazarety były pełne rannych. 2. 'dawniej:

szpital dla zakaźnie chorych, zwłaszcza dla trędowatych'

fr. lazaret z wl. lazzarętto od imienia biblijnego Łazarza (lać. Laza-rus), przyjaciela Jezusa, który został przez Niego
wskrzeszony

LAZUR l. książk. 'kolor niebieski, modry, błękitny': Lazur nieba, wody, morza.

LAZURY 'pigmenty organiczne, otrzymywane z barwników przez strącanie ich związkami metali do postaci
nierozpuszczalnej': Lazury używane są do wyrobu przezroczystych, niekryjących farb.

LAZUROWY książk. 'taki, który ma kolor niebieski, błękitny': Lazurowe niebo.

lać. lazur, z ar. lazaward

LAZURYT zob. lapis-lazuli LEADER zob. lider

LEASING (czytaj: liz-ing) 'rodzaj umowy kupna-sprzeda-ży, podobnej do sprzedaży ratalnej, polegającej jednak na tym,
że towar (najczęściej środki transportu, maszyny) jest odstępowany klientowi na zasadzie dzierżawy, a prawa
własności do niego można nabyć dopiero po spłaceniu ostatniej raty; raty płaci się przy tym najczęściej z pieniędzy,
które pochodzą z zysku z eksploatacji tego towaru': Leasing samochodów. Oferujemy najlepsze w Polsce warunki
leasingu i najmu.

LEASINGOWY (czytaj: liz-ingowy) 'taki, który opiera się na leasingu': Firma leasingowa. Umowa leasingowa. Sprzedaż
leasingowa.

LEASINGOWAĆ (czytaj: liz-ingować), WYLEASIN-GOWAĆ (czytaj: wyliz-ingować) 'brać, wziąć coś w leasing': Firma
wyleasingowała 4 ciężarówki.

437

LECYTYNA

LEGISLACJA

LEASINGODAWCA (czytaj: liz-ingodawca) 'firma, przedsiębiorstwo itd., które daje coś w leasing'

LEASINGOBIORCA (czytaj: liz-ingobiorca) 'osoba lub przedsiębiorstwo, które biorą coś w leasing'

ang. leasing

LECYTYNA 'związek organiczny, tłuszcz złożony, występujący powszechnie we wszystkich typach komórek, zwłaszcza w
tkance nerwowej': Lecytyna stosowana jest w lecznictwie jako substancja wzmacniająca.

n.-fac. lecithinum z gr. lekithos 'żółtko jajka'

LEGALNY 'zgodny z prawem, działający lub istniejący na mocy prawa, uznany przez prawo': Prowadził tylko legalne
interesy. Legalny spadkobierca. Legalne dochody.

LEGALIZACJA l. 'nadanie jakiejś organizacji, firmie lub przedsięwzięciu statusu prawnego albo dokumentowi mocy
prawnej': Legalizacja związku zawodowego. 2. 'urzędowe stwierdzenie zgodności z obowiązującymi normami i
przepisami': Legalizacja narzędzi pomiarowych.

LEGALIZOWAĆ 'nadawać czemuś status prawny lub moc prawną': Zalegalizował działalność gospodarczą. Ich uchwała
została zalegalizowana.

LEGALIZM 'ścisłe trzymanie się w działaniu przepisów prawa, niepodejmowanie żadnych działań niezgodnych z
prawem': Po klęsce powstania styczniowego wiele stronnictw politycznych w Polsce przeszło na pozycje legaliz-mu.

LEGALISTA 'osoba, która nie podejmuje żadnych działań niezgodnych z prawem': Uważał, że nie zawsze można być
legalistą, nie każde prawo jest słuszne i zgodne z wolą społeczeństwa.

LEGALISTYCZNY 'związany z legalizmem, ściśle trzymający się prawa': Koncepcja legalistyczna. Stronnictwo
legalistyczne.

od łac. legalis 'ustawowy, prawny'

I LEGAT l.książk. 'wysłannik, poseł, stały przedstawiciel dyplomatyczny': () Legat papieski 'w Kościele katolickim
kardynał, wysłany przez papieża w celu załatwienia określonej sprawy' 2. 'w starożytnym Rzymie: poseł wysyłany do
innego państwa, uważany za osobę nietykalną, adiutant konsula, namiestnik prowincji, dowódca legionu': Misja,
posłannictwo legata.

I LEGACJA książk. 'poselstwo, zwłaszcza papieskie, a także sprawowanie czynności posła'

lać. legatus

II LEGAT w prawie 'zapis testamentowy na rzecz osoby niebędącej prawnym spadkobiercą; także: przedmiot tego
zapisu': Opiekowała się starą ciotką, licząc na legaty.

II LEGACJA wprawie 'zapis testamentowy, legat' łac. legatum 'zapis'

LEGENDA l. 'opowieść nasycona elementami niezwykłości i cudowności, zwłaszcza dotycząca życia świętych, także:
podanie ludowe, często historyczne': Legenda o świętym Aleksym. Legenda o Warsie i Sawie. Legendy ludowe. Na
zajęciach z wiedzy o kulturze opowiadał studentom niemieckim polskie legendy. 2. 'pogłoska, plotka, historia mijająca
się z prawdą, mit':

W środowisku filmowców krążyły legendy o jego przygodach erotycznych. 3. przen. 'osoba sławna, popularna, będąca
autorytetem w jakiejś dziedzinie': Elvis Pres-ley to legenda amerykańskiego rock and roiła. 4. 'zbiór przyjętych na
mapie umownych znaków wraz z objaśnieniami; także: tekst objaśniający wykres, tabelę, ilustrację': Legenda mapy.
Treść legendy. 5. 'napis na pieczęci, medalu lub monecie': Dać, wyryć legendę. 6. 'utwór instrumentalny o charakterze
lirycznym'

LEGENDARNY l. 'taki, który stał się bohaterem legendy, jest związany z legendą w l. znaczeniu': Legendarny bohater.
Legendarna kraina. 2. 'taki, który jest związany z legendą w 2. znaczeniu, owiany legendą': Legendarny przywódca
"Solidarności". Legendarny "Kurier z Warszawy", 3. 'nieprawdopodobny, fantastyczny': Legendarne zarobki.

p.-lac. legenda (liczba mnoga) 'rzeczy zalecane do czytania'

LEGGINSY (czytaj: leginsy) 'obcisłe spodnie damskie, pośrednie między grubymi rajstopami a tradycyjnymi spodniami':
Wkładać legginsy na ćwiczenia gimnastyczne.

ang. leggins, pierwotnie 'zewnętrzna ochrona, zakładana na spodnie'

LEGION l. inaczej: LEGIA 'oddział wojskowy złożony z ochotników': Legiony polskie we Włoszech. Legion Mickiewicza.
2. rzadziej: LEGIA 'w starożytnym Rzymie:

oddział wojskowy liczący (w różnych okresach) od 4500 do 6000 żołnierzy'. 3. przen. 'wielka liczba, masa ludzi lub
zwierząt, rzadziej - rzeczy': Pod kościołem koczowały legiony żebraków. Legiony mrówek, komarów.

LEGIONISTA l. 'żołnierz legii lub legionu' 2. 'zawodnik lub sympatyk drużyny sportowej, która ma w nazwie słowo
legia': W 30. minucie legioniści objęli prowadzenie po celnym strzale Kowalskiego.

LEGIA CUDZOZIEMSKA 'francuska formacja wojskowa, złożona z żołnierzy różnych narodowości, których rekrutowano
bez pytania o to, kim byli': Legia Cudzoziemska była używana do wykonywania szczególnie trudnych zadań, często
poza granicami Francji. Żołnierze zaciągający się do Legii Cudzoziemskiej podpisywali kontrakty, zwykle na pięć lat.

LEGIA HONOROWA 'najwyższe odznaczenie francuskie'

lać. legio, dopełniacz: legionis

LEGISLACJA oficj. 'tworzenie prawa, przygotowywanie i wydawanie aktów prawnych; prawodawstwo': Legislacja to
podstawowe zadanie każdego parlamentu. Meandry i paradoksy naszej legislacji.

438
LEGITYMIZM

LEKSYKOGRAFIA

LEGISLACYJNY oficj. 'prawodawczy, ustawodawczy': Mimo trudności legislacyjnych ministerstwo nie rezygnuje z
przeprowadzenia podwyżki czynszów. Proces legislacyjny albo postępowanie legislacyjne to wszystkie te czynności,
wymagane przez prawo, które zmierzają do uchwalenia i wejścia w życie ustawy.

LEGISLATOR oficj. 'ten, kto stanowi prawo; rzadziej także: znawca prawa': Poszczególne rozwiązania ustawy
uwłaszczeniowej nie wystawiają naszym legislatorom najlepszego świadectwa.

LEGISLATYWA l. w prawie 'władza ustawodawcza, także: organ, który ma taką władzę, np. parlament': Legislatywa jest
odróżniana od egzekutywy - władzy wykonawczej. Powołać legislatywę. 2. w historii 'zgromadzenie ustawodawcze,
które istniało we Francji w czasie Wielkiej Rewolucji Francuskiej w latach 1791-1792; także: podobne zgromadzenie,
działające w czasie II Republiki, w latach 1849-1851'

LEGISLATURA wprawie 'organy ustawodawcze w jakimś kraju; także: okres sprawowania funkcji przez organ władzy
ustawodawczej': Kolejne legislatury. Legis-latura tego parlamentu zaowocowała wieloma ważnymi dla reformy
państwa ustawami.

tac. legislatip 'wnoszenie, stanowienie prawa'

LEGITYMIZM l. 'teoria monarchistyczna z początku XIX w., głosząca boskie pochodzenie, a tym samym dziedziczność i
nieograniczoność władzy królewskiej;

monarchizm': W pierwszej połowie XIX w. legitymizm miał służyć restauracji absolutyzmu. 2. 'przestrzeganie i
uznawanie ustalonego porządku prawnego': Cechował go legitymizm, posunięty do granic służalczości.

LEGITYMISTA 'zwolennik legitymizmu; monarchista'

LEGITYMISTYCZNY 'taki, który odnosi się do legitymizmu lub legitymisty': Doktryna legitymistyczna.

fr. legitymisme z łac. legitimus 'zgodny z prawem'

LEGITYMIZACJA l. 'usankcjonowanie czegoś na mocy przepisów prawnych': Legitymizacja dokonanych przemian

ustrojowych. 2. 'sposób uprawomocnienia władzy zdobytej, sprawowanej i utrwalonej przez rządzących, którzy nie
zostali wybrani w sposób zgodny z zasadami demokracji'

LEGITYMIZOWAĆ 'nadawać czemuś moc prawną' łac. legitimus 'zgodny z prawem'

LEITMOTIV zob. LEJTMOTYW

LEJDEJSKI O BUTELKA LEJDEJSKA: 'kondensator elektryczny w kształcie cylindrycznego, szklanego naczynia, pokrytego
od wewnątrz i z zewnątrz metalową folią, z umieszczonym w środku metalowym prętem zakończonym kulką'

od nazwy miasta: Lejda (po niderlandzku: Leiden) w zachodniej Holandii, w którym pod koniec XVIII w. wynaleziono
taki kondensator

LEJTMOTYW (czytaj: lajtmotyw) l. 'przewodni motyw dzieła sztuki, motyw, który się przez nie przewija, powtarza się w
nim': Lejtmotywem tego przedstawienia muzycznego był fragment "Błękitnej rapsodii" George'a Gershwina, który
kolejni wykonawcy umiejętnie wkomponowali w swe utwory. Lejtmotywem cyklu obrazów Artura Grottgera "Wojna"
jest postać malarza, który sam siebie uwiecznił jako uczestnika lub obserwatora przedstawianych, tragicznych
wydarzeń. 2. przen. 'coś, co się ciągle powtarza': Lejtmotywem jego listów do rodziców były ciągle ponawiane prośby
o pieniądze. Lejtmotywem krajobrazu były pojedyncze, skaliste wzgórza, na których wzniesiono w średniowieczu
zamki rycerskie.

niem. Leitmotiv, termin wprowadzony do teorii muzyki przez Ryszarda Wagnera (1813-1883)

LEJTNANT 'w armiach wielu krajów: drugi stopień oficerski, odpowiadający polskiemu porucznikowi; także: oficer
mający taki stopień'

niem. Leutnant zfr. lieutenant

LEKKOATLETYKA zob. pod hasłem: ATLETYKA

LEKSYKA w językoznawstwie 'słownictwo, zbiór wyrazów jakiegoś języka lub pewnej jego odmiany, wyrazów
używanych przez jakiegoś autora itd.': W II połowie XX w. leksyka polska wzbogaciła się o bardzo wiele wyrazów,
będących terminami naukowymi, często zapożyczonych z języków obcych. Do pisarzy o niezwykle obszernej leksyce
należy m.in. Stefan Żeromski, którego słownictwo cechuje wielka liczba synonimów.

LEKSYKALNY w językoznawstwie 'związany ze słownictwem': W Instytucie Języka Polskiego UW prowadzi się badania
leksykalne, dotyczące m.in. najnowszego słownictwa naszego języka. Zastosowanie w badaniach językoznawczych
metod komputerowych pozwoliło na ustalenie ważnych zależności leksykalnych, związanych z częstością
występowania wyrazu: odkryto mianowicie, że częściej występują słowa krótkie, słowa mające wiele znaczeń oraz
słowa rodzime, będące .jądrem" danego języka, takie jak matka, praca czy dzień.

LEKSEM w językoznawstwie 'wyraz rozumiany jako jednostka systemu słownikowego języka, będący zbiorem
wszystkich form odmiany pewnego słowa': Kruk, kruka i krukowi - to jeden i ten sam leksem.

niem. Lexik z gr. lexikón 'słownik'

LEKSYKO- cząstka wyrazów złożonych, wskazująca na ich związek znaczeniowy ze słownikiem, słownikar-stwem, np.
leksykografia, leksykologia

odgr. leksikón 'słownik'

LEKSYKOGRAFIA 'nauka stosowana, której przedmiotem są techniki i metody opracowywania słowników; także:
tworzenie słowników': Metody, kierunki leksyko-grafii. Zakres badawczy leksykografii obejmuje metodologię
gromadzenia, porządkowania i opracowania materiałów słownikowych, typologię słowników, teorię

439

LEKSYKOLOGIA

LEPRA

słownika jako formy przedstawienia materiału językowego lub przedmiotowego.

LEKSYKOGRAF 'specjalista w dziedzinie leksykogra-fii; słownikarz': Wybitny polski leksykograf Samuel Bogumił Linde
stworzył na początku XIX w. wzór naukowego słownika jednojęzycznego.

LEKSYKOGRAFICZNY 'taki, który dotyczy sporządzania słowników i metod ich opracowywania': Opis leksykograficzny.

złożenie cząstek: leksyko- i -grafia od gr. grapho

LEKSYKOLOGIA 'nauka o słownictwie, zajmująca się badaniem pochodzenia wyrazów, ich znaczeniami i powiązaniami,
stanowiąca teoretyczną podstawę leksy-kografii': Podstawowe działy leksykologii to semantyka, frazeologia i
etymologia.

LEKSYKOLOG 'specjalista w dziedzinie leksykologii'

LEKSYKOLOGICZNY 'taki, który dotyczy nauki o słownictwie': Prace leksykologiczne.

złożenie cząstek: leksyko- i -logia od gr. logos

LEKSYKON (czytaj: leksykon) 'słownik, w którym podane są nie tylko definicje słów, ale tez informacje o rzeczach i
pojęciach, które oznaczają; słownik encyklopedyczny': Leksykon to połączenie słownika jakiegoś języka i encyklopedii.

niem. Lexikon odgr. leksikón 'słownik'

LEKTOR l. 'osoba, która odczytuje jakieś teksty nieartystyczne w radiu lub telewizji': Był dobrym lektorem dzienników,
ale o wiele gorzej czytał życzenia w "Koncercie życzeń". 2. 'nauczyciel swojego języka ojczystego na zagranicznej
wyższej uczelni': Od trzech lat byłem lektorem na Uniwersytecie Komenskiego w Bratysławie. 3. rząd. 'osoba, która
czyta komuś głośno': Jakiś czas był lektorem hrabiny Potockiej. 4. przestań. 'ktoś, kto wygłasza odczyty z jakiejś
dziedziny, prelegent': Jako lektor partyjny objeżdżał gminy z odczytami o bieżących zadaniach POP.

LEKTORAT l. 'stanowisko lektora - nauczyciela': Objęła lektorat języka polskiego we Florencji. 2. 'kurs języka obcego na
wyższej uczelni': Chodziłam na lektorat języka francuskiego.

lać. lector 'wykładowca, osoba czytająca'

LEKTYKA l. 'środek transportu w postaci obudowanego łoża lub fotela, przystosowanego do noszenia na drągach przez
tragarzy lub zwierzęta juczne': Lektyki były używane w czasach starożytnych w Grecji, Rzymie i na Wschodzie oraz w
XVII-XVIII w. w całej Europie. l.przestarz. 'kryte nosze dla chorych'

lać. lectica

LELUM POLELUM l. 'człowiek powolny, flegmatycz-ny, niemający swojego zdania na dany temat - rzeczownik' : Taki z
niego lelum polelum, jak przyjdzie i siądzie,

to siedzi i nie odzywa się czasem z pół godziny. 2. 'w sposób powolny, flegmatyczny, nie spiesząc się - przysłówek':

A ona tak lelum polelum i obiad wciąż niegotowy.

od: Lelum Polelum, nazwy rzekomych słowiańskich bóstw, analogicznych do rzymskich Kastora i Polluksa, w
rzeczywistości staropolskich przyśpiewów pieśni wiosennych

I LEMUR l. 'małych rozmiarów ssak nadrzewny o wydłużonym pyszczku, dużych oczach, długim ogonie i gęstej
puszystej sierści, aktywny nocą': Lemur to przedstawiciel małpiatek, żyjący w stadach na Madagaskarze i Komorach.

II LEMUR zwykle w liczbie mnogiej: LEMURY 'w mitologii rzymskiej: złośliwe duchy zmarłych': Święto le-murów w
starożytnym Rzymie obchodzone było 9, 11 i 13 maja.

lać. lemures (liczba mnoga) 'upiory nocne'

LENINIZM 'system poglądów filozoficznych, ekonomicznych, społeczno-politycznych i ideologia, wypracowane przez

Włodzimierza Iljicza Lenina, stanowiące adaptację i rozwinięcie marksizmu'

roś. leninizm, od pseudonimu Włodzimierza Iljicza Uijanowa (1870-1924), ideologa i przywódcy rosyjskiego ruchu
komunistycznego.
LENNO 'w ustroju feudalnym ziemia (rzadziej renta pieniężna lub urząd), nadawana przez seniora wasalowi w
dożywotnie lub dziedziczne użytkowanie; także:

całokształt stosunków między seniorem a wasalem':

Lenno nadawane było przez pana lennego wasalowi w zamian za lojalność oraz udzielanie pomocy dworskiej i
wojskowej.

LENNY 'związany z lennem, określający charakter stosunków między seniorem a wasalem, opartych na lennie': Pan
lenny. Stosunki lenne. O Grupa lenna 'wasale, których miał jeden senior' () Hołd lenny 'hołd, do złożenia którego
zobowiązany był lennik otrzymujący ziemię lub prawa' Prawo lenne 'prawo regulujące stosunki między wasalem a
seniorem'

LENNIK 'w ustroju feudalnym: użytkownik ziemi nadanej mu jako lenno; wasal': Wasal, który użytkował nadane mu
lenno, a w zamian zobowiązany był do złożenia hołdu seniorowi, nazywany był lennikiem.

LENNICTWO 'zależność zachodząca między lennikiem a seniorem'

LENNICZY 'odnoszący się do lennictwa, lenników' czes. leno z niem. Lehen

LENTEKS 'rodzaj tkaniny z juty i lnu, pokrytej z wierzchu warstwą tworzywa sztucznego, stosowanej przede wszystkim
jako wykładzina podłogowa': Lenteks jest pokryty warstwą barwionego tworzywa sztucznego.

nazwa firmowa

LEPRA inaczej: TRĄD 'przewlekła choroba zakaźna wywoływana przez prątek pokrewny prątkowi gruźlicy,

440

LEPTON

LEUKO-

objawiająca się zmianami skórnymi w postaci plamek, zmianami w błonie śluzowej i chrząstce nosa, owrzo-dzeniami,
przykurczami palców i zmianami neurologicznymi; trąd': Lepra budziła grozę w starożytności i średniowieczu, obecnie
występuje jeszcze w Afryce Środkowej, Indiach, Chinach, Ameryce Południowej i na wyspach Oceanii.

LEPROZORIUM 'szpital trędowatych: wydzielony teren, wraz z zabudowaniami oraz z personelem medycznym,
przeznaczony do izolowania i leczenia chorych na trąd': W leprozoriach umieszcza się chorych rozsiewających prątki
lepry.

gr. lepra, łac. leprosus 'trędowaty'

LEPTON w fizyce 'najlżejsza cząstka elementarna, nieod-działująca jądrowe, ale biorąca udział w oddziaływaniach
słabych i elektromagnetycznych': Leptony mogą być mionami, elektronami lub neutrinami.

ang. lepton od gr. leptós 'lekki, drobny', na wzór nazw innych cząstek elementarnych: elektron, pozyton itd.

LEPTOSOMATYK w konstytucjonalizmie, teorii psycho-Sogiczno-medycznej 'to samo, co astenik'

LEPTOSOMIA w konstytucjonalizmie, teorii psycho-logiczno-medycznej 'szczupła, wątła budowa ciała, łącząca się z
takimi cechami psychicznymi jak nieśmiałość i egocentryzm'

niem. Leptosome od gr. leptós 'drobny' i soma 'ciało'

LESBIJKA 'homoseksualistka, kobieta, która odczuwa popęd seksualny ku innym kobietom': Odbyła się manifestacja
gejów i lesbijek, domagających się dla siebie równych praw.

LESBIJSKI 'związany z lesbijkami': Miłość lesbijska. Skłonności lesbijskie.

od nazwy greckiej wyspy: Lesbos, gdzie w VII w. p.n.e. żyła poetka Safona, skupiająca wokót siebie młode dziewczęta i
opiewająca ich serdeczne stosunki (później uznane niesłusznie za miłosne)

LESEFERYZM l. 'dziewiętnastowieczny kierunek w ekonomii liberalnej, głoszący zasadę, że należy znieść wszelkie
ograniczenia ekonomiczne (wówczas np. związane z feudalizmem) i pozostawić działającym na wolnym rynku
podmiotom gospodarczym całkowitą swobodę': Jedną z najbardziej znanych zasad lesefe-ryzmu było ograniczenie
funkcji państwa do roli "nocnego stróża", który miał strzec prywatnej własności i wolności w gospodarce. 2. 'postawa
polegająca na pozostawieniu komuś całkowitej swobody': Leseferyzm w dziedzinie językowej wiąże się ze skrajną
tolerancją wobec wszelkich nowości i zmian, a także przekonaniem, że w rozwój języka nie powinno się ingerować.

od/r. laissez faire 'pozwólcie działać, robić'

LESS w geologii 'jasnożółta skała osadowa, składająca się głównie z bardzo drobnych ziarenek kwarcu, skała
macierzysta gleb żyznych': Less wykorzystywany jest m.in. do produkcji cegieł klinkierowych.

LESSOWY w geologii 'właściwy lessowi': O Gleby lessowe 'żyzne gleby różnych typów, wytwarzane z lessu jako skały
macierzystej, np. gleby brunatne'

niem. Lóss

LETALNOŚĆ książk. 'liczba zgonów przypadająca na stu chorych na daną chorobę w określonym czasie; umieralność,
śmiertelność': Postępy onkologii sprawiają, że zmniejsza się letalność wśród chorych na raka.

LETALNY książk. 'taki, który powoduje śmierć': < Dawka letalna w medycynie 'taka dawka trucizny lub lekarstwa, która
powoduje śmierć zwierząt użytych do badania stopnia toksyczności danej substancji' Q Gen letalny w biologii 'gen,
którego ujawnienie się powoduje niezdolność do życia i śmierć osobnika wskutek zaburzeń rozwojowych lub
zamierania gamet'

lać. letalis 'śmiertelny'

LETARG l. w medycynie 'wywołany przez chorobę stan głębokiego uśpienia, połączonego z bezwładem i brakiem
wrażliwości na bodźce': Letarg kończący się śmiercią występuje m.in. u chorych na śpiączkę afrykańską, którą roznoszą
muchy tse-tse. 2. przen. 'bezczynność, bezwład społeczeństwa lub jakiejś osoby w pewnej dziedzinie': Gospodarka
znajduje się w stanie letargu. Zapadł w dziwny letarg, z którego wyrwało go dopiero wołanie przyjaciela o pomoc.

LETARGICZNY l. w medycynie 'związany z letargiem': Sen letargiczny. l. przen. 'mający cechy podobne jak letarg,
odznaczający się bezczynnością, apatią, zobojętnieniem': Pogrążona była w letargicznej obojętności na wszystko, co ją
otacza.

lać. lethargus 'uśpienie' z gr. lethargos

LET'S KISS 'taniec towarzyski w metrum 4/4, tańczony zbiorowo, w korowodzie; typ tańca popularny w Europie w
latach 60. XX w.': Tańczyć lefs kiss.

ang. lefs kiss 'całujmy się'

LEUKEMIA inaczej: BIAŁACZKA 'nowotworowa choroba narządów wytwarzających krew, polegająca na krążeniu we
krwi nadmiernej liczby krwinek białych (leukocytów), które stopniowo wypierają prawidłowe elementy komórkowe
we krwi': W zależności od typu leukemii podaje się różne środki hamujące rozrost komórek białaczkowych.
n.-tac. leucaemia z gr. leukós 'biały' i haima 'krew'

LEUKO- cząstka wyrazów złożonych, zwykle terminów z zakresu fizjologii, biologii i medycyny, o znaczeniu 'biały',
wskazująca na to, że odnoszą się one do białych ciałek krwi, bezbarwnych ciałek roślin itd., np. leukocyt, leukoplast

gr. leukós 'biały'

441

LEUKOCYT

II LIBERALIZM

LEUKOCYT w fizjologii 'białe ciałko krwi': Leukocyty pełnią funkcję obronną, polegającą na niszczeniu drobnoustrojów i
wytwarzaniu przeciwciał. Leukocyty powstają w szpiku kostnym oraz w węzłach limfatycz-nych.

LEUKOCYTOZA w medycynie 'powiększenie liczby leukocytów we krwi obwodowej powyżej normy': Leuko-cytoza
pojawia się w okresie ciąży, po wysiłku fizycznym, w stanach zapalanych i chorobach zakaźnych.

złożenie cząstek: leuko- i -cyt od gr. kytos 'komórka'

LEUKOPLAST l. w biologii 'jedno z wielu bezbarwnych ciałek, występujących w komórkach roślinnych, uczestniczących
w metabolizmie komórek, wytwarzających tłuszcze, białka i skrobię': Leukoplasty szczególnie obficie występują w
takich częściach roślin, jak kłącza i bulwy. 2. w farmaceutyce 'fabryczna nazwa taśmy różnej szerokości, powleczonej z
jednej strony substancją klejącą, służącej do umocowywania opatrunków; plaster, przylepiec'

złożenie cząstek: leuko- i -piast od gr. plastós 'ulepiony'

LEWAR l. 'urządzenie służące do podnoszenia ciężarów': Lewar służy do przemieszczania ładunków, zwłaszcza w
kierunku pionowym, za pomocą śrub, tłoków i zębatek. Lewar pneumatyczny, śrubowy, zębatkowy. 2. 'rurka o
kształcie litery "u", którą wkłada się jednym końcem do naczynia, by umożliwić wypływ płynu'

lać. śr. levarius 'służący do podnoszenia'

LEWIATAN 'legendarny potwór morski, symbolizujący zło, przedstawiany w Biblii jako wąż morski, wieloryb, krokodyl
lub wielki okręt, zaś w Talmudziejako ogromna ryba': Paszcza lewiatana / Zamykała się na mnie. // Nagi leżałem na
brzegach / Bezludnych wysp. (Miłosz) W Talmudzie lewiatan to ryba przeznaczona na ucztę dla wszystkich
sprawiedliwych Żydów po przyjściu Mesjasza.

tac. Leviathan z hebr. Liwjatan

LEWIRAT 'zwyczajowe prawo małżeńskie, rozpowszechnione m.in. wśród ludów Azji, nakazujące bratu zmarłego
poślubić wdowę po nim, by zapewnić ciągłość rodu': Według zasad lewiratu pierworodny syn urodzony z małżeństwa
wdowy z bratem zmarłego jest prawnie dzieckiem nieżyjącego.

tac. levir 'brat męża, szwagier'

LEWITA l. 'w Biblii: potomek pokolenia Lewiego, syna Jakuba, przeznaczony do służby w świątyni' 2. zwykle w liczbie
mnogiej: LEWICI 'w dawnym judaizmie: niższa warstwa kapłańska, wywodząca się z potomków pokolenia Lewiego'

tac. Levita z gr. Leuites od hebr. imienia: Lewi

LEWITACJA 'w okultyzmie: zjawisko unoszenia się ciał materialnych z pominięciem prawa ciążenia': Potwierdzenie
teorii pola biograwitacyjnego, dla którego nie istnieje problem odległości ani ciężaru, wyjaśniłoby wiele zjawisk, w tym
lewitację.

LEWITOWAĆ l. 'unosić się w powietrzu z pominięciem prawa ciążenia': Członkowie sekty opowiadali o nim, że w czasie
modlitwy lewituje. 2. przen. 'mieć wizje w stanie zamroczenia alkoholowego lub po zażyciu narkotyków': Od połowy
wieczoru lewitował, nie dało się z nim już rozmawiać.

fr. levitation z łac. levitas 'lekkość, lotność'

LEX (czytaj: leks) w prawie 'ustawa, zwłaszcza przepis prawny w starożytnym Rzymie'

LEX NON SCRIPTA (czytaj: leks non skripta) 'prawo niepisane, zwyczajowe'

LEX RETRO NON AGIT (czytaj: leks retro non agit) 'ustawa nie działa wstecz': Zasada lex retro non agit jest
fundamentem współczesnego państwa prawa. Nie można kogoś karać za czyny sprzeczne z nieistniejącym -gdy je
popełniono - paragrafem.

lać. lex - wyraz występujący w bardzo wielu powiedzeniach rzymskich, dotyczących prawa

Li 'symbol pierwiastka chemicznego: lit (zob.)'

LIANA 'roślina o długiej, wiotkiej, pnącej się po drzewach łodydze (zielonej lub zdrewniałej), występująca w lasach
tropikalnych; pnącze': Liany wykorzystują inne rośliny lub przedmioty martwe jako podpory.

fr. lianę

LIAS l. w geologii 'najstarsza epoka jury': Okres liasu, zwanego częściej jurą dolną, rozpoczął się ok. 200 milionów lat
temu. 2. w geologii 'najniższa warstwa utworów okresu jury'

LIASOWY 'taki, który dotyczy najstarszej epoki okresu jury lub powstał w tym okresie'

ang. lias zfr. liois - odmiana wapienia

I LIBERALIZM 'wyrozumiałość, pobłażanie, tolerancja wobec czyichś poglądów, czyjegoś postępowania; bycie
nierygorystycznym': Jego liberalizm nie dotyczył jednak zgody na zło: w tym wypadku potrafił być bardzo
rygorystyczny i bezwzględny. Czy liberalizm w nauce jest cnotą?

I LIBERALNY 'pobłażliwy, wyrozumiały, tolerancyjny': Duński Kościół luterański jest pod wieloma względami bardzo
liberalny. Liberalne wychowanie dziecka.

lać. liberalis 'taki, który dotyczy wolności'

II LIBERALIZM l. 'system poglądów na gospodarkę, oparty na zasadzie wolnej konkurencji rynkowej i niewtrącaniu się
państwa w sprawy gospodarcze' 2. 'kierunek polityczny, oparty na zasadzie wolności człowieka jako jednostki i
zagwarantowaniu każdemu możliwości działania gospodarczego i społecznego bez

442

LIBEMA

LICENCJAT

przymusu, ale i bez wtrącania się do tego jakiejkolwiek instytucji (zwłaszcza zaś państwa)'
LIBERAŁ 'zwolennik liberalizmu politycznego albo gospodarczego (często obu naraz); członek partii liberalnej': Był
związany z klubem parlamentarnym liberałów. Jako liberał nie mogę patrzeć obojętnie na taką politykę
nadopiekuńczości państwa.

II LIBERALNY l. 'taki, który opiera się na zasadach liberalizmu gospodarczego': Liberalna polityka rolna. Liberalne ceny.
2. 'taki, który opiera się na zasadach liberalizmu politycznego': Orientacja liberalna w partii. Polityk liberalny. Partia
liberalna.

LIBERALIZOWAĆ l. 'opierać się na zasadach liberalizmu gospodarczego': Liberalizować zasady importu. Liberalizować
handel. 2. rząd. 'skłaniać się ku liberalizmowi politycznemu': Coś Pan Grzegorz zanadto liberalizuje, czy to przystoi
konserwatyście?

LIBERALIZACJA 'uwolnienie z rygorów': Liberalizacja cen ropy naftowej, przew. 'złagodzenie': Liberalizacja zasad
przyjmowania na wyższe uczelnie. Liberalizacja ustawy antyaborcyjnej.

z łac. liberalis 'taki, który dotyczy wolności'

LIBERIA l. 'dawniej: oficjalny ubiór służby na dworach królewskich i magnackich': [Gerwazy] nosił Horesz-ków liberyją
dawną: kurtę z połami żółtą, galonem oprawną, który dziś żółty, dawniej zapewne był złoty. Wkoło szyte jedwabiem
herbowe klejnoty, Półkozice (Mickiewicz) 2. 'mundur służby hotelowej, restauracyjnej i domowej': Kamerdyner w
granatowej liberii zaanonsował przyjazd gości.

niem. Liberei z łac. śr. liberata

LIBERTE, EGALITE, FRATERNITE (czytaj: liberte, ega-lite, fratemite) 'wolność, równość, braterstwo - hasło Wielkiej
Rewolucji Francuskiej': Sformułowane 30 VI 1793 r. hasło: "liberte, egalite, fratemite", umieszczano na francuskich
budynkach publicznych.

fr. liberte, egalite, fratemite

LIBERTYNIZM l. 'ruch umysłowy, powstały w końcu XVII w. we Francji, skierowany przeciwko katolicyzmowi i
tradycyjnym normom obyczajowym': Liberty-nizm był jednym z bezpośrednich źródeł racjonalizmu oświeceniowego.
Libertynizm nawiązywał do starożytnego epikureizmu i hedonizmu oraz renesansowego ideału używania życia. 2.
'głoszenie bezbożności i amo-rainości i propagowanie swoim postępowaniem takiego stylu życia'

LIBERTYN l. 'osoba, która jest zwolennikiem libertyniz-mu - osiemnastowiecznego ruchu umysłowego' 2. 'bezbożnik i
gorszyciel, człowiek żyjący amoralnie'

fr. libertinisme od: liberte 'wolność'

LIBERUM VETO (czytaj: liberum weto) w historii 'zasada polskiego parlamentaryzmu, zgodnie z którą protest jednego
posła, wyrażony np. okrzykiem "nie pozwalam", wystarczał do unieważnienia danej uchwały sejmu i wszystkich
uchwał wcześniejszych, prowadząc w konsekwencji do zerwania obrad': Od połowy XVII w. liberum veto zaczęło być
stosowane przez różne koterie magnackie po to, by przez zerwanie sejmu nie dopuścić do niekorzystnych dla którejś z
nich uchwał. By temu zapobiec, na sejmach zawiązywano konfederacje, co oznaczało m.in. to, że obowiązuje
głosowanie większością głosów. Zasada liberum veto została zlikwidowana przez Konstytucję 3 maja.

lać. liberum veto, dosłownie 'wolne nie pozwalam'

LIBIDO (czytaj: libido) w psychologii 'pierwotny popęd, identyfikowany przez Zygmunta Freuda z popędem płciowym,
uznawanym za siłę napędową instynktu życia, warunkującą postępowanie człowieka': Dla współczesnych psychiatrów
libido oznacza całą siłę życiową, zasadę wszelkiego wytłumaczenia naszych czynów zarówno normalnych, jak i
chorobliwych. () Libido narcystyczne 'libido skierowane w stronę własnego ciała' () Libido przedmiotowe 'libido
skierowane w stronę jakiejś osoby albo przedmiotu' () Libido wysublimowane 'libido, które jest bodźcem działalności
intelektualnej'

lać. libido 'żądza'

LIBRETTO 'tekst literacki, stanowiący podstawę utworu muzyczno-scenicznego, np. opery, operetki, oratorium,
musicalu, wodewilu; także: literacko opracowana treść baletu, pantomimy': Autor, twórca libretta. Tłumaczenie
libretta. Pisać libretta. Libretto (do) "Skrzypka na dachu".

LIBRECISTA 'autor tekstu literackiego, stanowiącego podstawę utworu muzyczno-scenicznego, np. opery, operetki,
oratorium, musicalu, wodewilu'

wf. libretto, dosłownie 'książeczka'

LICENCJA l. 'formalne pozwolenie na coś, na wykonywanie jakiegoś zawodu, na prowadzenie jakiejś działalności': Mieli
licencję na prowadzenie biura podróży. Uzyskała licencję pilota. 2. 'zezwolenie na to, żeby korzystać z praw do
jakiegoś wynalazku, patentu itp.': Wyrób na licencji "Coca-coli". przen. My młodzi często żyjemy tak, jakby obdarzono
nas licencją na nieśmiertelność. 3. 'odstępstwo od przyjętych zasad, reguł, które obowiązują w jakiejś dziedzinie
sztuki' - dziś głównie używane w połączeniu LICENCJA POETYCKA - Opis szturmu jest na tyle nietypowy, że można tu
mówić o licencji poetyckiej.

LICENCJONOWAĆ 'udzielać komuś licencji (w znaczeniu l. i 2.)': Licencjonowany przedstawiciel firmy.

LICENCYJNY 'taki, który dotyczy licencji w znaczeniu l, 2,, oparty na licencji': Umowa licencyjna. Licencyjna wieża
stereo.

lać. licentia 'wolność, swoboda'

LICENCJAT l. 'typ studiów zawodowych, trwających krócej niż studia magisterskie': Na polonistyce licencjat

443

LICEUM

LIGA

trwa 3 lata, studia magisterskie - 5 lat. 2. 'tytuł niższy od tytułu magistra, uzyskiwany po ukończeniu pierwszego etapu
studiów wyższych albo po ukończeniu uczelni, która nie ma uprawnień do kształcenia na poziomie magisterskim;
osoba nosząca ten tytuł': Absolwenci kolegium uzyskują tytuł licencjata. Jestem od roku licencjatem pedagogiki.

LICENCJACKI 'dotyczący licencjatu': Studia licencjackie.

lać. sr. licentiatus 'oswobodzony, zwolniony'

LICEUM (czytaj: liceum) l. 'średnia szkoła ogólnokształcąca lub zawodowa': Naukę w liceum kończy matura, zwana
egzaminem dojrzałości. W Polsce powojennej rozwinęły się czteroletnie licea ogólnokształcące; od roku 2002
młodzież po gimnazjum będzie mogła kształcić się w liceum trzyletnim. 2. 'w Polsce, w latach 1932-39 i 1945-47: dwie
ostatnie klasy sześcioletniej szkoły średniej'

LICEALISTA 'uczeń liceum': Był jeszcze licealistą, a już brał udział w sesjach naukowych, organizowanych przez
studentów etnografii.

LICEALNY 'związany z liceum, właściwy liceum':

Podręcznik licealny. Nauczyciele licealni noszą tradycyjnie tytuł profesora.

tac. Lyceum od gr. Lykeion - nazwa ogrodu w Atenach, w którym nauczał Arystoteles

LICHTARZ 'stojący świecznik, zwykle przeznaczony na jedną świecę': Lichtarze wykonuje się często z metali złoconych,
srebrzonych lub platynowanych, fajansu, porcelany, kryształu górskiego, szkła i drewna.

niem. Leuchter

LICYTACJA l. 'sprzedaż czegoś w drodze przetargu publicznego, w którym nabywcą staje się ta osoba, która zaoferuje
najwyższą cenę': Majątek zbankrutowanej firmy wystawiono na licytację, a uzyskane z niej pieniądze rozdzielono
między wierzycieli. Odbyła się licytacja samochodu wykonanego na specjalne zamówienie szacha Iranu. 2. 'w
niektórych grach w karty: zgłaszanie silniejszego koloru niż przeciwnik lub zgłaszanie zamiaru wzięcia większej niż on
liczby lew': Po trzecim pasie licytacja brydżowa była skończona. 3. przen. 'prześciganie się nawzajem w czasie
rozmowy, dyskusji, sporu itd. w przytaczaniu argumentów, przykładów, mających wykazać czyjąś wyższość pod
pewnym względem': Zaczęła się licytacja: kto więcej pracuje, kto musi wypełniać więcej obowiązków, kogo bardziej
męczą dzieci, a kogo mąż.

LICYTANT 'osoba biorąca udział w licytacji - sprzedaży czegoś w drodze przetargu - jako (potencjalny) nabywca': Ja
panu dam licytanta, co on za piętnaście ru-belków podbije cenę domu. (Prus)

LICYTATOR 'osoba prowadząca licytację': Licytator ogłosił: - Dziewięćdziesiąt tysięcy po raz trzeci: sprzedane - i stuknął
młoteczkiem w stół.

LICYTOWAĆ l. 'dokonywać sprzedaży czegoś na przetargu publicznym, zwłaszcza sprzedaży rzeczy należących do
niewypłacalnego dłużnika': Bał się, że jeżeli nie spłaci raty kredytu, zlicytują mu samochód, a może i dom. 2. 'o
licytancie: zgłaszać podczas licytacji sumę pieniędzy, za którą chce się kupić rzecz wystawioną do sprzedaży': Licytował
do sumy 60 000 złotych.

LICYTOWAĆ SIĘ przen. 'prześcigać się w wymienianiu swoich zasług, sukcesów, zarobków albo obciążeń, obowiązków
po to, by uchodzić za lepszego, bardziej godnego podziwu lub współczucia': Licytowali się posiadanymi samochodami,
domami, a nawet kochankami. Jak się zejdą, to zaczynają narzekać, licytować się, która ma w domu więcej do roboty,
która jest bardziej zaharo-wana.

LICYTACYJNY 'związany z licytacją': Młotek licytacyjny. Stół licytacyjny.

lać. licitatio

LIDER l. 'zawodnik albo drużyna, którzy prowadzą w danym momencie w rozgrywkach': Po dziesiątym etapie liderem
jest Jaskuła. Liderem grupy północnej pozostaje "Gwardia". 2. 'przywódca albo czołowy działacz, aktywista jakiejś
organizacji': Narada liderów największych klubów biznesowych. Lider Konfederacji odpowiadał na pytania
dziennikarzy. Liderzy partyjni.

UWAGA: w 2. znaczeniu jest to wyraz modny, używany zamiast określeń: przywódca, aktywista, czołowy działacz.
Niepoprawne jest używanie tego wyrazu w odniesieniu do instytucji, firm, przedsiębiorstw itp., np. "Firma BUDO, lider
w produkcji betonu" (zamiast: Firma BUDO, czołowy producent betonu).

ang. leader

LIFTBACK (czytaj: liftbek) 'sportowa wersja nadwozia samochodu osobowego, podobna do wersji hatchback, mająca
jednak nieco większy bagażnik; także: samochód o takim typie nadwozia': Oferujemy samochody w wersjach
hatchback, fastback i liftback. Przyjechał granatowym liftbackiem.

amer. liftback
LIFTING 'wygładzenie skóry przez odpowiedni zabieg chirurgiczny': Zrobiono jej wtedy lifting, żeby aktorkę odmłodzić.

FACE LIFTING (czytaj: fejs lifting) 'wygładzanie skóry twarzy, naciąganie jej za pomocą odpowiedniego zabiegu
chirurgicznego po to, żeby usunąć zmarszczki': Face lifting wykonano jej wzorowo - nie widać było ani jednej
zmarszczki wokół oczu.

ang. lifting, face lifting

LIGA l. 'nazwa niektórych organizacji, stowarzyszeń, związków itp. krajowych lub międzynarodowych; dawniej: sojusz,
koalicja państw': Liga Obrony Kraju. Poprzedniczka ONZ z okresu międzywojennego to Liga Narodów. 2. w sporcie
'system rozgrywek sportowych, w którym wszystkie drużyny rozgrywają ze sobą mecze,

444

LIGAND

LILA

a o zwycięstwie decyduje suma zdobytych punktów':

Prowadzić w lidze. 3. w sporcie 'wydzielona gmpa drużyn, rozgrywająca między sobą mecze o mistrzostwo, zazwyczaj
systemem gry każdy z każdym': Pierwsza, druga, trzecia liga. Liga polska, niemiecka, angielska. Liga okręgowa. Liga
piłkarska, hokejowa. 4. w numizmatyce 'ilość srebra lub złota w danej monecie ustalona przez ordynację menniczą;
próba monety'

| UWAGA: w nazwach własnych wyraz liga piszemy wielką || literą.

LIGOWIEC l. 'zawodnik lub klub sportowy, który bierze udział w rozgrywkach ligowych': Nasi ligowcy znakomicie
zaprezentowali się na zawodach w Olsztynie. 2. rząd. 'członek ligi - organizacji, stowarzyszenia, związku itp.'

LIGOWY 'dotyczący ligi': Ligowy system rozgrywek. fr. ligue z łac. liga od: ligare 'łączyć, wiązać'

LIGAND w chemii 'atom, molekuła albo jon, połączone w związkach kompleksowych bezpośrednio z atomem albo
jonem centralnym za pomocą specjalnego typu wiązania chemicznego'

ang. ligand od łac. ligandus 'powiązany'

LIGATURA l. 'połączenie co najmniej dwóch liter w jeden znak graficzny' 2. w poligrafii 'czcionka, której główkę
stanowią dwie lub trzy litery połączone w jeden znak, np. cz, sz, oe; w składzie komputerowym: zestaw oddzielnych
czcionek składających się z dwóch, trzech znaków': Dzięki stosowaniu w piśmie odręcznym liga-tur średniowieczni
pisarze ksiąg mogli doskonale nadać każdemu wierszowi pisma jednakową długość, a tym samym uzyskać wyrównany,
jednolity i spokojny obraz kolumny. 3. w medycynie 'mocna nić chirurgiczna': Ligatura służy do podwiązywania naczyń
krwionośnych podczas operacji. 4. w muzyce 'połączenie łukiem (w zapisie nutowym) dwóch nut tej samej wysokości,
które przedłuża wartość rytmiczną nuty pierwszej o wartość rytmiczną drugiej nuty' 5. w muzyce 'w nutach do śpiewu:
grupa dźwięków o różnej wysokości, śpiewanych na jednej sylabie tekstu, połączona łukiem' 6. w technice
'pomocniczy stop metali, używany w technice odlewniczej, ułatwiający wprowadzenie do stopu zasadniczego
składników o wysokiej temperaturze topnienia'

p. łac. ligatura od: ligare 'wiązać'

LIKIER 'słodki i aromatyczny napój o zawartości od 25° do 45° alkoholu, sporządzany ze spirytusu lub wódki, syropu
cukrowego i aromatycznych esencji roślinnych':
Likier prócz spirytusu i cukru - w zależności od smaku -zawiera soki, nalewy owocowe, olejki eteryczne, desty-latory
ziołowe i korzenne. Likier porzeczkowy - cassis -jest składnikiem wielu deserów i koktajlów.

fr. liqueur

LIKTOR 'w starożytnym Rzymie: członek straży honorowej przy dostojnikach republiki, niosący na lewym ramieniu
wiązkę rózg z umieszczonym wśród nich toporem; czasami wykonawca wyroków sądowych': Topór wetknięty w pęk
rózg (fasces) niesionych przez liktorów był symbolem władzy.

LIKTORSKI 'charakterystyczny dla liktora': Władza lik-torska. Liktorskie rózgi. Liktorski symbol.

lać. lictor

LIKWIDACJA l. pot. 'niszczenie czegoś, zgładzenie kogoś': Likwidacja pozostałości komunizmu. Likwidacja bezdomnych
kotów. 2. 'rozwiązywanie jakiegoś przedsiębiorstwa, jakiejś organizacji, zazwyczaj połączone z regulowaniem spraw
majątkowych i organizacyjnych':

Likwidacja PGR-ów. Polskie Radio i Telewizja -jednostka w likwidacji.

LIKWIDOWAĆ l. pot. 'niszczyć coś, zabijać kogoś':

Likwidowano barykady na głównych ulicach. Likwidować przeciwników politycznych. 2. 'rozwiązywać jakąś instytucję,
przedsiębiorstwo': Zlikwidowano wówczas Ministerstwo Żeglugi i Gospodarki Wodnej. Likwidować nierentowne
kopalnie.

LIKWIDATOR l. 'ktoś, kto coś niszczy, rozbija': Uważam go za wielkiego likwidatora partii i systemu. 2. 'członek komisji
likwidującej jakąś instytucję': Był głównym likwidatorem koncernu "Prasa - Książka -Ruch".

LIKWIDATURA 'wydział jakiegoś urzędu lub instytucji, który przeprowadza likwidację rachunków klientów': Z
likwidatury w banku dostał informację, że na koncie spółki jest 10 złotych, oraz zapytanie, czy nie zgadza się podjąć
tych pieniędzy i zamknąć rachunek.

LIKWIDACYJNY 'związany z likwidacją w 2. znaczeniu' : Prawnik wyjaśnił mu, że rozpoczęcie procedury likwidacyjnej
spółki wymaga powołania likwidatorów oraz sporządzenia bilansu otwarcia likwidacji.

z łac. liquidus 'wolny od długów'

LIKWOR przestarz. 'płyn, napój zawierający alkohol':

Dolewasz Waćpan tego likworu, a mnie od niego już się w głowie mąci i nieskładne responsy dawać zaczynam.

LIKWORÓWKA rząd. 'napój alkoholowy, rodzaj słodkiej wódki'

LIKWOROWY 'zawierający likwor, przypominający likwor': Kupili torbę cukierków likworowych, nadziewanych gęstą,
słodką masą z alkoholem.

lać. liquor 'płyn, sok'

LILA 'taki, który ma kolor jasnego fioletu, czyli koloru powstałego ze zmieszania błękitu, czerwieni i bieli': Suknia,
chusta, apaszka lila.

LILARÓŻ 'taki, który ma kolor różowy z odcieniem lila': Pod bluzeczką lilaróż czuły telegraf wystukuje treść depeszy
[...]. (z piosenki Hanny Banaszak)

fr. lilas 'mający barwę bzu'

445

LILIPUT

LIMUZYNA

LILIPUT l. pot. 'mężczyzna niskiego wzrostu': Przyszła z tym swoim liliputem, niższym od niej chyba o głowę. 2. inaczej:
KARZEŁ pot. 'człowiek dotknięty karłowatością, o nienormalnie małym wzroście': Lilipuci mają zniekształcony szkielet
wskutek zaburzeń genetycznych, zmian wrodzonych i chorób kośćca. 3. przen. 'przedmiot lub zwierzę o bardzo małych
rozmiarach':

Koza liliput.

LILIPUTKA l. pot. 'dziewczyna lub kobieta niskiego, wzrostu': 2. inaczej: KARLICA pot. 'kobieta dotknięta karłowatością'
3. 'rasa niewielkich kur'

LILIPUCI l. 'taki, który jest charakterystyczny dla liliputa - karła; mały, drobny': Lilipuci wzrost. Lilipucia sukienka. 2.
przen. 'maleńki ze względu na wartość, znaczenie': I za tę lilipucią pensję mamy wyżyć?

od maleńkich ludzi zamieszkujących na fikcyjnej wyspie Liliput, opisanej w powieści Jonathana Swifta (1667-1745)
"Podróże Guli-wera" (pierwsze wydanie w 1726 r.)

LIMBUS l. w technice 'element instrumentu mierniczego przeznaczonego do pomiarów kątowych, mający kształt koła
z podziałką stopniową': 2. w religii katolickiej 'miejsce przebywania dusz ludzi zmarłych z grzechem pierworodnym,
zmarłych bez chrztu': Limbus patrum 'przedpiekle, gdzie przebywają dusze patriarchów i proroków zmarłych przed
odkupieniem; Limbus puero-rum 'raj dzieci nieochrzczonych, które nie mogą dostać się do nieba przez grzech
pierworodny'

od łac. limbus 'obramowanie'

LIMERYK 'krótki, żartobliwy wierszyk o treści komiczno-groteskowej, nasycony absurdalnym humorem, składający się
zwykle z pięciu wersów o układzie rymów AABBA': Limeryk to utwór epigramatyczny, operujący chwytami
paronomazji i kalamburu.

ang. limerick od nazwy miasta: Limerick w Irlandii (występującej w krótkich, angielskich przyśpiewkach z XIX w.)

LIMES l. w matematyce 'punkt, liczba, linia itp., wyznaczająca minimalny lub maksymalny zasięg, poziom czegoś; kres,
granica, ekstremum, szczyt': () Limes ciągu 'liczba, do której nieskończenie blisko zbliża się wyraz ciągu wraz ze
wzrostem jego numeru' {) Limes funkcji w nieskończoność 'liczba, do której zbliża się nieogra-niczenie wartość funkcji
wraz ze zbliżaniem się argumentów funkcji do nieskończoności' 2. 'w starożytnym Rzymie: umocnienia graniczne w
postaci wałów ziemnych, drewnianych częstokołów lub murów kamiennych z obozami legionów i wieżami
strażniczymi': W cesarstwie rzymskim limes budowany był dla ochrony przed najazdami obcych ludów.

|| UWAGA: limes to rzeczownik nieodmienny. łac. limes

LIMFA w biologii 'płyn ustrojowy, krążący w układzie limfatycznym, pośredniczący w wymianie składników pomiędzy
krwią a tkankami, złożony z osocza i krwinek, głównie limfocytów'

LIMFATYCZNY w biologii 'taki, który związany jest z limfą, dotyczy limfy': () Naczynia limfatyczne 'naczynia
rozprowadzające limfę w organizmie': Naczynia limfatyczne na całej swej długości zawierają liczne zastawki,
umożliwiające jednokierunkowy przepływ limfy. O Układ limfatyczny 'zespół cienkościennych przewodów,
odprowadzających limfę z przestrzeni chłonnych do żył':
Układ limfatyczny składa się z naczyń włosowatych chłonnych oraz serc, węzłów, worków, zatok i pni chłonnych,
występujących w większości narządów i tkanek kręgowców. () Węzły limfatyczne 'otorbione skupiska tkanki
limfatyczne] u wyższych kręgowców, wbudowane w system układu limfatycznego': Węzły limfatyczne wytwarzają
limfocyty i przeciwciała, niszą bakterie i inne ciała obce, przedostające się do organizmu. O Tkanka limfatyczna 'łączna
tkanka siateczkowa, tworząca miąższ węzłów limfatycznych, migdałków, grasicy, śledziony':

Tkanka limfatyczna decyduje o odczynach immunologicznych humoralnych i komórkowych.

fr. lymphe od łac. lympha 'woda czysta, źródlana'

LIMFOCYT w biologii 'rodzaj białych krwinek (leukocytów), występujących we krwi i limfie, odpowiedzialnych za
odporność organizmu': Limfocyty mają zdolność rozpoznawania antygenów własnych i odróżniania ich od obcych oraz
usuwania z organizmu zmienionych komórek własnych.

LIMFOCYTOZA 'choroba, polegająca na wzroście we krwi liczby limfocytów, czyli komórek układu odpornościowego':
Limfocytoza występuje w okresie zdrowienia po chorobach infekcyjnych lub przy przebiegających łagodnie
przewlekłych zakażeniach swoistych, takich jak gruźlica lub kiła.

złożenie słowa: limfa i cząstki: -cyt odgr. kytos 'komórka'

LIMIT 'pewna liczba czegoś, której nie można przekroczyć, ograniczenie, które nakłada się na coś, granica czegoś': W
programach regionalnych telewizji limity na audycje wyborcze będą mniejsze. Jest to limit pieniężny, którego nie
wolno przekroczyć. Limit etatów. Limit czasowy.

LIMITOWAĆ 'ograniczać, nakładać limit': Będziemy limitować czas reklam.

od łac. limes 'granica'

LIMITED COMPANY zob. pod hasłem COMPANY ang. limited company 'spółka z ograniczoną odpowiedzialnością'

LIMUZYNA l.pot. 'duży, luksusowy samochód osobowy':

W jego limuzynie część dla pasażerów była dwukrotnie większa niż w normalnym samochodzie, miał tam niewielki
stolik i dobrze zaopatrzony barek. 2. 'typ nadwozia samochodu osobowego, mającego stały dach; także: samochód o
takim nadwoziu': Limuzyna to typ odróżniany do kabrioletu - samochodu ze składanym dachem.

fr. limousine od nazwy regionu: Limousin w środkowej Francji

446

LINCZ

LINIOWY

LINCZ inaczej: SAMOSĄD 'zabicie przez grupę ludzi osoby podejrzanej o popełnienie przestępstwa': Gdyby policja nie
przyjechała w porę, mogło dojść do linczu:

wokół mordercy dziewczynki gromadził się coraz większy, wzburzony tłum.

LINCZOWAĆ 'dokonywać na kimś linczu': Tłum chciał zlinczować matkobójcę.

od nazwiska Wiliama Lyncha, przewodniczącego samozwańczego trybunału w Stanach Zjednoczonych, w II połowie

XVIII w.
LINEARNY 'wyrażony za pomocą linii, składający się z linii, określony linią; liniowy': Znaki uporządkowane na kartce w
porządku linearnym, od lewej do prawej. O Pismo linearne: 'rodzaj pisma sylabicznego, służącego do zapisywania
tekstów greckich z epoki mykeńskiej w drugim tysiącleciu przed naszą erą, którego znaki stawiano między poziomymi
liniami': Pismo linearne wywodzi się z pisma piktograficznego i zawiera elementy ideografii. Linearne miasto w
architekturze 'miasto o układzie rozwiniętym wzdłuż jednej linii komunikacyjnej': Zabudowa mieszkalna i usługowa
linearnego miasta musi być w zasięgu pieszego dojścia do głównej trasy. () Linearny wymiar w matematyce 'wymiar
odpowiadający linii (długości, szerokości, wysokości) przeciwny wymiarom powierzchni, objętości'

LINEARYZM l. w muzyce 'rodzaj polifonii, której najważniejszą cechąjest nadrzędna rola melodyki w stosunku do
harmoniki; każdy głos rozwija się w sposób samodzielny i równouprawniony z pozostałymi' 2. w sztukach plastycznych
'sposób kształtowania kompozycji malarskiej lub graficznej, polegający na wydobyciu kształtu, plastyki i ekspresji
przedstawianego przedmiotu albo postaci przez podkreślanie wartości dekoracyjnych, konturów i linii': Linearyzm był
charakterystyczny dla sztuki średniowiecza i secesji.

LINEARNOŚĆ l. w technice 'cecha charakteryzująca układ dynamiczny, w którym działanie poszczególnych elementów
można przedstawić za pomocą równań liniowych' 2. w językoznawstwie 'właściwość języka, która polega na
następowaniu po sobie w czasie i przestrzeni jego elementów': Psychologowie i kulturoznaw-cy dyskutują o tym, jak
lineamość języka kształtuje nasze myślenie i kulturę.

ang. linear z łac. linearis

LINGUA FRANCA (czytaj: lingwa franka) l. 'międzynarodowy język używany w portach Morza Śródziemnego, złożony z
elementów języka francuskiego, włoskiego, hiszpańskiego, greckiego i arabskiego': Lingua fran-ca używana była od
średniowiecza do XIX w. w żegludze i handlu międzynarodowym, l.przen. 'wspólny język, którym porozumiewają się
ludzie należący do różnych narodów, zwłaszcza taki, który jest mieszanką języków tych narodów': Ani on dobrze nie
znał niemieckiego, ani jego niemieccy przyjaciele polskiego - porozumiewali się swoistą lingua franca, w której
przeplatały się wyrazy niemieckie, polskie i angielskie.

lać. lingua franca 'język Franków'

LINGWISTYKA inaczej: JĘZYKOZNAWSTWO 'nauka o języku, której głównym przedmiotem badania są budowa, funkcje
i rozwój języka': () Lingwistyka antropologiczna - albo - etnolingwistyka 'dziedzina badań językoznawczych, analizująca
wzajemne zależności pomiędzy danym typem kultury a określonym typem języka, którym posługują się nosiciele tej
kultury' () Lingwistyka informatyczna - albo - lingwistyka komputerowa 'dział badań nad językami naturalnymi,
korzystający z technik komputerowych' () Lingwistyka stosowana 'część językoznawstwa, w ramach której wskazuje
się na możliwość wykorzystania wiedzy lingwistycznej w celach praktycznych, zwłaszcza w nauczaniu języków obcych'
{> Lingwistyka tekstu - albo - tekstologia 'kierunek w językoznawstwie, którego przedmiotem zainteresowania jest
opis budowy i funkcji tekstu'

LINGWISTA l. inaczej: JĘZYKOZNAWCA 'specjalista w zakresie lingwistyki; językoznawca': Dziewiętnastowieczni

lingwiści zajmowali się głównie historią języka. 2. 'poeta uprawiający poezję lingwistyczną': Jego ulubionym poetą
lingwistą jest Tymoteusz Karpowicz.

| UWAGA: wyraz lingwista nie znaczy 'człowiek znający || wiele języków'. Takie znaczenie ma stówo poliglota.

LINGWIZM inaczej: POEZJA LINGWISTYCZNA 'nurt poezji współczesnej, opierający się na przewadze czynnika
językowego, grach słownych, rozbijaniu stałych związków frazeologicznych i poszczególnych słów': Przykładem
lingwizmu jest twórczość Mirona Białoszewskiego. Poezja lingwistyczna wywodzi się z tradycji awangardy XX w.

LINGWISTYCZNY 'związany z lingwistyką, dotyczący lingwisty': O Geografia lingwistyczna: 'dział językoznawstwa,

zajmujący się badaniem geograficznego rozmieszczenia różnych elementów i zjawisk językowych i ich nanoszeniem na
mapy'
ang. linguistics od łac. lingua 'język'

LINIOWY l. 'związany z linią, przedstawiany za pomocą linii': Podziałka liniowa 'odcinek prostej, który wyraża stosunek
wielkości rzeczywistej do wielkości zmniejszonej, zależnej od skali mapy' <) Funkcja liniowa w matematyce 'funkcja
postaci y = ax + b, której wykresem jest linia prosta nachylona do osi odciętych pod kątem a takim, że tg a = a
Równanie liniowe w matematyce 'równanie algebraiczne, w którym niewiadoma lub niewiadome występują w
pierwszej potędze i którego obrazem graficznym jest linia prosta; równanie pierwszego stopnia' () Sędzia liniowy 'w
grze w piłkę nożną: sędzia na linii autowej, decydujący, która z drużyn wznawia grę przez wrzucenie piłki na boisko' 2.
'taki, który jest typowy dla połączeń między różnymi miejscami za pomocą środków lokomocji lub telekomunikacji': ()
Statek liniowy 'statek towarowy lub pasażerski, kursujący regularnie na określonej linii żeglugowej' O Żegluga liniowa
'forma zorganizowanej żeglugi morskiej, realizowana według przyjętego rozkładu rejsów, zawierającego terminy wyjść
z portów i wpłynięć do nich statków pływających regularnie' 3. 'związany z prowadzeniem bezpośrednich działań
wojennych, służbą na froncie': O Dy-

447

LINOLEUM

LIRYKA

wizja liniowa, pułk liniowy, oddział liniowy 'jednostki bojowe, biorące bezpośrednio udział w walce z nieprzyjacielem
na linii frontu' () Oficer liniowy, żołnierz liniowy: 'oficer, żołnierz, pełniący służbę na froncie' O Służba liniowa 'służba
na linii frontu'

LINIOWIEC l. 'statek towarowy lub pasażerski, kursujący regularnie na określonej linii żeglugowej; statek liniowy': 2.
'duży, silnie uzbrojony i opancerzony okręt wojenny; pancernik' 3. inaczej: FRONTOWIEC 'żołnierz walczący na linii
frontu'

od słowa: linia

LINOLEUM 'materiał z tkaniny jutowej, pokryty z wierzchu warstwą mieszaniny mączki korkowej i drzewnej, kalafonii
oraz oleju lnianego lub żywicy poliestrowej, a od spodu farbą łąkową, służący głównie do pokrywania podłóg':
Linoleum nie przepuszcza wody, jest sprężyste i odporne na ścieranie.

ang. linoleum z łac. linum 'len', oleum 'olej'

LINOLOWY KWAS 'nienasycony kwas tłuszczowy o wzorze chemicznym Ci 71-13 |COOH: bezbarwna ciecz
niemieszająca się z wodą, mieszająca się natomiast z licznymi rozpuszczalnikami organicznymi': Kwas linolowy zawarty
w oleju lnianym i słonecznikowym jest ważnym składnikiem niektórych tłuszczów spożywczych, w przemyśle zaś
używany jest do produkcji mydeł i farb olejnych.

ang. linoleic acid od łac. linum 'len' oraz ang. oleić acid

LINORYT l. 'technika graficzna, polegająca na wykonaniu odbitki wypukłego rysunku, wykonanego na linoleum przez
wycięcie tła': Linoryt to technika graficzna, w której jako płytę stosuje się wycinek linoleum, a narzędziem jest dłutko
lub nóż. 2. 'odbitka wykonana tą techniką': Najsławniejsze polskie linoryty wykonane są przez Teresę Jakubowską,
Stanisława Fijałkowskiego i Józefa Gielniaka.

złożenie: lino(leum) oraz: ryt, na wzór: drzeworyt

LIPID w biochemii 'jeden ze związków organicznych, należących do grupy obejmującej tłuszcze właściwe, woski i inne,
wchodzące w skład błon komórkowych organizmów roślinnych i zwierzęcych': Lipidy są ważnym składnikiem pokarmu
zwierząt oraz materiałem zapasowym, magazynowanym w komórkach tkanki tłuszczowej zwierząt i w nasionach
roślin oleistych.

ang. lipid odgr. lipos 'tłuszcz', eidos 'postać'

LIPOMA w medycynie inaczej: TŁUSZCZAK 'niezłośli-wy guz podskórnej tkanki tłuszczowej': Lipoma rzadko ulega
przemianie złośliwej, wzrastając jednak w pobliżu narządów ważnych dla życia, może je uciskać i upośledzać ich
sprawność.

lać. lipoma od gr. lipos 'tłuszcz'

LIPOPROTEINY w biochemii 'wielocząsteczkowe związki organiczne, składające się z białek i lipidów, występujące w
surowicy krwi i w tkankach': Lipidy są transportowane przez krew do tkanek w formie lipoprotein.

LIPOPROTEINOWY w biochemii 'związany z lipopro-teinami': Związki lipoproteinowe zawierają w różnych proporcjach

tłuszcze, białka, fosfolipidy i cholesterol.

złożenie słów: lip(idy), proteiny

LIPOSOMY 'mikroskopijne ciałka tłuszczowe, regulujące równowagę wodno-tłuszczową skóry i zawierające pewne
biologicznie czynne substancje': Mechanizm działania liposomów na skórę nie został jeszcze do końca poznany.

LIPOSOMOWY 'zawierający liposomy': Wtedy można zacząć używać preparatów liposomowych o działaniu
nawilżającym i wspomagającym.

od gr. lipos 'tłuszcz' i soma 'ciało'

LIPOŻEL (czytaj: lipożel) 'preparat kosmetyczny o konsystencji żelu z zawieszonymi w nim mikroskopijnymi kuleczkami
tłuszczu, mający silne własności nawilżające: Nowością są lipożele, na przykład Nawilżacz S.O.S. Dermiki.

fr. lipogel, z połączenia y. lipos 'tłuszcz' \fr. gel 'żel'

LIRA 'strunowy instrument muzyczny, w starożytności szarpany, od renesansu - smyczkowy': W dawnych wiekach gra
na lirze często towarzyszyła melodycznej recytacji poezji. Do dziś lira i lutnia to symbole poezji.

LIRNIK l. 'osoba grająca na lirze' l.przen. 'poeta': Teofil Lenartowicz był często nazywany i sam się nazywał "limikiem
mazowieckim".

gr. lyra

LIRYKA l. w nauce o literaturze 'jeden z trzech - oprócz epiki i dramatu - głównych rodzajów literackich, do którego
należą utwory przedstawiające wewnętrzne przeżycia, uczucia i przekonania nadawcy wiersza (dawniej po prostu
autora, dziś - podmiotu lirycznego)':

Dzieła należące do liryki mają bardzo często charakter subiektywnego monologu. Liryka Pawlikowskiej-Jas-
norzewskiej. 2. książk. inaczej: LIRYZM albo LIRYCZ-NOŚĆ 'cecha czegoś, co charakteryzuje się delikatnością, wpływa
na emocje, wzrusza, wywołuje określone, najczęściej pozytywne, uczucia': Jej słowa przepełnione były głęboką liryką.
Nostalgia i liryczność późnych wierszy Lechonia. Liryzm w muzyce.

LIRYK l. 'autor utworów lirycznych; poeta': Wielki liryk, Leopold Staff, w czasie pobytu w Starachowicach bardzo
zaprzyjaźnił się z księdzem, u którego mieszkał. 2. 'utwór o charakterze lirycznym': Liryki lozańskie Adama
Mickiewicza.
LIRYCZNY l. 'odnoszący się do liryki, zaliczany do liryki, mający cechy właściwe liryce': Utwór liryczny. Pierwiastki
liryczne w powieści. () Podmiot liryczny w nauce o literaturze 'fikcyjna osoba lub kilka osób wypowiadające swoje
poglądy, przemyślenia i doznania w formie monologu' 2. 'odznaczający się uczuciowością, na-

448

LISP

LITUANISTYKA

strojowością, pełen liryzmu, także: łzawy, rzewny': Treści liryczne. Nastrój liryczny. 3. w muzyce 'odnoszący się do
utworów muzycznych opartych na tekstach poetyckich, a także utworów instrumentalnych naśladujących w wyrazie i
formie liryczną pieśń wokalną': Liryczna aria. Pieśń, miniatura liryczna. () Tenor liryczny 'wysoki głos męski o miękkiej
barwie' () Sopran liryczny 'najwyższy głos żeński (także chłopięcy) o miękkiej barwie'

LIRYZACJA l. w nauce o literaturze 'nadawanie utworowi epickiemu lub dramatycznemu cech właściwych
wypowiedziom i utworom poetyckim' 2. rząd. 'czynienie czegoś lirycznym, wywołującym wzruszenie': Jej specjalnością
była liryzacja opowieści o wielkich polskich poetach, zwłaszcza zaś liryzacja życia wieszcza Adama.

niem. Lyrik od gr. lyrikós 'związany z lirą'

LISP w informatyce 'język programowania przeznaczony głównie do zapisu algorytmów przetwarzania list danych,
przedstawianych w postaci łańcuchów': Symulację ludzkiego myślenia i automatyczne tłumaczenie z ję-zyka na język
rozwiązuje się za pomocą języka Lisp.

UWAGA: Lisp to wyraz, podobnie jak inne nazwy języków programowania, pisany wielką literą; rzeczownik rodzaju
męskiego, nieodmienny.

ang., skrót od: Lis(t) P(rocessing)

LISTING w informatyce 'komputerowy wydruk zawartości pliku, dokumentu, treści programu itp.'

ang. listing

I LIT 'pierwiastek chemiczny o liczbie atomowej 3 i masie atomowej 6,94, symbol Li: srebrzystobiały, lekki metal,
rzadko spotykany w przyrodzie': Lit jest wykorzystywany m.in. jako katalizator w syntezach organicznych.

n.-lac. lithium z gr. lithos 'kamień'

II LIT 'jednostka monetarna Litwy, wprowadzona w 1993 r.':

Jeden lit dzieli się na sto centów litewskich.

od nazwy: Litwa

LITANIA l. 'w Kościele: śpiewana lub mówiona modlitwa, składająca się z szeregu pochwalnych wezwań, skierowanych
do Boga, Matki Boskiej albo świętych, z powtarzającymi się prośbami o pomoc, opiekę i obronę': Odmawiali litanię do
Najświętszej Marii Panny. Do formy litanii nawiązuje wiele utworów poetyckich, np. "Litania do Marii Panny" Jerzego
Lieberta, "Litania" Juliana Tuwima. l.przen. 'długie i monotonne wyliczanie czegoś albo jakiś długi spis czy rejestr': Nie
miałem ochoty na codzienne wysłuchiwanie litanii skarg, żalów i próśb.

p.-tac. litania z gr. litaneia 'błaganie'

LITO- cząstka wyrazów złożonych, zwykle terminów naukowych o znaczeniu 'kamień', wskazująca na ich związek z
kamieniem, minerałem, np. litosfera, litotomia

od gr. lithos 'kamień'

LITOGRAFIA inaczej: KAMIENIODRUK l. 'technika druku płaskiego, polegająca na wykonaniu rysunku na kamieniu
drukarskim, pokryciu go farbą drukarską i odciśnięciu na papierze': W litografii rysunek wykonuje się na kamiennej
płycie tłustą kredką, farbą lub tuszem. 2. 'odbitka wykonana tą techniką': Na wystawie kupiła trzy piękne litografie. 3.
rząd. 'każda z technik graficznych, w której jako płyty używa się kamienia'

LITOGRAF 'artysta wykonujący dzieła techniką litografii': Pierwszym litografem, wynalazcą tej techniki oraz techniki
oleodruku, był niemiecki grafik Aloys Senefel-der, żyjący w latach 1771-1834.

LITOGRAFOWAĆ 'wykonywać odbitki techniką litografii'

LITOGRAFICZNY 'taki, który dotyczy litografii, jest charakterystyczny dla litografii, wykorzystywany jest w litografii':
Technika, farba litograficzna. Odbitka, reprodukcja litograficzna. O Kamień litograficzny 'płyta graficzna z twardego,
drobnoziarnistego wapienia o odpowiedniej porowatości, stosownie wypolerowana, wykorzystywana w litografii' O
Kreda litograficzna: 'tłusty zlepek pigmentu malarskiego, mydła i wosku, służący do wykonywania rysunku na
kamiennej płycie'

złożenie cząstek: lito- i -grafia od gr. grapho 'piszę'

LITOSFERA w geologu 'zewnętrzna powłoka kuli ziemskiej o grubości do 120 kilometrów, obejmująca skorupę i górną
część płaszcza Ziemi, zbudowana z różnych skał i minerałów': Litosfera oceaniczna, kontynentalna. Wierzchnia część
litosfery powstała z granitów i skał osadowych, spodnia zaś z bazaltów.

LITOSFERYCZNY w geologii 'taki, który dotyczy litosfery, ma związek z litosferą': Płyta litosferyczna.

złożenie cząstek: lito- i sfera od gr. sphaira 'kula'

LITOTOMIA w medycynie 'zabieg operacyjny-usunięcie kamieni z dróg moczowych': Litotomia ma na celu usunięcie
kamieni z kielichów nerkowych, moczowodu, pęcherza i cewki moczowej.

złożenie cząstek: lito- i -tomia od gr. tome 'cięcie'

LITUANISTYKA 'nauka zajmująca się językiem, literaturą, historią i kulturą litewską; także kierunek studiów
uniwersyteckich w tym zakresie'

LITUANISTA 'specjalista w zakresie lituanistyki'

LITUANIZM w językoznawstwie 'wyraz, połączenie wyrazowe lub konstrukcja składniowa, przyjęte do innego języka z
języka litewskiego lub na nim wzorowane':

W języku polskim można spotkać m.in. takie lituanizmy jak: sterta, swireń i więcierz.

LITUANIZACJA 'proces narzucania kultury oraz języka litewskiego ludności nielitewskiej zamieszkującej tereny
włączone w granice państwa litewskiego; także: nadawanie obcym formom językowym postaci litewskiej':

W procesie lituanizacji imię i nazwisko autora "Pana Tadeusza" przyjęło postać Adamus Mickieviczius.

449
LITURGIA

LOGARYTM

LITUANIZOWAC 'narzucać ludności nielitewskiej kulturę, narodowość litewską oraz język litewski': Litwini lituanizują
mniej szóści narodowe m.in. przez narzucanie języka litewskiego jako języka urzędowego.

od łac. nazwy Litwy: Lithuania

LITURGIA l. 'ogół obrzędów i ceremonii, będących zewnętrzną, publiczną formą kultu w jakiejś religii': Porządek
liturgii. Improwizowana, pełna spontaniczności liturgia pierwszych chrześcijan. W czasie nabożeństwa w cerkwi
zwrócili uwagę na piękną, bogatą liturgię prawosławną. 2. książk. 'nabożeństwo': Uczestniczyli w liturgii mszy świętej
na Jasnej Górze.

LITURGIKA 'nauka o liturgii': Liturgika zajmuje się m.in. opisem i wyjaśnianiem obrzędów religijnych.

LITURGICZNY 'związany z liturgią': Szaty liturgiczne. Pieśni, czynności liturgiczne.

lać. śr. liturgia odgr. leitourgia 'służba publiczna'

LIVE (czytaj: lajf) 'odbywający się na żywo - w odniesieniu do bezpośredniego przekazu radiowego lub telewizyjnego,
zwłaszcza z występów artystycznych': Przekaz, transmisja live. Koncert live.

LIVE-SHOW zob. pod hasłem: SHOW

ang. live

LIZOL 'mieszanina roztworu mydła potasowego i krezolu, służąca do odkażania': Wodne roztwory lizolu mają
właściwości bakteriobójcze i są stosowane jako środek odkażający podłogi, pomieszczenia i urządzenia sanitarne.

niem. Lysol, nazwa firmowa

LIZYNA w biologii 'zasadowy aminokwas egzogenny, występujący w białkach zwierzęcych i roślinnych; pod wpływem
enzymów bakteryjnych przeobraża się w silną truciznę - kadawerynę': Najwięcej lizyny znajduje się w trawach.

LIZYNY w biologii 'przeciwciała znajdujące się w surowicy krwi, rozpuszczające komórki bakterii lub krwinki czerwone'

ang. łysinę odgr. łysis 'rozpuszczenie'

Im skrót słowa: lumen (zob.)

Im h skrót słowa: lumenogodzina (zob.)

Im s skrót słowa: lumenosekunda (zob.)

LOB 'w grach sportowych, w których używana jest piłka:

przerzucenie piłki tak silne, by przeleciała ona łukiem ponad przeciwnikiem lub zawodnikiem drużyny przeciwnej':
Wysoki, daleki lob. Strzelić gola lobem nad bramkarzem.

LOBOWAĆ 'przerzucić pitkę łukiem ponad przeciwnikiem lub zawodnikiem drużyny przeciwnej'

ang. lob

LOBBY 'wpływowa grupa osób, która poza parlamentem wywiera nacisk na organa władzy w interesie jakichś
ugrupowań politycznych, gospodarczych, regionalnych, zawodowych itp.': Lobby górnicze naciska rząd w celu
utrzymania dotacji kopalń. Nie należę do żadnego lobby, ani "patriotycznego", ani "kosmopolitycznego". W Holandii
wpływy lobby cyklistów są już tak wielkie, że zmienia się zabudowę miast.

LOBBYSTA 'członek jakiegoś lobby': Lobbyści popierający przemysł hutniczy.

LOBBYSTYCZNY 'taki, który dotyczy lobby, który polega na wykorzystaniu lobby': Trzeba było podjąć wcześniej
działania lobbystyczne.

LOBBING 'nieformalne, kuluarowe wywieranie nacisku na organa władzy w interesie jakichś ugrupowań politycznych,
gospodarczych, regionalnych, zawodowych itp.'

ang. lobby

LOCUM (czytaj: lokum) albo LOKUM 'pomieszczenie, lokal dla kogoś albo na coś': Spółdzielnia proponuje lokatorom
także zamianę locum na mniejsze. Znaleziono odpowiednie lokum na sklep spożywczy.

tac. locum 'miejsce'

ŁODZIĄ l. 'typ krytego balkonu, utworzonego przez cofnięcie ściany zewnętrznej budynku; wnęka w elewacji budynku,
osłonięta balustradą': Zrezygnowaliśmy z lo-dżii, dzięki czemu zyskaliśmy kilka dodatkowych metrów kwadratowych w
naszym małym mieszkanku. 2. 'w architekturze zabytkowej, gotyckiej lub renesansowej:

część budynku lub wolno stojący pawilon o płaskim dachu, mający otwartą kolumnadę albo arkady zamiast ściany
frontowej': Lodzie były szczególnie charakterystyczne dla will i pałaców renesansowych we Włoszech.

wl. loggia

LOGARYTM 'wartość wykładnika potęgi, do której należy podnieść liczbę stałą (podstawę logarytmu), by otrzymać
liczbę logarytmowaną; funkcja matematyczna określona przez wartość tego wykładnika, skrót: log lub lg': Obliczyć,
wyznaczyć logarytm. Logarytmem liczby 16 dla podstawy 4 jest 2.

LOGARYTMOWAĆ 'obliczać logarytm danej liczby lub wyrażenia matematycznego': Logarytmować obie strony
równania.

LOGARYTMICZNY 'związany z logarytmem' Q Krzywa logarytmiczna 'krzywa będąca wykresem funkcji logarytmicznej'
() Równanie logarytmiczne 'równanie, w którym niewiadoma występuje pod znakiem logarytmu' {) Suwak
logarytmiczny 'przyrząd z przesuwanymi względem siebie skalami liczbowymi, służący do dodawania i odejmowania
logarytmów, czyli szybkiego wykonywania podstawowych rachunków' O Tablice logarytmiczne 'tablice zawierające
zestawienia przybliżonych wartości logarytmów liczb'

fr. logarithme odgr. logos 'proporcja', arithmós 'liczba'

450

LOGATOM

II LOGO

LOGATOM w językoznawstwie i psychologii 'poprawnie zbudowane sylaby, połączone z sobą zgodnie z systemem
fonologicznym danego języka w nieistniejący w nim i niemąjący żadnego znaczenia wyraz': Logatomy wykorzystuje się
m.in. do testów psycholingwistycz-nych, służących do badania percepcji słuchowej i zdolności zapamiętywania
sygnałów dźwiękowych nie-mających znaczenia.
gr. logos 'słowo', atomos 'niepodzielny'

LOGIKA l. 'nauka zajmująca się formami i zasadami poprawnego myślenia oraz formułowania i uzasadniania
wniosków; także: przedmiot nauczania w szkole, zwłaszcza wyższej, na kierunkach takich, j ak matematyka, prawo,
filozofia, obejmujący wiedzę z zakresu tej nauki': Logika obejmuje logikę formalną, semiotykę i ogólną metodologię
nauk. Skrypt do logiki. Zaliczyć kolokwium z logiki. Wykładowca logiki. () Logika formalna 'jeden z najważniejszych
działów logiki, w którym bada się schematy rozumowań niezawodnych': Logikę formalną charakteryzuje najwyższy
stopień ogólności. O Logika matematyczna 'logika formalna wraz z teoriami badającymi własności systemów
dedukcyjnych': Logika matematyczna posługuje się językiem symbolicznym, wzorowanym na matematyce. 2.
'prawidłowe, właściwe rozumowanie, myślenie': Działać, postępować zgodnie z logiką. Jasna, prosta logika. Sprzeczne
z logiką. 3. 'występowanie określonych zjawisk zgodnie z danymi prawami, regułami; poprawność, sensowność,
konsekwencja': Logika czyjegoś postępowania. Żelazna logika. Wewnętrzna logika rozwoju wypadków.

LOGIK 'specjalista w zakresie logiki': Do wybitnych polskich logików należą m.in. Kazimierz Ajdukiewicz i Tadeusz
Kotarbiński.

LOGICZNY l. 'mający związek z logiką - dyscypliną nauk': () Analiza logiczna 'badanie poprawności formalnej
rozumowań dedukcyjnych': Analiza logiczna bada odpowiedniość podstawienia zmiennych logicznych oraz przełożenie
wyrażeń języka naturalnego na stałe logiczne' () Kwadrat logiczny 'wykres w formie kwadratu, prezentujący w formie
graficznej takie związki logiczne, jak: sprzeczność, przeciwieństwo, podprzeciwień-stwo i podporządkowanie': Prawa
kwadratu logicznego stanowią zasady wnioskowania bezpośredniego. 2. 'taki, który opiera się na logice, korzysta z
reguł, wzorów rozumowania wypracowanych przez logikę - dyscyplinę naukową': W swej pracy o języku
przeprowadza wzorowe dowodzenie logiczne oraz analizę historii znaczeń słów. () Akcent logiczny w językoznawstwie
'akcent zdaniowy, padający na wyraz, który ma być szczególnie uwydatniony przez mówiącego' Podmiot logiczny w
językoznawstwie 'podmiot wyrażony w przypadku zależnym, czyli w każdym innym niż mianownik': W zdaniu "Wody
przybywa" słowo "wody" jest podmiotem logicznym. Rozbiór logiczny zdania w językoznawstwie 'wyszczególnienie w
zdaniu określonych jego części: podmiotu, orzeczenia, przydawki, dopełnienia i okolicznika' () Pamięć logiczna w
psychologii 'pamięć, przy której proces zapamiętywania i przypominania dokonuje się na zasadzie zrozumienia' 3.
'opierający się na konsekwentnych,

przemyślanych zasadach rzeczowego rozumowania; sensowny, rozsądny': Logiczne argumenty. Umysł logiczny.

LOGIZACJA 'ujmowanie zjawisk od strony logicznej, postępowanie według norm i prawideł logicznych;

posługiwanie się w analizowaniu rzeczywistości pojęciami, kategoriami logiki': W pracy doktorskiej musiał dokonać
logizacji swych swobodnych rozważań i ująć je w ramy metodologii naukowej.

LOGIZOWAĆ l. 'ujmować zjawiska od strony logicznej, postępować według norm, prawideł logicznych; posługiwać się
w analizowaniu rzeczywistości pojęciami, kategoriami logiki' 2. pot. 'przywiązywać przesadną wagę do logicznego
ujęcia zjawisk': Uważał, że dziennikarz jest raczej obserwatorem rzeczywistości niż analitykiem, nie musi i nawet nie
powinien logizować swych przemyśleń.

lać. logica 'sztuka należytego wnioskowania' odgr. logikós 'zgodny z rozumem, należący do rozumu'

I LOGISTYKA 'logika formalna wraz z teoriami badającymi własności systemów dedukcyjnych; logika matematyczna':
Logistyka to nauka wprowadzona przez Louisa Couturata i Josepha Lalande'a.

I LOGISTYCZNY 'taki, który dotyczy logistyki': Rozprawy, prace, pisma logistyczne.

ang. logistics zgr. logisticós 'odnoszący się do myślenia'

II LOGISTYKA l. w wojsku 'wiedza, umiejętności oraz wszelkie przedsięwzięcia służące zapewnieniu i utrzymaniu
gotowości sił zbrojnych, stanowiące w całości dział sztuki wojennej': Logistyka to m.in. sztuka zaopatrywania
walczących oddziałów w amunicję, sprzęt i żywność. 2. w wojsku 'służby zajmujące się transportem,
zakwaterowaniem i zaopatrywaniem jednostek wojskowych w broń, żywność itp.': Generał oświadczył: -
Dostarczeniem wszystkiego na czas zajmie się logistyka. 3. w ekonomii 'wszelkie czynności związane z
zaopatrywaniem firmy w niezbędne do produkcji materiały i energię oraz składowanie i rozwożenie jej produktów':
Pracował w dziale logistyki, więc musiał bez przerwy być w ruchu.

II LOGISTYCZNY 'taki, który dotyczy logistyki': Służby logistyczne. Systemy logistyczne. Ten dział firmy zajmuje się
wszelkimi czynnościami logistycznymi.

fr. logistique od: logis 'kwatera'

I LOGO 'symbol graficzny, znak jakiejś firmy, przedsiębiorstwa, instytucji, który jest umieszczany na ich wyrobach,
wydawnictwach reklamowych, drukach itd.': W pierwszej części (logo z zielonym kwiatkiem) znajduje się m.in.
największy w Polsce hipermarket. Jakie jest logo pańskiego wydawnictwa?

LOGOWAĆ SIĘ 'wchodzić do jakiegoś systemu komputerowego przez podanie specjalnego hasła lub znaku':

Załogował się do sieci i nawiązał kontakt z serwerem.

ang. logo z gr. logos 'słowo, znak'

II LOGO 'język programowania wysokiego poziomu stworzony w latach 60., będący wersją języka Lisp': Lo-

451

LOGOGRYF

LOKALIZACJA

go to język bardzo łatwy do opanowania, stworzony z myślą o dzieciach.

nazwa firmowa

LOGOGRYF 'zagadka, łamigłówka, polegająca na rozszyfrowaniu ukrytych wyrazów, w których wybrane litery lub
sylaby, ustawione i następnie odczytane w określonym ciągu, dają hasło, rozwiązanie'

fr. logogriphe 'zagadka'

LOGOPEDIA 'nauka zajmująca się badaniem, opisem oraz leczeniem wad i zaburzeń mowy oraz kształtowaniem
prawidłowej wymowy': Logopedia jest nauką interdyscyplinarną, korzystającą z osiągnięć językoznawstwa, medycyny,
psychologii i pedagogiki.

LOGOPEDA 'specjalista w dziedzinie logopedii': Zgłoś się do logopedy, jeśli dziecko dwuletnie nie próbuje mówić,
zamiast wyrazów wypowiada pojedyncze dźwięki lub wymawia wyrazy z trudem albo tak, że są one całkowicie
niezrozumiałe.

LOGOPEDYCZNY 'taki, który dotyczy logopedii lub logopedy': Prace, badania logopedyczne. Logopedyczna klasyfikacja
zaburzeń mowy.

odgr. logos 'mowa', paideia 'wychowanie, wykształcenie'

LOGOS l. 'w filozofii starogreckiej: jedno z najbardziej wieloznacznych, a zarazem najważniejszych pojęć, zwykle
obejmujące porządek, prawidłowość i sens, przeciwstawiane chaosowi': U Heraklita z Efezu logos to siła kosmiczna,
prawidłowość, rozum świata; u Arystotelesa -pojęcie, zdanie, sąd; u stoików - istota rzeczy obejmująca nie tylko
ducha, ale i materię. 2. 'w filozofii Filona z Aleksandrii: ogniwo pośrednie między Bogiem a światem materialnym, syn
boży, wzorzec świata' 3. 'w idealistycznej filozofii Hegla: pojęcie, rozum absolutny' 4. w religii 'objawienie istoty Boga
w twórczej roli Słowa'

gr. logos m.in. 'słowo, pojęcie, nauka'

LOJALNY l. 'rzetelny i godny zaufania w stosunkach z innymi ludźmi, nie występujący przeciw nim': Mąż był w stosunku
do niej bardzo lojalny: nie zdarzyło się, by wystąpił przeciw niej, nawet wówczas, gdy nie do końca był przekonany, czy
ma rację. 2. 'postępujący zgodnie z zasadami prawa i nakazami władz, nawet wówczas, gdy te władze nie pochodzą ze
społecznego wyboru': Jako lojalny i praworządny obywatel patrzył bez aprobaty na podziemne gazetki, znoszone do
domu przez syna.

LOJALIZM 'podporządkowanie się nakazom władz narzuconych społeczeństwu i stanowionemu przez nie prawu': Po
klęsce powstania styczniowego część polskich działaczy politycznych przeszła na pozycje lojaliz-mu wobec zaborców.

UWAGA: w języku propagandy komunistycznej zawężano pojęcie lojalizmu do okresu zaborów, by nie budzić
skojarzeń, że podporządkowanie władzom PRL, nie pochodzącym z uczciwych, demokratycznych wyborów, to także
pewna forma lojalizmu.

LOJALISTA 'osoba, którą cechuje lojalizm': Lojaliści i buntownicy w dziewiętnastowiecznej Polsce.

LOJALKA pot. 'deklaracja lojalności wobec władz i prawa': W czasie stanu wojennego różnymi sposobami próbowano
zmusić działaczy opozycyjnych do podpisywania łój alek.

fr. loyal od łac. legalis 'zgodny z prawem'

LOKACJA l. 'umieszczenie czegoś lub kogoś w określonym miejscu': Lokacja pieniędzy. Lokacja kapitału. 2. 'w
średniowieczu: założenie miasta lub wsi na prawie niemieckim (magdeburskim) albo polskim (chełmińskim); miasto
lub wieś w ten sposób założone; dokument, przywilej, na podstawie którego dokonywano takiego założenia': Lokacja
Krakowa. Przyznanie lokacji. Odnowienie lokacji. 3. w technice 'wykrywanie i określanie położenia w przestrzeni lub
prędkości obiektów ruchomych, stosowane w technice wojskowej, nawigacji i lotnictwie': Przyrządy służące do lokacji
w lotnictwie.

LOKACYJNY l. 'taki, który odnosi się do zakładania i organizowania miast albo wsi na prawie niemieckim lub polskim;
także: dotyczący miast lub wsi założonych na podstawie tych praw lub odnoszący się do dokumentów, wydanych
przez panującego, na których podstawie zakładano nowe miasta lub wsie': Przywilej lokacyjny. Dokument lokacyjny. 2.
'taki, który dotyczy precyzyjnego określania pozycji albo prędkości obiektów ruchomych znajdujących się w
przestrzeni objętej polem widzenia urządzeń wykrywających, dotyczący urządzeń wykorzystywanych do tych
czynności': Urządzenia lokacyjne. Pomiary, namiary lokacyjne. 3. w bankowości 'taki, który dotyczy umieszczenia
kapitału w banku, kupowania papierów wartościowych, cennych przedmiotów i kruszców': Bon, papier lokacyjny.
Suma lokacyjna.

lać. locatio

LOKALIZACJA l. 'umiejscowienie, umieszczenie, rozmieszczenie, precyzowanie miejsca czegoś lub kogoś;

sytuowanie czegoś gdzieś': Lokalizacja hotelu, bazaru. Dobra lokalizacja. 2. 'wyznaczenie i zatwierdzenie miejsca
budowy czegoś; określony obszar, na którym zostaną przeprowadzone prace budowlane': Korzystna, dobra
lokalizacja. 3. 'ograniczenie jakiegoś zjawiska (klęski żywiołowej, katastrofy ekologicznej, działań wojennych) do
określonych, możliwie najmniejszych rozmiarów przestrzennych; zlokalizowanie': Lokalizacja działań wojennych.
Lokalizacja skażenia chemicznego.
LOKALIZATOR 'przyrząd służący do precyzyjnego określania bądź wyznaczania miejsca czegoś lub kogoś w przestrzeni':
() Lokalizator uszkodzeń w elektryce 'urządzenie służące do określania miejsca uszkodzenia linii kablowej' Lokalizator
drogi startowej w lotnictwie 'urządzenie radionawigacyjne służące do precyzyjnego naprowadzania statku
powietrznego na drogę startową'

LOKALIZOWAĆ l. 'sytuować w jakimś miejscu, wyznaczać czemuś miejsce, precyzować miejsce czegoś lub

452

LOKALNY

LORA

kogoś': Lokalizować autostradę. 2. 'ograniczać dane zjawisko do określonego obszaru; zawężać zakres danego
zjawiska; nie dopuszczać do rozprzestrzeniania się czegoś': Dopiero pod wieczór policja zdołała zlokalizować rozruchy.
Lokalizować pożar. 3. 'ustalać położenie czegoś; stwierdzać, że coś lub ktoś ma określone miejsce w przestrzeni':
Szybko zlokalizowano miejsce uszkodzenia rurociągu. Zlokalizowali nieprzyjacielski samolot.

fr. localisation

LOKALNY l. 'taki, który działa na małym, ograniczonym obszarze; miejscowy': Lokalny komitet protestacyjny. Lokalny
program telewizyjny. Lokalni urzędnicy. 2. 'taki, który ma ograniczony wpływ, ograniczony zasięg oddziaływania;
nieduży': Lokalne wpływy polityków. Lokalny charakter czasopisma.

lać. localis 'miejscowy'

LOKOWAĆ l. 'umieszczać coś gdzieś, zwłaszcza umieszczać pieniądze w jakimś banku, w jakiejś inwestycji':

Można zachęcić obcych inwestorów do tego, żeby lokowali swoje pieniądze w poszczególnych regionach Polski. Swoje
oszczędności lokował w BIZE. przen. Wszystkie nadzieje lokowali w córkach. 2. 'w średniowiecznej Polsce: zakładać
wieś lub miasto, nadając mu przywilej lokacyjny, dokonywać lokacji': Miasto lokowane na prawie magdeburskim.

I LOKATA l. 'umieszczanie pieniędzy w banku, w inwestycjach itp.': Wyjątkowo korzystna lokata oszczędności. 2. w
liczbie mnogiej LOKATY 'pieniądze umieszczone w banku, w inwestycjach itp.': Lokaty terminowe. Prawo do obniżenia
oprocentowania lokat. Zob. też hasło: LOKOWAĆ SIĘ

lać. locare 'umieszczać, wynajmować' i locata 'rzeczy gdzieś umieszczone'

LOKOWAĆ SIĘ 'zajmować jakieś miejsce (dziś głównie w znaczeniu przenośnym)': "Legia" lokuje się gdzieś w środku
tabeli.

II LOKATA 'miejsce w jakiejś klasyfikacji albo hierarchii': W tej chwili nasz zawodnik zajmuje piątą lokatę i majeszcze
szansę na medal. Zob. też hasło: LOKOWAĆ. z łac. locare 'umieszczać, wynajmować'

LOKAUT w ekonomii 'jedna z form walki pracodawców z pracobiorcami: zamknięcie zakładu i niewpuszczanie do niego
pracowników, połączone z groźbą masowych zwolnień, w razie nieprzyjęcia warunków proponowanych przez
pracodawcę': Lokaut jest często stosowaną represją wobec strajkującej załogi. W Polsce dyskutowano o prawie
pracodawców do lokautu. Zarząd spółki zdecydował się na lokaut.

LOKAUTOWY 'taki, który dotyczy lokautu': Komisja lokautowa.

ang. lockout, dosłownie 'zamknięcie kogoś na zewnątrz, zamknięcie przed kimś drzwi'
LOKOMOCJA l. 'poruszanie się, zmiana miejsca, zwłaszcza za pomocą pojazdów': Najpopularniejszym obecnie
środkiem lokomocji jest samochód. 2. przestarz. 'pojazd, środek transportu': Jechać mogli tylko wozem konnym,
wokół nie było widać żadnej dorożki ani innej lokomocji.

LOKOMOCYJNY 'taki, który jest związany z ruchem':

() Choroba lokomocyjna w medycynie 'zespół objawów takich, jak zawroty głowy, nudności, wymioty, występujący u
niektórych osób podczas podróży statkiem, samolotem lub samochodem, rzadziej pociągiem; także:

następstwo huśtania się lub szybkiego obracania': Aby uniknąć skutków choroby lokomocyjnej, należy przed podróżą
zażyć aviomarin. () Ruch lokomocyjny w zoologii 'czynna zmiana miejsca, dokonywana przez zwierzę w środowisku
lądowym, wodnym lub powietrznym'

ang. locomotion z łac. locus 'miejsce', motus 'poruszany'

LOKUM zob. LOCUM

LOMBARD 'instytucja udzielająca krótkotrwałych pożyczek pod zastaw papierów wartościowych, cennych
przedmiotów i towarów': Oddać coś do lombardu. Zastawić zegarek w lombardzie.

LOMBARDOWY 'taki, który ma związek z lombardem': () Kredyt lombardowy 'kredyt udzielany przez banki pod zastaw
papierów wartościowych, złota, dokumentów towarowych i wartościowych przedmiotów' () Stopa lombardowa
'podstawowa stopa procentowa, w stosunku do której udzielane są zaliczki pod zastaw przedmiotów lub papierów
wartościowych'

niem. Lombard(-haus) 'bank żydowski'; od Lombardia, prowincji włoskiej, która w średniowieczu była głównym
centrum lichwiarzy żydowskich

LONGPLAY (czytaj: longplej) 'analogowa płyta dźwiękowa w formie drobnorowkowanego, czarnego krążka,
zawierająca po obu stronach mechaniczny zapis muzyki (maksymalnie 40 minut), do odczytania za pomocą
gramofonu; skrót: LP': Nagrać, wydać longplay (longpla-ya). Kupować longplaye. Kolekcja longplayów.

LONGPLAYOWY (czytaj: longplej owy) 'mający związek z longplayem' ,

ang. long-playing (phonograph) record 'długogrająca płyta (fonograficzna)'

LONT 'rodzaj sznura, rurki lub pręta z rdzeniem z materiału palnego lub wybuchowego, służących do przenoszenia
płomienia do ładunku wybuchowego i detonowania go':

Lont detonujący. Zapalił krótki lont i szybko się oddalił.

LONTOWY 'taki, który jest związany z lontem': Otoczka lontowa. Rdzeń lontowy.

niem. Lunte

LORA 'odkryty wagon kolejowy; platforma kolejowa lub samochodowa': Samochody stojące na lorach. Lora z węglem.

niem. Lorę z ang. lorry

453

LORD

LUCYFER
LORD l. 'tytuł wyższej szlachty angielskiej noszony przez parów Anglii i Szkocji oraz członków Izby Lordów, dziedziczony
lub nadawany za zasługi; także: osoba mająca ten tytuł': Tytuł lorda uprawnia do zasiadania w Izbie Lordów. Wielu
lordów sprawuje w Anglii wysokie urzędy. 2. 'część tytułu niektórych wysokich urzędników w Wielkiej Brytanii':
Lordowie administracji i skarbu 'członkowie rady marynarki i najwyższej rady skarbowej' Lord major 'burmistrz
Londynu lub niektórych innych miast Anglii' Lord protektor 'regent w okresie małoletniości, nieobecności lub choroby
panującego' () Lord wielki kanclerz 'przewodniczący Izby Lordów, członek gabinetu, przeważnie minister
sprawiedliwości' 3. 'z ironią o osobie udającej wielkiego pana, dumnej, zarozumiałej, przemądrzałej': To dopiero lord!
Nawet nikomu nie podał ręki.

LORDOSTWO l. 'tytuł lorda': Synowie margrabiów i książąt dziedziczą lordostwo. Otrzymać lordostwo. Nadać komuś
lordostwo. 2. 'lord wraz z małżonką': Lordostwo przybyli na koktajl ostatni.

LORDOWSKI 'taki, który dotyczy lorda': Lordowskie maniery. Tytuł lordowski.

ang. lord, pierwotnie 'żywiciel i obrońca'

LORDOZA w medycynie 'nadmierne wygięcie kręgosłupa ku przodowi, występujące u człowieka w odcinku szyjnym i
lędźwiowym, charakterystyczne dla niektórych schorzeń': Lordoza może być następstwem zniekształcenia kręgów,
zwichnięcia stawów biodrowych lub porażenia mięśni.

niem. Lordose odgr. lordós 'wygięty do przodu'

LORENS 'pierwiastek chemiczny o liczbie atomowej 103 i masie atomowej (najtrwalszego izotopu) 256, symbol Lr:
promieniotwórczy metal, otrzymywany sztucznie':

Atomy lorensu otrzymuje się w wyniku bombardowania kalifornu jonami boru.

n.-lac. lawrencium, ku czci Ernesta Orlando Lawrence'a (1901-58), fizyka amerykańskiego, twórcy cyklotronu

LOTERIA l. 'gra losowa, w której uczestnicy kupują bilety z numerami, a zwycięski numer jest wybierany w losowaniu':
() Loteria fantowa: 'loteria, w której wygrywa się nagrody rzeczowe, czyli fanty' () Loteria wizowa 'loteria, w której
uczestnicy w drodze losowania otrzymują wizy imigracyjne do USA' 2. przen. 'sytuacja niepewna, związana z ryzykiem
': Mówią, że małżeństwo to loteria.

LOTERYJKA 'towarzyska, kameralna odmiana loterii, w której zwycięża ten, kto pierwszy zbierze odpowiednią liczbę
losów, numerów, nazw': Loteryjka numerowa, fantowa, liczbowa.

LOTERYJNY 'związany z loterią - grą losową': Loteryjne bilety, losy, fanty.

fr. loterie

LOTOS l. 'roślina wodna o tarczowatych liściach i dużych, wonnych kwiatach koloru różowego lub białego;

występuje w Azji zwrotnikowej i w Ameryce Środkowej i Północnej': Kwiat lotosu jest częstym motywem w
ornamentyce starożytnej. Kwiat lotosu 'pozycja służąca medytacji, rzadziej: odbywaniu stosunku seksualnego, w
której człowiek, siedząc, umieszcza każdą ze stóp na górnej części uda drugiej nogi' 2. 'tkanina ze sztucznego włókna o
splocie płóciennym, barwnie tkana': Z lotosu szyje się m.in. sukienki.

LOTOSOWY 'taki, który dotyczy lotosu': W sztuce asyryjskiej często można spotkać fryz lotosowy.

gr. lotos

LOTION 'preparat kosmetyczny w postaci płynu, np. emulsja do włosów, środek do pielęgnacji ciała': Lotion
nawilżający do ciała znanej firmy.
fr., ang. lotion

LOŻA l. 'wydzielone, reprezentacyjne pomieszczenie na widowni teatru, kina itd., przeznaczone dla niewielkiej liczby
osób, mające zwykle formę balkonu lub wnęki': W loży honorowej zasiadł premier z małżonką. 2. 'jednostka
organizacyjna masonerii; także: miejsce jej zebrań': Pierwsza loża masońska powstała w Polsce w 1738 r. Zebrani w
loży masoni powstali na widok mistrza.

fr. loge

LP skrót: LONGPLAY (zob.) Lr symbol pierwiastka chemicznego: lorens (zob.)

LSD 'narkotyk o silnych właściwościach halucynogennych': LSD należy do bojowych środków chemicznych, których
wytwarzania zakazują umowy międzynarodowe. Podobno piosenka Bitelsów "Lucy in the Sky with Diamonts" zawiera
w pierwszych rzeczownikach tytułu (L - S - D) aluzję do narkotyku.

niem. skrót: L(yserg) S(aure) D(iethylamid) 'dwuetyloamid kwasu lizergowego'

Ltd albo LTD - skróty wyrażenia: LIMITED COMPANY zob. pod hasłem: COMPANY

Lu symbol pierwiastka chemicznego: lutet (zob.)

LUCYFER inaczej: LUCYFER l. 'w pismach Ojców Kościoła i wielkiej literaturze (np. w "Boskiej Komedii"):

szatan, władca piekła': W wyniku pomyłki w przekładzie Biblii - Lucyfer jest utożsamiany z upadłym "najjaśniejszym"
aniołem. W niektórych dziełach, np. w "Raju utraconym" Miltona, Lucyfer jest demonem pełnym grzesznej pychy,
strąconym do piekieł, l. przen. czasem żart. 'człowiek bardzo zły, taki jak diabeł': Bawiło go to, że teściowa uważała go
za lucypera z piekła rodem, który uwiódł jej niewinną córeczkę.

UWAGA: forma lucyper - spotykana zwłaszcza w dialektach i języku potocznym - pochodzi z najdawniejszych dziejów
naszego języka, z okresu, gdy jeszcze nie było w nim głoski "f - i dlatego łaciński wyraz lucifer przyswojono, zmieniając
ją na "p".

lać. Lucifer, dosłownie 'niosący światło'

454

LUDDYZM

LUMEN

LUDDYZM 'ruch skupiający chałupników i robotników angielskich, którzy w początkach mechanizacji przemysłu
(przełom XVIII i XIX wieku) niszczyli urządzenia przemysłowe i maszyny, upatrując w nich przyczynę niskich płac i
groźbę bezrobocia': Pierwsze wystąpienie zwolenników luddyzmu miało miejsce w Notthingham, a następnie w
hrabstwach York, Leice-ster i Derby.

LUDDYSTA inaczej: LUDDYTA 'zwolennik luddyzmu': Policja angielska krwawo stłumiła wystąpienie lud-dystów z 1816
roku.

ang. Luddism od: Lud, nazwiska robotnika, prowodyra grupy niszczącej maszyny

LUDWISARZ 'rzemieślnik trudniący się odlewaniem i obróbką przedmiotów (najczęściej dużych) z brązu, spiżu, miedzi i
mosiądzu, np. dzwonów, luf dział'
LUDWISARSTWO 'zawód, zajęcie ludwisarza': Jego dziad trudnił się ludwisarstwem.

LUDWISARNIA 'miejsce pracy ludwisarza': Pracować w ludwisami.

LUDWISARSKI 'związany z ludwisarstwem lub ludwi-sarzem': Kunszt ludwisarski. Pracownia ludwisarska. Wyroby
ludwisarskie.

dawniej: lotgisar, rotgisar, rutgiser - od niem. Rotgiesser

LUDYCZNY książk. 'odnoszący się do rozrywek, gier, zabaw; rozrywkowy, zabawowy': Najstarszą polską imprezą
ludycznąjest Jarmark Dominikański, organizowany rokrocznie w Gdańsku.

LUDYZM książk. 'odczuwanie potrzeby częstej rozrywki, skłonność do częstego bawienia się': Średniowieczny ludyzm.

LUDYCZNOŚĆ książk. 'bycie ludycznym; także: cecha tego, co jest ludyczne': Ludyczność utworu. Ludyczność kultury
ludowej.

lać. ludus 'gra, zabawa'

LUK l. 'zamykany pokrywą otwór w pokładzie statku lub kadłubie samolotu, służący do załadunku i wyładunku
towarów, doprowadzania powietrza i światła do wnętrza kadłuba itp.': Luk wejściowy. Luki oświetleniowe i
wentylacyjne. 2. 'pomieszczenie, którego wylotem jest ten otwór': Luk bagażowy. Luki ładunkowe.

ŁUKOWY l. 'związany z lukiem': Otwór, właz łukowy. Pokrywa łukowa. 2. 'pracownik portu morskiego lub lotniczego
nadzorujący załadunek luków': Załadunek był nadzorowany przez łukowego.

niem. Lukę

LUKARNA 'okno w dachu (zazwyczaj owalne), montowane w celach zdobniczych lub dla oświetlenia wnętrza budynku':
Lukamy, często w ozdobnym obramowaniu, zapewniają oświetlenie na strychach i w mansardach.

fr. lucame

LUKIER 'polewa do wyrobów cukierniczych, biała, przygotowana z rozpuszczonego cukru pudru, czasem z dodatkiem
barwników lub środków aromatyzujących': Lukrem polewa się m.in. ciasta, pierniki, torty i pączki.

LUKROWAĆ l. 'pokrywać warstwą lukru': Sernik lukrujemy po ostudzeniu, l.przen. 'przedstawiać jakieś zjawiska lub
osoby w zbyt dobrym świetle, nieprawdziwie, wychwalając ich zalety; także: chwaląc obłudnie': Lukrowali tę przaśną
rzeczywistość, aż przykro było słuchać.

LUKROWANY l. 'taki, który jest pokryty lukrem': Lukrowana babka często zdobi wielkanocny stół. 2. przen. 'przesadnie
lub obłudnie wychwalony': Lukrowany obraz pana prezesa tworzyło jego najbliższe otoczenie.

lać. lucrum

LUKRATYWNY 'przynoszący duże zyski,'bardzo dochodowy': Lukratywna posada w ministerstwie. Lukratywne zajęcie.
Lukratywna transakcja.

lać. lucrativus od: lucrum 'korzyść, zysk'

LUKS w fizyce 'jednostka natężenia oświetlenia w układzie SI, równa natężeniu oświetlenia wytworzonego przez
strumień świetlny l lumena, padający na powierzchnię l metra kwadratowego; skrót: lx': Natężenie oświetlenia
wyrażone jest w luksach.

lać. lux 'światło'

LUKSFER 'szklany element budowlany, mający postać cegiełki lub płytki, służący do budowania ścian lub stropów, tam
gdzie pożądane jest przenikanie światła do wnętrza': Ściankę we wnęce zbudował z luksferów, dzięki temu było tam w
miarę widno, choć nie było okna.

lać. lux 'światło' i ferre 'nieść'

LUMBAGO 'to samo, co heksenszus'

| UWAGA: lumbago to nieodmienny rzeczownik rodzaju ni-|| jakiego.

lać. lumbago od: lumbus 'lędźwie'

LUMEN w fizyce 'jednostka strumienia świetlnego w układzie SI równa strumieniowi światła wysyłanemu w
jednostkowy kąt bryłowy przez punktowe źródło o światłości l kandeli; skrót: Im'

LUMENOMIERZ albo LUMENOMETR 'przyrząd służący do pomiaru strumienia światła': Wartość pomiaru
lumenomierza wyrażona jest w lumenach.

LUMENOGODZINA 'jednostka ilości światła w układzie SI: ilość światła wypromieniowanego w ciągu l godziny przez
źródło wysyłające strumień świetlny l lumena; skrót: Imh'

LUMENOSEKUNDA 'jednostka ilości światła w układzie SI; ilość światła wypromieniowanego w ciągu l sekundy przez
źródło wysyłające strumień świetlny l lumena; skrót: Ims'

od łac. lumen 'światło'

455

LUMINAL

LUT

LUMINAL l. 'związek organiczny będący pochodną kwa-su barbiturowego; krystaliczny, gorzki proszek,
wykorzystywany jako lek przeciwepileptyczny, uspokajający i nasenny' 2. 'tabletka tego leku': Połknął luminal.

nazwa firmowa

LUMINARZ 'człowiek wybitny, zasłużony w jakiejś dziedzinie kultury, nauki lub sztuki': Ludwik Solski, luminarz sceny
narodowej, występował na warszawskich i krakowskich scenach od 20. do 99. roku życia. Kongres zgromadził
luminarzy kultury polskiej, w tym wielkie sławy naukowe.

fr. luminaire od łac. luminar

LUMINESCENCJA w fizyce 'emisja promieniowania świetlnego, która nie jest połączona ze zwiększeniem temperatury
jego źródła; jarzenie, świecenie zimne':

Luminescencja jest wywołana innymi czynnikami niż energia cieplna. () Luminescencja radiacyjna 'świecenie
wywołane działaniem promieniowania jonizującego' O Luminescencja rekombinacyjna 'świecenie występujące
podczas rekombinacji atomów, jonów, cząsteczek itp., rozdzielonych w czasie wzburzenia' O Luminescencja
rentgenowska 'świecenie wywołane promieniowaniem rentgenowskim lub promieniowaniem gamma' O
Luminescencja ultradźwiękowa 'zjawisko świecenia cieczy pod wpływem ultradźwięków; sonolumines-cencja'
LUMINESCENCYJNY 'taki, który dotyczy luminescen-cji': (} Ekran luminescencyjny 'ekran pokryty warstwą substancji
chemicznej (luminoforu), na którym w wyniku zjawiska luminescencji powstaje obraz lub zapis':

Ekran luminescencyjny stosuje się m.in. w aparatach rentgenowskich.

ang. luminiscence

LUMINOFOR w chemii i fizyce 'substancja wykazująca własności luminescencyjne, czyli zdolność do emitowania
światła': Luminoforem jest np. siarczek cynku.

LUMINOFOROWY 'taki, który dotyczy luminoforu':

Ekran luminescencyjny pokryty jest warstwą luminofo-rową.

fac. lumen, dopełniacz: luminis 'światło', ferre 'niosę'

LUMPENPROLETARIAT 'środowisko ludzi wykolejonych, zdeklasowanych, niemających żadnych kwalifikacji, zawodu,

wykształcenia i stałej pracy; grupa ludzi zajmująca najniższą pozycję w hierarchii społecznej, żyjąca w nędzy':
Lumpenproletariat wiejski, miejski.

LUMPENPROLETARIUSZ 'człowiek zaliczający się do lumpenproletariatu'

LUMPENPROLETARIACKI 'mający związek z lum-penproletariatem, właściwy lumpenproletariatowi': Zdołał wydobyć

się z biedy, ale nie mógł pozbyć się niektórych lumpenproletariackich nawyków.

niem. Lumpenproletariat od: Lumpen 'łachmany'. Proletariat 'proletariat'

LUNAPARK 'miejsce zabaw, w którym są różnego rodzaju urządzenia rozrywkowe, np. beczki śmiechu, karuzele,
strzelnice itp., służące wypoczynkowi i rozrywce o charakterze masowym; wesołe miasteczko': Do lunaparku dowoził
dzieci specjalny, bezpłatny autobus.

LUNAPARKOWY 'taki, który dotyczy lunaparku': Lunaparkowe rozrywki.

niem. Lunapark

LUNCH (czytaj: lancz) albo LANCZ 'lekki, zazwyczaj ciepły posiłek, jedzony w porze południowej' (zwyczaj anglosaski,
rozprzestrzeniający się obecnie po świecie):

Dwa hamburgery, cola - i lunch zjedzony. Zbliżała się pora lunchu, urzędy pustoszały.

ang. lunch

LUSTRACJA l. 'przegląd określonych stanowisk albo sprawdzanie jakichś osób pod kątem ich przydatności do pewnych
funkcji; dziś szczególnie: sprawdzanie przeszłości osób kandydujących na stanowiska publiczne pod kątem ich udziału
we władzach komunistycznych, współpracy z komunistycznymi władzami bezpieczeństwa i wywiadem': Zespół, który
przygotowywał lustrację, posłużył się głównie aktami UB i SB. Lustracja i dekomunizacja to procesy, które
zdominowały nasze życie polityczne. 2. w historii 'opis dóbr królewskich sporządzany przez specjalną komisję':
Lustracja króle-wszczyzn to główne hasło opozycji szlacheckiej XVI wieku.

LUSTRACYJNY 'dotyczący lustracji, polegający na lustracji': Ustawa lustracyjna.

LUSTROWAĆ 'przeprowadzać lustrację': Czy jest możliwe to, żeby lustrować wszystkich urzędników państwowych? Jak
długo będziemy się przyglądać deptaniu prawa przez niezlustrowanych pachołków nowego reżimu?!

z łac. lustrare 'oczyszczać, dokładnie oglądać'

LUT 'stop dwu lub więcej metali, będący spoiwem łączącym metale o wyższej niż on temperaturze topnienia': Lut
miękki, twardy.

LUTOWAĆ 'łączyć elementy metalowe za pomocą spoiwa metalowego lub stopu, mającego niższą temperaturę
topnienia niż metale, z których wykonane są te elementy': Lutować cyną, mosiądzem.

LUTOWNICA 'narzędzie do lutowania, które służy do roztapiania lutu i nanoszenia go na łączone powierzchnie; ma
postać metalowej główki (najczęściej miedzianej) z izolowaną rękojeścią, ogrzewanej elektrycznie lub płomieniem':
Lutownica elektryczna, zwana inaczej transformatorową, wyposażona jest w końcówkę lutującą, nagrzewaną przez
przepływający przez nią prąd zwarcia.

LUTOWNIK 'robotnik, który trudni się lutowaniem'

LUTOWNICZY 'taki, który ma związek z lutowaniem':

Kolba lutownicza. Lampa lutownicza.

niem. Lot

456

LUTERANIZM

LYCRA

LUTERANIZM l. w religioznawstwie 'system kościel-no-teologiczny stworzony przez Marcina Lutra w XVI w., którego
tezy (m.in. twierdzenie o zbawieniu wyłącznie przez wiarę w Jezusa Chrystusa, uznanie Biblii za jedyne źródło
objawienia) zostały ujęte w zbiór artykułów wiary i przedstawione na sejmie w Augsburgu cesarzowi Karolowi V jako
"Augsburskie wyznanie wiary'":

Luteranizm jest podstawą wiary Kościołów ewange-licko-augsburskich. 2. 'wyznanie mające za podstawę ten system':
Wyznawcy luteranizmu głoszą obowiązek lektury Pisma Świętego, które jest jedynym autorytetem w sprawie prawd
wiary.

LUTERANIN 'wyznawca luteranizmu; członek Kościoła ewangelicko-augsburskiego': Luteranie w Polsce są mniejszością

religijną.

LUTERANIZACJA 'szerzenie się albo propagowanie luteranizmu'

LUTERAŃSKI 'mający związek z luteranizmem, wyznawcami luteranizmu': Wyznanie luterańskie. Kościół luterański.

od nazwiska Marcina Lutra (1483-1546), niemieckiego reformatora religijnego

LUTET 'pierwiastek chemiczny o liczbie atomowej 71 i masie atomowej 174,97, symbol: Lu: srebrzystobiały metal
ciemniejący na powietrzu': Lutet jest stosowany m.in. do wyrobu nadprzewodników.

lać. lutetium, od łac. nazwy Paryża Lutetia (w którym mieszkał odkrywca tego pierwiastka)

LUTNIA 'strunowy, szarpany instrument muzyczny, składający się z korpusu rezonansowego o kształcie
przepołowionej gruszki i krótkiej szyjki zaopatrzonej w progi': Lutnia znana była już w starożytności, ale w Europie
popularna stała się dopiero w XV-XVII wieku.
Muzyka na lutnię. Grać na lutni. Zbiór wierszy Lechonia "Lutnia po Bekwarku" przypomina, że lutnia to jeden z
najstarszych symboli poezji.

LUTNISTA 'muzyk grający na lutni'

LUTNIK 'rzemieślnik trudniący się budową instrumentów muzycznych z gryfem, zwłaszcza instrumentów
smyczkowych'

LUTNICTWO 'sztuka budowy instrumentów muzycznych z gryfem, zwłaszcza instrumentów smyczkowych'

LUTNICZY 'taki, który pozostaje w związku z lutnictwem, charakterystyczny dla lutnika': Brescia i Cremona to dwa
miasta włoskie, które w XVI-XVIII wieku były słynnymi ośrodkami sztuki lutniczej.

LUTNIOWY 'taki, który pozostaje w związku z lutnią':

W XVI wieku powstały omówienia sztuki kompozytorskiej utworów lutniowych.

wl. liuto, niem. Lute z ar. al'ud 'instrument z drewna'

LUTZ (czytaj: luc) 'skok w łyżwiarstwie figurowym, który wykonuje się poprzez odbicie się zewnętrzną krawędzią
jednej łyżwy, wykonanie jednego, dwu lub trzech obrotów do tyłu i lądowanie tyłem na zewnętrznej krawędzi drugiej
łyżwy': Nie zdołał poprawnie wykonać żadnego z trzech lutzów przewidzianych w programie jego występu.

od nazwiska łyżwiarza austriackiego A. Lutza, który w latach 30. XX w. pierwszy wykonał taki skok

lx skrót słowa: luks (zob.)

LYCRA (czytaj: lajkra) 'rodzaj sztucznego włókna, stosowanego do wyrobu bielizny i ubrań; także: tkanina lub dzianina
z tego włókna': Kupiła włoskie rajstopy z łyc-ry. Włożyła sweterek z łycry.

ang. łycra

457

ŁACHA l. 'odnoga rzeki albo jej dawne koryto, stopniowo zarastające, często pokryte zaroślami': Przy wyższych stanach
wody łachy często zamieniają się w mokradła. 2. 'piaszczysta mielizna na rzece; ławica': Łacha wynurzała się ponad
lustro wody.

niem. Lachę

ŁACINA albo JĘZYK ŁACIŃSKI l. język z italskiej grupy języków indoeuropejskich, używany przez starożytnych Rzymian,
a później w liturgii Kościoła; uczony do dziś w niektórych typach szkół średnich i na wyższych uczelniach w wielu
krajach': Bernardyn zmówił krótki pacierz po łacinie (Mickiewicz), l. pot. Przekleństwa, wyrazy wulgarne i obraźliwe,
zwłaszcza mówione w ciągu, w jednej wypowiedzi': Zaczął bluzgać taką łaciną, że przechodnie odwracali się, żeby
zobaczyć, co się dzieje.

ŁACINKA 'pismo łacińskie, alfabet, w którym używa się liter takich jak starożytni Rzymianie (czasem wzbogaconych o
dodatkowe znaki)': Chorwaci piszą łacinką, a Serbowie zmodyfikowaną cyrylicą.

tac. latina (lingua)

ŁAGIER 'obóz pracy przymusowej w Związku Radzieckim': W łagrach wyniszczano więźniów niewolniczą pracą w
straszliwych warunkach. Za najdrobniejszy sprzeciw wobec obowiązującej w partii komunistycznej linii politycznej
można było zostać zesłanym do łagru na Kołymie czy w Kazachstanie.

ŁAGIERNIK 'więzień łagru': Przy budowie Kanału Biełomorskiego zginęło z głodu i zimna ponad 30 tysięcy łagiemików.

roś. łagier' z niem. Lager 'obóz'

ŁAN l. 'obszar ziemi obsiany zbożem, zboże rosnące na zagonie, ziemia uprawna': Pod lasem zboże rosło szerokim
łanem. 2. w historii 'jednostka powierzchni ziemi uprawnej': W różnych rejonach kraju łany miały

różną wielkość: od 17 do 26 hektarów. 3. w historii 'obszar ziemi dany osadnikowi przez panującego księcia do
uprawy, z którego poddany płacił panu czynsz i daninę'

PIECHOTA ŁANOWA 'utworzona w 1655 r. piechota, do której powoływano jednego chłopa z każdych 15 łanów dóbr
królewskich, duchownych i prywatnych'

czes. łan z niem. Lehen

ŁAWRA l. 'w danym Kościele wschodnim: osiedle ana-choretów i monastycznych wspólnot, przede wszystkim w
Palestynie': W IX wieku powstała słynna ławra na górze Atos. 2. 'w Kościele wschodnim: duży klasztor, uzależniony
bezpośrednio od synodu': Ławra w Supraślu jest dla prawosławnych jednym z najważniejszych miejsc kultu w Polsce.

gr. lalira 'klasztor'

ŁAZARZ l. 'w Biblii, w Ewangelii wg św. Jana: przyjaciel Jezusa, wskrzeszony przez Niego 4 dni po śmierci' 2. 'w Biblii, w
Ewangelii wg św. Łukasza: biedak, który daremnie czekał pod drzwiami bogacza na jałmużnę': Po śmierci Łazarz
poszedł do nieba, zaś bogacz, który nie chciał go wspomóc - do piekła. 3.przen. 'człowiek wycieńczony i osłabiony, taki
jak przyjaciel Jezusa, gdy zmartwychwstał': Odwiedzili go w szpitalu i aż się przestraszyli na widok tego łazarza,
leżącego nieruchomo, bez kropli krwi w twarzy. 4.przen. 'biedak, żebrak': Eleganckie panie i zamożni panowie
odsuwają się ze wstrętem od łazarzy, grzebiących co rano w śmietnikach, przychodzą do nich po kęsek tylko
bezdomne zwierzęta, które nigdy nic nie dostają od "porządnych" ludzi.

lać. Lazarus, od tego imienia pochodzi m.in. słowo lazaret

ŁUG l. 'wodny roztwór wodorotlenku sodu lub potasu; w szerszym znaczeniu: wszelkie roztwory substancji
przerabianych przemysłowo': Ług sodowy, potasowy. 2. 'wybielający środek do prania, mycia, zawierający roztwór
wodorotlenku sodu z dodatkiem soli': Ług bielący.

ŁUGOWAĆ l. 'wykorzystując działanie wody, rozpuszczać sole lub inne substancje rozpuszczalne' 2. 'wybielać coś za
pomocą ługu; myć coś ługiem'

niem. Lauge

ŁUT 'jednostka masy stosowana dawniej w Europie, odpowiadająca 1/32 części funta, co stanowi 12,8 grama' Łut
szczęścia 'trochę szczęścia, odrobina szczęścia':

Łut szczęścia wystarczy, by spotkać go tutaj, bo on tu przychodzi niemal co dzień.

niem. Lot

458
M (czytaj: em albo emka) 'symbol rozmiaru odzieży oznaczający średnią wielkość': Wszystkie te koszulki były w
rozmiarze M.

skrót ang. słowa: medium 'średni'

M cyfra rzymska o wartości 1000 łac. mille 'tysiąc'

Ma skrót słowa: mach (zob.)

MACA l. 'cienki, chrupki placek, pieczony z przaśnego ciasta, spożywany przez Żydów na święto Paschy' 2. 'rodzaj
pieczywa podobnego do tego placka': Odkąd zaczęła się odchudzać, zamiast chleba je macę.

hebr. massah

MACCARTYZM zob. MAKKARTYZM

MACERACJA 'długotrwałe moczenie tkanek roślinnych lub zwierzęcych po to, by je zmiękczyć, rozpuścić lub wydzielić z
nich pewne składniki, np. substancje zapachowe': Maceracja jest procesem stosowanym m.in. w przemyśle
garbarskim, farmaceutycznym i przy przyrządzaniu potraw.

MACEROWAĆ 'dokonywać maceracji, moczyć przez dłuższy czas tkanki roślinne albo zwierzęce': Macero-wać rodzynki
w rumie. Macerować mięso w marynacie. Macerować skóry zwierząt w garbnikach.

MACERACYJNY 'związany z maceracją': Składnikami roztworów maceracyjnych są np. alkohol, tłuszcze, kwasy.

p-lac. maceratio 'moczenie, rozmiękczanie'

MACEWA albo MACEBA 'żydowski nagrobek w formie pionowej płyty, pokrytej napisami hebrajskimi i symbolicznymi
płaskorzeźbami': Ocalałe kirkuty są w Polsce objęte całkowitą ochroną prawną, a niszczenie ma-cew grozi surowymi
sankcjami.

hebr. masebha

MACH w fizyce 'jednostka prędkości równa średniej prędkości rozchodzenia się fali dźwiękowej w powietrzu, tj. 340
m/s, 1224 km/h, skrót Ma': Prędkość większą niż l Ma rozwijają samoloty ponaddźwiękowe.

od nazwiska Emsta Macha (1838-1916), fizyka austriackiego

MACHO (czytaj: macza) 'określenie mężczyzny, dla którego najważniejsze jest okazywanie (zwykle przesadne) cech
fizycznych uznawanych za typowo męskie, np. sprawności fizycznej i seksualnej, siły itd.; stuprocentowy mężczyzna -
samiec': Będziesz więc miała tego swojego macho i co dalej?

MACHISMO (czytaj: maczizmo) 'zespół cech, którymi charakteryzuje się macho; męskość, samczość'

hiszp. macho 'samiec, samczyk'

MACZETA 'nóż o wygiętym ostrzu, mający wielkość krótkiego miecza, używany w Ameryce Południowej i kra

jach tropikalnych do wycinania buszu, cięcia trzciny cukrowej itp.': Żołnierze z tych oddziałów, które jako pierwsze
miały się przedzierać przez busz, zostali wyposażeni w potężne maczety.

hiszp. machete

MADAME (wymowa: madam) 'wyszukana forma zwracania się do kobiet, zwłaszcza zamężnych, używana we Francji i
w innych krajach': Tu siadaj, rozgość się. I zdradź mi, kim tyś jest, madame? (Stachura). Zaanonsowaną madame
Poniatowską.
fr. madame, dosłownie 'moja pani'

MADĘ IN... (wymowa: mejd in) 'wyprodukowany w... -napis na wyrobach, zwłaszcza przeznaczonych na eksport,
informujący, w jakim kraju je wytworzono': Madę in Itały 'wyprodukowany we Włoszech', madę in Po-land
'wyprodukowany w Polsce'

ang. madę in

MADEMOISELLE (czytaj: madmuazel) 'wyszukana forma zwracania się do niezamężnych kobiet, używana we Francji i
w innych krajach': Mademoiselle, czy mogę się przysiąść?

fr. mademoiselle, dosłownie 'moja panna'

MADERA l. 'mocne wino portugalskie, produkowane na wyspie o tej samej nazwie, lub wino wytwarzane w innym
kraju, poddane procesowi maderyzacji, który powoduje, że ma ono smak podobny do win wytwarzanych na Maderze':
Wina typu madera są wytwarzane z różnych odmian winorośli, są to zarówno wina deserowe, jak i wytrawne. 2. 'sos
zaprawiony tym winem':

Madery używa się do ciemnego mięsa. 3. 'cienka tkanina bawełniana, zwykle miękka i mająca lekki połysk, stosowana
zwłaszcza na letnie wdzianka, wiatrówki itp.'

MADEROWY l. 'zrobiony z madery albo z wykorzystaniem madery - wina': Sos maderowy. 2. 'zrobiony z madery -
materiału': Maderowe wdzianko.

MADERYZACJA 'przechowywanie win w wysokiej temperaturze, co nadaje im posmak podobny do tego, jaki ma
oryginalna madera': Dawniej często wysyłano wina z Madery na okrętach przekraczających

459

MADONNA

MAGIA

równik - przewóz w takiej temperaturze sprawiał, że nabierały specyficznego smaku. Dzisiejsza maderyzacja to
naśladowanie tych procesów w sztucznych warunkach.

od nazwy grupy portugalskich wysp na Atlantycku - Madeira

MADONNA l. 'Matka Boska, zwłaszcza Matka Boska przedstawiana w rzeźbach i na obrazach': Madonna była
ulubionym tematem malarzy włoskiego odrodzenia, do jej najsłynniejszych wizerunków należą obrazy: Rafaela Santi
"Madonna sykstyńska" i Leonarda da Vinci "Madonna w grocie". 2. przen. 'młoda kobieta o pięknej i uduchowionej
twarzy'

wl. madonna 'moja pani' z łac. mea domina

MADRAS 'tkanina bawełniana podobna do gazy, w którą wplecione są dodatkowe wzory, najczęściej używana na
zasłony i firanki'

od nazwy miasta Madras na południu Indii

MADRYGAŁ l. w nauce o literaturze 'ukształtowany w XIV w. we Włoszech gatunek poetycki - niewielki, sielankowy
poemat o tematyce żartobliwej lub erotycznej; od XV w. krótki utwór o tematyce miłosnej, adresowany do jakiejś
kobiety': W literaturze polskiej znane madrygały to m.in. utwory Jana Andrzeja Morszty-na i jego przekłady z języka
włoskiego. 2. w muzyce 'gatunek wielogłosowej pieśni o tematyce świeckiej, uprawiany od średniowiecza do baroku,
głównie we Włoszech': Madrygał wywodzi się z prostych, włoskich pieśni ludowych, z których w XIV wieku poeci i
muzycy wytworzyli nowy gatunek świeckiej muzyki wokalnej.

wl. madrigale

MADY w geologii 'typ żyznych gleb, powstałych z osadów naniesionych przez wody rzeczne': W Polsce mady
występują m.in. na Żuławach Wiślanych, a także w dolinach dużych rzek: Wisły, Sanu i Odry.

od ang. mud 'błoto, szlam'

MADZIARSKI przestarz. 'węgierski': Węgrzynów prawdziwych wcale nie było w tej piechocie, która tylko dlatego zwała
się węgierską, iż moderunek miała madziarski. (Sienkiewicz).

MADZIARYZACJA rząd. 'narzucanie wpływów węgierskich na jakimś obszarze, np. języka węgierskiego, węgierskiej
kultury itd. albo podleganie takim wpływom przez jakąś niewęgierską ludność': Madziaryzacja południowej Słowacji w
XIX w.

MADZIARYZOWAĆ rząd. 'narzucać wpływy węgierskie'

MADZIARYZOWAĆ SIĘ rząd. 'podlegać wpływom węgierskim, nabierać węgierskich cech, np. w zakresie kultury czy
języka'

MADZIARYZM 'to samo, co hungaryzm' węg. Magyar 'Węgier'

MAESTOSO w muzyce 'określenie wykonawcze: z powagą, majestatycznie'

wl. maestoso od: maesta 'wzniosłość' z łac. maiestas

MAESTRIA 'kunszt, doskonałość techniczna w tym, co się robi, szczególnie w dziedzinie związanej ze sztuką':

Utwór muzyczny wykonany z niezrównaną maestrią. Gra Łapickiego była pełna maestrii.

MAESTRO 'zaszczytny tytuł nadawany wybitnym muzykom; muzyk noszący ten tytuł; także: wyszukana forma
zwracania się do mistrzów muzyki': Grał wówczas sam maestro Padarewski. Maestro, czy mogę prosić o autograf?

MAESTRA 'kobieta maestro; także: forma zwracania się do nauczycielek muzyki; nauczycielka muzyki': Maestra kazała
mi to jeszcze raz powtórzyć.

wl. maestria 'mistrzostwo', maestro 'mistrz'

MAFIA l. 'organizacja przestępcza, działająca na Sycylii, mająca powiązania międzynarodowe, zajmująca się m.in.
handlem narkotykami, ściąganiem haraczy i wendetą.' Pierwotnie mafia była tajną organizacją, której celem była
obrona ludności wyspy przed obcą władzą, po zjednoczeniu Włoch przekształciła się w organizację przestępczą. 2.
'wielka organizacja przestępcza działająca w jakimś kraju lub w wielu krajach, osłaniana przez skorumpowanych
polityków i policjantów': Mafia rosyjska. Mafia chińska. 3. pot. 'każda duża, zorganizowana grupa przestępcza': Mafia
pruszkowska. Mafia wołomiń-ska.

MAFIOSO 'członek mafii, zwłaszcza ważny, jeden z bossów'

wl. mafia, mafioso od sycylijskiego maffia 'wielka śmiałość, pewność siebie'

MAGIA l. 'nauka tajemna, uprawiana głównie w starożytności i średniowieczu, zajmująca się tym, jak za pomocą zaklęć
i specjalnych praktyk zawładnąć siłami przyrody' 2. 'niezwykła siła, z jaką coś oddziałuje na kogoś lub na coś': Magia
perfum, poezji, seksu. Biała magia l. 'w dawnych czasach: magia, która miała polegać na współpracy z dobrymi
duchami i nie wiązała się ze szkodzeniem ludziom' 2. 'dziś: popisy iluzjonistów' () Czarna magia l. 'w dawnych czasach:
'magia, która miała polegać na współpracy z szatanem i wiązała się ze szkodzeniem ludziom': Czarownicy i czarownice,
uprawiający czarną magię, byli w wiekach średnich prześladowani i podlegali surowym karom. 2. 'dziś: coś, czego nie
rozumiemy': Analizy statystyczne to dla niego czarna magia.

MAG 'czarnoksiężnik zajmujący się magią': Najsłynniejszym w Europie magiem był niemiecki astrolog - doktor
Johannes Faust (ok. 1480-1538), którego życie stało się tematem wielu utworów literackich, m.in. słynnej tragedii
Goethego "Faust".

MAGICZNY l. 'związany z magią- nauką tajemną': Do tradycyjnych praktyk magicznych należało m.in. wróżenie,
przygotowanie talizmanów, robienie złota z metali

460

MAGISTER

MAGNAT

nieszlachetnych oraz wpływanie na wolę innych osób. 2. 'czarodziejski, tajemniczy': Był przywódcą obdarzonym
niezwykła charyzmą, mającym magiczny wpływ na tłumy.

MAGIK l. 'iluzjonista popisujący się swą zręcznością':

Magik wkładał do cylindra białego królika, a po chwili wysypywał całe kilogramy konfetti, l.przen. 'człowiek
postępujący zręcznie, przebiegle'

lać. magia z gr. mageia

MAGISTER l. 'tytuł, który otrzymuje się po ukończeniu wyższych studiów magisterskich, napisaniu pracy magisterskiej i
zdaniu końcowego egzaminu magisterskiego;

także: osoba mająca ten tytuł': Obecnie w wielu szkołach wyższych kształcenie jest dwustopniowe: pierwszy, trwający
od 2 do 3 lat, etap studiów kończy się uzyskaniem stopnia licencjata, kolejny, zwykle dwuletni, etap - stopnia
magistra. Chorzy przebywali pod stałą opieką magistra rehabilitacji. 2. 'zwyczajowa forma zwracania się do aptekarza -
magistra farmacji': Pani magister, czy są wszystkie lekarstwa, które mam przepisane na recepcie?

MAGISTRANT 'student przygotowujący się do zdobycia tytułu magistra': Na seminarium profesora przychodziło
dwunastu magistrantów.

MAGISTERIUM 'stopień magistra lub egzamin magisterski': Kupiła trzy butelki wina, by uczcić z przyj a-ciółmi
magisterium.

MAGISTERSKI 'związany ze studiami, kończącymi się uzyskaniem tytułu magistra': Seminarium magisterskie. Praca
magisterska. Egzamin magisterski.

lać. magister 'nauczyciel, przełożony' odlać, magis 'więcej, w większym stopniu'; magistrant, magisterium utworzone
analogicznie do: doktorant, seminarium

MAGISTRALA l. 'jedna z głównych, charakteryzujących się wielkim nasileniem ruchu, linii transportowych lub linii
służących do przesyłania czegoś': Magistrala kolejowa, drogowa, rzeczna. Magistrala gazownicza, ciepłownicza,
elektroenergetyczna. Do najważniejszych w Polsce magistrali kolejowych należą między innymi: "magistrala węglowa"
prowadząca z Górnego Śląska do Gdyni oraz linia: Słubice - Poznań - Warszawa - Brześć. 2. w informatyce inaczej:
SZYNA 'zespół połączeń elektrycznych głównych części komputera: pamięci, procesora, sterowników poszczególnych
urządzeń itd.'

fr. magistrale z łac. magistralis 'główny'

MAGISTRAT l. inaczej: MAGISTRATUS 'w starożytnym Rzymie: jeden z wybieranych corocznie przez lud wysokich
urzędników, mający władzę wojenną i sądowniczą, np. konsul; także: urząd takiej osoby' l.przestarz. 'zarząd miejski;
także: siedziba tego zarządu': Dziadek oświadczył, że musi iść z tą sprawą do magistratu.

MAGISTRATURA l. 'w starożytnym Rzymie: zespół wyższych urzędów' 2. przestarz. 'urząd, władze magistrackie'

MAGISTRACKI 'związany z magistratem w l. lub 2. znaczeniu': Urząd magistracki, urzędnik magistracki.

niem. Magistrat, Magistratur, łac. magistratus 'urząd zwierzchni'

MAGMA l. w geologii 'gorąca, płynna masa skalna, znajdująca się w głębi skorupy ziemskiej, w której rozpuszczone są
różne minerały i gazy': Magma, wyrzucana na powierzchnię ziemi w czasie erupcji wulkanu, osiąga temperaturę
ponad 1000 °C. l.przen. 'coś bez wyraźnej formy, postaci, coś nieuporządkowanego, co otacza zewnątrz i co jest
trudne do opanowania i zrozumienia':

Z tej magmy plotek, oszczerstw, niedomówień i uśmieszków trudno się było zorientować, o co naprawdę chodzi, na
czym polega "sprawa Kozłowskiego", kto jest winien, a kto oskarża. Panie! to już nie gąszcz przepisów, to magma,
która otacza, pochłania i z której wydostać się niepodobna.

MAGMATYZM w geologii 'procesy powstawania magmy, jej ruchów i zastygania w skały'

MAGMOWY i MAGMATYCZNY w geologii 'związany z magmą, powstały z niej': Skały magmowe powstają w efekcie
krzepnięcia magmy w głębi ziemi lub najej powierzchni. W złożach magmatycznych występuje wiele cennych
surowców mineralnych. fr. magma z gr. magma 'gęsta maź, ciasto'

MAGNA CHARTA LIBERTATUM (czytaj: magna karta libertatum) 'Wielka Karta Swobód - akt prawny wydany w Anglii w
1215 r. przez króla Jana bez Ziemi':

Magna Charta Libertatum wprowadzała ograniczenia władzy królewskiej, zwłaszcza w nakładaniu podatków,
przyznawała stanom niższym pewne prawa w zakresie wolności osobistej oraz (rycerzom) prawo do oporu w razie
naruszenia przez króla postanowień karty. Od reguły ortograficznej, mówiącej, że w tytułach książek, dokumentów,
aktów itd. pierwszy wyraz zapisujemy wielką literą, a kolejne małymi, istnieją nieliczne wyjątki: Pismo Święte, Nowy
Testament, Stary Testament i Magna Charta Libertatum, w których wszystkie wyrazy tradycyjnie zapisuje się wielkimi
literami.

lać. śr. Magna Charta Libertatum, tytuł ang. The Great Charter

MAGNAT l. w historii 'bogaty i obdarzony wielkim zakresem władzy arystokrata': Król Władysław IV z niepokojem
patrzył na niebywały wzrost fortun i potęgi magnatów polskich na Ukrainie, nazywanych pospolicie "kró-lewiętami".
l.przen. 'bardzo bogaty człowiek, który odgrywa w pewnej branży ważną rolę': Magnat prasowy. Magnat telewizyjny,
przemysłowy.

MAGNATERIA w historii 'wszyscy magnaci w jakimś kraju lub jakiejś części świata': Magnateria polska. Mag-nateria
węgierska.

MAGNACKI 'związany z magnatem, należący do magnata (w l. lub 2. znaczeniu)': Ród magnacki. Fortuna magnacka.

lać. śr. magnatus 'możnowładca' z łac. magnus 'wielki'

461

MAGNES

MAGNIFICENCJA

MAGNES l. 'kawałek magnetytu lub specjalnego gatunku stali, mający właściwość przyciągania żelaza, niklu, kobaltu
oraz innych ciał ferromagnetycznych': Magnesy najczęściej mają kształt sztabki lub podkowy. Zawieszony swobodnie
magnes ustawia się w ściśle określonym położeniu względem stron świata, l.przen. 'coś, co wzbudza zainteresowanie
wielu ludzi naraz, przyciąga ich': Magnesem, ściągającym tłumy, była zapowiedź sprzedaży wielu produktów za
połowę ceny. Znany włoski piosenkarz miał być magnesem, który zapewni organizatorom imprezy ściągnięcie wielu
tysięcy widzów.

MAGNESOWAĆ 'nadawać czemuś właściwości magnesu': Namagnesował igłę, pocierając ją o magnes.

MAGNETYCZNY l. 'związany z magnesem, mający cechy magnesu': () Pole magnetyczne 'przestrzeń, w której
występuje działanie sił magnetycznych Karta magnetyczna 'plastikowa; karta z informacją zapisaną na specjalnym
pasku magnetycznym, np. karta bankowa, telefoniczna, identyfikacyjna, karta otwierająca zamki elektroniczne' (}
Głowica magnetyczna 'element magnetofonów, magnetowidów oraz komputerów służący do zapisywania informacji
na taśmach magnetycznych lub dyskach oraz odczytywaniu z nich informacji Taśma magnetyczna 'taśma plastikowa,
pokryta cienką warstwą łatwo magnetyzującego się materiału, np. tlenku chromu lub żelaza': Obecnie najczęściej
używa się taśm magnetycznych do zapisu dźwięku lub obrazu w magnetofonach i magnetowidach. 2. przen.
'działający na kogoś jak magnes, przyciągający kogoś': Miał jakiś magnetyczny wpływ na kobiety, nigdy nie widziano go
w towarzystwie mniej niż trzech pań. Jej magnetyczny wzrok przyciągał mnie, a zarazem onieśmielał.

MAGNETYZM l. 'właściwość ciał, będących magnesami; ogół zjawisk związanych z oddziaływaniem magnetycznym' 2.
Dział fizyki, badający pola magnetyczne i ich oddziaływanie. () Magnetyzm ziemski 'ogół zjawisk magnetycznych
związanych z Ziemią; właściwości kuli ziemskiej jako magnesu': Efektem magnetyzmu ziemskiego jest to, że igła
kompasu wychyla się zawsze w stronę bieguna północnego

lać. magnes z gr. lithos magnetes 'kamień magnetyczny', pierwotnie 'kamień ze starogreckiej krainy Magnezja'

MAGNETO inaczej: ISKROWNIK 'urządzenie wytwarzające prąd elektryczny w układzie zapłonowym spalinowych
silników tłokowych'

fr. magneto, skrót: machinę magneto-electrique 'maszyna elektromagnetyczna'

MAGNETO- pierwszy człon wyrazów złożonych, informujący, że mają one związek ze zjawiskami magnetycznymi, np.
magnetofon, magnetometr

od gr. magnes, dopełniacz: magnetos 'magnes'

MAGNETOFON 'urządzenie do zapisywania dźwięku na taśmie magnetycznej i odtwarzania go z tej taśmy':

Magnetofon z dobrym mikrofonem to podstawowe narzędzie pracy dziennikarza radiowego.

złożenie cząstek: magneto- i -fon od gr. phone' 'dźwięk, głos'

MAGNETOGRAF 'przyrząd stosowany w fizyce do zapisu na taśmie magnetycznej lub na wykresie zmian pola
magnetycznego Ziemi'

złożenie cząstek: magneto- i -graf ody. graphó 'piszę'

MAGNETOMETR 'przyrząd stosowany w fizyce do mierzenia różnych wielkości magnetycznych, np. momentu
magnetycznego magnesu, ziemskiego pola magnetycznego': Magnetometrów używa się m.in. przy określaniu
położenia rud żelaza.

złożenie cząstek: magneto- i -metr od gr. metron 'miara'

MAGNETOWID inaczej: WIDEO 'urządzenie do zapisu dźwięku i obrazu na taśmie magnetycznej': Czy odtwarzacze DVD
wyprą magnetowidy, tak jak odtwarzacze CD wyparły adaptery?

złożenie cząstek: magneto- i -wid od: wideo

MAGNETYT 'tlenek żelaza, Fe304, minerał zawierający ponad 70% żelaza i mający silne właściwości magnetyczne':
Bogate złoża magnetytu, niezwykle cenionego jako ruda żelaza, występują m.in. w Rosji na Uralu, w Krzyworoskim
Zagłębiu na Ukrainie oraz w okolicach miasta Kiruna w Szwecji.

ang. magnetit od gr. magnetes 'magnetyczny'

MAGNEZ 'pierwiastek chemiczny o liczbie atomowej 12 i masie atomowej 24,305, symbol Mg: srebrzysto-biały, lekki i
twardy metal, niewystępujący w przyrodzie w stanie wolnym, ale będący składnikiem bardzo wielu związków
chemicznych i minerałów, np. magnezytu i dolomitu': Magnez jest szeroko wykorzystywany w przemyśle, jest też
makroelementem, niezbędnym dla zdrowia człowieka. Objawami niedoboru magnezu w organizmie człowieka są:
drżenie mięśni, kurcze i drgawki, rzadziej występują zaburzenia rytmu serca.

n.-fac. magnesium od łac. magnes 'magnes'

MAGNEZYT 'węglan magnezu, MgC03, minerał, który jest surowcem do produkcji magnezu': Bogate złoża magnezytu
występują na Uralu, w Kalifornii, a także w Słowacji, Austrii i Grecji.

ang. magnesite od n.-fac. magnesium 'magnez'

MAGNIFICENCJA 'tytuł rektorów wyższych uczelni; także: osoba, której przysługuje ten tytuł - rektor': Na wstępie
przedstawiciel studentów zwrócił się do rektora: - Wasza magnificencjo, chcieliśmy podziękować za przybycie na
nasze spotkanie. Jego magnificencja przybył na otwarcie sesji naukowej w swym wspaniałym, purpurowym stroju z
gronostajowym kołnierzem.

lać. magnificentia 'wspaniałość'

462

MAGNOLIA

MAJESTAT

MAGNOLIA 'ozdobne drzewko lub krzew o bardzo wcześnie rozwijających się na wiosnę białych i czerwonych
kwiatach, przypominających nieco tulipany. Kwiat magnolii jest symbolem narodowym Korei Północnej.

od nazwiska Pierre'a Magnola (1638-1715), botanika francuskiego

MAHAJANA 'młodszy kierunek buddyzmu, o początkach sięgających I w. p.n.e., w którym kładzie się n-acisk na pracę
nad wyzwoleniem innych z koła samsa-ry i poświęcenie się dla ich dobra (ideał bodhisattwy), bezinteresowną miłość i
współczucie cierpiącym bliźnim': Wyznawcy mahajany uważają ją za powszechną drogę do wyzwolenia i dlatego
nazywają Wielkim Wozem. Podstawowe założenia mahajany sprawiły, że właśnie ona, a nie starsza hinajana,
rozprzestrzeniła się w całej Azji.
sanskr. mahayana 'wielki wóz' (wyzwolenia)

MAHARADŻA 'tytuł wielkich książąt indyjskich i władców wysp Archipelagu Malajskiego; także: osoba, której
przysługuje ten tytuł - wielki książę w Indiach lub król na Malajach': Na uroczystości było dwóch maharadżów w
pięknych, zdobionych złotem i diamentami strojach.

MAHARANI 'tytuł przysługujący żonie maharadży;

osoba, której przysługuje ten tytuł - żona maharadży'

sanskr. maharaja, hindi maharani od maha 'wielki', rają 'król', rani 'królowa'

MAHATMA 'tytuł honorowy przyznawany w Indiach osobom o niezwykłej duchowości, świętym i mędrcom; nosiciel
tego tytułu': Mahatma Gandhi był twórcą zasady walki o sprawiedliwość społeczną i wolność narodową bez
stosowania przemocy, która zasłynęła na całym świecie jako zasada non-violence.

sanskr. mahatman 'wielki duchem'

MAHDI 'w religii islamskiej: oczekiwany przez muzułmanów odnowiciel religii i wybawiciel, który ma dokończyć dzieło
Mahometa': Wielu przywódców, chcąc uzyskać szerokie poparcie społeczne wśród muzułmanów, podawało się za
mahdiego. Do najsłynniejszych należał Muhammad Ahmad, który jako "mahdi z Sudanu" w 1881 r. stanął na czele
powstania derwiszów przeciwko armii egipskiej i brytyjskim kolonizatorom.

MAHDYSTA 'zwolennik mahdiego' ar. mahdi 'dobrze prowadzony, prowadzony przez Boga'

MAHOMETANIN 'to samo, co muzułmanin': Dla mahometan Jezus jest nie Bogiem, ale jednym z proroków.

MAHOMETANIZM 'religia islamska'

MAHOMETAŃSKI 'to samo, co muzułmański': Maho-metańskie wyznanie wiary brzmi: "Nie ma Boga nad Allacha, a
Mahomet jest jego prorokiem".

od imienia proroka islamu: Mahometa

MAHOŃ l. inaczej: MAHONIOWIEC 'drzewo wysokości 20-30 m, o korze łuszczącej się małymi płatami oraz drewnie
odznaczającym się pięknym rysunkiem słojów; występuje w wielu gatunkach w Ameryce Południowej i Środkowej' 2.
'czerwonobrunatne drewno, uzyskiwane z różnych gatunków drzew mahoniowych, ciężkie, mocne i odporne na
wilgoć': Mahoń ze względu na swe właściwości jest drewnem niezwykle poszukiwanym, używa się go do wyrobu
drogich mebli i oklein oraz cennych przedmiotów. 3. 'czerwonobrązowy kolor, przypominający barwę tego drewna':
Ufarbować włosy na mahoń.

MAHONIOWY 'wykonany z mahoniu lub mający kolor mahoniu': Mahoniowa szkatułka, mahoniowa boazeria;

mahoniowe włosy, mahoniowa twarz. Mahoniowe drzewo 'drzewo, z którego uzyskuje się mahoń, najczęściej
mahoniowiec'

fliem. Mahagoni(baum, -holz), przejęte z języków indiańskich

MAILBOMBING (czytaj: mejlbombink) 'zasypywanie skrzynki e-mailowej jakiegoś adresata dużą ilością listów,
najczęściej po to, by wprowadzić zakłócenia do odbioru przez niego istotnych informacji; rodzaj szkodnictwa
komputerowego': Maiłbombingjest perfidną formą karania kogoś lub zemsty na kimś, gdyż bombardowany listami
odbiorca właściwie nie może się bronić.

ang. mail-bombing
MAINFRAME (wymowa: mejnfrejm) 'komputer o wielkiej mocy: (obecnie) mający kilkaset procesorów i olbrzymią
pamięć, z którego może korzystać jednocześnie wielu użytkowników': Sprawną obsługę, szybką i precyzyjną
informację zawdzięcza Biblioteka Kongresu Stanów Zjednoczonych podłączeniu sieci bibliotecznej do potężnego
mainframe.

ang. mainframe, od: main 'główny', frame 'system, układ'

MAITRE D'HÓTEL (wymowa: metr dotel) 'szef służby hotelowej lub restauracyjnej; rzadziej - starszy kelner':

Recepcjonista powiedział, że przekaże nasze uwagi maitre d'hótel.

fr. maitre d'hótel 'gospodarz hotelu'

MAJESTAT l. 'godność, dostojeństwo, powaga jakiejś władzy, zjawiska lub rzeczy': Majestat prezydenta. Majestat
prawa. Majestat gór, śmierci, przyrody. Od cesarza bił majestat, który nawet niechętnym kazał nisko skłonić głowy. 2.
'wspaniałość, okazałość': Pojawił się w majestacie zwycięzcy. 3. 'dawniej: godność, tytuł monarchy; monarcha': Do
wszystkiego jednak trzeba pieniędzy, a tych mi elektor ni jego szwedzki majestat nie dali, bo sami nie mają.
(Sienkiewicz)

MAJESTATYCZNY l. 'pełen majestatu: poważny, dostojny, wyniosły': Majestatyczna powaga. Majestatyczne ruchy. 2.
'wspaniały, okazały': Majestatyczne drzewa. Majestatyczny widok.

lać. maiestas 'wspaniałość, wzniosłość', dawne określenie cesarzy i królów

463

I MAJOR

MAKIAWELIZM

I MAJOR 'stopień oficerski w wojsku polskim, wyższy od kapitana, a niższy od podpułkownika; oficer mający ten
stopień': Awansował na majora i zaczął nosić pagony z dwiema belkami i gwiazdką.

niem. Major z łac. maior 'starszy'

II MAJOR inaczej: DUR w muzyce 'rodzaj tonacji muzycznej, która ma za podstawę trój dźwięk majorowy, jest
połączeniem wielkiej i małej tercji i charakteryzuje się tym, że między 3 i 4 oraz 7 i 8 stopniem skali jest tylko j eden
półton'

MAJOROWY 'związany z tonacją major': Gama majorowa. Skala majorowa.

lać. maior 'większy'

MAJORYZACJA l. 'wykorzystanie, zwłaszcza w parlamencie, przewagi liczebnej do odrzucenia propozycji mniejszości' 2.

'dominowanie w jakimś środowisku'

MAJORYZOWAĆ l. 'odrzucać propozycje mniejszości, wykorzystując (w głosowaniu) przewagę liczebną':

Opozycja, stanowiąca 1/3 posłów, była zawsze majory-zowana przez przedstawicieli koalicji rządowej. 2. 'wyzyskiwać
swoją przewagę liczebną, dominować': Życie społeczne i kulturalne kraju zostało zmajoryzowane przez zwolenników
jednego światopoglądu.

niem. Majorisation, majorisieren z łac. maior 'większy'

MAJSTERSZTYK (wymowa: majstersztyk) l. 'znakomite, mistrzowsko wykonane dzieło sztuki lub rzemiosła': Te gliniane
cacka to garncarski majstersztyk. 2. 'zręczne działanie, przebiegła sztuczka, sprytne zachowanie itd.': Akcja naszej
drużyny pod bramką przeciwnika była prawdziwym majstersztykiem. 3. 'dawniej: przedmiot wykonany przez
czeladnika, który chce zostać mistrzem, będący dowodem jego umiejętności'

niem. Meisterstiick, dosłownie 'sztuka (na stopień) mistrza'

MAJTEK przestarz. 'prosty marynarz, wykonujący prace pokładowe, zajmujący się utrzymaniem czystości na statku,
załadunkiem i rozładunkiem towaru': Majtkowie szorowali pokład.

hol. maatje, dosłownie 'towarzysz, kolega, pomocnik'

MAJUSKUŁA w drukarstwie 'wielka litera, w przeciwieństwie do minuskuły - małej litery': Łacińskie sentencje wyryto
na płycie gotycką majuskułą.

lać. maiuscula (littera) 'większa (litera)'

MAKARONIZOWANIE w nauce o literaturze 'wplatanie do tekstu w ojczystym języku - wyrażeń, słów i form
gramatycznych z obcego języka': Makaronizowanie było niezwykle rozpowszechnione w XVII-wiecznej Polsce;
wplatanie do tekstu polskiego form, zwrotów, a nawet dłuższych cytatów łacińskich, uchodziło wówczas za dowód
uczoności autora i wzór pięknego wysławiania.

MAKARONIZOWAĆ w nauce o literaturze 'wplatać do tekstu w ojczystym języku wyrazy i formy z obcego języka,
najczęściej z łaciny'

MAKARONIZM w nauce o literaturze 'obcy, zwłaszcza łaciński, wyraz wpleciony do tekstu w ojczystym języku'

MAKARONICZNY w nauce o literaturze 'związany z makaronizowaniem': Makaroniczny styl. Makaroniczna polszczyzna

barokowych twórców. fr. macaronisme, macaronique od wl. maccheroni 'makaron'

MAKATA l. 'wzorzysta tkanina jedwabna, przetykana złotem i srebrem, używana do dekoracji ścian lub mebli': Gołe
belki w ścianach pookrywane były makatami. (Sienkiewicz) 2. 'każda dekoracyjna tkanina rozwieszana na ścianach lub
rozkładana na meblach'

osmańsko-tur. makat 'obicie, przykrycie' od ar. mak'ad 'siedzenie, poduszka'

MAKDONALDYZACJA zwykle w połączeniach: mak-donaldyzacja kultury, makdonaldyzacja obyczajów 'przejmowanie

przez kraje europejskie (i inne) amerykańskich wzorów kultury masowej, przejawiające się m.in. w ujednolicaniu
zachowań, wzorowanych na bohaterach lansowanych przez amerykańskie mass media, przyjmowaniu amerykańskich
obyczajów i świąt (np. walentynek, holloweenu), a przede wszystkim poddaniu się amerykańskiemu stylowi życia i
tamtejszemu systemowi wartości': Postępująca makdonaldyzacja naszego życia codziennego każe się poważnie
zastanowić nad tym, jak uodpornić na nią nasze dzieci.

od nazwy sieci amerykańskiej restauracji McDonald's, powszechnej na całym świecie.

MAKE-UP (czytaj: mejk ap) 'podkład (o konsystencji kremu lub emulsji) pod kosmetyki upiększające, nakładany na
skórę twarzy po to, żeby nadać jej jędrność, gładkość i jednolity odcień': Cera sucha lubi make-up o konsystencji
kremu. Zamiast make-up można mówić po prostu: podkład.

ang. make-up

MAKIAWELIZM l. 'w polityce: postępowanie w myśl zasady: cel uświęca środki, stosowanie podstępu, przemocy i
zdrady dla realizacji swych zamierzeń': Ani Churchill, ani tym bardziej Roosevelt nie byli w stanie właściwie ocenić
obłudy i makiawelizmu Stalina. 2. 'w życiu: postawa nacechowana wyrachowaniem, przewrotnością i brakiem
skrupułów w dążeniu do zamierzonego celu': Czy słusznie zarzuca się makiawelizm niektórym kobietom sukcesu?

MAKIAWELICZNY 'charakteryzujący się makiaweliz-mem, stosujący makiawelizm': Makiaweliczne zasady.

Makiaweliczna polityka.

od nazwiska Niccolo Machiavellego (1469-1527), włoskiego dyplomaty i filozofa, który swe myśli na temat skutecznej
polityki przedstawił w dziele "Książę" (1532)

464

MAKIETA

MAKROKLIMAT

MAKIETA l. 'model jakiejś kompozycji architektonicznej, pomnika, urządzenia technicznego itd., wykonany w
zmniejszonej skali': W badaniach aerodynamicznych posługiwano się makietą projektowanego budynku,
przeprowadzano też symulacje komputerowe związane z jego odpornością na silny wiatr i trzęsienia ziemi. Na
poligonie ustawiono makiety czołgów. 2. 'część dekoracji teatralnej lub filmowej, imitująca jakiś obiekt' 3. w poligrafii
'projekt rozmieszczenia kolumn czasopisma, książki, druku, wykonany w skali 1:1, będący po adiustacji wzorcem przy
łamaniu kolumn'

MAKIETOWAĆ -w poligrafii 'projektować na makiecie rozmieszczenie kolumn jakiegoś druku': Makietować kolumny.

fr. maquette

MAKIJAŻ l. 'upiększanie twarzy przez nałożenie odpowiednich kosmetyków; także: efekt tej czynności': Makijaż
wieczorowy, fantazyjny, sportowy. Robić sobie makijaż. Zrobić komuś makijaż. Zmienić, poprawić makijaż. Umiejętnie
wykonany makijaż tuszuje braki w wyglądzie twarzy i podkreśla jej urodę. 2. 'środki kosmetyczne, służące do
upiększania twarzy: szminka, puder, tusz itd.'

MAKIJAŻYSTA 'osoba zajmująca się zawodowo robieniem makijażu twarzy w gabinecie kosmetycznym, na planie
filmowym lub podczas sesji zdjęciowej modelek':

Thibault Vabre to makijażysta firmy Lancome.

MAKIJAŻYSTKA 'kobieta - makijażysta': Do filmu zaangażowano aż trzy makijażystki, gotowe w każdej chwili poprawiać
wygląd twarzy aktorów.

fr. maquillage

MAKKARTYZM 'kierunek w polityce wewnętrznej USA realizowany w latach 1950-54, wymierzony przeciwko
sympatykom i działaczom partii komunistycznej'. Mak-kartyzm polegał m.in. na usuwaniu komunistów lub osób
podejrzanych o sympatie komunistyczne z posad rządowych.

amer. McCarthyism od nazwiska Josepha McCarthy'ego, 1908-57, polityka amerykańskiego

MAKLER 'osoba zawodowo pośrednicząca w handlu i usługach handlowych, zwłaszcza na giełdzie i w obrocie
morskim': Przewidywania maklerów giełdowych.

MAKLERSKI 'związany z maklerów': Dom maklerski. skie. Operacje maklerskie.

niem. Makler
maklerem, z maklerami;

Przedsiębiorstwo makler-

MAKRO w informatyce 'pojedyncze polecenie, które rozwija się w cały ciąg poleceń, dokonujących jakiejś operacji':
Wywołanie makra. Sprawdź przed wyłączeniem komputera, czy wszystkie makra są zamknięte.

ang. macro 'długi' odgr. makrós 'wielki, długi'

MAKRO- przedrostek o znaczeniu 'wielki, duży', dodawany do rzeczowników, wskazujący na wielki rozmiar lub zasięg
tego, o czym informuje druga część wyrazu, np. makroklimat, makroelement

gr. makrós 'wielki, długi'

MAKROBIOTYKA 'żywienie i leczenie oparte na nieprzetworzonych produktach naturalnych (takich jak warzywa,
owoce, pełne ziarna), dostosowane do potrzeb każdego pacjenta'; także teoria dotycząca sposobu życia opartego
głównie na takim żywieniu': Makrobiotyka oznacza naturalny sposób życia oraz proste i naturalne odżywanie,
zapewniające zdrowie i długowieczność. Jak głosi ulotka reklamowa: "Makrobiotyka obejmuje wszystkie aspekty
żywienia, a także wszelkie wymiary ludzkiego życia".

MAKROBIOTYCZNY 'oparty na makrobiotyce, dotyczący jej, związany z nią': "Wielka księga makrobiotycz-nego
odżywiania i sposobu życia".

z gr. makrobiotos 'długo żyjący'

MAKROCZĄSTECZKA w chemii 'cząsteczka zbudowana z wielkiej liczby atomów (powyżej tysiąca), zachowująca stałą
wielkość podczas przekształceń chemicznych; makromolekuła, makrodrobina'. Makrocząsteczka ma względną masę
cząsteczkową powyżej kilku tysięcy.

złożenie przedrostka: makro- i słowa: cząsteczka

MAKROEKONOMIA 'dział ekonomii zajmujący się badaniami systemów ekonomicznych i wielkości charakteryzujących
całą gospodarkę narodową': Makroeko-nomia zajmuje się m.in. analizą popytu i podaży w skali krajowej i
międzynarodowej, bilansem płatniczym państwa, analizą dochodu narodowego i zatrudnienia.

MAKROEKONOMISTA 'ekonomista specjalizujący się w makroekonomii': Proponując zmiany w podatkach,

wicepremier korzystał z prognoz makroekonomistów, dotyczących rozwoju gospodarki narodowej w najbliższych
latach.

MAKROEKONOMICZNY 'związany z makroekono-mią': Problemy jednego tylko przedsiębiorstwa nie są znaczące w

skali makroekonomicznej. Makroekonomiczne tendencje w gospodarce.

złożenie przedrostka: makro- i słowa: ekonomia

MAKROELEMENT 'jeden z pierwiastków chemicznych, występujących w organizmie w większych ilościach (razem

stanowiących 99% ciężaru ciała)': Makroelementy to m.in. węgiel, wodór, azot, wapń i fosfor.

złożenie przedrostka: makro- i słowa: element

MAKROKLIMAT 'klimat dużych obszarów Ziemi': Makroklimat jest związany z szeregiem czynników geograficznych,
m.in. z wysokością nad poziomem morza oraz odległością od oceanów.

złożenie przedrostka: makro- i słowa: klimat

465
MAKROKOSMOS

MALAKSER

MAKROKOSMOS w filozofii 'świat ciał niebieskich, w przeciwieństwie do mikrokosmosu - świata człowieka;

Wszechświat'. Nazwa makrokosmos funkcjonowała w filozofii od czasów Demokryta do XIX wieku.

MAKROKOSMICZNY w filozofii 'taki, który dotyczy makrokosmosu': Demokryt mógł opisać rzeczywistość
makrokosmiczną dzięki atomistycznej teorii budowy materii.

złożenie przedrostka: makro- i stówa: kosmos

MAKROREGION 'region składający się z kilku dużych jednostek administracyjnych, zazwyczaj podobnych pod
względem gospodarczym': Makroregion obejmuje mniejsze jednostki administracyjne lub kraje sąsiadujące ze sobą,
które są powiązane więzami ekonomicznymi.

MAKROREGIONALNY 'taki, który dotyczy makroregionu'. Makroregionalni politycy, działacze.

złożenie przedrostka: makro- i słowa: region

MAKROSKALA najczęściej w zwrocie: w makroskali 'w dużej skali, w odniesieniu do zjawisk występujących w szerokim
zakresie': W makroskali regionu obserwujemy ożywienie ekonomiczne. Badał problemy gospodarcze w makroskali.

złożenie przedrostka: makro- i słowa: skala

MAKSI (czytaj: maks-i) l. 'strój kobiecy znacznie dłuższy od typowego, zazwyczaj sięgający do kostek - rzeczownik':
Chodzić w maksi. 2. 'o spódnicy lub sukience:

długa do kostek (w przeciwieństwie do mini) - przymiotnik': Nosiła tylko spódnice maksi. 2. 'o rozmiarze konfekcji,
bielizny: duży, większy od typowego - przymiotnik': Rajstopy maksi.

od ang. maxi(mal)

MAKSIMUM (czytaj: maks-imum) l. 'najwyższy stopień, największa wartość czegoś, najwięcej czegoś': Zwiększyć moc
silników do maksimum! Włożyć w coś maksimum wysiłku. Okazać maksimum dobrej woli. 2. 'co najwyżej, nie więcej
niż': Ta aula pomieści maksimum 150 osób.

MAKSYMALNY 'mający w porównaniu z innymi najwyższą wartość w przyjętej skali': Maksymalny wysiłek, zysk,
natężenie, nasilenie. Temperatura maksymalna. () Termometr maksymalny w technice 'termometr wskazujący
najwyższą temperaturę badanego przedmiotu w jakimś czasie'

MAKSYMALIZM 'występowanie z radykalnym programem społecznym, politycznym; także: stawianie sobie i innym
wysokich wymagań moralnych, proponowanie skrajnych rozstrzygnięć': Wobec maksymalizmu żądań załogi
negocjacje zostały zerwane.

MAKSYMALISTA 'człowiek głoszący radykalny program społeczny i polityczny; także: osoba stawiająca sobie lub innym
najwyższe wymagania moralne, proponująca skrajne rozstrzygnięcia': Uważała, że redaktor

dziennika musi pracować szybko i efektywnie, licząc się z możliwością popełnienia drobnych błędów, nie może więc
być ani maksymalistą, ani pedantem, opętanym manią doskonałości w każdym działaniu.
MAKSYMALIZACJA 'zwiększenie czegoś do maksimum': Maksymalizacja wysiłku na treningach powinna zaowocować
dobrymi wynikami na zawodach.

MAKSYMALIZOWAĆ 'zwiększać coś do maksimum':

Maksymalizować wysiłek. Maksymalizować rozmiary czegoś.

lać. maximum 'największe'

MAKSISINGEL zob. pod hasłem SINGEL

MAKSYMA 'zasada postępowania lub ogólna reguła o charakterze filozoficznym, ujęta w krótką i dobitną formę': Od
ojca nauczył się tej praktycznej maksymy:

spiesz się powoli. Wieczorem często czytywała stoickie maksymy Seneki.

tac. śr. sententia maxima 'myśl najważniejsza'

MAKUCH 'wyciśnięte nasiona oleiste, zwykle w postaci sprasowanych plastrów, używane jako pasza dla zwierząt
hodowlanych': Makuch jest wartościową paszą dla bydła i nierogacizny ze względu na dużą zawartość tłuszczu, białka,
węglowodanów i soli mineralnych.

MAKUCHOWY 'związany z makuchem, wytworzony z makuchów': Pasza makuchowa.

niem. Mohnkuchen, dosłownie 'makowiec'

MALACHIT l. 'minerał o charakterystycznym zielonym zabarwieniu i szklistym połysku, będący rudą miedzi, wy
stepującą zwykle w postaci nacieków': Malachity są używane do wyrobu biżuterii oraz w przemyśle farbiar-skim. 2.
'kolor zielony, zbliżony do szmaragdowego':

Malachit mórz południowych.

MALACHITOWY l. 'taki, który wykonany jest z malachitu'. Biżuteria malachitowa była chętnie noszona przez kobiety w
okresie klasycyzmu. 2. 'taki, który ma kolor zielony, zbliżony do szmaragdowego': Znów wędrujemy ciepłym krajem,
malachitową łąką morza [...]. (Baczyński) () Zieleń malachitowa 'sproszkowany malachit używany jako pigment do
produkcji farb'

fr. malachite z gr. malache

MALAGA 'hiszpańskie wino deserowe, o ciemnozłotej barwie, bardzo słodkie i mocne'. Malagę produkuje się z
podsuszonych winogron w Andaluzji. Malaga ze szczepu Moscatel jest szczególnie aromatyczna. Do najlepszych win
typu malaga należy gatunek "Lagri-ma".

od nazwy miasta Malaga w południowej Hiszpanii

MALAKSER 'robot kuchenny, służący nie tylko do rozdrabniania, mieszania i ubijania surowców spożyw-

466

MALARIA

MAMELUK

czych, lecz także do ich krojenia i tarcia': Starła marchewkę w malakserze.

fr. malaxeur

MALARIA 'choroba pasożytnicza, wywoływana przez zarazki przenoszone przez komara widliszka, charakteryzująca się
nawrotami wysokiej temperatury i dreszczy;

zimnica': Charakterystyczne dla malarii napady gorączki rozpoczynają się bólami głowy i nagłymi dreszczami.

MALARYCZNY 'związany z malarią': Od trzech dni męczyła go malaryczna gorączka.

wt. malaria od: mała aria 'złe powietrze'

MALIGNA 'bardzo wysoka gorączka, której towarzyszą zaburzenia świadomości i majaki': Majaczyć, bredzić w
malignie. Leżeć w malignie. <) Chodzić, żyć jak w malignie 'postępować w sposób irracjonalny, tracić kontakt z
otoczeniem'

lać. maligna

MALKONTENT 'osoba wiecznie niezadowolona i narzekająca, we wszystkim dopatrująca się wad': Nie sposób dogodzić
malkontentom.

MALKONTENCTWO 'bycie malkontentem, postawa malkontenta': Może twoje malkontenctwo wynika z tego, że sam
jesteś niezadowolony z siebie i - narzekając na wszystkich i wszystko - chcesz odwrócić uwagę od własnych braków?

MALKONTENCKI 'związany z mąlkontenctwem, typowy dla malkontenta': Malkontenckie narzekania. Malkontencki

typ. Malkontenckie nastawienie do życia.

fr. malcontent od łac. małe 'źle', contentus 'zadowolony'

MALTAŃSKI 'związany z Maltą': Język maltański, urzędowy (oprócz angielskiego) język na Malcie, jest spokrewniony z
dialektami arabskimi, silne są w nim też wpływy włoskie. Kawaler maltański 'członek rycerskiego zakonu joannitów,
założonego około 1130 roku w Jerozolimie do walki w obronie Królestwa Jerozolimskiego, w 1530 r. przeniesionego
na Maltę i od tego też czasu zwanego Zakonem Kawalerów Maltańskich': By zostać kawalerem maltańskim, dziad
musiał udowodnić swoje szlacheckie pochodzenie i zaangażowanie w obronę religii katolickiej. () Krzyż maltański
'odznaka zakonu maltańskiego w kształcie białego krzyża o ośmiu rogach, które symbolizowały osiem cnót rycerza-
zakonnika'

MALTAŃCZYK l. 'mieszkaniec Malty': W większości Maltańczycy są katolikami. 2. 'członek rycerskiego zakonu

joannitów; kawaler maltański, kawaler mieczowy, joannita; także: posiadacz orderu maltańskiego': Cele działalności
maltańczyków to pomoc charytatywna i medyczna. 3. 'pies rasowy, bardzo mały, o białej sierści i obwisłych dużych
uszach; rasa tych psów'. Mimo nazwy maltańczyk nie ma nic wspólnego z Maltą, pochodzi z wyspy Melita na
Adriatyku.

od: Malta - wyspa na Morzu Śródziemnym

MALTRETOWAĆ 'znęcać się nad kimś fizycznie lub psychicznie: bić, głodzić, upokarzać itd.': Prokurator wystąpił z
oficjalnym aktem oskarżenia wobec polskich strażników z obozu w Łambinowicach, którzy w latach 1945-1946
maltretowali przetrzymywanych tam niemieckich więźniów.

fr. maltraiter od łac. małe tractare 'źle się obchodzić'

MALWERSACJA 'przywłaszczenie sobie powierzonych, zwykle publicznych, pieniędzy': Został oskarżony o malwersację
na szkodę przedsiębiorstwa, w którym był zatrudniony.

MALWERSANT 'osoba, która popełnia malwersację, przywłaszcza sobie powierzone jej pieniądze'
fr. malversation

MAŁMAZJA 'dawna nazwa słodkiego wina gronowego wyrabianego na wyspach Morza Śródziemnego i na południu
Europy': A tę małmazję, którą u Państwa piłem, do końca życia wspominać będę - tak rozkoszny był ów napój.

od: Napoli di Malvasia - miasto na Peloponezie, założone w 1205 roku

MAMAŁYGA l. 'potrawa z kukurydzianej mąki albo kaszy gotowanej na gęsto, okraszona stopioną słoniną':

Mamałygajest popularna w krajach południowo-wschod-niej Europy. 2. przen. 'gęsta, nieprzyjemnie wyglądająca,

zwykle rozgotowana potrawa': Podali jakąś mamałygę z soi i innych warzyw, zachwalaną jako miejscowa specjalność.

ukr. z rum. mamaliga

MAMBO l. 'taniec towarzyski, w metrum parzystym i tempie dość szybkim, wykonywany przy muzyce stanowiącej
połączenie melodii i rytmów muzyki krajów Ameryki Łacińskiej (zwłaszcza kubańskiej rumby) z charakterystycznymi
elementami jazzu': Mambo popularne było w połowie lat 50. XX wieku w Stanach Zjednoczonych i Europie. 2. 'muzyka
do tego tańca lub samodzielny utwór muzyczny w rytmie tego tańca': Skomponował wiele mamb, ale jego
specjalnością były jednak rumby.

hiszp. mambo

MAMELUK l. 'w średniowiecznym Egipcie: członek oddziału wojskowego, złożonego z niewolników kaukaskich i
tureckich, stanowiącego gwardię przyboczną sułtanów, która przejęła władzę w XIII w. i sprawowała ją do XVI' 2. 'w
XVIII w. w Egipcie: przedstawiciel rządzącej pod zwierzchnictwem tureckim oligarchii, wytępionej w XIX w. przez
Muhammada Alego' 3. przen. książk. 'fanatyczny zwolennik kogoś lub czegoś, ślepo oddany jakiejś władzy'

MAMELUCKI 'taki, który dotyczy mameluka, jest dla niego charakterystyczny, albo składa się z mameluków':

Mameluckie oddziały były gwardią przyboczną sułtana.

fr. mamelouk z ar. mamluk 'sługa'

467

MAMMOGRAFIA

MANDRAGORA

MAMMOGRAFIA 'badanie piersi kobiecych za pomocą promieni rentgenowskich, które ma na celu wykrycie zmian
nowotworowych, stanów zapalnych itp.': Robić mammografię.

MAMMOGRAF 'aparat rentgenowski do robienia mam-mografii': Szpital zakupił nowy mammograf.

złożenie z łac. mamma 'pierś' i gr. graphein 'rysować, pisać'

MAMONA l. pot. 'pieniądze': Jak masz mamonę, to ci się wszyscy kłaniają i nie zwracają uwagi na kołnierzyk bez guzika
i brudne paznokcie. 2. 'dawniej: bogactwo, majątek, dobra doczesne': Niewolnicy mamony.

aramejskie mamona

MAMUT l. 'wymarły słoń z okresu lodowcowego, o gęstej, długiej sierści i ogromnych kłach': Mamuty zamieszkiwały
północne obszary Europy i Azji oraz północną Amerykę. 2. 'odmiana żółtej fasoli szparagowej o dużych, szerokich
strąkach': Zupa jarzynowa z mamutem. Kupiła kilogram mamuta, nagotowała i podała z przysmażoną tartą bułką i
masłem. 3.przen. 'człowiek stary i zacofany, o skostniałych poglądach': Chcesz wyjść za takiego mamuta? I o czym ty z
nim będziesz rozmawiać, przecież dla niego nawet Piłsudski to socjalistyczny rewolucjonista.

MAMUTOWIEC 'potężne, długowieczne drzewo iglaste z rodziny cypryśnikowatych, o gęstej koronie, brązowej korze i
łuskowatych szpilkach; drzewo mamutowe':

Mamutowiec jest drzewem chronionym, rosnącym w Ameryce Północnej.

MAMUTOWY rząd. 'taki, który dotyczy mamuta, jest charakterystyczny dla mamuta': Mamutowe kości, szczątki. <)
Drzewo mamutowe 'mamutowiec'

MAMUCI 'taki, który dotyczy mamuta, jest charakterystyczny dla mamuta'. Mamuci szkielet. Mamucia skóra. <}
Skocznia mamucia 'największy typ skoczni narciarskiej, umożliwiającej bardzo dalekie (i bardzo niebezpieczne) skoki':
Na skoczniach mamucich rozgrywa się zawody w tzw. lotach narciarskich.

niem. Mammut

MANAGEMENT (czytaj: menedżment) 'zarząd przedsiębiorstwa lub korporacji; kierownictwo': Management zbierał się
co tydzień, by radzić o sytuacji firmy.

ang. management

MAŃANA (czytaj: mańjana) 'jutro': Z typowo latynoskim spokojem odpowiadał wciąż: mariana, co w praktyce o-
znaczało "nigdy" lub "kiedyś w dalekiej przyszłości".

hiszp. mariana

MANDALA 'mistyczny symbol Wszechświata, przedstawiający najczęściej kwadrat wpisany w koło, zawierający
zazwyczaj ułożone symetrycznie wyobrażenia bóstw': Mandala używana jest w hinduizmie i buddyz-miejako pomoc w
medytacji. Mandala bywa wykonana z zierenek piasku, zmieszanych z barwnikami mineralnymi; po zakończeniu tej
ceremonii, na którą była ułożona, niszczy się ją, rozsypując piasek. Ułożenie mandali wymaga wielkiej cierpliwości.

sanskr. mandala 'koło'

I MANDAT 'nieduża kara administracyjna, np. kara za przekroczenie przepisów drogowych, za jazdę bez biletu
środkami komunikacji itp.': Kontrolerzy MZK będą karali mandatami za kasowanie fałszywych biletów. Zapłaciłem
mandat - 200 złotych, i pojechałem dalej.

lać. mandatum 'zlecenie'

II MANDAT l. 'pełnomocnictwo, które daje się komuś do pełnienia funkcji pochodzącej z wyboru': Daje to panu
mandat do reprezentowania interesów naszego regionu na forum ogólnopolskim. 2. 'miejsce uzyskane w organie
wybieralnym, zwłaszcza miejsce w sejmie lub senacie': Żadna partia nie obsadzi połowy mandatów w nowym
parlamencie. Nie możemy zrezygnować z walki o mandaty. Uzyskać mandat. Zrzec się mandatu. 3. 'pełnomocnictwo
do zarządzania niesamodzielnym politycznie terytorium, udzielane jakiemuś państwu przez organizację
międzynarodową': Mandat ONZ w Namibii sprawowała RPA.

MANDATARTUSZ 'osoba, która uzyskała pełnomocnictwo do pełnienia funkcji pochodzącej z wyboru': Jest pan
mandatariuszem całego narodu, a nie tylko swojego powiatu czy swojej partyjki!

lać. mandatum 'zlecenie'

MANDOLA 'strunowy instrument muzyczny, szarpany, o owalnym korpusie i wypukłym spodzie, ośmiu lub dziesięciu
strunach': Popularną w XVI-XVII wieku w Europie mandolę stroiło się o oktawę niżej niż skrzypce.
wf. mandola

MANDOLINA 'strunowy instrument muzyczny, szarpany, o czterech parach metalowych strun, rozpiętych na dość
krótkiej szyjce, zaopatrzonej w metalowe progi i wypukłym, groszkowatym pudle rezonansowym': Grać na
mandolinie. Stroić mandolinę.

MANDOLINISTA 'muzyk grający na mandolinie': Zespół, orkiestra mandolinistów.

MANDOLINOWY 'związany z mandoliną': Muzyka mandolinowa. Struny mandolinowe.

wl. mandolino

MANDRAGORA 'roślina o grubym korzeniu, zwykle rozwidlonym i przypominającym postać człowieka, o dużych,
dzwonkowatych kwiatach i jadalnych owocach':

Mandragora rośnie w rejonie śródziemnomorskim, w Himalajach i zachodniej Turkmenii. () Mandragora lekarska

'gatunek mandragory mający zastosowanie w medycynie'. Mandragora lekarska używana była w średniowieczu jako
lek magiczny.

gr. mandragóras

468

MANEKIN

MANIA

MANEKIN l. 'figura o kształtach ludzkich, zrobiona z drewna lub tworzywa sztucznego, używana w krawiectwie i w
domach odzieżowych jako model do przymierzania i demonstrowania ubrań, także wykorzystywana jako model dla
artysty plastyka': W witrynie sklepowej stały manekiny prezentujące suknie sylwestrowe. 2. przen. 'człowiek
manipulowany, kierowany przez innych, osoba bezwolna': Jak długo będziesz manekinem, usłużnie prezentującym
poglądy swojego szefa?

fr. mannequin z hol. mannekijn 'człowieczek'

MANE, TEKEL, FARES l. '"policzono, zważono, rozdzielono (królestwo twoje i dano je Medom i Persom)" -ostrzeżenie, a
jednocześnie przepowiednia zagłady, wypisane tajemniczą ręką na ścianie pałacu króla Babilonu, Baltazara, podczas
uczty' l. przen. 'groźne ostrzeżenie, złowieszczy znak, zapowiadający zagładę czegoś lub czyjąś klęskę': Już widzę w
wyobraźni, jak na ścianach tej instytucji jakaś tajemnicza ręka pisze: MANE, TEKEL, FARES-inawet wiem, co tojest za
ręka-to "niewidzialna ręka rynku"!

aramejskie

MANEWR l. 'złożony ruch ciałem lub jakimś przedmiotem, wymagający od osoby, która ten ruch wykonuje, zręcznego
kierowania': Kierowca usiłował uniknąć zderzenia, przyspieszając i skręcając gwałtownie w prawo. Manewr się udał. 2.
w wojsku ' takie przesunięcie oddziałów wojskowych, które umożliwia zajęcie dogodniejszej pozycji bojowej': Manewr
oskrzydlający. By zasłonić się przed nieprzyjacielem, konieczny był manewr całej kolumny. 3. przen. 'zręczne
posunięcie w jakiejś dziedzinie, umożliwiające realizację zamierzonego celu': W zarządzie firmy dyskutowano o
manewrze rynkowym, polegającym na szybkiej zmianie profilu produkcji. Prezydent wykonywał zakulisowe manewry,
mające doprowadzić do nowego sojuszu z demokratami.
MANEWRY w wojsku 'ćwiczenia w terenie, polegające na wykonywaniu takich czynności i przesunięć oddziałów, jak w
warunkach bojowych'

MANERWOWAĆ l. 'o człowieku: wykonywać złożone, wymagające zręczności ruchy ciałem lub kierowanym przez
siebie pojazdem albo jakimś przedmiotem; o pojeździe: wykonywać różnorodne ruchy po to, by ustawić się w
odpowiedniej z jakichś względów pozycji':

Kelner zręcznie manewrował między stolikami. Na tyłach dworca, w białej parze, manewrowała lokomotywa. 2. przen.
pot. 'działać zręcznie, stosując różne - niekiedy podstępne albo nieuczciwe - posunięcia, dla osiągnięcia celu':
Manewrował tak, że nigdy nie dał się złapać na kłamstwie. Szef oświadczył: -No cóż, zostaliśmy wymanewrowani przez
konkurencję.

MANEWROWY l. 'pracownik kolei zajmujący się przemieszczaniem pociągów na stacji oraz zestawianiem składów
pociągów (przymiotnik w funkcji rzeczownika)': Przez megafony wzywano manewrowego do dyżurnego ruchu. 2.
'związany z manewrowaniem w l.

znaczeniu': Na kursie prawa jazdy wiele czasu spędzili na placu manewrowym. Lokomotywa manewrowa.

fr. manoeuvre od łac. manus 'ręka', opera 'dzieło'

MANEŻ l. 'plac albo budynek do treningu, pokazów, konkursów jazdy konnej lub ujeżdżania koni; ujeżdżalnia':

O Maneż otwarty 'plac o minimalnych wymiarach 20 na 40 metrów, na ogół jednak 60 na 100 metrów albo więcej' ()
Maneż kryty 'plac w budynku o minimalnych wymiarach 20 na 40 na 5 metrów' 2. 'kolisty plac w cyrku, na którym
występują artyści; arena': Na maneżu uprawiano woltyżerkę. 3. 'urządzenie do napędu maszyn rolniczych, poruszane
siłą zwierząt chodzących w koło; kierat'

MANEŻOWY 'związany z maneżem, zwłaszcza w l. lub 2. znaczeniu'. Przeszkoda maneżowa. Plac maneżo-wy.

fr. manege

MANGAN 'pierwiastek chemiczny o liczbie atomowej 25 i masie atomowej 59,94, symbol: Mn: metal srebrzy-stobiały z
odcieniem różowym, bardzo twardy i kruchy': Mangan jest stosowany między innymi do wyrobu specjalnej stali,
bardzo odpornej na ścieranie i uderzenia.

MANGANOWY 'związany z manganem albo zawierający mangan': <) Kwas manganowy 'kwas, który zawiera
czterowartościowy mangan' <) Sole manganowe 'związki chemiczne powstałe w wyniku reakcji zobojętnienia, złożone
z manganu i reszty kwasowej' niem. Mangan, dawniej: Manganesium od łac. sr. magnesia

MANIA l. pot. 'niezwykle silny pociąg do czegoś, znacznie przekraczające normę zainteresowanie czymś: jakimiś
przedmiotami, jakąś dziedziną, czynnością itd.':

Miał manię na punkcie płyt. Koleżanka ze studiów uważała, że wszyscy chłopcy maj ą manię seksualną. Nikt go nie
lubił, był zarozumiały i miał manię wielkości -wszędzie chciał być najważniejszy i najmądrzejszy. 2. w medycynie
'występujący w chorobach psychicznych stan wzmożonego pobudzenia, połączonego z poczuciem siły, szczęścia i
urojeniami, np. że się jest wielkim człowiekiem': Mania jest odwrotnością depresji i apatii. W manii często występują
urojenia "wielkościowe":

chory wyobraża sobie, że jest wielkim człowiekiem, osobą o nieograniczonych możliwościach, boskim posłańcem itd.

MANIAK l. pot. 'osoba mająca bardzo silny pociąg do czegoś': Wędkarzy, którzy potrafią wstawać o 3.00 i stać w
ciemnościach i zimnie z kijem nad wodą, uważał za maniaków. Z uporem maniaka powtarzał im, że do każdej definicji
w słowniku należy dodać przykład, bo bardzo zwiększa to zrozumiałość tekstu i uczy stosowania nieznanych słów. 2. w
medycynie 'osoba cierpiąca na manię': Leczenie maniaków, podobnie jak leczenie osób w depresji, na ogół przynosi
pozytywne wyniki'

469

MANICHEIZM

MANIFESTACJA

MANIACKI pot. 'związany z manią- niezwykle silnym pociągiem do czegoś': To j ego maniacki upór sprawił, że w końcu
pismo zaczęło się ukazywać. Z maniacką dokładnością malował wszystkie detale jej ciała.

MANIAKALNY w medycynie 'związany z manią - stanem wzmożonego pobudzenia': Stany maniakalne są dla rodziny
bardzo uciążliwe, powodują też wiele kłopotów w kontaktach z dalszym otoczeniem.

gr. mania 'szaleństwo'

MANICHEIZM 'system filozoficzno-religijny, starający się pogodzić dualizm starej religii Zoroastra z chrystia-nizmem,
uznający za zasadę bytu dwa przeciwstawne, jednakowo wieczne, zwalczające się pierwiastki: dobro i zło, światłość i
ciemność': W manicheizmie odzwierciedleniem dualistycznej natury świata był dualizm natury człowieka: cielesnej,
związanej ze złem, oraz duchowej, związanej z dobrem. A z tego bezpośrednio płynął nakaz ascezy, umartwiania
grzesznego ciała -szczególnie częsty, podobnie jak wiele innych wątków manichejskich - w średniowiecznych herezjach
chrześcijańskich.

MANICHEJCZYK 'wyznawca, zwolennik manicheiz-mu'

MANICHEJSKI 'taki, który związany jest z maniche-izmem': Doktryna, filozofia manichejska. Albigensi wierzyli w
manichejski dualizm duszy i ciała.

fr. manicheisme od: Mani-perski filozof, żyjący w III w. n.e., twórca tego systemu religijno-filozoficznego

MANICURE zob. MANIKIUR

MANIERA l. 'charakterystyczny dla pewnego kręgu twórców sposób kształtowania dzieł': Maniera barokowa,
młodopolska. W angielskiej rzeźbie nagrobnej do XV wieku stosowana była maniera gotycka. 2. 'zagęszczenie
elementów typowych dla ukształtowanego już stylu, mechaniczne powielanie wzorów, odczuwane jako przejaw
wtómości': Pierwsze jego obrazy zostały przez krytykę ocenione przychylnie, potem jednak popadł w manierę, w jego
pracach coraz mniej było oryginalności, a coraz więcej powielania wcześniejszych pomysłów i rozwiązań
artystycznych. 3. tylko w liczbie mnogiej MANIERY 'zachowanie się, sposób bycia; ogłada towarzyska': Dobre,
nienaganne, staroświeckie maniery. Nabrać manier.

MANIEROWAĆ SIĘ 'stawać się w swoim zachowaniu lub działaniu nienaturalnym; wpadać w manierę w 2. znaczeniu':
Po sukcesie tego spektaklu aktor zmanierował się, powtarzał gagi i chwyty znane stamtąd i chyba zaczął się
utożsamiać z bohaterem. Młodzi aktorzy ma-nierują się, grając z gwiazdami.

MANIERYCZNY l. 'taki, który jest nienaturalny, sztuczny; pełen maniery': Manieryczne zachowanie, manieryczne gesty.
2. inaczej: MANIERYSTYCZNY 'związany z manieryzmem - kierunkiem w sztuce': Manieryczna poezja Morsztyna.

MANIERYZM l. 'powielanie przez artystę istniejących wzorców cudzych lub własnych': Popaść, wpadać w manieryzm.
2. 'kierunek w sztuce europejskiej, ukształtowany we Włoszech w XVI w., charakteryzujący się szczególnym
wyszukaniem w dziedzinie formy i treści dzieła, wyrafinowaniem i wirtuozerią wykonania': Manieryzm stanowił
przejściową fazę od renesansu do baroku. 3. w medycynie 'zaburzenia nerwowe, które objawiaj ą się
niekontrolowanym, bezcelowym wykonywaniem ruchów mimicznych oraz ruchów kończyn i głowy'

MANIERYSTA l. 'artysta, który w swej twórczości powiela istniejące wzory cudze lub własne': Był manie-rystą,
tworzącym afektowane i dziwaczne dzieła. 2. 'przedstawiciel manieryzmu'.

MANIERYSTYCZNY 'to samo, co manieryczny w 2. znaczeniu'

fr. manierę z łac. manus 'ręka'

MANIFEST l. 'uroczysta odezwa władcy lub władzy do narodu, zazwyczaj zawierająca program działania politycznego,
informacje o planowanych reformach, deklaracje dotyczące zagwarantowania obywatelom pewnych praw': Manifest
PKWN, ogłoszony 22 lipca 1944 r., zapowiadał walkę z hitleryzmem, sojusz ze Związkiem Radzieckim oraz
przekształcenia ustrojowe w kierunku socjalizmu. 2. 'pismo - zwykle artykuł lub broszura - w którym jakaś grupa,
najczęściej polityczna lub artystyczna, formułuje swój program': W 1924 r. ogłosił Breton swój pierwszy "Manifest
nadrealizmu" jako program nowej szkoły, składającej się przeważnie z byłych dada-istów [...]. (Hutnikiewicz)
Opublikowany w 1848 r. "Manifest komunistyczny" Marksa i Engelsa zaczynał się od słów: "Widmo krąży po Europie,
widmo komunizmu". 3. w transporcie morskim 'dokument wyszczególniający ładunki na statku podczas rejsu,
przesyłany z portu załadunku do portu docelowego przez maklera lub armatora'

niem. Manifest od łac. manifestus 'jawny'

MANIFESTACJA l. 'publiczne zgromadzenie za czymś albo przeciw czemuś': Urządzili manifestację antypre-zydencką na
placu Zamkowym. Manifestacja pierwszomajowa. 2. 'gwałtowne, publiczne wyrażanie swoich uczuć albo poglądów':
Manifestacja niezadowolenia. Manifestacją sympatii można nazwać wczorajsze spotkanie z bohaterami serialu.

MANIFESTANT 'osoba biorąca udział w manifestacji':

Manifestanci przyjechali do Warszawy kilkudziesięcioma autobusami.

MANIFESTOWAĆ l. 'brać udział w manifestacji -zgromadzeniu': Manifestowali zwolennicy równouprawnienia

mniejszości seksualnych. 2. 'publicznie, głośno wyrażać uczucia albo poglądy': Manifestować swoje poglądy
polityczne. Manifestowanie wiary.

MANIFESTACYJNY l. 'związany z manifestacją':

Manifestacyjny pochód zbliżył się do Krakowskiego Przedmieścia. 2. 'służący zwróceniu uwagi na siebie,

470

MANIKIUR albo MANICURE

MANSARDA

głośnemu, publicznemu wyrażeniu swoich postaw':

Manifestacyjne okazywanie serdeczności. Manifestacyjne opuszczenie sali.

lać. manifestatio 'ujawnienie'

MANIKIUR albo MANICURE (czytaj: manikiur) 'zabieg kosmetyczny dłoni, zwykle polegający na obcięciu, opiłowaniu i
polakierowaniu paznokci': Zrobiła sobie manikiur.
MANIKIURZYSTKA 'kobieta zawodowo zajmująca się wykonywaniem manikiuru'

fr. manicure od łac. manus 'ręka', curare 'pielęgnować'

MANIPULACJA l. 'nieuczciwe sterowanie poglądami albo działaniami ludzi, którzy nie są tego działania świadomi, po
to, żeby osiągnąć pewne cele, najczęściej sprzeczne z interesami tych ludzi albo nieuczciwe moralnie': Stworzenie
niezależnego od państwa i manipulacji partyjnych systemu ubezpieczeń społecznych to nasz cel. Ich postępowanie w
tej sprawie było efektem manipulacji służb specjalnych. 2. 'tendencyjne i nieuczciwe posługiwanie się faktami albo
danymi po to, żeby przeprowadzić to, co się chce przeprowadzić': Dziennikarze robiący te programy przeszli nas w
sztuce manipulacji. Manipulacja danymi statystycznymi pozwoli pokazać, że gospodarka przezwyciężyła stagnację. 3.
'ręczne wykonywanie jakichś prac, czynności, zwłaszcza takich, które wymagają zręczności, precyzji i fachowości':
Manipulacje przy naprawie magnetofonu.

MANIPULOWAĆ l. 'nieuczciwie kierować ludźmi poza ich świadomością i wolą dla osiągnięcia swoich własnych celów':
Nauczyli się tak manipulować słuchaczami, że ci przyjmują za swoje poglądy wygłaszane z anteny. Manipulować
uczuciami niewinnych dziewcząt. 2. 'tak nieuczciwie posługiwać się faktami albo danymi, żeby przeprowadzić to, co się
chce przeprowadzić': Tymi materiałami z posiedzeń KC można dowolnie manipulować. 3. 'wykonywać ręcznie jakąś
pracę, czynność, zwłaszcza wymagającą precyzji, zręczności, fachowości': Długo manipulował przy zepsutym
telewizorze.

MANIPULATOR l. 'osoba, która manipuluje ludźmi albo faktami': Łatwo odniesie tu sukces demagog lub polityczny
manipulator. 2. 'różne typy urządzeń technicznych, służące do manipulacji w znaczeniu 3.'

MANIPULANT 'to samo, co manipulator w znaczeniu l., człowiek przebiegły, który podstępnie kieruje sprawami
innych, wykorzystując okoliczności i układy': Strzeż się go, to manipulant, który nie zawaha się poświęcić prawdę dla
swoich korzyści.

fr. i ang. manipulation z łac. manipulare 'wykonywać coś ręką'

MANIPULACYJNY tylko w wyrażeniach: oplata manipulacyjna, koszty manipulacyjne 'pieniądze płacone organom
administracyjnym (urzędom, sądom) za prowadzenie przez nie jakiejś sprawy': Opłatę manipulacyjną powinien pan
wnieść jeszcze przed złożeniem podania.

z łac. manipulare 'wykonywać coś ręką'

MANIPUŁ 'w starożytnym Rzymie: jednostka wojskowa, część kohorty'. Manipuły liczyły od 120 do 200 żołnierzy.

lać. manipulus

MANITU (czytaj: manitu) 'według wierzeń wielu plemion Indian północnoamerykańskich: nadprzyrodzona,
bezosobowa siła magiczna obecna w przyrodzie, dająca moc duchom, bóstwom i zjawiskom przyrody; także
wizerunek bóstwa indiańskiego': Algonkinowie wierzyli w Wielkiego Ducha - Manitu.

algonkinskie Manitoo

MANIZM 'forma wierzeń i praktyk religijnych różnych ludów, polegająca na kulcie duchów osób umarłych, przodków
danego plemienia, szczepu czy rodu': Podstawę manizmu stanowi wiara w pośmiertną siłę duchową przodków.
Manizm jest najbardziej rozpowszechniony w Afryce.

lać. manes 'cienie, dusze zmarłych'

MANKAMENT 'wada czegoś, czasem drobna, czasem większa, lub jakiś brak, niedostatek tego': Usunięcie
mankamentów organizacyjnych usprawniło proces produkcji. Mankamenty wykształcenia nadrabiał wielkim tupetem.
Gdy nasze prababki mówiły o mężczyźnie, że ma mankament, znaczyło to, że jest impotentem. A te w czułym
atramencie urodzone nimfy wodne pana Słowackiego Jula, o którego mankamencie wie dzisiaj każda smarkula. (Boy-
Żeleński)

wl. mancamento od łac. mancus 'ułomny'

MANKO 'brak pieniędzy w kasie lub towarów w magazynie, stwierdzony przez porównanie stanu rzeczywistego ze
stanem wynikającym z rachunku': Kontrola wykryła manko w kasie. Kasjerka miała manko.

wl. manco od łac. mancus 'ułomny'

MANOMETR 'przyrząd do pomiaru ciśnienia cieczy, gazów lub pary, większego od ciśnienia atmosferycznego': W
manometrze dzwonowym wykorzystuje się proporcjonalność ciśnienia do siły wywieranej na dzwon o znanej
powierzchni roboczej.

MANOMETRIA 'dział metrologii stosowanej, zajmujący się pomiarami ciśnień'

MANOMETRYCZNY 'dotyczący manometru i mano-metrii': () Bomba manometryczna 'przyrząd do pomiaru ciśnienia

gazów, powstających w czasie szybkiego spalania wybuchowych materiałów miotających'

fr. manometre od gr. manós 'rzadki' i metron 'miara'

MANSARDA l. 'małe mieszkanie lub pokój na poddaszu, znajdujące się w kondygnacji strychowej, najczęściej w obrysie
dachu mansardowego, czyli łamanego':

Źródłem światła w mansardzie są okna dachowe. 2. 'dach łamany, składający się z dwóch części: górnej -szerokiej na
prawie całą powierzchnię piętra i płaskiej, dolnej - bardzo stromej, przebiegającej prawie tak, jak

471

MANTRA

MARATON

ściany budynku - co umożliwia umieszczenie na piętrze strychowym dodatkowych pomieszczeń lub mieszkań'

MANSARDOWY 'związany z mansardą: mieszkaniem na piętrze dachowym lub dachem łamanym': Okna mansardowe.
Mansardowa konstrukcja dachu upowszechniła się w Europie Zachodniej w XVII w.

od nazwiska Francoisa Mansarta (1598-1666), architekta francuskiego

MANTRA l. 'wedyjska modlitwa lub hymn' 2. 'modlitewny werset lub magiczna formuła w niektórych odmianach
hinduizmu i buddyzmu': Powtarzanie mantry sprzyja koncentracji osoby medytującej. Najbardziej znana mantra to:
"Om mani padme hum".

sanskr. mantra 'zaklęcie'

MANTYLA l. 'rodzaj chusty lub lekkiego szala, zwykle z czarnej lub białej koronki, zakładanych na głowę i ramiona
kobiet, noszony głównie w Ameryce Łacińskiej i Hiszpanii': Moda na noszenie mantyli w XVIII wieku w Europie została
przejęta z lokalnego zwyczaju hiszpańskiego. 2. 'dawniej: krótka pelerynka damska, zwykle jedwabna': Mantyla była
ozdobą kobiecego stroju balowego w modzie secesyjnej końca XIX i początku XX w.

hiszp. mantiiia z łac. mantellum 'okrycie'

MANUALNY książk. 'ręczny: wykonywany rękami lub związany z rękami': Nauczycielka stwierdziła, że ma wielkie
zdolności manualne, ale nie potrafi myśleć abstrakcyjnie. Czynności manualne.

lać. manualis

MANUFAKTURA l. w ekonomii 'wczesnokapitalistyczna forma produkcj i przemysłowej, oparta na podziale pracy

rękodzielniczej': Manufaktura rozpoczęła się w przemyśle tkackim, następnie znalazła zastosowanie w metalurgii. 2.
'zakład produkcyjny oparty na takim systemie produkcji, już nie warsztat rzemieślniczy, jeszcze nie fabryka': W Polsce
pierwsze manufaktury rzemieślnicze powstały u schyłku XVI wieku. 3. przestarz. 'praca rękodzielnicza,
rękodzielnictwo' 4. przestarz. 'wyroby przemysłu tekstylnego, tkaniny'

MANUFAKTUROWY 'związany z manufakturą': W XVII i XVIII w. produkcja manufakturowa obejmowała coraz więcej
gałęzi przemysłu.

MANUFAKTURZYSTA przestarz. 'właściciel manufaktury'

ang. manufacture z łac. manus 'ręka', factura 'robienie'

MANU PROPRIA 'własnoręcznie': Podstawę do kolumny wykonał manu propria wielki architekt, co odnotowano w
specjalnym zapisku.

lać., od: manus 'ręka', proprius 'własny'

MANUSKRYPT 'rękopis, zwłaszcza stary, cenny rękopis lub rękopis znanego autora': Przeglądał średniowieczne

manuskrypty w Bibliotece Jagiellońskiej. Studenci porównywali kopię manuskryptu "Pana Tadeusza" z pier-wodrukiem
poematu.

lać. manuscriptum

MANUS MANUM LAVAT 'ręka rękę myje - dwie osoby, które przeprowadzają jakąś nielegalną transakcję, przynoszącą
im obu zysk, popierają się wzajemnie, "uniewinniają się wzajemnie'": Kto komu dał łapówkę, co na tym zyskał-dziś już
nie dojdziesz, panuje solidarna zmowa milczenia, jak zwykle "manus manum lavat".

lać. z Seneki

MAOIZM 'przystosowana do warunków chińskich radykalniejsza i bardziej skrajna odmiana marksizmu-le-ninizmu,

sformułowana przez Komunistyczną Partię Chin pod przewodnictwem Mao Zedonga': Maoizm cechowały radykalne
posunięcia społeczno-gospodarcze i polityczne, zmierzające do przemiany tradycyjnych Chin w komunistyczne.

MAOISTA 'zwolennik maoizmu': Maoiści przeprowadzili w Chinach słynną rewolucję kulturalną.

MAOISTYCZNY 'związany z maoizmem': Jednym z celów działaczy maoistycznych było uczynienie z Chin mocarstwa
przodującego w świecie komunistycznym, co z czasem doprowadziło do konfrontacji z ZSRR.

od nazwiska Mao Zedonga, 1893-1976, chińskiego przywódcy komunistycznego.

MARABUT l. 'członek średniowiecznego muzułmańskiego bractwa w północnej Afryce; później: osoba świątobliwa,
słynąca z praktyk ascetycznych i cudotwórstwa':

Marabuci mieszkali w klasztorach warownych, nazywanych ribat. 2. 'ptak z rodziny bocianów, o czamo-białym
upierzeniu, nagiej głowie i szyi, żywiący się padliną i drobnymi zwierzętami'. Marabut to duży afrykański padlinożerca,
spotykany blisko osiedli ludzkich, chroniony przez tubylców. 3. 'miękkie pióro indycze o luźnych, długich promieniach
chorągiewki i cienkiej, twardej stosinie, w górnej części wiotkiej'
fr. marabout z ar. murabit 'pustelnik'

MARASKINO 'likier o charakterystycznym aromacie migdałów, wyrabiany z odmiany gorzkich i kwaśnych wiśni':
Butelka, kieliszek maraskina. Poczęstować ma-raskinem.

wl. maraschino

MARATON l. 'miejscowość w Grecji, oddalona mniej więcej 42 kilometry od Aten, pod którą w 490 r. p.n.e. Grecy
pokonali w bitwie Persów': Legenda głosi, że z placu boju pod Maratonem jeden z żołnierzy został do Aten wysłany
jako posłaniec. Całą drogę biegł w ciężkiej zbroi, znalazłszy się na miejscu, krzyknął: - Zwycięstwo!... i zmarł z
wyczerpania. 2. inaczej: BIEG MARATOŃSKI 'bieg na dystansie 42 195 m': Maraton jest konkurencją olimpijską, jest też
w programie wielu in-

472

MARAZM

MARIHUANA

nych imprez lekkoatletycznych. Popularne biegi maratońskie, w których biorą udział tysiące osób, są też rozgrywane w
wielu miastach świata, m.in. w Londynie, Bostonie i Tokio. 3. 'jakieś działanie, które bardzo długo trwa': W tym
tygodniu kończy się już przedwyborczy maraton. Nocny maraton filmowy.

MARATOŃCZYK 'sportowiec startujący w maratonie':

Jednym z najsłynniejszych maratończyków świata jest Bikila Abbebe z Etiopii, który zwyciężył w maratonie dwukrotnie
na kolejnych igrzyskach olimpijskich (w 1960 i 1964 r.), przebiegając czterdziestodwukilome-trową trasę boso.

gr. Marathon

MARAZM l. 'zastój w jakiejś dziedzinie, bezwład, apatia wynikające z przekonania o niemożności działania':

Przezwyciężyć marazm kulturalny - to nasze zadanie. Pogrążyć się w marazmie. 2. w medycynie 'ogólne wyniszczenie
organizmu, które prowadzi do zmian w korze mózgowej, co powoduje zanik sprawności myślenia i otępienie
umysłowe'

gr. marasmós 'osłabienie, wycieńczenie'

MARCEPAN l. 'masa prażona z drobno zmielonych migdałów, utartych z cukrem; także: wyrób z tej masy': Marcepan
jest używany jako nadzienie i ozdoba do ciast i tortów oraz do wyrobu galanterii cukierniczej. Figurki nowożeńców z
marcepana zdobiły tort. 2. rząd. 'cos bardzo smacznego, frykas, przysmak'

MARCEPANOWY 'zrobiony z marcepana, zawierający marcepan': Marcepanowa czekoladka. Marcepanowy przysmak.

fr. marcepain z wi. marzapane, dawniej w Polsce 'rodzaj placków z migdałów i cukru'

MARCHIA 'w państwie Franków oraz w cesarstwie niemieckim w XI-XII wieku: okręg administracyjny zarządzany przez
margrabiego, dobrze zorganizowany wojskowo, tworzony w celu obrony ziem pogranicznych' : Marchia
Brandenburska włączała w swe granice ziemie zamieszkane przez Słowian połabskich. Marchia Północna. Marchia
Wschodnia. Marchia Nowa.

z dawnego fr. marche 'kraj pograniczny'

MARENGO l. 'zgrzebna wełniana przędza melanżowa, z białych i czarnych lub szarych włókien': Marengo przędzie się
w celu otrzymania tkaniny na płaszcze. 2. 'gruba wełniana tkanina z przędzy szarej lub czarnej, z jaśniejszymi cętkami,
jednostronna albo dwustronna': Marengo to tkanina, z której szyje się kostiumy, płaszcze i garnitury. 3. 'o kolorze:
ciemnoszary, taki jak tkaniny ma-rengo - przymiotnik'

od: Marengo, miasto w północnych Włoszech

MARGIEL w geologii 'jasnoszara skała osadowa, składająca się z węglanów wapnia i magnezu oraz materiału
bezwęglanowego (iłu, piasku, gliny)': Margiel stosowany jest jako surowiec do produkcji cementu i nawozów
sztucznych. Margiel dolomitowy. Pokłady marglu.

MARGLOWAĆ w rolnictwie 'nawozić glebę marglem':

Rolnicy marglują kwaśnie gleby piaszczyste, ponieważ margiel działa odkwaszająco.

MARGLOWY 'taki, który zawiera margiel, obfitujący w margiel': Margiel, przy zawartości ponad 50 procent węglanu
wapnia, przechodzi w wapień marglowy. Gleba marglowa. Iły marglowe.

niem. Mergel

MARGRABIA 'w średniowieczu: zwierzchnik marchii, mający większą niż hrabia władzę wojskową, administracyjną i
sądową; także: tytuł arystokratyczny wyższy od hrabiego oraz osoba nosząca ten tytuł, skrót: margr.':

W państwie frankońskim i średniowiecznych Niemczech margrabia był zwierzchnikiem marchii granicznej. Tytuł
margrabiego. Uprawnienia, władza margrabiego.

MARGRABSTWO l. 'tytuł, godność margrabiego':

Za szczególne zasługi dla króla hrabia mógł otrzymać margrabstwo. 2. 'ziemia należąca do margrabiego, posiadłość,
majątek margrabiego' 3. 'w państwie Franków i w Niemczech średniowiecznych: okręg pograniczny, zorganizowany
wojskowo, podlegający margrabiemu'

MARGRABIOWSKI 'taki, który dotyczy margrabiego':

Tytuł margrabiowski. Majętność margrabiowska. .

niem. Markgraf

MARIAGE BLANC (czytaj: mariaż bla) 'białe małżeństwo - związek małżeński zawarty tylko formalnie, taki, w którym
osoby sobie poślubione nie współżyją ze sobą seksualnie i nie miały zamiaru tego robić już w chwili zawierania
małżeństwa'

fr. mariage blanc 'białe małżeństwo'

MARIASZ l. w grze w karty 'król i dama tego samego koloru w kartach jednego z graczy': Miał mariasza w treflach. 2.
'dawna gra w karty'

odfr. mariage 'małżeństwo'

MARIAŻ l. 'związek jakichś sił politycznych, partii, państw itd., połączenie jakichś dziedzin, np. nauki, techniki': Mariaż
sił prawicy z partią centrum. Mariaż japońskiej i amerykańskiej elektroniki. 2. przestarz. 'małżeństwo': Babcia była
rada mariażowi swego jedynego syna z piękną sąsiadeczką.

odfr. mariage 'małżeństwo'

MARIHUANA 'narkotyk otrzymywany z konopi meksykańskich i brazylijskich, powodujący stan podobny do upojenia
alkoholowego, a następnie halucynacje': Marihuana jest zwykle palona w papierosach i fajkach. Podobnie jak inne,
"twarde" narkotyki, powoduje uzależnienie.

hiszp. marihuana, amer. marijuana, złożenie imion: Maria i Juana

473

MARINA

MARKOWAĆ

MARINA zob. pod hasłem: MARYNISTYKA

MARINES 'oddziały piechoty morskiej, dokonujące desantu z okrętów na brzeg, zwłaszcza tego typu oddziały w armii
Stanów Zjednoczonych; także: żołnierze lub żołnierz należący do tych oddziałów': Służył w marines. Marines czekali na
hasło do ataku. Ranny marines dopłynął do plaży.

ang. marines (liczba mnoga) od: marinę (słowo o ogólniejszym znaczeniu: 'żołnierz służący w marynarce wojennej')

I MARKA l. 'znak, który firma - zazwyczaj dobra i znana - umieszcza na swych wyrobach po to, by je odróżnić od
innych': Reklamuje się tysiące kosmetyków, zawierających ten sam zestaw składników, różniących się tylko
opakowaniem i marką, l.przen. 'gatunek lub wartość jakiegoś wyrobu, oceniane ze względu na solidność firmy, której
znak jest na tym wyrobie': Na naszych drogach przybyło aut najdroższych marek. 3.przen. 'czyjaś opinia u innych': Miał
u nas wszystkich dobrą markę. 4. przestarz. 'znaczek pocztowy'

MARKOWY 'oznaczony marką konkretnej firmy, zwłaszcza dobrej i znanej; także: odznaczający się dobrą, sprawdzoną
jakością': Nasz nauczyciel ma do sprzedania markowe skrzypce Stradivariusa. Markowe dżinsy. Markowy komputer.
Markowe produkty.

niem. Markę, Mark z dawnego niem. marc 'znak, sztaba srebra lub złota z urzędowym znakiem'

II MARKA l. 'jednostka monetarna w Niemczech, równa 100 fenigom, i w Finlandii, równa 100 penni' 2.
'średniowieczna jednostka masy i pieniądza, używana w krajach germańskich i na zachodzie Europy od XI w., oparta
na funcie karolińskim': Odpowiednikiem germańskiej marki była słowiańska grzywna.

niem. Mark

MARKER 'gruby flamaster, wypełniony zwykle tuszem fluoryzującym, robiący szeroki ślad, używany do zaznaczania w
tekście fragmentów przez ich zamalowywanie': Definicje podstawowych pojęć zaznaczała żółtym markerem.

ang. marker

MARKET 'sklep, zwłaszcza większy': (wyraz używany prawie wyłącznie w złożeniach typu: hipermarket, me-gamarket,
minimarket, supermarket}.

UWAGA: używanie tego wyrazu na szyldach nawet małych sklepików jest pretensjonalne jako przejaw snobizmu i
ulegania złudzeniu, że obca nazwa podniesie rangę sklepu.

ang. market, pierwotnie 'targ'

MARKETING 'wszelkie działania przedsiębiorstwa, które mają na celu poznanie, a następnie zaspokojenie potrzeb
odbiorców na jakiś towar lub usługę, a także wywoływanie i kształtowanie potrzeb rynku w jakimś zakresie':
Marketing ma tak ukształtować produkcję lub usługi przedsiębiorstwa, by przyniosły mu one jak największy

zysk. Wybieram się do Moskwy w sprawach marketingu. Powiem wprost: marketing to przemyśliwanie nad tym, jak
maksymalnie wydoić rynek, i potem robienie wszystkiego, żeby to osiągnąć.

MARKETINGOWY 'oparty na marketingu, będący marketingiem': Nie jest to najlepszy pomysł marketingowy.
Proponować usługi marketingowe.

ang. marketing

MARKIER l. 'przy grze w bilard, szachy itp. w lokalu publicznym: pracownik obsługujący graczy, sprawdzający rachunki
w grze': Markier prócz prowadzenia rachunków poszczególnych graczy pilnuje także porządku podczas gry. 2.
'pracownik stoczni zajmujący się znakowaniem materiału przeznaczonego do obróbki, prefa-brykacji lub montażu na
pochylni': Markier sygnuje materiał przeznaczony do obróbki według szablonów i instrukcji technologicznej. 3.
'radiolatamia znajdująca się na trasie samolotu, umożliwiająca załodze określenie pozycji samolotu w przestrzeni
powietrznej' 4. 'narzędzie rolnicze do wyznaczania bruzd przy sadzeniu lub sianiu roślin okopowych': Markier
przypomina grabie o długich, rzadkich zębach osadzonych dwustronnie, co zapewnia równoległość pasów siewnych.

fr. marqueur

MARKIETANKA 'dawniej: wędrowna handlarka towarzysząca wojsku, sprzedająca żołnierzom żywność, napoje i inne
artykuły codziennego użytku': W razie potrzeby markietanki zajmowały się także pielęgnowaniem rannych i naprawą
odzieży.

UWAGA: w przeszłości używano wielu słów, związanych ze sprzedawaniem żołnierzom z obozujących lub
maszerujących oddziałów różnych artykułów: markietan ('karczmarz obozowy'), markietanić, markietański, mar-
kietaństwo itd. Słowo markietanka miało nie najlepsze zabarwienie: między kobietami towarzyszącymi wojsku wiele
było i handlarek, i prostytutek, i takich pań, które trudniły się obiema profesjami.

niem. Marketenderin

MARKIZ 'tytuł arystokratyczny, pośredni między księciem i hrabią, używany zwłaszcza we Francji, również we
Włoszech, Anglii i Hiszpanii; także osoba nosząca ten tytuł': Podczaszyc, mimo równość, wziął tytuł markiza /
Wiadomo, że tytuły przychodzą z Paryża / A natenczas tam w modzie był tytuł markiza. (Mickiewicz)

fr. marquis

MARKOWAĆ l. 'stwarzać pozory czegoś, udawać, że coś się robi, pozorować': Markować pracę, naukę. 2. 'w brydżu:
sygnalizować partnerowi za pomocą ustalonych konwencją wyjść lub zrzutek informacje o wartości własnych kart':
Markować w grze. Markować karty. 3. 'w różnych dyscyplinach sportu: pozorować ruchy lub działania w celu zmylenia
przeciwnika': Zamarkował cios lewą, odskoczył i uderzył prawą.

fr. marquer 'znakować'

474

MARKSIZM

MARSZAŁEK

MARKSIZM 'koncepcja filozoficzna, ekonomiczna i społeczno-polityczna, sformułowana przez Karola Marksa i

Fryderyka Engelsa, głosząca w teorii poznania realizm, w historiozofii - materializm historyczny, w ekonomii - krytykę
gospodarki kapitalistycznej, w programie społeczno-politycznym - walkę klas, dyktaturę proletariatu, rewolucję
społeczną i historyczną konieczność przejścia od kapitalizmu przez socjalizm do komunizmu': Marksizm nawiązywał do
różnych szkół filozoficznych, zwłaszcza do klasycznej ekonomii angielskiej, socjalizmu utopijnego i klasycznej filozofii
niemieckiej.

MARKSISTA 'zwolennik marksizmu, osoba o przekonaniach marksistowskich': Marksiści za filozoficzną podstawę swej
koncepcji uznawali materializm dialektyczny.

MARKSISTOWSKI 'taki, który dotyczy marksizmu, zgodny z zasadami marksizmu, oparty na marksizmie':

Marksistowska teoria prawa i państwa powstała na podstawie materializmu historycznego.

MARKSOWSKI 'taki, który dotyczy poglądów Karola Marksa, odnoszący się do teorii stworzonej przez niego':

Socjalizm marksowski. Marksowska dialektyka.

od nazwiska Karola Marksa, 1818-1883, filozofa i ekonomisty niemieckiego

MARMUR 'twarda skała, składająca się głównie z ziaren kalcytu, o barwie białej, szarej, różowej lub czarnej, używana
najczęściej jako materiał budowlany i rzeźbiarski': Marmur powstaje z przeobrażenia wapienia pod wpływem wysokiej
temperatury i dużego ciśnienia. Marmur kararyjski odmiana marmuru wydobywanego w Karrarze we Włoszech' ()
Marmury kieleckie, marmury Chęcińskie potoczne określenie zbitych, krystalicznych wapieni poprzecinanych żyłkami
kalcytu, dających się polerować, występujących w Górach Świętokrzyskich'

MARMUROWY 'taki, który zrobiony jest z marmuru, wyłożony, ozdobiony marmurem': Marmurowa kolumna.
Marmurowy grobowiec. () Marmurowa choroba kości 'choroba, w której w miejsce istoty gąbczastej kości rozwija się
zbita tkanka kostna, na przekroju kości przypominająca strukturę marmuru'

MARMUREK l. 'kamień używany do ostrzenia delikatniejszych narzędzi': Ostrzyć nóż na marmurku. 2. 'układ deseni i
kolorów przypominający marmur': Marmurek na glazurze. 3. pot. tylko w liczbie mnogiej MARMUR-KI 'spodnie uszyte
z dżinsu farbowanego tak, że wyglądem przypominają marmur': Chodzić w marmur-kach.

MARMURKOWY 'taki, który układem kolorów i deseni naśladuje marmur': () Papier marmurkowy 'papier
introligatorski o deseniu imitującym marmur Szkło marmurkowe 'szkło barwne, w którym barwy rozchodzące się
smugami w różnych kierunkach przypominają żyłkowanie marmuru' () Dżins marmurkowy 'tkanina bawełniana
farbowana tak, że wyglądem przypomina marmur' () Kot marmurkowy 'gatunek kota leśnego występujący w Nepalu,
Indiach, Birmie, Indochinach, Malezji, na Borneo i Sumatrze'

MARMORYZACJA l. 'okładzina stiukowa imitująca marmur, otrzymywana z mieszaniny gipsu albo cementów i proszku
marmurowego': Marmoryzacja pokrywa kolumny nowo wybudowanego kościoła. 2. 'stosowanie do okładzin ścian,
schodów, kolumn materiału imitującego marmur; także naśladowanie żyłkowań marmuru na papierze
introligatorskim, drewnie oraz ceramice'

MARMORYZATOR 'rzemieślnik zajmujący się marmoryzacją'

MARMORYZOWAĆ 'stosować do okładzin ścian, schodów, kolumn materiał imitujący marmur'

lać. marmor z gr. marmaros

MARS l. 'w mitologii rzymskiej: bóg wojny, odpowiednik greckiego Aresa': Mars był ogólnoitalskim bogiem wojny. Jego
pierwotnym wizerunkiem był fetysz w postaci włóczni. Wilk uchodził za święte zwierzę Marsa [...]. (Parandowski) 2.
'czwarta według oddalenia od Słońca planeta Układu Słonecznego': Załogowy lot na Marsa pozostaje wciąż w sferze
projektów. 3. 'zmarszczone brwi jako wyraz niezadowolenia; groźna, zasępiona mina': Mars na twarzy ojca nie wróżył
nic dobrego.
MARSOWY 'o wyrazie twarzy: taki, który jest wyrazem niezadowolenia, groźny, posępny': Marsowa mina pułkownika.

MARSJANIN '(hipotetyczna) inteligentna istota zamieszkująca na Marsie, przybysz z Marsa': W 1938 r. niezwykle
sugestywna audycja radiowa, w której przedstawiano najazd Marsjan na Ziemię, wywołała panikę w całych Stanach
Zjednoczonych.

lać. Mars

MARSZAŁEK l. 'najwyższy stopień wojskowy w armiach niektórych państw; także: osoba mająca ten stopień':
Pierwszym marszałkiem odrodzonej po okresie zaborów Polski był Józef Piłsudski. 2. 'przewodniczący sejmu lub
senatu': W Polsce marszałków sejmu i senatu wybierają spośród siebie posłowie i senatorowie na okres kadencji
parlamentu. 3. 'w średniowiecznej Polsce najwyższy urzędnik dworski; później wysoki urzędnik państwowy o bardzo
szerokich kompetencjach': W dawnej Polsce marszałek zarządzał dworem monarszym, pilnował porządku i
ceremoniału dworskiego.

MARSZAŁKOWSKI l. 'związany z marszałkiem - oficerem mającym najwyższy stopień wojskowy lub związany z tym
stopniem': Buława marszałkowska jest oznaką władzy marszałka. 2. 'związany z marszałkiem -przewodniczącym sejmu
lub senatu': Symbolem uprawnień marszałka jest laska marszałkowska. Porządku w budynku parlamentu pilnuje straż
marszałkowska. 3. 'związany z marszałkiem - najwyższym urzędnikiem dworskim': () Artykuły marszałkowskie 'przepisy
policyjne i sądowe obowiązujące w dawnej Polsce w miejscu pobytu króla, nad bezpieczeństwem którego czuwał
marszałek' (> Sądy marszałkowskie 'sądy sprawowane przez

475

MARSZAND

MASA

marszałka wielkiego koronnego z dobranymi asesorami podczas pobytu króla w jakimś mieście': Sądy marszałkowskie
rozstrzygały w sprawach karnych oraz w sprawach o naruszenie bezpieczeństwa i spokoju w miejscu pobytu króla.

czes. marsalek z dawnego niem.

MARSZAND 'osoba zajmująca się handlem dziełami sztuki, głównie obrazami': Niekiedy marszand jest także
mecenasem sztuki. Paryscy marszandzi nie ocenili zrazu zbyt wysoko jego obrazów.

fr. marchand

MARTEN inaczej: PIEC MARTENOWSKI w hutnictwie 'piec płomienny służący do wytopu stali z surówki z dodatkiem
złomu stalowego': Stosowane niegdyś powszechnie marteny z czasem zostały wyparte przez piece elektryczne.

MARTENOWSKI 'związany z martenem': Proces mar-tenowski. Stal martenowska.

od nazwiska Pierre'a E. Martina, 1824-1915, metalurga i wynalazcy francuskiego

MARTYROLOGIA 'wielkie cierpienia, zwłaszcza cierpienia jakiegoś narodu lub grupy ludzi': Martyrologia polskich dzieci
w czasie okupacji hitlerowskiej. Martyrologia Polaków w stalinowskich łagrach.

MARTYROLOGICZNY 'związany z martyrologią':

Martyrologiczne dzieje narodu.

MARTYROLOGIUM 'katolicka księga liturgiczna, zawierająca katalog męczenników z opisami ich męczeństwa, ułożony
według miesięcy i dni'

MARTYRIUM l. książk. 'czyjeś męczeństwo, zwłaszcza w przenośni (często żartobliwej)': Małżeństwo było jego
martyrium. 2. 'kościółek lub kaplica poświęcone męczennikowi, często zawierające pamiątki jego męczeństwa':
Martyna są charakterystyczne dla architektury wczesnochrześcijańskiej. fr. martyrologie od gr. martys, dopełniacz:
martyros 'męczennik'

MARUDER l. 'żołnierz, który na wojnie samowolnie odłącza się od oddziału, np. idąc wolniej, zwykle po to, by rabować
ludność cywilną': Za oddziałami liniowymi wlokły się grupy uzbrojonych maruderów, napadających nocami na wsie.
l.przen. 'osoba niepunktual-na lub powolna i przez to opóźniająca działanie innych, maruda': Mijał już dobry
kwadrans, odkąd cała drużyna czekała na dwóch maruderów, którzy nie potrafili na czas zwinąć namiotów i spakować
plecaków.

fr. maraudeur

MARY l. 'nosze, na których umieszcza się zwłoki ludzkie;

także podest, podwyższenie, na którym ustawia się trumnę': Leżeć na marach. 2. 'trumna ze zwłokami ustawiona na
podwyższeniu'

z dawnego czes. (i)mary 'nosze, nosidła', od: imati 'brać, podnosić'

MARYNATA l. 'mięso, ryby, grzyby lub warzywa zaprawione odpowiednio przygotowaną zalewą octową z dodatkiem
korzeni i przypraw smakowych': Marynata może być dodatkiem do głównych posiłków lub przekąską. 2. 'roztwór
wodny otrzymywany z octu i przypraw smakowych': Ostra marynata. Grzybki w marynacie. Zalać warzywa marynatą.

MARYNOWAĆ l. 'konserwować przetwory mięsne, rybne, owocowe, warzywne w zalewie octowej': Marynować
mięso, ryby. 2. pot. 'przechowywać długo jakąś rzecz, nie robiąc z niej użytku': A co to, marynujesz ten sweter czy co?
Nigdy cię w nim nie widziałem.

fr. marinade

MARYNISTYKA 'twórczość artystyczna z dziedziny malarstwa lub literatury, której tematem jest morze, statki, bitwy i
wyprawy morskie itd.'

MARYNISTA 'artysta, zwłaszcza malarz lub pisarz, podejmujący w swych dziełach tematykę morską': Jednym z
czołowych pisarzy marynistów był Teodor Józef K-on-rad Korzeniowski, który zasłynął na świecie jako Joseph Conrad.

MARYNISTYCZNY 'taki, który związany jest z twórczością marynisty i z marynizmem'

MARINA l. 'obraz o tematyce morskiej': Marina może przedstawiać np. widok portu, nabrzeże, morze z łodziami lub
okrętami, niekiedy bitwę morską. 2. w żeglarstwie 'przystań jachtowa, zwykle prywatna; port niewielkich jednostek
żaglowych'

MARYNIZM 'tematyka morska w sztukach plastycznych, literaturze i filmie': Jednym z badaczy marynizmu w
literaturze staropolskiej jest Edmund Kolarski.

lać. marinus 'morski'

MARŻA 'część ceny towaru, która jest różnicą między ceną, po jakiej ten towar jest sprzedawany, a ceną po jakiej
został przez sprzedającego zakupiony (jeżeli nie uwzględnić podatku VAT)': Marża pokrywa sprzedającemu koszty
działalności handlowej oraz stanowi jego zysk. W praktyce marża to wyższy lub niższy narzut na cenę, po której
handlowiec sam kupuje towar. <) Marża detaliczna 'różnica między detaliczną a hurtową ceną towaru': W tym sklepie
marża detaliczna jest wyjątkowo wysoka - w przypadku niektórych towarów przekracza 40%.

fr. marge od łac. margo 'krawędź, margines'

MASA l. 'bezkształtna, nieforemna substancja, powstała ze zmieszania rozdrobnionych składników; także zastygła,
stała substancja, której można nadać dowolny kształt': Masa asfaltowa, ceramiczna, papiernicza. Masy plastyczne. 2.
'ogromna, znaczna ilość czegoś, także wielka liczba ludzi, tłum': Masa powietrzna, wodna. O Masa spadkowa w prawie
'majątek przypadający po śmierci jego właściciela spadkobiercom' () Masa upadłościowa w prawie 'majątek, mienie
niewypłacalnego lub zmarłego dłużnika, podlegające podziałowi między wierzycieli' 3. zwykle w liczbie mnogiej: MASY
pot. 'ogół ludzi powiązanych ze sobą określonymi

476

MASAŻ

MASKA

cechami, np. pochodzeniem, rodzajem wykonywanej pracy': Masy chłopskie, ludowe. Masy żołnierskie, członkowskie.
(> Ciemna masa pot. 'człowiek niewykształcony, zacofany' 4. w fizyce i chemii 'cecha obiektów fizycznych, określająca
ich bezwładność i oddziaływanie grawitacyjne' () Masa atomowa 'względna masa atomu określonego pierwiastka
chemicznego, obliczona w stosunku jeden do dwunastu masy izotopu węgla, przyjętej za atomową jednostkę masy;
ciężar atomowy' () Masa cząsteczkowa 'suma mas atomowych pierwiastków chemicznych tworzących cząsteczkę' O
Masa krytyczna 'graniczna minimalna ilość materiału rozszczepialnego, po której przekroczeniu jest możliwy rozwój
jądrowych reakcji łańcuchowych': Wielkość masy krytycznej uzależniona jest od rodzaju materiału rozszczepialnego i
od jego czystości. Masa spoczynkowa 'masa ciała pozostającego w spoczynku względem danego układu odniesienia' O
Masa właściwa 'masa jednostki objętości danego ciała; gęstość' 5. w elektrotechnice 'zespół złączonych ze sobą
metalowych elementów, które normalnie nie pozostają pod napięciem i są połączone z obudową lub podstawą':

Podłączyć coś do masy. Zewrzeć plus z masą. 6. 'duży obiekt lub kilka obiektów dużych rozmiarów, widzianych
niewyraźnie, np. z oddali; wielka, potężna bryła czegoś'. Masa samolotu, statku. Ujrzeć masę bloku, budynku.

MASOWY l. 'taki, który obejmuje wielką liczbę jednostek, elementów': O Broń masowej zagłady 'nowoczesna broń o
sile niszczycielskiej, której skutków działania nie da się ograniczyć do ściśle określonych obiektów wojskowych': Broń
masowej zagłady, do której należy broń jądrowa, chemiczna i biologiczna, powoduje zniszczenie środowiska
naturalnego, śmierć i kalectwo mas ludzi. (> Środki masowego przekazu 'środki służące do przekazywania informacji
możliwie dużej liczbie odbiorców, przede wszystkim: prasa, radio, telewizja, intemet' 2. 'taki, który jest przeznaczony
dla ogółu ludzi powiązanych ze sobą określonymi celami': <) Kultura masowa 'kultura charakteryzująca współczesne
społeczeństwa, oparta na wysokiej randze środków masowego przekazu, przeznaczona dla rozproszonej, bardzo
licznej i zróżnicowanej publiczności': Kultura masowa jest zwykle synonimem kultury popularnej, o małych
wartościach artystycznych. 3. w chemii 'taki, który dotyczy masy jako wielkości fizycznej, związany z grawitacją': <)
Liczba masowa 'liczba równa sumie protonów i neutronów, zawartych w jądrze atomu': Różne izotopy tego samego
pierwiastka mają różną liczbę masową.

MASOWIEC 'statek przeznaczony do transportu wielkich ładunków, przewożący towary, które nie są zapakowane i
posortowane': Masowce służą do przewozu rudy, węgla, zboża, nasypywanych wprost do ładowni.

MASÓWKA l. 'otwarte zebranie, w którym zakłada się udział osób zainteresowanych, albo spotkanie, w którym bierze
udział większa liczba ludzi': Robotnicy zamykanego zakładu wzięli udział w masowce. 2. pot. 'produkcja masowa
obliczona na wytworzenie dużej liczby tanich towarów; także taki towar i handel nim'
tac. massa 'bryła'

MASAŻ 'oklepywanie, rozcieranie i ugniatanie ciała albo jakiejś jego części w celach leczniczych, kosmetycznych lub
innych, zwykle rękami lub specjalnym aparatem': () Masaż serca w medycynie 'zabieg, którego celem jest
przywrócenie akcji serca' () Masaż kosmetyczny 'zabieg, którego celem jest przywrócenie lub podtrzymywanie
młodego wyglądu skóry, jej sprężystości i jędmości' () Masaż erotyczny 'masaż, którego celem jest pobudzenie
seksualne jakiejś osoby': Pod przykrywką salonów masażu erotycznego działają nielegalne w Polsce domy publiczne,
świadczące różnorakie usługi seksualne.

MASAŻYSTA 'specjalista od wykonywania masażu'

MASAŻER 'przyrząd służący do wykonywania masażu, zwłaszcza samodzielnego': Poręczny masażer.

MASOWAĆ 'robić masaż, rozcierać, ugniatać, oklepy-wać itp. ciało w jakimś celu, np. dla lepszego ukrwienia i
odżywienia tkanek'

fr. massage

MASCARA (czytaj: maskara) 'tusz do rzęs': Mascarę nanosi się na rzęsy cienką, spiralną szczoteczką.

hiszp. mascara 'maska'

MASER 'urządzenie emitujące strumień promieniowania elektromagnetycznego w zakresie mikrofalowym': Maser

znajduje zastosowanie w technice wojskowej, m.in. w radiolokacji, telekomunikacji i łączności satelitarnej.

skr. od ang. M(icrowave) A(mplification by) S(timulated) E(mis-sion) of R(adiation) 'wzmacnianie mikrofal za pomocą
wymuszonej emisji promieniowania'

MASKA l. 'osłona twarzy lub jej części z otworami na oczy' 2. 'zasłona na twarz w kształcie ludzkiej twarzy, pyska
zwierzęcia, głowy ptaka lub głowy jakiegoś potwora': Maski używane były głównie w teatrze starożytnym, w komedii
dell'arte i w obrzędach ludowych. 3. przen. 'twarz nieruchoma, zastygła w jakimś grymasie':

Swój żal ukrywał pod maską obojętności. 4. 'osoba z maską na twarzy (zwykle w przebraniu), będąca uczestnikiem
balu maskowego': Maski utworzyły tańczący korowód. 5. 'odlew twarzy ludzkiej wykonany z gipsu lub wosku': Maska
pośmiertna. 6. 'ochronna lub izolująca osłona twarzy używana podczas pracy w niektórych zawodach lub w sporcie':
Maska spawalnicza. Maska szermierza. Q Maska przeciwgazowa 'maska wykonana z gumy i połączona z filtrem
wdychanego powietrza, która po założeniu szczelnie przylega do twarzy, chroniąc drogi oddechowe i oczy przed
środkami trującymi, promieniotwórczymi itp.' () Maska chirurgiczna 'osłona na nos i usta zrobiona z kilku warstw gazy,
używana podczas operacji przez lekarzy i pielęgniarki w celu zapewnienia warunków aseptycznych' 7. 'zewnętrzna
pokrywa silnika samochodu': Otworzył-maskę i zaczął oglądać silnik. S. pot. 'twarz': Dostać w maskę. Uderzyć kogoś w
maskę. 8. w wojskowości 'naturalna lub sztuczna zasłona stanowisk wojskowych': Maskami naturalnymi mogą być
nasypy ziemne, a także gaje i pa-

477

MASKOTKA

MASONERIA

górki. 9. w śpiewie, śród. 'przednia, twarda część podniebienia': Opierać głos na masce.
MASECZKA l. 'preparat kosmetyczny, który nakłada się na określone części twarzy i szyi w celu nadania jędrnego i
zdrowego wyglądu skórze': W gabinecie kosmetycznym można skorzystać z maseczki ogórkowej, oczyszczającej,
regenerującej i relaksującej. 2. 'kobieta z maską na twarzy (zwykle w przebraniu), będąca uczestnikiem balu
maskowego'

MASKARADA l. 'zabawa, podczas której uczestnicy występują w specjalnie przygotowanych kostiumach, maskach':
Wielka, huczna, karnawałowa maskarada. 2. pot. 'śmieszna, niedorzeczna sytuacja, nienaturalne zachowanie się':
Robić, odstawiać maskaradę.

MASKOWAĆ l. 'zakrywać, zasłaniać coś w taki sposób, by uczynić niewidzialnym lub trudno zauważalnym': Maskować
pułapkę. Maskować stanowiska wojskowe. <) Powieść maskująca w nauce o literaturze 'powieść, w której zdarzenia i
postacie przedstawione są pod zmienionymi nazwami, jednak dają się odczytać, rozszyfrować; powieść z kluczem' 2.
'kryć emocje, zamiary, taić coś, nie wydawać się z czymś': Maskować strach, lęk, głupotę.

MASKOWY 'taki, który ma związek z maską': <) Bal maskowy 'zabawa, podczas której uczestnicy występują w
specjalnie przygotowanych kostiumach, maskach'

fr. masque

MASKOTKA l. 'mała zabawka dziecięca, najczęściej mająca zwierzęcą postać': Ania ma setki pluszowych maskotek. 2.
'przedmiot, rzadziej osoba, którą uważa się za przynoszącą szczęście; amulet': Podarować komuś maskotkę. Mówił, że
jest jego maskotką, a wszyscy uważali, że jest jego kochanką; dla żony nie miało to znaczenia - postanowiła ją usunąć z
jego życia.

fr. mascotte

MASKULINIZACJA l. 'opanowywanie jakiej ś dziedziny życia albo jakiegoś zawodu przez mężczyzn; poddawanie czegoś
wpływowi mężczyzn': Często mówi się o maskulinizacji niektórych kierunków studiów na politechnice, np. budowy
maszyn ciężkich, oraz o feminizacji niektórych kierunków studiów humanistycznych, np. pedagogiki i polonistyki. 2. w
biologii 'wystąpienie u kobiety lub samicy jakiegoś gatunku zwierząt - cech męskich': Maskulinizację można wywołać
przeszczepiając zwierzęciu gonady lub wstrzykując substancje hormonalne.

MASKULINIZOWAĆ 'sprawiać, że mężczyźni opanowują jakąś dziedzinę życia lub jakiś zawód; poddawać maskulinizacji
albo doprowadzać do niej': Do najbardziej zmaskulinizowanych obecnie zawodów należą m.in. te, które wymagają
dużej siły fizycznej, oraz te, które wiążą się z pracą w bardzo trudnych warunkach, np. zawód górnika (dołowego),
hutnika (zatrudnionego w dziale produkcji).

fr. masculiniser od łac. masculinus 'męski'

MASKULINUM w językoznawstwie 'rodzaj męski; także:

wyraz lub forma rodzaju żeńskiego, skrót: m': W tym słowniku po rzeczownikach męskich znajdujemy skrót:

m, po nijakich: n, po żeńskich: f. Słowo opus to neutrum, a nie -jak sądzi wiele osób - maskulinum, mówimy: to opus,
opus dziesiąte.

lać. masculinum (genus) 'męski (rodzaj)'

MASOCHIZM l. pot. 'znajdowanie przyjemności w przykrych doznaniach (wyraz używany często z odcieniem żartu)':
Nie mogła zrozumieć jego masochizmu: bieg o siódmej rano, a potem jeszcze zimny prysznic? 2. w psychologii
'zboczenie seksualne, polegające na doznawaniu przyjemności i rozkoszy w sytuacjach związanych z upokarzaniem się
oraz fizycznym bólem': Masochizm, podobnie jak sadyzm, przekraczają granice seksualności człowieka, wiążą się z
osobowością, ujawniają bardzo złożone i różnorodne źródła swego rozwoju. Wielu badaczy skłoniły do rozważań co do
istoty kultury, natury, cywilizacji. (Lew-Starowicz)
MASOCHISTA l. pot. 'osoba, która znajduje przyjemność w przykrych doznaniach': Uważała, że tylko masochista może
bezustannie przypisywać sobie wszystkie winy i grzechy, tak jak on to robił. 2. w psychologii 'osoba doznająca
przyjemności seksualnej w sytuacjach związanych z upokarzaniem się lub bólem fizycznym':

Reklamowało się berlińskie studio dominacji, w którym masochiści mogą poddać się fachowej "opiece" swej pani,
wyposażonej w pejcz, kajdanki oraz mającej stosowną wiedzę o ich potrzebach.

MASOCHISTYCZNY l. pot. 'związany z masochizmem - doznawaniem przyjemności w przykrych doznaniach':

Masochistyczna przyjemność - dwugodzinny trening w deszczu. 2. w psychologii 'związany z masochizmem -
zboczeniem seksualnym': Do masochistycznych zachowań należą m.in. prowokowanie partnera do niezadowolenia,
agresji i zachowań sadystycznych. Często masochistyczne potrzeby ograniczają się do fantazji erotycznych, np. o tym,
że się jest gwałconą.

niem. Masochismus od nazwiska Leopolda Sacher-Masocha (1835-1895), pisarza austriackiego, przedstawiającego w

swych utworach typ dominującej, silnej kobiety (często ze szpicrutą w ręku) oraz podporządkowanego jej mężczyzny

MASONERIA inaczej: WOLNOMULARSTWO 'tajne stowarzyszenie międzynarodowe, zrzeszające głównie ludzi z

wyższych warstw społecznych, stawiające sobie za cel zbratanie ludzi na świecie i moralne doskonalenie człowieka,
szerzące światopogląd deistyczny i antykle-rykalny, nawiązujący do oświeconego racjonalizmu':

Masoneria powstała w XVIII w. w Londynie, stąd szybko rozpowszechniła się po Europie. Masoneria szerzyła
postępowe idee, związane z duchem oświecenia. Masoneria była wielokrotnie potępiana przez papieży, w XX w.
stanowisko Kościoła wobec ruchu wolnomularskiego zostało złagodzone.

MASON inaczej: WOLNOMULARZ 'osoba należąca do masonerii': Masonami byli m.in. król Stanisław August
Poniatowski, Aleksander Fredro, Gabriel Narutowicz i Antoni Słonimski.

478

MASS MEDIA albo I MEDIA

MATA

MASOŃSKI inaczej: WOLNOMULARSKI 'związany z masonerią': Masońska symbolika - kielnia, pion, fartuszek i
rękawice - nawiązuje do bractw średniowiecznych murarzy angielskich, z których wywodzi się masoneria. O Loża
masońska zob. pod hasłem: LOŻA

ang. masonry 'masoneria' lub 'robota murarska, kamieniarska'

MASS MEDIA albo I MEDIA 'środki upowszechniania informacji, środki społecznego przekazu, przede wszystkim
telewizja, radio i prasa': Od mass mediów w demokracjach zależy wiele. Na początku wieku pojawiły się nowe media -
płyty i radio. Uczyniło to z niego bodajże pierwszego idola mass mediów.

MEDIALNY 'dotyczący mediów, związany z nimi, pochodzący z nich': Medialna wpadka kanclerza: rozmawiał w radiu z
fikcyjnym prezydentem i nie spostrzegł podstępu.

FAKT MEDIALNY zob. pod hasłem: FAKT ang. mass media

MASTABA 'grobowiec przeznaczony dla egipskiego dostojnika, zbudowany na planie prostokąta': Mastaba składa się z
części nadziemnej o formie trapezu i podziemnej komory grobowej, połączonej pionowym szybem z częścią
nadziemną.
ar. mastaba(h) 'ława kamienna'

MASTURBACJA 'pobudzanie własnych narządów płciowych (lub rzadziej: narządów partnera), rękami albo jakimś
przedmiotem, aby osiągnąć podniecenie seksualne i orgazm': Masturbacja to jedna z form zaspokajania popędu
płciowego.

MASTURBOWAĆ 'pobudzać narządy partnera w każdy sposób z wyłączeniem stosunku płciowego, by osiągnął
podniecenie i orgazm': Dziewczyny wykonujące taniec erotyczny oferowały panom "masaż erotyczny", w
rzeczywistości polegający na masturbowaniu ich.

MASTURBOWAĆ SIĘ 'pobudzać własne narządy płciowe, by osiągnąć podniecenie i orgazm'

fr. masturbation z fac. masturbatio

MASYW l. w geologii 'obszar górski, słabo rozczłonkowany, oddzielony od sąsiednich gór głębokimi dolinami lub
przełęczami': Masywy górskie utworzone są głównie ze skał magmowych i niektórych skał osadowych. 2. 'duży obiekt
lub kilka obiektów zajmujących dużo miejsca w przestrzeni': Masyw lodowca. 3. w technice 'pierścień gumowy
zamocowany na stałe na obręczy koła jezdnego; ogumienie pełne'

MASYWNY l. 'zbudowany z dużych i ciężkich elementów; mający mocną, solidną konstrukcję': Masywna budowla.
Masywne fundamenty. 2. 'taki, który ma krępą, silną budowę ciała; taki, który jest silnie zbudowany':

Masywna sylwetka. 3. 'taki, który jest wypełniony wewnątrz; pełny, lity': Masywne ogumienie. niem. Massiv, ang., fr.
massifod łac. massa 'bryła'

MASZKARA l. 'człowiek budzący swoim wyglądem obrzydzenie lub inna odpychająca istota': Wyglądać jak maszkara.
Zląc się maszkary. 2. w architekturze 'element dekoracyjny przedstawiający zwierzęcą lub ludzką głowę w
groteskowym ujęciu, to samo, co maszkaron': Maszkary o nienaturalnych rysach twarzy i wielkich fryzurach. 3.
przestarz. 'maska' 4. inaczej: MASZ-KARADA 'bal maskowy': Była to maszkarada, zapustna swawola / Po której miał
przyjść wkrótce wielki post - niewola. (Mickiewicz)

MASZKARON albo MASZKARA (w 2. znaczeniu) w architekturze 'element dekoracyjny, przedstawiający zwierzęcą lub
ludzką głowę w groteskowym ujęciu': Maszkarony stosowane były w rzeźbie architektonicznej w gotyku, renesansie i
baroku. Maszkarony z katedry Notre Damę.

hiszp. mascara z ar. maskhara

MAŚLACZ 'słodkie albo półwytrawne wino węgierskie':

Maślacz powstaje przez zalanie osadu pozostałego z lepszych gatunków win tokaj skich drugorzędnym gatunkiem
wina tokąjskiego.

węg. masias

I MAT 'brak połysku, a także niewypolerowana, pozbawiona połysku powierzchnia': Mat papieru, skóry.

MATOWAĆ 'pozbawiać połysku powierzchnię przedmiotów': Matować ścianki mebli'

MATOWY l. 'taki, który cechuje się słabym połyskiem, lub taki, który nie ma połysku, nie lśni': Matowy jedwab.
Matowy papier fotograficzny. 2. 'taki, który jest nieprzezroczysty, słabo przepuszcza światło': Matowe szyby. Matowa
żarówka.

niem. matt
II MAT l. 'w szachach: rozstrzygająca o zwycięstwie pozycja, w której zaatakowany król jest pod biciem i nie ma
możliwości wycofania się spod niego ani żadnej zasłony': Dać mata. Dostać mata. l.przen. 'sytuacja bez wyj ścia, w
której należy się poddać': Kochanka dała mu mata: przesłała żonie listy i zdjęcia, niedwuznacznie wskazujące na
zdradę.

MATOWAĆ 'dawać mata': Zamalował przeciwnika dwoma gońcami.

MATOWY 'taki, który dotyczy mata'. Kombinacja matowa.

ar. mat 'umarł'

III MAT 'najniższy stopień podopficerski w marynarce wojennej; także: marynarz mający ten stopień': Mat to
odpowiednik kaprala w wojskach lądowych.

niem. Maat

MATA l. 'gruba plecionka ze słomy, trzciny, trawy morskiej lub liści palmowych, służąca do przykrywania podłóg,
inspektów, do okrywania ścian, przykrywania towaru, stosowana też w celach leczniczych': Kantala to

479

MATADOR

MATRYCA

twarde włókno z agawy używane do wyrobu mat. 2. 'rodzaj grubego, miękkiego nakrycia, wyściełającego podłogę, na
którym odbywają się niektóre ćwiczenia i walki sportowe': Walki dżudoków i zapaśników rozgrywane są na matach.

lać. matta

MATADOR 'główny toreador, zapaśnik korridy, którego zadaniem jest zabicie byka': Matador zadaje bykowi śmiertelny
cios szpadą.

hiszp. matador 'zabójca'

MATERIALIZACJA 'przybieranie przez coś materialnych, realnych kształtów; urzeczywistnianie się, stawanie się czymś
konkretnym': Materializacja idei. Materializacja czyichś planów.

MATERIALIZOWAC l. 'czynić coś materialnym, rzeczywistym, konkretnym; powodować materializację czegoś':

Materializować pojęcia, idee, myśli. 2. rząd. 'czynić coś ściśle związanym z korzyściami materialnymi': Materializować i
komercjalizować twórczość artystyczną.

fr. materialisation

MATERIALIZM l. pot. 'postawa życiowa polegająca na kierowaniu się przede wszystkim korzyściami materialnymi, nie
zaś wartościami duchowymi': Znane zestawienie "być lub mieć" wyraża opozycję idealizmu, rozumianego tutaj jako
dążenie do samorealizacji, i materializmu. 2. 'kierunek filozoficzny, głoszący, że realnie istnieje tylko materia, zaś
świadomość i wytwory ducha sąjedyniejej funkcjami': Zasadnicza teza materializmu, jego teoria bytu, brzmi: świat jest
w całości materialny. Albo, mówiąc nieco inaczej: jedyną pierwotną i samoistną postacią bytu jest materia, nie zaś
duch. Materializm Marksowski nie zaprzeczał, że istnieje duch, ale twierdził, że istnieje tylko w związku z ciałem, że
jest wynikiem rozwoju materii, a nie bytem pierwotnym, samoistnym, od materii niezależnym. (Tatarkiewicz)
MATERIALISTA l. pot. 'osoba kierująca się w życiu przede wszystkim korzyściami materialnymi': Uważał, że ludzie są
materialistami tylko w pewnej części, do pewnego stopnia - pieniądze są rzeczywiście dla nich ważne, ale często
ważniejsza jest np. rodzina lub udane, sensowne życie. 2. 'zwolennik materializmu - kierunku w filozofii':
Materialistami byli m.in.: stoicy i epikurejczycy, Feuerbach, Engels i Marks.

MATERIALISTYCZNY l. pot. 'związany z materializmem - postawą życiową': Czy to prawda, że kobiety mają bardziej
materialistyczne podejście do życia? 2. 'związany z materializmem - kierunkiem w filozofii': Materiali-styczny
światopogląd. Materialistyczne koncepcje.

fr. materialisme od łac. materia

MATIAS albo MATIES 'bardzo tłusty i delikatny w smaku gatunek śledzia solonego': Matiasy są poławiane przed
pierwszym tarłem u wschodnich wybrzeży Szkocji i Wysp Szetlandzkich.

hol. maatjes(-haring)

MATRIARCHAT l. inaczej: USTRÓJ MATRIARCHAL-

NY w historii i etnografii 'ustrój rodowy, w którym władza nad rodem należała do kobiety, matki wielu członków rodu':
Niektórzy badacze kwestionuj ą wy stepowanie matriarchatu jako pewnej fazy rozwoju społeczeństw. 2. inaczej:
MATRIARCHALIZM 'dominująca pozycja matki w rodzinie (współcześnie)': U niej w rodzinie jest prawdziwy
matriarchat, wszystkim rządzi matka, a ojciec - pantoflarz, pyta ją nawet o to, czy może wieczorem przeczytać gazetę.

MATRIARCHALNY 'związany z ustrojem matriarchal-nym lub matriarchalizmem': Matriarchalna i patriarchal-na faza

rozwoju. Matriarchalna rodzina.

niem. Matriarchat od łac. muter 'matka' i gr. arche' 'władza'

MATRIOSZKA 'drewniana lalka pomalowana zazwyczaj we wzór ludowego stroju rosyjskiego, ze wstawionymi w nią
(jedna w drugą) identycznymi lalkami coraz mniejszych rozmiarów'

roś. matrioszka

MATRONA l. żart. 'starsza lub niemłodo wyglądająca kobieta, stateczna, godna szacunku'. Litania ku czci P.T. matrony
krakowskiej. (Boy-Żeleński) 2. 'w starożytnym Rzymie: zamężna kobieta, która ze względu na swoje przykładne
zachowanie i wysokie stanowisko społeczne cieszyła się ogólnym poważaniem'

lać. matrona

MATRYCA l. w informatyce 'układ logiczny takich samych elementów, przedstawiony w postaci tablicy (siatki)' 2. w
biochemii 'pojedynczy łańcuch DNA lub RNA, na którym właściwe polimery syntetyzują odpowiednie łańcuchy DNA i
RNA': Dane genetyczne powielane na matrycy są przekazywane do potomnych organizmów lub komórek. 3. -w
poligrafii 'wklęsła forma metalowa służąca do odlewania pojedynczych czcionek, składu czcionkowego albo składu
wierszowego': Metalowa matryca. Odlewać czcionki w matrycy. 4. w poligrafii 'forma z kartonu, tworzywa sztucznego,
wosku lub blachy ołowianej, odciśnięta ze złożonej kolumny drukarskiej': Matryca służy do sporządzania odlewów
stereotypowych. 5. w poligrafii 'klisza używana w powielaczach' 6. w technice 'forma kuźnicza wykorzystywana
podczas tłoczenia różnych przedmiotów': Matryca zwykle składa się z dwóch bloków z formami o kształcie
odkuwanych w nich przedmiotów.

UWAGA: dawne znaczenie słowa matryca, które jest podstawą wszystkich wyżej wymienionych specjalistycznych
znaczeń to 'forma przedmiotu, w której jest on odlewany lub za pomocą której jest wytłaczany'
MATRYCOWAĆ l. w poligrafii 'wykonywać stereotypową matrycę w celu zachowania złożonego tekstu w postaci
negatywu formy drukarskiej': Matrycować skład książki. 2. -w technice 'sporządzać odkuwki w matrycach; nadawać
kształt przedmiotom, wykorzystując matrycę'

480

MATRYMONIALNY

I MECENAS

MATRYCOWNIA 'część zakładu, w której wykonuje się formy do tłoczarek': Pracować w matrycowni. Zakładowa
matrycownia.

fr. matrice z łac. matrix, dopełniacz: matricis 'macica'

MATRYMONIALNY 'związany z małżeństwem, mający na celu małżeństwo, służący zawieraniu małżeństw':

Zdradził zupełnie zaskoczonym rodzicom swe plany matrymonialne. W biurze matrymonialnym czekają na państwa
setki ofert z kraju i zagranicy.

lać. matrimonialis od: matrimonium 'małżeństwo'

MATURA l. 'egzamin kończący naukę w szkole średniej;

egzamin dojrzałości': Podchodzić do matury. Zostać dopuszczonym do matury. Zdać maturę. 2. 'świadectwo, dyplom
ukończenia szkoły średniej, otrzymane po zdaniu egzaminu maturalnego, upoważniające do ubiegania się o przyjęcie
na wyższą uczelnię': Maturę odebrała z rąk ministra.

MATURZYSTA 'osoba, która zdała lub zdaje maturę;

abiturient'

MATURALNY 'związany z maturą': <) Egzamin maturalny 'egzamin kończący naukę w szkole średniej; egzamin
dojrzałości' () Świadectwo maturalne 'świadectwo, dyplom ukończenia szkoły średniej, otrzymane po zdaniu egzaminu
maturalnego, upoważniające do ubiegania się o przyjęcie na wyższą uczelnię': W nieodległej przyszłości świadectwo
maturalne będzie dokumentem upoważniającym do wstępu na wyższą uczelnie, tak jak to już obecnie jest w wielu
krajach na Zachodzie.

niem. Matur (obecnie przestarzałe) od łac. maturus 'dojrzały'

MATURACJA w technice 'dojrzewanie produktów spożywczych, np. win, serów, zachodzące samoistnie pod wpływem
enzymów, w wyniku czego produkt uzyskuje lepsze cechy': Maturacja to proces mający charakter powolnych
przemian enzymatycznych w odpowiedniej temperaturze i wilgotności powietrza oraz przy udziale
charakterystycznych dla danego produktu drobnoustrojów.

fr. maturation od łac. maturus 'dojrzały'

MATUZALEM l. 'w Biblii: patriarcha, który miał żyć 969 lat' 2. przen. 'człowiek bardzo stary': Ten matuzalem tutejszej
społeczności dobrze pamięta pobyt w miasteczku cara Mikołaja II i chętnie o tym opowiada, dodając coraz nowe
szczegóły.
MATUZALEMOWY 'taki, jak Matuzalem; stary, długowieczny': () Wiek matuzalemowy 'sędziwy wiek' () Lata
matuzalemowe 'lata późnej starości' <) Gen matuzalemowy w genetyce 'gen odkryty u niektórych osobników muszki
kwiatowej, przedłużający im długość życia o 35%'

hebr. Mathuszalach

MAUZOLEUM l. 'wielki grobowiec Mauzolosa, władcy K-arii (kraina w dzisiejszej Turcji), zbudowany w IV w. p.n.e.':
Mauzoleum zaliczane jest do siedmiu cudów starożytnego świata. 2. 'monumentalny grobowiec': W Moskwie zwiedzili
Mauzoleum Lenina i widzieli zabalsamowane zwłoki "wodza rewolucji październikowej".

gr. Mausoleion

MAZDAIZM 'staroirańska, dualistyczna religia, w której centralną postacią jest bóg dobra i światła Ahura-Mazda
(Ormuzd), walczący z bogiem zła i ciemności Angra-Mainja (Arymanem)': W mazdaizmie człowiek poprzez swoje czyny
bierze udział w walce między bogiem dobra Ormuzdem a bogiem zła Arymanem.

MAZDAISTA 'osoba będąca wyznawcą mazdaizmu':

Mazdaistami byli władcy perscy, dla których wiara w Or-muzda stała się kultem państwowym.

od: Ahura-Mazda

MAZEŁ TOW! 'powodzenia - pozdrowienie żydowskie'

hebr.

MAZUT 'ciężka ciecz oleista o ciemnobrązowej lub czarnej barwie, będąca pozostałością po przeróbce niskoga-
tunkowej ropy naftowej': Mazut jest wykorzystywany jako paliwo na statkach i w przemyśle.

MAZUTOWY 'związany z mazutem lub wykorzystaniem tego paliwa': Piec mazutowy.

roś. mazut

MB 'skrót słowa: megabajt' - zob. pod hasłem: BAJT.

Mc 'wyraz stawiany przed nazwiskiem Szkotów pochodzenia celtyckiego'

skrót celtyckiego: mac 'syn'

MD symbol pierwiastka chemicznego: mendelew (zob.)

MEANDER l. w geografii 'zakręt, zakole charakterystyczne dla rzek nizinnych o małym spadku'. Brzegi w obrębie
meandra są zróżnicowane. Meandry rzeki Kamiennej. 2. w sztuce 'typ ornamentu ciągłego, stosowany często w
architekturze starożytnych Greków': Meander ma kształt linii wielokrotnie załamującej się pod kątem prostym. 3.
przen. tylko w liczbie mnogiej: MEANDRY 'zawiłości czegoś, zakręty': Menady polityki. Opisanie meandrów naszej
miłości dałoby całkiem niezły, wie-loodcinkowy serial telewizyjny.

MEANDROWAĆ w geografii 'o rzece: tworzyć meandry, zakola; płynąć krętym korytem'

MEANDRYCZNY albo MEANDROWY 'w kształcie meandra; kolisty, zaokrąglony': Ornamenty meandrowe wywodzą się
ze starożytnej Grecji.

fr. meandre od gr. nazwy rzeki Maiandros w Karii (Azja Mniejsza)

I MECENAS l. 'rzymski arystokrata, żyjący w I w. p.n.e., opiekun artystów, m.in. Horacega i Wergiliusza' 2. 'osoba lub
instytucja, która wspiera rozwój nauki lub sztuki': Osoba Stanisława Augusta Poniatowskiego, ostatniego króla Polski,
budzi do dziś spory wśród histo-

481

II MECENAS

MEDYTACJA

ryków. Bezdyskusyjna wydaje się jedynie rola, którą król odegrał jako mecenas nauk i sztuk.

MECENAT 'opieka nad rozwojem nauki lub sztuki':

Ministerstwo Kultury sprawuje mecenat nad artystami ludowymi. Mecenat Komitetu Badań Naukowych nad
placówkami badawczymi polega m.in. na wspieraniu finansowym badań uznanych za najważniejsze i
najoryginalniejsze.

MECENASOWAĆ 'opiekować się jakąś dziedziną, wspierać jakieś przedsięwzięcie lub twórcę czegoś, zwłaszcza w
zakresie nauki lub sztuki': Znany amerykański milioner mecenasujący sztuce. Jutrzejszej imprezie młodzieżowej
mecenasuje firma elektroniczna, zaś patronat medialny nad nią objęła popularna stacja telewizyjna.

II MECENAS 'forma zwracania się do adwokatów i radców prawnych': Panie mecenasie, chcieliśmy zapytać o
procedurę rozwiązania spółki z ograniczoną odpowiedzialnością. Na ostatnim sądu posiedzeniu firmę reprezentował
mecenas Nowakowski.

lać. Caius Ciinius Maecenas (ok. 70-8 r. p.n.e.)

MECHES inaczej: PRZECHRZTA 'żyd, który przeszedł na chrześcijaństwo'

hebr.

I MEDIA zob. pod hasłem MASS MEDIA

II MEDIA 'energia elektryczna, energia cieplna, gaz itp., dostarczane odpowiednimi instalacjami do budynków
mieszkalnych': Mieszkania będą miały niski standard wykończenia, ale będą wyposażone we wszystkie media - prąd,
ogrzewanie, gaz. Dawniej mówiono: wygody, mieszkanie z wygodami, dziś powie się modnie: "lokal wyposażony w
media".

ang. media

MEDIACJA 'pośrednictwo, pośredniczenie w sporach (zwłaszcza między państwami) po to, żeby ułatwić dojście do
porozumienia': Prowadzą oni mediacje w sporach między gminami. Próbuje doprowadzić do mediacji w sporze
między Armenią a Azerbejdżanem.

MEDIOWAĆ 'pośredniczyć w sporze': Czy wówczas ktokolwiek zechce mediować w konflikcie afgańskim?

MEDIATOR 'osoba, która podjęła się mediacji': Mediator z ramienia ONZ w Bośni, Lord Owen, przybył do Genewy.
Zawsze pełniłeś funkcję mediatora między Zosią a jej rodzicami.

lać. mediatio 'pośrednictwo' i mediator 'pośrednik'

MEDIALNY zob. pod hasłem MASS MEDIA

MEDICE, CURA TE IPSUM (czytaj: medice kura te ip-sum) 'lekarzu, ulecz siebie samego': Pochodzącego z Wulgaty
zwrotu medice, cum te ipsum używa się często jako uwagi, skierowanej do osoby, wytykającej komuś taką wadę,
którą łatwo można dostrzec u niej samej. Oj, Janku, mówisz, że Wojtek jest zarozumiały, a coś ty wygadywał wczoraj o
swoich zdolnościach i powodzeniu u kobiet: medice, cura te ipsum!

lać.

MEDIEWISTYKA 'dyscyplina historyczna, która zajmuje się badaniem dziejów średniowiecza, zwłaszcza europejskiego':
Podstawy mediewistyki. Specjalista w zakresie mediewistyki. We współczesnej mediewistyce nasilają się tendencje do
rozszerzania zasobu źródeł przez sięganie do rezultatów badań archeologii i etnografii.

MEDIEWISTA 'badacz dziejów średniowiecza': Jednym z najwybitniejszych polskich mediewistówjest profesor Henryk
Samsonowicz.

MEDIEWISTYCZNY albo MEDIEWALNY 'taki, który dotyczy średniowiecza, zajmujący się średniowieczem': Źródła
mediewistyczne stały się laboratorium metod badawczych przenoszonych do innych działów historii.

od łac. medium aevum 'środek wieków, średniowiecze'

MEDIUM l. w technice 'materiał lub urządzenie, które coś przewodzą': Drut miedziany jest doskonałym medium
elektryczności. 2. w spirytyzmie 'osoba lub przedmiot, które pośredniczą w przekazie sygnałów z zaświatów':

Naszym medium była siostra Zenka, która łatwo zapadała w trans i przekazywała informacje ze świata duchów.

fr. medium z łac. medium 'środek, coś, co pośredniczy'

MEDRESA 'szkoła muzułmańska, wyższa niż średnia, poświęcona studiom teologiczno-prawniczym': Pierwotnie
medresa mieściła się w obrębie meczetu, od XI wieku stanowi samodzielną instytucję.

osm.-tur. medrese z ar. madrasa 'miejsce nauki'

MEDUZA l. 'w mitologii greckiej: jedna z trzech sióstr Gorgon, którą Atena przekształciła w potwora o wężowych
włosach, wielkich kłach, wiszącym języku i pazurach z brązu': Meduza zmieniała w kamień każdego, na kogo padł jej
wzrok. 2. -w zoologii 'zwierzę morskie, należące do typu jamochłonów, o ciele galaretowatym w kształcie parasola':
Morskie meduzy mają parzydełka, którymi paraliżują zdobycz.

gr. Medousa

MEDYTACJA l. wyraz używany zwykle w liczbie mnogiej: MEDYTACJE forma skupienia religijnego, która jest jedną z
podstawowych praktyk w takich religiach, jak hinduizm i buddyzm': Praktykowała codziennie medytacje. Na
medytacjach spotykała się co tydzień cała sanga buddyjska. 2. 'rozmyślanie nad czymś, zagłębianie się w myślach,
rozważanie myślowe jakiejś kwestii':

Te smutne medytacje wypełniły mu cały wieczór. Medytacje nad życiem godziwym.

MEDYTOWAĆ l. 'praktykować medytacje (w znaczeniu l.)': Ostatnio medytował gurujogę. 2. 'rozmyślać,

482

MEETING

MELANCHOLIA
zastanawiać się nad czymś': Długo medytowała nad wyjazdem w góry.

MEDYTACYJNY 'mający formę medytacji, służący medytacji (w znaczeniu l. i 2.)': Zajęcia medytacyjne. Spotkanie
medytacyjne.

lać. meditatio 'rozmyślanie, rozważanie, przygotowanie, ćwiczenie'

MEETING zob. MITING

MEFISTOFELES 'jeden z diabłów, szczególnie często występujący w utworach literackich; niekiedy także:

sam szatan': Mefistofeles pojawia się m.in. w "Tragicznej historii doktora Fausta" Marlowe'a, w "Fauście" Goethego i
w "Pani Twardowskiej" Mickiewicza.

MEFISTOFELICZNY albo MEFISTOFELESOWY 'taki, który jest właściwy Mefistofelesowi, szatańsko przewrotny,
szyderczy, sarkastyczny, demoniczny': Mefisto-feliczny bohater. Mefistofelesowy charakter, śmiech, wzrok.

od: imienia diabła: Mephistopheles, w hebrajskim: mefiz 'niszczyciel', tofel 'kłamca'

MEGA- pierwszy człon wyrazów złożonych, który wskazuje na ich związek znaczeniowy z wielkimi rozmiarami, dużym
natężeniem czegoś, np. megafon, megalomania, lub też, który oznacza jednostki miary milion razy większe od
podstawowych, np. megabajt, megaherc

gr. megas 'wielki'

MEGABAJT zob. BAJT MEGAHERC zob. HERC

MEGALIT l. w archeologii 'wielka budowla nagrobna lub sakralna wzniesiona z dużych bloków kamiennych układanych
bez zaprawy': Megality wznoszone były na całym świecie przeważnie w okresie neolitu, tj. od 3000 do 750 roku p.n.e.
2. w geologii 'wielki blok kamienny'

MEGALITYCZNY 'związany z megalitem lub megali-tami (w l. znaczeniu)': O Budowla megalityczna w archeologii

'wielka budowla nagrobna lub sakralna wzniesiona z dużych bloków kamiennych układanych bez zaprawy' O Kultura
megalityczna 'kultura okresu kamienia gładzonego, dla której charakterystycznymi budowlami były megality' Ludy
megalityczne 'ludy okresu kamienia gładzonego, po których zostały megality'

złożenie cząstek: mega- i -lit od gr. lithos 'kamień'

MEGALOMANIA 'mania wielkości, znaczne przecenianie swojej wartości, siły, ważności itd.': Film przedstawia dzieje
genialnego szachisty, który stopniowo zaczął popadać w szaleństwo i megalomanię. Pewnego dnia poprosił
przyjaciela, by wyzwał w jego imieniu na pojedynek samego Boga.

MAGALOMAN 'osoba ogarnięta megalomanią': Pisarz mówił, że wśród wybitnych twórców niewielu jest
megalomanów. Krytycy rzadko pozwalają artyście na samouwielbienie.

MEGALOMAŃSKI 'związany z megalomanią, charakterystyczny dla megalomanii': Megalomańska postawa. W

przedwojennej Polsce pojawiały się megalomańskie twierdzenia, że nasz kraj jest mocarstwem, i żądania, by podobnie
jak inne mocarstwa miał swe kolonie.

fr. megalomanie zgr. mćgas 'wielki', mania 'obłęd'

MEGAMARKET 'sklep samoobsługowy, w którym jednocześnie może robić zakupy ponad 5000 osób'

złożenie cząstki: mega- i słowa: market z ang. market 'sklep'

MEGIERA l. 'w mitologii greckiej: jedna z trzech Erynii, bogiń kary i zemsty': Megierajest przedstawiana jako kobieta o
twarzy wykrzywionej wściekłością, z wężowymi włosami oraz batem w ręku, mająca zatruty oddech i pianę płynącą z
ust. 2. przen. 'kobieta złośliwa, kłótliwa, zawzięta i zła, zwykle przy tym stara i brzydka': Przed ślubem była słodkim
dziewczątkiem, kiedy się postarzała, przeobraziła się w złowrogą megie-rę, która już od świtu zaczynała się kłócić ze
wszystkimi i o wszystko.

gr. Megaira

MEHR LICHT! 'więcej światła! - ostatnie słowa Goethego' niem. mehr Licht

MEKKA l. 'miasto w Arabii Saudyjskiej, w którym urodził się Mahomet - prorok religii islamskiej': Świątynia Al-Kaaba
znajdująca się w Mekce jest celem pielgrzymek muzułmanów z całego świata. 2. przen. 'miejsce będące centrum
jakiejś działalności i celem "pielgrzymek" ludzi z nią związanych; także szerzej: miej sce z j a-kichś względów atrakcyjne
dla ludzi, takie, do którego przybywająoni masowo': Nashvillejestmekką miłośników country. Paryż jest mekką
turystów i artystów, zwłaszcza malarzy.

ar. Makkah

MELANCHOLIA 'stan psychiczny charakteryzujący się smutkiem, przygnębieniem i biernym poddaniem losowi': W
jednym z końcowych rozdziałów "Lalki" -zatytułowanym "Dusza w letargu", Prus opisuje stan głębokiej melancholii, w
jaką popadł Wokulski po zerwaniu zaręczyn z panną Izabelą i próbie samobójstwa.

MELANCHOLIK l. osoba smutna i bierna, łatwo wpadająca w przygnębienie' 2. 'w typologii temperamentów ludzkich
Hipokratesa: człowiek łagodny, bierny, którego uczucia są głębokie, ale rozwijają się powoli'

MELANCHOLIJNY albo MELANCHOLICZNY l. 'przesycony melancholią, skłonny do melancholii': Melancholijny nastrój

wieczoru. Melancholiczne usposobienie. 2. 'pełen smutku, żalu i piękna': Melancholijne tony nokturnów Chopina.
Dzień był wprawdzie blady, ale pogodny tą melancholijną pogodą jesieni, pełną słodyczy. (Sienkiewicz)

p.-lać. melancholia od gr. melancholia 'czarna żółć' (zalewająca człowieka w tym stanie)

483

MELANŻ

MEMBRANA

MELANŻ l. 'mieszanina różnych rzeczy, pomieszanie różnych nazw, zlepek, konglomerat': Melanż kolorów. Melanż
znaczeń, nazw. 2. 'połączenie nitek o różnych barwach we włóczce, dzianinie': 3. w geologii 'twór złożony z
nieregularnych brył i soczew różnorodnych skał'

MELANŻER 'maszyna do mieszania różnych substancji, np. czekolady, proszków, barwników'.

MELANŻOWY 'o tkaninie, dzianinie, przędzy: taka, która powstała z połączenia nitek o różnych barwach':

Melanżowy płaszcz, włóczka.

fr. melange

MELASA 'produkt uboczny powstały przy produkcji cukru; gęsty ciemnobrunatny syrop': Melasa stosowana jest jako
surowiec do otrzymywania wielu substancji chemicznych, m.in. acetonu, butanolu, gliceryny, kwasu cytrynowego i
mlekowego.
fr. melasse z hiszp. melaza

MELIORACJA l. 'zabiegi agrotechniczne, wykonywane w celu trwałego zwiększenia żyzności gleby, szczególnie przez
odwadnianie lub nawadnianie, także przez nawożenie obcą glebą, zalesianie stoków itp.': Melioracja
przeciwerozyjnajest wykonywana w celu ochrony terenów narażonych na erozję wodną. 2. przestarz. 'ulepszanie,
poprawa czegoś': Melioracja stosunków sąsiedzkich.

MELIORANT albo MELIORATOR 'specjalista w zakresie melioracji - zabiegów agrotechnicznych'

MELIOROWAĆ 'przeprowadzać meliorację': Melioro-wać pola. Zmeliorować łąkę.

MELIORACYJNY 'związany z melioracją, służący do melioracji': Obecnie w pracach melioracyjnych uwzględnia się
również aspekty ekologiczne, dąży się do ograniczenia ujemnego wpływu zabiegów melioracyjnych na środowisko
naturalne. Budowle melioracyjne. Maszyny melioracyjne to samojezdne lub ciągnikowe maszyny używane do prac
melioracyjnych.

MELIORATYWNY w językoznawstwie 'dodatni, wprowadzający dodatnie nacechowanie wyrazu': Sufiksy

wyspecjalizowane w tworzeniu spieszczeń: -unia, -uch-ny, np. babunia, maluchny - należą do grupy formantów
melioratywnych.

niem. Melioration od łac. melior 'lepszy'

MELODRAMAT l. 'film lub powieść przedstawiające dramatyczne perypetie miłosne bohaterów': Do najsłynniejszych w
literaturze światowej melodramatów należą m.in. "Przeminęło z wiatrem" Margaret Mitchell i "Lo-ve story" Ericha
Segala. Dla filmowych melodramatów charakterystyczny jest podniosły styl gry aktorskiej, schematyczny charakter
przedstawionego świata i muzyka, ilustrująca dramatyzm zdarzeń i potęgująca uczucia widzów. 2. 'dawniej: dramat
połączony ze śpiewem i muzyką, potem - sztuka, w której kwestiom wygłaszanym przez aktorów towarzyszyła
muzyka, wreszcie -

łzawy, prosty psychologicznie dramat, często odgrywany przy akompaniamencie nastrojowej muzyki' 3. pot.
'wydarzenia z czyjegoś życia, pełne sentymentalno--wzniosłych uczuć, zwłaszcza wydarzenia związane z nieszczęśliwą
miłością': Moja historia to melodramat kobiety, której mężczyźni szczęścia dać nie mogli.

MELODRAMATYCZNY 'taki jak w melodramacie, charakterystyczny dla melodramatu': Melodramatyczne gesty, pozy.
Melodramatyczny motyw. Melodramatycz-na sytuacja.

fr. melodrame zgr. melos 'pieśń, melodia', drama

MELOMAN 'miłośnik muzyki, zwłaszcza muzyki klasycznej ': Przed salą czekał na Pavarottiego tłum melomanów.

MELOMANIA 'miłość do muzyki, zwłaszcza muzyki klasycznej'

MELOMAŃSKI 'związany z miłością do muzyki, przeznaczony dla melomanów': Pierwszy koncert rozbudził w nim
ukryte dotąd zainteresowania melomańskie. Za ogromną sumę kupił wspaniałe, melomańskie wydanie dzieł
wszystkich Mozarta na CD.

fr. melomane odgr. melos 'pieśń, melodia', mania 'namiętność'

MELONIK 'nieduży, sztywny kapelusz męski o twardym, półkolistym denku i wąskim, pogiętym rondzie': Melonik
noszony był w drugiej połowie XIX wieku i na początku wieku XX.

fr. (chapeau) melon

MEŁAMED 'nauczyciel domowy, wprowadzający chłopców żydowskich w zasady judaizmu': Mełamedzi nauczali w
elementarnych religijnych szkołach żydowskich zwanych chederami.

hebr. melammed

MEMBRANA l. w technice 'w urządzeniu elektroakustycznym: sprężysta, cienka płytka, służąca do przetwarzania drgań
mechanicznych w akustyczne (np. w mikrofonie) i odwrotnie (np. w głośniku)': Każdemu sposobowi drgań membrany
odpowiada swoista częstotliwość. 2. w technice 'sprężysta przegroda między dwiema komorami, wypełnionymi cieczą
lub gazem, poruszająca się samoczynnie lub na zasadzie tłoka': Membrana w pompie paliwowej. 3. w anatomii 'część
ucha środkowego, mająca postać błony, odbierającej drgania, wychwytywane przez ucho; błona bębenkowa' 4. w
muzyce 'w instrumencie muzycznym: mocno napięta błona ze skóry lub tworzywa sztucznego, wydająca dźwięk pod
wpływem uderzania albo pocierania': Tamburyn to perkusyjny instrument muzyczny, składający się z niewielkich
rozmiarów obręczy drewnianej, obciągniętej z jednej strony membraną i zazwyczaj zaopatrzonej w ruchome blaszki.

MEMBRANOFON 'instrument muzyczny, w którym źródłem dźwięku jest napięta błona (membrana) pobudzona do
drgań przez uderzenie, pocieranie lub zadęcie':

484

MEMENTO

MENISK

Do gmpy membranofonów należą takie instrumenty, jak bęben, bongosy czy kazoo.

MEMBRANOWY 'taki, który jest wyposażony w membranę'

lać. membrana 'błona'

MEMENTO 'ostrzeżenie, przestroga, wynikające z jakiegoś faktu albo stanowiące konsekwencję jakiegoś zdarzenia':
Niech to przykre zdarzenie stanowi dla was memento, które na zawsze utwierdzi w was zasadę, że lepiej trzy razy
przymierzyć niż raz zepsuć.

MEMENTO MORI 'pamiętaj o śmierci': "Memento mo-ri" to słowa pozdrowienia i pożegnania w niektórych zakonach,
np. trapistów i kamedułów.

lać. memento 'pamiętaj'

MEMORANDUM 'nieformalne pismo dyplomatyczne, w którym przypomina się sprawę będącą przedmiotem
rokowań, wylicza się fakty albo podaje istotę omawianych kwestii': W opublikowanym niedawno memorandum rząd
rosyjski przypomina historię rokowań w tej sprawie. Jest to, podkreślają autorzy memorandum, gest dobrej woli, na
który strona północnokoreańskajak dotąd nie zareagowała.

lać. memorandum 'to, o czym należy pamiętać'

MEMORIAŁ l. 'pismo, łagodne w tonie, przesyłane do władz przez grupę osób, jakąś organizację, rzadziej przez jedną
osobę, przedstawiające stanowisko w określonej sprawie, zawierające prośbę o zajęcie stanowiska w tej sprawie przez
władzę, o poparcie jakiejś inicjatywy, o wsparcie finansowe itp.': Wystosowali memoriał do Sejmu w sprawie
zaprzestania bezplanowego wycinania lasów. Memoriał o wsparcie finansowe bibliotek powiatowych. 2. 'zawody
sportowe, zwykle organizowane cyklicznie, dla uczczenia pamięci jakiegoś wybitnego sportowca lub trenera':
Memoriał Bronisława Czecha i Heleny Marusarzówny. Memoriał Janusza Kusociń-skiego był w latach 50. i 60. czołową
imprezą lekkoatletyczną Warszawy.
ang. memoriał, fr. memoriał z łac. memoriale

MENADA l. 'w mitologii greckiej: kobieta towarzysząca Dionizosowi, jego kapłanka biorąca udział w orgii na cześć tego
boga': W wędrówce towarzyszyły mu [Dionizosowi] bachantki i menady, ubrane w cętkowane skóry jelonków i
wywijając tyrsami śpiewały pieśni dzikie, szalone. (Parandowski) 2. przen. 'kobieta nienaturalnie czymś
podekscytowana, podniecona': W otoczeniu tych menad artysta opuścił salę koncertową i został przez nie niemal siłą
wtłoczony do sali recepcyjnej hotelu, gdzie zaplanowano małe przyjęcie.

gr. mainas, dopełniacz: mainados 'szalejąca'

MENAŻER 'osoba, która zajmuje się organizowaniem występów estradowych albo imprez sportowych, kieruje
sprawami administracyjnymi artystów albo sportowców, opiekuje się ich interesami': Nie miał menażera,

sam organizował swoje występy. Menażer zaprojektował mi trasę toumee.

fr. menager 'zarządca, gospodarz'

MENAŻERIA l. 'dawniej: dzikie zwierzęta w klatkach, pokazywane publiczności; także: miejsce, gdzie się trzyma i
pokazuje te zwierzęta' l. przen. 'grupa ludzi o dziwnym wyglądzie lub nietypowych upodobaniach; także: zbiór
dziwacznych przedmiotów': W sobotę u babci gromadziła się istna menażeria: woźny, który w młodości był podobno
wielkim artystą, lekarz, który zamiast leczyć malował obrazy, oraz bezrobotny kierowca, układający zagadki dla
szachistów - wszyscy poubierani w jakieś dziwne stroje i rozprawiający o rzeczach, które normalnym ludziom nawet
się nie śniły.

fr. mćnagerie 'hodowla zwierząt'

MENDEL l. przestarz. 'miara liczbowa odpowiadająca jednej czwartej kopy, tj. 15 sztukom czegoś (zwłaszcza jaj)' 2.
'piętnaście (czasem mniej) snopów zboża ustawianych razem na polu po żniwach': Snopki w mendle układano na krzyż
albo w krąg, kłosami do środka.

niem. Mandel

MENDELEW 'pierwiastek chemiczny o liczbie atomowej 101 i masie atomowej 258, symbol: Md: promieniotwórczy
pierwiastek, niewystępujący w stanie naturalnym w przyrodzie':

Mendelew wytworzono sztucznie w 1955 roku.

od nazwiska Dmitrija I. Mendelejewa, 1834 - 1907, chemika rosyjskiego, twórcy układu okresowego pierwiastków,
przedstawionego w słynnej "Tablicy Mendelejewa"

MENEDŻER rząd. MENADŻER l. 'kierownik, dyrektor, zarządca wielkiego przedsiębiorstwa': Menedżerowie

największych firm samochodowych spotkali się z premierem. Dobry menedżer ma czas i na lunch, i na wypoczynek. 2.
'to samo, co menażer

MENEDŻERSKI 'dotyczący menedżera; menedżera lub menedżerów': Klub menedżerski. Menedżerski sposób myślenia.

ang. manager

MENHIR 'potężny blok kamienny, surowy lub z grubsza obrobiony, ustawiony pionowo w grupach albo pojedynczo,
mający charakter kultowy (związany zwłaszcza z kultem zmarłych), pochodzący głównie z okresu neolitu i epoki brązu':
Menhiry, bloki od czterech do dwudziestu metrów wysokości, znaleźć można w Anglii, Bretanii i Skandynawii.

bretońskie, od: men 'kamień', hir 'długi'

MENISK l. w fizyce 'wypukła lub wklęsła powierzchnia cieczy w pobliżu ścianek naczynia, w którym się znajduje':
Menisk wypukły pojawia się przy złym zwilżeniu ścianek naczynia, menisk wklęsły zaś wtedy, gdy jego ścianki są
dobrze zwilżone. 2. w fizyce 'szkło optycz-

485

MENNICA

MERCHANDISER

ne, które z jednej strony jest wypukłe, a z drugiej wklęsłe': Menisk to soczewka wklęsło-wypukła. 3. inaczej: ŁĘKOTKA
w anatomii 'ruchoma chrząstka stawu kolanowego w kształcie pierścienia': Menisk przesuwa się na panewce przy
ruchach stawu. 4. w anatomii 'pierścieniowa chrząstka międzykręgowa w części grzbietowej kręgosłupa'

fr. menisque z gr. meniskos 'mały księżyc, półksiężyc'

MENNICA 'zakład, podległy władzom państwowym, w którym bite są monety oraz medale, ordery i pieczęcie
sygnowane godłem państwowym'

MENNICZY 'związany z mennicą': Cena mennicza. Złoto mennicze.

MINCARZ albo MINCERZ przestarz. 'rzemieślnik zajmujący się biciem monet'

od niem. Mtinze 'moneta'

MENOPAUZA w fizjologii 'okres w życiu kobiety, następujący po klimakterium, w którym wygasa czynność jajników i
ustaje miesiączkowanie': Menopauza rozpoczyna się mniej więcej między 45 a 50 rokiem życia kobiety.

fr. menopause odgr. men 'miesiąc', pausis 'ustanie'

MENORA 'żydowski siedmioramienny świecznik o wygiętych, ustawionych w jednej linii ramionach, używany przez
wyznawców judaizmu w celach obrzędowych':

Wizerunek menoryjest częstym elementem żydowskiej ornamentyki. Stylizowana menorajest godłem Izraela.

hebr. menorah

MENS SANA IN CORPORE SANO (czytaj: mens sana in korpore sano) 'w zdrowym ciele zdrowy duch'

tac., dosłownie 'w zdrowym ciele zdrowy umysł', z "Satyr" Juve-nalisa

MENSTRUACJA w fizjologii 'faza cyklu miesiączkowego dojrzałych płciowo kobiet, polegająca na wydalaniu krwi i śluzu
z macicy, wówczas gdy w trakcie cyklu nie doszło do zapłodnienia; miesiączka, period': Menstruacja to krwawienie z
jamy macicy wynikające ze złuszcza-nia się warstwy błony śluzowej.

MENSTRUACYJNY albo MENSTRUALNY w fizjologii 'związany z menstruacją': Cykl menstruacyjny.

niem. Menstruation od łac. menstruatio 'miesiączka'

MENTALNY 'taki, który dotyczy umysłu, umysłowy': Pojęcia mentalne. Rozwój mentalny. Upośledzenie mentalne.

MENTALNOŚĆ 'specyficzny sposób myślenia, wyróżniający jakąś osobę lub grupę społeczną na tle innych, także zespół
charakterystycznych dla kogoś przekonań i przyzwyczajeń myślowych': Mentalność drobnomiesz-czańska. Mentalność
inteligencka. Mentalność prowincjusza.
lać. mentalis 'umysłowy'

MENTOR l. 'w mitologii i literaturze greckiej: przyjaciel Odyseusza, który w czasie jego długiej nieobecności był
opiekunem jego domu i wychowawcą syna - Tele-macha': Kilkakrotnie postać Mentora przybierała Atena, udzielając
Odyseuszowi i Telemachowi mądrych rad. l.przen. 'czyjś doświadczony doradca; także: osoba mędrkująca i
narzucająca się ze swymi radami': Profesor był przez nich szanowany nie tylko jako mentor, na którego doświadczeniu
zawsze można było polegać, ale i jako szczery, wyrozumiały przyjaciel. On zaczyna już być męczący w roli mentora.

MENTORSTWO 'bycie mentorem lub cechy mentora:

doświadczonego doradcy lub osoby mędrkującej i narzucającej się ze swoimi radami': Uważał natrętne mentor-stwo
ojca za niezbyt odpowiednie w sytuacji, w której nie miał on żadnych osobistych doświadczeń.

MENTORSKI 'cechujący mentora; moralizatorski, pouczający': Mentorski ton. Mentorskie uwagi.

gr. Mentor

MENU (czytaj: meni) l. 'spis potraw oferowanych w zakładzie gastronomicznym; jadłospis; także: to, co składa się na
jakiś posiłek': Poprosiła kelnera o menu i uważnie je przejrzała. W menu współczesnych Polaków za mało jest ryb i
warzyw. 2. w informatyce 'lista tego, co - zgodnie z określonym programem komputerowym lub programem pewnego
urządzenia elektronicznego -można wykonać w danym momencie, wyświetlona na ekranie monitora po to, by wybrać
jedną z proponowanych operacji': W programie tym możesz wydać tyle przeróżnych poleceń, że muszą one być w
jakiś sposób uporządkowane. I do tego celu wykorzystuje się menu, po którego wywołaniu na ekranie wyświetlają się
polecenia. W tym menu są przechowywane cztery tablice, widoczne po wybraniu na ekranie kolorowego wizjera.

fr. menu 'jadłospis', w znaczeniu 2. ang.

I MER 'we Francji: obieralny urzędnik gminy, który jest jednocześnie przedstawicielem władzy państwowej; w Paryżu:
mianowany kierownik administracji państwowej poszczególnych dzielnic': Mer przewodniczy radzie municypalnej.

MEROSTWO l. 'urząd, godność mera' 2. 'biuro, w którym urzęduje mer, a także budynek, w którym takie biuro się
znajduje' 3. 'rejon administracyjny zarządzany przez mera' 4. 'mer z żoną'

fr. maire z łac. maior 'większy'

II MER w chemii 'najmniejszy, powtarzający się składnik cząsteczki polimeru': Mer otrzymywany jest w procesie
polimeryzacji.

gr. meros 'część'

MERCHANDISER (czytaj: merczendajzer albo merchan-dizer) 'pracownik firmy dbający o dobre wyeksponowanie
towarów w sklepie, właściwe wykorzystanie materiałów reklamowych oraz inne kwestie związane ze sprzedażą
towaru': Cola Cao zatrudni w Warszawie

486

MERITUM

METABOLIZM

i Polsce centralnej młodych energicznych na stanowiska merchandiserów. Praca merchandisera polega na

zapewnieniu efektywnej ekspozycji towarów w punkcie sprzedaży detalicznej, pobudzaniu percepcji produktów przez
właściwe rozmieszczenie materiałów reklamowych i promocję, utrzymywanie prawidłowego poziomu zapasów i cen
w sklepach we współpracy z regionalnym dystrybutorem.

ang. merchandiser

MERITUM (czytaj: meritum) 'sedno, istota sprawy, j ej zasadnicza treść': Po tych uwagach ogólnych autor przechodzi
do meritum.

MERYTORYCZNY 'taki, który odnosi się do treści, do istoty jakiegoś zagadnienia, a pomija sprawy zewnętrzne, np.
formy': Merytoryczna dyskusja nad projektem reformy administracji terenowej rozpocznie się we wtorek. Spór
merytoryczny.

lać. meritum dosłownie 'zasługa'

MERKANTYLIZM 'teoria ekonomiczna dominująca w Europie Zachodniej w XVI i XVII wieku, uzależniająca bogactwo
kraju od gromadzenia szlachetnych kruszców oraz rezerw monetarnych w walutach obcych, czemu miała służyć
przewaga eksportu nad importem': Merkantylizm wiązał bogactwo kraju z ochroną własnego przemysłu cłami i
rozwojem handlu zamorskiego.

MERKANTYLISTA 'osoba, która jest zwolennikiem merkantylizmu': Merkantyliści znosili wewnętrzne cła i rozmaite
opłaty typowe dla kapitalizmu, wprowadzali natomiast cła zewnętrzne, chroniące produkcję w danym kraju i
zapewniające przewagę eksportu nad importem.

MERKANTYLISTYCZNY 'związany z merkantyliz-mem': Gospodarka merkantylistyczna stworzyła podwaliny pod

budowę kapitalizmu na Zachodzie.

MERKANTYLNY książk. 'taki, który jest nastawiony na zysk, na uzyskanie korzyści materialnych; handlowy, kupiecki':
Merkantylny charakter tego przedsięwzięcia był od początku widoczny. Merkantylny stosunek do życia.

MERKANTYLIZACJA 'nastawienie wyłącznie na zysk, na przynoszenie korzyści materialnych': Merkantyliza-cja

wydawnictw skazuje na śmierć dobre książki naukowe i popularnonaukowe, z których zyski nie mają przecież
charakteru finansowego.

fr. mercantiiisme od wf. mercantiie 'kupiecki, handlowy'

MESA 'pomieszczenia na statku lub okręcie, przeznaczone na jadalnie oraz miejsce wspólnego wypoczynku, zebrań i
zajęć załogi': Mesa oficerska. Jadać posiłki w mesie.

ang. mess z dawnego y?", mes 'porcja jedzenia', a to od p.-lać. mis-sum m.in. 'posiłek'

MESALINA l. 'słynna z okrucieństwa i rozpusty trzecia żona cesarza rzymskiego Klaudiusza': Do najgłośniejszych
wyczynów Mesaliny należy zorganizowanie zawodów seksualnych, w których jej przeciwniczką była słynna
prostytutka, a chodziło o to, która z nich w ciągu nocy przyjmie więcej klientów. Oczywiście wygrała Mesalina. 2.
przen. przestarz. 'rozpustna i okrutna kobieta'

Valeria Messalina żyła w I w. n.e., od 24 do 48 r. n.e., zginęła zasztyletowana na rozkaz swego cesarskiego małżonka

MESJASZ l. 'w Biblii: wysłannik Boży na ziemię, zbawiciel i założyciel królestwa sprawiedliwości': Dla chrześcijan
Mesjasz to Chrystus, którego imię - podobnie jak słowo mesjasz - znaczy 'pomazaniec'. Żydzi na całym Świecie nadal
oczekują na zapowiedziane w Starym Testamencie przyjście Mesjasza. 2. 'wybawiciel jakiegoś narodu, zwłaszcza w
sensie politycznym': Wymienione w "Dziadach" imię mesjasza, który wybawi Polskę z niewoli -"Czterdzieści i cztery" -
zostało najprawdopodobniej zaczerpnięte z kabały. Nie dowierzał kolejnym politycznym mesjaszom, których nigdy nie
brakowało na świecie.
MESJANIZM l. 'wiara w nadejście mesjasza, który dokona dzieła odkupienia i wybawienia': Mesjanizm w religii
żydowskiej jest głęboko związany z koncepcją historii rodzaju ludzkiego, która ma swój początek i zmierza do
określonego celu. 2. 'przekonanie o wyjątkowym posłannictwie historycznym jakiegoś narodu lub jakiejś jednostki -
mających do spełnienia na świecie zbawczą misję': Polski mesjanizm romantyczny wiązał się z przekonaniem, że
Polska jest "Chrystusem narodów" i swą ofiarą odkupi ludzkość.

MESJANISTA 'zwolennik mesjanizmu, najczęściej w 2. znaczeniu': Mesjanistami byli m.in. wielcy pisarze romantyczni:
Adam Mickiewicz, Juliusz Słowacki i Zygmunt Krasiński.

MESJANISTYCZNY albo MESJAŃSKI 'związany z mesjanizmem, najczęściej w 2. znaczeniu': Mesjanistycz-ni filozofowie

polscy XIX w. to: Józef Hoene Wroński, Józef Gołuchowski, Bronisław Trentowski, Karol Libelt, Józef Kremer i August
Cieszkowski.

lać. Messias z hebr. Masziach

MESKALINA 'narkotyk uzyskiwany z gatunku meksykańskich kaktusów lub syntetycznie, mający właściwości
halucynogenne'

hiszp. mescal t języków indiańskich mexcali 'napój'

METABOLIZM w biologii 'przemiana materii: całokształt reakcji biochemicznych, zachodzących w komórkach żywych
organizmów wraz z towarzyszącymi im przemianami energetycznymi stanowiących podstawę wszelkich zjawisk
biologicznych': W metabolizmie stale pewna część związków chemicznych w komórce ulega rozpadowi, a następnie
odnowie, dzięki czemu ich zawartość w komórce utrzymuje się na tym samym poziomie.

487

METAFIZYKA

METAMORFOZA

METABOLITY w chemii 'związki chemiczne powstające w organizmach żywych w wyniku przemiany materii'

METABOLICZNY 'związany z metabolizmem': Zaburzenia metaboliczne. Procesy metaboliczne. Choroby metaboliczne

to m.in. cukrzyca, dna i otyłość.

odgr. metabole' 'przemiana'

METAFIZYKA l. inaczej: ONTOLOGIA 'dział filozofii: nauka o bycie': Metafizyka próbuje racjonalnie wyjaśnić istnienie
rzeczywistości, w oderwaniu od doświadczenia, uwzględnianego w rozważaniach jedynie jako punkt wyjścia. 2.
'tajemnicza istota czegoś; także: coś, co jest tajemnicze i niezwykłe': Od dzieciństwa fascynowała go metafizyka
kosmosu. Przekroczył granicę duchową, za którą rozciąga się świat metafizyki. 3. 'mętne i oderwane od rzeczywistości
spekulacje': Nie potrafiła nic zrozumieć z tej jego metafizyki.

METAFIZYK l. inaczej: ONTOLOG 'filozof zajmujący się metafizyką': Starogreccy metafizycy podejmowali próby
odpowiedzi na pytanie, co jest podstawowym tworzywem Wszechświata. 2. 'osoba snująca mętne i oderwane od
rzeczywistości spekulacje': Jego wypowiedzi bardziej przypominały mętne wywody metafizyków niż logiczne i
precyzyjne rozważania ekonomisty.

METAFIZYCZNY l. inaczej: ONTOLOGICZNY 'związany z metafizyką - działem filozofii': Metafizyczny problem.

Metafizyczna metoda rozumowania. 2. 'tajemniczy i niezwykły': Metafizyczny nastrój wiersza. Metafizyczne wrażenie
dziwności istnienia. 3. 'mętny i oderwany od rzeczywistości': Snuli jakieś metafizyczne spekulacje.
gr. meta ta physika 'to, co następuje po "Fizyce"' - w ten osobliwy sposób nazwano dzieło Arystotelesa, niemające
tytułu, a następujące po księgach "Fizyki", dotyczące właśnie problemów, którymi zajmuje się opisywany wyżej dział
filozofii

METAFORA inaczej: PRZENOŚNIA w nauce o literaturze 'takie użycie wyrazu, w którym zyskuje on nowe, zmienione
pod jakimś względem znaczenie; także: wyrażenie, w którym łączone są ze sobą wyrazy zawierające niezgodne cechy
semantyczne, przez co przynajmniej jeden z nich zyskuje nowe znaczenie, zaś całość stanowi środek ekspresji
artystycznej': Piękne, poetyckie metafory z wiersza Herberta "Mona Liza" to m.in. "kolczaste druty rzek", "tyka jej
regularny uśmiech", "od mięsa życia odrąbana". Metofory potoczne to "kamienne serce", "wiatr wyje" lub nazwanie
przez kapłana wiernych "owieczkami". Jedna z najstarszych teorii metafory mówi, że metafora to skrócone
porównanie: zamiast "oczy jak chabry" mówi się "chabry oczu". Współcześnie mówi się raczej, że to odkrycie
podobieństwa w rzeczach niepodobnych.

METAFORYKA 'zbiór metafor jakiegoś twórcy, metafor w jakimś tekście, okresie literackim itd.': Metaforyka Leśmiana.
Metaforyka romantyczna.

METAFORYCZNY inaczej: PRZENOŚNY 'będący metaforą; taki, który należy rozumieć w przenośnym sensie':
Konstrukcje metaforyczne w wierszu. Wyjaśnił nam, że jego opowiadanie o tonącym okręcie należy rozumieć w sensie
metaforycznym, nie chciał zbyt dosłownie mówić przy szefie o sytuacji w naszej firmie.

gr. metaphora 'przeniesienie'

METALIK albo METALLIC (czytaj: metalik) l. 'o kolorze lakieru samochodowego lub stolarskiego: taki, który ma
metaliczny połysk': Samochód w kolorze niebieski metalik. 2. 'o samochodzie: pomalowany takim lakierem': Wsiadła
do pięknego zielonego metalika, budząc zazdrość koleżanek.

ang. metallic

METALOPLASTYKA l. 'twórczość artystyczna obejmująca wyrabianie przedmiotów dekoracyjnych i użytkowych z

metalu, zwłaszcza z blachy': Metaloplastyka rozwija się od lat 20. XX wieku. 2. 'artystyczne wyroby ozdobne lub
użytkowe z metalu': Kupić coś z metaloplastyki. Sklep z metaloplastyką.

METALOPLASTYK 'specjalista w dziedzinie metaloplastyki'

METALOPLASTYCZNY 'związany z metaloplastyką':

Wyroby, przedmioty, dzieła metaloplastyczne. Sztuka metaloplastyczna.

złożenie słowa: metal (odgr. metallon 'kruszec, kopalnia') i słowa:

plastyka (gr. plastike techne 'sztuka rzeźbienia)

METALURGIA 'dział nauki i przemysłu zajmujący się wytwarzaniem metali z rud i kruszców, ich oczyszczaniem i dalszą
obróbką prowadzącą do nadania im określonych kształtów': Postęp w metalurgii związany był z rozwojem hutnictwa.
Metalurgia żelaza obejmuje procesy technologiczne związane z otrzymywaniem surówki przerabianej następnie na
stal.

METALURG 'specjalista w zakresie metalurgii'

METALURGICZNY 'związany z metalurgią': Przemysł metalurgiczny. Zakłady metalurgiczne.

fr. metallurgie od gr. metallourgeion 'miejsce obróbki kruszców'

METAMORFOZA l. 'przekształcenie się, przeobrażenie z jednej postaci w inną: zmiana kształtu, wyglądu,
usposobienia': Metamorfoza czyjejś powierzchowności. Metamorfoza "Gustawa" w "Konrada" w Mickiewiczowskich
"Dziadach". Metamorfoza czyjegoś usposobienia. 2. w biologii 'przejście organizmu niektórych zwierząt z jednego
stadium w inne, połączone z zasadniczą zmianą budowy i sposobu życia': Metamorfoza kijanki w żabę. Metamorfoza
larwy owada w poczwar-kę. 3. w geologii 'to samo, co metamorfizm'

METAMORFIZM albo METAMORFIZACJA rzadziej:

METAMORFOZA w geologii 'przekształcenia, którym podlegają w głębi Ziemi skały magmowe lub osadowe pod
wpływem podwyższonego ciśnienia i wysokiej

488

METAN

METODYKA

temperatury': Metamorfizm prowadzi m.in. do układania się minerałów w skałach w równoległe warstwy.

SKAŁY METAMORFICZNE w geologii 'skały, które przeszły proces metamorfizacji'

lać. metamorphosis odgr. meta 'prze-' morphe 'kształt'

METAN w chemii 'najprostszy węglowodór nasycony, mający postać bezbarwnego i bezwonnego gazu, lżejszego od
powietrza, który pali się niebieskim płomieniem, a z tlenem tworzy mieszaniny wybuchowe': Metan znajduje się w
gazie ziemnym, błotnym i kopalnianym, stosowany jest jako surowiec w przemyśle petrochemicznym i jako paliwo
gazowe.

METANOL w chemii 'to samo, co alkohol metylowy':

Metanol jest stosowany jako rozpuszczalnik i paliwo silnikowe. Metanol należy do silnie trujących alkoholi,
wywołujących m.in. ślepotę.

METANOWY 'związany z metanem, charakterystyczny dla metanu, zawierający metan': Zagrożenie metanowe. O
Bakterie metanowe w biologii 'bakterie przekształcające kwasy organiczne o krótkich łańcuchach węglowych oraz
alkohole na metan i dwutlenek węgla':

Bakterie metanowe występują głównie w bagnach, w oborniku, w oczyszczalniach ścieków oraz w przewodzie
pokarmowym przeżuwaczy.

fr. methane od gr. methy - rodzaj miodu

METANAL zob. FORMALDEHYD

METEMPSYCHOZA 'wędrówka dusz: przechodzenie duszy po śmierci do innego ciała, do czasu, aż w łańcuchu
kolejnych wcieleń całkowicie się ona oczyści':

Wiara w metempsychozę występuje w wielu religiach Wschodu, filozofiach starożytnych, a także koncepcjach
mistyków, np. romantycznych. Na koncepcji wędrówki dusz oparty jest poemat Juliusza Słowackiego "Król-Duch".

gr. metempsychósis 'wędrówka dusz'

METEOR l. w astronomii 'ciało niebieskie w postaci skalistego okruchu wielkości od ułamka milimetra do kilku metrów,
krążące w przestrzeni międzyplanetarnej; także świetlny ślad zakreślony na niebie przez takie ciało po jego zetknięciu
się z atmosferą ziemską i rozżarzeniu się przy przelatywaniu przez nią': Meteor może być oderwaną cząstką komety
lub planetoidy. Kiedy Ziemia przecina orbitę komety, pozostałe na niej cząstki komety spalają się w atmosferze
ziemskiej i są widoczne jako deszcz meteorów. 2. w meteorologii 'zjawisko meteorologiczne występujące w
atmosferze Ziemi lub na jej powierzchni': Zorza jest jednym z meteorów.

METEORYT 'odłamek ciała niebieskiego, pochodzący z przestrzeni międzyplanetarnej, który nie uległ całkowitemu
spaleniu w atmosferze ziemskiej i spadł na ziemię':

W Polsce największy meteoryt, ważący prawie 80 kg, znaleziono w Morasku pod Poznaniem. Niemal wszystkie
meteoryty to duże kamienie, o wiele rzadsze są meteoryty żelazne, metalowe.

METEORYTYKA 'dziedzina nauki, zajmująca się badaniem składu chemicznego i mineralnego, struktury i właściwości
fizycznych meteorytów oraz zjawisk związanych z ich spadaniem na Ziemię'

METEORYTOWY albo METEORYCZNY 'związany z meteorytem lub meteorytami': Pył meteoryczny. Materia
meteorytowa. Krater meteorytowy w Arizonie ma 1300 metrów średnicy.

fr. mćtćore z gr. metćóros 'znajdujący się w powietrzu'

METEORO PATIA 'chorobotwórcze oddziaływanie zmian pogody na organizm ludzki; chorobliwe reagowanie
organizmu na zmiany pogodowe': Zjawiska meteoropatii nasiliły się w związku z zanieczyszczeniem środowiska.

METEOROPATA 'człowiek wrażliwy na zmiany pogody, przeżywający je w sposób wyolbrzymiony, chorobliwy' :

Meteoropaci będą odczuwać senność i mieć zwolniony czas reakcji. Bóle głowy zwiastujące przejście frontu
atmosferycznego są dla meteoropatów klasycznym objawem.

złożenie z gr. metćóros 'unoszący się w powietrzu' i pathos 'cierpienie'

METODOLOGIA 'nauka, której przedmiotem są metody badań naukowych, ich naukowa wartość, poprawność,
przydatność i skuteczność'. Metodologia badań literatu-roznawczych. Jedną z ciekawszych pozycji metodologicznych z
połowy XX w. jest książka Hansa Eysencka "Sens i nonsens w psychologi".

METODOLOG 'specjalista w zakresie metodologii': Do wybitnych polskich metodologów należy m.in. Stefan Nowak,
profesor socjologii.

METODOLOGICZNY 'związany z metodologią, charakterystyczny dla metodologii': Jeden z uczestników konferencji

wystąpił w dyskusji z wątpliwościami natury metodologicznej.

złożenie słowa: metoda i cząstki: -logia odgr. logos 'nauka, słowo'

METODYKA l. 'ogół reguł, które opisują sposoby postępowania w danej sytuacji, metody osiągania określonego celu':
Metodyka badań naukowych. 2. 'dział pedagogiki, zajmujący się metodami nauczania jakiegoś przedmiotu': Metodyka
to dziedzina charakteryzująca cele nauczania oraz opisująca sposoby ich osiągania.

METODYK 'specjalista w zakresie metodyki nauczania'

METODYCZNY l. 'taki, który odnosi się do metodyki -sposobu postępowania, służącego osiągnięciu określonego celu,
przeprowadzany według określonej metody':

Ośrodek metodyczny. Doradca metodyczny. Wskazówka metodyczna. 2. 'podporządkowujący swoje działania

określonej metodzie, systematyczny': Metodyczny badacz. Metodyczne wdrażanie dzieci do utrzymywania porządku
wokół siebie.
gr. mćthodos 'badanie'

489

METODYSTA

METROPOLIA

METODYSTA 'członek protestanckiego ugrupowania religijnego, powstałego w XVIII wieku w Wielkiej Brytanii, za cel
stawiającego sobie dokładne, "metodyczne" wypełnianie nakazów Kościoła anglikańskiego': Metodyści podkreślają
potrzebę rygoryzmu moralnego.

METODYZM 'doktryna religijna metodystów, akcentująca rygoryzm moralny i specyficzną pobożność': Me-todyzm
naucza, że jednym z warunków rozgrzeszenia jest osobiste przeżycie łaski Bożej.

METODYSTYCZNY 'taki, który dotyczy metodyzmu i metodystów': Współcześnie istnieje 19 odłamów i autonomicznych
Kościołów metodystycznych, najliczniejsze w USA.

ang. Methodist

METONIMIA inaczej: ZAMIENNIA w nauce o literaturze 'figura stylistyczna, polegająca na zastąpieniu nazwy jakiegoś
przedmiotu lub zjawiska nazwą innego, pozostającego z nim w pewnej pozajęzykowej relacji':

Metonimią posługujemy się wówczas, gdy zamiast "dobry pisarz" mówimy "dobre pióro" albo też zamiast "czyta
powieść Prusa" piszemy "czyta Prusa".

METONIMICZNY w nauce o literaturze 'związany z metonimią': Konstrukcja, operacja metonimiczna.

gr. metónymia 'przenośnia'

I METR l. 'podstawowa jednostka długości w układzie SI, skrót: m': Pierwotnie metr definiowano jako jednostkę
długości odpowiadającą w przybliżeniu 1/40 000 000 południka ziemskiego, dziś określa się go przez odniesienie do
drogi, jaką światło przebywa w próżni - l metr to droga, którą światło przebywa w ciągu 1/299792485 sekundy. O
Metr kwadratowy 'jednostka powierzchni równa polu powierzchni kwadratu o boku długości l metra, skrót: m ' ()
Metr sześcienny 'jednostka objętości równa objętości sześcianu o krawędzi długości l metra, skrót: m3' 2. 'taśma lub
linia, często składana lub zwijana o długości l metra lub jego wielokrotności, wyposażona w podziałkę centymetrową':
Metr krawiecki, stolarski. 3. pot. '100 kilogramów określonego towaru': Metr węgla, koksu.

METRYCZNY 'związany z metrem': <) Dziesiętny system metryczny 'system jednostek miar, w którym za podstawę
obrano metr jako jednostkę długości i kilogram jako jednostkę masy' O Przestrzeń metryczna w matematyce
'przestrzeń, w której każdej parze punktów przyporządkowana jest wielkość nieujemna'

METRAŻ 'długość, powierzchnia lub kubatura wyrażona odpowiednio w metrach bieżących, kwadratowych lub
sześciennych': Wielkość czynszu zależy od metrażu mieszkania.

KILOMETR 'miara długości równa 1000 metrów, skrót:

km'

fr. meetre z gr. metron 'miara'

II METR inaczej: METRUM w nauce o literaturze 'miara wierszowa, stały schemat uporządkowania elementów
językowych w wierszu': W antycznym wierszu ilocza-sowym metr stanowił jednostkę rytmiczną powtarzająca się w
wersie.

II METRYKA w nauce o literaturze l. 'ogół zasad i cech budowy niektórych rodzajów wiersza, zwłaszcza iloczasowego
wiersza antycznego': W metryce antycznej poszczególne gatunki literackie miały typowe dla siebie rodzaje miar. 2.
'nauka o wierszu; wersologia':

Metryka bada przede wszystkim iloczasowy wiersz antyczny i wzorowany na nim nowożytny wiersz syla-botoniczny.

METRYCZNY w nauce o literaturze 'związany z metrum': t) Akcent metryczny: 'akcent o charakterze przyciskowym,
współtworzący metr wiersza, niezależny od akcentu wyrazowego, występujący w metryce antycznej' <) Psalm
metryczny 'psalm, którego tekst przetłumaczono i podzielono na wersy w taki sposób, aby zachować regularne
metrum sylabiczne, umożliwiając przez to zaśpiewanie go w typowej melodii'

gr. metron 'miara'

III METR przestarz. 'nauczyciel, zwłaszcza takich przedmiotów, jak języki obce, muzyka i taniec'

fr. maitre 'nauczyciel'

METRESA przestarz. 'kochanka, utrzymanka': Słynna metresa Ludwika XV, pani du Barry, miała wpływ nie tylko na
obyczaje dworskie. Z zagranicznych wojaży powrócił z metresa, którą umieścił w swoim warszawskim apartamencie.

fr. maitresse

METRO 'szybka, elektryczna, zwykle podziemna kolej miejska': Pierwszą elektryczną kolej podziemną, niena-
zywanąjednak metrem (w języku angielskim ten termin odnosi się głównie do metra w Paryżu), uruchomiono pod
koniec XIX w. w Londynie. Skasować bilet do metra. Stacja metra.

fr. metro, skr. od metropolitain 'stołeczny' (a to z nazwy paryskiego metra "Chemin de Fer Metropolitain")

METRONOM w muzyce 'przyrząd mechaniczny (działający na zasadzie wahadła) lub elektroniczny, służący do
dokładnego oznaczania tempa utworu muzycznego;

taktomierz': Głośne, regularne uderzenia metronomu były tym, co zapamiętała na całe życie ze swoich pierwszych
lekcji muzyki. Metronom bywa czasami wykorzystywany do regulowania szybkości tempa przy wykonywaniu ćwiczeń
gimnastycznych.

fr. mćtronome od gr. mćtron 'miara', nómos 'prawo'

METROPOLIA l. 'duże miasto, stanowiące centrum administracyjne, ekonomiczne, kulturalne itp. jakiegoś kraju lub
regionu': Kupił mieszkanie w Poznaniu i podjął pracę w tej wielkopolskiej metropolii. Po zjednoczeniu Niemiec Berlin
wyrasta na jedną z głównych metropolii Europy. 2. 'w Kościele katolickim i prawosław-

490

I METRYKA

MEZZA VOCE

nym: prowincja złożona z kilku diecezji, zarządzana przez metropolitę' 3. 'państwo kolonialne w stosunku do swych
kolonii': Rozluźnienie więzów między metropolią a koloniami. 4. 'w starożytnej Grecji: państwo-miasto w stosunku do
utworzonego przez nie -miasta-kolonii'
METROPOLITA 'w Kościele katolickim dostojnik (arcybiskup), stojący na czele jednostki administracyjnej składającej się
z kilku diecezji; w Kościele prawosławnym: zwierzchnik Kościoła autokefalicznego nie będący patriarchą': Arcybiskup
metropolita. Metropolita gnieźnieński.

METROPOLITALNY 'związany z metropolią kościelną lub z metropolitą': Kościół metropolitalny. Władza

metropolitalna. We Wrocławiu na Ostrowie Tumskim mieści się siedziba kurii metropolitalnej.

gr. metropólis

I METRYKA l. 'dokument potwierdzający czyjeś narodziny, chrzest, ślub lub śmierć, będący zazwyczaj odpisem z akt,
wystawiany przez urząd państwowy lub kancelarię kościelną': Metryka urodzenia, ślubu. Przed pierwszą komunią
dzieci musiały przynieść metrykę chrztu. 2. 'dokument potwierdzający rodowód rasowego zwierzęcia' 3. 'szczegółowe
informacje dotyczące ważnych cech albo pochodzenia przedmiotu, umieszczone bezpośrednio na nim lub
przechowywane w odpowiednim miejscu': Metryka książki, urządzenia. 4. 'w dawnej Polsce, w okresie
przedrozbiorowym: księga kanclerska lub podkanclerska, zawierająca dokumenty publiczne wychodzące z kancelarii
królewskiej;

także sama kancelaria królewska, archiwum koronne albo litewskie akt państwowych': Księgi metryki królewskiej .

METRYKALNY 'taki, który dotyczy metryki, jest związany z metryką': <) Księga metrykalna 'księga zawierająca akta
stanu cywilnego' <) Wyciąg metrykalny 'odpis z akt stanu cywilnego, zawierający najważniejsze dane'

p.-lać. matricilla 'katalog, opis' II METRYKA zob. pod hasłem II METR

gr. metropólis

METYL inaczej: GRUPA METYLOWA w chemii 'najprostsza, jednowartościowa grupa organiczna, wywodząca się od
metanu CH3-'

METYLOWY w chemii 'związany z metylem': O Alkohol metylowy 'najprostszy (jednowodorotlenowy) związek

organiczny w postaci łatwo palnej cieczy o słabym, swoistym zapachu i piekącym smaku' () Fiolet metylowy inaczej:
GENCJANA 'syntetyczny środek bakteriobójczy, grzybobójczy i czerwiobójczy' O Oranż metylowy 'syntetyczny barwnik
w postaci proszku rozpuszczalnego w wodzie, stosowany jako wskaźnik w analizie chemicznej'

fr. methyle

METYS 'osoba, której rodzice lub dalsi przodkowie należeli do różnych ras, zwłaszcza rasy białej i czerwonej':

Bardzo wielu Metysów żyje w Ameryce Łacińskiej, np. w Meksyku.

fr. melis od łac. misticius, mixticius 'mieszaniec'

MEZALIANS 'dawniej: małżeństwo z osobą niższego stanu; dziś: małżeństwo z osobą pod jakimś względem
nieodpowiednią': Małżeństwo wybitnej uczonej z disc jockeyem - podobny mezalians nawet najnowocześniejszym
kobietom w głowie się nie mieści.

fr. mesalliance

MEZOLIT w archeologii 'środkowa część epoki kamienia, trwająca od około 8000 lat p.n.e. do 4800 lat p.n.e.': Z
okresem mezolitu związane są początki rolnictwa, udomowienie pierwszych zwierząt, w tym też okresie wynaleziono
siekierę i łuk. Mezolit był okresem przejściowym między paleolitem z gospodarką łowiecko-zbieracką a neolitem z
gospodarką rolniczo--hodowlaną.
MEZOLITYCZNY 'taki, który dotyczy mezolitu, pochodzi z mezolitu': Jednym z ważniejszych wynalazków
mezolitycznych było czółno.

odgr. mesos 'środkowy', lithos 'kamień'

MEZON w fizyce 'nietrwała cząstka elementarna o ładunku elektrycznym dodatnim, ujemnym lub zerowym i masie
pośredniej między masą protonu i elektronu': Mezony występują w promieniowaniu kosmicznym, są zbudowane z
kwarka i antykwarka.

ang. mesone od gr. mesos 'środkowy' i cząstki: -on (na wzór nazw innych cząstek elementarnych)

MEZOZOIK w geologii 'czwarta era w dziejach Ziemi, trwająca od około 230 do 65 milionów lat temu': Mezo-zoik
obejmuje trzy okresy: trias, jurę i kredę, charakteryzuje się dominacją gadów i występowaniem pierwszych ptaków i
ssaków. Typowymi przedstawicielami fauny mezozoiku są dinozaury.

MEZOZOICZNY 'taki, który dotyczy mezozoiku':

Flora mezozoiczna. Mezozoiczne gady. Era mezozoicz-

odgr. mesos 'środkowy', zoikós 'związany z życiem'

MEZZA VOCE (czytaj: medza wocze) w muzyce 'określenie wykonawcze, nakazujące realizację oznaczonego fragmentu
bez stosowania silniejszych kontrastów dynamicznych, niepełnym, połowicznym dźwiękiem'

MEZZO FORTE (czytaj: medzo forte) 'określenie wykonawcze, nakazujące realizację oznaczonego fragmentu ze średnią
dynamiką, głośnością'

MEZZO PIANO (czytaj: medzo piano) 'określenie wykonawcze, nakazujące realizację oznaczonego fragmentu z
niewielką dynamiką, raczej cicho'

H'/. voce 'głos': forte 'mocno', piano 'cicho'

491

MEZZOSOPRAN

MIGRACJA

MEZZOSOPRAN (czytaj: medzosopran albo mecosop-ran) w muzyce l. 'głos kobiecy o średniej skali, między sopranem i
altem': Liryczny, dramatyczny mezzosopran. Śpiewać mezzosopranem. 2. 'śpiewaczka o takim głosie': Koncert
mezzosoprana.

MEZZOSOPRANISTKA (czytaj: medzosopranistka) 'śpiewaczka śpiewająca mezzosopranem': Małgorzata Walewskajest

najbardziej znaną w świecie polską mez-zosopranistką.

MEZZOSOPRANOWY 'związany z mezzosopranem':

Partia mezzosopranowa.

wl. mezzo-soprano

Mg symbol pierwiastka chemicznego: magnez (zob.) Mgr skrót słowa: monseigneur Mgr skrót słowa: magister
MIAZMATY 'szkodliwe, demoralizujące kogoś czynniki, złe wpływy na kogoś : Są one oskarżane o zatruwanie Polski
miazmatami z Zachodu. Miazmaty demoralizacji dotarły już nawet do szkół.

gr. miasma 'splamienie, zanieczyszczenie'

MIDI 'określenie wielkości, rozmiaru, długości odzieży, zwłaszcza damskiej, oznaczające wielkość średnią, pośrednią':
Spódnica midi sięga czasem nawet połowy łydki.

ang. mid 'środkowy'

MIENSZEWIZM albo MIEŃSZEWIZM 'nurt polityczny, który ujawnił się na drugim Zjeździe Socjaldemokratycznej Partii
Robotniczej Rosji w 1903 roku w Brukseli i Londynie, przeciwstawiający się leninowskiej koncepcji partii robotniczej i
walki o zdobycie władzy w Rosji': Mienszewizm kładł nacisk na ekonomiczną walkę proletariatu, negując potrzebę
walki politycznej .

MIENSZEWIK albo MIEŃSZEWIK 'zwolennik mienszewizmu': Na zjeździe w 1903 r. mienszewicy uzyskali mniejszość
głosów, ich nazwa pochodzi też od rosyjskiego słowa mieszn 'ynstwó 'mniejszość'. W Rosji porewolucyjnej nazwanie
kogoś mienszewikiem było epitetem, niemal wyzwiskiem, często o groźnych konsekwencjach.

MIENSZEWICKI albo MIEŃSZEWICKI 'związany z mienszewizmem': Mienszewickie poglądy były przez bolszewików
uznawane za kontrrewolucyjne.

roś. mień 'szewizm

MIGDAŁ l. 'jadalne nasiono migdałowca - duża pestka, pokryta brązową łuską, wewnątrz biała lub kremowa':

Migdały wykorzystywane są w przemyśle spożywczym, farmaceutycznym i kosmetycznym. Migdały solone, prażone,

cukrzone. Myśleć, marzyć o niebieskich migdałach 'dumać, marzyć, fantazjować, leniuchować, nic nie robić' 2. 'to
samo, co migdałowiec': Migdał występuje w kilkudziesięciu gatunkach (m.in. ziemny, trójkia-

powy) i jest uprawiany głównie w krajach śródziemnomorskich, czarnomorskich i w Kalifornii. 3. w anatomii 'jeden z
gruczołów limfatycznych w błonie śluzowej gardła i tylnej części jamy ustnej ssaków, niszczący bakterie lub
neutralizujący działanie szkodliwych czynników, dostających się do organizmu przez drogi pokarmowe lub
oddechowe': Trzeci migdał. Usuwać migdały.

MIGDAŁOWIEC 'krzew lub niewielkie drzewo z rodziny różowatych, uprawiane ze względu na jadalne nasiona -
migdały': Owocem migdałowca jest pestkowiec osiągający długość do sześciu centymetrów.

MIGDAŁEK w anatomii 'to samo, co migdał w 3. znaczeniu': O Migdałki podniebienne 'parzyste mig-dałki, znajdujące
się w zagłębieniu między łukami podniebiennymi' <} Migdałek gardłowy 'migdałek znajdujący się w nosowej części
gardła, którego przerost upośledza słuch i zmusza chorego do oddychania przez usta; trzeci migdał'

MIGDAŁOWATY 'taki, który przypomina nasiona migdałowca': Wielki rubin migdałowatego kształtu zdobił jej szyję.

lać. amygdalum z gr. amygdalon

MIGRACJA l. w socjologii 'masowe przemieszczanie się ludności między różnymi krajami lub w obrębie jednego kraju,
po to, by osiedlić się w nowym miejscu': Migracja ludów azjatyckich do Europy. Migracja ze wsi do rejonów
uprzemysłowionych. 2. w botanice 'przemieszczanie się zasięgu pewnych gatunków roślin wywołane zmianami
warunków klimatycznych, glebowych lub ewolucyjnych oraz przystosowaniem się do nowych warunków': Migracja
roślin górskich w rejony nizinne. Migracja roślinności pustynnej. 3. w zoologii 'masowe przemieszczanie się zwierząt,
mające charakter jednorazowy lub okresowy, związane np. ze zmianami klimatycznymi na pewnych obszarach, cyklem
rozrodczym, trwałymi zmianami środowiska naturalnego': Sezonowe migracje ptaków i ryb. Migracja organizmów
wodnych na ląd. 4. w geologii 'przemieszczanie się tworów geologicznych, spowodowane czynnikami
atmosferycznymi lub tektonicznymi': Migracja lodowca.

MIGRANT w socjologii 'osoba migrująca': Badaniami objęto dużą grupę migrantów zarobkowych.

MIGROWAĆ l. w socjologii 'w odniesieniu do grup ludzi: przesiedlać się, przenosić się w nowe miejsce zamieszkania':
W II połowie XVI w. protestanci, prześladowani w wielu krajach, np. w Holandii, migrowali do Prus. Migrować ze wsi
do miasta. 2. w biologii 'w odniesieniu do zwierząt i roślin: przenosić się z jednego środowiska do drugiego, zmieniać
zakres, miejsce występowania': Te ptaki migrują sezonowo w okresie lęgowym. Ryby migrują na tarło.

MIGRACYJNY 'związany z migracją w którymś ze znaczeń': Procesy, fale migracyjne. Migracyjne przemieszanie się
gatunków.

lać. migratio 'przesiedlenie'

492

MIGRENA

MIKROFILM

MIGRENA 'silny ból głowy, przeważnie jednostronny, któremu mogą towarzyszyć mdłości i zaburzenia wzroku'.
Niedawno wykryto, że migrena jest przekazywanym genetycznie czynnościowym zaburzeniem krążenia wewnątrz- i
zewnątrzczaszkowego.

MIGRENOWY 'związany z migreną': Napady bólu migrenowego są bardzo męczące dla chorego.

fr. migraine, z gr. hemikrania 'ból połowy głowy'

MIKA 'minerał skałotwórczy, występujący pod postacią blaszkowatych kryształów, odznaczający się podatnością na
łupanie, stosowany w technice jako materiał termo- i elektroizolacyjny': Mika to glinokrzemian potasu, magnezu,
żelaza i innych metali.

MIKOWY 'taki, który ma związek z miką'. Skała mikowa. Minerał mikowy.

lać. mica 'okruszyna'

MIKADO 'tradycyjny tytuł cesarza japońskiego': Tytułu mikado używają głównie cudzoziemcy.

jap. mi kado, dosłownie 'wyniosła brama'

MIKO- pierwszy człon wyrazów złożonych, wskazujący na ich związek znaczeniowy z grzybem, grzybami, np. mikologia

od gr. mykes 'grzyb'

MIKOLOGIA 'nauka, która zajmuje się badaniem grzybów'. Ostatnio prężnie rozwijają się dwa działy mikolo-gii -
przemysłowy i lekarski.

złożenie cząstek: miko- i -logia odgr. logos 'nauka, słowo'

MIKOZA w medycynie, weterynarii i botanice 'choroba zakaźna ludzi, zwierząt i roślin, którą wywołują pasożytnicze
grzyby'. Mikoza niszczy rośliny, powodując więdnięcie i nekrozy.

od gr. mykes 'grzyb'

MIKRO- przedrostek o znaczeniu 'bardzo mały', dodawany do rzeczowników, wskazujący na mały rozmiar albo zasięg
tego, o czym informuje druga część wyrazu, np. mikrospołeczność (= mała, lokalna społeczność), mikroskala,
mikrokomputer

gr. mikrós 'mały'

MIKROBIOLOGIA 'nauka zajmująca się badaniem budowy i fizjologii drobnoustrojów oraz ich znaczeniem w
przyrodzie': Mikrobiologia obejmuje m.in. bakteriologię, immunologię i wirusologię.

MIKROBIOLOG 'specjalista w dziedzinie mikrobiologii': Do wybitnych mikrobiologów XIX w. należą: Robert Koch i
Ludwik Pasteur.

MIKROB l. 'jednokomórkowy organizm żywy, bardzo małych rozmiarów, bakteryjny lub wirusowy; drobnoustrój,
zarazek': Mikroby grypy, ospy, odry. 2. przen. 'element, czynnik, który sprzyja rozwojowi negatywnych odczuć, sytuacji
niepożądanych': W kraju szerzą się mikroby rozpusty i zepsucia.

złożenie przedrostka: mikro- i słowa: biologia

MIKROBUS 'niewielki autobus, najczęściej o podwoziu półciężarówki, rzadziej samochodu osobowego, służący do
przewozu kilkunastu osób': W mikrobusach można przewozić najwyżej 20 pasażerów.

MIKROBUSOWY 'taki, który dotyczy mikrobusu': Linia, trasa mikrobusowa. Mikrobusowa wycieczka.

złożenie przedrostka: mikro- i słowa: bus

MIKROCZĄSTKA 'cząstka materii o rozmiarach nie przekraczających rozmiarów atomów, która nie podlega prawom
fizyki klasycznej, a ruchem jej i wzajemnymi oddziaływaniami rządzą prawa teorii kwantów': Do mi-krocząstek należą
cząstki elementarne oraz jądra atomowe.

złożenie przedrostka: mikro- i słowa: cząstka

MIKROELEMENT 'jeden z pierwiastków chemicznych, występujących w organizmie w bardzo małych ilościach,

niezbędny jednak do życia i prawidłowego rozwoju': Do mikroelementów należą m.in. żelazo, mangan, cynk, bór, jod i
chlor.

złożenie przedrostka: mikro- i słowa: element

MIKROFALE w fizyce 'fale elektromagnetyczne o długości od l milimetra do l metra, częstotliwości powyżej 300
megaherców, stosowane m.in. w radiokomunikacji, radiolokacji, telekomunikacji, grzejnictwie, termowizji i
medycynie': Mikrofale maj ą własności zbliżone do fal podczerwonych.

MIKROFALOWY 'związany z mikrofalami i wykorzystaniem ich': () Technika mikrofalowa 'dział techniki, zajmujący się
przetwarzaniem, wytwarzaniem i mierzeniem sygnałów elektromagnetycznych w paśmie mikrofal' <) Lampa
mikrofalowa 'lampa elektronowa wielkiej częstotliwości, przeznaczona do pracy w zakresie mikrofal' () Kuchenka
mikrofalowa 'kuchenka, w której do ogrzania i gotowania potraw wykorzystuje się promieniowanie mikrofalowe;
mikrofalówka'

MIKROFALÓWKA pot. 'to samo, co kuchenka mikrofalowa' : Mikrofalówka rozgrzewa potrawy dzięki drganiom
cząsteczek wody i tłuszczu. złożenie przedrostka: mikro- i słowa: fala

MIKROFILM l. w fotografice 'negatywowa, drobnoziarnista błona, najczęściej małoobrazkowa, wykorzystywana do

fotografowania, reprodukowania druków w bardzo dużym pomniejszeniu' 2. 'kopia druków, map, dokumentów w
bardzo dużym pomniejszeniu, otrzymana techniką fotograficzną': W czytelni stała przeglądarka mikrofilmów, na której
można było czytać bardzo stare czasopisma i książki, udostępniane tylko w formie kopii.
493

MIKROKLIMAT

MIKST

MIKROFILMOWAĆ 'wykonywać kopie druków, map itd. techniką fotograficzną z wykorzystaniem mikrofilmów':
Mikrofilmowano stare czasopisma i druki.

MIKROFILMOWY 'związany z mikrofilmem lub mikrofilmowaniem, dotyczący procesów wykonywania i obróbki

mikrofilmów oraz ich wykorzystania': Klisza mikrofilmowa. Reprodukcja mikrofilmowa. Dokumentacja mikrofilmowa.

złożenie przedrostka: mikro- i słowa: element

MIKROKLIMAT w meteorologii 'specyficzne warunki klimatyczne panujące lub wytwarzane sztucznie na niewielkiej
przestrzeni otwartej, w pomieszczeniu lub w ograniczonym fragmencie pewnego środowiska': Miejscowość ta została
uzdrowiskiem ze względu na swoisty mikroklimat sprzyjający leczeniu chorób płuc.

złożenie przedrostka: mikro- i słowa: klimat

MIKROKOMPUTER zob. pod hasłem: KOMPUTER

MIKROKOSMOS l. w filozofii 'świat człowieka w przeciwieństwie do makrokosmosu - świata ciał niebieskich' :

Demokryt uważał, że każda część ciała ludzkiego, czyli mikrokosmos, odpowiada części Wszechświata, czyli
makrokosmosu. 2. w biologii 'świat bardzo małych organizmów, drobnoustrojów': Biologiczny mikrokosmos można
oglądać tylko pod mikroskopem. 3. w fizyce 'świat cząstek niedających się bezpośrednio obserwować, tzw.
mikrocząstek'

złożenie przedrostka: mikro- i słowa: kosmos

I MIKROMETR l. 'przyrząd do precyzyjnego mierzenia małych długości': Mikrometrem można mierzyć z wielką
dokładnością, zwykle wynoszącą aż 0,01 milimetra. 2. w astronomii 'przyrząd pomiarowy zamontowany w teleskopie,
który pozwala mierzyć wzajemne położenie blisko siebie leżących obiektów na niebie':

Mikrometr pozwala mierzyć położenie ciał niebieskich, których odległość kątowa nie przekracza kilkunastu minut
kątowych.

złożenie przedrostka: mikro- i cząstki: -metr od gr. metron 'miara'

II MIKROMETR inaczej MIKRON 'jednostka długości równa jednej milionowej części metra, skrót urn': Dla określania
wymiarów atomów mikrometr jest jednostką zdecydowanie za dużą: l urn = l'6 m, zaś atom ma wielkość ok. l'10 m.

złożenie przedrostka: mikro- i cząstki: -metr od gr. metron 'miara'

MIKROPROCESOR 'typ elektronicznego układu scalonego o dużej skali scalenia, który jest podstawową częścią wielu
urządzeń elektronicznych, takich jak programatory, sterowniki cyfrowe, urządzenia automatyki przemysłowej; jest
także zasadniczą częścią komputera': Do sterowania pracą odtwarzacza wykorzystano 32-bitowy mikroprocesor RISC,
który optymalizuje jakość obrazu i dźwięku. W programatorze pralki zepsuł się mikroprocesor.

ang. microprocessor

MIKROSKALA najczęściej w zwrocie: w mikroskali: 'w odniesieniu do (relatywnie) małych jednostek, obiektów': W
mikroskali tego górskiego regionu obserwujemy wzrost zachorowań na raka płuc.
złożenie przedrostka: mikro- i słowa: skala

MIKROSKOP 'przyrząd pozwalający na oglądanie bardzo małych, niewidocznych gołym okiem obiektów, zwykle
działający na zasadzie optycznego powiększania obrazu tych obiektów': Mikroskop elektronowy, pozwalający na
uzyskiwanie ogromnych powiększeń obrazu, używany jest m.in. przez fizyków do obserwacji atomów. Uczniowie
obserwowali pod mikroskopem bakterie.

MIKROSKOPOWY 'związany z mikroskopem i obserwacjami za pomocą tego przyrządu': Technika mikroskopowa.

Badania mikroskopowe wycinków chorych tkanek. Mikroskopowa struktura cząstek.

MIKROSKOPIJNY 'bardzo mały, taki, że dobrze byłoby go widać dopiero pod mikroskopem (wyraz używany często w
przenośni)': Mikroskopijna drobinka. Mikroskopijne cząstki kurzu. Mikroskopijny zasiłek. Obdarzała go
mikroskopijnym uczuciem, a on i tak był z tego powodu bardzo szczęśliwy.

n.-fac. microscopium od gr. mikrós 'mały', skopeó 'patrzę, oglądam'

I MIKSER l. 'urządzenie do rozdrabniania, mieszania i ubijania produktów spożywczych, składników potraw lub
napojów': Mikser ręczny, elektryczny. Wymieszać za pomocą miksera masę na ciasto. 2. 'urządzenie elektroniczne,
służące do łączenia sygnałów dźwiękowych lub wizyjnych pochodzących z różnych źródeł w jeden sygnał wyjściowy':
Mikser foniczny wizyjny. Efekty dźwiękowe, wizualne uzyskane za pomocą miksera.

II MIKSER l. 'pracownik baru, który miesza różne składniki i przygotowuje koktajle' 2. 'pracownik studia radiowego,
telewizyjnego lub filmowego, który łączy, nakłada na siebie różne sygnały za pomocą miksera'

MIKSOWAĆ l. 'rozdrabniać i mieszać produkty spożywcze za pomocą miksera; także: mieszać napoje lub ich składniki':
Zmiksowała zupkę dla dziecka. Miksował drinki. 2. 'łączyć, nakładać na siebie różne sygnały dźwiękowe lub wizualne
za pomocą miksera': Miksować dźwięk, obraz. Zmiksował podkład pod piosenkę.

STÓŁ MIKSERSKI 'to samo, co konsoleta' ang. mixer 'mieszacz' od łac. mixtura 'mieszanina'

MIKST l. *w siatkówce, tenisie i tenisie stołowym: rozgrywka, w której uczestniczą po przeciwnych stronach pary
mieszane lub drużyny mieszane złożone z mężczyzn i kobiet': Para naszych tenisistów pokonała w mikście Czechów. 2.
w siatkówce, tenisie i tenisie stołowym: para mieszana lub drużyna mieszana': Porażka naszego mikstu w tenisie
stołowym.

ang. mixed

494

MIKSTURA

MILITARNY

MIKSTURA l. w farmacji 'lekarstwo w płynie, wykonane z kilku składników': Mikstury są mieszaninami roztworów soli
lub innych substancji z naparami albo nalewkami, często z dodatkiem syropów, l. pot. 'mieszanina jakichś substancji
płynnych, podawana jako napój, często o tajemniczych własnościach': Co to za miksturę przyrządzasz, nie możesz po
prostu podać kawy? 3. w muzyce 'pomocniczy głos organowy, złożony z dźwięku kilku piszczałek': Mikstura wzbogaca
barwę dźwięku zasadniczego.

lać. mixtura 'mieszanina'

MILA 'jednostka długości stosowana w krajach anglosaskich, równa 1609,344 metra': Pędzili autostradą z szaleńczą
prędkością 80 mil na godzinę. O Mila morska 'jednostka długości równa 1852 metrom': Mila morska to jednostka
długości równa przybliżonej odległości dwóch punktów na powierzchni Ziemi o jednakowej długości geograficznej,
których szerokości geograficzne różnią się o kąt równy jednej minucie.

MILOWY 'taki, który jest związany z milą, wynoszący milę': Milowy odcinek, dystans. () Kamień milowy l. 'kamienny
słupek przy drodze wyznaczający odległość l mili' 2. przen. 'wielkie osiągnięcie w jakiejś dziedzinie, wiążące się z
wielkim w niej postępem': Skonstruowanie układów scalonych było kamieniem milowym w dziedzinie elektroniki.

od łac. milia passuum 'tysiące kroków'

MILADY (czytaj: milej dy) 'angielski tytuł grzecznościowy, stosowany zwłaszcza dawniej przy zwracaniu się do kobiet z
arystokracji lub do żon wyższych urzędników'

ang., od: my lady 'moja pani'

MILENIUM albo MILLENNIUM albo MILLENIUM l. 'tysiąc lat; także tysiąc lat istnienia, trwania czegoś':

Wchodzimy w trzecie milenium chrześcijaństwa. Po upływie dwóch milleniów naszej ery należy się zastanowić nad jej
miejscem w historii rozwoju duchowego ludzkości. 2. 'tysięczna rocznica jakiegoś wydarzenia, początku czegoś itp.':
Millennium przyjęcia chrześcijaństwa Kościół katolicki w Polsce obchodził uroczyście w roku 1966.

MILENIJNY 'związany z milenium w zn. l. i 2.': Obchody milenijne. Uroczystości milenijne.

z łac. mille 'tysiąc' i annus 'rok'

MILI- cząstka wyrazów złożonych, wskazująca, iż oznaczają one tysiączną część miary podstawowej, np. milimetr,
miligram

od łac. mille 'tysiąc'

MILIARD l. 'tysiąc milionów, l 000 000 000': W lotto w ubiegłą środę można było wygrać pięć miliardów starych
złotych. 2. w niektórych krajach, np. w USA: termin zastąpiony słowem bilion (w obowiązującym w tych krajach,
odmiennym niż w Polsce znaczeniu)' 3. zwykle w liczbie mnogiej: MILIARDY przen. 'ogromna suma pieniędzy,
niezliczona ilość kogoś lub czegoś':

Nad naszymi głowami unosiły się miliardy komarów.

MILIARDER 'osoba, której majątek przedstawia wartość miliarda dolarów, marek, franków itd. lub jest jeszcze
większy': Bili Gates należy do czołówki światowych miliarderów.

fr. milliard

MILICJA l. 'w niektórych krajach, zwłaszcza w dawnych krajach socjalistycznych, organ państwowy, którego zadaniem
było utrzymywanie porządku i bezpieczeństwa publicznego oraz ściganie przestępców; także: funkcjonariusze i
siedziba jednostki organizacyjnej tego organu': W Polsce milicja obywatelska funkcjonowała w latach 1944-1990. Z tą
sprawą poszedł na milicję. 2. 'terytorialne oddziały zbrojne, złożone z obywateli, przeszkolonych wojskowo w czasie
pokoju, a powoływanych do służby czynnej tylko w przypadku wojny':

Milicja szwajcarska. Milicja narodowa. 3. 'oddziały straży, składające się z ochotników': Porządku pilnowały uzbrojone
w pistolety gazowe oddziały milicji obozowej.

MILICJANT l. 'funkcjonariusz milicji w dawnych krajach socjalistycznych': W latach 80. milicjanci używani byli przez
komunistyczne władze także do walki z opozycją demokratyczną - to przesądziło o likwidacji po 1989 r. milicji i
powołaniu nowej formacji: policji. 2. 'członek, żołnierz milicji - terytorialnego oddziału zbrojnego lub - rzadziej -
oddziału ochotniczej straży'

MILICYJNY 'związany z milicją, najczęściej w l. znaczeniu': Jasnoniebieskie mundury milicyjne. Pies milicyjny.

od łac. militia 'służba wojskowa'; słowo milicja od dawna funkcjonuje w polszczyźnie, niegdyś za milicję uważano
wojsko nieregularne, np. miejskie oddziały wojskowe, i zorganizowane na wojskowy sposób różnego typu oddziały
straży, np. straży obozowych - co nie odbiega znacznie od opisanych znaczeń: 2. i 3.

MILION l. 'tysiąc tysięcy' 2. zwykle w liczbie mnogiej:

MILIONY przen.: 'ogromna suma pieniędzy, niezliczona ilość kogoś lub czegoś': Miliony osób będzie cię prosiło o
autograf.

MILIONER 'osoba, której majątek przedstawia wartość miliona dolarów, marek, franków itd. lub jest jeszcze większy':
W Stanach Zjednoczonych milionerów nie ma wprawdzie jeszcze milionów, ale są już tysiące.

fr. million

MILITARNY 'wojskowy albo związany z wojskiem': Ta inwestycja przemysłowa ma duże znaczenie militarne. Siła
militarna Niemiec w 1939 r. to ponad półtora miliona żołnierzy, ponad 10 000 dział i moździerzy, około 2700 czołgów i
prawie 1400 samolotów bojowych.

MILITARIA książk. 'przedmioty związane z wojskiem, zwłaszcza takie przedmioty gromadzone przez zbieraczy i muzea':
Mój ojciec ma w swojej kolekcji militariów stare karabiny, szable i części umundurowania z okresu I i II wojny
światowej.

495

MILITARYZM

MIMOZA

MILITARYZACJA l. 'wprowadzenie do jakiegoś zakładu lub do pewnej dziedziny życia lub gospodarki wojskowych form
organizacji, często też podporządkowanie gospodarki potrzebom wojska i produkcji uzbrojenia':

By uniemożliwić strajk, dokonano militaryzacji szeregu przedsiębiorstw. Militaryzacja przemysłu. 2. 'zwiększanie ilości
wojska i broni na pewnym terenie': Militaryzacja pasa nadgranicznego.

MILITARYZOWAC l. 'wprowadzać wojskowe formy organizacji, często też podporządkowywać gospodarkę potrzebom
wojska': W stanie wojennym zmilitaryzowano wiele zakładów. Szykujące się do odparcia ataku państwo zaczęło
militaryzować kolejne gałęzie gospodarki.

lać. militaris 'żołnierski, wojenny'

MILITARYZM l. 'doktryna polityczna propagująca zbrojenia i prowadzenie wojen zaborczych, zwłaszcza współcześnie':
Militaryzm był częścią ideologii faszystowskiej. 2. 'działalność gospodarcza i polityczna państwa, polegająca na
wzmożonych zbrojeniach i przygotowaniach do wojny': W początkach XX w. militaryzm mocarstw europejskich i ich
podział na dwa przeciwstawne bloki zapowiadały zbliżającą się wojnę. 3. 'system rządów, w którym armia ma
szczególny wpływ na organa władzy i funkcjonowanie państwa': Militaryzm pruski. Militaryzm japoński przed 1945 r.

MILITARYSTA 'zwolennik militaryzmu - doktryny politycznej, polityki zbrojeń lub systemu rządów, w którym armia ma
szczególnie ważny głos (często te czynniki występują razem)': Militaryści parli do wojny.
MILITARYSTYCZNY 'związany z militaryzmem - doktryną, polityką zbrojeń lub systemem rządów': Tendencje military
styczne w polityce państwowej. Ciągoty mili-tarystyczne w pewnych kołach prawicy. Państwa military styczne.

fr. militarisme od łac. militaris 'żołnierski, wojenny'

MILORD 'angielski tytuł grzecznościowy, stosowany zwłaszcza dawniej przy zwracaniu się do głów rodzin
arystokratycznych, członków Izby Lordów i wybranych wysokich urzędników państwowych'

ang., od: my lord 'mój panie'

MIM zob. pod hasłem: PANTOMIMA

MIMESIS (czytaj: mimez-is) 'kategoria estetyczna, polegająca na naśladowaniu rzeczywistości w dziele sztuki':

Rozwiniętą teorię mimesis stworzył Arystoteles.

MIMETYZM l. 'naśladowanie rzeczywistości w dziele sztuki': Teoria mimetyzmu zakłada naśladowanie, lecz nie
kopiowanie rzeczywistości przez sztukę. 2. w biologii 'upodobnienie się niektórych gatunków zwierząt i roślin do
otoczenia w celach obronnych': Mimetyzm w środowisku przyrodniczym polega na upodabnianiu się ciała zwierząt
kształtem, barwą lub deseniem do otoczenia, w którym te zwierzęta żyją.

MIMETYCZNY l. 'taki, który naśladuje rzeczywistość w dziele sztuki; naśladowczy': () Sztuki mimetyczne 'sztuki, które
naśladują rzeczywistość: malarstwo, rzeźba, poezja i - częściowo - muzyka': Sztuki mimetyczne - naśladujące to, co
stworzyła przyroda - wyróżnił Arystoteles. 2. w biologii 'taki, który jest związany z mime-tyzmem w przyrodzie':
Mimetyczne zdolności kameleona sprawiają, że dostosowuje się on kolorem do podłoża, na którym się znajduje.

gr. mimesis 'naśladowanie'

MIMIKA l. 'ruchy mięśni twarzy, wyrażające przeżywane uczucia i nastroje': Dziecko odznaczało się żywą, bogatą
mimiką. 2. 'sztuka wyrażania za pomocą ruchów mięśni twarzy pewnych uczuć i nastrojów': Pięknie recytował, z
mistrzostwem posługiwał się też mimiką i gestem.

MIMIK 'osoba, która potrafi za pomocą mimiki wyrażać uczucia i nastroje': Aktorzy kina niemego z wielkim
mistrzostwem posługiwali się gestem i byli doskonałymi mimikami.

MIM 'aktor grający w pantomimie'

MIMICZNY 'związany z mimiką': Gra mimiczna aktora. Zdolności mimiczne. Język mimiczny.

fr. mimique od gr. mimikós 'naśladujący'

MIMIKRA l. w biologii 'rodzaj mimetyzmu, bierna ochrona przed napastnikami, polegająca na upodabnianiu się
zwierząt gatunków bezbronnych do osobników wyposażonych w narządy obronne': Przykładem mimikry wśród gadów
jest upodabnianie się węży niejadowitych do osobników jadowitych. Mimikra występuje też częściowo wśród
owadów, np. pewne gatunki motyli upodabniają się do motyli trujących. 2. przen. 'sposób postępowania, zachowania
się człowieka, polegający na ukrywaniu swego prawdziwego charakteru oraz swoich poglądów i na prezentowaniu
takich poglądów i zachowań, które są typowe w danym środowisku': Mimikra to najistotniejsza cecha takich
osobników, jak Forest Gump.

ang. mimicry od łac. mimicus 'aktorski'

MIMOZA l. 'drzewo, krzew, pnącze lub roślina zielona z rodziny mimozowatych, o drobnych, białych, żółtych lub
fioletowych kwiatach i pierzastych liściach, składających się przy dotknięciu': Mimozy rosną głównie w strefie
podzwrotnikowej, w Europie uprawiane są jako rośliny ozdobne. 2. przen. 'osoba delikatna, niezwykle wrażliwa,
często słaba fizycznie': Nie bądź taką mimozą, biegaj, ćwicz mięśnie, graj w tenisa.

MIMOZOWATY l. 'taki, który jest wrażliwy, delikatny i czuły, mało odporny na przeciwności losu': Ten Czarek jest taki
mimozowaty, wszystko go uraża. 2. tylko w liczbie mnogiej MIMOZOWATE 'rodzina roślin z rzędu strączkowców,
obejmująca około 2800 drzew, krzewów, pnączy lub roślin zielonych, charakteryzująca się drobnymi kwiatami i
pierzastymi, dużymi

496

I MINA

MINI-

liśćmi': Mimozowate rosną w rejonach tropikalnych i subtropikalnych.

n.-lać. mimosa

I MINA 'układ rysów twarzy, oddający pewien przejściowy stan uczuć, chwilowy nastrój, odzwierciedlający czyjś
humor, temperament, charakter, usposobienie lub upodabniający daną osobę do kogoś; także: nadający tej osobie
pozory czegoś': Stroić, robić miny. Nadrabiać miną.

fr. minę

II MINA l. 'ładunek materiału wybuchowego wraz z obudową zaopatrzoną w zapalnik, umieszczany pod powierzchnią
ziemi, w wodzie na pewnej głębokości lub na powierzchni, zazwyczaj detonujący pod wpływem nacisku lub
uderzenia': Po wojnie w ziemi zostało tysiące min, kaleczących i zabijających ludzi, którzy na nie weszli. Żołnierze
zakładali potężne miny przeciwczołgowe. Czy rosyjski okręt atomowy "Kursk" natknął się na minę z czasów II wojny
światowej? 2. 'pocisk artyleryjski o cienkiej łusce i dużym ładunku materiału wybuchowego, wyrzucany przez
moździerze i miotacze w celu zabijania żołnierzy nieprzyjaciela oraz niszczenia umocnień i obiektów obronnych' 3.
'dawniej: podkop umożliwiający założenie ładunku wybuchowego w celu wysadzenia w powietrze określonego
obiektu' 4. 'dawniej:

kopalnia minerałów': Miny złota, srebra. Miny solne. 5. przen. żart. 'ekskrementy zwierzęce, np. kupa krowy':

Wejść, wpaść na minę.

MINER l. 'specjalista wyszkolony w zakładaniu min oraz rozminowywaniu terenu' 2. 'dawniej: osoba pracująca przy
wydobywaniu kopalin; górnik'

MINOWAĆ 'zakładać, rozmieszczać miny': Żołnierze zaminowali teren.

MINERSKI 'taki, który dotyczy minera': () Obrona minerska w -wojsku 'zakładanie min lub przeciwmin w celu obrony
własnych obiektów przed działaniem nieprzyjaciela' () Natarcie minerskie w wojsku 'unieszkodliwienie, wysadzenie za
pomocą min obiektów wroga'

MINOWY 'taki, który dotyczy miny lub min' y Pole minowe w wojsku 'pewien obszar, na którym rozmieszczono i
zamaskowano dużą liczbę min': Uciekinierzy stanęli, przed nimi rozciągało się pole minowe.

p.-lać. mina 'kopalnia'

MINARET 'wysoka, smukła wieża meczetu, z której mue-zin zwołuje wiernych na modlitwę': Minarety wznoszone były
przy medresach i meczetach.
MINARETOWY 'taki, który dotyczy minaretu': Minaretowa wieżyczka.

fr. minaret z tur. minare

MINERAŁ 'pierwiastek chemiczny lub częściej jego związek, powstały w przyrodzie dzięki procesom naturalnym, o
swoistych właściwościach fizycznych i chemicznych, mający najczęściej budowę krystaliczną; także substancja
otrzymana syntetycznie, charakteryzująca się podobnymi właściwościami': Do minerałów należą m.in. złoto, miedź,
grafit i kwarc. Najważniejszy składnik skorupy ziemskiej stanowią minerały skałotwórcze.

MINERALNY 'taki, który dotyczy minerałów, zawiera lub tworzy minerały': () Nawozy mineralne 'nawozy sztuczne
zawierające sole mineralne lub inne związki chemiczne, które są dobrze przyswajane przez rośliny':

Nawozy mineralne są substancjami dodawanymi do gleby w celu wyrównania ubytku danych pierwiastków. () Wody
mineralne 'wody gruntowe lub źródlane, pochodzenia naturalnego, zawierające rozpuszczone substancje mineralne
lub składniki czynne farmakolo-gicznie'

MINERALIZACJA l. w chemii 'całkowity rozkład i u-tlenienie substancji organicznej, które prowadzą do powstania
prostych substancji nieorganicznych': Mineralizacja polega na spalaniu substancji, prażeniu jej lub oddziaływaniu na
nią silnymi utleniaczami w celu oznaczenia składników mineralnych. 2. w geologii 'wzbogacanie się skał skorupy
ziemskiej w dany minerał lub zespół minerałów' : W procesie mineralizacji w skorupie ziemskiej przybywa minerałów,
uwalnianych z mineralnych roztworów magmowych. 3. w biochemii 'proces rozkładu związków organicznych
zawartych w glebie i osadach dennych w związki mineralne, przede wszystkim na skutek działania drobnoustrojów':
Mineralizacja szczątków roślin i zwierząt.

MINERALIZATOR l. w geologii 'ciekły lub lotny składnik magmy, który umożliwia przebieg procesu krystalizacji
niektórych minerałów' 2. w chemii i technice 'urządzenie służące do wzbogacania jakiejś substancji (np. wody) w
składniki mineralne'

MINERALIZOWAĆ l. 'nasycać coś solami mineralnymi': Woda mineralizowana. 2. 'wywoływać, przeprowadzać rozkład
substancji organicznej na proste związki mineralne': Aby zmineralizować zanieczyszczenia, należy wykorzystać
działalność drobnoustrojów lub czynników chemicznych.

fr. minerał od p.-lać. mina 'kopalnia'

MINEZINGER albo MINNESINGER (czytaj: minezin-ger) 'średniowieczny muzyk dworski (XII-XIV w.);

śpiewak wykonujący pieśni miłosne z towarzyszeniem wioli lub harfy': Wolfram von Eschenbach, Hartmann von Aue,
Walther von der Vogelweide to jedni z najwybitniejszych niemieckich minezingerów.

niem. Minnesinger

MINI 'strój kobiecy znacznie krótszy od typowego, zazwyczaj sięgający do połowy uda - rzeczownik; o spódnicy,
sukience: mała, krótka, w odróżnieniu od midi i maksi -przymiotnik': Chodzić w mini. Spódnica mini.

ang. mini(mal)

MINI- cząstka o znaczeniu 'mały, niewielki, krótki', dodawana do rzeczowników, wskazująca na niewielki rozmiar tego,
o czym informuje druga część wyrazu, np.

497

MINIA
MINISTER

miniosiedle (= niewielkie osiedle), minichoinka, mini-samochód, minispódniczka, minizainteresowanie.

ang. mini(mal) 'minimalny ' z łac. minimum 'coś najmniejszego'

MINIA 'tlenek żelazowy lub tlenek ołowiu o pomarań-czowoczerwonym kolorze, stosowany do powlekania
przedmiotów i konstrukcji stalowych dla ochrony przed korozją; także farba z tym składnikiem': Minia to pigment
używany do wyrobu farb, dodawany do kitu, stosowany również do produkcji szkieł optycznych i dekoracyjnych.
Pomalował żelazną bramę minią.

MINIOWAĆ 'pokrywać coś minią': Miniować konstrukcje żelazne.

MINIOWY 'związany z minią': Farby miniowe chronią elementy stalowe przed korozją.

lać. minium 'cynober'

MINIATURA l. 'model obiektu lub konstrukcji, mający rozmiary znacznie mniejsze od oryginału': Miniatura czołgu,
samolotu. 2. 'krótki utwór literacki, muzyczny, sceniczny, filmowy itp., mający zwięzłą formę': Miniatura fortepianowa,
baletowa, poetycka. 3. w sztukach plastycznych 'malowidło, najczęściej portretowe, obrazek o małych wymiarach,
charakterystyczne dla rokoka i klasycyzmu': Miniatura wykonywana była najczęściej na kości słoniowej, masie
perłowej, porcelanie, blasze lub papierze. 4. 'barwny, ręcznie wykonany rysunek, mający formę małego obrazka,
winiety, inicjału, zdobiący średniowieczny rękopis; iluminacja'

MINIATUROWY l. 'o przedmiocie: mający bardzo małe rozmiary': Miniaturowy samochód. Miniaturowa zabawka. 2.
'związany z miniaturą malarską': Malarstwo miniaturowe.

MINIATURYZACJA l. 'przekształcanie czegoś w miniaturę w 2. znaczeniu, nadawanie temu cech właściwych

miniaturze': Miniaturyzacja utworów scenicznych, form baletowych. 2. w technice 'tendencja do zmniejszenia
rozmiaru i ciężaru urządzeń technicznych, sprowadzanie ich gabarytów do minimum': Palmtop to efekt miniaturyzacji
komputera stacjonarnego.

MINIATURZYSTA l. 'artysta tworzący miniatury malarskie' 2. 'dawniej: osoba specjalizująca się w wykonywaniu
miniatur w średniowiecznych tekstach rękopiś-mienniczych'

MINIATURYZOWAĆ l. 'przekształcać coś w miniaturę w 2. znaczeniu': Miniaturyzować formy baletowe. 2. 'czynić coś
mniejszym pod względem rozmiaru'

wl. miniatura

MINIBAR 'nieduży zakład gastronomiczny, zajmujący niewielką powierzchnię, w którym spożywa się posiłki i napoje,
zwykle na stojąco': Dworcowy minibar. Mini-bar w zakładzie pracy.

złożenie przedrostka: mini- i słowa: bar

MINIGOLF 'odmiana golfa, polegająca na podbijaniu zakrzywionymi kijkami małej piłki, która przy jak najmniejszej
liczbie uderzeń powinna kolejno trafić do kilkunastu dołków umieszczonych na specjalnej trasie (zwykle zabawnej,
pomysłowej) ułożonej z odpowiednich płyt z bandami': Popływali trochę, a potem razem z dzieciakami poszli zagrać w
minigolfa, na polu obok basenu.

złożenie przedrostka: mini- i słowa: golf

MINIMUM (czytaj: minimum) l. 'najmniejsza dopuszczalna ilość, wielkość, najmniej czegoś': Aby zmniejszyć straty,
należy koszty ograniczyć do minimum. Mógłbyś wykazać choć minimum zaangażowania. 2. 'nie mniej niż,
przynajmniej': Przejazd przez zatłoczone miasto zabiera minimum godzinę.

MINIMALNY 'równy najmniejszej, możliwej do osiągnięcia wartości, najmniejszej możliwej ilości, ograniczony do
minimum1: {) Cena minimalna 'określony próg ceny, poniżej której nie mogą być zawierane transakcje' () Płaca
minimalna 'prawnie ustalony, najniższy dopuszczalny poziom wynagrodzenia za pracę w określonym wymiarze czasu
pracy' () Sztuka minimalna 'odmiana malarstwa abstrakcyjnego i rzeźby abstrakcyjnej, charakteryzująca się
ograniczeniem środków plastycznych i wyeliminowaniem elementów subiektywnych': Rozwijająca się w latach 60. XX
wieku sztuka minimalna cechowała się monumentalizmem, prostotą i anonimowością. () Termometr minimalny w
technice 'termometr notujący najniższą temperaturę w danym czasie'

MINIMALIZM 'postawa, polegająca na stawianiu sobie i innym skromnych celów, ograniczenie do minimum swych
wymagań i potrzeb': Minimalizm życiowy.

MINIMALISTA 'człowiek stawiający sobie i innym niewygórowane wymagania, mający minimalne cele, redukujący swe
potrzeby do minimum': Miał usposobienie minimalisty, co bardzo drażniło jego ambitną żonę.

MINIMALIZACJA 'zmniejszanie ilości, objętości, liczby czegoś, sprowadzanie czegoś do minimum': Minimalizacja
kosztów, wydatków.

MINIMALIZOWAĆ 'sprowadzać coś do minimum':

Minimalizować straty, zagrożenia.

lać. minimum 'najmniejsze'

MINISTER 'wysoki urzędnik państwowy, członek rządu, kierujący określonym resortem administracji państwowej ': W
Polsce ministra powołuje prezydent na wniosek premiera. () Minister bez teki 'członek rządu w randze ministra, który
nie kieruje żadnym działem administracji': W skład rządu wchodziło dwóch ministrów bez teki - koordynator do spraw
służb specjalnych i koordynator do spraw reformy emerytalnej. <) Minister pełnomocny 'przedstawiciel
dyplomatyczny przy obcym rządzie, niższy rangą od ambasadora' () Rada ministrów 'konstytucyjny organ państwa, w
którego skład wchodzą premier, wicepremierzy, ministrowie oraz przewodniczący komisji i komitetów': Radzie
ministrów przewodniczy premier, czyli prezes Rady Ministrów.

498

MINISTRANT

MIRZA albo MURZA

MINISTERSTWO l. 'urząd podległy ministrowi, umożliwiający mu kierowanie odrębnym resortem administracji

państwowej': Ministerstwo Finansów. Departament ministerstwa. 2. 'gmach, w którym mieści się ten urząd':

Wejścia do ministerstwa strzegły siły policyjne, zagradzające drogę demonstrantom.

MINISTERIALNY l. 'związany z ministrem lub ministerstwem': Teka ministerialna, l. przen. 'taki, jak u ministra:
dystyngowany, poważny': () Ministerialny podpis 'podpis zamaszysty, wyszukany, ale nieczytelny'

MINISTERIUM l. przestarz. 'ministerstwo' 2. prze-starz. 'ogół ministrów, grupa doradców panującego'

MINISTROSTWO 'minister z żoną'. Na uroczysty koncert przybyło ministrostwo Kowalscy.

fr. ministre, z łac. minister 'pomocnik, sługa'

MINISTRANT 'w Kościele katolickim: osoba usługująca księdzu w czynnościach liturgicznych - podczas mszy lub innych
nabożeństw': Dziadek wspominał, że jako chłopiec był ministrantem.

MINISTRANTURA 'zbiór łacińskich odpowiedzi liturgicznych, których ministrant udziela kapłanowi podczas
odprawiania mszy oraz innych czynności obrzędowych'

MINISTRANCKI 'związany z ministrantem lub ministrantami': Ministranckie dzwonki. Ministrancka komża.

niem. Ministrant z łac. ministrans 'usługujący'

MINOS 'w mitologii greckiej: syn Zeusa i Europy, sprawiedliwy król Krety, który po śmierci został jednym z sędziów
sądzących dusze zmarłych': Kiedy Tezeusz przybył na Kretę i zjawił się na dworze króla Minosa, oczy wszystkich
patrzyły nań złowrogo i podejrzliwie. (Parandowski)

CYWILIZACJA MINOJSKA, KULTURA MINOJSKA 'jedna z najstarszych kultur w basenie Morza Egejskiego, której ośrodek
znajdował się na Krecie, rozwijająca się od końca III tysiąclecia p.n.e. do najazdu Achajów (ok. 1000 p.n.e.),
charakteryzująca się wysokim poziomem architektury i rzemiosła artystycznego oraz np. własnym pismem'

gr. Minos

MINOR w muzyce 'jeden z dwu trybów, za pomocą których porządkuje się materiał dźwiękowy w gamach, tonacjach,
trój dźwiękach': Utwór ułożony w minorze. Grać w tonacji minor.

MINOROWY l. w muzyce 'taki, który jest uporządkowany zgodnie z trybem minor, oparty na tercji małej':

(> Skala minorowa 'skala diatoniczna oparta na małej tercji' (> Tonacja minorowa 'tonacja oparta na małej tercji' 2.
przen. 'pełen melancholii i żalu, charakteryzujący się liryzmem i smutkiem': Po ogłoszeniu wyników wyborów w
sztabie wyborczym kandydata zapanował minorowy nastrój.

tac. minor 'mniejszy'

MINSTREL 'średniowieczny wędrowny muzyk, śpiewak i recytator poezji, zwłaszcza ballad wykonywanych na dworach
szlacheckich i królewskich': Minstrele wykonywali utwory trubadurów, truwerów i własne na dworach w Anglii i
Francji.

MINSTREL SHOW (czytaj: minstrel szot) 'widowisko estradowe, z udziałem białych, ucharakteryzowanych na
Murzynów, imitujących murzyńskie pieśni i tańce, później także odgrywane przez zespoły złożone z Murzynów':
Minstrel show to typ widowiska popularny w XIX i na początku XX wieku w USA.

ang. minstrel z dawnego fr. ministral

MIOCEN w geologii 'czwarta epoka okresu trzeciorzędowego, trwająca od około 22 do ok. 5 milionów lat temu;

także nazwa powstałych w tym czasie formacji skalnych': Obszar Polski południowej zalany był w młócenie morzem,
które stanowiło odnogę Morza Czarnego.

MIOCEŃSKI 'taki, który jest związany z miocenem, występujący w młócenie, powstały w miocenie': Małpy mioceńskie
dały początek małpom człekokształtnym.

odgr. melon 'mniejszy' i kainós 'nowy'

MIRA albo MIRRA 'wonna żywica z niektórych drzew balsamowych, używana jako kadzidło, mająca także
zastosowanie w przemyśle farmaceutycznym i perfumeryjnym': Rosnąca na Półwyspie Arabskim i we wschodniej
Afryce, mira używana była w starożytności do balsamowania zwłok.

gr. myron 'pachnąca maść'

MIRABILE DICTU (czytaj: mirabile diktu) 'aż dziw powiedzieć, rzecz trudna do powiedzenia, zadziwiająca'

MIRABILE VISU (czytaj: mirabile wizu) 'zadziwiający widok'

tac.

MIRAŻ l. 'zjawisko optyczne, polegające na ukazywaniu się obrazów bardzo dalekich, normalnie niewidocznych
obiektów i miejsc': Miraż to zjawisko wywołane załamywaniem się światła w warstwach powierza o różnej
temperaturze, występujące np. nad pustynią, morzem, rozgrzaną powierzchnią autostrady. 2. przen. 'złuda, urojenie,
coś, co wydaje się bliskie i realne, a czego nie ma lub jest niemożliwe do osiągnięcia': Miraże sławy i szczęścia. Nęcił
ich mirażami dobrobytu.

fr. mirage

MIRZA albo MURZA (czytaj: mir-za, mur-za) 'dawny tytuł przysługujący perskim i tureckim książętom, uczonym i
arystokratom (umieszczany po imieniu), obecnie w znaczeniu "pan" umieszczany przed imieniem; także osoba, której
taki tytuł przysługuje': Składali pokłony mirzie.

pers. mirza od: amir-zada 'syn księcia'

499

MISCELLANEA

MISTRESS

MISCELLANEA l. w nauce o literaturze 'teksty różnych autorów, o zróżnicowanej tematyce, zebrane lub wydane
razem': Badał miscellanea, zawierające materiały o charakterze zarówno publicznym, jak i prywatnym,
przedstawiające życie społeczno-polityczne i kulturalne szlachty od XVII do XVIII w. 2. 'dział w czasopiśmie,
zawierający krótkie informacje z różnych dziedzin'

p.-lać. miscellanea 'mieszanina literacka'

MISERERE MEI! 'ulituj się nade mną': Święty Pietruniu! Zaklinam cię na ucho Malchusowe, nie czyńże mi wstrętu, boć
to poganie tak mi popsowali szatki cielesne... Mi-serere mei! A będzie jaka wyprawa św. Michała na potencję
piekielną, to się stary Zakrzewski przyda jeszcze. (Sienkiewicz)

z tekstu przełożonej w IV w. na język łaciński Biblii, zwanej "Wul-gatą"

MISJA l. 'ważne zadanie, które ma wykonać jakaś osoba lub grupa ludzi albo pewne urządzenie': Prezydent powierzył
mu misję utworzenia nowego rządu. Celem ich misji było odnalezienie dawnego miasta Indian, znajdującego się gdzieś
w dżungli. Misja wahadłowca "Discovery" nie powiodła się. 2. 'grupa ludzi wysłanych gdzieś lub przebywających gdzieś
w określonym celu': Dołączył do misji naukowej profesora Michałowskiego. 3. oficj. 'przedstawicielstwo jakiegoś
państwa, działające na terytorium innego państwa': Polska misja handlowa. 4. 'grupa księży lub zakonników, którzy w
odległym kraju szerzą swą religię; także: miejsce, gdzie mieszkają': Zakonnicy z niemieckiej misji byli ludźmi niezwykle
praktycznymi, czym szybko zjednali sobie serca tubylców: potrafili leczyć, opatrywać rany, znali się na mechanice i
ciesielce, a przede wszystkim zawsze byli gotowi nieść pomoc i współczucie.

MISJE 'w Kościele katolickim: kilkudniowy cykl nabożeństw w danej parafii, służących odnowie moralnej i pogłębieniu
wiary, w czasie których kazania głosi kaznodzieja spoza tej parafii, a całość kończy spowiedź parafialna': Misje są
organizowane w parafii co kilka lat, a także przed szczególnie ważnymi w życiu parafii wydarzeniami.

MISJONARZ 'duchowny upowszechniający swą religię w innym kraju': Razem z polskimi misjonarzami wyjechali do
Sudanu dwaj lekarze.

MISYJNY 'związany z misją religijną': Działalność misyjna w Indiach. Nabożeństwo misyjne.

MISJONARSKI 'związany z misjonarzami, charakterystyczny dla misjonarza': Praca misjonarska. Misjonarski zapał.

lać. missio 'posłanie, wysłanie'

MISS l. 'w języku angielskim: forma zwracania się do panien, łączona z imieniem lub - w kontaktach oficjalnych -z
nazwiskiem': Miss Barbara. Miss Franklin. 2. 'tytuł przyznawany zwyciężczyni w konkursie piękności':

Proszę państwa! Oto nowa Miss Polski! Na spotkaniu była tegoroczna Miss Polonia.

UWAGA: l. Skrót Ms często spotykany w korespondencji oznacza zarówno formę: panna (miss), jak i pani (mistress),
nie niesie więc ze sobą informacji o stanie cywilnym adresatki. 2. Dawniej w połączeniu ze słowem miss używano
wyłącznie mianownika, mówiono np. tylko Miss Warszawa. Obecnie taka reguła już nie obowiązuje, nadal jednak
mówimy: Miss Polonia, a nie "Miss Polonii".

ang. miss

MISTER l. 'anglosaska forma grzecznościowa, stosowana w odniesieniu do mężczyzn; skrót: Mr (w amerykańskiej

odmianie angielskiego skrót pisany z kropką)': Formy mister używa się zazwyczaj w połączeniu z nazwiskiem lub
tytułem urzędowym mężczyzny. W telewizji pokazano raz jeszcze słynną scenę, gdy Marylin Monroe śpiewa Johnowi
Kennedy'emu "Happy birthday, Mister President". 2. 'tytuł przyznawany mężczyźnie, który zwycięża w konkursie na
najprzystojniejszego lub najlepiej zbudowanego': Mister Uniwersum.

ang. mister 'pan'

MISTERIUM l. 'obrzęd religijny albo ceremonia czy zwyczaj zawierające tajemnicę; także: zjawisko lub proces, w
których tkwi tajemnica': Misterium wielkanocne. Misterium odradzania się przyrody. Misterium narodzin. 2. w nauce
o literaturze 'średniowieczny dramat religijny, oparty na motywach zaczerpniętych z Biblii lub żywotów świętych':
Elementy misteriów średniowiecznych występują w popularnych do dziś szopkach. 3. zwykle w liczbie mnogiej:
MISTERIA 'w starożytności: obrzędy religijne, wprowadzające uczestników w tajemnice bóstwa, w których mogli brać
udział jedynie wybrani, wtajemniczeni': Na tym miejscu zbudowano później świątynię Demetry, gdzie corocznie
odprawiały się wielkie misteria. W złociste dni wrześniowe szły pochody z Aten do Eleuzis. [...] Po drugich postach i
wstrzemięźliwości przystępowano do obrzędów, w których mogli brać udział jedynie wtajemniczeni. Dla nich
otwierały się w końcu wrota [...] wielkiej sali, jakby teatralnej, otoczonej z trzech stron rzędami siedzeń, kutymi w
żywej skale. (Parandowski)

MISTERYJNY 'związany z misterium, będący misterium, zazwyczaj w 2. lub 3. znaczeniu': Średniowieczne widowiska
misteryjne. Starożytne obrzędy misteryj-ne.

p.-tac. mysterium 'tajemnica'

MISTERNY 'charakteryzujący się mistrzostwem, precyzją i wymyślnością wykonania, zazwyczaj też - gdy mowa o
przedmiocie - niewielki': Misterny haft. Misterna intryga w powieści. Misterna statuetka z marmuru.
czes. mistmy, mistr, a to od niem. Meister 'mistrz'

MISTRESS (czytaj: mistris) anglosaska forma grzecznościowa, stosowana w odniesieniu do kobiet zamężnych;

skrót: Mrs (w amerykańskiej odmianie angielskiego

500

MISTYFIKACJA

MIT

skrót pisany z kropką)': Formy mistress używa się zazwyczaj w połączeniu z imieniem lub nazwiskiem kobiety.

ang. mistress 'pani'

MISTYFIKACJA 'celowe wprowadzanie kogoś w błąd przez karmienie go pozorami prawdy; udawanie prawdy po to,
żeby kogoś oszukać; oszustwo': Cały ten festiwal to jedna wielka mistyfikacja. Wizyta potomka Paderew-skiego
okazała się mistyfikacją.

MISTYFIKOWAĆ rząd. 'celowo wprowadzać w błąd, oszukiwać': Nikt nie mógł lepiej niż on mistyfikować słuchaczy.

MISTYFIKATOR 'sprytny oszust, osoba celowo wprowadzająca kogoś w błąd; sprawca mistyfikacji': Był genialnym
mistyfikatorem, potrafił oszukać nawet specjalistów od kryminalistyki.

fr. mistification, a to z gr. mystes 'wtajemniczony' i łac. facere 'robić'

MISTYKA l. 'wiara w możliwość bezpośredniego, osobistego kontaktu z Bogiem; także: forma religijności, która dąży do
tego rodzaju kontaktu': Mistyka występuje w wielu religiach, często wiąże się z takimi praktykami religijnymi, jak
asceza i ekstatyczne modlitwy. 2. 'to samo, co mistycyzm': Spekulacje mające przygotować podłoże dla mistyki
dotyczyły z natury rzeczy dwóch przedmiotów: Boga i duszy, których łączność była założeniem mistyki. Spekulacje te
zaprowadziły Eckhar-ta, jak tylu innych, na tory neoplatońskie. (Tatarkie-wicz) 3. pot. 'tajemnicze i niezwykłe zjawiska;
także:

niezwykła, tajemnicza siła czegoś': Dosłyszał tylko koniec zdania: - ...ukazywały się podobno duchy, same przesuwały
się meble, wymawiane były dziwne słowa, no po prostu mistyka. Czy w naszym, aż nazbyt trzeźwym świecie można
jeszcze mówić o mistyce piękna i wielkiej miłości?

MISTYCYZM 'kierunek religijno-filozoficzny, głoszący możliwość jednoczenia się duszy człowieka z Bogiem oraz
poznanie boskich prawd przez intuicję i kontemplację, w których dokonuje się objawienie tudzież przez rozmyślania i
spekulacje filozoficzne; także: czyjeś poglądy zgodne z tym kierunkiem': Zwolenników znalazły w XIV wieku obie
zasadnicze postacie mistycyzmu: ascetyczna i spekulatywna. Pierwsza szukała tylko zbliżenia duszy do Boga, Boga zaś i
duszę pojmowała wedle dogmatów wiary; druga przez owo zbliżenie duszy do Boga i przez spekulację pojęciową
usiłowała samodzielnie poznać Boga i duszę. (Tatarkiewicz) Mistycyzm mistrza Eckharta.

MISTYK l. 'osoba, która doznaje stanów mistycznych':

Do najsłynniejszych hiszpańskich mistyków należy św. Teresa, której pisma, zwłaszcza listy i traktaty religijne, wpłynęły
na wielu myślicieli i filozofów. 2. 'filozof rozwijający tezy mistycyzmu': Oprócz mistrza Eckharta słynnym
średniowiecznym mistykiem był Tomasz a Kem-pis, autor dzieła "O naśladowaniu Chrystusa".

MISTYCYZOWAC 'ujmować coś w sposób mistyczny - odrealniony i niezwykły, skłaniać się ku mistycyzmowi':
Mistycyzować problem wolności narodowej. Mistycyzujący filozof, poeta.
MISTYCZNY 'związany z mistyką - w l. znaczeniu -lub z mistycyzmem': W doświadczeniu mistycznym człowiek
doświadcza poznania Stwórcy i jego wielkiej miłości. Poeci mistyczni, tacy jak np. William Blake, opisują swe
nadzmysłowe doświadczenia i niezwykłe wizje. Do dzieł Juliusza Słowackiego, stworzonych w okresie mistycznym,
należą mi.in.: traktat "Genezis z ducha", poemat "Król-Duch" oraz dramaty "Sen srebrny Salomei" i "Samuel
Zborowski".

gr. mystika 'tajemne obrzędy'

MIT l. 'fantastyczna opowieść o bogach, bohaterach, demonach itd., która zawiera podstawowe dla jakiejś
społeczności prawdy religijne i moralne, służy interpretacji świata oraz spełnia funkcję jednoczącą tę społeczność': Mit
o Prometeuszu, w starożytnej Grecji należący do opowieści tłumaczących początki ludzkiej cywilizacji, w naszych
czasach pobudza artystów do myśli o tragicznej wolności człowieka i idei cierpienia dla dobra ludzi. 2. pot. 'zmyślona,
nieprawdziwa opowieść, często przy tym barwna i niezwykła': O jego zamożności krążyły mity.

MITYCZNY 'związany z mitem, zazwyczaj w 2. znaczeniu': Jego mityczne bogactwo okazało się zupełną bujdą.

MITOLOGIA 'zbiór mitów w l. znaczeniu': Mitologia grecka i rzymska. Mitologia Słowian.

MITOLOGICZNY 'związany z mitologią, zwłaszcza grecką lub rzymską, lub z mitami w l. znaczeniu': Do j e-go ulubionych
bohaterów mitologicznych należeli Orfeusz i Eurydyka. Elementy mitologiczne w powieści.

MITOMANIA 'wymyślanie i opowiadanie niezwykłych, barwnych historii, zwłaszcza na swój temat': W te przygody nie
trzeba wcale wierzyć, to typ opętany mito-manią.

MITOMAN 'osoba, która wymyśla i opowiada o sobie niezwykłe historie': To mitoman, połowa tych niezwykłych
sukcesów zrodziła się w jego głowie.

MITOLOGIZACJA l. 'nadanie czemuś cech niezwykłych i bohaterskich, często też cech ideału': Sienkiewiczowi bardzo
wielu krytyków zarzucało mitologi-zację przeszłości Polski. 2. 'nasycenie czegoś elementami mitologicznymi,
wprowadzanie do czegoś elementów z mitologii': Mitologizacja w twórczości polskich poetów renesansu i baroku.

MITOLOGIZOWAĆ l. 'nadawać czemuś cechy niezwykłe, często - idealne': W latach 70. i 80 mitologizo-wano życie na
Zachodzie, opowiadając o nowoczesności i luksusach, w które opływaj ą wszyscy obywatele. Wiele osób,
decydujących się na emigrację, wkrótce przekonało się, jak daleko odbiegają te opowieści od rzeczywistości. 2.
'wprowadzać do czegoś elementy mitologiczne': W "Ulissesie" James Joyce umitologizował rzeczywistość Dublina.

gr. mythos 'opowieść'

501

MITOCHONDRIA

MIZOGINIA albo MIZOGINIZM

MITOCHONDRIA w biologii 'organelle komórkowe, twory nitkowate, ziarniste lub pałeczkowate, które znajdują się
zarówno w komórkach zwierzęcych, jak i roślinnych': Mitochondria dostarczają komórce energii w wyniku
zachodzących w nich procesów biochemicznych.

od gr. mitos 'nić', chondrion 'grudka'

MITOZA w biologii 'podział jądra komórkowego, w wyniku którego powstają dwa jądra potomne (siostrzane) o takim
samym jak w jądrze macierzystym zespole chromosomów; także łącznie: podział cytoplazmy komórki i podział jej
jądra'

n.-lac. mitosis odgr. mitos 'nić'

MITRA l. w historii 'dwurożna czapka noszona przez władców starożytnego Wschodu': W starożytnej Persji, Frygii i
Asyrii mitra była ozdobnym nakryciem głowy panujących. 2. 'czapka z czterema półkolistymi wypukłościami noszona
przez książąt wschodnich (jako oznaka ich władzy) lub przez duchownych obrządku wschodniego (jako część stroju
liturgicznego); także:

symbol tych godności': Rysunek mitry jako symbol książęcej godności umieszczany był m.in. w herbie i na pieczęci. 3.
'w Kościele katolickim: to samo, co infuła' 4. 'godność lub tytuł związany z noszeniem tego nakrycia głowy': Ubiegać
się o mitrę książęcą. Otrzymać mitrę biskupią.

fac. mitra

MITRAIZM 'system religijny oparty na dualizmie staro-irańskim (walce dobra ze złem) i kulcie Mitry': Mitra-izm był
religią rozpowszechnioną w Rzymie w III i IV wieku n.e.

od imienia: Mitra - perskiego boga słońca, opiekuna wojowników i władców

MITYGOWAĆ ksiąźk. 'powściągać czyjeś emocje przez zwracanie mu uwagi na niewłaściwość jego zachowania':
Mitygował co bardziej krewkich uczestników spotkania, mówiąc, że w czasie oficjalnej wizyty nie wypada, a nawet nie
należy obrażać gospodarzy.

lać. mitigare 'czynić łagodnym'

MITYNG l. 'publiczne spotkanie wielu ludzi': Stoczniowcy spotkali się na wielkim mityngu. W czasie mityngu
wyborczego w Nowym Jorku kandydat Partii Demokratycznej przedstawił swój program. 2. 'zawody sportowe, w
których liczą się wyniki indywidualne, a nie zespołowe': Nasz skoczek wzwyż odniósł sukces w mityngu
lekkoatletycznym w Berlinie.

ang. meeting

MIZANTROPIA ksiąźk. 'niechęć do ludzi i unikanie kontaktów z nimi': Nie wiem, co mogło być przyczynąjego
mizantropii: może świadomość, że źle wygląda, a może uraz po tym, czego doznał od ludzi. Dość, że na starość stał się
odludkiem, unikającym kontaktów z kimkolwiek.

MIZANTROP ksiąźk. 'osoba odznaczająca się mizantro-pią, odczuwająca niechęć do ludzi i unikająca kontaktów z nimi':
Uważał, że pisarz - w przeciwieństwie do wielu innych artystów - nie może być mizantropem. Literatura żyje ludzkimi
sprawami i tym jest bogatsza, im większa wiedza piszącego o ludziach, im większy jego zasób życiowych doświadczeń.

MIZANTROPIJNY albo MIZATROPICZNY ksiąźk. 'związany z mizantropią, wynikający z mizantropii': Mi-zantropijne

zgorzknienie. Mizantropiczna postawa.

fr. misanthrope z gr. misein 'nienawidzić', anthrópos 'człowiek;

słowo spopularyzowane i utrwalone m.in. przez komedię Moliera "Mizantrop" z 1666 r.

MIZERIA l. 'sałatka z pokrojonych w plasterki i odpowiednio doprawionych surowych ogórków': Mizerię można
doprawić solą, pieprzem, octem lub śmietaną. 2. 'bieda, nędza, niedostatek, brak dóbr': U nas taka mizeria, że o
nowym palcie na zimę nie ma co marzyć.
MIZERAK 'osoba źle wyglądająca, nikłej postury, wychudzona; także: człowiek biedny, ubogi'

MIZERNY l. 'o ludziach, zwierzętach, roślinach: taki, który źle wygląda; bardzo mocno wychudzony, zabiedzony'.
Mizerna twarz. Mizerna kobieta. 2. 'taki, który ma małą wartość (często z odcieniem politowania)': Mizerny dobytek.
Mizerny film. łac. miseria 'bieda'

MIZO- pierwszy człon wyrazów złożonych, wskazujący na ich związek znaczeniowy z nienawiścią do czegoś lub kogoś,
np. mizoandria, mizoginia'

gr. miseó 'nienawidzę'

MIZOANDRIA albo MIZOANDRYZM, MIZANDRIA

w psychologii 'chorobliwa niechęć kobiety do mężczyzn, wyrażająca się w zachowaniu i postępowaniu, a także w
wypowiedziach': Mizoandria przyjmuje często postać wstrętu i odrazy nie tylko wobec mężczyzn, ale i wszystkiego, co
męskie, co związane z mężczyzną lub samcem.

MIZOANDRYCZKA w psychologii 'kobieta żywiąca patologiczną niechęć do mężczyzn'

MIZOANDRYCZNY w psychologii 'związany z mizoandria': U pacjentki zaobserwowano objawy mizoandrycz-ne.

złożenie cząstek: mizo- i -andria od gr. aner, dopełniacz: andrós 'mężczyzna').

MIZOGINIA albo MIZOGINIZM w psychologii 'chorobliwa niechęć mężczyzny do kobiet, wyrażająca się w zachowaniu i
postępowaniu, a także w wypowiedziach':

Mizoginia może być wyrazem orientacji homoseksual-nej, następstwem urazów lub szoku.

MIZOGIN w psychologii 'mężczyzna cierpiący na mizoginię'

502

MME

MODALNOŚĆ

MIZOGINICZNY w psychologii 'związany z mizogi-nią': W wielu powieściach tego autora dostrzec można wątki
mizoginiczne.

złożenie cząstek: mizo- i -ginia od gr. gyne' 'kobieta'

MME skrót słowa: madame Mn symbol pierwiastka chemicznego: mangan (zob.)

MNEMOTECHNIKA w psychologii 'zespół środków i reguł ułatwiających mechaniczne zapamiętanie czegoś, sposoby
usprawniające pamięć': Mnemotechnika, polegająca na ułożeniu w proste do zapamiętania całości złożonych
elementów o nieprzejrzystej strukturze, ułatwia zapamiętywanie nowych wiadomości i faktów oraz przypominanie ich
sobie na zasadzie mechanicznych skojarzeń.

MNEMOTECHNICZNY w psychologii 'taki, który ułatwia zapamiętywanie, wykorzystujący mnemotechni-kę lub

stanowiący jej część': Techniki mnemotechniczne bywają bardzo pomocne w uczeniu się większych partii materiału.

niem. Mnemotechnik odgr. mneme 'pamięć'

MNICH l. 'pierwotnie: pustelnik; obecnie: człowiek, który wybrał życie w zgromadzeniu zakonnym lub wspólnocie
religijnej': Mnisi buddyjscy wiodą bardzo skromne i pełne wyrzeczeń życie. 2. w technice 'konstrukcja regulująca
wysokość i przepływ wody w zbiorniku': Mnich składa się z poziomego leżaka i pionowo poruszającego się i
zatrzymywanego w nim stojaka. 3. w budownictwie 'rodzaj półokrągłej, wypukłej dachówki, służący do pokrywania
obiektów sakralnych oraz budowli zabytkowych': Mnich to dachówka wypukła, układana naprzemiennie z wklęsłą -
mniszką.

MNISI 'związany z mnichem - zakonnikiem': Mnisia cela, samotnia. Mnisi habit.

z dawnego czes. (w którym z dawnego niem. Munih)

Mo symbol pierwiastka chemicznego: molibden (zob.)

MOBIL albo MOBILE 'konstrukcja, składająca się z kilku części, poruszanych mechanicznie (zwykle podmuchem
powietrza), zawieszana nad łóżeczkiem, kojcem małego dziecka albo będąca ozdobą, zwieszającą się spod sufitu': Nad
łóżeczkiem małego dziecka zawieś mobile: działają kojąco i przyciągają uwagę. Rybki czy ptaszki zawieszone pod
sufitem jako mobile to ozdoba banalna, żeby nie powiedzieć kiczowa; i w tym wypadku potrzebna jest inwencja
projektanta.

ang. mobile

MOBILIZACJA l. 'przestawienie sił zbrojnych państwa oraz administracji i gospodarki ze stanu pokoju w stan wojny,
polegające m.in. na powoływaniu do służby wojskowej rezerwistów': Ogłoszono stan mobilizacji. W sierpniu 1939 r.
zbyt późno ogłoszono powszechną mobilizację i wielu rezerwistów nie dotarło do swych jednostek wojskowych. 2.
'zebranie i uaktywnienie sił; także: pobudzenie do działania, do szybszego i lepszego

zrobienia czegoś': Mobilizacja sił twórczych. Mobilizacja drużyny przed meczem. Obietnica ojca, że jeśli zda dobrze
egzaminy, dostanie wymarzony motor, była dla niego najlepszą mobilizacją do nauki.

MOBILIZOWAĆ l. 'dokonywać mobilizacji: przejścia państwa ze stanu pokoju w stan wojny, polegającego m.in. na
powołaniu do służby wojskowej rezerwistów':

Mobilizować armię. Zmobilizowano kolejne roczniki rezerwistów. 2. 'zbierać i uaktywniać siły; także: pobudzać do
działania, do szybszego i lepszego zrobienia czegoś':

Mobilizować kapitały. Mobilizować uczniów do pracy. Jej słowa miały mobilizujące działanie.

MOBILIZACYJNY l. 'związany z mobilizacją- przestawieniem państwa ze stanu pokoju w stan wojny':

Plany mobilizacyjne. Każdy z rezerwistów miał kartę mobilizacyjną, w której zostało zapisane, w której jednostce ma
się stawić. 2. rząd. 'związany z mobilizacją -uaktywnieniem sił; pobudzeniem do działania': Mobilizacyjne działania
dyrekcji nie przyniosły większych efektów.

fr. mobilisation od łac. mobilis 'ruchomy'

MOBILNY l. 'taki, który można łatwo wprowadzić w ruch, ruchomy': Prezentowane urządzenie jest mobilne i można je
ustawiać w dowolnym miejscu parku. 2. 'zdolny do szybkiej zmiany działania, elastyczny, rzutki, dobrze
przystosowujący się do nowych warunków': Mobilny pracownik. Mobilne centra dyspozycyjne są podstawą
wszelkiego sprawnego zarządzania i, szerzej, wszelkiej władzy.

tac. mobilis 'ruchomy'

MODALNOŚĆ l. w logice 'charakterystyka sądów logicznych pod względem stwierdzania przez nie faktów, czyli stopnia
pewności, z jakim sądy te coś orzekają': W zależności od tego, czy nasz sąd wyraża zwykły fakt rzeczywisty (np. "Jest
ładna pogoda"), prawdopodobną hipotezę (np. "Wyjdę z domu, jeśli będzie ładna pogoda") czy konieczne prawo ("2 +
2 = 4"), modalność dzieli się na asertoryczną, problematyczną oraz apodyktyczną. 2. w językoznawstwie 'stosunek
osoby mówiącej do tego, co jest treściąjej wypowiedzi, wyrażany głównie przez formy trybów czasownika oraz za
pomocą partykuł, niektórych przysłówków, intonacji itp.': Wyrażeniu modalnoś-ci służą w języku polskim np. takie
wyrazy, jak: może, chyba, ponoć, jakoby.

MODALNY l. w logice 'taki, który odnosi się do stopnia pewności sądu': <) Logika modalna 'logika, w której u-względnia
się operatory intensjonalne, odnoszące się do konieczności, możliwości, wiary, wiedzy itp.' {> Zdanie modalne 'zdanie,
którego wartość logiczna zależna jest od intensji sensu' 3. w językoznawstwie 'taki, który dotyczy stosunku osoby
mówiącej do tego, co jest treściąjej wypowiedzi': () Czasownik modalny 'czasownik tworzący orzeczenie dopiero w
połączeniu z innym czasownikiem w bezokoliczniku': Do czasowników modalny ch w języku polskim zaliczamy m.in.:
musieć, móc, raczyć. 4. w muzyce 'taki, który ma związek z trybami, skalami kościelnymi, archaicznymi, w których
półtony były ina-

503

MODEM

MODUŁ

czej rozmieszczone niż w dzisiejszych skalach majorowych i minorowych': System modalny wykorzystywany był
głównie w starożytności i średniowieczu. 5. w matematyce 'w odniesieniu do wartości cechy: taka, która w jakiejś
próbie występuje najczęściej; w odniesieniu do wartości zmiennej losowej: taka, która jest najbardziej
prawdopodobna': Wartość modalna.

fr. modal

MODEM 'urządzenie, dodawane do komputera, służące do przesyłania danych z komputera za pomocą linii
telefonicznej, a także do odtwarzania takich danych, przesłanych telefonicznie, przez komputer': Przystawki te są
wyposażone w czytnik kart czipowych oraz modem do współpracy z kanałem zwrotnym sieci kablowej.

ang. modem, skrót od: mo(dulator and) dem(odulator)

MODERATO w muzyce l. 'określenie wykonawcze, nakazujące realizację oznaczonego fragmentu w umiarkowanym

tempie': Często określenia moderato używa się po innych określeniach tempa, np. allegro moderato oznacza
umiarkowane allegro. 2. 'umiarkowane tempo utworu muzycznego' 3. 'utwór muzyczny w tym tempie'

wl. moderato 'umiarkowany'

MODERATOR 'osoba, zwykle dziennikarz, która prowadzi dyskusje w telewizji, rzadziej w radiu, dbająca o ich właściwy
przebieg, wprowadzająca do nich ład itd.; także: osoba godząca strony przeciwne w sporze': Funkcję moderatora we
wczorajszej dyskusji powierzono doświadczonemu redaktorowi z działu publicystyki.

fr. moderateur z łac. moderator

MODERNIZACJA 'unowocześnienie czegoś, zwykle przez wymianę starych elementów na nowe lub wprowadzenie
nowych form działania': Modernizacja taboru kolejowego. Modernizacja form zarządzania.

MODERNIZATOR 'osoba dokonująca modernizacji':

Dla racjonalizatorów i modemizatorów produkcji przewidziano nagrody.

MODERNIZOWAĆ 'unowocześniać coś': Modernizować zakład, park maszynowy. Widziałem zmodernizowaną wersję
tego samochodu.

fr. modemisation od łac. modemus 'nowy'

MODERNIZM 'zespół kierunków w kulturze i sztuce na przełomie XIX w., których wspólne cechy to m.in.
przeciwstawienie się pozytywistycznemu realizmowi, kulturze i moralności mieszczańskiej, głoszenie indywidualizmu,
swobody i uczuciowości': W ramach modernizmu mieszczą się m.in. takie kierunki, jak dekadentyzm, symbolizm i
secesja. W odniesieniu do modernizmu w Polsce najczęściej używa się nazwy "Młoda Polska".

MODERNISTA 'artysta lub myśliciel związany z modernizmem': Polscy moderniści to m.in. Stanisław

Przybyszewski, Kazimierz Przerwa-Tetmajer i Stanisław Wyspiański.

MODERNISTYCZNY 'związany z modernizmem': Na dramat modernistyczny silnie wpłynęła twórczość Maurycego

Maeterlincka, Augusta Strindberga i Henryka Ibsena.

fr. modemisme od łac. modemus 'nowy'

MODŁA l.przestarz. 'model, wzór, sposób, norma postępowania': () Na modłę czegoś, na jakąś modłę (często z
odcieniem niechęci) 'na wzór czegoś, według jakiegoś wzoru': Urobił sąsiada na swoją modłę.

niem. Modeli z wl. modello

MODULACJA l. 'sposób akcentowania wyrazów i zdań -dostosowanie głosu (jego wysokości, siły i intonacji) do treści
wypowiedzi': Recytowała wiersz z przesadną modulacją. 2. w fizyce 'proces polegający na przekształcaniu przebiegu
(elektrycznego, akustycznego, świetlnego) o jednej formie w przebieg o innej formie, lepiej dostosowanej do dalszego
wykorzystania; także: zmiana jakiejś wielkości fizycznej wprowadzania przez inną wielkość': Modulacja jest
wykorzystywana w radiotechnicznych urządzeniach nadawczych. 3. w muzyce 'przejście z jednej tonacji do innej;
także: stosowanie w technice wokalnej zmian wysokości, głośności i barwy głosu': Modulacja polega na zmianie
funkcji akordu na inną w nowej tonacji.

MODULATOR l. w technice 'przyrząd do modulacji -przekształcania przebiegu jakiegoś zjawiska fizycznego': Modulator
stosowany jest m.in. w urządzeniach nadawczych systemów telekomunikacyjnych. 2. w muzyce 'przyrząd wskazujący
obniżenia i podwyższenia dźwięku': Modulator jest stosowany przede wszystkim dla celów instruktażowych, ułatwia
czytanie dźwięków i ich modulacji.

MODULANT inaczej: WYRAZ MODALNY w językoznawstwie 'nieodmienna część mowy, wiążąca się składniowo z
różnymi częściami zdania, charakteryzująca stosunek treści zdania do rzeczywistości, wyrażająca postawę mówiącego
wobec realności treści wypowiedzi lub też wprowadzająca inny rodzaj jej interpretacji': Modularny to np. naprawdę,
istotnie, na pewno, chyba, ewentualnie, mianowicie.

MODULACYJNY 'związany z modulacją, zazwyczaj w 2. znaczeniu': Proces modulacyjny.

MODULOWAĆ 'dokonywać modulacji (w l., 2., 3. znaczeniu)': Modulować głos, dźwięk. Modulować amplitudę,
częstotliwość. Modulować melodię, głos, śpiew.

fr. Modulation od łac. modulatio 'regularność'

MODUŁ l. w technice 'wyodrębniony zespół elementów, spełniający pewną funkcję, odłączalny od całości urządzenia':
Rakieta nośna wyniosła na orbitę kolejny moduł stacji kosmicznej. Ojciec nigdy nie dowierzał samochodom
naszpikowanym elektroniką i w bagażniku zawsze woził moduł zapłonu. 2. w elektronice i informatyce 'wymienny,
zunifikowany element budowy sprzętu
504

MODUS

MOJŻESZ

komputerowego; także: samodzielny funkcjonalnie element programu komputerowego': We współczesnych

komputerach moduł to "cegła", "budulec" układu, który może być wymieniony na moduł o innej budowie, lecz tej
samej funkcji. Moduł pamięci. !. w sztukach plastycznych 'wielkość określonego elementu, którą twórca posługuje się
ustalając wymiary innych elementów':

Modułem stosowanym w starożytności przy ustalaniu wielkości poszczególnych części rzeźby wyobrażającej człowieka
była długość głowy. 4. w matematyce 'wartość bezwzględna jakiejś liczby rzeczywistej': /3/ to moduł zarówno liczby
/3/, jak i /-3/.

MODULARNY albo MODUŁOWY 'związany z modułem, taki, którego budowa jest oparta na modułach - w znaczeniu l.
lub 2': Modularna budowa sprzętu komputerowego ułatwia dokonywanie w nim zmian i rozbudowę go. Dom o
budowie modułowej.

ang. module (oraz: modulo, modulus) z łac. modulus 'miara'

MODUS l. książk. 'sposób postępowania, działania, na ogół ściśle określony, wymagający przestrzegania określonych
zasad' 2. w logice 'tryb wnioskowania dedukcyjnego, przebiegający według schematu ustalonego w sy-logistyce lub
klasycznym rachunku logicznym' 3. w muzyce 'stopa metryczna, na której została oparta średniowieczna notacja
modalna z zaznaczeniem wartości rytmicznych poszczególnych dźwięków': Termin modus stosuje się do skal
występujących w muzyce europejskiej przed rokiem 1600 i skal spotykanych w innych systemach muzycznych. 4. w
statystyce 'wartość liczbowa powtarzająca się najczęściej w szeregu pomiarów eksperymentalnych'

MODUS FACIENDI (czytaj: modus facjendi) 'sposób działania'

MODUS OPERANDI 'sposób działania' MODUS PROCEDENDI 'sposób postępowania'

MODUS VIVENDI (czytaj: modus wiwendi) 'sposób współżycia, współistnienia stron (np. państw), którym grozi
potencjalny konflikt': W tym państwie ustalił się modus vivendi, oparty na tymczasowym kompromisie, bez
rozstrzygania zasadniczych problemów spornych.

tac. modus 'miara, wzór, sposób'

MODYFIKACJA l. 'niewielka zmiana w czymś wcześniej zrobionym lub ustalonym, mająca na celu ulepszenie tego,
usprawnienie lub dostosowanie do nowych, zmienionych warunków; także: rezultat tej zmiany':

Nowe zdarzenia sprawiły, że konieczna była modyfikacja pierwotnych planów. Przedstawił nam na kartce
skonsultowane już z prawnikiem modyfikacje obowiązującego dotąd systemu wyborczego. 2. w biologii 'wykształcenie
się w organizmie jakiejś cechy, odmiennej niż u innych organizmów tego samego gatunku, wywołane przez odmienne
warunki środowiska, a nie przez czynniki genetyczne': Przykładem niewielkiej modyfikacji biologicznej jest wzrost
odporności na pewne warunki klimatyczne, jak zimno czy gorąco, występujący u organizmów mających stale z nimi
kontakt.

MODYFIKATOR l. w wielu naukach 'czynnik wywołujący zmianę czegoś lub zmianę w czymś': Modyfikatory klimatu. 2.
w technice 'substancja dodawana w niewielkich ilościach do ciekłego metalu, by zmienić strukturę odlewów,
podwyższyć ich właściwości mechaniczne, wytrzymałość itd.'
MODYFIKOWAĆ l. 'dokonywać modyfikacji, niewielkiej zmiany czegoś': Modyfikować metody pracy. Zmodyfikował
swój pogląd na tę sprawę. Zmodyfikowana wersja samolotu. 2. 'dodawać do ciekłego metalu niewielkie ilości
określonej substancji (modyfikatora), by uzyskać korzystną zmianę struktury odlewu'

fr. modification od łac. modificatio 'odmierzanie'

MODYSTKA l. 'kobieta zajmująca się zawodowo wyrabianiem i sprzedawaniem damskich nakryć głowy, głównie
kapeluszy': Zamówiła u modystki nowy kapelusz. 2. 'dawniej: kobieta zajmująca się krojem i szyciem damskich ubrań'

fr. modiste od modę 'moda'

MOGOŁ 'tytuł monarchów z dynastii muzułmańskiej, pochodzenia turecko-mongolskiego, która panowała w Indiach
od XVI do XIX wieku; także osoba nosząca ten tytuł'

fr. Mogol zpers. Mughul 'Mongoł'

MOHER l. 'wełna kóz angorskich o długim i delikatnym włosie; także: przędza wykonana z tej wełny': Ze względu na
miękkość i połysk moherjest poszukiwanym surowcem włókienniczym. 2. 'część garderoby wykonana z moheru -
przędzy': Nosić moher. Zielony moher.

MOHEROWY 'taki, który jest charakterystyczny dla moheru, wykonany z moheru': Moherowa miękkość. Z moherowej
przędzy produkuje się także sztuczne futra.

ang. mohair, z ar. mukhayyar

MOHIKANIN 'członek plemienia indiańskiego, które żyło w Ameryce Północnej w XVIII w. i zostało niemal całkowicie
wytępione przez białych osadników'

"OSTATNI MOHIKANIN" 'tytuł powieści Jamesa Fennimore'a Coopera o szlachetnym i romantycznym Indianinie,
wydanej w 1826 r.': <) przen. ostatni Mohikanin 'ostatni przedstawiciel ginącego rodu, plemienia lub grupy ludzi, który
pielęgnuje ich tradycje'

ang. Mohican T. języków indiańskich, w których to słowo znaczyło 'wilk'; Mohikanie zamieszkiwali dolinę rzeki Hudson
w stanie Nowy Jork

MOJŻESZ 'w Biblii: wódz i prawodawca Izraela, prorok, który wyprowadził swój lud z niewoli egipskiej': Niektórzy
uważają Mojżesza za bohatera mitycznego, na ogółjednak traktuje się go jako postać historyczną, izraelskiego
przywódcę z XIII wieku p.n.e.

MOJŻESZOWY l. 'związany z Mojżeszem, wprowadzony przez Mojżesza': O Księgi Mojżeszowe 'pięć pier-

505

MOKASYN

MONADA

wszych ksiąg biblijnych, które przypisywane są Mojżeszowi; Pięcioksiąg' () Prawo mojżeszowe 'przepisy i zalecenia
zawarte w Pięcioksięgu' Wyznanie mojżeszowe przestarz. 'religia żydowska' 2. 'taki, który należy do Mojżesza': Laska
Mojżeszowa. Potomkowie Mojżeszowi.

gr. Moises z hebr. Moszeh

MOKASYN l. 'rodzaj buta używanego przez Indian Ameryki Północnej, szytego z jednego kawałka wyprawionej jeleniej
skóry, najczęściej zdobionego koralikami i haftowanego': Indiańskie mokasyny są podobne do góralskich kierpców. 2.
'rodzaj skórzanego pantofla męskiego lub damskiego na płaskim obcasie, wzorowanego na butach indiańskich':
Czarne, brązowe mokasyny. Chłopięce, dziewczęce mokasyny.

MOKASYNOWY 'taki, który jest charakterystyczny dla mokasyna, przypomina mokasyn': Mokasynowy fason.

ang. moccasin z języków indiańskich

MOL w chemii i fizyce 'podstawowa jednostka liczności materii w układzie SI: porcja substancji zawierająca tyle jonów,
atomów lub cząsteczek, ile jest atomów w 0,012 kg izotopu węgla C': W obliczeniach używa się zazwyczaj
wielokrotności mola.

MOLALNY, MOLARNY albo MOLOWYw chemii i fizyce 'związany z molem': () Stężenie molalne 'liczba moli substancji
rozpuszczona w jednym kilogramie rozpuszczalnika' () Roztwór molamy albo molowy 'roztwór zawierający jeden mol
substancji rozpuszczonej w jednym decymetrze sześciennym roztworu'

ang. mole, skrót od: mole(cule) 'molekuła'

MOLEKUŁA inaczej: CZĄSTECZKA, DROBINA w chemii i fizyce 'najmniejsza trwała cząstka pierwiastka lub chemicznej
substancji złożonej, wykazująca właściwości tego pierwiastka lub tej substancji, składająca się z różnych lub
jednorodnych atomów': Za pomocą wzorów chemicznych przedstawia się budowę cząsteczek, zaś za pomocą
wykresów - ich strukturę.

MOLEKULARNY inaczej: CZĄSTECZKOWY w naukach przyrodniczych 'związany z molekułą': () Biologia molekularna

'dział biologii, zajmujący się budową i funkcjami substancji wielocząsteczkowych' () Fizyka molekularna 'dział fizyki,
zajmujący się budową i właściwościami cząstek elementarnych oraz procesami, które zachodzą z ich udziałem' <)
Genetyka molekularna 'dział genetyki zajmujący się badaniem fizykochemicznych podstaw działania materiału
genetycznego' <} Choroby molekularne 'to samo, co choroby metaboliczne'

n.-lać. molecula od łac. moles 'bryła'

MOLESTOWAĆ l. 'natrętnie prosić o coś, naprzykrzać się komuś, nudzić kogoś ciągłymi prośbami': Molestował go o
załatwienie dobrze płatnej pracy w ministerstwie. 2. zwykle w połączeniu molestować seksualnie:

'natrętnie zaczepiać kogoś w celach seksualnych, napastować kogoś seksualnie; także: próbować wykorzystać kogoś
seksualnie z użyciem siły': Oskarżała go o to, że w czasie pracy wielokrotnie molestował ją seksualnie.

w znaczeniu l. fr. molester, w znaczeniu 2. ang. molest

MOLIBDEN 'pierwiastek chemiczny z grupy chromow-ców o liczbie atomowej 42 i masie atomowej 95,94, symbol: Mo:
srebrzysty metal o dużej twardości i wytrzymałości': Z uwagi na swą wytrzymałość molibden używany jest do wyrobu
stali narzędziowej i włókien żarowych.

MOLIBDENIANY 'sole kwasu molibdenowego, zawierające molibden sześciowartościowy': Molibdeniany występują w

przyrodzie jako minerały.

MOLIBDENIT 'dwusiarczek molibdenu, miękki minerał o ołowianoszarym kolorze i metalicznym połysku'. Molibdenit
występuje w złożach hydrotermalnych.

MOLIBDENOWY 'taki, który zawiera molibden':

Kwas molibdenowy. Błękit molibdenowy.

fr. mołybdene od gr. mólybdos 'ołów'

MOLL w muzyce 'w systemie dur-moll jeden z dwu rodzajów skali diatonicznej, tonacji, trójdźwięku; minor':

Moll to tryb dźwiękowy oparty na tercji małej.

MOLOWY 'taki, który jest uporządkowany zgodnie z trybem moll': Gama, skala, tonacja molowa.

lać. mollis 'miękki'

MOLO l. 'nawodny pomost spacerowy zbudowany prostopadle lub skośnie do brzegu, przeznaczony także do
cumowania małych statków i łodzi': Sopockie molo przeżywało w tym roku prawdziwe oblężenie turystów. 2. 'w
porcie morskim: budowla hydrotechniczna wysunięta w morze, przystosowana do ruchu pojazdów, cumowania i
rozładunku statków': Molo pełni także funkcję falochronu.

wl. molo

MOLOCH l. 'coś wielkiego, potężnego (najczęściej miasto albo budynek) w czym łatwo można się zgubić, stracić
orientację i co napawa przerażeniem': Miasto było molochem wchłaniającym ogromne rzesze przybyszów. Stanęła
bezradna na dworcu: ten moloch nie pozwalał się jej skupić. 2. 'jakaś organizacja, jakieś miejsce (rzadziej jakaś idea),
sprawiające wrażenie czegoś nienasyconego, co wymaga stałych ofiar i jest przez to przerażające': Domagamy się
rozbicia molocha administracji centralnej. Kiedy raz cię wchłonie ten moloch pieniądza, musisz mu służyć stale.

lać. moloch z hebr. Molech 'semicki bóg ognia'

MONADA w filozofii 'elementarny, cielesny albo duchowy składnik rzeczywistości; w teorii Gottfrieda Wilhelma
Leibniza: niematerialna substancja pozbawiona oddziaływania zewnętrznego, mogąca się poruszać i posiadająca
zdolności poznawcze': Pitagorejczycy uważali,

506

MONA LISA

MONITOR

że monada jako matematyczna jednostka stanowi podstawę Wszechświata.

MONADOLOGIA inaczej: MONADYZM 'teoria monadycznej budowy świata, stworzona przez Gott-frieda Wilhelma
Leibniza': Monadologia to teoria mówiąca, że rzeczywistość jest zbiorem substancji (monad), zróżnicowanych ze
względu na zdolności poznawcze.

MONADYCZNY 'związany z monada lub monada-mi'. Pierwiastki monadyczne w filozofii pitagorejczy-ków.

gr. monas, dopełniacz: monados 'jednostka'

MONA LISA zob. GIOCONDA

MONARCHIA 'forma rządów w państwie, w którym władza należy do jednej osoby - tytułowanej np. cesarzem, carem,
królem, sułtanem, chanem - sprawującej swą funkcję dożywotnio i dziedziczącej ją lub wybieranej na nią; także:
państwo o takiej formie rządów': W historii wystąpiło wiele typów monarchii, np. monarchia absolutna, w której
monarcha nie był w swej władzy przez nikogo ograniczony, monarchia stanowa, w której jego władza ograniczona była
do pewnego stopnia przez szlachtę i duchowieństwo, monarchia konstytucyjna, w której zakres władzy króla, a także
innych istniejących w tym ustroju organów państwowych - rządu i parlamentu - określała konstytucja. Monarchia
Jagiellonów należała do najpotężniejszych państw szesnastowiecz-nej Europy.

MONARCHA 'władca monarchii - cesarz, król, sułtan itd.': Monarcha zasiadł na tronie. Na Kongresie Wiedeńskim
zebrało się wielu europejskich monarchów.

MONARSZY 'związany z monarchą, charakterystyczny dla monarchy': Monarszy tron. Monarsza władza. Monarsza
wspaniałość i duma.

MONARCHICZNY 'związany z monarchią, typowy dla monarchii': Ustrój monarchiczny. Monarchiczna forma rządów.
Monarchiczne stosunki w państwie.

MONARCHIZM l. 'to samo, co monarchia, czyli typ ustroju, w którym władzę sprawuje dożywotnio jedna osoba (król,
cesarz itp.)': Zwolennicy monarchizmu w Polsce są rozbici na kilka odłamów. 2. 'ruch polityczny opowiadający się za
monarchiąjako ustrojem państwa':

Monarchizm odrodził się w Rosji w końcu lat osiemdziesiątych.

MONARCHISTYCZNY 'opowiadający się za monar-chizmem, dążący do monarchizmu (w znaczeniu l.)':

Przekazał on władzę monarchistycznemu Frontowi Odnowy.

MONARCHISTA 'człowiek, który jest zwolennikiem monarchizmu, który opowiada się za królestwem (cesarstwem itp.)
jako formą ustroju państwa': Monarchiści są u nas ciągle postrzegani jako nieszkodliwi maniacy.

p-tac. monarchia od gr. monarchia i mónarchos 'jedynowładca'

MONETA 'metalowy pieniądz o określonym ciężarze, próbie, wymiarach i zwykle zaokrąglonym kształcie, z wybitym
godłem państwowym albo czyimś wizerunkiem oraz określeniem wartości; także zbiorowo:

o pieniądzach': () Moneta obiegowa 'moneta o wartości nominalnej równej wartości kruszcu, z którego powstała'

MONETARNY l. 'związany z monetą': Jednostka monetarna. 2. 'związany z pieniądzem i jego kursem, walutowy': (}
Unia monetarna: 'porozumienie rozra-chunkowo-kredytowe, w którego wyniku znosi się ograniczenia w obrocie
gospodarczym między państwami oraz precyzuje zasady dotyczące wzajemnego kredytowania w obrocie
ekonomicznym w warunkach braku wymienialności walut'

MONETARYZM 'współczesna teoria ekonomiczna, której podstawy stworzył Milton Friedman, głosząca, iż głównym
czynnikiem, który wpływa na stan gospodarki i jej rozwój w krótszych okresach, jest podaż pieniądza, zaś rząd
powinien swój wpływ na gospodarkę ograniczyć do kontroli tejże podaży i ustanawiania jasnych i stałych reguł
ekonomicznych': Monetaryzm znalazł praktyczne zastosowanie w czasie rządów Margaret Thatcher w Wielkiej
Brytanii i Ronalda Reagana w USA.

MONETARYSTA 'zwolennik monetaryzmu': Wielu publicystów uznawało profesora Leszka Balcerowicza za

monetarystę.

lać. moneta 'pieniądz' (od przydomka Junony, w której świątyni bito pieniądze)

MONGOLIZM w medycynie 'to samo, co zespół Downa, (zob. pod hasłem: DOWN)

MONITOR l. 'czasopismo urzędowe, przeznaczone do publikowania ogłoszeń, w którym zamieszcza się u-chwały,
zarządzenia, obwieszczenia i komunikaty naczelnych władz wykonawczych (zwykle mające słowo monitor w tytule)':
Ostatnie rozporządzenia Ministerstwa Finansów dotyczące ulg podatkowych można znaleźć w "Monitorze Polskim". 2.
w informatyce 'zewnętrzne urządzenie komputerowe z ekranem telewizyjnym w obudowie, służące do wyświetlania
informacji tekstowej lub graficznej': Monitor kolorowy, płaskoe-kranowy. Monitor o obniżonym poziomie radiacji. 3.
w technice telewizyjnej 'uproszczony, przewodowy odbiornik telewizyjny, używany jako urządzenie kontrolne w
ośrodkach telewizyjnych i systemach telewizji użytkowej' 4. w technice medycznej 'urządzenie elektroniczne, służące
do kontroli prawidłowości pracy organizmu ludzkiego, zwłaszcza podczas operacji i reanimacji':

Lekarze obserwowali na monitorze wykres elektrokardiograficzny pracy serca chorego. 5. w technice dźwiękowej
'głośnik kontrolny: rodzaj kolumny głośnikowej umieszczonej przed każdym z wokalistów i instrumentalistów podczas
występu estradowego, umożliwiający poszczególnym wykonawcom wzajemną słyszalność' 6. w technice górniczej i
budowlanej inaczej: HYDROMONITOR 'urządzenie do wytwarzania strumienia wody wyrzucanej pod ciśnieniem
kilkuset

507

MONITORING

MONOFONIA

atmosfer': Monitor podsadzkowy. Monitor wodny kafa-rowy. 7. w technice wojskowej 'niewielki, silnie opancerzony
okręt bojowy, przeznaczony do ostrzeliwania wybrzeży oraz walki z artylerią nieprzyjaciela; także: opancerzona
kanonierka do działań na płytkich wodach przybrzeżnych': Monitor jest wyposażony w ciężkie działa do niszczenia
umocnień brzegowych.

MONITORZYSTA w technice górniczej 'górnik obsługujący monitor podsadzkowy'

lać. monitor 'doradca'

MONITORING 'śledzenie, kontrolowanie czegoś w sposób stały, ciągle; także: nasłuch czegoś': Prowadzić regularny
monitoring ruchu na autostradzie.

MONITOROWAĆ 'śledzić coś w sposób ciągły, kontrolować, czuwać nad czymś przez stałą obserwację':

Monitorować cały proces produkcyjny.

ang. monitoring

MONITOWAĆ 'przypominać komuś (pisemnie lub ustnie) o upływaniu terminu, w którym należało załatwić jakąś
sprawę, uregulować jakieś należności; przypominać o tym, że należy się wywiązać z zaległych zobowiązań; ponaglać':
Wielokrotnie monitowany, wysłał w końcu zaległy czek.

MONIT 'pismo urzędowe zawierające upomnienie lub ponaglenie, mówiące o konieczności uregulowania zaległych
zobowiązań': Ileśmy tych monitów do niej wysłali, a ona stale nie porządkowała tego terenu.

lać. monitum 'upomnienie'

MONIZM l. książk. 'doktryna wywodząca ogół swych twierdzeń, hipotez bądź ocen z jednej zasady lub źródła i
uznająca jednolitość jakiejś rzeczywistości, występujących w czymś aspektów, zjawisk, pojęć': Monizm estetyczny,
etyczny. 2. w filozofii 'pogląd, iż w rzeczywistości istnieje tylko jeden pierwiastek - materia (mo-nizm materiał i
styczny) albo duch (monizm spirytualis-tyczny)': Materialistyczny monizm Karola Marksa przeciwstawia się
spirytualistycznemu monizmowi Ge-orga Hegla.

MONISTA 'zwolennik monizmu filozoficznego': Monis-tami w historii filozofii byli m.in. Plotyn, Baruch Spino-za i
Johann Gottiieb Fichte.
MONISTYCZNY l. książk. 'taki, który dotyczy monizmu, doktryny uznającej jednolitość czegoś': Teoria mo-nistyczna
mówi, że prawa wewnętrzne państwa i prawo międzynarodowe tworzą wzajemnie uzupełniający się jeden system
prawny. 2. 'związany z monizmem filozoficznym': Monistyczne motywy filozofii Schellin-ga. od gr. mónos 'jedyny'

MONO 'to samo, co monofoniczny': Ten magnetofon jest mono czy stereo? Stary sprzęt mono.

skrót słowa: mono(foniczny)

MONO- cząstka wyrazów złożonych o znaczeniu 'jedno', wskazująca, że to, o czym mówi człon drugi, dotyczy jednej
osoby lub rzeczy, np. monochromatyczny, monolog

gr. mónos 'jedyny'

MONOCHROMATYCZNY l. 'jednobarwny, jednokolorowy' () Film monochromatyczny 'używany w początkowym

okresie rozwoju kinematografii film czarno--biały, czuły jedynie na barwy: fioletową i niebieską' <) Światło
monochromatyczne w fizyce 'światło o jednej określonej częstotliwości, mające określoną, stałą długość fali' 2. w
sztuce 'utrzymany w jednej tonacji kolorystycznej, namalowany przy użyciu jednego koloru i jego odcieni': Płótna,
kompozycje monochromatyczne wykorzystują odcienie jednej barwy.

MONOCHROM 0/60 MONOCHROMAT w sztuce 'malowidło wykonane w jednym kolorze na jednolitym tle,
wykorzystujące jedynie różne odcienie jednej barwy': Jednym z twórców monochromów był renesansowy malarz
włoski Andrea Mantegny.

MONOCHROMATYZM albo MONOCHROMIA w sztuce 'operowanie w malarstwie jedną barwą w kilku odcieniach w
celu uzyskania jednolitego tonu całej kompozycji'

MONOCHROMATOR w fizyce 'przyrząd optyczny umożliwiający wybranie wąskiego zakresu długości fal ze złożonego
widma promieniowania': Monochromator stanowi ważną część wielu urządzeń spektralnych, np. spektrometrów,
fotospektrometrów.

złożenie cząstki: mono- i słowa: chromatyczny

MONODRAM 'krótki utwór dramatyczny, z reguły sceniczny, w którym występuje tylko jeden bohater; także:
wystawienie takiego utworu na scenie': Monodram, np. "Śmieszny staruszek" Tadeusza Różewicza, ma formę
monologu bohatera skierowanego do wyobrażonych słuchaczy. Z zainteresowaniem obejrzeli monodram Jerzego
Stuhra "Kontrabasista", będący popisem gry znakomitego aktora.

złożenie cząstek: mono- i -dram od: dramat (dawniej ta forma bywała też niekiedy nazywana monodramatem)

MONOFONIA l. 'technika j ednokanałowego nagrywania i przekazywania dźwięku za pomocą urządzeń

elektroakustycznych': Monotonia nie umożliwia słuchaczowi (w przeciwieństwie do stereofonii) odebrania wrażeń
panoramicznego rozmieszczenia pierwotnych źródeł dźwięku, pozwala jedynie na różnicowanie wrażenia odległości
tychże źródeł od słuchacza. 2. 'muzyka pozbawiona elementu harmonicznego, opierająca się jedynie na elemencie
melodycznym; jednogłosowość': Monotonia jest charakterystyczna m.in. dla chorału gregoriańskiego i pieśni
ludowych.

MONOFONICZNY albo MONO 'związany z monotonią, jednokanałowy': Nagranie monofoniczne. Gramo-

508

MONOGAMIA
MONOPOL

fon, magnetofon, mikrofon, wzmacniacz monofoniczny. (> Muzyka monofoniczna 'to samo, co monotonia'

złożenie cząstki: mono- i słowa: fonia

MONOGAMIA l. ksiąźk. 'forma małżeństwa polegająca na związku jednego mężczyzny i jednej kobiety': Prawo polskie
dopuszcza wyłącznie monogamię. 2. w zoologii 'współżycie jednego samca z jedną samicą w czasie jednego sezonu
godowego lub w dłuższym okresie, obejmującym nawet całe życie': Do zwierząt najbardziej znanych z monogamii
należą łabędzie.

MONOGAMISTA l. ksiąźk. 'mężczyzna żyjący w związku z jedną kobietą' 2. przen. iron. 'osoba bardzo wierna swojemu
współmałżonkowi': Nigdy nawet nie spojrzałeś na żadną inną kobietę? Ależ z ciebie monoga-mista!

MONOGAMICZNY l. ksiąźk. 'związany z monogamią, mający formę monogamii': Związki monogamiczne. Małżeństwo
monogamiczne. 2. w zoologii 'związany z monogamią wśród zwierząt, łączący się z jednym partnerem': Bociany należą
do gatunków monogamicz-nych.

złożenie cząstek: mono- i -gamia od gr. gamos 'ślub, małżeństwo'

MONOGRAFIA 'obszerna publikacja naukowa, rozprawa tematycznie jednorodna, dążąca do wyczerpującego

przedstawienia danego zagadnienia, wybranego problemu, życiorysu danej osoby, historii danego obszaru itd.':
Dawniej monografię nazywano traktatem.

MONOGRAFISTYKA 'dział piśmiennictwa naukowego obejmujący opracowania monograficzne różnych zagadnień,

faktów': Monografistyka zajmuje szczególne miejsce w naukach humanistycznych i stanowi istotną część
piśmiennictwa w tych dziedzinach wiedzy.

MONOGRAFISTA 'autor, twórca monografii': Mono-grafista przedstawił życie ostatniego króla, szczególnie
uwydatniając jego działalność na polu kultury.

MONOGRAFICZNY 'związany z monografią, opracowany jest w formie monografii': W literaturoznawstwie prace

monograficzne przedstawiają życie i twórczość pisarza w porządku chronologicznym, na tle epoki, w której tworzył.

złożenie cząstek: mono- i -grafia od gr. grapheó 'piszę'

MONOGRAM 'znak graficzny w postaci związanych liter, zwykle inicjałów, tytułu itp.; używany jako podpis lub znak
własności': Monogram często zastępował podpis panującego.

MONOGRAMISTA 'średniowieczny lub renesansowy anonimowy artysta znany tylko z monogramu, którym sygnował
swe dzieło'

złożenie cząstek: mono- i -gram od gr. gramma 'zapis'

MONOKULTURA w rolnictwie i leśnictwie l. 'system rolniczy polegający na uprawianiu roślin tego samego gatunku
przez kolejne lata na tym samym obszarze; także sadzenie na tym samym terenie drzew jednego gatunku' Ujemnym
skutkiem monokultury jest ubożenie gleby i powstanie warunków sprzyjających rozwojowi szkodników. 2. 'gatunek
rośliny uprawianej w tym systemie' 3. 'obszar takiej uprawy'

MONOKULTUROWY 'taki, który związany jest z mo-nokulturą': Uprawa monokulturowa. Rośliny monokul-turowe. Las
monokulturowy.

złożenie cząstki: mono- i stówa: kultura (w pierwotnym znaczeniu, związanym z uprawą ziemi)
MONOLIT l. 'jednolity blok kamienny; także: rzeźba wykonana z takiego bloku': Granitowy monolit. Z grubsza
obciosane monolity zdobią wejście do świątyni. 2. przen. 'coś, co stanowi zwartą, jednolitą całość, zwłaszcza grupa
ludzi lub człowiek': Badania socjologiczne wskazują, że nasz naród nie jest bynajmniej monolitem, nawet w
podstawowych sprawach Polacy bardzo wyraźnie różnią się od siebie. Nasza drużyna to monolit.

MONOLITYCZNY l. 'będący monolitem -jednolitym blokiem kamiennym lub rzeźbą z takiego bloku': Monolityczne bloki
skalne. Monolityczne płyty. Monolityczne bryły, rzeźby, l.przen. 'będący monolitem-zwartą, jednolitą całością':
Monolityczni bohaterowie rzadko znajdują uznanie w oczach krytyki.

gr. monólithos

MONOLOG l. ksiąźk. 'dłuższa, ciągła wypowiedź jednej osoby': Słuchał cierpliwie przez kilka minut, wreszcie
postanowił jej przerwać ten nieskładny monolog. 2. w nauce o literaturze 'wypowiedź bohatera w dramacie, będąca
formą rozmowy z samym sobą, skierowana do widza lub czytelnika': Monolog Hamleta. Wygłosić monolog.

MONOLOGOWAĆ ksiąźk. 'wygłaszać monologi: dłuższe, ciągłe wypowiedzi': Może pan skończy monologować i pozwoli
wypowiedzieć się innym.

MONOLOGOWY rzadziej: MONOLOGICZNY w nauce o literaturze 'mający charakter monologu': Monologowe partie
dramatu. Monologiczny charakter poezji.

fr. monologue od gr. mónos 'jedyny', logos 'słowo'

MONOMER w chemii 'związek chemiczny o małej masie cząsteczkowej, dzięki wielofunkcyjności zdolny do
wielokrotnej reakcji z cząsteczkami identycznymi albo z cząsteczkami innych związków chemicznych': Wielo-
funkcyjność monomeru polega na obecności co najmniej dwu ośrodków reaktywnych - wiązań nienasyconych lub
grup chemicznych.

złożenie cząstek: mono- i -mer od gr. meros 'część'

MONOPOL l. 'prawo wyłączności na produkcję czegoś, na handel, usługi w jakimś zakresie': Zapewniono im monopol
na handel papierosami, przen. 'jedyna racja, nieomylność, wyłączna prawda': Twierdzą, że mająmo-

509

MONOSYLABA

MONSUN

nopol na wiedzę o sposobie zbawienia duszy. 2. 'związek kilku przedsiębiorstw z tej samej branży, który produkuje
większość towarów jakiegoś typu i przez to ma decydujący wpływ na ich sprzedaż, cenę, zysk itp.':

Monopol spirytusowy.

MONOPOLOWY <) Przedsiębiorstwo monopolowe 'takie, które ma monopol na coś' () Wyroby monopolowe 'takie,
które powstały w przedsiębiorstwach mających monopol'; pot. 'alkohol'; rzadziej 'wyroby tytoniowe' <} Sklep
monopolowy 'sprzedający alkohol'

MONOPOLIZOWAĆ 'uzyskiwać albo wprowadzać monopol na coś': Wyroby tej firmy w praktyce monopolizują rynek.

MONOPOLISTA 'człowiek albo instytucja mający na coś monopol': PZU nie jest już monopolistą na naszym rynku.
MONOPOLISTYCZNY <} pozycja monopolistyczna 'gwarantująca monopol na coś': Umocni to ich monopolistyczną
pozycję na rynku.

gr. monopólion od: mónos 'jedyny' i pOlein 'sprzedawać'

MONOSYLABA 'wyraz, który zawiera tylko jedną sylabę, zgłoskę': {) Mówić, odpowiadać monosylabami: 'mówić "tak"
lub "nie", krótkimi, urywanymi zdaniami, w sposób lakoniczny, często z niechęcią': Był zmęczony czy może
przygnębiony, na wszystkie moje pytania odpowiadał monosylabami.

MONOSYLABIK w językoznawstwie 'wyraz składający się z jednej sylaby': Monosylabik stanowi odcinek arty-kulacyjny,
którego ośrodkiem jest w większości języków samogłoska.

MONOSYLABICZNY albo MONOSYLABOWY 'taki, który ma jedną sylabę; jednozgłoskowy'. Wypowiedź

monosylabiczna.

złożenie cząstki: mono- i słowa: sylaba

MONOTEIZM książk. 'wiara w istnienie tylko jednego Boga': Monoteizm chrześcijański. Religioznawcy wyróżniaj ą
monoteizm i politeizm.

MONOTEISTYCZNY książk. 'związany z monoteizmem, opierający się na wierze w istnienie tylko jednego Boga': Do
religii monoteistycznych należą: judaizm, chrześcijaństwo i islam.

fr. monothćisme z gr. mónos 'jedyny', theós 'bóg'

MONOTEMATYCZNY książk. 'związany tylko z jednym tematem, jedną myślą': A ty cały czas o seksie, mógłbyś nie być
taki monotematyczny. Monotematyczna wystawa malarska.

MONOTEMATYCZNOŚĆ książk. 'jednotematyczność:

ograniczenie treści czegoś, najczęściej utworu literackiego lub naukowego, do jednego zasadniczego tematu, myśli'

MONOTEMAT 'jeden zasadniczy temat'

złożenie cząstki: mono- i słowa: tematyczny

MONOTONIA 'jednostajność, brak urozmaicenia, zmian, atrakcji': Monotonia życia codziennego. Monotonia
krajobrazu. Wyrwać się z monotonii.

MONOTONNY 'taki, który jest nieurozmaicony, pozbawiony atrakcji, zmian; jednostajny': Monotonny tryb życia.

fr. monotonie od gr. mónotónos 'o jednym dźwięku'

MONS. skrót słowa: monsinior

MONSEIGNEUR (czytaj: mąsenior) 'tytuł używany przez Francuzów w stosunku do wyższego duchowieństwa
katolickiego lub książąt i niektórych dygnitarzy; skrót:

Mgr.; także: osoba, której przysługuje ten tytuł': Tytuł monseigneur odpowiada polskiemu "Wasza Wysokość", "Wasza
Świątobliwość".

fr. monseigneur 'mój panie'

MONSIEUR (czytaj: mesje) 'francuska forma grzecznościowa, stosowana w odniesieniu do mężczyzn nieposia-dających
tytułów szlacheckich; skrót: M albo M., albo Mr; także: osoba, do której można się w ten sposób zwrócić'
fr. monsieur

MONSINIOR (czytaj: mons-inior) 'tytuł przysługujący we Włoszech wyższym dygnitarzom Kościoła katolickiego; skrót:
Ms. albo Mons.; także: osoba, której ten tytuł przysługuje'

wl. monsignore 'mój panie'

MONSTRANCJA 'w Kościele katolickim: naczynie liturgiczne służące do kultowego wystawiania i procesyjne-go
obnoszenia hostii': Monstrancja wykonana jest ze szlachetnego metalu i składa się ze stopy, trzonu z nodu-sem i glorii,
dekoracyjnie kształtowanej, z małą kryształową lub szklaną puszką, z metalowym półksiężycem wewnątrz, służącym
do podtrzymywania hostii.

niem. Monstranz od łac. monstare 'okazywać'

MONSTRUM l. 'dziwny, odrażający potwór, straszydło':

Obawiał się, że spomiędzy drzew wyskoczy na niego jakieś monstrum, a zielone ramiona oplotą mu się dookoła szyi. 2.
'człowiek, który budzi odrazę': Jak długo jesz-cze to zapij aczone monstrum będzie tu przychodzić?

MONSTRUALNY l. 'niespotykanie duży pod względem rozmiarów lub natężenia': We śnie ujrzał chrząszcza
monstrualnych rozmiarów. 2. 'potworny, bardzo brzydki, a przy tym wielki': Naprzeciw mieli jakąś monstrualną
budowlę, równie brzydką, jak wielką.

lać. monstrum, początkowo 'znak ostrzegający'

MONSUN 'sezonowy wiatr, wiejący w lecie od oceanu, a w zimie od lądu w południowo-wschodniej i wschodniej Azji,
Afryce i południowej Australii': Monsun to wiatr o półrocznym lub rocznym okresie zmiany kierunku, powstający w
skutek występowania dużych różnic ciśnienia atmosferycznego i temperatury w ciągu roku. Najsil-

510

MONTAŻ

MORALISTYKA

niej wiejącymi monsunami są wiatry występujące na Oceanie Indyjskim, gdzie siła ich dochodzi do 10 stopni w skali
Beauforta.

MONSUNOWY 'związany z monsunem': Monsunowe-mu wiatrowi letniemu towarzyszą silne opady atmosferyczne.

ang. monsoon z ar. mausim 'pora roku dobra do żeglowania'

MONTAŻ l. 'składanie, łączenie, zespalanie jakichś elementów, ustawianie z poszczególnych części maszyn, urządzeń,
budowli; także zakładanie jakichś instalacji':

Montaż konstrukcji. Montaż ręczny, taśmowy. 2. w sztuce 'łączenie poszczególnych części w jedną artystyczną,
kompozycyjną całość': <) Montaż filmowy, telewizyjny 'ostatnia faza produkcji filmu lub programu telewizyjnego,
polegająca na łączeniu i komponowaniu w całość utrwalonych na taśmie ujęć zgodnie z założeniami sce-nopisu i
koncepcją reżyserską oraz dostosowaniu do ich układu zapisu dźwiękowego' () Montaż radiowy 'proces łączenia
poszczególnych elementów i warstw wchodzących w skład ścieżki dźwiękowej programu radiowego' () Montaż
literacki 'zestaw tekstów, któremu towarzyszy zazwyczaj słowo wiążące, publikowany jako osobna książka lub
wystawiany na estradzie' 3. 'przedstawienie, widowisko, akademia złożone z elementów utworów literackich i
fragmentów utworów muzycznych; składanka słowno-muzyczna': Montaż słowno-muzyczny przygotowany z okazji
święta patrona szkoły. 4. 'dzieło sztuki plastycznej powstałe w wyniku łączenia elementów będących przedmiotami
użytkowymi lub ich częściami; kolaż'

MONTAŻYSTA l. 'pracownik zajmujący się składaniem maszyn i urządzeń oraz konstrukcji budowlanych' 2. 'specjalista
w zakresie montażu filmowego, telewizyjnego i radiowego'

MONTAŻOWNIA l. 'dział fabryki, zakład, w którym odbywa się montaż urządzeń technicznych, maszyn;

montownia': Montażownia samolotów. 2. 'pomieszczenie, w którym dokonywany jest montaż filmu, programu
telewizyjnego lub audycji radiowej': W montażowni znajdującej się w wytwórni filmowej na głównym miejscu stoi stół
montażowy.

MONTOWAĆ l. 'składać części urządzenia w całość;

budować, konstruować': W Azji montuje się większość sprowadzanych do kraju podzespołów elektronicznych. 2.
'sklejać ze sobą kawałki taśmy filmowej, łączyć ze sobą elementy programu telewizyjnego lub audycji radiowej,
tworząc artystyczną i kompozycyjną całość':

Montować widowisko telewizyjne. 3. przen. 'organizować, przygotowywać, inicjować coś': Montować grupę
wycieczkową, zespół teatralny.

MONTAŻOWY l. 'taki, który dotyczy montażu gotowego wyrobu technicznego lub konstrukcji budowlanych': Brygada
montażowa. Hala montażowa. 2. 'taki, który dotyczy montażu filmowego, telewizyjnego i radiowego' : O Film
montażowy 'utwór filmowy, złożony z fragmentów innych filmów, opatrzonych komentarzem' () Stół montażowy
'urządzenie, pozwalające łączyć ze sobą poszczególne elementy dzieła filmowego (obrazy i

dźwięki); także: urządzenie służące do montażu taśmy nagrania radiowego'

fr. montage

MONUMENT książk. l. 'pomnik wielkich rozmiarów': Na polu bitwy pod Grunwaldem ustawiono wspaniały monument.
Bohaterów bitwy stalingradzkiej uczczono gigantycznym monumentem, przedstawiającym kobietę ze wzniesionym
mieczem. 2.przen. 'wielkie dzieło kultury, mające nieprzemijającą wartość': Każda historia architektury jest w
mniejszym lub większym stopniu historią monumentów, budowli trwalszych niż czas i kultura, która je wydała. "Boska
komedia " Dantego to monument dojrzałej kultury średniowiecza, która przechodzi już w kulturę nowych czasów.

MONUMENTALNY l. 'o budowlach i pomnikach: olbrzymi i wspaniały': Piramidy to monumentalne grobowce

faraonów. () Monumentalne malarstwo 'malarstwo związane bezpośrednio z architekturą, np. malowane na ścianach
freski' 2. przen. 'o różnych dziełach kultury:

wielki i mający nieprzemijającą wartość': Do najwybitniejszych utworów poezji europejskiej należy m.in.
monumentalny dramat Goethego "Faust".

MONUMENTALIZM l. 'bycie monumentalnym; także:

cecha tego, co jest monumentalne': Monumentalizm budowli starogreckich. 2. 'dążność, zwłaszcza w sztuce, do
tworzenia dzieł monumentalnych': Monumentalizm w architekturze socrealistycznej.

lać. monumentum 'pomnik'

MOP 'rodzaj miotły do czyszczenia (mycia) podłóg, zwłaszcza kamiennych, mającej zamiast szczotki gąbkę lub pęk
pasków z materiału, które zamacza się w wodzie, a po wytarciu podłogi wyciska w specjalnym sitku, zamocowanym w
wiadrze'
ang. mop

MORALE 'postawa moralna, świadomość obowiązku i gotowość wypełniania go; także: duch, wola walki, działania
(zwykle w odniesieniu do wojska, załogi, zespołu)': Podnieść morale pracowników. Wysokie morale żołnierzy.

fr. morale

MORALISTYKA l. 'działanie mające na celu wpajanie określonych ideałów, wzorów osobowych': Natrętna moralistyka
powieści pozytywistycznych. 2. 'dyscyplina naukowa, związana z etyką normatywną, dążąca do wypracowania zasad i
stosowania ogólnych norm w konkretnych przypadkach'

MORALISTA l. 'filozof lub pisarz zajmujący się zagadnieniami moralności, propagujący zasady moralne': Se-neka był
jednym z największych moralistów starożytnego Rzymu. 2. 'osoba stosująca się rygorystycznie do zasad moralnych i
często udzielająca innym moralnych pouczeń'

MORALIZM 'pogląd uznający, że wartości moralne są najważniejsze i determinują aktywność człowieka, a

511

MORAŁ

MORFOLOGIA

wszystkie przejawy działalności ludzkiej trzeba oceniać z punktu widzenia dobra moralnego': Zwolennikami mo-
raiizmu byli m.in. Sokrates, Blaise Pascal i Immanuel Kant.

MORALISTYCZNY 'związany z moralistą lub mo-raiizmem': Postawa moralistyczna. Utwór moralistycz-ny.

MORALIZACJA l. w nauce o literaturze 'fragment tekstu albo utwór literacki o charakterze przestrzegającym lub
pouczającym' 2. przestarz. 'upominanie lub prawienie morałów; także: treść tych pouczeń'

MORALIZATOR 'osoba, która propaguje zasady moralne; także: ten, kto napomina i prawi morały'

MORALIZOWAĆ 'głosić nauki moralne, także: pouczać, napominać': Starsze osoby lubią czasem morali-zować.

MORALIZATORSKI 'związany z moralizatorem lub moralizatorstwem': Pisywał też krótkie, moralizatorskie wiersze dla
młodzieży. Moralizatorski ton wypowiedzi ministra oburzył strajkujących.

fr. moralistę

MORAŁ 'pouczający wniosek, sformułowany w utworze literackim lub jednoznacznie wynikający z jego treści;

nauka umoralniająca': Morał występuje najczęściej w gatunkach literatury dydaktycznej, np. w bajce, czasem też w
drobnych gatunkach lirycznych, np. w epigrama-cie i fraszce.

MORALITET w nauce o literaturze 'średniowieczny utwór dramatyczny o filozoficznym lub dydaktycznym charakterze,
w którym występowały alegoryczne postacie, rozważające uniwersalne problemy moralne': Bohaterami moralitetu
były często upersonifikowane pojęcia, jak Dobro, Zło, Występek, Wiara, Pycha, Zawiść itp., toczące spór o duszę
ludzką.

MORALITETOWY 'związany z moralitetem, mający charakter moralitetu': Moralitetowy obraz. Moraliteto-

wy wiersz.
niem. Morał, Moralitat

MORATORIUM 'odroczenie na określony czas terminu, w którym należy spłacić dług albo wykonać jakieś świadczenia;
praktykowane także w stosunkach międzynarodowych': Państwa zrzeszone w tej organizacji ogłosiły roczne
moratorium na polskie długi. (} Moratorium na próby nuklearne 'wstrzymanie się jakiegoś państwa od dokonywania
prób z bronią jądrową': USA ogłosiły bezterminowe moratorium na próby nuklearne i wezwały inne państwa do
przyłączenia się do niego.

lać. moratorius 'zwlekający, opóźniający'

MORENA w geologii 'materiał skalny składający się z gliny, piasku, żwiru i głazów, przenoszony i osadzany przez
lodowiec u jego czoła': Na morenę składa się materiał skalny pochodzący z usypisk spadających na powierzchnię
lodowca z otaczających go gór oraz z materiału zrywanego przez lodowiec z ich zbocza i z podłoża.

MORENOWY 'związany z moreną': Po stopieniu się lodowca materiał morenowy pozostaje jako mieszanina głazów,
okruchów skalnych i glin, tworząca charakterystyczny pofałdowany krajobraz, na którym występują niewielkie
morenowe jeziorka.

fr. moralne

MORES książk. 'posłuszeństwo, zdyscyplinowanie, bycie posłusznym i zdyscyplinowanym': Nauczyć kogoś moresu
'zmusić kogoś do posłuszeństwa, zdyscyplinować kogoś' () Czuć przed kimś mores 'mieć respekt dla kogoś, być mu
posłusznym': Był z nas najsilniejszy i najmądrzejszy, wszyscy czuli przed nim mores.

lać. mos, liczba mnoga: mores 'obyczaje'

MORFEUSZ 'w mitologii greckiej: jeden z trzech synów boga snu Hypnosa, zsyłający marzenia senne': () Znaleźć się,
być w objęciach Morfeusza, na łonie Morfeusza przestarz. 'zasnąć, spać, śnić'

gr. Morpheus

MORFINA 'silny narkotyk otrzymywany z opium, mający postać białego proszku lub bezbarwnych, połyskliwych
igiełek': Morfina jest stosowana w medycynie jako silny środek przeciwbólowy. Zażycie morfiny powoduje
podniecenie i euforię oraz uśmierza ból. Przy większych dawkach morfina wywołuje sen, utratę przytomności i śmierć.

n.-lac. morphinum odgr. Morpheus 'bóg snu'

MORFOLOGIA l. 'dział biologii, nauka o kształtach oraz zewnętrznej i wewnętrznej budowie organizmów roślinnych i
zwierzęcych': Morfologia roślin. Morfologia rozwojowa. 2. 'dział geologii, zajmujący się ukształtowaniem powierzchni
Ziemi; także: rzeźba, ukształtowanie terenu': Morfologia terenu zależy głównie od jego budowy geologicznej, ale
również od warunków klimatycznych i hydrograficznych. 3. 'dział językoznawstwa, zajmujący się opisem budowy
wyrazów oraz reguł ich odmiany': Morfologia językoznawcza obejmuje fleksję i słowotwórstwo. 4. w medycynie
'budowa, skład chemiczny krwi; także badanie składu krwi'. Morfologia to badanie krwi, którego celem jest określenie
liczby erytrocytów, leukocytów oraz zawartości hemoglobiny. 5. 'w różnych ujęciach naukowych:

forma, budowa i struktura czegoś': Morfologia kryształu. Morfologia gleby.

MORFOLOGICZNY 'związany z morfologią - formą, budową i strukturą czegoś, a także morfologią w specjalistycznych
znaczeniach l., 2. i 3.': {) Cechy morfologiczne w biologii 'cechy wyglądu drobnoustroju, a także kolonii wyrosłych na
podłożach sztucznych oraz wyglądu całej hodowli' () Morfologiczna klasyfikacja języków wjęzy-koznawstwie 'podział
języków oparty na występujących w nich różnicach odmiany i budowy wyrazów' () Morfologiczne badanie krwi w
medycynie 'badanie polegające na oznaczeniu stężenia hemoglobiny, liczby krwi-

512
MORGA

MOTET

nek czerwonych, białych i płytkowych oraz ocenie rozmazu, ze zwróceniem uwagi na budowę poszczególnych
rodzajów komórek'

odgr. morphe' 'kształt, postać' i logos 'nauka, słowo'

MORGA l. 'jednostka powierzchni ziemi uprawnej, używana w różnych krajach; w Polsce: dawna jednostka
powierzchni (około 5600 metrów kwadratowych), obecnie nieużywana oficjalnie': Jeden hektar równa się około 1,75
morgi. 2. 'grunt o powierzchni jednej morgi'.

| UWAGA: inne, obecnie już bardzo rzadko stosowane naz-|| wy morgi to mórg i jutrznia

MORGOWY 'taki, który mierzy jedną morgę, lub taki, który posiada jedną morgę gruntu'. Morgowa działka.

niem. Morgen 'ranek', dawna miara: tyle ziemi, ile można było w ciągu dnia (ranka) zaorać

MORGANATYCZNE MAŁŻEŃSTWO 'małżeństwo zawarte przez członka rodu królewskiego lub arystokratycznego z
osobą znacznie niższego stanu, która przez ten związek nie zmienia owego stanu ani nie dziedziczy tytułów': Dzieci ze
związku morganatycz-nego nie mogły w przyszłości zasiąść na tronie królewskim.

od łac. sr. matrimonium ad morganaticum 'małżeństwo na poranny podarek'

MORMON l. 'osoba należąca do wspólnoty religijnej założonej w latach 20. XIX w. w USA przez Josepha Smitha,
opierającej się na Biblii i na Księdze Mormona, łączącej elementy religii chrześcijańskiej, judaistycznej i islamskiej':
Mormoni wyznają wiarę w objawienia proroków. Wśród mormonów jest wielu zamożnych farmerów, początkowo w
tej wspólnocie panowało wielo-żeństwo. 2. 'prorok mormonizmu': Księga Mormona została spisana przez wielu
starożytnych proroków w duchu proroctwa i objawienia. Ich słowa, zapisane na płytach ze złota, zostały w części
przytoczone i w części streszczone przez proroka Mormona, (z Księgi Mormona)

MORMONIZM 'powstałe w latach 20. XIX w. wyznanie religijne, uznające chrzest dorosłych i propagujące bardzo
surową ascezę': Wyznawcy mormonizmu z Utah uważają się za lepszych od innych mormonów, ponieważ są najbliżsi
Bogu.

MORMOŃSKI 'taki, który dotyczy mormona lub mormonizmu': Często używana nazwa wspólnoty mor-mońskiej to
"Kościół Jezusa Chrystusa Świętych w Dniach Ostatnich".

amer. Mormon, imię proroka

MORMORANDO l. 'śpiew z zamkniętymi ustami, bez tekstu, oparty na głosce "m"; stosowany najczęściej w utworach
chóralnych w formie akompaniamentu zespołu do śpiewu solisty - rzeczownik; także: mrucząc, nucąc melodię bez
słów, z zamkniętymi ustami -przysłówek': Pieśń z mormorandem. Akompaniament

instrumentalny zastąpi mormorando. Refren wykonali mormorando.

wl. mormorando 'mrucząc'

I MORS l. inaczej: KOŃ MORSKI 'wielki ssak morski, ważący do dwóch ton, żyjący w strefie przybrzeżnej wód bieguna
północnego, mający krótkie kończyny z płetwami, grubą nieowłosioną skórę i dwa duże kły wyrastające ku dołowi ze
szczęki górnej': Potężne morsy żyją w stadach i żywią się mięczakami i skorupiakami. Morsy należą obecnie do
zwierząt chronionych. 2. przen. 'osoba uprawiająca kąpiele w lodowatej wodzie':
Gdańskie morsy pływają w wodzie o temperaturze jednego stopnia Celsjusza.

fr. morse z języka lapońskiego

II MORS iof. l. 'alfabet Morse'a': Na morzu używa się morsa do porozumiewania się na odległość za pomocą dźwięku,
światła i radia. 2. 'aparat telegraficzny, umożliwiający nadawanie i odbiór sygnałów elektrycznych odpowiadających
znakom alfabetu Morse'a; także: zapis tych znaków na taśmie papierowej'

ALFABET MORSE'A 'alfabet, w którym litery są przedstawione za pomocą układu kropek i kresek albo długich i krótkich
sygnałów świetlnych albo dźwiękowych'

Samuel F.B. Morse (1791-1872) był amerykańskim malarzem i wynalazcą (zbudował m.in. pierwszy telegraf i wymyślił
stosowny dla tego urządzenia sposób przekazywania sygnałów - nazwany potem alfabetem Morse'a)

MORULA 'wczesne, poprzedzające blastulę, stadium rozwojowe zarodka człowieka i wielu zwierząt': Morula,
powstająca w wyniku brustkowania całkowitego, ma kształt kulistej bryłki złożonej z kilkunastu komórek.

n.-lać. morula od łac. morum 'morwa'

MOSZCZ 'surowy sok, wyciskany z owoców, wykorzystywany np. do wyrobu win, soków i galaretek': () Moszcz winny
'młode, niskoalkoholowe wino owocowe, najczęściej gronowe'

niem. Most z łac. mustum

MOTEL 'hotel przy drodze, autostradzie, przeznaczony dla osób podróżujących samochodem, odpowiednio
wyposażony: zazwyczaj z restauracją, parkingiem lub garażami': Zatrzymali się w motelu, przy którym była też stacja
benzynowa i warsztat naprawy samochodów.

MOTELOWY 'związany z motelem': Motelowi goście. Motelowy pokój.

ang. motel, skrót od: mot(or) (ho)tel

MOTET l. w muzyce 'polifoniczny utwór wokalny, oparty na łacińskim tekście religijnym, przeznaczony do
wykonywania w czasie nabożeństw w Kościele rzymskokatolickim; także: utwór świecki o takiej formie': Motety były
wykonywane od XIII do XIX w., w tym okresie

513

MOTO-

MOTYW

przechodziły różne zmiany stylistyczne. 2. w nauce o literaturze 'w średniowiecznej poezji francuskiej: wiersz
składający się z siedmiu wersów powiązanych dwoma rymami': Szósty wers motetu był najczęściej krótszy niż
pozostałe.

fr. motet od: mot 'słowo, wyraz'

MOTO- pierwszy człon wyrazów złożonych, oznaczający związek z motorem, napędem mechanicznym, np. motolotnia,
motopompa

niem. Motor od łac. motor 'ten, kto porusza, wprawia w ruch' od:

movere 'poruszać'
MOTOKROS zob. pod hasłem KROS

MOTOLOTNIA 'lotnia o wzmocnionej konstrukcji, z trójkołowym podwoziem, napędzana za pomocą niewielkiego

silnika ze śmigłem': Rekord Polski w przebywaniu na motolotni w powietrzu wynosi ponad jedenaście godzin.

MOTOLOTNIARSTWO 'dyscyplina sportowa, polegająca na lataniu na motolotniach'

MOTOLOTNIARZ 'pilot motolotni': Aby zdać państwowy egzamin na motolotniarza, należy przejść wielogodzinne
ćwiczenia praktyczne i odbyć szkolenie teoretyczne.

MOTOLOTNIOWY 'taki, który jest związany z motolotnią': Szkolenie motolotniowe. Sport motolotniowy.

złożenie cząstki: moto- i słowa: lotnia

MOTOPOMPA 'pompa wodna, napędzana silnikiem spalinowym, stosowana do gaszenia pożarów': Motopompa jest
wyposażona w dozownik środka pianotwórczego i urządzenie zasysające.

złożenie cząstki: moto- i słowa: pompa

MOTORYKA l. w fizjologii 'charakterystyczna dla zwierząt i ludzi umiejętność poruszania się i kierowania różnymi
czynnościami': Zaburzenia motoryki. 2. w muzyce 'cecha kompozycji polegająca na równomiernym i zorganizowanym
ruchu identycznych zwykle jednostek rytmicznych na dłuższych odcinkach'

MOTORYCZNY w fizjologii 'taki, który dotyczy ruchu, ośrodków ruchowych w mózgu i rdzeniu, zawiadujących
skurczami i rozkurczami mięśni ruchowych': <) Afazja motoryczna -w medycynie 'zaburzenia w mówieniu przy
zdolności rozumienia'

niem. Motorik od łac. motor 'ten, kto porusza, wprawia w ruch'

MOTORYNKA 'mały motor, który zastąpił dawne motorowery': Motorynka ma silnik o małej mocy, dwustopniową
skrzynię biegów i rozwija stosunkowo niewielką prędkość.

od: motor, na wzór konstrukcji: pogodynka, zegarynka

MOTORYZACJA 'zagadnienia związane z przemysłem samochodowym, transportem i komunikacją samochodową;

także proces rozwoju przemysłu samochodowego i upowszechniania sprzętu motorowego i silników spalinowych jako
źródła energii': Pasjonował się motoryzacją i czytywał prawie wszystkie dostępne pisma o najnowszych modelach
samochodów. W latach 70. XX w. produkowany na włoskiej licencji "mały fiat" zrewolucjonizował polską motoryzację.

MOTORYZOWAĆ 'wyposażać w samochody, ciągniki itp., wprowadzać do użytku pojazdy i sprzęt napędzany silnikiem
spalinowym': Zmotoryzowane oddziały niemieckie miały w 1939 r. miażdżącą przewagę nad polską kawalerią.

MOTORYZACYJNY 'taki, który jest związany z samochodem, motoryzacją': Przemysł motoryzacyjny. Akcesoria
motoryzacyjne.

fr. motorisation od łac. motor 'ten, kto porusza, wprawia w ruch' od: movere 'poruszać'

MOTTO l. 'zdanie lub cytat, które autor jakiegoś dzieła umieszcza na jego początku, zwykle po to, by uwypuklić pewne
aspekty jego treści lub jego przesłanie': Do najsłynniejszych mott literatury światowej należy cytat z wiersza
siedemnastowiecznego angielskiego poety Jo-hna Donnę'a, umieszczony przez Ernesta Hemingwaya na początku
powieści "K-omu bije dzwon" (w przekładzie), kończący się słowami: "Śmierć każdego człowieka umniejsza mnie,
albowiem jestem zespolony z ludzkością. Przeto nigdy nie pytaj, komu bije dzwon: bije on tobie". 2. przen. 'czyjaś
zasada postępowania, ujęta w zwięzłej formie': Ich mottem było: "ciągle naprzód i nie oglądać się za siebie".

wl. motto
MOTYW l. zwykle w liczbie mnogiej: MOTYWY ksiażk. 'czynniki, które skłaniają kogoś do takiego, a nie innego
postępowania lub decyzji': W śledztwie brano pod uwagę różne motywy zbrodni: pieniądze, zazdrość, powiązania
ofiary ze światem przestępczym. Do decyzji o wstąpieniu do partii niepodległościowej skłoniły go motywy ideowe i
tradycja rodzinna. W uzasadnieniu wyroku sąd podał motywy, którymi kierowano się, ustalając wymiar kary. 2. w
literaturze i filmie 'charakterystyczny element konstrukcji utworu, zwłaszcza element świata przedstawionego,
powtarzający się w wielu utworach': Motywem może być element krajobrazu, np. rozdarta sosna, zdarzenie, np. ćma
spalająca się w ogniu, a także pewien temat, np. nieszczęśliwa miłość. 3. w muzyce 'najmniejszy składnik formy
utworu, od dwóch do kilkunastu dźwięków, stanowiących pewną całość melodyczną' 4. w sztukach plastycznych
'dający się wyodrębnić, charakterystyczny fragment kompozycji, często dekoracyjny': Oglądaliśmy starą złocistą
tkaninę u góry i u dołu ozdobioną motywami zwierzęcymi i roślinnymi.

MOTYWACJA l. ksiażk. 'zbiór motywów, które skłaniaj ą do pewnego postępowania': Pieniądze to niezła motywacja do
pracy. Bez odpowiedniej motywacji trudno mu się było zmobilizować. 2. 'uzasadnienie czegoś, np. pewnego
postępowania przez ukazanie zbioru motywów skłaniających do niego, zwłaszcza uzasadnienie postępowania
bohaterów literackich i takiego, a nie innego

514

MOZAIKA

MULAT

rozwoju akcji': Uczeń porównał motywację losów Jacka Soplicy i Andrzeja Kmicica, dwóch bohaterów, którzy
przechodzą podobną przemianę psychiczną.

MOTYWOWAĆ l. 'tłumaczyć swoje postępowanie, podając motywy, które do niego skłaniają: także: uzasadniać coś,
podając odpowiednie argumenty': Tego, co on zrobił, nie da się niczym innym umotywować: to była zwykła kradzież.
Podanie o zasiłek motywował trudną sytuacją materialną. 2. 'skłaniać lub pobudzać kogoś do zrobienia czegoś':
Starała się umiejętnie motywować uczniów do nauki.

MOTYWACYJNY 'taki, który motywuje - skłania do robienia czegoś': Niewiele jeszcze zrobili, ale szefuznał, że przyzna
im premie motywacyjne.

lać. śr. rnotivum od łac. movere 'poruszać'

MOZAIKA (czytaj: mozajka)!. 'obraz lub wzór dekoracyjny ułożony z małych kolorowych kamyków, kawałków
marmuru, kolorowych szkieł itp. na twardym podłożu; także: technika wykonywania takich obrazów lub wzorów':
Mozaika w prezbiterium przedstawiała Matkę Boską. Obok malarstwa ikonowego w Bizancjum wspaniale rozwinęła
się mozaika. 2. 'układ zróżnicowanych, niewielkich elementów, tworzących pewną całość': Mozaika liści. Mozaika pól.
Bałkany to mozaika narodów i języków.

MOZAIKOWY 'będący mozaiką lub przypominający mozaikę': Mozaikowy obraz. Mozaikowy wzór. <) Mozaikowe szkło
'szkło artystyczne, uzyskiwane poprzez wtopienie kolorowych pręcików w kawałki bezbarwnego szkła, które po
skomplikowanych zabiegach wytapiania, wydmuchiwania i cięcia układają się w piękne wzory'

wl. mosaico

MOZZARELLA (czytaj: moccarella) 'biały, miękki, łagodny ser, najczęściej spotykany w formie zbliżonej do
wyrośniętych bułeczek, używany do bardzo wielu potraw (np. pizzy, spaghetti, sałatek, surówek) w kuchni włoskiej ':
Kiedyś mozzarellę robiono z mleka bawolic, dziś wytwarza się z mleka krowiego.

wl. mozzarella
MR albo MR. skrót ang. słowa: mister MRS albo MRS. skrót ang. słowa: mistress (zob.)

MS albo MS. (czytaj: miz) 'anglosaska forma grzecznościowa używana z nazwiskiem kobiety bez względu na jej stan
cywilny': Formy "Ms" używają niekiedy kobiety, które nie chcą ujawniać, czy są mężatkami ("Mrs" -pani) czy też nie
("Miss" - panna).

ang.

M/s, m/s, m.s. skróty wyrażenia ang.: "motor ship" -'statek motorowy'

| UWAGA: Skróty wyjątkowo zapisywane w polskiej orto-|| grafu z użyciem znaku nieliterowego /, tzw. ukośnika.

MSGR. albo MONS. skróty słowa: monsignore

MUDRA 'charakterystyczny układ rąk, dłoni i palców w rytualnym tańcu indyjskim i w hinduskich sztukach
plastycznych, oznaczający różne czynności, stany, cechy i zakres władzy danego bóstwa': Mudra została przetworzona
przez dawnych mędrców z opisowych, wyrazistych gestów na kunsztowny kod tańca natia.

sanskr. mudra 'pieczęć'

MUDŻAHEDIN 'członek ruchu religijno-wyzwoleńczego albo społeczno-wyzwoleńczego w krajach muzułmańskich':

Ruch mudżahedinów ludowych. W Izraelu skazano na karę więzienia pięciu arabskich mudżahedinów.

od ar. mudżahidin, liczba mnoga od: mudżahid 'bojownik o słuszną sprawę (religijną)'

MUESLI albo MUSLI (czytaj: musii, misli albo miusii) 'mieszanka suszonych owoców, orzechów, płatków zbożowych,
ziaren itp., jedzona zwykle z mlekiem albo jogurtem jako danie śniadaniowe': Polecano przepis na muesli, nazywając
je "surówką piękności". Na rynku mamy duży wybór muesli. Od kilku tygodni zajadamy się mueslami.

mew. Miisli, ang. muesli

MUEZIN 'niższy duchowny islamski, wzywający z minaretu wiernych na wspólną modlitwę': Rano i wieczorem, pięć
razy w ciągu dnia, muezin głośnym śpiewem zachęca wiernych do modlitwy.

tur. miiezzin

MUFA w technice 'rodzaj masywnego pierścienia lub cylindra przeznaczonego do łączenia dwu rur; także: duże złącze
przewodów elektrycznych w rurze izolacyjnej':

Przy betoniarce pracowali też w deszczu, ale mufę zawijali wówczas w nieprzemakalny worek foliowy.

MUFKA l. w technice 'krótki odcinek rury, służący do połączenia dwóch odcinków rurki izolacyjnej, w której biegną
przewody instalacji elektrycznej': Spięcie spowodowało nadtopienie izolacji kabli i uszkodzenie mufki. 2. 'dawniej:
futrzane lub uszyte z ocieplanej tkaniny okrycie dłoni przypominające kształtem rulon': Panie używały mufki zimą dla
ochrony rąk przed zmarznięciem.

niem. Muffe

MUFTY 'uczony teolog muzułmański, uprawniony do wydawania oficjalnych orzeczeń w sprawach religij-no-
prawnych': Do wydawania wyroków upoważnia muftego Koran.

tur. miiftu z ar. mufti 'sędzia'

MULAT 'osoba, której jedno z rodziców lub dalszych przodków było rasy białej, a drugie - czarnej': Wyszła za pięknego
Mulata, mającego skórę koloru kawy z mlekiem.
hiszp. mulato

515

MULDA

MUSICAL

MULDA l. w geologii 'szeroka, wklęsła forma terenu o okrągłym lub eliptycznym kształcie': Muldy powstają m.in. przez
wgięcie się warstw skorupy ziemskiej. 2. w sporcie 'nierówność terenu na trasach narciarskich' O Jazda po muldach
'rodzaj konkurencji narciarskiej (także snowboardowej), polegającej na jak najszybszym zjeździe po specjalnie
przygotowanym stoku, na którym znajduje się wiele muld'

niem. Muldę 'niecka, kotlina'

MULETA 'kawałek czerwonego materiału, przymocowany do krótkiego drążka, używany przez matadora do drażnienia
byka': Matador używa mulety w ostatniej fazie korridy.

hiszp. muleta

MULINA 'grubsza jedwabna przędza, służąca do haftowania': Mulina otrzymywana jest przez skręcenie nitek przędzy
pojedynczej. Wzory wyszyte muliną. Serwety obrabiane muliną.

fr. moulinć 'nitkowany jedwab'

MULTI- cząstka wyrazów złożonych o znaczeniu 'wielo', wskazująca, że nazywają one coś, co jest wielokrotnością tego,
o czym mówi drugi człon złożenia, często jest przy tym połączeniem różnorodnych elementów lub czynników, np.
multimedia, multiiateralizm

od łac. multus 'liczny'

MULTIKINO 'budynek albo jego część, mieszczące kilka sal projekcyjnych; rodzaj dużego, kilkusalowego kina;

zespół kinowy': W multikinie znajdują się zawsze kawiarnie i bufety, często też obszerne foyer.

złożenie cząstki: multi- i słowa: kino

MULTILATERALNY 'wielostronny: dotyczący wielu układających się, zwłaszcza w międzynarodowych stosunkach

handlowych, stron, regulujący stosunki w układzie wielostronnym': Zawarto umowę multiiate-rainą, regulującą zasady
wzajemnych rozliczeń, sposób przeliczania towarów na pieniądze i kursy walut. Multi-lateralne negocjacje.
Multiiateralne porozumienie w sprawie broni nuklearnej.

MULTILATERALIZM w ekonomii 'system rozliczeń wielostronnych w międzynarodowych stosunkach handlowych'

złożenie cząstek: multi- i -lateralny od łac. lateralis 'boczny'

MULTIMEDIA 'urządzenia techniczne, zestrojone w jednym urządzeniu (zwykle w komputerze), umożliwiające

wykorzystanie w jednym przekazie różnych środków:

tekstu, obrazu, dźwięku, animacji)': Często zapomina się o tym, ze multimedia to nie tylko skomputeryzowana
zabawka, lecz także narzędzie pracy.
MULTIMEDIALNY 'będący wynikiem zastosowania multimediów, łączący różne sposoby przekazywania informacji, np.
tekst, grafikę, animację, dźwięk': Wykorzystało to wielu producentów komputerów, wypuszczając na rynek gotowe
zestawy multimedialne, tzn. wyposażone w monitor, kartę dźwiękową, czytnik CD-ROM, dwa głośniczki oraz mikrofon.

ang. multimedia

MULTIPLEKS l. w technice 'wieloczęściowe urządzenie działające jako połączony system, sieć, wieża elektroniczna'. 2.
'to samo, co multikino'

od łac. multiplex 'wieloraki'

MULTUM książk. 'wielka, nieokreślona ilość czegoś;

mnogość': Multum spraw. Multum towarów. Tam było multum ludzi.

tac. multum

MUMIA l. 'zwłoki zabezpieczone przed rozkładem przez balsamowanie lub wskutek naturalnego wysuszenia':

Mumia faraona Tutenchamona znaleziona została w sarkofagu obitym złotą blachą. l.przen.pot. 'człowieknie-
przystępny, zachowujący się sztywno; także: człowiek wyznający przestarzałe, nieaktualne już poglądy' 3. przen. pot.
'człowiek chudy, mizerny, także: flegma-tyczny': Ta mumia to jej mąż? Rzeczywiście, nie wygląda na osiłka.

MUMIFIKACJA l. 'proces wysychania zwłok wskutek oddziaływania suchego, ciepłego i przewiewnego środowiska': W
sprzyjających warunkach proces mumifikacji organizmu trwa kilka lat. 2. 'zabezpieczanie zwłok przed rozkładem przez
ich balsamowanie': Przed rozpoczęciem mumifikacji egipscy kapłani wyciągali zmarłemu mózg przez nos.

MUMIFIK-OWAĆ 'zabezpieczać zwłoki przed rozkładem; balsamować'

ar. mumija, od: mum 'wosk'

MUNDIAL 'mistrzostwa świata w piłce nożnej': W finale mundialu zmierzyły się zespoły Francji i Brazylii.

hiszp. mundial z łac. mundus 'świat, ziemia'

MUNICYPALNY 'taki, który dotyczy miasta jako organizmu, jako jednostki samorządowej; miejski': Władze
municypalne. Wybory municypalne.

lać. municipalis 'dotyczący municipium - miasta mającego samorząd'

MUPETY (czytaj: mapety) albo MAPETY 'rodzaj lalek teatralnych, połączenie pacynek z kukiełkami, o bardzo różnym,
fantastycznym wyglądzie, występujące w telewizyjnych programach dla dzieci'

ang. muppet - nazwa lalek z programu "Muppet show", utworzona od stów m(arionette) i (p)uppet 'marionetka' i
'lalka'

MURZA zob. MIRZA

MUSICAL (czytaj: muzikal) 'przedstawienie muzyczne lub film muzyczny, zwykle o pogodnym lub komediowym
charakterze, w którym prostą fabułę dopełnia po-

516

MUSIC-HALL
MUTACJA

pularna muzyka i taniec': Do najsłynniejszych amerykańskich musicali należą m.in. "Deszczowa piosenka" oraz "Hello,
Doiły" Gene Kelly'ego, "West side story" Roberta Wise'a i Jerome'a Robbinsa oraz "My fair lady" George'a Cuckora.

amer. musicale od łac. śr. musicalis 'muzyczny'; gatunek musicalu rozwinął się w latach 20. XX w. w Stanach
Zjednoczonych

MUSIC-HALL (czytaj: mjuz-ikhol) l. 'widowisko rozrywkowe, składające się z piosenek, tańców, skeczów, popisów
akrobatycznych itp.': Ciekawy, zabawny mu-sic-hall. Przygotować, wystawić (nowy) music-hall. Pójść na music-hall. 2.
'sala lub teatr, w którym odbywają się występy piosenkarzy, tancerzy, komików i akrobatów oraz wystawiane są
wodewile i komedie muzyczne': Premiera w music-hallu. Pójść do music--hallu.

ang. musie hali

MUSTANG 'zdziczały koń północnoamerykańskich prerii'. Mustangi wywodzą się od hiszpańskiego konia domowego.

amer. mustang z hiszp. mesteno 'zabłąkany, taki, który odbiegł od stada'

MUSTIERSKI w archeologii 'taki, który odnosi się do okresu i kultury archeologicznej środkowego paleolitu':

<) Okres mustierski 'okres przypadający na koniec epoki międzylodowcowej, w którym żyli ludzie typu
neandertalskiego': Ludzie okresu mustierskiego trudnili się łowiectwem i zbieractwem, posługiwali się narzędziami
odłupkowymi (nożami i skrobakami), zamieszkiwali wejścia napotkanych grot. O Kultura mustierska 'kultura
charakterystyczna dla tego okresu w północnej Afryce i Azji oraz we wschodniej Europie': Ludzie kultury mustierskiej
pozostawiali w grobach żywność oraz narzędzia.

od: Le Moustier, nazwy jaskini w północnej Francji

MUSZKAT l. 'roślina drzewiasta z rodziny muszkatołow-cowatych, występująca w kilkudziesięciu gatunkach, rosnąca w

strefie międzyzwrotnikowej': Uprawy muszkatu spotkać można w południowo-wschodniej Azji i na Antylach, są one
prowadzone najczęściej z pokolenia na pokolenie. 2. *to samo, co gałka muszkatołowa'

MUSZKATOŁOWIEC 'to samo, co muszkat - roślina'

MUSZKATOŁOWY 'taki, który pochodzi z muszka-tołowca lub muszkatu': () Gałka muszkatołowa: 'jądro wysuszonego
nasienia muszkatołowca korzennego, mające silny aromat i gorzki korzenny smak': Gałka muszkatołowa jest
stosowana jako oryginalna przyprawa do potraw (np. mięs, sosów) i napojów alkoholowych (np. likierów, nalewek), a
także używana w cukiernictwie, przemyśle farmaceutycznym i perfumeryjnym.

niem. Muskate od łac. muscata nux 'orzech muszkatu'

MUSZKATEL l. 'białe lub czerwone wino deserowe, o słodkim, kwiatowo-korzennym zapachu i aromacie,

przypominającym woń gałki muszkatołowej': Muszka-tel jest produkowany głównie w południowej Europie. 2. 'roślina
z rodziny bodziszkowatych, występująca w wielu gatunkach, pochodzących głównie z Afryki Południowej,
charakteryzująca się dłoniastymi lub pierzastymi liśćmi oraz kwiatami różnej barwy': Niektóre gatunki muszkateli
hodowane są na większą skalę ze względu na zawarty w ich kwiatach i liściach olejek ge-raniowy, który jest namiastką
olejku różanego.

MUSZKATELOWY 'związany z muszkatelem - rośliną': Kwiaty muszkatelowe. Zapach muszkatołowy.

niem. Muskateller
MUSZKIET w historii 'ręczna lontowa broń palna o dużym kalibrze, używana przez piechotę w XVI-XVII w.': Ze względu
na duży ciężar i odrzut muszkiet musiał być podpierany podczas oddawania strzału na specjalnym stojaku.

MUSZKIETER 'żołnierz uzbrojony w muszkiet' fr. mosquet z wl. moschetto

MUŚLIN 'lekka, cienka, przezroczysta tkanina z jedwabiu, rzadziej z bawełny, pochodząca ze Wschodu': Muślin
używany był do wyrabiania zasłon i strojów kobiecych.

MUŚLINOWY 'zrobiony z muślinu; także taki, który przypomina muślin': Muślinowa sukienka, firanka.

fr. mousseline od ar. Mosul - miasto w północnym Iraku

MUTACJA l. w genetyce 'spontaniczna lub sztucznie wywołana zmiana w zapisie cech dziedzicznych, która powoduje
wykształcenie się w nowym organizmie cech odmiennych niż u jego przodków; także: osobniki o nowych cechach
dziedzicznych': Mutacje są często określane jako "motor ewolucji", są bowiem podstawowym źródłem rozwoju
nowych cech organizmów. Odkryto nowe mutacje wirusa HIV. 2. 'zmiana wysokości i skali głosu u chłopców w okresie
dojrzewania':

Chłopcy przechodzący mutację często mówią raz głosem niskim, a raz - piskliwym i wysokim. 3. 'zmiana odbywająca
się wewnątrz czegoś, zwłaszcza jakichś zjawisk społecznych lub artystycznych; także: coś nowego, przypominającego
to, co było dawniej, co powstaje dzięki tej zmianie': Kultura masowa przechodzi różne mutacje. Lubił wszystkie
mutacje literatury science-fiction. Mutacje jazzu. 4. 'dostosowane do warunków lokalnych, częściowo zmienione
wydanie gazety centralnej'

MUTANT 'zwierzę lub roślina o zmienionych cechach, powstałe w wyniku mutacji': W filmach fantastycz-nonaukowych
przedstawia się często ludzkich mutantów, zrodzonych po wojnie nuklearnej lub katastrofie ekologicznej, np. kobiety
mające trzy piersi lub ludzi mających skrzela zamiast płuc i błony pławne między palcami.

MUTOWAĆ l. 'o głosie chłopięcym: zmieniać się w mutacji': Mówił mutującym głosem. 2. w genetyce

517

MUTATIS MUTANDIS

MYTO

'przekształcać się w mutacji': Poszukiwali szczepionki przeciw nowym rodzajom mutującego wirusa.

MUTAGEN 'czynnik, który może wywołać mutację':

Do mutagenów należą np. różnorodne związki chemiczne i promieniowanie ultrafioletowe.

MUTAGENNY 'mogący wywoływać mutacje': Czynniki mutagenne.

lać. mutatio 'zmiana', jako termin w genetyce od początków XX w.

MUTATIS MUTANDIS książk. 'dokonawszy niezbędnych zmian, uwzględniwszy istniejące różnice, przystosowawszy do
sytuacji'. Można to także, mutatis mutandis, odnieść do zachowania po wypiciu alkoholu.

tac.

MUTRA w technice 'pierścień zaopatrzony w wewnętrzny gwint, nakręcany na sworzeń śruby, zwykle dość masywna
nakrętka': Dokręcić, zakręcić mutrę.
niem. Mutter, dosłownie 'matka'

MUZA l. 'w mitologii greckiej: jedna z bogiń sztuk i nauk, towarzyszek Apollina': Jako bóg muzyki i poezji [...] był Apollo
zwierzchnikiem muz, dziewięciu cór Zeusa i Mnemosyne (Pamięć). Mieszkały one na szczytach gór, na beockim
Helikonie i Parnasie [...]. (Parandowski) 2. przen. 'jakaś dziedzina twórczości artystycznej, zwłaszcza poezja; także:
osoba, która jest dla artysty źródłem natchnienia': Był urzeczony pełną przejmującej nostalgii muzą Lechonia. Delfina
Potocka była muzą wielkich poetów romantycznych. X muza 'film' () XI muza 'telewizja' () Lekka muza 'lekki repertuar
muzyczny i teatralny'

MUZUŁMANIN inaczej: MAHOMETANIN 'wyznawca religii islamskiej': Liczbę muzułmanów na świecie oblicza się na
800-900 milionów.

MUZUŁMAŃSKI inaczej: MAHOMETAŃSKI: Muzułmański Ramadan. Muzułmańskie zwyczaje.

fr. musulman

MY HOUSE IS MY CASTLE (czytaj: maj hołm is maj kastel) 'mój dom jest mój ą twierdzą': Dewiza "my home is my
castle"jest uważana za wyraz angielskiego izola-cjonizmu.

ang.

MYKEŃSKI 'taki, który dotyczy Myken, pochodzi z Myken, jest charakterystyczny dla Myken - starogreckiego miasta na
Peloponezie': () Kultura mykeńska 'końcowy okres kultury helladzkiej, obejmujący lata od około 1600 do 1100 r.
p.n.e.': Twórcami kultury mykeńskiej byli Achajowie.

Mykeny, zniszczone w starożytności przez Dorów, straciły swoje znaczenie, wykopaliska na terenie tego miasta
odsłoniły wiele wspaniałych zabytków kultury Achajów

MYTO l. 'w dawnej Polsce: opłata pobierana za przejazd mostem, brodem, groblą przez rogatkę itp.': Myto było
pobierane od kupców za przewóz towarów i liczone od konia lub wozu bez względu na rodzaj towaru. 2. 'w dawnej
Polsce: urząd pobierający te opłaty, a także budynek, w którym je pobierano'

MYTNIK 'osoba, która trudniła się pobieraniem cła, myta'

od dawnego niem. Muta 'cło, rogatka'

518

I N symbol pierwiastka chemicznego: azot (zob.)

II N skrót ang. słowa: north 'północ', symbol północy jako strony świata

III N skrót słowa: niuton (zob.) Na symbol pierwiastka chemicznego: sód (zob.)

NACJONALIZACJA 'przejęcie przez państwo majątku prywatnego lub niemającego właściciela (np. ziemi,
przedsiębiorstw); upaństwowienie': Nacjonalizacja kopalni miedzi w Zimbabwe. Nacjonalizacja majątku
poniemieckiego na Ziemiach Zachodnich.

NACJONALIZOWAĆ 'przeprowadzać nacjonalizację':

Czy można znacjonalizować wszystkie fermy hodowlane? Nowe władze nacjonalizowały nawet wytwórnie lodów.

fr. nationalisatin, od łac. natio 'naród'

NACJONALIZM 'ideologia oraz postawa społeczna i polityczna, która z niej wynika, według których naród jest
największą wartością, a mój naród i jego interesy są ważniejsze od innych narodów i ich interesów; w związku z czym
mój naród powinien uzyskiwać przywileje, nawet kosztem innych narodów (zazwyczaj traktowanych jako mniej warte,
gorsze)': Zwolenników nacjonalizmu można znaleźć w partiach o różnych orientacjach politycznych.

NACJONALISTA 'wyznawca albo zwolennik nacjonalizmu' : Uważa się, że napady te są dziełem nacjonalistów
niemieckich.

NACJONALISTYCZNY 'taki, który opiera się na nacjonalizmie albo na nacjonalistach, charakterystyczny dla nich':
Przewiduje się zwycięstwo założonego przed rokiem nacjonalistycznego Frontu Ludowego. Wielu nacjonalistycznych
przywódców odżegnuje się od tych ekscesów.

fr. nationalisatin, od łac. natio 'naród'

NADINTERPRETACJA zob. pod hasłem: INTERPRETACJA

NADIR w astronomii 'punkt sfery niebieskiej przeciwny zenitowi': Określił położenie zenitu i nadiru i połączył je osią.

fr. nadir z ar. nazir 'przeciwległy zenitowi'

NADPRODUKCJA zob. pod hasłem: PRODUKCJA

NADPRZEWODNICTWO w fizyce 'własność niektórych pierwiastków metalicznych i stopów polegająca na zaniku oporu
elektrycznego w temperaturze bliskiej zera bezwzględnego': Nadprzewodnictwo wykorzystuje się m.in. do
wytwarzania silnego pola magnetycznego.

NADPRZEWODNIK- w fizyce 'ciało mające własność nadprzewodnictwa' : Nadprzewodniki wysokotemperaturowe.

złożenie cząstki: nad- i słowa: przewodnictwo

NAFTA l. 'produkt destylacji ropy naftowej, bezbarwna lub lekko żółtawa ciecz o charakterystycznym zapachu, dawniej
używana przede wszystkim do oświetlania, dzi

siaj jako paliwo, rozpuszczalnik itp.': Na zniszczone i przesuszone włosy nakładamy odżywkę zrobioną z nafty
kosmetycznej, żółtka i kilku kropel soku z cytryny. 2. pot. 'ropa naftowa': Z roku na rok rośnie wydobycie nafty.

NAFTOWY l. 'dotyczący nafty, zwłaszcza jej produkcji i wydobycia': Pola naftowe. Przemysł naftowy. 2. 'działający na
naftę': Lampa naftowa.

lać. naphtha, gr. naphtha 'olej skalny'

NAFTALEN 'związek chemiczny o wzorze CioHg, węglowodór aromatyczny, otrzymywany ze smoły węglowej, mający
postać białych, krystalicznych blaszek o charakterystycznym zapachu': Naftalen jest stosowany w produkcji
barwników, detergentów, tworzyw sztucznych, środków wybuchowych i owadobójczych.

NAFTALINA pot. 'naftalen stosowany w gospodarstwie domowym -jako środek przeciw molom': Naftalina o zapachu
lawendowym.

ang. naphtalene od łac. naphtha, gr. naphtha 'olej skalny'

NAGAR 'osad powstający w silniku w wyniku niecałkowitego spalenia cząstek paliwa i oleju smarowego, odkładający
się na ściankach komory spalania': Mechanik usunął nagar z denka tłoka, świec i zaworów.

roś. nagar
NANOMETR w fizyce 'jednostka długości równa jednej milionowej milimetra, czyli jednej miliardowej metra, skrót
nm'. W nanometrach mierzy się m.in. długości fal świetlnych.

złożenie cząstki: nano- od gr. nanoś 'karzełek' i słowa: metr

NANOSEKUNDA w fizyce 'jednostka czasu równa jednej miliardowej części sekundy': W nanosekundach możemy
obliczać prędkość pracy komputerów lub czas lotu fotonów.

złożenie cząstki: nano- odgr. nanoś 'karzełek' i słowa: sekunda

NAPA 'rodzaj plastikowego lub metalowego zapięcia sweterków, bluzeczek itp., podobny do zatrzasku': Napy
przymocowujemy po obu stronach ubranka.

szwedzkie napa

519

NAPALM

NARRACJA

NAPALM l. 'mieszanina różnych związków chemicznych dodawana do substancji palnych w celu otrzymania paliwa
zagęszczonego': Po dodaniu napalmu do benzyny powstaje paliwo o konsystencji galarety. 2. 'paliwo zagęszczone za
pomocą napalmu - mieszanki różnych związków chemicznych': Napalm jako środek bojowy został po raz pierwszy
użyty przez Amerykanów w wojnie z Japonią. Obecnie za pomocą napalmu m.in. niszczy się uprawy kokainy.

amer. skr. od na(phthenate) + palm(itate) '(sole kwasu) naftenowe-go i palmitynowego'

I NARCYZ 'w mitologii greckiej: niezwykle piękny młodzieniec, który ujrzał w wodzie własne odbicie i zakochał się sam
w sobie': Narcyz zakochał się sam w sobie. O całym świecie zapomniał, wpatrzony w zwierciadło wodne. W końcu
umarł z próżnej tęsknoty, a gdy go złożono w ziemi, na grobie wyrósł kwiat o białych płatkach i złotym sercu, który
nazwano narcyzem. (Paran-dowski) l.przen. 'osoba zakochana w sobie, obojętna na uczucia innych': Koleżanka
przestrzegała ją, że związek z takim narcyzem przyniesie wiele bolesnych momentów.

II NARCYZ 'pachnący kwiat o białych lub lekko żółtych płatkach i złocistym środku': Zasadził cebulki narcyzów.

NARCYZM l. 'samouwielbienie': Był bardzo zdolnym chłopcem, ale ostre uwagi ojca nie pozwalały mu popaść w
narcyzm. 2. w psychologii 'zakochanie się w samym sobie': Narcyzm u osób dorosłych jest formą dewiacji seksualnej.

NARCYSTYCZNY l. 'zachwycający się samym sobą':

Narcystyczny młodzieniec. 2. w psychologii 'przejawiający narcyzm': Fetyszystyczne i narcystyczne dewiacje.

gr. Narkissos

NARKO- początkowa cząstka wyrazów złożonych, mająca znaczenie 'związany z narkotykami', np. narkobiznes,
narkodolar

cząstka wyodrębniona z wyrazu narkotyk

NARKOBIZNES pot. 'produkcja, przemyt narkotyków oraz handel nimi': Dziennikarz opowiadał o światowych rynkach
narkobiznesu.

złożenie cząstki: narko- i słowa: biznes

NARKODOLAR pot. 'dolar zarobiony na produkcji, przemycie narkotyków lub na handlu nimi'. Polska jest jednym z
miejsc, gdzie "pierze się" narkodolary.

złożenie cząstki: narko- i słowa: dolar

NARKOMANIA 'uzależnienie od narkotyków, prowadzące do całkowitego wyniszczenia organizmu, a w konsekwencji

do śmierci': Coraz częściej zdarza się, że nie tylko młodzież, ale i dzieci wpadają w narkomanię. Narkomania i
alkoholizm to nie tylko problem społeczny, ale także przyczyny największych ludzkich dramatów.

NARKOMAN 'człowiek zażywający narkotyki, uzależniony od nich': Ośrodki leczenia narkomanów.

złożenie cząstki: narko- i słowa: mania odgr. mania 'szaleństwo'

NARKOTYK 'środek odurzający, którego zażywanie prowadzi do uzależnienia i powoduje wyniszczenie organizmu': Do
narkotyków zalicza się obecnie m.in. marihuanę, haszysz, opium, amfetaminę, morfinę, heroinę i LSD. Klasa
narkotyków jest otwarta i historycznie zmienna: z jednej strony powstają ciągle nowe odmiany syntetycznych
środków odurzających, np. ecstasy, z drugiej - te środki, które dawniej uważano za leki, obecnie nie są używane w
medycynie, ponieważ stwierdzono ich działanie uzależniające i szkodliwe dla zdrowia, np. amfetamina.

NARKOTYKOWY 'związany z narkotykami lub ich zażywaniem': Choroba narkotykowa prowadzi do wyniszczenia
organizmu i śmierci.

NARKOTYCZNY 'związany z zażywaniem narkotyków': Narkoman pozbawiony przez dłuższy czas narkotyku popada w
stan głodu narkotycznego. Uśpienie narkotyczne.

NARKOTYZOWAĆ SIĘ 'wprawiać się w stan odurzenia, zażywając narkotyki': Narkotyzował się paląc skręty z
marihuaną. Uczniowie narkotyzowali się najtańszą metodą - wąchając klej.

fr. narcotique od gr. narke 'odurzenie, odrętwienie'

NARKOZA l. inaczej: ZNIECZULENIE OGÓLNE 'zabieg polegający na podaniu pacjentowi środków wywołujących
sztuczny sen oraz utratę wrażliwości na ból, stosowany podczas operacji chirurgicznych; także: sen wywołany w ten
sposób': Miał zabieg pod narkozą. Ocucono go po narkozie. Lekarze wyprowadzili pacjenta z narkozy. 2. 'środek
służący do wywołania sztucznego snu': Anestezjolog podał pacjentowi narkozę.

fr. narcose odgr. narkósis 'oszołomienie'

NARRACJA l. w nauce o literaturze 'wypowiedź przedstawiająca uporządkowany logicznie lub chronologicznie ciąg
wydarzeń': Narracja, opowiadanie o pewnych zdarzeniach, jest podstawową formą wypowiedzi w utworach epickich.
Dla wielu powieści, zwłaszcza dawniejszych, bardzo charakterystyczna jest narracja prowadzona w trzeciej osobie. 2.
książk. 'opowiadanie, mówienie o czymś': W toku narracji spróbuję podać państwu przykłady neologizmów w poezji.

NARRATOR l. w nauce o literaturze 'osoba przedstawiająca przebieg akcji': W powieściach realistycznych występuje
często wszechwiedzący narrator, usytuowany na zewnątrz świata przedstawionego w utworze. W "Trylogii"
Sienkiewicza badacze literatury doliczyli się aż trzech narratorów. 2. książk. 'osoba opowiadająca coś'

NARRACYJNY 'związany z narracją, zawierający narrację, opowiadanie o czymś': Talent narracyjny pisarza. Proza
narracyjna.

tac. narratio 'mowa, opowiadanie'

520
NARTO-

NATYWIZM

NARTO- cząstka o znaczeniu 'narty', dodawana do rzeczowników, wskazująca, że oznaczają one rzeczy skonstruowane
z wykorzystaniem nart, np. nartosanki, lub rzeczy wykorzystywane dojazdy na nartach, np. nartostrada

cząstka zaczerpnięta z wyrazu: narty

NARTOROLKI zazwyczaj w liczbie mnogiej: NARTO-ROLKI 'narta wyposażona w rolki lub gumowe gąsienice, służąca do
zjeżdżania albo biegów wtedy, gdy nie ma śniegu': Trenował na nartorolkach.

złożenie cząstki: narto- i słowa: rolki

NARTOSANKI 'sanki o trzech, podobnych do nart, płozach, z których dwie są umieszczone po bokach, a jedna z przodu,
mające wysokie siodełko, kierownicę i hamulec': Wyścigi nartosanek. Zjeżdżać na nartosan-kach.

złożenie cząstki: narto- i słowa: sanki

NARTOSTRADA 'trasa zjazdowa na stoku góry, wyznaczona i przygotowana dla narciarzy': Szusowaliśmy nartostradą.

złożenie cząstki: narto- i -strada (na wzór: autostrada)

NATURALIZACJA 'uzyskanie przez cudzoziemca obywatelstwa państwa, w którym się osiedlił': Naturalizacja
emigrantów polskich we Francji.

NATURALIZOWAĆ 'nadawać cudzoziemcowi obywatelstwo państwa, w którym się osiedlił': Był to naturali-zowany
Szwed, ożeniony z Polką.

NATURALIZOWAĆ SIĘ 'przyjmować obywatelstwo państwa innego niż ojczyste (niż to, w którym się urodziło i którego
obywatelstwo miało się wcześniej)': Nie chciała się naturalizować, do końca życia zachowała polski paszport.

fr. naturalisation, naturaliser

NATURALIZM l. w sztukach plastycznych 'tendencja do jak najwierniejszego przedstawiania rzeczywistości oraz do

przedstawiania wszystkich jej aspektów, także tych, które mogą być uważane za nieeleganckie, prostackie itd.':
Naturalizm występował w sztuce wielu epok, pełną realizacją tej tendencji było malarstwo realistyczne II połowy XIX
w. 2. w literaturze 'kierunek ukształtowany pod koniec XIX w., zalecający pisarzom przedstawianie rzeczywistości z
fotograficzną wiernością, obiektywizm i stosowanie metod podobnych jak w naukach przyrodniczych do zdobywania
wiadomości oraz podejmowanie tematów uważanych wcześniej za niestosowne dla literatury, np. tematów z życia
robotników, nizin społecznych itd.': Za twórcę naturalizmu uchodzi francuski pisarz Emil Zola. 3. 'kierunek filozoficzny,
głoszący, że wszystko w rzeczywistości, także duchowość, etyka, jest uwarunkowane przyczynami naturalnymi,
biologicznymi': Wszystkie te teorie - nazwane później "naturalizmem etycznym", bo norm nie przeciwstawiały
naturze, lecz je właśnie z natury wywodziły

- były typowe dla drugiej połowy XIX w. Dopiero na przełomie XX wieku objawiła się opozycja przeciw nim,
dowodząca, że są błędne, bo z tego, że coś jest, nie można wnioskować, że być powinno. (Tatarkiewicz)

NATURALISTA 'artysta, pisarz lub filozof tworzący zgodnie z założeniami naturalizmu': Niektórzy krytycy za pisarza
naturalistę uznają Tadeusza Borowskiego, twórcę szokujących w swej wyrazistości opowiadań z Oświęcimia, np.
"Proszę państwa do gazu".

NATURALISTYCZNY l. 'związany z naturalizmem w sztuce, literaturze lub filozofii': Naturalistyczny obraz Gustawa
Courbeta "Kamieniarze". Naturalistyczna powieść Emila Zoli "Nana" opowiada o życiu prostytutki. Naturalistyczna
etyka. 2. 'o sposobie przedstawienia czegoś: bardzo ostry, szokujący': Było to niezwykle natu-raiistyczne opowiadanie,
w którym słuchaczom nie oszczędzono żadnego szczegółu tej odrażającej historii.

fr. naturalisme

NATURSZCZYK w języku środowiska filmowego i teatralnego 'osoba niemająca zawodowego przygotowania, grająca w
filmie lub przedstawieniu rolę współczesną, zwykle samego siebie': Role robotników powierzono naturszczykom -
dawnym pracownikom pegeeru.

roś. naturszczik 'człowiek pozujący malarzowi'

NATURYZM inaczej: NUDYZM 'ruch społeczno-oby-czajowy, który propaguje powrót do natury, przede wszystkim
przez przebywanie nago na świeżym powietrzu dla odpoczynku fizycznego i psychicznego': Natu-ryzm ciągle się
jeszcze u nas kojarzy z dziwactwem albo wyuzdaniem, a to jest przecież ruch ekologiczny.

NATURYSTA inaczej: NUDYSTA 'osoba, która jest zwolennikiem naturyzmu (nudyzmu), propaguje go':

Grupy naturystów zostały przepędzone z nadmorskiej plaży przez miejscową ludność.

NATURYSTYCZNY inaczej: NUDYSTYCZNY 'związany z naturyzmem lub naturystami': Impreza naturystycz-na. Plaża
naturystyczna.

UWAGA: dawniej przebywanie nago na świeżym powietrzu nazywano częściej nudyzmem, obecnie przeważa forma
naturyzm, która budzi skojarzenia z modną ideą powrotu do natury.

ang. naturism./y. naturisme, z łac. natura 'przyroda'

NATYWIZM l. 'pogląd filozoficzny, głoszący, że w umyśle ludzkim istnieją idee wrodzone, związane z samąjego
konstrukcją- pewna wiedza niezależna od doświadczenia i. wszelkich zewnętrznych czynników': Natywizm występuje
m.in. w filozofii Platona, K-artezjusza i Leibniza. 2. 'teoria psychologiczna, podkreślająca wpływ cech wrodzonych i
dziedzicznych na kształtowanie się psychicznych właściwości człowieka'

NATYWISTA 'zwolennik natywizmu w filozofii lub psychologii': Wielu językoznawców za natywistę uważa Noama
Chomsky'ego, zaś jego teoria, zakładająca, że dziecko ludzkie rodzi się z kompetencją, zdolnością do

521

NAWA

NEGLIŻ

nauczenia się języka, bywa określana jako neokartezja-nizm.

NATYWISTYCZNY 'związany z natywizmem lub na-tywistami, w filozofii lub psychologii': Przeciwne naty-wistycznemu
ujęcie zagadnienia wiedzy prezentowali empiryści. Np. John Locke głosił, że cała wiedza ludzka jest nabyta, umysł
dziecka zaś jest jak niezapisana tablica - tabula rasa.

od łac. nativus 'wrodzony, przyrodzony'

NAWA l. w architekturze 'główna część kościoła, znajdująca się między prezbiterium a kruchtą, w której gromadzą się
wierni'. Nawa główna. Nawa boczna. 2. prze-starz. 'okręt, statek': Nawa przybiła bo brzegu. () Nawa państwowa oficj.
'państwo'
wl. nave, z łac. navis 'okręt'

NAWIGACJA l. 'dział wiedzy obejmujący prowadzenie statków wodnych lub powietrznych po wytyczonej trasie,
sposoby wyznaczania pozycji i wyboru kursu statku oraz wyznaczania błędów pomiaru': Zajęcia z nawigacji. 2.
'prowadzenie statku wodnego lub powietrznego':

Kapitan uznał, że muszą kontynuować nawigację mimo złej pogody.

NAWIGATOR 'członek załogi statku zajmujący się nawigacją, mający do tego odpowiednie przygotowanie':

Nawigator sygnalizuje nieznaczne zejście statku z obranego kursu.

NAWIGACYJNY 'związany z nawigacją, służący do nawigacji': Urządzenia nawigacyjne.

lać. navigatio 'żegluga'

NAZIZM 'niemiecki faszyzm': Nazizm na tle innych form faszyzmu wyróżniał się wyjątkową brutalnością.

NAZISTA 'niemiecki faszysta, hitlerowiec': Zbrodnie nazistów w okupowanych przez Niemcy krajach. Naziści uważali,
że Niemcy są narodem panów.

NAZISTOWSKI 'związany z nazistami': Partia nazistowska to NSDAP - "Narodowosocjalistyczna Niemiecka Partia

Robotników". Przywódcy nazistowscy to m.in. Adolf Hitler, Heinrich Himmler i Herman Góring.

niem. Nazismus od słowa: Nationalsozialismus 'narodowy socjalizm'

Nb symbol pierwiastka chemicznego: niob (zob.) nb. skrót wyrażenia łacińskiego: notabene Nd symbol pierwiastka
chemicznego: neodym (zob.) Ne symbol pierwiastka chemicznego: neon (zob.)

NEANDERTALCZYK inaczej: CZŁOWIEK NEANDER-TALSKI w antropologii 'wymarły gatunek człowieka, żyjącego od ok.
120 000 do ok. 35 000 lat temu, odznaczającego się m.in. niskim, cofniętym czołem oraz wydatnymi łukami
brwiowymi': Neandertalczycy zajmowali się myślistwem i zbieractwem. Człowiek neander-talski znał już ogień.
Zdaniem wielu antropologów

człowiek współczesny pochodzi od gatunku, który wyparł neandertalczyków z obszarów dzisiejszej Europy i zachodniej
Azji.

od nazwy geograficznej: Neandertal - dolina rzeki Neander w Nadrenii, gdzie po raz pierwszy w połowie XIX w.
znaleziono szczątki takiego człowieka

NĘĆ HERCULES CONTRA PLURES (czytaj: nekHer-kules kontra plures) 'i Herkules nie poradzi przeciw wielu; siła złego
na jednego': Był silnym mężczyzną, ale z pięcioma przeciwnikami nie zdołał sobie poradzić - nęć Hercules contra
plures.

lać. nęć Hercules contra plures

NEFROLOGIA 'dział medycyny zajmujący się budową, fizjologią i chorobami nerek'

NEFROLOG 'lekarz, specjalista w dziedzinie nefrolo-gii': Od lat leczył się u nefrologa.

NEFROLOGICZNY 'związany z nefrologią': Zabiegi nefrologiczne. Badanie nefrologiczne.

ang. nephrology odgr. nephrós 'nerka', logos 'nauka, słowo'

NEGATON w fizyce 'elektron mający ujemny ładunek elektryczny': Negaton to nazwa elektronu ujemnego, będącego
przeciwieństwem elektronu dodatniego - pozytonu.
ang. elekctron od łac. negativus 'negatywny' i cząstki -on, za pomocą której tworzy się nazwy cząstek elementarnych,
np. elektron, pozyton itd.

NEGATYW l. 'obraz fotograficzny, w którym w fotografii czamo-białej miejsca ciemne odpowiadają jasnym i
odwrotnie, a w fotografii kolorowej - mający barwy dopełniające do rzeczywistych barw przedmiotu; także:

błona fotograficzna z odwróconym w ten sposób obrazem': Zbiór zdjęć i negatywów. Po obróbce fotograficznej z
negatywu otrzymujemy zdjęcie. 2. w technice i sztuce 'element będący odwrotnością zamierzonego kształtu, np.
forma odlewnicza, matryca itp.; także: taki odwrócony kształt': Negatyw wiernie odwzorowuje przedmiot, rzeźbę itp.,
które mają być wykonane. 3. w geologu 'odwrotny odcisk czegoś, zachowany w skamielinie'

fr. negatif

NEGLIŻ l. 'niekompletny strój': Gdy zapukał, była w negliżu, więc poprosiła, by chwilę zaczekał aż, założy coś na siebie.
2. przestarz. 'swobodny strój domowy, poranny lub wieczorny': Przyszedł zaraz po śniadaniu i zastał przyjaciela jeszcze
w negliżu. 3. przen. 'odsłonięcie ukrytych stron czegoś, zwłaszcza czegoś abstrakcyjnego': Negliże polityki, sztuki.

NEGLIŻOWAĆ l. 'odsłaniać ukryte strony czegoś, "obnażać coś": Negliżował jego twórczość, l. przestarz. 'zaniedbywać
coś': Negliżować problemy społeczne.

NEGLIŻOWAĆ SIĘ 'nosić niedbały strój lub rozbierać się do niekompletnego stroju': Babcia była bardzo ele-

522

NEGOCJACJE

NEMEZIS

gancką osobą, która przestrzegała ją, by nigdy się nie negliżowała, nawet w obecności rodziny.

fr. nćglige od łac. negligere 'zaniedbywać'

NEGOCJACJE 'rokowania, zwłaszcza międzypaństwowe, ważne i trudne': Wyznaczono datę rozpoczęcia negocjacji
między Izraelem a Syrią. Rozpoczęto negocjacje w sprawie członkostwa Polski w Unii Europejskiej. Do tych negocjacji
przystąpiły też Czechy i Słowacja.

NEGOCJOWAĆ 'prowadzić negocjacje, rokowania w jakiejś sprawie': Warunki zwolnień grupowych powinny być z nimi
negocjowane. Jej właśnie powierzono negocjowanie w Maastricht traktatu europejskiego.

NEGOCJATOR 'osoba prowadząca negocjacje': Główny negocjator ONZ w sprawie zakończenia wojny w Bośni opuścił
wczoraj Nowy York.

z łac. negotiatio 'wielki interes handlowy, zajmowanie się handlem' od negotior 'handluję, pertraktuję' i negotiator
'zajmujący się interesami'

NEGR przestarz. 'Murzyn': Negrzy na plantacjach w Luiz-janie.

NEGROID w antropologii 'człowiek należący do rasy czarnej, mający brunatną skórę, czarne, skręcone lub wełniste
włosy, bardzo ciemne oczy, wydatne wargi i szeroki, płaski nos': Negroidzi zamieszkują głównie Afrykę i Australię.

NEGROIDALNY 'właściwy negroidom': Negroidalne usta.

hiszp. negro z łac. niger 'czarny'

NEGRO SPIRITUALS (czytaj: nigro spiritjuelz) 'pieśni religijne Murzynów amerykańskich, które wywarły wpływ na
powstanie jazzu': Murzyni na plantacjach śpiewali negro spirituals.

amer. negro spirituals

NEGUS albo NYGUS 'tytuł władców Etiopii (Abisynii) w okresie monarchii; także: władca noszący ten tytuł': Oj, Negus
Negesti / Ratuj Abisynię / Bo są zagrożone / Południowe linie [...]. (z przedwojennej piosenki, stanowiącej motto do
"Cesarza" Ryszarda Kapuścińskiego)

etiopskie negus, skrót od: negusa nagast 'król królów'

NEKRO- cząstka wyrazów złożonych o znaczeniu 'martwy', wskazująca na związek z martwymi, śmiercią, pogrzebem,
cmentarzem itd., np. nekrobiznes, nekrofilia

od gr. nekrós 'martwy'

NEKROBIZNES pot. 'świadczenie wszelkich usług związanych z pogrzebem'. Nekrobiznes okazał się dla niego bardzo
popłatną działalnością. Jego szwagier zatrudnił się w nekrobiznesie.

złożenie cząstki: nekro- i słowa: biznes

NEKROFILIA w medycynie 'zboczenie seksualne polegające na odczuwaniu popędu seksualnego do zwłok, a

nawet na obcowaniu płciowym ze zwłokami': Nekrofilia jest niezwykle rzadkim typem dewiacji, w związku z czym nie
jest nawet wymieniana w wielu książkach poświęconych nietypowym i nienormalnym zachowaniom seksualnym.

NEKROFIL w medycynie 'człowiek cierpiący na nekrofilię'

złożenie cząstek: nekro- i -filia od gr. philia 'miłość, przyjaźń'

NEKROLOG l. 'pisemne zawiadomienie o czyjejś śmierci, zwłaszcza zawiadomienie zamieszczane w prasie, zawierające
informację o zmarłym i o dacie pogrzebu':

Pracownicy instytutu zamieścili w gazecie nekrolog, w którym przypomnieli osiągnięcia zmarłej pani docent na polu
naukowym i wyrazili swój żal po jej stracie. 2. 'artykuł poświęcony zmarłej osobie': Po śmierci Zbigniewa Herberta w
wielu pismach ukazały się nekrologi i wspomnienia o nim.

złożenie cząstek: nekro- i -log od gr. logos 'słowo, nauka'

NEKROPOLIA albo NEKROPOLA l. 'podniosła nazwa cmentarza, zwłaszcza dużego i ważnego dla jakiejś społeczności':
Cmentarz Łyczakowski we Lwowie, Cmentarz na Rossie w Wilnie to nekropolie, będące świadectwem naszej
przeszłości w takim samym stopniu, jak warszawskie Powązki czy Cmentarz Rakowicki w Krakowie. 2. 'cmentarz
starożytny lub wczesnochrześcijański, znajdujący się w pobliżu wielkiego miasta'

zgr. Nekrópolis 'miasto zmarłych'-nazwa cmentrza koło Aleksandrii w Egipcie

NEKROZA l. inaczej: MARTWICA w medycynie 'miejscowe obumarcie tkanek, narządu lub jego części, spowodowane
np. niedotlenieniem, uszkodzeniem mechanicznym, porażeniem prądem itp.': Lekarz stwierdził u niego nekrozę
dużych grup komórek. 2. w biologii 'obumarcie jakiejś części organizmu roślinnego, spowodowane np. przez pasożyty,
choroby, nieprowadzące jednak do śmierci całego organizmu': Zaawansowany proces nekrozy młodych pędów.

p.-łac. necrosis zgr. nekrós 'trup'

NEKTAR l. 'w mitologii greckiej: napój bogów': W złote puchary nalewano nektar, wino olimpijskie o niewysłowionym
smaku. (Parandowski)2.rzew. 'wyjątkowo smaczny napój': Ta nalewka twojej roboty to prawdziwy nektar. 3. 'napój
owocowy, przygotowany z przecieru rozcieńczonego wodą z cukrem': Kupili w sklepie nektar jabłkowy i
brzoskwiniowy. 4. 'słodka wydzielina kwiatów, wabiąca owady, które je zapylają': Pszczoły wytwarzają z nektaru miód.

gr. nektar

NEMEZIS (czytaj: nemez-is) l. 'w mitologii greckiej: bogini zemsty': Nemezis była mścicielką zbrodni, a zwłaszcza
prześladowała tych, co dopuścili się pohańbienia grobów. (Parandowski) 2. przen. 'karząca, nieubłagana
sprawiedliwość': Żołnierze polscy zatykający flagę na gruzach stolicy III Rzeszy - oto dziejowa neme-

523

NEO-

NEOLOGIZM

zis, biorąca nieubłagany odwet za zniszczoną Warszawę.

gr. Nemesis

NEO- przedrostek o znaczeniu 'nowy, nowo', dodawany do rzeczowników i przymiotników, wskazujący na odrodzenie
się, powtórne wystąpienie tego, o czym mowa w drugiej części wyrazu. Współcześnie utworzone wyrazy z
przedrostkiem neo- mają często ujemne zabarwienie uczuciowe, niosą negatywną ocenę tego, co nazywają, np.
neozwiązki 'nowe związki zawodowe', neo-nomenklatura, neoliberalny

od gr. nćos 'nowy'

NEODYM 'pierwiastek o liczbie atomowej 60 i masie atomowej 144,24, symbol Nd: srebrzystobiały metal o odcieniu
żółtym, bardzo aktywny chemicznie': Neodym stosowany jest do wyrobu specjalnych stopów magnetycznych
używanych w przemyśle lotniczym i rakietowym.

n.-lać. neodymium, pierwotnie: neodidymium, 'nowy dydym' pierwiastek wydzielony z dydymu - substancji, którą
dawniej uważano za pierwiastek

NEOFASZYZM 'ruch polityczny po II wojnie światowej, nawiązujący do ideologii faszyzmu i używający faszystowskich
symboli': W bogatych krajach Zachodu neofa-szyzm wiąże się często z niechęcią do cudzoziemców, zwłaszcza
imigrantów z krajów biedniejszych, oraz różnego rodzaju mniejszości, także seksualnych - np. homoseksualistów.

NEOFASZYSTA 'zwolennik neofaszyzmu': Neofaszyści próbowali podpalić schronisko dla azylantów.

NEOFASZYSTOWSKI 'związany z neofaszyzmem lub neofaszystami': Neofaszystowskie ruchy w RFN i we Włoszech.

Neofaszystowska symbolika, nawiązująca do hitlerowskich znaków.

złożenie przedrostka: neo- i słowa: faszyzm

NEOFITA l. 'osoba, która nawróciła się na jakąś wiarę (zwykle na wiarę chrześcijańską); nowo pozyskany wyznawca
jakiejś religii': Hierarcha kościelny objaśniał odchodzenie od Kościoła niedawnych dysydenckich neofitów. 2. przen.
często iron. 'nowy, gorliwy zwolen-nikjakiejś ideologii, jakiejś doktryny, teorii itp.': Neofici wegetarianizmu zwykle
przyjmują jego postać skrajną- bez jedzenia jaj i picia mleka.

lać. neophytus 'świeżo ochrzczony, nowo nawrócony'

NEOGEN w geologii 'późny okres trzeciorzędu, od ok. 28 do ok. 2 min lat temu, dzielący się na miocen i pliocen':
W neogenie wykształciły się zarysy lądów i mórz zbliżone do dzisiejszych.

NEOGENICZNY w geologii 'powstały w okresie neogenu': Złoża siarki koło Tarnobrzega to osady neoge-niczne.

niem. Neogen od gr. neos 'nowy', gneos 'pochodzenie, ród'

NEOGOTYK l. 'kierunek w architekturze i zdobnictwie, występujący od połowy XVIII do początku XX w., będący
nawiązaniem do stylistycznych form gotyku':

Elementy neogotyku można zauważyć w architekturze pałacowej i parkowej na zachodzie Europy i w meblarstwie. 2.
pot. 'budowla w tym stylu': Ten pawilon ogrodowy to neogotyk.

złożenie przedrostka: neo- i słowa: gotyk

NEOKOLONIALIZM 'polityka dawnych imperiów kolonialnych, dążąca do uzależnienia ekonomicznego i politycznego

państw słabszych, zwłaszcza swych dawnych kolonii, przy zachowaniu przez nie prawnej niepodległości':
Neokolonializm jest jednym ze źródeł trudności gospodarczych i napięć politycznych w krajach Trzeciego Świata.

NEOKOLONIALNY 'związany z neokolonializmem':

Celem polityki neokolonialnej jest m.in. utrzymanie przez bogate i silne kraje szerokich stref wpływów na świecie,
zapewnienie sobie rynków zbytu i łatwego dostępu do surowców.

złożenie przedrostka: neo- i słowa: kolonializm

NEOKOM w geologii 'starsza część epoki dolnej kredy'

n.-lać. neocomum, od: Neocomum, zlatynizowana nazwa miasta szwajcarskiego Neuenburg, gdzie występują skały z
tej epoki

NEOLIBERALIZM w ekonomii 'kierunek głoszący liberalizm gospodarczy połączony z ograniczonym interwencjonizmem

państwowym': Neoliberalizm narodził się w latach 30. XX w.

NEOLIBERAŁ 'zwolennik neoliberalizmu': Neolibe-rałowie stawiają na wolną grę rynkową, dopuszczają jednak
ograniczoną interwencję państwa w gospodarkę.

NEOLIBERALNY w ekonomii 'związany z neolibera-lizmem': Tendencje neoliberalne. Neoliberalne rozwiązania w

ekonomii.

złożenie przedrostka: neo- i słowa: liberalizm

NEOLIT w archeologii 'końcowy okres epoki kamienia, poprzedzający epokę brązu od ok. 8000 lat p.n.e. w
rozwiniętych cywilizacjach Egiptu i Bliskiego Wschodu oraz ok. 4000 lat w naszej części Europy do ok. 2000 lat p.n.e.':
W neolicie rozwinęło się rolnictwo i hodowla, handel, kulty religijne, a także ukształtowały się pierwsze
zorganizowane osiedla ludzkie.

złożenie przedrostka: neo- i cząstki: -lit od gr. lithos 'kamień'

NEOLOGIZM w językoznawstwie 'wyraz, zwrot, forma lub znaczenie wyrazu nowo utworzone w danym języku': Do
neologizmów zalicza się np. nowo utworzone wyrazy, takie jak apartamentowiec, rurabomber, nowe konstrukcje
językowe, takie jak e-handel, stare wyrazy o nowych znaczeniach, takie jak kondominium -ro-dzaj wspólnoty
lokatorów nowoczesnego bloku miesz-

524
I NEON

III NEPTUN

kalnego, a także taki blok, stanowiący zamkniętąjedno-stkę architektoniczną.

fr. nćologisme

I NEON 'pierwiastek o liczbie atomowej 10 i masie atomowej 20,179, symbol Ne: bezbarwny i bezwonny gaz
szlachetny, występujący w stanie wolnym jako składnik powietrza i w niektórych wodach mineralnych':

Neon jest stosowany m.in. do napełniania lamp jarzeniowych.

II NEONOWY 'dotyczący neonu - pierwiastka, wypełniony nim, wykorzystujący neon w działaniu': Rurka neonowa.
Elektroda neonowa.

NEONÓWKA inaczej: LAMPA NEONOWA pot. 'świetlówka, lampa mająca formę rurki, wypełnionej gazem
szlachetnym, zwłaszcza neonem': Wielki korytarz oświetlany był neonówkami.

od l neon

II NEON 'napis, rysunek zrobiony zwykle z kolorowych świetlówek, zapalany o zmierzchu w celach reklamowych lub
dekoracyjnych': Wszedł między błyskające neony reklamowe. Zapalający się i gasnący co chwila neon kinowy
denerwował przechodniów.

NEONOWY 'związany z neonem reklamowym': Neonowe światła. Neonowe błyski.

fr. neon od gr. neos 'nowy'

NEONOMENKLATURA 'nowa nomenklatura - osoby, które po 1989 r. obejmuj ą wysokie stanowiska w administracji
państwowej i w gospodarce z polecenia rządzącej partii, często nie mając do tego dostatecznych kwalifikacji
zawodowych': Gazety opisywały arogancję neonomenklatury. Neonomenklatura w urzędach państwowych, w
zarządach spółek skarbu państwa.

złożenie przedrostka: neo- i słowa: nomenklatura

NEOPOZYTYWIZM 'kierunek w filozofii XX wieku głoszący m.in., że wszelka wiedza o świecie powinna być oparta na
doświadczeniu i dawać się sprowadzić do pojęć fizyki, pojmujący filozofię naukowąjako logiczną analizę języka i
podkreślający wartość logiki i technicznej analizy problemów': Neopozytywizm jest często nazywany filozofią "Koła
Wiedeńskiego", ponieważ na jego rozwój najbardziej wpłynęła grupa uczonych i filozofów, skupionych w założonym w
latach 20. XX w. "Kole Wiedeńskim" (Wiener Kreis), m.in.: Moritz Schlick, Rudolf Camap i Otto Neurath. (Tatarkiewicz)

NEOPOZYTYWISTA 'zwolennik i propagator neopo-zytywizmu': Istotnym dążeniem neopozytywistów było, aby język
nauki uczynić jednolitym. Chcieli przezwyciężyć istniejący stan rzeczy, w którym każda ma własny język, w którym w
różnych naukach te same wyrażenia mają różny sens, co nieuchronnie prowadzi do chaosu. [...] Doszli też do
przekonania, że jeśli naukę ma objąć jeden język, to musi to być język fizyki: jest

bowiem najdoskonalszy i najobszerniejszy. (Tatarkiewicz)

NEOPOZYTYWISTYCZNY 'związany z neopozytywiz-mem lub neopozytywistami': Neopozytywistyczny fizy-kalizm.

Neopozytywistyczna likwidacja teorii wartości.

niem. Neopositivismus od gr. neos 'nowy, niem. Positivismus

NEOTOMIZM 'współczesna wersja tomizmu, będąca oficjalną wykładnią dzisiejszego katolicyzmu, uzasadniająca
teoretycznie doktrynę katolicką': Neotomizm łączy myśl świętego Tomasza z Akwinu ze współczesnymi kierunkami
filozofii, np. z fenomenologią, zajmuje się też filozoficzną interpretacją odkryć współczesnej nauki.

NEOTOMISTA 'zwolennik i propagator tomizmu': Do neotomistów polskich należą m.in. Mieczysław Krąpiec i Karol
Wojtyła.

NEOTOMISTYCZNY 'związany z neotomizmem lub neotomistami': Jednym z ośrodków myśli neotomistycz-nej jest
Katolicki Uniwersytet Lubelski.

złożenie przedrostka: neo- i słowa: tomizm

NEPOTYZM 'praktyka, czasem przeradzająca się w system, popierania swojej rodziny i krewnych przy obsadzaniu
stanowisk państwowych, nadawaniu im godności i przywilejów przez osoby będące u władzy': Nepo-tyzm był
praktykowany nie tylko w egzotycznych krajach Trzeciego Świata, jego przykłady odnajdziemy też w Związku
Radzieckim czy Rumunii jeszcze w latach 70.

NEPOTYSTA 'osoba wpływowa, zajmująca wysokie stanowisko, która popiera swoich krewnych, obsadza nimi ważne
stanowiska, rozdaje im przywileje itd.'

fr. nepotisme z łac. nepos 'wnuk'

I NEPTUN 'w mitologii rzymskiej: bóg mórz, opiekun m.in. rybaków i żeglarzy, odpowiednik greckiego Posejdona': W
późniejszych czasach na czele bóstw wodnych stanął Neptun. Rzymianie widzieli w nim swojego Posejdona i
przedstawiali go w ten sam sposób: z trójzębem. Z początku był to jednakże podrzędny bóg chmur i deszczu.
(Parandowski) Czy ktoś, kto był w Gdańsku, mógł nie widzieć posągu Neptuna?

lać. Neptunus

II NEPTUN 'ósma planeta Układu Słonecznego': Neptun ma osiem satelitów. Zanim zauważono Neptuna na niebie (w
1846 r.), jego istnienie przewidziano na podstawie obliczeń. Po ich opublikowaniu większość astronomów nie
kwestionowała istnienia Neptuna.

od I Neptun

III NEPTUN 'pierwiastek o liczbie atomowej 93 i masie atomowej (najtrwalszego izotopu) 237, symbol Np:

sztucznie otrzymany, radioaktywny, srebrzystobiały metal': Neptun ulega samorzutnej przemianie w pluton,

525

NESESER

NEUROZA

jest też głównie wykorzystywany do otrzymywania tego ostatniego. Odkrycie neptunu nastąpiło w roku 1940.

od l Neptun

NESESER 'niewielka walizka lub torba na niezbędne drobiazgi, używana w podróży': Rzeczy spakował do skórzanego
nesesera.

fr. nćcessaire, dosłownie 'niezbędny'

NESKA 'kawa rozpuszczalna - proszek i przyrządzony z niego napój': Nasypał do szklanki neski i zalał gorącą wodą.
Wypić neskę ze śmietanką.

od francuskiej nazwy firmowej: nescafe

NESTOR l. 'w mitologii greckiej: najstarszy, najbardziej doświadczony wódz w armii greckiej oblegającej Troję': [...] z
dalekiego Pylos i pięknych dolin Areny szedł stary Nestor, za którym płynęło dziewięćdziesiąt obszernych okrętów:
dzielny to jeszcze wojownik, ale zwłaszcza niezastąpiony w radzie, bo wielkie i dawne czasy pamięta [...].
(Parandowski) l.przen. 'osoba najstarsza w jakiejś zbiorowości, zwłaszcza wśród artystów lub naukowców, otoczona
powszechnym szacunkiem ze względu na swe osiągnięcia, wiedzę i doświadczenie':

Władysław Kopaliński, wielki erudyta, nestor polskiej leksykografii, obchodził w 2000 roku 93. urodziny.

gr. Nestor

NET 'w tenisie ziemnym, stołowym i siatkówce: błąd przy serwowaniu polegający na tym, że piłka, przelatując na
boisko przeciwnika, dotyka siatki': Sędzia potwierdził net.

ang. net 'siatka'

NETTO l. w handlu 'w odniesieniu do wagi towaru: bez opakowania - przymiotnik lub przysłówek': Na opakowaniu jest
podana waga towaru netto. Serek waży netto pół kilograma. 2. w finansach 'o cenie czegoś: bez dodatkowych
składników, np. podatku VAT; o dochodach lub zyskach: po odliczeniu kosztów związanych z uzyskaniem, podatków
itp.; o płacy, wynagrodzeniu: po potrąceniu składek na ubezpieczenie, podatków itp. - we wszystkich przypadkach
przymiotnik lub przysłówek':

W wielu reklamach, by zachęcić klientów, podaje się cenę towaru netto; w rzeczywistości trzeba za nie zapłacić
więcej, ale informacje o wysokości podatku doliczanego do ceny, o kosztach przesyłki itd. - podawane są drobnym
druczkiem na dole lub nie ma ich wcale. Brutto zarabiał 2000 złotych, ale netto, "na rękę", dostawał tylko 1400.

wl. netto 'czysty'

NEURASTENIA (czytaj: nełrastenia) 'często występująca postać nerwicy, charakteryzująca się osłabieniem, draż-
liwością, zaburzeniami snu itp., wywołana zwykle długotrwałym napięciem emocjonalnym, przepracowaniem, urazem
głowy': Stres i niemoc twórcza wpędziły go w neurastenię.

NEURASTENIK (czytaj: nełrastenik) 'człowiek cierpiący na neurastenię'

NEURASTENICZNY (czytaj: nełrasteniczny) związany z neurastenią lub neurastenikiem, charakterystyczny dla

neurastenii, spowodowany przez nią. Neurasteniczne objawy. Neurasteniczne zachowania.

ang. neurasthenia od gr. neuron 'nerw', asthćneia 'bezsilność, słabość'

NEURO- (czytaj: nełro) cząstka o znaczeniu 'nerw', dodawana do rzeczowników i przymiotników, wskazująca na ich
związek z nerwami, układem nerwowym, np. neurologia, neuroleptyczny

od gr. neuron 'nerw'

NEUROLEPTYK (czytaj: nełroleptyk) częściej w liczbie mnogiej: NEUROLEPTYKI 'leki psychotropowe, stosowane w
leczeniu psychoz i nerwic': Przez kilka miesięcy przyjmował neuroleptyk!.

NEUROLEPTYCZNY (czytaj: nełroleptyczny) 'związany z neuroleptykami, będący neuroleptykiem': Kuracja

neuroleptyczna. Lek neuroleptyczny.

złożenie cząstek: neuro- i -leptyk od gr. leptikós 'wchłaniający'

NEUROLOGIA (czytaj: nełrologia) 'dział medycyny zajmujący się leczeniem chorób układu nerwowego, z wyjątkiem
chorób psychicznych (którymi zajmuje się psychiatria)': Neurologia rozwija się od połowy XIX w. Do połowy XX w.
nazwa neurologia oznaczała dział anatomii, obejmujący badanie i opis systemu nerwowego.

NEUROLOG 'lekarz, specjalista w zakresie neurologii':

Po przebytym udarze mózgu leczył się u neurologa.

NEUROLOGICZNY 'związany z neurologią': Badanie neurologiczne. Diagnostyka neurologiczna.

złożenie cząstek: neuro- i -logia od gr. logos 'nauka, słowo'

NEUROPATIA (czytaj: nełropatia) 'choroba układu nerwowego, zwłaszcza choroba mająca podłoże metaboliczne lub
zwyrodnieniowe, objawiająca się m.in. nadwrażliwością emocjonalną, łatwym wyczerpywaniem się, zaburzeniami snu
i bólami głowy': () Neuropartia obwodowa 'choroba nerwowa objawiająca się niedowładem kończyn'

NEUROPATA (czytaj: nełropata) 'osoba cierpiąca na neuropatię: chorobę układu nerwowego, objawiającą się
nadwrażliwością emocjonalną itd.' lub neuropatię obwodową' : Jej kuzyn był neuropatą, cierpiał na bezsenność, bóle
głowy, ciągle był rozdrażniony.

złożenie cząstek: neuro- i -patia odgr. pathos 'cierpienie'

NEUROZA (czytaj: nełroza) inaczej: NERWICA 'zaburzenie funkcjonowania układu nerwowego niewyni-kające z
dostrzegalnych zmian w tkance nerwowej, dotyczące całego organizmu lub poszczególnych narządów': Neuroza
przejawia się często nadpobudliwoś-

526

NEURULA

NEUTRON

cią, stanami lękowymi, zaburzeniami w funkcjonowaniu narządów. Cierpiał na nerwicę żołądka.

NEUROTYK (czytaj: nełrotyk) 'człowiek cierpiący na neurozę': Do częstych pacjentów psychologa należeli neurotycy.
Karen Homey uważa, że najbardziej charakterystyczne dla neurotyków jest to, że nie mogą rozwinąć swych całych
możliwości twórczych.

NEUROTYCZNY (czytaj: nełrotyczny) l. 'związany z neurozą, wywołany neurozą': Neurotyczna osobowość. Neurotyczne
reakcje. Neurotyczne lęki. 2. 'nerwowy, odznaczający się nerwowym niepokojem, wywołujący taki niepokój': W
redakcji panowała neurotyczna atmosfera.

ang. neurosis od gr. neuron 'nerw'

NEURULA (czytaj: nełrula) w biologii 'stadium rozwojowe strunowców, w którym powstaje zawiązek układu
nerwowego'

n.-lać. neurula odgr. neuron 'nerw'

NEUTRALIZACJA l. w prawie międzynarodowym 'nadanie jakiemuś terytorium statusu neutralności': Neutralizacja

terytorium Antarktyki. 2. w chemii 'reakcja zobojętniania, zachodząca przy działaniu na siebie zasad i kwasów, w
wyniku czego powstaje sól i woda' 3. w językoznawstwie 'zniesienie w jakimś kontekście opozycji funkcjonalnej
między dwiema różnymi kategoriami językowymi': Neutralizacja opozycji fonologicznej dźwięczność-bezdźwięczność
w języku polskim następuje np. w wygłosić absolutnym: na końcu wyrazów spółgłoski wymawiamy bezdźwięcznie, co
sprawia, że 1 wyrazy: kod i kot brzmią tak samo.

NEUTRALIZOWAĆ l. w prawie międzynarodowym 'nadawać jakiemuś terytorium status neutralności' 2. w chemii i

medycynie 'zobojętniać': Ten dezodorant skutecznie neutralizuje zapach potu. Neutralizujące leki stosowane w
chorobach żołądka zmniejszają kwaśność soku żołądkowego. 3. 'osłabiać coś lub likwidować, zwłaszcza: znosić
szkodliwe działanie czegoś': Neutralizowali skutki wycieku ropy z uszkodzonego tankowca. Nalot samolotów
szturmowych zneutralizował artylerię wroga.

NEUTRALIZOWAĆ SIĘ l. w chemii 'zobojętniać się': Neutralizujące się substancje. 2. w językoznaw-stwie 'o opozycji:
znosić się, przestawać istnieć': W tym kontekście neutralizuje się opozycja rodzaju gramatycznego.

fr. neutralisation od łac. neutrum 'nijakie'

NEUTRALIZM (czytaj: ne-u-tralizm) 'nieprzystępowanie jakiegoś państwa do żadnych bloków militarnych i

utrzymywanie dobrych stosunków politycznych i gospodarczych ze wszystkimi państwami, niezależnie od ich ustroju':
Historyk uważał, że neutralizm w takim położeniu geopolitycznym, w jakim znajduje się Polska, jest niemożliwy. To
sprawia, że tego rodzaju dążenia nigdy nie były w naszym kraju silne.

NEUTRALISTA (czytaj: ne-u-tralista) 'zwolennik ne-utralizmu': Neutraliści w rządzie Szwajcarii.

NEUTRALISTYCZNY (czytaj: ne-u-tralistyczny) 'związany z neutralizmem, będący jego przejawem, propagujący

neutralizm': Dążenia neutralistyczne. Neutralis-tyczne poglądy.

fr. neutralisme od łac. neutrum 'nijakie'

NEUTRALNOŚĆ l. 'postawa polegająca na nieopowia-daniu się po żadnej ze stron w jakimś sporze lub konflikcie, na
zachowaniu bezstronności i niezależności':

Starała się zachować neutralność i nie mieszać do sporu między rodzicami. Wiele osób uważa, że prezydenta
obowiązuje całkowita neutralność polityczna, w czasie sprawowania swego urzędu nie powinien popierać żadnej
partii bardziej niż innych. 2. w prawie międzynarodowym 'regulowany przez specjalne normy stan państwa, które nie
bierze udziału w wojnie prowadzonej przez inne państwa; także: stan państwa, które w czasie pokoju zobowiązuje się
do nieuczestni-czenia w żadnych sojuszach militarnych i blokach wojskowych': W świetle norm prawa
międzynarodowego neutralność w czasie wojny zapewnia nienaruszalność terytorium państwowego. W 1955 r.
parlament Austrii uchwalił ustawę o neutralności. 3. 'niewykraczanie poza przyjęte normy, brak ekstrawagancji w
ubiorze, zachowaniu itd.': Neutralność ubioru. Neutralność uczesania.

NEUTRALNY l. 'taki, który nie opowiada się po żadnej ze stron w jakimś sporze lub konflikcie, bezstronny i niezależny':
Zajął neutralne stanowisko w sporze prezesa z innymi członkami zarządu spółki. Podręczniki do historii powinny być
neutralne światopoglądowo. Arbitraż powierzono neutralnemu ekspertowi. 2. w prawie międzynarodowym 'mający
status neutralności': Od bardzo dawna neutralnym państwem jest Szwajcaria. 3. 'o miejscu spotkania, rozgrywek
sportowych: niestawiający nikogo w lepszej sytuacji': Spotkali się na neutralnym gruncie. Mecz miał się odbyć na
neutralnym terenie. 4. 'o właściwościach substancji: obojętny, niewchodzący w reakcje z innymi substancjami':
Neutralny roztwór. Zalecano stosowanie preparatów neutralnych dla gleby. 4. 'o ubiorze, zachowaniu itd.: zgodny z
przyjętymi normami, pozbawiony ekstrawagancji; o pytaniach, wypowiedziach: niebudzący emocji, niedotyczący
spraw drażliwych': Neutralna kolorystyka wnętrza. Na konferencji prasowej stawiano ministrowi tylko neutralne
pytania.

od łac. neutmm 'nijakie'

NEUTRINO (czytaj: nełtrino a. ne-utrino) w fizyce 'trwała cząstka elementarna o ładunku elektrycznym równym zeru i
połówkowym spinie': Podczas rozpadu jądrowego z protonu powstają neutron, pozyton i neutrino.
w f. neutrino od łac. neutrum 'nijakie'

NEUTRON (czytaj: nełtron a. ne-utron) w fizyce 'nietrwała cząstka elementarna, będąca składnikiem jądra
atomowego, niemająca ładunku elektrycznego, ulegająca rozpadowi promieniotwórczemu'.: Jądro atomowe jest

527

NEUTRUM

NIHILIZM

zbudowane z nukleonów - protonów i neutronów. Izotopy różnią się liczbą neutronów w jądrze.

ang. neutron od łac. neutrum 'nijakie'

NEUTRUM (czytaj: ne-u-trum) w językoznawstwie 'rodzaj nijaki; także: wyraz lub forma rodzaju nijakiego, skrót:

n': W tym słowniku po odczasownikowych rzeczownikach niemieckich, takich jak (das) Leben 'życie', (das) Lesen
'czytanie', zamiast rodzajnika, znajdujemy oznaczenie rodzaju: n - neutrum. W języku polskim neutra zakończone na -
urn, np. liceum, muzeum, nie odmieniają się w liczbie pojedynczej.

tac. neutrum (genus) 'nijaki (rodzaj)'

NEW AGĘ (czytaj: nju ejdż) 'ruch zapoczątkowany przez jedną z kontrkultur lat 60., przeniesiony w realia końca XX w.,
zapowiadający nadejście ery braterstwa, koniec wszelkich konfliktów, odwracający się od tradycji
judeochrześcijańskiej, afirmujący natomiast religie i filozofie orientalne oraz intuicję jako najlepszy sposób
poznawania rzeczywistości': Ruch New Agę głosi nadejście ekologicznej Ery Wodnika (inna nazwa tego ruchu to
właśnie "The Aquarian Conspiracy" - "Sprzy-siężenie Wodnika"), w której ludzkość zostanie uwolniona od
dotychczasowych ograniczeń politycznych i ideologii, a nauka od dotychczasowych paradygmatów.

ang. New Agę, dosłownie 'nowy wiek'

NEW DEAL (czytaj: nju dii) 'program reform przedstawiony w 1932 r. przez prezydenta Stanów Zjednoczonych -
Franklina Delano Roosevelta, mający zwalczać następstwa wielkiego światowego kryzysu gospodarczego i uzdrowić
amerykańską gospodarkę': New Deal zawierał także program pomocy dla bezrobotnych i ich rodzin, polegający m.in.
na zorganizowaniu wielkich robót publicznych.

ang. New Deal 'nowy ład'

NEW LOOK (czytaj: nju luk) 'nowy kierunek, nowy trend - początkowo w modzie, obecnie także w polityce, strategii,
sztuce': New Look w kampanii prezydenckiej. New Look w filmie, modzie, literaturze.

ang. 'nowe spojrzenie, nowy wygląd', określenie wprowadzone w 1947 r. przez Christiana Diora, jako znak reklamowy
jego kolekcji mody damskiej, radykalnie zrywającej ze sposobem ubierania się kobiet w czasie wojny

NEWRALGIA inaczej: NERWOBÓL w medycynie 'ból wzdłuż jakiegoś nerwu i jego odgałęzień': Przyczyną newralgii
może być np. stan zapalny nerwu lub ucisk.

NEWRALGICZNY l. w medycynie 'związany z newral-gią': Bóle newralgiczne powstają wokół centralnego punktu
zapalenia nerwu, l.przen. 'szczególnie ważny, a przy tym wrażliwy': Historyk uważał, że Europa to najbardziej
newralgiczny obszar świata: nawet niewielki konflikt tutaj może oznaczać wojnę światową, jak to w

XX w. zdarzyło się dwukrotnie. Trener karate pokazywał chłopcom newralgiczne punkty na ciele człowieka.
fr. nevralgie od gr. neuron 'nerw', algos 'ból'

NEW ROMANTIC (czytaj: nju romentik) 'styl w muzyce pop, dla którego charakterystyczne są m.in. łagodne brzmienie i
wyrazisty rytm oraz styl w modzie -swobodne, kwieciste stroje noszone przez mężczyzn i kobiety; także: ubiory lub
muzyka w tym stylu': New romantic, zarówno jako styl w muzyce, jak i w modzie, był najbardziej popularny na
początku lat 80. XX w. Ubiór w stylu new romantic. Zespół gra new romantic.

ang. new romantic 'nowa romantyka'

NEWS (czytaj: njus) 'nowa informacja, zwykle: nowa wiadomość, podana przez agencję prasową lub dziennikarza,
atrakcyjna dla środków upowszechniania informacji': Wiadomość o dymisji premiera była newsem we wszystkich
agencjach europejskich. Spośród newsów wybrała jeden, mówiący o zakończeniu śledztwa w sprawie "wampira z
Kutna".

ang. news 'rzeczy nowe, nowe wiadomości'

Ni symbol pierwiastka chemicznego: nikiel (zob.)

NIEPROLIFERACJA zob. pod hasłem: PROLIFERACJA

NIHILIZM l. 'pogląd filozoficzny, głoszący, że wszystko jest względne, negujący znaczenie wartości i norm przyjętych w
danej epoce, zwłaszcza wielkich wartości duchowych i sakralnych; także: światopogląd oparty na podobnych
przesłankach': Z podobnych źródeł, jak filozofia Renana, wypłynęło to, co nazwano "nihilizmem":

nie ma nic, co by było pewne, bezwzględnie dobre, na czym by można oprzeć życie. (Tatarkiewicz) 2. pot. 'pogląd
negujący ogólnie przyjęte w społeczeństwie wartości, głoszący, że nie obowiązują- zwłaszcza jego zwolenników -
żadne tradycyjne normy': Kościół zwalcza nihilizm, popularny w niektórych kręgach młodzieży.

NIHILISTA l. 'zwolennik nihilizmu - poglądu filozoficznego': "Mieliśmy heglistów, teraz są nihiliści" - pisał w 1863 r.
Turgieniew, od którego termin pochodzi -"zobaczymy, jak będziecie mogli egzystować w nicości, próżni, jak pod
maszyną pneumatyczną". Nihiliści byli nie tylko w Rosji, ale i na Zachodzie; a nie tylko literatura filozoficzna, lecz
również literatura piękna przedstawiała życie "bez dogmatu". (Tatarkiewicz) 2. pot. 'odznaczający się nihilizmem,
negujący wartości uznane w społeczeństwie': Nie można każdej grupy kontestującej młodzieży uważać za nihilistów.
Często protest wobec zakłamanego świata dorosłych ma głębokie uzasadnienie.

NIHILISTYCZNY 'związany z nihilizmem w l. lub 2. znaczeniu, właściwy nihilistom': Poglądy nihilityczne. Postawy
nihilistyczne. Pisma nihilistyczne.

fr. nihilisme od łac. nihii 'nic'

528

NIHIL NOVI

NIOSOMY

NIHIL NOVI (czytaj: nihii nowi) pot. 'uchwała sejmowa z 1505 r., zabraniająca królowi wydawania ustaw bez zgody
senatorów i posłów': Konstytucja nihii novi stwierdzała m.in., że król nie może stanowić bez zgody posłów i senatorów
nic nowego, co mogłoby spowodować krzywdę lub ograniczenie praw jednostki, zmianę prawa ogólnego lub
ograniczenie wolności publicznej. Historycy zaznaczają, że uchwała ta - wbrew pozorom -godziła nie w króla, lecz w
możnowładców, była zwycięstwem obozu królewskiego sprzymierzonego ze szlachtą.
tac. nihii novi 'nic nowego' - kluczowe, łacińskie słowa uchwały z 1505 r.

NIKE 'w mitologii greckiej: bogini zwycięstwa, przedstawiana jako kobieta ze skrzydłami': Homer jej jeszcze nie zna,
dopiero Hezjod podaje jej rodowód. Odtąd Nike, córka tytana Pallasa i bogini podziemnej rzeki Styks, wchodzi do
mitologii greckiej. Czarnowłosa dziewica ma wielkie skrzydła u ramion. Towarzyszy bitwom i zawodom szermierzy,
spełnia ofiary po odniesionym zwycięstwie, leci nad ziemią z wieścią o szczęśliwie zakończonej wojnie, trąbą głosząc
triumf bohaterów. (Paran-dowski)

(WARSZAWSKA) NIKE 'popularna nazwa pomnika Bohaterów Warszawy, dłuta Mariana Koniecznego, który
przedstawia postać wpółleżącej kobiety ze wzniesionym mieczem'

gr. nike 'zwycięstwo'

NIKIEL 'pierwiastek o liczbie atomowej 28 i masie atomowej 58,69, symbol Ni: miękki, ciągliwy i kowalny metal o
barwie srebrzystobiałej i silnym połysku': Nikiel używany jest m.in. na powłoki ochronne i jako składnik stali
nierdzewnych.

NIKLOWAĆ 'pokrywać powierzchnię metalowych przedmiotów cienką warstwą niklu po to, by je uchronić przed
korozją lub ozdobić': Niklowane sztućce.

niem. Nickel

NIKOTYNA 'związek organiczny występujący w liściach tytoniu, będący silną trucizną, której małe dawki pobudzają
czynności układu nerwowego': Na opakowaniach papierosów podawana jest dawka nikotyny, którą zawierają.
Roztwór wodny nikotyny jest używany jako środek owadobójczy.

NIKOTYNIZM książk. 'nałóg palenia tytoniu, rzadziej -żucia lub zażywania tabaki, powodujący zatrucie nikotyną':
Niewiele osób sięgających po pierwszego papierosa zdaje sobie sprawę z tego, czym grozi nikotynizm.

NIKOTYNOWY 'związany z nikotyną i jej oddziaływaniem na organizm, powstały z nikotyny': Zatrucie nikotynowe.
Preparat nikotynowy. Dym nikotynowy. Kwas nikotynowy 'związek organiczny, tworzący z amoniakiem witaminę PP':
Kwas nikotynowy jest substancją służącą m.in. do wyrobu leków.

fr. nicotine, od nazw. Jeana Nicota (1530-1600), francuskiego dyplomaty, który wprowadził we Francji zwyczaj palenia
tytoniu

NIMB l. 'świetlisty krąg wokół głowy świętych lub bogów przedstawianych na obrazach lub w rzeźbie, przybierający
formę koła, promieni itp.': Tym, co przykuwało wzrok do owego malowidła, był bladoniebieski nimb wokół głowy
świętego, rozświetlający mroczne tło. 2. przen. 'chwała, sława, otaczająca jakąś osobę': Nimb bohaterstwa. Chodzić w
nimbie zwycięzcy.

tac. nimbus

NIMBOSTRATUS w meteorologii 'chmura warstwowa deszczowa, o kształcie rozmytym na skutek ciągłego opadu
deszczu lub śniegu': Nimbostratus to chmura występująca na niewielkich wysokościach, zwykle do 3 km nad ziemią.

n.-lać, nimbostratus z łac. nimbus m.in. 'chmura', stratus 'rozpostarty'

NIMFA l. 'w mitologii greckiej: boginka wolnej przyrody, istota pośrednia między bogiem i człowiekiem, mieszkająca
wśród lasów, pól, łąk, opiekująca się źródłem, strumieniem, drzewem itd.': Nimfy były przedstawiane jako piękne
dziewczęta, utożsamiano je z radością, wiosną i miłością życia. Były bohaterkami wielu mitologicznych romansów i
historii przesyconych erotyką. 2. przen. żart. 'młoda, ładna dziewczyna': Bulwarem przechadzały się skąpo odziane
nimfy.
NIMFOMANIA 'nienormalnie podwyższony popęd seksualny u kobiet': Nimfomania może się przejawiać np.
niekontrolowanymi zachowaniami seksualnymi.

NIMFOMANKA 'kobieta cierpiąca na nimfbmanię'

NIMFETKA 'bardzo młoda, atrakcyjna dziewczyna, przedwcześnie dojrzała pod względem płciowym': Najbardziej
znana w literaturze naszych czasów historia związku dojrzałego mężczyzny z nimfetką to "Lolita" Władimira
Nabokowa. Od tytułu tej powieści nimfetki nazywa się też lolitkami.

gr. nymphe

NINDŻA albo NINJA (czytaj: nindża) 'mistrz w staroja-pońskiej sztuce szpiegowania, ukrywania się i kamuflażu oraz
zabijania bez śladu': Nindża znali farmację i meteorologię.

NINJUTSU (czytaj: nindżutsu) 'sztuka szpiegowania i kamuflażu oraz zabijania bez śladu, która stanowiła podstawę
treningu ninja': Elementy ninjutsu należały także do treningu samurajów.

jap. ninja 'szpieg'

NIOB 'pierwiastek o liczbie atomowej 41 i masie atomowej 92,906, symbol Nb: srebrzystoszary metal, niezbyt twardy,
kowalny, ciągliwy, trudno topliwy'

n.-lac. niobum od imienia mitologicznej: Niobe (przez skojarzenie z jej ojcem - Tantalem, od którego imienia nazwano
inny pierwiastek - tantal, a z tego właśnie wydzielono po raz pierwszy niob)

NIOSOMY 'mikroskopijne cząstki tłuszczu, przenoszące w głąb skóry substancje odżywcze, zawarte w kremach':

529

NIRWANA

NIWELOWAĆ

Z doskonałych kosmetyków z niosomami słynie Lancome.

fr. niosome, ang. niosomes

NIRWANA l. 'w religiach Wschodu: stan doskonałości i szczęścia, osiągany przez zanik pragnień i związanych z nimi
cierpień oraz całkowite wyzwolenie duszy z materii': Nirwana jest ostatecznym wyzwoleniem duszy w łańcuchu
kolejnych wcieleń. Złożonemu pojęciu nirwany nie odpowiada żadne z pojęć europejskiej filozofii, w naszym
rozumieniu nirwana jest najbliższa śmierci. 2. pot. 'miły stan zapomnienia': Rozkoszował się słońcem, leniuchował i
drzemał całymi dniami. Wreszcie z tej nirwany wyrwał go telefon przyjaciela.

sanskr. nirvana, dosłownie 'zdmuchnięcie, zgaśniecie'

NISZA l. 'półkolista lub prostokątna wnęka w murze, w której zwykle umieszczona jest rzeźba; także: naturalne lub
sztuczne zagłębienie w murze': W niszy stał posąg młodzieńca z łukiem. 2. 'wnęka w większym pomieszczeniu, zwykle
bez okna i drzwi, powstała przez załamanie i cofnięcie ściany': W niszy postawiła biurko i malutki regał na książki.

fr. niche

NIT 'metalowy bolec, z jednej strony zakończony łbem, służący do trwałego łączenia różnych elementów i
powierzchni': W otworach wywierconych w obu częściach umieszczamy nity i zaklepujemyje.
NITOWAĆ 'łączyć coś za pomocą nitów': Mechanicy nitowali poszycie samolotu.

niem. Niete

NITRO- cząstka o znaczeniu 'związany z azotem', dodawana do rzeczowników i przymiotników, np. nitrogliceryna,
nitrolakier

n.-lac. nitro(genium) 'azot'

NITROCELULOZA 'biała, włóknista substancja, nierozpuszczalna w wodzie, otrzymywana w wyniku działania stężonego
kwasu azotowego i siarkowego na bawełnę lub celulozę drzewną': Nitroceluloza jest stosowana do wyrobu lakierów,
emalii, celuloidu, sztucznego jedwabiu i materiałów wybuchowych.

LAKIER NITROCELULOZOWY 'to samo, co nitrolakier'

złożenie cząstki: nitro- i słowa: celuloza

NITROGLICERYNA l. 'bezbarwna, oleista ciecz o słod-kawym, piekącym smaku i silnych właściwościach wybuchowych,
będąca estrem gliceryny i kwasu azotowego': Nitrogliceryna jest stosowana do wyrobu materiałów wybuchowych. 2.
'lek rozszerzający naczynia krwionośne': Nitroglicerynę przyjmują chorzy na chorobę wieńcową.

złożenie cząstki: nitro- i słowa: gliceryna

NITROLAKIER 'szybko schnący lakier, którego głównym lub jedynym składnikiem jest nitroceluloza': Boazeria
pomalowana nitrolakierem.

złożenie cząstki: nitro- i stówa: lakier

NITROZWIĄZKI inaczej: ZWIĄZKI NITROWE 'związki organiczne, których cząsteczki zawierają grupę nitrową -NO;
nitrozwiązki': Nitrowe związki są stosowane jako barwniki.

złożenie cząstki: nitro- i słowa: związki

NITRYFIKACJA w biochemii 'dokonywany przez samo-żywne bakterie glebowe proces utleniania amoniaku i soli
amonowych do azotynu, a następnie azotanu': Ni-tryfikacja to jeden z podstawowych procesów obiegu azotanów w
przyrodzie, odgrywający dużą rolę w samooczyszczaniu rzek.

NITRYFIKOWAĆ w biochemii 'wywoływać nitryfikac-

Ję' fr. nitrification od n.-lac. nitro(genium) 'azot'

NIUANS zwykle w liczbie mnogiej: NIUANSE l. 'drobne, lecz istotne cechy lub elementy czegoś': By dobrze zrozumieć
tę sprawę, trzeba poznać wszystkie jej niuanse. Niuanse towarzyskie. 2. 'nieznaczne, subtelne różnice':

Niuanse dźwięków. Niuanse barw. Niuanse znaczeń przymiotników: polny i polowy.

fr. nuance 'odcień'

NIUTON w fizyce 'jednostka siły w układzie SI: siła, która ciału o masie l kg nadaj e przy spieszenie l m/s2; skrót N'

NIUTONOMETR w fizyce 'jednostka momentu siły w układzie SI: moment siły l N względem punktu leżącego w
odległości l m od kierunku działania siły'

NIUTONOSEKUNDA w fizyce 'jednostka popędu - popęd siły l N działający w czasie l s'

od nazwiska Isaaca Newtona (1643-1727), angielskiego fizyka

NIWELOWAĆ l. 'wyrównywać powierzchnię terenu do jednego poziomu" Niwelować teren pod tory kolejowe. 2.
'znosić różnice, wyrównywać': Przewaga nad zawodnikami "Stali" została w praktyce zniwelowana. Wciąż musimy
niwelować różnice w poziomie dojrzałości szkolnej dzieci tych dwóch grup. 3. w geodezji 'robić pomiary dla
wyznaczenia wysokości punktów w terenie'

NIWELACJA l. 'wyrównywanie powierzchni terenu do jednego poziomu': Niwelacja gruntu. Niwelacja pagórków,
nierówności. 2. 'o różnicach: znoszenie, wyrównywanie': Niwelacja różnic programowych. Niwelacja rozbieżności
prawnych. 3. w geodezji 'pomiary wykonywane w celu określenia wysokości wybranych punktów w terenie w
stosunku do przyjętego poziomu odniesienia, np. poziomu morza'

NIWELATOR 'przyrząd geodezyjny używany do niwelacji'

fr. niveler 'poziomować'

530

NKWD

NOKTOWIZJA

NKWD 'Ludowy Komisariat Spraw Wewnętrznych - organ bezpieczeństwa państwowego oraz tajna policja polityczna,
działające w Związku Radzieckim w latach 1934-1946': NKWD było głównym narzędziem terroru politycznego Stalina.
Funkcjonariusze NKWD są m.in. odpowiedzialni za zbrodnię katyńską.

roś. skrót od: Narodnyj komissariat wnutriennich diet (1833-1896), chemika szwedzkiego

I NOBEL 'pierwiastek chemiczny o liczbie atomowej 102 i masie atomowej (najtrwalszego izotopu) 259, symbol Nb:
promieniotwórczy, sztucznie otrzymywany w przemianach jądrowych, o właściwościach zbliżonych do takich
pierwiastków,jaknp.: cer,neodym, gadolin, europ, dysproz'

n.-lac. nobelium ku czci Alfreda Nobla

NOBILITACJA l. w historii 'nadanie szlachectwa, uszla-chcenie': Nobilitacja mieszczanina. 2. 'wyraźne, liczące się
podniesienie czyjejś rangi lub znaczenia czegoś;

wywyższenie': Zatrudnienie w tej redakcji uważała za nobilitację. W świecie komputerowców jest to najwyższa
nobilitacja.

NOBILITOWAĆ l. 'nadać szlachectwo, uszlachcić':

Został nobilitowany przez Stefana Batorego. 2. 'podnieść rangę kogoś lub znaczenie czegoś': Wejście do tego
towarzystwa niewątpliwie ją nobilituje.

NOBIL l. 'w starożytnym Rzymie: członek najwyższej warstwy społecznej, wykształconej między III a I w. p.n.e. z rodów
patrycjuszowskich i wybitnych rodów plebej-skich': Spośród nobilów rekrutowali się członkowie senatu i najwyżsi
rzymscy urzędnicy. 2. 'w średniowieczu:

szlachcic'

UWAGA: w źródłach historycznych spotykana jest także forma: nobiles - oznaczająca bądź najwyższą warstwę
społeczną starożytnego Rzymu i średniowieczną szlachtę, bądź wielu nobilów.

lać. nobilitatio; nobilis 'szlachetny', nobiles - liczba mnoga od tego słowa

NOBLESSE OBLIGE (czytaj: nobless obliż) 'szlachectwo zobowiązuje - formuła używana dla podkreślenia konieczności
jakiegoś zachowania lub postępowania, wynikającego z przynależności do określonej, wysoko cenionej grupy
społecznej; z poczucia konieczności dania świadectwa swoim wzorom': Odkąd objął swoje stanowisko, zaczął się
elegancko ubierać i zachowywać nienaganne maniery. Na pytanie, skąd ta zmiana, rozłożył ręce i powiedział: - No cóż,
mili państwo, noblesse oblige.

fr. noblesse oblige

NOBLISTA pot. 'laureat Nagrody Nobla': Polscy nobliści w dziedzinie literatury to Wisława Szymborska, Czesław Miłosz,
Władysław Reymont i Henryk Sienkiewicz.

II NOBEL pot. 'Nagroda Nobla - nagroda ustanowiona przez Alfreda Nobla, wręczana corocznie za najwybitniejsze
osiągnięcia w dziedzinie fizyki, chemii, fizjologii i medycyny, ekonomii, literatury oraz za działalność "dla braterstwa
między narodami".: Dziennikarze zastanawiali się, komu w tym roku przypadnie Nobel w dziedzinie literatury.

Alfred Nobel (1833 - 1896), szwedzki chemik i przemysłowiec, wynalazca m.in. dynamitu, fundator Nagrody Nobla
(wypłacanej z odsetek od kapitału zostawionego przez niego na ten cel)

NOBLIWY książk. 'wytworny i szlachetny - obecnie najczęściej o starszych osobach lub ich zachowaniu': Nobliwa
starsza pani. Nobliwe grono. Nobliwe zachowanie.

fr. noble 'szlachecki, szlachetny'

NOETYKA rząd. 'dział filozofii zajmujący się myśleniem i duchowym poznaniem': Noetyka fenomenologiczna.

NOETYCZNY rząd. książk. 'związany z noetyką, także szerzej: odnoszący się do aktywności umysłowej i poznania
duchowego': Rozważania noetyczne. Procesy no-etyczne.

niem. Noetik ody. nóesis 'myślenie'

NOKAUT (czytaj: nokałt) 'w boksie: powalenie jednego przeciwnika przez drugiego silnym ciosem na czas dłuższy niż
10 sekund, co oznacza rozstrzygnięcie walki, skrót ang.: k.o.': Wygrał walkę przez nokaut.

NOKAUTOWAĆ (czytaj: nokałtować) l. 'w boksie: powalać przeciwnika silnym ciosem na dłużej niż na 10 sekund':
Został znokautowany już w drugiej rundzie przez pięściarza amerykańskiego. 2. pot. przen. 'odbierać komuś na pewien
czas zdolność działania, np. zupełnie niespodziewaną wiadomością': Znokautowała go informacja o ślubie Beaty.

NOKAUT TECHNICZNY 'uznanie przez sędziego za pokonanego zawodnika wówczas, gdy odniósł on w czasie walki
obrażenia i jej kontynuowanie może szkodzić jego zdrowiu, skrót angielski: r.s.c.': Jednym z częstszych powodów
ogłoszenia nokautu technicznego jest rozcięcie łuku brwiowego i silne krwawienie z tej rany.

ang. knock-out, dosłownie 'wybicie poza, powalenie'

NOKDAUN (czytaj: nokdałn) 'w boksie: powalenie jednego przeciwnika przez drugiego silnym ciosem na deski na czas
krótszy niż l O sekund': Nokdaun nie kończy walki, wiąże się tylko z przyznaniem punktów jednemu z zawodników. W
trzeciej rundzie był nokdaun, a zaraz po nim nokaut i walka zakończyła się zwycięstwem Polaka.

ang. knockdown

NOKTOWIZJA 'technika wykorzystująca promieniowanie podczerwone do obserwowania przedmiotów w ciemności':

Obecnie w wojsku prowadzone są prace nad tzw. noktowizją pasywną, polegającą na wykorzystywaniu nawet bardzo
słabego promieniowania podczerwonego obserwowanych obiektów, bez konieczności "oświetlania" ich
promieniowaniem podczerwonym noktowizora (co zdradza jego położenie).
531

NOKTURN

NOMINALIZM

NOKTOWIZOR 'przyrząd stosowany do takiej obserwacji, przetwarzający promieniowanie podczerwone odbite lub
emitowane przez obserwowany obiekt w obraz widzialny dla obserwatora': Noktowizory wykorzystywane są głównie
w wojsku i żegludze.

NOKTOWIZYJNY 'związany z noktowizją lub noktowizorem': Technika noktowizyjna. Działo z celownikiem

noktowizyjnym.

złożenie: łac. nox, dopełniacz: noctis 'noc' i visio 'widzenie'

NOKTURN l. w muzyce 'krótki utwór instrumentalny, zwykle fortepianowy, rozpowszechniony w XIX w., o lirycznym,
spokojnym charakterze, z kontrastującą szybką częścią środkową, mający oddać nastrój nocy':

Japoński pianista grał nokturny Chopina. 2. w malarstwie 'pejzaż nocny lub scena figuralna przedstawiana w nocy':
Nokturny są charakterystyczne dla sztuki XVI i XVII w. 3. w poezji 'utwór liryczny wykorzystujący motywy nocy: opisy
nocy lub nocne rozmyślania': Recytował "Nokturny" Leopolda Staffa.

fr. noctume z łac. noctumus 'nocny'

NOLENS VOLENS albo VOLENS NOLENS (czytaj:

nolens wolens - lub odwrotnie) 'chcąc nie chcąc - formuła podkreślająca konieczność jakiegoś działania, niezależnie od
woli tego, kto maje podjąć': Nolens volens udałem się z wizytą do przyszłych teściów, którzy, tego jestem pewien, nie
byli mi przychylni.

lać. volens nolens 'chcąc nie chcąc'

NOMADA l. 'członek koczowniczego ludu pasterskiego lub łowieckiego w Azji, Afryce i Australii': Azjatyccy nomadzi
tworzą z reguły niewielkie liczebnie grupy, trudniące się łowiectwem i rybołówstwem. 2. przen. 'człowiek, który często
zmienia miejsce pobytu, wędrowiec, tułacz': Byli wiecznymi nomadami, bez domu, bez rodziny, wciąż w drodze, wciąż
żądni nowych wrażeń.

NOMADYCZNY 'koczowniczy, wędrujący': Nomadycz-ny styl życia.

NOMADYZM książk. 'tryb życia nomadów': W swej pracy próbował opisać nomadyzm przede wszystkim pod kątem
wierzeń ludów koczowniczych.

fr. nomadę z gr. nomas, dopełniacz: nomados 'koczownik'

NOMENKLATURA l. 'stanowiska publiczne, których obsadzenie jest uzależnione od decyzji politycznych (dawniej: partii
komunistycznej, dziś: grup i partii sprawujących władzę)': Do nomenklatury zaliczano na przykład stanowisko
wojewody. 2.'osoby, które objęły wysokie, intratne stanowiska z polecenia rządzącej partii (albo innej siły politycznej)
lub piastują te stanowiska z racji przynależności do ugrupowań rządzących, przy czym ich kwalifikacje zawodowe do
pełnienia określonych funkcji schodzą na dalszy plan': Wciąż rządzi nami stara komunistyczna nomenklatura,
wspierana przez nomenklaturę nową solidarnościową. Problem nomenklatury czas już zdemistyfikować i postawić
konkretne

zarzuty konkretnym ludziom. 3. 'ogół terminów stosowanych w jakiejś dziedzinie nauki, techniki, sztuki;
mianownictwo': Nomenklatura prawna. Nomenklatura budowlana. Nomenklatura teatralna.

NOMENKLATUROWY 'związany z nomenklaturą w znaczeniu l. i 2., odnoszący się do nomenklatury': Powstały liczne
spółki nomenklaturowe, z kapitałem pochodzącym z dawnego majątku publicznego.

NOMENKLATUROWIEC 'człowiek należący do nomenklatury w znaczeniu 2.': Większość nomenklaturow-ców

doskonale się odnalazła w nowych warunkach, zwłaszcza że potrafiła wykorzystać powiązania wewnętrzne i
międzynarodowe z czasów "realnego socjalizmu".

lać. nomenclatura 'mianowanie, nazywanie', znaczenie l. i 2. od wpływem roś. nomienkłatura

NOMEN OMEN 'nazwa - znak: wyrażenie wtrącane dla zauważenia osobliwego zbiegu okoliczności, polegającego na
tym, że nazwa własna bezpośrednio nawiązuje do treści tego, o czym się mówi, lub zawiera w sobie jakąś wróżbę,
przepowiednię': Dyrektor zakładu pogrzebowego nazywał się - nomen omen - Grabarski.

lać. nomen (est) omen 'nazwa jest znakiem, wróżbą'

NOMINACJA l. 'powołanie kogoś na jakieś stanowisko':

Jej nominacja na stanowisko asystenta prasowego premiera wzbudziła wiele sprzecznych opinii. 2. 'pismo, w którym
powołuje się kogoś na jakieś stanowisko': Doręczono mu nominację z kilkugodzinnym opóźnieniem. 3. 'oficjalne
przedstawienie kogoś (rzadziej: czegoś) jako kandydata do jakiejś funkcji, nagrody, tytułu itp. pochodzących z wyboru':
Otrzymała nominację do tytutu "Kobiety roku". Ten film miał aż cztery nominacje do "Oskara" w różnych kategoriach.

NOMINOWAĆ 'oficjalnie przedstawiać kogoś (rzadziej: coś) do jakiejś funkcji, nagrody, jakiegoś tytułu itp.': Rada
nominowała ostatecznie do tego tytułu 7 produktów krajowych. Był trzy razy nominowany do nagrody "Feliksa".

lać. nominatio, w znaczeniu 3. zapożyczenie z ang. nomination i ang. nominale

NOMINALIZM l. w filozofii 'w średniowiecznym sporze o uniwersalia: stanowisko głoszące, że pojęciom, nazwom
ogólnym - nie odpowiada żadna odrębna rzeczywistość, są to tylko wyrazy, natomiast tym, co istnieje w
rzeczywistości, są jedynie konkretne jednostkowe obiekty, odpowiadające nazwom jednostkowym': [...] jeśli gatunki
ogólne nie są czymś rzeczywistym w przyrodzie, to są - wyrazami. Tak wytworzyła się alternatywa:

albo rzecz, albo wyraz. I stąd powstało przeciwieństwo realizmu pojęciowego, który uznawał, że gatunkom
odpowiadają realne przedmioty, i nominalizmu, który zaprzeczał istnieniu takich przedmiotów i w gatunkach widział
tylko wyrazy. (Tatarkiewicz) 2. w ekonomii 'teoria głosząca, że pieniądz tylko symbolizuje pewną wartość;

także: trzymanie się wartości wyrażonej w pieniądzach, bez uwzględnienia jej siły nabywczej, wyrażonej w towarach'

532

NOMINALNY

NORDYCKI albo NORDYCZNY

NOMINALISTA 'zwolennik nominalizmu - poglądu filozoficznego': Do nominalistów należą m.in. Pierre Abólard i
Wilhelm Ockham.

fr. nominalisme od łac. nominalis 'dotyczący imienia'

NOMINALNY l. książk. 'istniejący tylko z nazwy; tytularny': Od kilku lat był jedynie nominalnym prezesem związku.
Płaca nominalna w ekonomii 'wartość wynagrodzenia w pieniądzach, w odróżnieniu od jego wartości w towarach,
które można za nie kupić - płacy realnej': Gdy płaca nominalna w jakimś roku rośnie z 2000 na 2100 złotych, a inflacja
wynosi 10%, płaca realna spada o 5%. Q Wartość, cena nominalna (banknotów, papierów wartościowych itp.)
'wartość emisyjna banknotów, znaczków pocztowych itp. uwidoczniona na nich': Obecnie za ten pieniądz o wartości
nominalnej 200 000 zł bank wypłaci 20 zł. 2. w technice 'odnoszący się do wielkości fizycznych charakterystycznych dla
danego urządzenia': Wartości nominalne prądu podano na tabliczce znamionowej obrabiarki.

fr. nominał od łac. nomen 'imię'

NOMINAŁ l. w ekonomii 'wartość emisyjna banknotów, znaczków itp. uwidoczniona na nich': Znaczek pocztowy o
nominale sześćdziesięciu groszy. Banknoty o dużych nominałach. 2. w poligrafii 'cena katalogowa książki umieszczona
zazwyczaj na ostatniej stronie okładki'

fr. 'valeur' nominale

NONKONFORMIZM w psychologii 'postawa polegająca na otwartym występowaniu przeciw wszystkiemu, co uważa się
za niesłuszne, także wówczas, gdy są to normy ogólnie uznane w jakiejś społeczności': Uważał, że nonkonformizm
cechuje najczęściej ludzi młodych, którzy chcą "choć trochę świat poprawić", z biegiem lat człowiek staje się coraz
bardziej ugodowy i coraz bardziej myśli o wygodnym urządzeniu się w życiu.

NONKONFORMISTA l. w psychologii 'osoba, którą cechuje nonkonformizm': Jako wykładowca już po dwóch
semestrach zauważył, że w każdej grupie studentów trafi się przynajmniej dwóch nonkonformistów, którzy zwykle
mają odmienne niż on oraz wszyscy inni zdanie i są skłonni uparcie go bronić w dyskusji. 2. 'angielski protestant,
należący do jednej z grup religijnych, która nie przyjęła aktu uniformistycznego z 1662 r. i pozostaje poza obrębem
anglikańskiego Kościoła państwowego': Nonkonformiści przez bardzo długi czas byli pozbawieni wielu praw, np. prawa
sprawowania urzędów państwowych i wojskowych.

NONKONFORMISTYCZNY w psychologii 'związany z nonkonformizmem, charakterystyczny dla nonkonfor-mizmu,

odznaczający się nonkonformizmem': Non-konformistyczna przekora. Nonkonformistyczna postawa.
Nonkonformistyczny twórca.

ang. Nonconformist od: non 'nie', conformist 'stosujący się' (do aktu uniformistycznego)

NON OMNIS MORIAR 'nie wszystek umrę - formuła wyrażająca przekonanie, zwykle przekonanie artysty lub
człowieka, który wiele dokonał, że śmierć fizyczna nie stanowi końca jego istnienia, jego sławy, że będzie znany i
wspominany także po wielu latach'.: Ksiądz proboszcz jegomość taki polecił mi wyciąć napis na krzyżu:

Non omnis moriar... Ażeby ludzie wiedzieli, że choć stary zamek, pamiątka z czasów dawnych, w gruzy się rozleciał, to
przecie nie wszystek zginął i jeszcze niemało po nim do widzenia, nawet dla naszych wnuków... (Prus, chodzi o krzyż
na miejscu domniemanej śmierci Wokul-skiego).

lać. non omnis moriar, z pieśni III 30 Horacego, której treścią jest przekonanie o trwałości sławy artysty

NONSENS 'wypowiedź, stan rzeczy lub czyn pozbawione sensu; także: bezsensowność czegoś, brak logiczności':

Wszystko, co on napisał, to nonsensy. Uważał, że kupno trzeciego komputera byłoby nonsensem. Zauważyłem
wreszcie nonsens w tym rozumowaniu.

fr. nonsens od łac.: non 'nie', sensus 'myśl'

NON STOP 'bez przerwy, bez ustanku - przysłówek; coś, co funkcjonuje bez przerwy (zwykle sklep) - rzeczownik'. Sklep
czynny non stop. Siedział za kierownicą non stop dziesięć godzin. Zrobiłem o drugiej w nocy zakupy w non stopie.

ang. non stop

NONSZALANCJA 'sposób bycia, który charakteryzuje zbyt wielka swoboda i bezceremonialność, świadczące o
lekceważeniu dla innych': Nowy szef odznaczał się nonszalancją, która wydawała się szczególnie nie na miejscu w
stosunkach ze starszymi paniami z księgowości. Rozsiadł się na fotelu i z amerykańską nonszalancją założył nogi na
biurko.

NONSZALANCKI 'będący wyrazem, świadectwem nonszalancji; odznaczający się nonszalancją': Nonszalanckie

traktowanie petentów. Nonszalanckie zachowanie. Nonszalancki typ.

fr. nonchalance

NORDYCKI albo NORDYCZNY 'północnoeuropejski,

skandynawski; także: charakterystyczny - zwłaszcza pod względem wyglądu - dla mieszkańców Europy Północnej':
Rada Nordycka to forum współpracy Danii, Finlandii, Norwegii i Szwecji. Ludzie o nordyckiej urodzie, długogłowi,
wysocy blondyni, uważani byli przez hitlerowców za czystych rasowo. () Typ nordyczny w antropologii 'typ białej
odmiany człowieka charakteryzujący się smukłą budową ciała, wysokim wzrostem, jasnymi włosami i jasnymi oczami'

NORDYK w antropologii 'człowiek typu nordycznego':

Wolałajasnowłosych nordyków, natomiast jej koleżance bardziej podobali się śniadzi południowcy, pełni
temperamentu.

niem. nordisch od: Nord 'północ'

533

NOSTALGIA

NOUMEN albo NOUMENON

NOSTALGIA l. 'tęsknota za ojczyzną': W Paryżu ogarnęła go taka nostalgia, że postanowił wracać, niezależnie od
konsekwencji tego kroku. 2. 'ogólniej: wszelka tęsknota za czymś': Odzwierciedla to pewną amerykańską nostalgię za
zrozumiałym i przejrzystym układem w domu, w pracy i w kraju.

NOSTALGICZNY 'pełen nostalgii (w znaczeniu l. i 2.), tęskny': Jego utwory są nostalgiczne, czasem smutne. W Brukseli
odbywały się nostalgiczne wieczory działaczy "Solidarności".

tac. nostalgia z gr. nóstos 'powrót' ialgos 'cierpienie', w znaczeniu 2. zapożyczenie z ang. nostalgia 'tęsknota za
minioną szczęśliwością'

NOSTRYFIKACJA 'uznanie zagranicznego dyplomu, tytułu lub stopnia naukowego albo zawodowego za równoważny z
krajowym': Przed otworzeniem przewodu doktorskiego Barry'ego K-eana Rada Wydziału Polonistyki musiała wystąpić
do Ministerstwa Edukacji Narodowej z wnioskiem o nostryfikację jego dyplomu magisterskiego uzyskanego w Anglii.

NOSTRYFIKOWAĆ 'przeprowadzić nostryfikację': Po wielu kłopotach w Niemczech nostryfikowano jego dyplom

akademii medycznej i zezwolono na podjęcie praktyki lekarskiej.

fr. nostrification od łac. noster 'nasz', facere 'czynić'

NOTA l. książk. 'stopień, ocena wyników czyjejś pracy':

Ojciec z powagą przeglądał j ego noty z minionego półrocza. 2. w stosunkach międzynarodowych 'oficjalne pismo, w
którym władze jakiegoś państwa prezentują wobec władz innego państwa swoje stanowisko w jakiejś sprawie':
Ambasador polski przekazał władzom niemieckim notę polskiego rządu. 3. w prasie 'krótki artykuł, w którym redakcja
pisma przedstawia swoje stanowisko':

Pod tekstem wystąpienia premiera umieszczona była nota redakcyjna. 4. w ekonomii () Nota obciążeniowa 'pismo
zawierające żądanie zapłacenia przez jakąś firmę należności za pewien towar czy wykonaną na rzecz tej firmy usługę'
() Nota księgowa 'notatka, gdzie zaksięgować pozycję, na którą nie ma dokumentów'

lać. nota 'znak'

NOTABENE 'nawiasem mówiąc, w dodatku' (zwrot wtrącany w tok zdania po to, by zwrócić uwagę na jakąś część
wypowiedzi): Samorząd, notabene, też jest częścią systemu przedstawicielskiego. Był przecież czołowym działaczem
Komitetów Obywatelskich, notabene popierających wtedy kandydaturę Wałęsy.

tac. nota bene, dosłownie 'zauważ dobrze'

NOTABL zwykle w liczbie mnogiej: NOTABLE l. 'najwybitniejsi, znakomici przedstawiciele jakiegoś środowiska, miasta,
regionu': Należał do grona notabli nauki polskiej. 2. 'ważne osobistości, osoby odgrywające gdzieś czołową rolę'
(czasem z odcieniem negatywnym): Kiedyś przyjmowano do szkół przez protekcję tylko dzieci notabli.

fr. notable 'znaczny, wybitny obywatel'

NOTACJA 'oznaczanie czegoś za pomocą umownych znaków, symboli; także: zbiór takich znaków, symboli':

Notacja muzyczna. Notacja szachowa. Symbole należące do notacji logicznej zastępują we wzorach logiki formalnej
wyrażenia języka naturalnego.

od łac. notatio 'zauważenie'

NOTARIUSZ 'urzędnik, powołany przez władze państwowe, który m.in. stwierdza dokonanie pewnych czynności z
mocą prawa, poświadcza i uwierzytelnia dokumenty, przyjmuje oświadczenia osób w sprawach prawnych': U
notariusza podpisali akt sprzedaży mieszkania. W akcie zawiązania spółki, sformułowanym u notariusza, zapisane
było, że on i szwagier wnoszą udziały w wysokości 50 000 złotych. Do konsulatu polskiego w Kolonii przesłał
dokumenty z urzędu meldunkowego w Saarbriicken, poświadczone przez miejscowego notariusza.

NOTARIAT l. 'urząd notariusza': Ze wspólnikiem byli umówieni na dziewiątą w notariacie. 2. 'wszyscy notariusze i ich
biura': Minister przedstawił program usprawnienia polskiego notariatu.

niem. Notar odp.-lac. notarius 'sekretarz, pisarz'

NOTEBOOK (czytaj: nołtbuk) 'mały, podręczny komputer osobisty, zwykle wielkości książki': Multimedialne komputery
klasy notebook nie są już dziś niczym nowym. Dostęp do różnych usług intemetowych można uzyskać także w
plenerze, przy użyciu notebooka, połączonego z telefonem komórkowym.

ang. notebook, pierwotnie 'notatnik'

NOTORYCZNY 'taki, który stale się powtarza (zwykle coś ocenianego ujemnie), który stale postępuje w ten sam
(niewłaściwy) sposób; osławiony': Notoryczny kłamca. Notoryczne zakłócanie porozumień między społeczeństwem a
organami decyzyjnymi władzy.

tac. notorius 'znany, jawny'

NOTYFIKACJA w prawie 'oficjalne zawiadomienie o czymś': Notyfikacja ambasadorów o zmianie premiera. Notyfikacja
wystawcy czeku o odmowie zapłaty czeku przez trasata.
NOTYFIKOWAĆ w prawie 'oficjalnie zawiadamiać o czymś, podawać coś ważnego, jakieś postanowienie, do ogólnej
wiadomości': Notyfikować ustawę podatkową.

fr. notification

NOUMEN albo NOUMENON w filozofii Kanta '"rzecz sama w sobie" (Ding an sich), przedmiot będący takim, jakim jest
w rzeczywistości, istniejący poza świadomością i nieuchwytny doświadczeniem, przejawiający się przez zjawiska i
stanowiący źródło wrażeń': Pojęcie "rzeczy w sobie" (Dinge an sich) nie było bynajmniej pomysłem Kanta; było
odwiecznym pojęciem metafizyki, było używane nawet przez empirystów w rodzaju Locke'a; natomiast szczególnego
znaczenia nabrało dzięki Kantowi, który z niebywałą dotychczas stanow-

534

NOVUM

NUKLEINOWY KWAS

czością przeciwstawił je zjawiskom i ogłosił za niepoznawalne. Kant nazwał je także "noumenami", czyli przedmiotami
myślnymi, rozumowymi, gdyż istotę rozumu widział właśnie w dążeniu do poznania rzeczy w sobie. (Tatarkiewicz)

niem. Noumenon od gr. nooumenon '(rzecz) pomyślana'

NOVUM (czytaj: nowum) 'coś nowego, nowość wprowadzona w jakiejś dziedzinie': Skonstruowanie telefonu
komórkowego to istotne novum w telekomunikacji. Taki typ rozwiązania układu rozrządczego to novum, ale czy się
przyjmie w masowej produkcji, czas pokaże.

tac. novum

I NOWELA w prawie 'ustawa zawierająca uzupełnienia lub zmiany do ustawy uchwalonej wcześniej': Sejm uchwalił
nowelę do ustawy uwłaszczeniowej, zawierającą szczegółowe uregulowania praw do przekazywanych mieszkań
spółdzielczych.

NOWELIZACJA w prawie 'częściowa zmiana lub uzupełnienie obowiązującej ustawy przez wprowadzenie jej noweli':
Na najbliższym posiedzeniu komisji posłowie mają się zająć projektem nowelizacji ustawy o uprawnieniach
kombatanckich.

NOWELIZOWAĆ w prawie 'wprowadzać częściowe zmiany lub uzupełnienia do obowiązujących ustaw przez
uchwalanie nowel': Znowelizowano kodeks drogowy. Nowelizować przepisy dotyczące nabywania ziemi przez
cudzoziemców.

lać. novella 'nowe prawo'

II NOWELA 'krótki utwór prozatorski lub film o prostej, zwykle jednowątkowej, fabule i wyrazistej akcji': Do
najsłynniejszych dziewiętnastowiecznych nowel, opowiadających o losach dzieci wiejskich, należą "Janko Muzykant"
Henryka Sienkiewicza i "Antek" Bolesława Prusa.

UWAGA: wyraz nowela nie znaczy 'wieloodcinkowy serial telewizyjny'; w tym znaczeniu jest to niepoprawnie
przetłumaczony hiszpański (i portugalski) wyraz novela, znaczący w tamtych językach 'powieść'.

NOWELOWY 'związany z nowelą, charakterystyczny dla noweli': Nowelowe wątki. Temat nowelowy, v Film nowelowy
'film składający się z kilku nowel filmowych': Do najsłynniejszych filmów nowelowych w polskiej kinematografii należy
"Eroika" Andrzeja Munka.
NOWELISTYKA 'zbiór nowel jakiegoś pisarza lub reżysera, nowel z jakiejś epoki, kraju itd.': Nowelistyka Marii
Konopnickiej. Nowelistyka pozytywizmu. Nowelistyka polska.

NOWELISTA 'pisarz, który pisuje nowele': Do wybitnych polskich nowelistów II połowy XX w. należą m.in. Tadeusz
Borowski, Jerzy Andrzejewski i Jarosław Iwasz-kiewicz.

wl. novella, pierwotnie - nowy gatunek obyczajowych, realistycznych opowiadań, ukształtowany w epoce renesansu,
reprezentowany m.in. przez "Dekameron" Boccaccia

NOWENNA 'w liturgii katolickiej: 'dziewięciodniowe nabożeństwo poprzedzające jakieś ważne święto lub
uroczystości': Odprawiać nowennę do św. Antoniego.

wl. novena od łac. novem 'dziewięć'

NOWICJAT l. 'przygotowanie, okres próbny dla kandydata wstępującego do zakonu': W maju zakończył nowicjat. 2.
'pomieszczenie dla kandydatów odbywających okres próbny w zakonie'

NOWICJUSZ l. 'osoba nowa w jakimś środowisku i nie-obeznana z nim lub dopiero zaczynająca wykonywać pewien
zawód, niemająca w nim wprawy i doświadczenia':

Wśród członków wyprawy było dwóch nowicjuszy. Od razu można było poznać, że aktor jest nowicjuszem. 2. 'osoba
odbywająca nowicjat - okres próbny w zakonie':

Przygotowania nowicjusza.

wl. noviziato od łac. novicius 'nowy'

Np symbol pierwiastka chemicznego: neptun (zob.)

N/S albo n/s 'międzynarodowy znak, oznaczający statek o napędzie jądrowym, umieszczany na burcie statku przed
jego nazwą'

skrót ang. n(uclear) s(hip)

NUDYZM 'to samo, co naturyzm'

fr. nudisme od łac. nudus 'nagi'

NUGAT l. 'ciastko zrobione z dwóch wafli przełożonych masą orzechową lub migdałową z miodem': Zajadała ze
smakiem nugaty. 2. inaczej: NUGGET 'bryłka metalu, zwłaszcza złota, powstała w sposób naturalny': Poszukiwacz
wysypał z woreczka złoty piasek i kilka nugatów. Największe nuggety, podobnie jak wielkie diamenty i rubiny, mają
swoje nazwy i przechowywane są w muzeach.

fr. nougat (ciasto), ang. nugget (samorodek) - obie formy od łac. nux 'orzech'

NUKLEARNY 'związany z jądrem atomu, a zwłaszcza z bronią wykorzystującą energię wyzwalającą się podczas rozpadu
lub syntezy jąder atomowych': Broń nuklearna. Wojna nuklearna.

ang. nuclear od łac. nucleus 'jądro'

NUKLEINOWY KWAS w biochemii 'wielkocząsteczkowy związek organiczny występujący w komórkach wszystkich

organizmów żywych, biorący udział w syntezie białek i przenoszeniu informacji genetycznej':

Do kwasów nukleinowych zalicza się kwasy dezoksyrybonukleinowe (DNA) i rybonukleinowe (RNA)

NUKLEOID w biologii 'obszar w komórce bakterii, gdzie jest skoncentrowany materiał genetyczny (DNA)':
Nukleoid bakterii to odpowiednik chromosomu w organizmach mających jądro komórkowe.

NUKLEOTYD w biochemii 'podstawowy składnik kwasów nukleinowych': Kwasy DNA i RNA rozróżnia się ze względu na
rodzaj sacharydu występującego w ich nu-

535

NUKLEON

NYGUS

kleotydach. Pod mikroskopem elektronowym oglądali nukleotydy tworzące DNA.

ang. nucleic (acid) od łac. nucleus 'jądro'

NUKLEON w fizyce 'podstawowy składnik jądra atomu, występujący jako naładowany elektrycznie dodatnio proton lub
obojętny elektrycznie neutron'

NUKLID w fizyce 'rodzaj atomu, charakteryzujący się określoną budową jądra': O nuklidach mówi się najczęściej w
odniesieniu do pierwiastków niewystępujących w różnych odmianach izotopowych.

ang. nuclide od łac. nucleus 'jądro'

NUMBER ONE (czytaj: namber łan) pot. 'numer jeden:

osoba, czasem rzecz, najważniejsza, stawiana przed innymi': Krzysiek to dla mnie number one i najlepszy kumpel na
świecie.

ang. number one

NUMERUS CLAUSUS (czytaj: numerus klau-zus) oficj. 'ograniczenie ogólnej liczby osób albo osób jakiejś kategorii przy
przyjmowaniu gdzieś, np. na studia'. Na tym kierunku studiów zawsze obowiązywał numerus ciausus. Numerus
ciausus może być czasem formą dyskryminacji.

lać. 'liczba ograniczoną (zamkniętą)'

NUMERYCZNY 'wyrażony liczbami, dotyczący liczby':

Zestawienie numeryczne. Systemy numeryczne.

niem. numerisch

NUMIZMATYKA l. 'nauka zajmująca się opisem i systematyką zabytkowych monet': Zajmować się numizmatyką. 2.
'kolekcjonowanie monet': Jego hobby to numizmatyka.

NUMIZMATYK l. 'człowiek zajmujący się numizmatyką - nauką o monetach' 2. 'człowiek kolekcjonujący monety': Mój
ojciec jest zapalonym numizmatykiem, ma piękną kolekcję monet polskich, rosyjskich i niemieckich.

NUMIZMAT 'cenna i rzadka, zwykle - zabytkowa, moneta': Wśród swoich numizmatów ma także talara odlanego ze
srebra podarowanego Kościuszce w czasie powstania przez mieszkańców Warszawy.

NUMIZMATYCZNY 'związany z numizmatyką lub

numizmatami': Katalogi numizmatyczne. Bogaty zbiór

numizmatyczny.

ang. numismatics od łac. numisma 'monetą, pieniądz'

NUNCJUSZ 'stały przedstawiciel dyplomatyczny Watykanu przy rządzie jakiegoś państwa': Nuncjusz apostolski,
nuncjusz papieski. W 1993 r. polski minister spraw zagranicznych i nuncjusz papieski podpisali konkordat miedzy
Polską a Stolicą Apostolską.

NUNCJATURA l. 'urząd nuncjusza; także: czas sprawowania tego urzędu': Objąć nuncjaturę. Jego nuncjatura trwała 12
lat. 2. 'oficjalne przedstawicielstwo dyplomatyczne Watykanu przy rządzie jakiegoś państwa':

Nuncjatura wystąpiła z oficjalnym protestem w tej sprawie. Nuncjatura to przedstawicielstwo mające rangę
ambasady, zaś godność nuncjusza apostolskiego odpowiada godności ambasadora.

od łac. nuntius 'posłaniec'

NUWORYSZ 'człowiek, który dopiero co się wzbogacił (i najczęściej popisuje się swoim bogactwem), nowobogacki,
dorobkiewicz': Wśród miejscowych nuworyszy wyróżniał się kulturą i sposobem bycia.

NUWORYSZOWSKI 'charakterystyczny dla nowobogackiego, dla dorobkiewicza': Nuworyszowski styl życia.

Nuworyszowski gest.

fr. nouveąu riche 'nowobogacki'

NYGUS l. 'to samo, co negus' 2. przestarz. 'nicpoń i próżniak': Babcia pogroziła chłopcom palcem, wołając:

- Jeszcze was, nygusy, ojciec nauczy rozumu.

w l. znaczeniu od etiopskiego: negus, w 2. - ody?", nigaud 'głupiec'

536

O symbol pierwiastka chemicznego: tlen

I OAZA l. 'obszar na pustyni porośnięty obfitą roślinnością, pojawiającą się tam dzięki obecności słodkiej wody
gruntowej': Po wielu godzinach wędrówki karawana dotarta do oazy. 2. przen. 'miejsce ciche, spokojne, w którym
można znaleźć wytchnienie, szczęście, ukoić nerwy': Maleńka działka położona na skraju puszczy była dla nich
ucieczką od zgiełku miasta, oazą, w której mogli schronić się przed ludźmi. 3. przen. 'miejsce wyraźnie różniące się od
otoczenia, będące jego przeciwnością': Oświetlone molo było oazą jasności w mroku.

fr. oasis, zgr. óasis dosłownie 'miejsce zamieszkane', zjęzykówse-mickich

II OAZA l. 'ruch młodzieżowy w Kościele katolickim, którego celem jest pogłębienie życia religijnego jego członków;
także: spotkanie członków tego ruchu, poświęcone modlitwie, rozmowom na tematy religijne itp.': Chodzić na
spotkania oazy. 2. 'obóz organizowany dla młodzieży skupionej w tym ruchu': Wyjeżdżać na oazę.

OAZOWICZ 'osoba należąca do tego ruchu': Pielgrzymka oazowiczów do Watykanu.

OAZOWY 'związany z tym ruchem': Młodzież oazowa. Działalność oazowa.

od słowa: I oaza

ob. skrót słowa: obiit (zob.)

OBDUKCJA oficj. 'lekarskie oględziny ciała osoby, która odniosła jakieś obrażenia, mające na celu ustalenie ich
wielkości i przyczyn, zwykle po to, by informację o tym przekazać policji lub sądowi; także: dokument będący
protokołem tych oględzin, przedstawiany odpowiednim władzom': W wyniku obdukcji ustalono, że ma złamane palce
prawej ręki, liczne sińce i zadrapania na całym ciele. W obdukcji lekarz napisał, że ma złamaną szczękę.

OBDUCENT oficj. 'lekarz dokonujący obdukcji': Obdu-cent stwierdził u niego liczne sińce i otarcia naskórka.

od łac. obductio 'zasłonięcie'

OBDŻEKTOR zob. OBJECTOR

I OBEDIENCJA l. 'w Kościele katolickim: posłuszeństwo, do jakiego zobowiązani są wierni; także: duchowa władza
Kościoła nad wiernymi' 2. 'wyraz takiego posłuszeństwa; także: przysięga posłuszeństwa składana przez duchownych
katolickich': Przybyli do papieża posłańcy z obediencją i złotem od monarchy. 3. 'jurysdykcja władzy wolnomularskiej;
suwerenny związek lóż wolnomularskich'

II OBEDIENCJA 'jedna z dwu części świata chrześcijańskiego w okresie wielkiej schizmy zachodniej': Jedna z obediencji
uznawała władzę papieża, a druga antypapieża.

lać. oboedientia 'posłuszeństwo'

OBELISK 'wysoki, czworoboczny słup, mający zwykle kształt ściętego u góry ostrosłupa, będący pomnikiem

lub elementem zdobniczym': Uczniowie złożyli wiązanki pod obeliskiem ku czci pomordowanych w czasie wojny.

lać. obeliscus, z gr. obeliskos

OBIEKCJA wyraz częściej używany w liczbie mnogiej:

OBIEKCJE 'zastrzeżenia, wątpliwości dotyczące tego, o czym się mówi, co się rozważa': Projekt ustawy wywołał
rozmaite obiekcje w środowisku lekarskim. Miał obiekcje, co do pomysłu żony o samotnym wyjeździe do sanatorium.

p.-lać. obiectio od: obicere 'zarzucać coś komuś'

OBIEKTYWNY l. 'o ludzkich sądach i wypowiedziach:

odpowiadający rzeczywistości i rzeczywistym cechom obiektów, a nie czyimś emocjom, uczuciom, specyficznym
zapatrywaniom; o ludziach: taki, który w swych sądach kieruje się rzeczywistymi cechami czegoś, a nie własnymi lub
cudzymi emocjami czy zapatrywaniami na temat tego': To było bardzo obiektywne sprawozdanie. Nauczyciel ocenił go
w bardzo obiektywny sposób. Był to człowiek niezwykle obiektywny, dlatego często proszono go o rozstrzyganie
różnych sporów. 2. w filozofii 'istniejący niezależnie od świadomości poznającego podmiotu': Wielu filozofów
zadawało pytanie: - Czy istnieje prawda obiektywna, czy też zawsze postrzegamy świat przez pryzmat naszych
wyobrażeń, chęci i doznań? Głosił, że wszystko jest subiektywne, wynika z naszego poznania, że nie istnieje coś
takiego, jak obiektywna rzeczywistość, niezależna od naszych sądów o niej.

OBIEKTYWIZM l. inaczej: OBIEKTYWNOŚĆ 'bycie obiektywnym - odpowiadającym rzeczywistym cechom obiektów,

niezależnym natomiast od własnych emocji i zapatrywań tego, kto poznaje rzeczywistość, lub emocji zapatrywań
innych osób': W recenzji podkreślano wysoki obiektywizm badań społecznych, prowadzonych przez tę placówkę
socjologiczną. Sędzia powinien się odznaczać obiektywizmem. Relacje tego reportera charakteryzuje obiektywizm i
bezstronność. 2. w filozofii 'pogląd, głoszący, że przedmiot poznania istnieje niezależnie od podmiotu poznania lub że
człowiekowi jest dana możliwość adekwatnego poznania rzeczywistości zewnętrznej': Przeciwieństwem obiektywizmu
ontologicznego, zwanego też realizmem ontologicznym, jest w filozofii

537
OBIIT

OBSESJA

subiektywizm ontologiczny, inaczej nazywany idealizmem ontologicznym.

OBIEKTYWISTA 'filozof będący zwolennikiem obiektywizmu': Obiektywiści zajmujący się problematyką aksjologiczną
głoszą, iż wartości - np. piękno, dobro i prawda - istnieją niezależnie od świadomości człowieka.

OBIEKTYWIZACJA 'nadanie czemuś obiektywnego charakteru, sprawienie, by bardziej odpowiadało to obiektom

poznania i rzeczywistości, mniej zaś czyimś emocjom i zapatrywaniom': Jego kolejny utwór odznacza się
obiektywizacją narracji, która ma tym razem charakter beznamiętnej, trzecioosobowej relacji z przebiegu zdarzeń.

OBIEKTYWIZOWAĆ 'nadawać czemuś obiektywny charakter, sprawiać, by bardziej odpowiadało to rzeczywistości,

mniej zaś czyimś emocjom i zapatrywaniom':

Zwrócił przyjacielowi uwagę, że sądy wyrażone w oficjalnym dokumencie powinny być bardziej zobiektywizowane.

fr. objectifod łac. obiectum 'przedmiot'

OBIIT 'zmarł - łaciński napis umieszczany dawniej na nagrobkach, często w skrócie: ob.': Znakiem słynnej przemiany
wewnętrznej bohatera "Dziadów" jest napis na murze "Gustavus obiit, hic natus est Conradus" -'Gustaw umarł - tu
narodził się Konrad'.

tac. obiit

OBJECTOR (czytaj: obdżektor) albo OBDŻEKTOR 'człowiek, który sprzeciwia się służbie wojskowej w jakiejkolwiek
formie, odmawia pójścia do wojska i zdecydowanie publicznie protestuje przeciwko temu': Ruch objectorów w Polsce
zaktywizował się po roku 1989. Protest przeciwko służbie wojskowej obdżektorzy wyrazili spaleniem swoich
książeczek wojskowych.

ang. objector 'człowiek sprzeciwiający się, wnoszący sprzeciw'

OBLAT l. 'członek katolickiego zgromadzenia zakonnego, w którym zamiast ślubów składa się przyrzeczenie
wytrwania': Zgromadzenie Oblatów założone we Francji w 1816 r. zajmuje się przede wszystkim wychowaniem
młodzieży i pracą misyjną. 2. 'osoba świecka podejmująca stałą służbę przy klasztorze, mająca prawo noszenia stroju
zakonnego' 3. 'w średniowieczu: dziecko, które rodzice przeznaczyli do stanu zakonnego'

lać. oblatus 'ofiarowany'

OBLATA l. dawniej w prawie 'wpis aktu prawnego do właściwej księgi sądowej' 2. 'dar, zwłaszcza dar pieniężny, na
kościół': Wniósł wielkie obiaty na cele kościelne.

lać. oblata - liczba mnoga od: oblatus 'ofiarowany, wniesiony'

OpLIG albo OBLIGO l. w finansach 'pisemne zobowiązanie do pokrycia długu': Potwierdził oblig własnoręcznym
podpisem. 2. w bankowości 'suma zadłużenia klienta lub grupy klientów, którym bank udzielił kredytu': Obligo
wynosiło 10 milionów złotych.

wl. obbiigo 'zobowiązanie'

OBLIGACJA wyraz częściej używany w liczbie mnogiej:

OBLIGACJE 'papiery wartościowe, które są potwierdzeniem czyichś wierzytelności, wypuszczane przez państwo albo
przez jakąś instytucję na określony czas i dające właścicielowi prawo do stałego, z góry określonego dochodu (odsetek
i premii)': Ceny obligacji jednorocznych spadły. Rynek obligacji ożywił się. Obligacje emitowane przez skarb państwa.

lać. obligatio 'zobowiązanie'

OBLIGATORYJNY 'taki, który musi być; obowiązkowy, konieczny': Zakaz zatrzymywania się jest w tym wypadku
obligatoryjny. Zajęcia obligatoryjne w szkole. Referencje z poprzedniego miejsca pracy są obligatoryjne.

lać. obligatorius od: obligatio 'zobowiązanie'

OBLIGOWAĆ l.'zobowiązywać do czegoś, do określonego sposobu postępowania, działania itp.; nakładać na kogoś
obowiązek pewnego działania': Złożenie skargi w urzędzie obliguje ten urząd do odpowiedzi w określonym terminie.
Nie można obligować pracowników do pracy w soboty. 2. 'obarczać długiem wdzięczności, powodować poczucie
zobowiązania wobec kogoś': Czuję się zobligowany do rewanżu po takim przyjęciu.

| UWAGA: w 2. znaczeniu wyraz nadużywany; lepiej moll wić: zobowiązywać, czuć się zobowiązanym.

tac. obligo

OBRAZOBURSTWO zob. IKONOKLAZM

OBSCENA książk. 'rzeczy nieprzyzwoite, zwłaszcza nieprzyzwoite utwory literackie, tematy w literaturze, wyrażenia':
Do obscenów w literaturze polskiej należą m.in. niektóre utwory Aleksandra Fredry i twórców barokowych, np. wiersz
Daniela Naborowskiego "Smaczny kąsek".

OBSCENICZNY książk. 'mający nieprzyzwoity charakter': W wydawanych w Wiedniu nieprzyzwoitych dziełach

Aleksandra Fredry umieszczano duże, obsceniczne rysunki, ilustrujące poszczególne sceny; w całości dzieła te były
odmianą ówczesnej pornografii, o tyle różnej od dzisiejszej, że zawierającej w sobie wiele rubasznego humoru i
niepozbawionej wartości artystycznych.

lać. obscena, liczba mnoga od: obscenus 'nieprzyzwoity'

OBSERWATORIUM 'placówka naukowa wyposażona w odpowiednie urządzenia i przyrządy służące do badań i

obserwacji astronomicznych, meteorologicznych, sejsmograficznych itp.; także: budynek, w którym taka placówka się
mieści': Obserwatorium astronomiczne. W obserwatorium językowym gromadzono najnowsze zapożyczenia we
współczesnej polszczyżnie.

od łac. obseryator

OBSESJA l. pot. 'opanowanie świadomości przez jakąś uporczywą myśl': On ma jakąś obsesję seksualną, bez przerwy
myśli o jednym! Byli grupą ludzi ogarniętych obsesją zysku, gotowych poświęcić dla pieniędzy nawet szczęście
rodzinne. 2. w medycynie 'zaburzenia choro-

538

OBSKURANT

OFENSYWA

bowe polegające na niemożności uwolnienia się od pewnych myśli': Obsesje występują w wielu nerwicach.
OBSESYJNY l. pot. 'związany z obsesją - opanowaniem świadomości przez pewną myśl': Nuży mnie ta obsesyjna
gadanina w kółko o jednym i tym samym. 2. w medycynie 'związany z obsesją- zaburzeniami chorobowymi,
polegającymi na niemożności uwolnienia się od pewnych myśli': To był potworny, obsesyjny strach, godzinami siedział
w mieszkaniu, trzęsąc się z przerażenia.

OBSESJONAT/w?. 'osoba, która ciągle o czymś myśli':

Był obsesjonatem bezustannie wyliczającym i przeliczającym wszystko, opętanym manią dokładności.

lać. obsessio 'opętanie' -w średniowieczu częstymi obsesjami były bluźniercze myśli, nachodzące osoby niezwykle
religijne, co uważano za dowód opętania przez szatana

OBSKURANT 'człowiek, który jest przeciwny postępowi, oświacie; wstecznik': Obskuranci znowu chcą nam narzucić
swój światopogląd.

OBSKURANTYZM 'postawa życiowa, która charakteryzuje się niechęcią, a nawet wrogością do oświaty i postępu;
wstecznictwo': Objawem obskurantyzmu był wówczas sprzeciw wobec ćwiczeń gimnastycznych i w ogóle kultury
fizycznej w szkole.

OBSKURANCK-I 'odznaczający się obskurantyzmem, cechujący obskuranta': Obskuranckie zachowania. Ob-skurancka

pogarda dla nauki.

lać. obscurans 'zaciemniający'

OBSTRUKCJA l. 'niemoc, hamowanie, zatrzymanie się jakiegoś procesu, utrudnianie przebiegu jakiejś sprawy':

Delegacji polecono stosować obstrukcję w rozmowach na temat przyznania autonomii buntującym się plemionom. ()
Obstrukcja parlamentarna 'działania w parlamencie polegające na stosowaniu wszelkich legalnych metod
uniemożliwiających przyjęcie jakiejś uchwały albo normalne prowadzenie obrad' 2. w medycynie 'problemy z
wypróżnieniem się, zaparcie, zatwardzenie': Osoby cierpiące na obstrukcję powinny jeść dużo produktów
zawierających błonnik, który poprawia perystaltykę jelit.

OBSTRUKCYJNY l. 'hamujący, uniemożliwiający coś': Obstrukcyjne działania posłów prawicy. 2. w medycynie 'związany
z obstrukcją, zaparciem'

lać. obstructio 'zamknięcie'

OCHLOKRACJA 'wynaturzona forma demokracji, sprawowanie władzy przez tłum': Panowanie ochlokracji to czasy
niszczenia jednostek wybijających się ponad przeciętność.

gr. ochlokratia, od óchlos 'tłum', kratós 'władza'

OCHMISTRZ l. 'w dawnej Polsce: urzędnik zarządzający dworem władcy lub magnata, będący także opiekunem dzieci
na tym dworze': Ochmistrz z niepokojem patrzył na zabawy królewicza. 2. 'oficer na statku zajmujący się sprawami
administracyjno-handlowymi': Z kapitanatu portu dzwoniono, by ochmistrz zgłosił się z papierami.

OCHMISTRZYNI l. 'w dawnej Polsce: kobieta nadzorująca żeńską służbę na dworze królewskim lub magnackim':
Królewska ochmistrzyni. 2. przestarz. 'kobieta zarządzająca gospodarstwem w dużym majątku'

od niem. Hofmeister

OCHRA l. 'glinka o żółtym albo brunatnym zabarwieniu, służąca do wyrobu farb' 2. 'żółta albo brunatna farba
otrzymywana z tej glinki, używana do malowania, drukowania tkanin, wykorzystywana w przemyśle włókienniczym i
kosmetycznym': Tkaniny moczono w ochrze. 3. 'kolor brunatnoczerwony': Artysta uważał, że młodzi malarze używają
zbyt wiele ochry i błękitu.

gr. ochra

OCTAVO (czytaj: oktawo) w poligrafii 'format książki powstały po trzykrotnym złożeniu arkusza papieru, ósemka':
Octavo to format książki: 30 na 21 cm.

IN OCTAVO (czytaj: in oktawo) w poligrafii 'w formacie oktawo': Bibliofilska seria in Octavo.

lać. octavus 'ósmy'

ODA l. w nauce o literaturze 'patetyczny utwór literacki, wierszowany, chwalący jakąś osobę, opiewający ideę lub
zdarzenie': Ody Horacego. "Oda do młodości" Adama Mickiewicza. Odśpiewano "Odę do radości" Schillera ze
wspaniałą muzyką Beethovena. 2. w muzyce 'kompozycja wokalno-instrumentana zbliżona do kantaty'

gr. ode, oide

ODALISKA 'biała niewolnica w sułtańskim haremie':

Sułtan milczał, rozkoszując się pełnym gracji i wdzięku tańcem odaliski.

fr. odalisque z tur. odałyk 'służebna, nałożnica'

ODIUM książk. 'wstręt, odraza, nienawiść do kogoś albo do czegoś; nieprzyjazna, wroga atmosfera, otaczająca kogoś
albo coś': Takie hasła, jak "socjalizm" czy "sprawiedliwość społeczna", przestało otaczać odium, jakie powstało po 40
latach komunistycznego reżimu. Czuła to odium, z jakim odnosiła się do niej całajego familia.

lać. odium 'nienawiść'

ODYSEJA l. 'epopeja Homera ukazująca ostatni etap dziesięcioletniej tułaczki Odyseusza, wracającego spod Troi do
rodzinnej Itaki': "Iliada" i "Odyseja" należą do najbardziej znanych dzieł światowej literatury. 2. przen. 'droga, pełna
przygód wędrówka': Po dwóch miesiącach skończyła się nasza Odyseja - niezapomniana, wyczerpująca i zachwycająca
podróż przez Australię.

gr. Odysseia

OFENSYWA l. 'natarcie dużymi siłami na nieprzyjaciela, prowadzone na całym froncie lub na większym jego odcinku':
W styczniu 1945 r. Armia Czerwona rozpoczęła na całym froncie gigantyczną, ostatnią ofensywę. 2. w publicystyce
'pojawienie się czegoś w dużej ilości':

Ofensywa plotkarskich czasopism. 3. w sporcie

539

OFEROWAĆ

OFSAJD

'zorganizowany atak na przeciwnika': Zawodnicy Legii przeszli do ofensywy. 4. w sporcie 'grupa zawodników
atakujących': Grać w ofensywie.

| UWAGA: w ostatnim znaczeniu wyraz ofensywa jest nadu-|| żywany, ten sam sens wyraża polski rzeczownik atak.
OFENSYWNY l. 'stosujący ofensywę, atakujący':

Działania ofensywne wrogiej armii. Ofensywna gra naszych piłkarzy. 2. w publicystyce 'nastawiony na zdobycie,
osiągnięcie czegoś': Ofensywna polityka rządu.

fr. offensive od łac. offendere 'uderzać'

OFEROWAĆ 'proponować komuś kupno jakiegoś towaru albo jakiejś usługi': Firma oferuje bogaty wybór kopiarek.
Szkoła oferuje następujące specjalizacje: [...]. Oferowane w sklepach bluzki i koszule nie mają modnego kroju ani
modnych kolorów. Pozostałe 20% akcji zostało zaoferowanych załodze.

OFERTA 'propozycja kupienia jakiegoś towaru, wykonania jakiejś usługi, zawarcia jakiejś transakcji, najczęściej
przedstawiona w sposób formalny i wiążący': Niektóre banki kuszą ofertami całkiem atrakcyjnymi. Możemy ci pomóc
w racjonalnym wyborze spośród mnogości ofert rynkowych. Panie znajdą zatrudnienie, jeśli same złożą ofertę.

OFERENT 'osoba, przedsiębiorstwo, instytucja, która składa ofertę': Oferenci są liczni, trudno się zdecydować na
wybór.

lać. offerre 'ofiarowywać' i offerta 'ofiara'

OFFSET l. w poligrafii 'technika druku płaskiego, w której rysunek przenosi się z metalowej płytki na gumowy cylinder,
a z niego na papier': Drukowanie offsetem. 2. w poligrafii 'maszyna drukująca taką techniką': Kupić offset.

OFFSETOWY w poligrafii 'związany z offsetem, drukowany offsetem': Drukować coś metodą offsetową.

ang. offset

OFICJALNY l. 'ogłoszony publicznie, podany urzędowo do wiadomości publicznej': Oficjalny komunikat o stanie wód w
Polsce. 2. 'ujęty w jakieś kanony, zgodny z przyjętymi zasadami, ustaleniami': Strój oficjalny. Oficjalna wizyta
prezydenta RP we Francji. 3. 'reprezentujący jakąś instytucję, urząd': Oficjalny kandydat partii na stanowisko szefa
klubu parlamentarnego. 4. 'zachowujący się zgodnie z przyjętymi zasadami, nieoka-zujący uczuć, niedopuszczający
poufałości': Niewielu wiedziało, że ich zawsze oficjalny, wręcz sztywny, szef - na imprezach staje się duszą
towarzystwa. 5. 'będący przejawem takiego zachowania': Oficjalna serdeczność.

OFICJEL 'osoba występująca oficjalnie, będąca przedstawicielem władzy, urzędu itp. - słowo używane często z
odcieniem niechęci lub lekceważenia': Na uroczystości zjechali się różni oficjele, żeby wygłosić parę słów otuchy do
robotników i życzyć im godnego życia za głodowe pensje.

fr. officiel z p. -lać. officialis 'urzędowy'

OFICJAŁ l. 'w Kościele katolickim: zastępca biskupa diecezjalnego do spraw sądowych, przewodniczący sądu
biskupiego' 2. 'w XIX w.: urzędnik w zaborze austriackim' 3. 'w starożytnym Rzymie: sługa niższych urzędników
municypalnych; także: wyższy urzędnik cesarski piastujący ważny urząd'

niem. Offizial l p.-lać. officialis 'urzędowy'

OFICJUM l. w nauce o literaturze 'średniowieczny utwór dramatyczny o tematyce religijnej, wkomponowany w

obrzędy liturgiczne, ale niebędący ich częścią': Badał średniowieczne moralitety i rymowane oficja. 2. 'w Kościele
katolickim: każdy urząd kościelny': Sprawował różne oficja w zakonie. 3. 'w Kościele katolickim i Kościołach
wschodnich: odmawianie brewiarza': Dawniej jako oficja określano nie tylko pacierze kapłańskie, ale także wszelkie
obrządki kościelne.

lać. officium 'obowiązek, służba, urząd'

OFICYNA l. przestarz. 'w XVI-XVII w. drukarnia lub zakład wydawniczo-drukarski': Dla rozwoju języka polskiego w XVI
w. wielkie zasługi położyła oficyna Hieronima Wietora, wydająca także dzieła wybitnych humanistów w obcych
językach. 2. ksiązk. 'wydawnictwo': Nakładem naszej oficyny ukazały się ostatnio przepiękne albumy ukazujące polskie
krajobrazy. 3. w architekturze 'boczne skrzydło kamienicy czynszowej lub budynek stojący za kamienicą': Zakład
krawiecki mieścił się w oficynie. 4. w architekturze 'budynek znajdujący się w pobliżu pałacu lub dworu (niekiedy jego
skrzydło), będący pomieszczeniem gospodarczym albo przeznaczonym dla służby': W pewnej odległości od dworu
znajdowała się zrujnowana oficyna, w której mieszkał już tylko stary, niedołężny lokaj, pamiętający jeszcze czasy
świetności majątku.

lać. officina 'warsztat, wytwórnia'

OFLAG 'w czasie II wojny światowej: niemiecki obóz jeniecki dla oficerów': Amerykański lotnik został umieszczony w
oflagu. Jednym z największych oflagów był II C Woldenberg.

niem. Offlag, skrót od: Off(izier)lag(ęr) 'obóz dla oficerów'

OFSAJD w piłce nożnej i niektórych innych grach zespołowych 'spalony: podanie piłki do napastnika, wysuniętego tak
bardzo do przodu, że pomiędzy nim a bramką przeciwnej drużyny nie ma przynajmniej dwóch graczy tej drużyny':
Sędzia odgwizdał ofsajd i legioniści zaczęli grę od rzutu wolnego. Sędzia boczny pokazywał, że nie było ofsajdu.

PUŁAPKA OFSAJDOWA w pitce nożnej i niektórych innych grach zespołowych 'szybkie przesunięcie się obrońców do
przodu, tak by pozostawić napastnika przeciwnej drużyny, do którego jest podawana piłka, na spalonym': Pułapka
ofsajdowa to manewr, który wymaga bardzo dobrego zgrania obrony; jej niepowodzenie jest często połączone z
utratą gola, bowiem zostawia się napastnika w bardzo dogodnej sytuacji do strzału.

ang. offside, od: offpoza', side 'strona, drużyna'

540

OKAY

OKUPACJA

OKAY (czytaj: okej) l. pot. 'w porządku, dobrze; tak, jak ma być; zgoda; zapisywane w skrócie OK': Powiedziałam sobie,
okay, nie chcesz mnie znać, to nie. Okay, możemy pojechać do Jarocina. 2. pot. 'taki, jak powinien być; taki, któremu
nie można nic zarzucić; właściwy, stosowny': Byłem zawsze okay i mój syn też musi być okay. Koncert był okay;
gliniarze byli okay, ludzie byli okay i tylko panowie redaktorzy się czepiali. ang. okay, OK - skrót od: all correct
'wszystko w porządku'

OKCYDENT książk. 'Zachód, zwłaszcza kraje Europy Zachodniej': W swych pracach opisywał kulturę Orientu i
Okcydentu w minionych wiekach.

OKCYDENTALNY książk. 'zachodni': Okcydentalne cesarstwo rzymskie. Europa okcydentalna.

OKCYDENTALIZM książk. l. 'charakterystyczna dla krajów Europy Wschodniej orientacja kulturowo-ideolo-giczna, która
wiąże unowocześnienie własnych społeczeństw z przyswojeniem przez nie wzorców zachodnich': W myśli
dziewiętnastowiecznej okcyden-talizm niejednokrotnie przeciwstawia się nacjonalizmowi i panslawizmowi,
głoszącym, że sił do wskrzeszenia państwa polskiego należy szukać w samym polskim narodzie, zwłaszcza jego
chłopskiej warstwie, lub w jedności narodów słowiańskich, stanowiących największą na kontynencie europejskim siłę.
2. 'kierunek rosyjskiej myśli społecznej w latach 40. i 50. XIX w., postulujący zniesienie poddaństwa chłopów i innych
przeżytków feudalnych oraz upatrujący przyszłość Rosji w przebudowie jej ustroju na wzór ustrojów konstytucyjno-
monarchi-stycznych Europy Zachodniej': Dziewiętnastowieczny rosyjski okcydentalizm nawiązywał do starań Piotra
Wielkiego z przełomu XVII i XVIII wieku.

OKCYDENTALISTA 'przedstawiciel okcydentalizmu rosyjskiego'

niem. Okzident,. occident, z łac. occidens 'zachód'

OKOWITA l. przestań, 'mocna wódka': Szlachcic wypił kwartę okowity i aż mu się zadymiło z podgolonego łba. 2.
przestarz. 'spirytus nieoczyszczony' łac. aqua vitae 'woda życia'

OKSYDACJA w chemii 'proces polegający na odłączaniu elektronów od jonu, atomu lub grupy atomów, na skutek
czego wzrasta stopień utlenienia pierwiastka oddającego elektrony - najczęściej proces, w którym w wyniku działania
tlenu, powietrza lub innych środków utleniających powstaje produkt o większej liczbie atomów tlenu w cząsteczce': W
procesie oksydacji jako katalizatory stosuje się srebro, miedź.

OKSYDOWAĆ w chemii i technice 'wytwarzać na powierzchni metali ochronną warstwę ich tlenków w celu
zabezpieczenia ich przed korozją, dla ozdoby lub z innych względów': Oksydować srebro. Oksydowana broń ma barwę
matową i nie odbija światła.

fr. oxyder 'utleniać', od: oxyde 'tlenek'

OKSYMORON w nauce o literaturze 'rodzaj epitetu, w którym zestawia się wyrazy mające przeciwstawne cechy
znaczeniowe': "Ogień krzepnie", "blask ciemnieje" śpiewamy przy wigilijnym stole, często nie wiedząc nawet, że te
dziwnie brzmiące zestawienia słów to oksy-morony.

gr. oksymoron, od oksys 'ostry', mOros 'głupi'

OKTAN w chemii 'węglowodór nasycony mający osiem atomów węgla w cząsteczce, bezbarwna ciecz występująca w
ropie naftowej, będąca składnikiem benzyny'

LICZBA OKTANOWA w chemii 'wielkość charakteryzująca odporność paliwa ciekłego na spalanie detonacyj-ne w
silnikach spalinowych z zapłonem iskrowym': Benzyna wysokooktanowa jest droższa, ale charakteryzuje się wysoką
odpornością na spalanie detonacyjne.

ang. octane od gr. okto 'osiem'

OKTAWA l. 'okres ośmiu dni od jakiegoś święta, od jakiejś daty; także: ósmy dzień tego okresu': Oktawa Bożego Ciała.
2. w nauce o literaturze 'ośmiowersowa strofa zbudowana z jedenastozgłoskowców, o układzie rymów: abababcc':
Czytał fragmenty "Króla Ducha" Juliusza Słowackiego, napisane piękną oktawą. 3. w muzyce 'ósmy stopień skali
muzycznej; także: odległość między pierwszym a ósmym stopniem skali diatonicznej':

Podnieść głos o oktawę. 4. w muzyce 'w instrumentach klawiszowych: odległość między dwoma klawiszami o
równoimiennym dźwięku i różnej wysokości' 5. w poligrafii 'ósemkowy format książki' zob. hasło OCTAVO

lać. octava 'ósma'

OKULTYZM 'teoria głosząca, iż w przyrodzie i w człowieku istniejątajemne siły, a także praktyki, których celem jest
pobudzenie i wykorzystanie tych sił do swych celów': Okultyzm obejmuje m.in. takie praktyki, jak parapsychologia,
astrologia, spirytyzm, magia, kabała.

OKULTYSTA 'osoba, która uprawia praktyki okultystyczne': O okultyście mówiono, że ma zdolność jasnowidzenia i
telepatii.
OKULTYSTYCZNY 'związany z okultyzmem': Praktyki okultystyczne. Wiedza okultystyczna dostępna jest tylko
nielicznym.

fr. occultisme od łac. occultus 'tajemny'

OKUPACJA l. 'zajęcie siłą terytorium jakiegoś państwa przez inne państwo i sprawowanie nad nim kontroli
administracyjnej; także: czas trwania tego stanu': Przyczyną podjęcia operacji "Pustynna burza" była iracka okupacja
Kuwejtu. 2. 'czasowe zajęcie czegoś, często wbrew obowiązującemu prawu': Okupacja gmachu ministerstwa przez
protestujących.

OKUPANT 'państwo, które zajęło siłą terytorium innego państwa, jego siły zbrojne lub poszczególni żołnierze':
Bezwzględne traktowanie chińskiej ludności przez japońskiego okupanta. Zbrodnie hitlerowskich okupantów w Polsce.

541

OLDBOY

OLIMPIADA

OKUPOWAĆ l. 'być okupantem, zajmować siłą jakieś terytorium, najczęściej terytorium innego państwa': Przez 20 lat
okupowali terytorium Czechosłowacji. Od 1949 roku Chiny okupują Tybet, l. pot. 'zajmować jakąś pozycję, jakieś
miejsce': Stale okupowali ostatni rząd w kinie.

| UWAGA: w tym znaczeniu jest to wyraz nadużywany zali miast słów: zajmować, plasować się, być.

OKUPACYJNY l. 'związany z okupacją - zajęciem siłą terytorium jakiegoś państwa przez inne państwo': Surowe przepisy
okupacyjne. Okupacyjne gwałty na ludności. 2. 'związany z okupacją - czasowym zajęciem czegoś': Ogłoszono strajk
okupacyjny, górnicy zamknęli się w kopalni i wystawili warty.

lać. occupare 'zabrać, zawładnąć'

OLDBOY (czytaj: oldboj) l. 'sportowiec, który zakończywszy, ze względu na wiek, karierę sportową, występuje jedynie
w rozgrywkach pokazowych, imprezach charytatywnych itp.': Na murawę wyszła drużyna narodowa i stara gwardia -
nasi oldboye, którym zawdzięczamy największe sukcesy polskiej piłki. 2. żart. 'artysta powracający po latach na
estradę, zwykle na krótko; także:

ktoś, kto zajmował się kiedyś czymś bardzo intensywnie, a dziś tylko kibicuje innym, lub podstarzały mężczyzna
zachowujący się jak nastolatek': Oldboye rocka.

ang. pot. old boy, dosłownie 'stary chłopiec'

OLEODRUK l. 'reprodukcja wykonana techniką wielobarwnego drukowania farbami z dodatkiem oleju, naśladująca
obrazy olejne': Oleodruki przedstawiające bawiące się dzieci. Oleodruki nie mają zazwyczaj walorów artystycznych. 2.
'odbitka wykonana techniką litograficzną'

niem. Óidruck, skrót od: Ólfarbendruck

OLIGARCHIA l. 'system rządów w państwie, w którym władzę sprawuje niewielka grupa osób zamożnych lub
uprzywilejowanych w inny sposób, np. dobrze urodzonych, dziś także: należących do jednej partii, jednej orientacji
światopoglądowej itp.': Oligarchia nie skończyła się u nas z upadkiem I Rzeczypospolitej, w zadziwiający sposób, w
odmiennej formie, lecz niezmienionej istocie, odrodziła się w czasach PRL-u. 2. 'grupa osób będących u władzy w
państwie o takim ustroju; także szerzej: bogacze lub osoby inaczej uprzywilejowane, mające decydujący wpływ na
rządy w kraju': Oligarchia finansowa. Oligarchia partyjna.

OLIGARCHA 'osoba należąca do oligarchii': Narada oligarchów finansowych. Decyzje partyjnych oligarchów.

OLIGARCHICZNY 'związany z oligarchią': Oligarchiczna forma rządów. Oligarchiczna rada stanu.

OLIGARCHIZACJA 'opanowywanie gospodarki państwowej i władzy politycznej przez oligarchię': Oligar-chizacja życia
gospodarczego.

gr. oligarchia 'władza niewielu'

OLIGOCEN w geologu 'epoka w dziejach Ziemi, część trzeciorzędu, między eocenem a miocenem, od ok. 35 do

23 min lat temu': W powstałej w oligocenie warstwie ziemi geologowie odkryli różnorodne bogactwa naturalne, np.
złoża ropy.

OLIGOCEŃSKI 'taki, który pochodzi z oligocenu': Woda oligoceńska 'woda wydobywana z warstw ziemi sięgających
pokładów, które powstały w okresie oligocenu;

woda czysta, zdatna do picia'

ang. oligocene od: gr. oligos 'mały', kainós 'nowy'

OLIGOPOL w ekonomii 'forma monopolizacji produkcji, polegająca na tym, że kilka dużych, niezależnych od siebie
przedsiębiorstw opanowuje jakąś gałąź produkcji i wspólnie stara się nie dopuścić do owej gałęzi nowych
konkurentów': Oligopoijest strukturą pośrednią między monopolem a konkurencją doskonałą.

OLIGOPOLISTA w ekonomii 'jednostka fizyczna lub prawna będąca członkiem oligopolu'

ang. oligopoły odgr. oligos 'mały, mała liczba' na wzór: monopoły 'monopol'

OLIMP l. 'masyw górski w Grecji, będący w mitologii greckiej siedzibą bogów': Pięknie urządził się Zeus na Olimpie.
Dzikie zwierzęta nie miały tam przystępu i nigdy wiatr zimny nie niósł zadymki śnieżnej. Czystego powietrza nie ćmiła
żadna chmura. Panowała tam wieczna wiosna. (Parandowski) 2. przen. książk. 'grupa wybitnych artystów, pisarzy,
uczonych': Ówczesny olimp to przede wszystkim trójka wielkich fizyków: Albert Einstein, Niels Bohr i Wemer
Heisenberg.

gr. Ółympos

OLIMPIADA l. 'starożytne igrzyska sportowe ku czci Zeusa odbywające się co cztery lata w Olimpii, mieście na
Peloponezie; także: czteroletni okres między nimi': W czasie starożytnych olimpiad ogłaszano w całej Grecji "pokój
boży", by nic nie mąciło odświętnego charakteru igrzysk. 2. 'międzynarodowe zawody sportowe, odbywające się co
cztery lata w różnych krajach świata, organizowane na wzór igrzysk starożytnych': Olimpiada zimowa i letnia.
Olimpiady zostały wznowione w 1896 r. z inicjatywy barona Pierre'a de Coubertin. 3. 'zawody sportowe lub konkursy z
różnych dziedzin wiedzy organizowane najczęściej dla uczniów': Olimpiada polonistyczna. Międzyszkolna olimpiada
wiedzy o Polsce.

OLIMPIJCZYK l. 'zawodnik biorący udział w igrzyskach olimpijskich; także: zwycięzca tych zawodów':

Jednym ze znakomitych polskich olimpijczyków jest Jerzy Kulej. 2. 'uczeń biorący udział w olimpiadzie, zwykle -
zwycięzca olimpiady': Olimpijczycy nie muszą zdawać egzaminów wstępnych na wyższe uczelnie, wygranie olimpiady
zapewnia wstęp bez egzaminu na określony kierunek studiów. 3. w mitologii greckiej 'jeden z dwunastu
najważniejszych bogów zamieszkujących Olimp'
OLIMPIJSKI l. 'związany z olimpiadą': Laur olimpijski. Kadra olimpijska. Medale olimpijskie. 2. 'związany z Olimpem':
Bogowie olimpijscy. 3. książk. 'boski, wspaniały, wyniosły': Opowiadał o swoim trudnym ży-

542

OM

ONKOLOGIA

ciu z olimpijskim spokojem, z uśmiechem człowieka pogodzonego z losem.

gr. Ołympias, Ołympiados

OM w fizyce 'jednostka opom elektrycznego w układzie SI, symbol Q'; Jeden om to opór między dwoma punktami
przewodu jednorodnego prostoliniowego, gdy występujące między tymi punktami niezmienne napięcie elektryczne l
wolta wywołuje w tym przewodzie prąd o natężeniu l ampera.

OMOMIERZ 'przyrząd stosowany w fizyce do mierzenia oporu elektrycznego w omach'

od nazwiska Georga Simona Ohma (1787-1854), fizyka i matematyka niemieckiego

OMBUDSMAN (czytaj: ombudzmen) 'urzędnik powołany przez rząd do badania, rozpatrywania skarg ludności przeciw
rządowi, administracji lub organizacjom społecznym;

rzecznik ludności, rzecznik praw obywatelskich': Instytucja ombudsmana powstała w Szwecji. Ombudsman jest
mandatariuszem i pełnomocnikiem ludności jakiegoś terenu w jej sporach z administracją państwową.

ang. i szw. ombudsman

OMEGA l. 'ostatnia litera alfabetu greckiego - duża: O, mała: o' (} Alfa i omega 'osoba mająca ogromną wiedzę w
jakiejś dziedzinie, ktoś uważany za autorytet': Był alfą i omegą w historii Polski. 2. 'popularny jacht szkoleniowy,
jednomasztowy, przeznaczony dla 2-6 osób'

gr. 6 mega 'duże (długie) o'

OMEN 'coś, co uchodzi za dobrą lub złą przepowiednię, zwykle jakieś zdarzenie lub zjawisko': Wchodząc do domu
narzeczonej po raz pierwszy potknął się w progu i uznał, że to bardzo zły omen. Gromady kolorowych ptaków, które
ze śpiewem otaczały jej postać, były dobrym omenem.

lać. omen

OMNIA MEA MECUM PORTO (czytaj: omnia mea mekum porto) 'wszystko, co mam, noszę ze sobą - dewiza tych,
którzy uważają, że prawdziwą wartość ma dusza, serce i rozum człowieka, a nie dobra materialne'

lać. omnia mea mecum porto - zasada przypisywana starogreckie-mu filozofowi - Biasowi z Prieny

OMNIA VINCIT AMOR ET NOS CEDAMUS AMO-

RI (czytaj: omnia winc-it amor et nos cedamus amori) 'miłość wszystko zwycięża - i my ulegnijmy miłości -stwierdzenie
używane obecnie np. wówczas, gdy chce się coś uzasadnić lub wytłumaczyć siłą miłości, często w skrócie: amor omnia
vincit': Nie mogę uwierzyć - powiedział - że on za nią pojechał aż do Australii, no, ale cóż, amor omnia vincit.

lać. omnia vincit Amor et nos cedamus Amori, z Wergiliusza

OMNIBUS l. 'w XVIII i XIX w.: duży, ciągnięty przez konie pojazd z wieloma miejscami dla pasażerów, służący

jako środek komunikacji publicznej': Omnibusy, "pojazdy dla wszystkich", były poprzednikami współczesnych
tramwajów i autobusów, l.przen. żart. 'człowiek mający wiedzę i umiejętności z bardzo różnych dziedzin': On jest
naprawdę dobry i z matematyki, i z polskiego, i w ogóle ze wszystkiego, to prawdziwy omnibus.

fr. omnibus (pojazd) od łac. omnibus 'dla wszystkich'

OMNIPOTENCJA 'wszechmoc, wszechwładność': Wszelako demokracji zagraża także omnipotencja parlamentu.

Omnipotencja władzy. Omnipotencja partii komunistycznej.

OMNIPOTENCYJNY rząd. 'odznaczający się omnipotencja, wszechwładny': Omnipotencyjna impotencja parlamentu

paraliżuje państwo.

lać. omnipotentia 'wszechmoc'

ONANIZM 'jedna z form zachowań seksualnych polegająca na pobudzaniu własnych narządów płciowych, aby
osiągnąć podniecenie seksualne i orgazm': Ponad 80% ankietowanych mężczyzn przyznało się do uprawiania
onanizmu w młodości. Czy w związku z tym tych, którzy go nie uprawiali, należy uznać za nienormalnych?

ONANISTA 'osoba uprawiająca onanizm, słowo używane zwykle z lekkim zabarwieniem negatywnym': W
dziewiętnastym wieku onaniści byli traktowani niemal jako zboczeńcy.

ONANISTYCZNY 'związany z onanizmem, słowo używane zwykle z lekkim zabarwieniem negatywnym': Praktyki
onanistyczne.

fr. onanisme, od imienia biblijnego Onana, który - by nie mieć dzieci - "wypuszczał nasienie na ziemię", czym
rozgniewał Boga;

współcześnie w wielu językach tego rodzaju działania seksualne na sobie samym nazywa się raczej masturbacją, co
jest o tyle trafniejsze, że Onanowi chodziło najwyraźniej nie o przyjemność, lecz o antykoncepcję (tłumaczy to fakt, że
w angielskim drugie znaczenie rzeczownika onanism to 'stosunek przerywany')

ON CALL (czytaj: on ko:l) w finansach 'na żądanie, na wezwanie': Pożyczka on cali. Kredytu bankowego on cali udziela
się zwykle pod zastaw papierów wartościowych. Jeżeli osoba lub firma, która wzięła taki kredyt, nie zwróci bankowi na
pierwsze wezwanie pieniędzy, ten sprzedaje zastawione papiery.

ang. 'na wezwanie'

ONKOLOGIA 'dział medycyny, zajmujący się nowotworami i metodami ich leczenia': Współczesna onkologia zna wiele
metod walki z rakiem, np. chemoterapię, radioterapię, chirurgiczne usuwanie guzów. Warunkiem ich skuteczności jest
rozpoznanie choroby we wczesnym stadium.

ONKOLOG 'lekarz, specjalista w zakresie onkologii'

ONKOLOGICZNY 'związany z onkologią': Do najważniejszych placówek onkologicznych w Polsce należy Centrum

Onkologii w Warszawie i jego oddziały terenowe.

niem. Onkologie z gr. ónkos 'bryła, guz', logos 'nauka, słowo'

543

ONDULACJA
OP. CIT.

ONDULACJA l. przestarz. 'zabieg fryzjerski polegający na trwałym skręceniu, pofalowaniu włosów': Zrobić sobie
ondulację. Zniszczyła włosy ondulacjami. 2. przestarz. 'fryzura po tym zabiegu': Nieznajoma miała wydatne,
pomalowane na czerwono usta i ondulację na głowie.

ONDULOWAĆ przestarz. 'układać włosy w loki, fale, robić ondulację': Zawsze przed świętami fryzjerka ondu-Iowałajej
włosy.

ONDULATOR 'aparat stosowany dawniej w telegrafii, odbierający znaki i zapisujący je w postaci łamanej lub falistej
linii kreślonej na przesuwającej się taśmie'

fr. ondulation, od onduler

ONIRYZM 'w literaturze, sztuce, filmie: kreowanie rzeczywistości na wzór marzeń sennych': Oniryzm w wierszach
Leśmiana. Oniryzm w sztuce XX w. jest związany m.in. z psychologią Freuda, w której silnie podkreślana jest rola
podświadomości, ujawniającej się w marzeniach sennych.

ONIRYCZNY książk. 'dotyczący snów, mający charakter marzeń sennych': Oniryczne pejzaże surrealistów.

odgr. óneiros 'sen, marzenie senne'

ONOMATOPEJA l. w nauce o literaturze i w językoznawstwie 'wyraz lub wyrazy naśladujące swym brzmieniem
naturalne dźwięki': Onomatopeje nadają wielu wierszom Broniewskiego bardzo ekspresyjny charakter. 2. w nauce o
literaturze i w językoznawstwie 'odtwarzanie środkami językowymi dźwięków naturalnych': Onoma-topeja odgrywa
dużą rolę w języku dziecka.

ONOMATOPEICZNY w nauce o literaturze i w językoznawstwie 'naśladujący dźwięk, polegający na stosowaniu

onomatopei': Czasem wydaję się, że dziecko mówi do nas jakimś przedziwnym, onomatopeicznym językiem. Zabawne
jest, że onomatopeiczne wyrażenia, oznaczające głosy zwierząt - owe gę, gę, kwa, kwa - w różnych językach mają
nieco różną postać: czyżby polskie, niemieckie i angielskie gęsi naprawdę "mówiły" inaczej?

gr. onomatopoiia 'tworzenie nazw'

ONTOLOGIA 'dział filozofii, to samo, co metafizyka'

ONTOLOGICZNY rzadziej: ONTYCZNY 'związany z ontologią, odnoszący się do istnienia, to samo, co metafizyczny'

odgr. on, dopełniacz: óntos 'byt', logos 'nauka, słowo'

00- cząstka wyrazów złożonych, wskazująca na ich związek z jajem, np. oogamia, oogeneza

od gr. óón 'jajo'

OOGAMIA w biologii 'rozmnażanie się organizmów, polegające na zapłodnieniu nieruchomej komórki jajowej przez
ruchomy plemnik': Oogamia to najpowszechniejszy w przyrodzie sposób rozmnażania się organizmów.

OOGAMICZNY 'związany z oogamia, dotyczący oogamii': Oprócz rozmnażania oogamicznego w przyrodzie występują
też inne formy rozmnażania, np. rozmnażanie grzybów za pomocą gamet różnych fizjologicznie, ale jednakowych pod
względem kształtu.

złożenie cząstek: oo-, -gamia od gr. gamos 'małżeństwo, ślub'

OOGENEZA w biologii 'tworzenie się i dojrzewanie żeńskich komórek rozrodczych u zwierząt i u człowieka':
W oogenezie wyróżnia się stadium mnożenia się komórek, stadium wzrostu komórki płciowej oraz stadium jej
dojrzewania.

OOGENETYCZNY w biologii 'związany z oogeneza':

Procesy oogenetyczne.

złożenie cząstki: oo- i słowa: geneza

OPACTWO 'klasztor katolicki razem z dobrami klasztornymi, zarządzany przez opata': Opactwo benedyktynów.

OPAT 'przełożony klasztoru męskiego w niektórych zakonach': Opat klasztoru cystersów.

z dawnego czeskiego od p.-tac. abbas, dopełniacz: abbatis

OPAL l. 'przezroczysty lub zabarwiony domieszkami minerał, będący uwodnioną krzemionką, którego szlachetne
odmiany, odznaczające się piękną grą barw, są cenionymi kamieniami ozdobnymi': Białe opale, oprawione w srebro,
wyglądają pięknie. Błyszczące, mieniące się opale. 2. 'cienka tkanina bawełniana, lekko przezroczysta, podobna do
batystu': Sukienka z opalu.

OPAŁOWY l. 'zrobiony z opalu - kamienia ozdobnego, taki, w którym jest opal lub opale': Opałowe oczko pierścionka.
Opałowa bransoletka. 2. 'taki jak opal - kamień ozdobny': Po lśniących, opałowych powierzchniach wykładanych ścian
błądziły świetlne refleksy. 3. 'zrobiony z opalu - tkaniny': Opałowa bielizna.

OPALIZACJA 'mienienie się barwami tęczy powierzchni niektórych przedmiotów, ciał, drogich kamieni na skutek
rozszczepiania przechodzącego przez nie światła'

OPALIZOWAĆ 'mienić się jak opal barwami tęczy':

Tafla jeziora opalizowała w słońcu.

fr. ople z łac. opalus

OP-ART l. 'powstały w latach 60. w Stanach Zjednoczonych kierunek w sztuce abstrakcyjnej, polegający na wywołaniu
efektów ruchu i przestrzenności przez tworzenie kompozycji o powtarzających się rytmicznie wzorach
geometrycznych': Op-art wykorzystywał znane z neurologii prawa widzenia, wprowadzając efekt migotania obrazu,
jego fikcyjnego ruchu. 2. 'styl w modzie wykorzystujący pewne elementy tego kierunku': Ubiory w stylu op-art są
często czamo-białe i mają stosunkowo duże geometryczne wzory.

OPARTOWSKJ 'dotyczący op-artu, właściwy op-artowi':

Moda opartowska.

ang. skrót od: O(ptical) art 'sztuka optyczna'

OP. CIT. skrót wyrażenia: operę citato 'w cytowanym (powyżej) dziele': Skrót op. cit. jest stosowany najczęściej

544

OPCJA

OPERACJA

w przypisach do prac naukowych po to, by nie powtarzać tytułu wielokrotnie przywoływanego dzieła.
lać.

OPCJA l. 'ta z możliwości danych do wyboru, którą się przedkłada nad inne; to, co się wybiera; to, za czym się
opowiada': Ostrzegaliśmy przed złudnymi założeniami opcji europejskiej. A jakie są pańskie opcje polityczne? Opcja
proreformatorska ciągle się jeszcze utrzymuje. Gdyby wybrał opcję prezydencką, zostałby zapewne ministrem.

UWAGA: w tym znaczeniu wyraz modny i nadużywany, używany zamiast stów preferencja, wybór, opowiedzenie się
za czymś.

2. 'oficjalne pozwolenie na jakąś działalność, zwykle na działalność gospodarczą': Otrzymali opcję na budowę sieci
sklepów spożywczych. 3. w handlu 'prawo statku do wyboru portu załadunku, wyładunku, rodzaju przewożonego
towaru itp., które jest zastrzeżone w umowie przewozowej' 4. w prawie 'prawo swobodnego wyboru obywatelstwa'
5. w prawie 'zastrzeżone prawo wydawnictwa do wydania jakiejś książki'

OPTOWAĆ 'wybierać coś spośród przedstawionych możliwości, opowiadać się za czymś, preferować coś, głosować na
coś': A za jakim rozwiązaniem pan optuje? W styczniu optował za liberałami.

UWAGA: wyraz modny, używany zamiast słów: wybierać, preferować, opowiadać się za czymś, głosować na kogoś itp.,
np. "Helmut Koni optował za zgodą na choćby ograniczone dostawy uzbrojenia" (lepiej: Helmut Kohl opowiadał się za
zgodą...).

zlać. optio'wolny wybór'od; optare'wybierać', w znaczeniu l. zapożyczenie z ang. option

OPEN l. w sporcie 'o zawodach (rzadziej także: o ligach i klubach zrzeszających zawodników): otwarte, takie, w których
mogą występować sportowcy niezależnie od różnorodnych kategorii, np. i amatorzy, i profesjonaliści; i seniorzy, i
juniorzy; nawet: i mężczyźni, i kobiety; o kategorii w dyscyplinach wagowych: taka, w której mogą walczyć zawodnicy
z różnych wag, np. średniej i ciężkiej': Liga open w kręglarstwie. Pierwotnie w dżudo walki rozgrywano w czterech
kategoriach: lekkiej, średniej, ciężkiej i - najbardziej prestiżowej - kategorii open (wszechwag). 2. 'o bilecie: taki, na
który można jechać w dowolnym terminie (zwykle jednak w wyznaczonym okresie ważności) pod warunkiem, że są
wolne miejsca': Wykupiła też bilet powrotny open, ważny przez 3 miesiące.

UWAGA: po angielsku słowo open znaczy 'otwarty' i ma równie szeroki jak polski przymiotnik zakres stosowania. W
jednym ze swych użyć stało się ono intemacjonalizmem:

za granicą, a często też w miejscach odwiedzanych przez turystów w Polsce, można je spotkać na sklepach,
instytucjach i innych miejscach - tam, gdzie znajduje się informacja, od której do której działają, są otwarte.

ang. open

OPERA (czytaj: opera) l. 'muzyczny utwór dramatyczny, przeznaczony do wystawiania na scenie, składający się z partii
wokalnych, instrumentalnych, czasem też baletowych': Opera Verdiego. Skomponować operę. Libretto do opery. O
Opera buffa zob. pod hasłem BUFFA O Opera mydlana 'bardzo długi serial telewizyjny przedstawiający jakąś
melodramatyczną lub sentymentalną historię': 2. 'przedstawienie takiego dramatu na scenie': Poszli na operę
Moniuszki "Halka". 3. 'budynek, w którym odbywają się takie przedstawienia': Wszedł do opery. 4. 'instytucja
zajmująca się wystawianiem takich przedstawień; także: artyści występujący w takim przedstawieniu': Solistka opery.
Budynek opery. 5. (czytaj: opera) pot. 'śmieszne, komiczne wydarzenie, zabawna sytuacja': To ci dopiero opera z tą
małą!

OPEROWY 'związany z operą': Repertuar operowy. Śpiewak operowy.

wl. z łac. opera 'praca, utwór'

OPERACJA l. 'zabieg chirurgiczny, wykonywany w celu usunięcia chorej tkanki lub narządu, dokonania transplantacji,
rekonstrukcji jakiegoś narządu, robiony zwykle z nacinaniem skóry i innych tkanek': Operacja kardiologiczna. Operacja
usunięcia woreczka żółciowego. Zrobić operację. 2. 'zorganizowane działania, zwykle o charakterze militarnym,
podejmowane na szeroką skalę, odbywające się w różnym miejscu, ale połączone wspólnym planem': Operacja
"Pustynna burza". Film "O jeden most za daleko" opowiada o nieudanej operacji powietrzno-desantowej, której celem
było m.in. zajęcie Zagłębia Ruhry i otworzenie drogi na Berlin. 3. 'zabiegi, działania zmierzające do wykonania
określonego, zamierzonego zadania': Operacje finansowe. 4. w matematyce 'wszystkie działania wykonane na danym
wyrażeniu' 5. w technice 'czynność wykonywana przez urządzenie': Komputer wykonuje gigantyczną liczbę operacji w
każdej sekundzie.

OPEROWAĆ l. 'wykonywać zabieg chirurgiczny': Przez kilka godzin lekarze operowali pacjenta. 2. oficj. 'oddziaływać,
działać, być obecnym': Słońce operuje od rana. 3. ksiązk. 'posługiwać się czymś, wykorzystywać coś': Myślę, że dużo
czytasz, bo operujesz słowami, których chyba nie używa się w szkole. 4. 'o finansach, pieniądzach itp.: mieć do
dyspozycji, obracać': Operować dużymi sumami.

| UWAGA: Słowo operować bywa błędnie używane w znali czeniu 'prowadzić jakąś działalność'

OPERACYJNY l. 'związany z operacją chirurgiczną':

Sala operacyjna. Blok operacyjny. 2. 'związany z operacją militarną, policyjną itp.': Działania operacyjne podjęte przez
policję. Plan operacyjny. 3. 'związany z operacją - działaniami zmierzającymi do wykonania określonego zadania':
Rachunek operacyjny w banku.

OPERATOR l. 'członek ekipy filmowej obsługujący kamerę, twórca zdjęć do filmu': Operator filmowy dobiera
poszczególne rodzaje ujęć we współpracy z reżyserem i scenarzystą. 2. 'osoba obsługująca jakąś maszynę, urządzenie':
Operator dźwigu. 3. śród. 'chirurg przepro-

545

OPERETKA

OPTIMUM

wadzający operację' 4. w logice 'wyrażenie zawierające zmienne, którego dołączenie do funkcji zdaniowej powoduje
utworzenie nowego wyrażenia, np. zdania, nazwy lub nmktora' 5. w matematyce 'funkcja przyporządkowująca
elementom jednego zbioru elementy drugiego zbioru'

OPERATYWNY 'działający skutecznie, zaradny, pełny inicjatywny': Nowy szef był bardzo operatywny, umiał załatwiać
korzystne kredyty i intratne kontrakty.

fr. operation, operer, operateur

OPERETKA l. 'utwór muzyczny o charakterze rozrywkowym, z partiami wokalnymi, instrumentalnymi, mówionymi i

tanecznymi, przeznaczony do wystawiania na scenie': Skomponować operetkę. 2. 'przedstawinie takiego utworu na
scenie': Wieczorem wybieramy się na operetkę "Baron cygański". 3. 'budynek, w którym wystawia się takie
przedstawienia': Rozpoczęto remont operetki. 4. 'instytucja zajmująca się wystawianiem takich przedstawień; także:
artyści występujący w takim przedstawieniu': Cały zespół operetki wyjechał na gościnne występy do Austrii.

OPERETKOWY l. 'związany z operetką': Śpiewaczka operetkowa, l. pot., iron. 'śmieszny, komiczny': Byliśmy
przypadkowymi świadkami zupełnie operetkowej kłótni między sąsiadami.

wt. operetta

OPINIA l. 'zdanie, sąd na jakiś temat, w jakiejś sprawie':

Opinie rozmówców były podzielone. Wyrazić swoją opinię. Opinia publiczna 'pogląd, opinia społeczeństwa jako całości
na jakąś sprawę, często personifikowana':

W demokratycznych społeczeństwach istnieje wiele wyspecjalizowanych placówek, badających opinię społeczną.

Każdy rząd musi się liczyć z opinią społeczną. 2. 'sposób, w jaki ktoś jest postrzegany przez innych, reputacja': Wśród
znajomych miał opinię pijaka. Cieszyć się dobrą, złą opinią. 3. 'ocena kogoś lub czegoś, orzeczenie': Opinie biegłych na
temat poczytalności oskarżonego. Opinia z miejsca pracy.

OPINIOWAĆ 'wydawać, przedstawiać opinię o czymś':

Opiniować projekt ustawy. Opiniować kandydatów na stanowisko dyrektora przedsiębiorstwa.

fr. opinion, z łac. opinio

OPIUM 'sok z niedojrzałych makówek, zawierający różnorodne substancje o działaniu narkotycznym, przeciwbólowym
i rozkurczowym; także: narkotyk wytwarzany z tego soku': Opium wykorzystuje się w produkcji niektórych leków,
m.in. przeciw biegunce. Narkomani w krajach Dalekiego Wschodu palą opium w specjalnych fajkach.

OPIUMOWY 'zawierający opium, wytworzony z opium': Preparaty opiumowe.

lać. opium z gr. ópion OPONOWAĆ zob. pod hasłem: OPOZYCJA

OPORTUNIZM 'postawa życiowa, która charakteryzuje się rezygnacją z zasad moralnych lub przekonań ideowych dla
osiągnięcia doraźnych korzyści w życiu; wybieranie zawsze tego, co jest w danej sytuacji bezpieczne i korzystne;
wygodnictwo życiowe': Nie znosiła oportunizmu Jolanty zwłaszcza po roku 1976, kiedy to Jolanta razem z innymi
manifestowała przeciw "wichrzycielom". Oportunizm Witolda przejawiał się tym, że zawsze kupował "słuszne" gazety
prorządowe.

OPORTUNISTA 'człowiek, którego charakteryzuje oportunizm w postępowaniu; ktoś bez stałych zasad, kierujący się w
życiu doraźnymi korzyściami': Czy można go nazwać oportunistą dlatego, że nie wstąpił do KOR-u?

UWAGA: wyrazy oportunizm i oportunistą bywają rozumiane całkowicie błędnie i opacznie, jako 'stawianie oporu' i
'ten, kto stawia opór' (!).

OPORTUNISTYCZNY 'związany z oportunizmem':

Postawa oportunistyczna. Tendencje oportunistyczne.

z łac. opportunus 'przychylny, korzystny, wygodny'

OPOZYCJA l. 'przeciwstawianie się komuś albo czemuś, opór przeciwko komuś albo czemuś': Opozycja przeciwko
budowie elektrowni atomowej w Żarnowcu. 2. 'ludzie, którzy mają poglądy polityczne odmienne od poglądów grupy
aktualnie rządzącej; także: organizacje, partie, które skupiają takich ludzi':

Działaczka opozycji antykomunistycznej. Opozycja rządowa. Opozycja pozaparlamentarna. Być, działać w opozycji.

OPONOWAĆ 'przeciwstawiać się komuś albo czemuś, zwłaszcza: mieć odmienne zdanie w jakiejś sprawie albo w
dyskusji': Przeciwko takim rozwiązaniom oponowali jedynie nieliczni działacze.

OPONENT 'człowiek, który się komuś albo czemuś przeciwstawia, który ma inne zdanie, zwłaszcza w dyskusji': Ale sam
pan G. jest równie zdogmatyzowany jak j ego oponenci.

OPOZYCJONISTA 'działacz opozycji (w 2. znaczeniu)': Czołowi opozycjoniści jakoś ostatnio przycichli. Opozycjonistą był
niemal od zawsze.
OPOZYCYJNY 'związany z opozycją; także: nie zgadzający się na coś, przeciwstawiający się czemuś': Pismo opozycyjne.
Działacze opozycyjni. Jego wystąpienie miało charakter opozycyjny.

lać. oppositio 'opór' od: opponere 'przeciwstawiać się'

OPTIMUM (czytaj: optimum) l. 'najlepsze warunki do realizacji lub rozwoju czegoś; zespół warunków najbardziej
czemuś sprzyjający': Optimum ekologiczne. 2. 'najkorzystniejsze w określonych warunkach stadium czegoś, szczyt
możliwości': Optimum możliwości intelektualnych osiągnął w wieku trzydziestu pięciu lat. Optimum rozwoju.

OPTYMALNY 'najlepszy, najkorzystniejszy': Optymalna organizacja usług w mieście. Optymalny wybór.

546

OPTOWAĆ

ORATIO OBLIOUA

UWAGA: wyrazu tego ze względu na jego znaczenie nie powinno się stopniować; formy "bardziej optymalny" i
"najbardziej optymalny" są niepoprawne, np. "Trzeba wybrać rozwiązanie najbardziej optymalne" (poprawnie:
rozwiązanie najbardziej korzystne albo rozwiązanie najlepsze, albo rozwiązanie optymalne).

OPTYMALIZACJA 'poszukiwanie najlepszych sposobów rozwiązania jakiegoś problemu, osiągnięcia najlepszych

wyników; także: rezultat takich poszukiwań - uzyskanie najlepszych wyników, najlepszych rozwiązań':

Optymalizacja zatrudnienia. Optymalizacja treningu.

OPTYMALIZOWAĆ 'dążyć, doprowadzać do znalezienia najlepszych sposobów rozwiązania jakiegoś problemu, do

osiągnięcia najlepszych wyników przy określonych nakładach itp.': Optymalizować organizację badań naukowych.
Optymalizować system zarządzania wielkim przedsiębiorstwem.

OPTYMALIZM 'dążenie do rozwiązań optymalnych, najlepszych': Widać tu optymalizm twórców projektu, którzy nie
bardzo liczą się ze stanem istniejącym.

OPTYMALISTA 'człowiek, który jest zwolennikiem rozwiązań optymalnych, zwolennik optymalizmu w działaniu': Był
optymalistą, więc projekty przygotowywał długo, czasem zbyt długo.

z łac. optimus 'najlepszy'

OPTOWAĆ zob. pod hasłem: OPCJA

OPTYKA l. 'sposób widzenia jakiejś sprawy, sposób patrzenia na jakąś kwestię': Optyka się zmieniła, kiedy partia ta
uzyskała większość w parlamencie. To wystąpienie należy niewątpliwie rozpatrywać w optyce zbliżających się
wyborów.

UWAGA: w tym znaczeniu jest to wyraz modny, używany zamiast określeń: punkt widzenia, sposób patrzenia na cos.
2. 'dział fizyki, którego przedmiotem badań są zjawiska świetlne'

OPTYK l. 'specjalista w zakresie optyki - działu fizyki' 2. 'osoba zajmująca się zawodowo wytwarzaniem okularów' : Po
badaniu okulistycznym zamówił u optyka nowe okulary.

OPTYCZNY l. 'związany z optyką-działem fizycznym lub z praktycznym wykorzystaniem właściwości światła': Badania
optyczne. Przyrządy optyczne. Dysk optyczny. 2. 'związany ze wzrokiem i patrzeniem; także:
wzrokowy': Czarna sukienka wyszczupla sylwetkę pod względem optycznym. Złudzenia optyczne.

w znaczeniu l. fr. optique 'perspektywa', w znaczeniu 2. gr. (techne) optike 'nauka o zjawiskach wzrokowych'

OPTYMIZM 'postawa wyrażająca się wiarą w pomyślny rozwój zdarzeń i dostrzeganiem pozytywnych stron życia': Ojca
cechował niewzruszony optymizm, był zawsze przekonany, że musi się udać - i rzeczywiście, z nim wszystko udawało
się najlepiej.

OPTYMISTA 'osoba odznaczająca się optymizmem':

Byłeś niepoprawnym optymistą, wierząc, że z taką kobietą ułożysz sobie życie.

OPTYMISTYCZNY 'odznaczający się optymizmem':

W najbardziej optymistycznych planach produkcja powinna wzrosnąć nawet o 25%. Pesymistyczna wersja to jej
spadek o połowę.

fr. optimisme od łac. optimus 'najlepszy'

OPUS w muzyce 'utwór albo zbiór utworów jednego kompozytora numerowany według kolejności pierwszych wydań;
skrót: op.': Mazurek h-moll, opus trzydzieste, numer drugi Fryderyka Chopina.

lać. dosłownie 'dzieło'

ORAĆ JA l. 'barwna, kwiecista i uroczysta przemowa':

Oracja pogrzebowa. 2. iron. 'długie, napuszone i często nudne przemówienie': Przy lada okazji wygłaszał niekończące
się oracje. 3. w liturgii rzymskokatolickiej 'uroczysta modlitwa'

ORATOR 'osoba wygłaszająca oracje - uroczystą przemowę; także: osoba mająca dar przemawiania': Orator zaczerpnął
tchu i zaczął znowu: - Szanowni zebrani... Pan Zagłoba był nie lada oratorem.

ORATORSKI 'właściwy oratorowi': Styl oratorski. łac. oratio, orator

ORALNY l. książk. 'przekazywany ustnie, a nie pisemnie':

Kultura oralna. 2. 'związany z ustami; polegający na pieszczeniu narządów płciowych partnera ustami lub językiem':
Oralna faza rozwoju w psychologii Freuda. Seks oralny.

p.-lac. oralis

ORANŻ 'kolor pomarańczowy': Pokój sprawiał dziwne wrażenie, a to za sprawą zestawienia zimnego błękitu ścian z
gryzącym oranżem mebli.

ORANŻOWY 'pomarańczowy': Uważał, że tylko osoba zupełnie pozbawiona smaku może założyć oranżową bluzkę do
zielonej spódnicy.

fr. orange 'pomarańcza'

ORANŻERIA 'parterowy budynek ogrodowy, przeszklony, w którym hoduje się rośliny egzotyczne i ciepłolubne': W
pałacowej oranżerii hodowano wiele odmian różnokolorowych storczyków.

ORANŻERYJNY 'związany z oranżerią, hodowany w oranżerii': Oranżeryjne ozdoby. Oranżeryjne rośliny.

fr. orangerie
ORATIO OBLIOUA (czytaj: oracjo oblikfa) 'przytoczenie czyjejś wypowiedzi przez zreferowanie jej w zdaniu
podrzędnym; mowa zależna'

ORATIO RECTA (czytaj: oracjo rekta) 'przytoczenie czyjejś wypowiedzi dosłownie, w cudzysłowie; mowa niezależna':
Oratio recta to np.: "Powiedział: - Jestem zmęczony", zaś oratio obliqua: "Powiedział, że jest zmęczony".

lać. oratio obliqua, oratio recta

547

ORATORIUM

ORFIZM

ORATORIUM l. w muzyce 'utwór wokalno-instrumental-ny, zwykle o tematyce religijnej, złożony z partii solowych,
chóru, recytatywów, zbliżony do opery, lecz pozbawiony akcji scenicznej i wykonywany bez dekoracji i
charakteryzacji': Oratorium Haendla. 2. w architekturze 'kaplica, pomieszczenie przeznaczone dla ściśle określonej
grupy wiernych': Papieskie oratorium.

ORATORYJNY 'mający charakter oratorium, odnoszący się do oratorium - utworu muzycznego': Koncert oratoryjny.

p.-lać. 'miejsce modlitwy'

ORBITA l. 'droga, po której jedno ciało porusza się wokół drugiego': Orbita Ziemi. Po miesiącach lotu satelita wszedł na
orbitę marsjańską. Orbita elektronu, krążącego wokół jądra atomu. 2. przen. 'zasięg oddziaływania czegoś': Wraz z
przyjęciem chrześcijaństwa Polska znalazła się w orbicie oddziaływania kulturalnego i politycznego Zachodu. 3.
przestarz. 'oczodół': Na wieść o wielkości wygranej oczy wyszły mu z orbit.

ORBITER 'sztuczny satelita, poruszający się po orbicie dookoła jakiejś planety'

ORBITOWAĆ l. 'poruszać się po orbicie': Statek kosmiczny orbitował wokół Księżyca. 2. 'poruszać się bezwładnie w
przestrzeni kosmicznej, zwykle krążąc wokół jakiegoś ciała': Kosmonauta orbitował przymocowany do swego statku
długą liną.

ORBITALNY 'znajdujący się na orbicie, poruszający się po orbicie': Stacja orbitalna "Mir". Orbitalny ruch Księżyca.

lać. orbita 'droga, koleina'

ORDA l. w historii 'kwatera władcy mongolskiego lub tureckiego; także: feudalne państwo mongolskie lub tureckie':
Złota Orda. 2. w historii 'obóz wojsk tatarskich; także: całe wojsko tatarskie': W nocy orda zbliżyła się do obozu wojsk
polskich.

ORDYNIEC w historii 'Tatar należący do ordy': Ordyń-cy prowadzili jeńców przy koniach.

tur. ordu 'obóz, wojsko', od tego samego słowa pochodzi też rzeczownik: horda, obecnie używany najczęściej w
znaczeniu 'zgraja, tłuszcza, banda', dawniej zaś odnoszący się do grup Tatarów

ORDER 'odznaczenie w postaci krzyża, gwiazdy lub medalu nadawane za wybitne zasługi i osiągnięcia': Za zasługi dla
Polski został odznaczony Orderem Orła Białego. () Kawaler jakiegoś orderu 'osoba odznaczona tym orderem': Kawaler
Orderu Uśmiechu przyznawanego przez dzieci.

ang. order, fr. ordre

ORDOWIK w geologii 'drugi okres ery paleozoicznej, trwający od około 500 do około 435 milionów lat temu':

W ordowiku istniała bogata fauna morska, pojawiły się też pierwsze kręgowce.

ang. ordovician od łac. Ordovicies - nazwa plemienia żyjącego w starożytności w północnej Walii (na obszarach, na
których odkryto osady z tego okresu geologicznego)

ORDYNACJA l. 'zbiór przepisów prawnych ustalających sposób postępowania w jakiejś sprawie lub regulujących pewną
dziedzinę działalności': Ordynacja wyborcza nakazuje zakończenie kampanii wyborczej na 48 godzin przed
rozpoczęciem wyborów. 2. 'dawniej w Polsce: wielka posiadłość rodowa, dziedziczona przez jednego spadkobiercę,
niepodzielna i niezbywalna': Ordynacja Zamoyskich. Zasady dotyczące ordynacji ustanowiono po to, by nie dopuścić
do rozdrobnienia majątków. 3. 'w Kościele: udzielenie święceń, na mocy których dana osoba otrzymuje stopień w
hierarchii i może wykonywać czynności liturgiczne'

ORDYNOWAĆ l. książk. 'aplikować komuś lekarstwo, leki, jakąś kurację': Lekarz zaordynował j ej kąpiele błotne. 2.
przestarz. 'zarządzać coś': Ordynował podwładnym surowe kary.

ORDYNATOR 'lekarz, kierownik oddziału w szpitalu':

Dyrektor szpitala zaprosił ordynatorów poszczególnych oddziałów na zebranie.

ORDYNARIUSZ 'najwyższy biskup danej diecezji':

Ordynariusz zarządza diecezją przy udziale biskupów pomocniczych - sufraganów.

ORDYNAT 'dawniej w Polsce: właściciel ordynacji rodowej': Bohaterem "Trędowatej" Heleny Mniszków-ny jest
Waldemar Michorodzki, bajecznie bogaty ordynat, który zakochał się w ubogiej nauczycielce.

ODYNANS 'dawniej w wojsku; żołnierz przydzielony oficerowi do posług osobistych': Ordynans czyścił jego mundur i
broń.

ORDYNEK przestarz. 'szyk, zwłaszcza szyk wojska':

Oddziały stanęły w ordynku.

od łac. ordinatio 'uporządkowanie'

ORDYNIEC zob. pod hasłem ORDA

OREGANO l. inaczej: LEBIODKA 'roślina zielna o drobnych liściach i różowawych kwiatach, rosnąca w Europie i Azji,
pospolita w Polsce' 2. 'ziele lecznicze lub przyprawa z wysuszonych liści tej rośliny': Na wierzch pizzy kładziemy starty
żółty ser i całość posypujemy oregano.

hiszp. oregano

ORFIZM l. doktryna filozoficzno-religijna powstała w Grecji w VIII w. p.n.e., głosząca tezę o dwoistości natury ludzkiej,
wprowadzająca koncepcję świata pozagrobowego i reinkarnacji': Orfizm głosił walkę dobra ze złem i nieśmiertelność
duszy, dążącej do wyzwolenia się z więzów ciała 2. w sztuce 'kierunek w malarstwie, powstały jako konsekwencja
kubizmu, przeciwstawiający mu malarstwo czyste, pełne bogactwa ekspresji, liryzmu, dążenia do syntezy'

ORFIK ' zwolennik - czy może lepiej: wyznawca - orfiz-mu w starożytnej Grecji': [Nowe poglądy] jeszcze wyraźniej [...]
urabiali orficy. Była to sekta religijna, która podawała za swego założyciela legendarnego wieszcza Orfeusza.
(Parandowski)

548
ORGAN

ORIENT

ORFICKI albo ORFICZNY 'dotyczący orfizmu lub orfików, także: związany z misteriami ku czci Orfeusza':

Szkoła (często też: sekta) orficka. Misteria orfickie.

ORFEUSZ 'w mitologii greckiej: syn Kaliope, śpiewak, muzyk i poeta, który dzięki swej muzyce zdołał dotrzeć do
Hadesu i wyprowadzić stamtąd swoją ukochaną żonę Eurydykę': Orfeusz był królem śpiewakiem Tracji, jak król
Wenedów u Słowackiego. Tylko że nie był stary. Był młody i piękny. (Parandowski)

fr. orphisme od gr. Orpheus 'Orfeusz'

ORGAN l. 'część organizmu żywego spełniająca określone funkcje': Badał jego organy wewnętrzne: serce, płuca i
wątrobę. Ręka ludzka jest niezwykłym organem. 2. 'jednostka organizacyjna, urząd, instytucja, mająca określone
przeznaczenie i funkcje': Organy administracji państwowej. 3. 'pismo wydawane przez jakąś partię polityczną,
organizację, instytucję itp., prezentujące jej poglądy, racje i bliskąjej tematykę': Organ prasowy partii lewicowej.

ORGANELLE w biologii 'elementy ciała pierwotniaków odpowiadające funkcjonalnie narządom zwierząt

wielokomórkowych': Wyróżniamy m.in. organelle ruchu - wici, rzęski, nibynóżki, organelle trawienia - wodniczkę
trawienną, i organelle wydalania - wodniczkę tętniącą.

fr. organe z p.-lać. organum odgr. órganon 'narzędzie'

ORGANIZER 'kalendarzyk z notatnikiem, zwykle elektroniczny': Otworzył organizer i wystukując literki na

mikroskopowej klawiaturze zanotował daty spotkań.

| UWAGA: wyraz snobistyczny, wystarczy używać słów:

|| kalendarzyk, notatnik (choćby był i elektroniczny).

ang. organiser, organizer

ORGANIZM l. 'żywa istota jako zespół tkanek, narządów itp., zdolna do rozmnażania, regenerowania, wydalania,
rozwoju itp.': Organizmy samożywne i cudzożywne. Organizmy roślinne i zwierzęce. Organizm ludzki. 2. 'ciało
człowieka, narządy wewnętrzne': Jego organizm był wycieńczony. 3. przen. 'pewna całość złożona ze
współpracujących ze sobą elementów': Organizm państwowy, samorządowy.

ORGANICYZM l. 'pogląd filozoficzny, głoszący, iż cała natura lub jej dziedziny tworzą struktury organiczne podlegające
podobnym prawom jak żywy organizm': W biologii [w latach 1918-1939] uformował się pogląd nie mechanistyczny,
ale niebędący także witalizmem, bo nie odwoływał się do siły życiowej, lecz zjawiska życiowe traktował jako struktury
tych samych składników, które i poza nimi znajdują się w przyrodzie. Pogląd ten nazywany bywa organicyzmem.
(Tatarkiewicz) 2. 'kierunek socjologiczny, zakładający, iż społeczeństwo wykazuje podobieństwa strukturalne i
funkcjonalne do organizmów biologicznych': Organicyzm był popularny zwłaszcza w XIX i na początku XX w.

ORGANICZNY l. 'dotyczący organizmu': Czynniki organiczne wpływające na rozwój choroby. 2. 'mający charakter
jakiejś struktury, nierozerwalny, niepodzielny': Organiczna całość. 3. 'odnoszący się do świata zwierzęcego lub
roślinnego, będący częścią przyrody ożywionej': () Chemia organiczna'chemia zajmująca się związkami, w których
skład wchodzi węgiel'

fr. organisme
ORGAZM 'moment najwyższego podniecenia seksualnego, połączony z odczuwaniem rozkoszy': Czuł zbliżający się
orgazm. Zapytał ją, czy miała orgazm.

fr. orgasme, z gr. orgasmós

ORGIA l. w starożytnej Grecji: 'obrzędy religijne ku czci Dionizosa, połączone ze śpiewami, tańcami i piciem wina,
wprowadzające uczestników w stan ekstazy i podniecenia' 2. 'hulaszcza, rozwiązła zabawa, zwłaszcza w dużym gronie,
np. podczas wielkiej uczty': Po nocach odbywały się wielkie orgie, wśród których dźwięki arf mieszały się z wrzaskami
biesiadników i spazmatycznym śmiechem kobiet. (Prus) 3. przen. 'mnogość, bogactwo, różnorodność czegoś,
przepych': Orgia świateł, kolorów.

ORGIETKA pot. 'wyuzdana zabawa w niewielkim gronie': W każdą sobotę urządzał orgietki w domku na Mazurach, na
które ściągał kumpli i kilka chętnych panienek.

ORGIASTYCZNY 'wyuzdany, hulaszczy': Orgiastycz-na uczta.

UWAGA: Słowa: orgia i orgietka - są bliskie znaczeniowo ze względu na wyuzdany, rozwiązły charakter zabawy, którą
nazywają, różnią się natomiast jej skalą oraz odniesieniem historycznym: orgia to wielka zabawa, zwykle łączona z
odległymi czasami cezarów czy faraonów, zaś orgietka to jak najbardziej współczesne spotkanie miłośników tego typu
uciech w wąskim gronie.

fr. orgie, od łac. orgia (liczba mnoga) - nazwa nocnych uroczystości ku czci Bachusa, z gr. orgia (liczba mnoga) 'obrzędy
religijne'

ORIENT 'kraje Wschodu, zwłaszcza kraje Azji i Afryki Północno-Wschodniej': Świat Orientu fascynował wielu
dziewiętnastowiecznych twórców, czego dowody znajdujemy m.in. w twórczości Byrona, Goethego i Mickiewicza.

ORIENTALNY 'związany z Orientem': W kulturze dawnej Polski bez trudu można wskazać wiele elementów
orientalnych, np. bardzo wykrzywione szable polskiej szlachty - karabele, dzwoneczki przy uprzęży końskiej - janczary,
zamiłowanie do wschodnich przysmaków - bakalii.

ORIENTALIZM l. 'wyraz lub konstrukcja językowa przejęte z języków wschodnich': Wielu krytyków oburzało się na
orientalizmy w poezji Mickiewicza, np. wyrazy: giaur i kurhan. 2. 'odznaczanie się cechami charakterystycznymi dla
Orientu': Orientalizm architektury. Orientalizm strojów.

ORIENTALISTYKA 'nauka o kulturach i językach Orientu; także: kierunek studiów poświęcony tym kulturom i językom
na uniwersytecie': W Polsce badania w

549

ORIGAMI

ORTOEPIA

zakresie orientalistyki prowadzi się m.in. na uniwersytetach w Warszawie, Krakowie, Poznaniu i Wrocławiu. Jej
znajomy jest na drugim roku orientalistyki, specjalizuje się w języku hebrajskim.

ORIENTALISTA 'badacz kultury i języków orientu':

Jednym z najwybitniejszych orientalistów francuskich był Jean Champollion, który w pierwszej połowie XIX w. jako
pierwszy odczytał hieroglify egipskie.

ORIENTALISTYCZNY 'związany z orientalistyką': Instytut orientalistyczny. Pisma orientalistyczne.

| UWAGA: można pisać Orient lub orient - wielką lub małą || literą.

lać. oriens 'wschód'

ORIGAMI 'japońska sztuka robienia z kartki papieru, przez jej zaginanie, wymyślnych figurek wyobrażających
zwierzęta, rośliny, przedmioty, itp.': Uczyć się trudnej sztuki origami. 2. 'papierowa figurka wykonana zgodnie z tą
sztuką': Na półce stała okazała kolekcja origami, wśród których najwięcej było różnej wielkości łabędzi.

jap. od: oru, ori 'zagięcie', karni 'papier'

ORKAN 'gwałtowny wiatr, zwykle połączony z burzą i dużymi opadami deszczu lub śniegu': W nocy szalał na wybrzeżu
orkan. W wielu miejscach pozrywane są przewody elektryczne, a na drogach leżą połamane drzewa.

niem. Orkan z holenderskiego orkaan

ORNAMENT 'element zdobniczy w architekturze, rzemiośle artystycznym lub innych dziedzinach sztuki':

Kolumna była zdobiona ornamentami roślinnymi. Przewodnik zwracał uwagę na bogactwo ornamentów w
architekturze barokowej.

ORNAMENTACJA albo ORNAMENTYKA l. 'wszystkie ornamenty w jakimś dziele sztuki lub stylu, sposób, w jaki coś jest
ozdobione': Surowa, oszczędna ornamentacja. Różnorodność, bogactwo ornamentyki. Barokowa ornamentacja
utworu literackiego. Interesująca ornamentyka dzieła muzycznego. 2. 'zdobnictwo': Sztuka ornamentacji. Kanony
ornamentyki.

ORNAMENTOWAĆ 'zdobić coś': Ornamentował szatę. Bogato ornamentowana rękojeść miecza.

ORNAMENTACYJNY albo ORNAMENTALNY 'związany z ornamentacją lub ornamentem, zdobniczy': Styl

omamentacyjny odrodzenia. Elementy ornamentalne.

lać. ornamentum 'ozdoba'

ORNAT 'wierzchnia szata księdza katolickiego, zwykle bogato zdobiona, używana podczas odprawiania mszy':

Na wystawie pokazano wysadzane drogimi kamieniami naczynia liturgiczne, relikwiarze i zabytkowe ornaty.

lać. omatus 'strój'

ORNITOLOGIA 'dział zoologii, nauka zajmująca się ptakami, ich budową, życiem, zwyczajami': Ornitologia

jest dziedziną mającą bardzo długie tradycje. Pierwsze usystematyzowane obserwacje zachowania ptaków w Polsce
związane były m.in. z polowaniami za pomocą rarogów i sokołów.

ORNITOLOG 'specjalista w zakresie ornitologii': Ornitolodzy obrączkowali ptaki.

ORNITOLOGICZNY 'związany z ornitologią lub ornitologami': Stacja ornitologiczna.

fr. ornitologie od gr. órnis 'ptak', logos 'nauka, słowo'

OROGEN w geologii 'obszar sfałdowany i wypiętrzony w wyniku ruchów górotwórczych'

OROGENEZA w geologii 'zachodzące na znacznych obszarach ruchy skorupy ziemskiej prowadzące do powstania gór':
Największe orogenezy w dziejach naszej planety to: alpejska, hercyńska, kaledońska i prekambryj-ska.

OROGENICZNY 'związany z orogenezą, z wypiętrzaniem się gór': Okres orogeniczny. Procesy orogeniczne.
niem. Orogenese odgr. oroś 'góra', genesis 'pochodzenie'

ORTO- cząstka wyrazów złożonych, mająca znaczenie 'prosty, prawidłowy, poprawny, dobry, słuszny', np. or-toepia,
ortodoncja

gr. orhós 'prosty'

ORTODOKSJA 'ścisłe przestrzeganie zasad jakiejś doktryny, ideologii, prawd i kanonów jakiej ś wiary itp.': Jego
zaciętość wypływała raczej z głupoty niż z ortodoksji naukowej.

ORTODOKSYJNY 'taki, który jest oparty na ortodoksji, prawowierny, ściśle doktrynalny': Ortodoksyjni wyznawcy
islamu. Demonstracja grupy ortodoksyjnych marksistów. Ortodoksyjni katolicy. Było to związane z ich mniej lub
bardziej ortodoksyjnym zaangażowaniem lewicowym.

ORTODOKS l.'człowiek ściśle przestrzegający zasad jakiejś doktryny, ideologii, prawd i kanonów jakiejś wiary itp.': Był
ortodoksem, jeśli chodzi o wychowanie synów, dla córek był bardziej pobłażliwy. 2. rząd. 'wyznawca prawosławia'

gr. orthodoksia 'słuszny pogląd'

ORTODONCJA 'dział stomatologii, nauka o wrodzonych i nabytych wadach zgryzu, o ich rozpoznawaniu i leczeniu'

ORTODONTA 'lekarz, specjalista w dziedzinie ortodoncji': Leczyć się u ortodonty. Ortodonta uznał, że musi nosić na
zębach specjalny aparat.

złożenie cząstek: orto-, -doncja od gr. odous, dopełniacz: odóntos 'ząb'

ORTOEPIA przestarz. 'dział językoznawstwa zajmujący się ustalaniem zasad poprawnego posługiwania się językiem':
Przy rozważaniach w dziedzinie ortoepii u-względniane są różnorodne kryteria, np. autorytet kultu-

550

ORTOPEDIA

OSTEOPOROZA

rainy środowisk, używających pewnych form, związek elementów języka z tradycją i kulturą narodową, uzus -zwyczaj
społeczny związany z posługiwaniem się językiem.

ORTOEPICZNY przestarz. 'związany z ortoepią': Dawniej słowniki poprawnej polszczyzny nazywane bywały słownikami
ortoepicznymi.

złożenie cząstek: orto-, -epia odgr. epos 'słowo'

ORTOPEDIA 'dział medycyny zajmujący się rozpoznawaniem, leczeniem i profilaktyką wrodzonych i nabytych wad i
schorzeń narządu ruchu': Ortopedia rozwijała się już w czasach Hipokratesa.

ORTOPEDA 'lekarz, specjalista w dziedzinie ortopedii':

W razie kłopotów z kręgosłupem wizyta u ortopedy bywa koniecznością.

fr. orthopedie gr. orthós 'prosty', paideia 'wychowanie'

ORYGINALNY l. 'niebędący kopią ani imitacją czegoś, niemający żadnego pierwowzoru, autentyczny': Oryginalne
dokumenty z czasów wojny. Oryginalne zabytki średniowieczne. 2. 'inny niż wszyscy, niebanalny, taki, który się nie
powtarza, jest nowy': Oryginalny smak potrawy. Oryginalna kompozycja kwiatowa. Oryginalny pomysł. Oryginalny
pisarz, reżyser.

ORYGINAŁ l. 'coś autentycznego, niebędącego podróbką ani naśladownictwem, pierwowzór': Kopia dokumentu
zostanie w aktach, państwo zaś otrzymacie oryginał. 2. 'człowiek inny niż wszyscy, ekscentryczny, zwykle w sposobie
bycia i ubiorze': W kamienicy uchodził za oryginała, bo ubierał się nieco staromodnie i co wieczór próbował zaprosić
do siebie kogoś na wspólne słuchanie muzyki.

fr. original z łac. originalis 'pierwotny, źródłowy'

Os symbol pierwiastka chemicznego: osm

OSCAR (czytaj: oskar) 'nagroda amerykańskiej Akademii Nauk i Sztuk Filmowych, przyznawana co roku najlepszemu
filmowi krajowemu i zagranicznemu, najlepszemu reżyserowi, aktorowi pierwszoplanowemu, scenarzyście itd.':
Oscara za całokształt twórczości otrzymał polski reżyser Andrzej Wajda. Oscar to pozłacana statuetka mężczyzny,
będąca przedmiotem pożądania filmowców na całym świecie.

amer. Oscar, pochodzenie tej (nieoficjalnej) nazwy jest nieznane, być może wzięła się od imienia wujka Margaret
Herrick, która była w latach 20. XX w. jednym z dyrektorów Akademii

OSCYLOWAĆ l. 'odchylać się raz w jedną, raz w drugą stronę od pewnego punktu, zmieniając się w określonym
zakresie': Kurs złotówki wobec marki oscyluje wokół dwóch złotych. 2. 'o ludziach i ich postępowaniu:

skłaniać się raz w jedną, raz w drugą stronę': Oscylował między fascynacją a obojętnością wobec nowych kierunków w
sztuce. 3. w fizyce 'wykonywać ruchy wahadłowe; także: drgać, falować': Wahadełko oscyluje wokół punktu
równowagi.

OSCYLACJA l.'wahanie się, skłanianie się raz w jedną, raz w drugą stronę': Oscylacja nastrojów. Oscylacja między
miłością a nienawiścią. 2. w fizyce 'ruch drgający, falowanie, wahanie'

OSCYLATOR l. 'przyrząd, który służy do wytwarzania lub utrzymywania drgań fizycznych': 2. 'spekulacyjna operacja
finansowa, w której wykorzystuje się różnice w oprocentowaniu lokat kredytowych i innych walorów w różnych
bankach'

fr. osciller, pierwotnie tylko w fizyce, od łac. oscillare 'kołysać się, wahać'

OSM 'pierwiastek chemiczny o liczbie atomowej 76 i masie atomowej 190,2: szaroniebieski, bardzo twardy, kruchy,
trudno topliwy metal, symbol Os': Osm jest zaliczany do metali szlachetnych i używany m.in. w stopach z irydem do
produkcji części do urządzeń pomiarowych.

n.-lać. osmium, od gr. ósme 'zapach'

OSMAŃSKI w historii 'związany z Osmanami, władcami imperium tureckiego': Imperium osmańskie. Dynastia
osmańska zasiadała na tronie tureckim od końca XIII w. aż do wieku XX. () Turcy osmańscy 'początkowo:

członkowie jednego z plemion tureckich, tego, z którego wywodził się w XIII w. założyciel dynastii osmańskiej, potem
to samo co Turcy'

od imienia Osmana I (na tronie sułtańskim 1299-1324), założyciela tureckiej dynastii

OSMOZA w biologii i fizyce 'samorzutne przenikanie rozpuszczalnika z roztworu o mniejszym stężeniu do roztworu o
większym stężeniu (lub z czystego rozpuszczalnika do roztworu) przez błonę półprzepuszczalną -przepuszczającą ciecz,
a nieprzepuszczającą ciał w niej rozpuszczonych': Osmoza odgrywa ważną rolę w procesach biologicznych.
OSMOTYCZNY w fizyce 'oparty na procesie osmozy, wynikający z niego': () Ciśnienie osmotyczne 'ciśnienie powstające
na granicy rozpuszczalnika i roztworu, oddzielonych błoną półprzepuszczalną'

niem. Osmose, n.-fac. osmosis, od gr. osmós 'ścisk'

OSTENTACJA 'robienie czegoś na pokaz, po to, żeby zwrócić na siebie uwagę': Z ostentacją wyrzuciła hamburgera do
kosza na śmieci. Nie darowałam mu ostentacji, z jaką siedział w czasie toastu na cześć mojej mamusi.

OSTENTACYJNY 'pełen ostentacji, prowokacyjnie pokazowy': Ostentacyjne zachowanie. Ostentacyjne gesty zawodnika
pod adresem sędziego.

lać. ostentatio 'pokazywanie, ujawnianie'.

OSTEOPOROZA 'przewlekłe schorzenie kości, polegające na zmniejszeniu się ich masy i-gęstości, spowodowane
odwapnieniem, zaburzeniami hormonalnymi lub urazami': Na osteoporozę cierpi mniej więcej jedna trzecia kobiet po
menopauzie. U osób chorych na osteoporozę zwiększa się ryzyko złamań kości.

ang. osteoporosis od gr. osteon 'kość', poroś 'por'

551

OSTRACYZM

OZON

OSTRACYZM l. 'w starożytnych Atenach: sąd skorupkowy': Procedura ostracyzmu polegała na tym, że obywatele
zgromadzeni na specjalnym zebraniu mieli udzielić odpowiedzi na pytanie, czy jest wśród nich ktoś taki, kogo należy
ukarać (czasowym) wygnaniem, a następnie wypisywali imię owej osoby na specjalnych tabliczkach, skorupkach. 2.
przen. 'bojkot towarzyski jakiejś osoby, odwrócenie się od niej wszystkich i nie-utrzymywanie z nią kontaktów': Książki
Zenona Kosi-dowskiego poświęcone Biblii: "Opowieści biblijne" i "Opowieści ewangelistów" spowodowały, że w
niektórych kręgach skazano pisarza na ostracyzm, zaś co bardziej krewcy wierni wybijali mu kamieniami okna.

OSTRAK 'gliniana tabliczka, na której w starożytnej Grecji zapisywano krótkie notatki': Ostraków używano m.in. w
czasie sądu skorupkowego.

gr. ostrakismós od słowa óstrakon 'ostrak'

OSZOŁOM pot. 'człowiek ogarnięty jakąś ideą, fanatyk, próbujący za wszelką cenę narzucić swe poglądy innym':
Parlamentarne oszołomy znowu próbuj ą planować życie przeciętnemu Kowalskiemu, pouczając go, kiedy ma
pracować, kiedy odpoczywać, co oglądać, a co ze wstrętem odrzucać.

OSZOŁOMSTWO l. pot. 'zachowanie oszołoma': To oszołomstwo, co oni wyprawiają, nie dają ludziom spokojnie
obejrzeć filmu, tylko pikietują pod kinem! l. pot. 'grupa oszołomów': Trzeba rozgonić rasistowskie oszołomstwo i nie
pozwolić więcej na podobne ekscesy. 3.pot. 'głupota, bzdura': Wygadywał takie oszołomstwa, że wszyscy słuchacze
wyszli z sali.

od słowa: oszołomić, które w dawnych słownikach definiowane jest 'otumanić, ogłupić, odurzyć'

O TEMPORA! O MORES! 'o czasy, o oby czaj e': Kobiety odkryły kolana, dzieci nie całująjuż starszych w rękę, a starsi
zamiast w zaciszu domowym dni swoich dożywać, po świecie jeżdżą, o tempera! o mores!, co to się porobiło?

lać. o tempera, o mores! - okrzyk Cycerona w jego mowie przeciw Katylinie

OUTRE (czytaj: utre) 'niestosujący się do przyjętych zwyczajów, zasad, panującej mody, ekstrawagancki, szokujący':
Dla mnie ta kompozycja jest zbyt outre, jakaś udziwniona i szokująca. Babcia była uparta: tego stroju nie założy, bo
wygląda w nim na 200 lat, ten znów jest outre, tak się starszej pani ubierać nie wypada.

fr. outre

OUTSIDER zob. AUTSAJDER

OWACJA l. 'głośne wyrażanie uznania dla kogoś przez zebrane osoby, np. brawa, wiwaty i okrzyki publiczności na cześć
artysty, sportowca, polityka': Polskim medalistom zebrany na lotnisku tłum zgotował gorącą owację. 2. 'w
starożytnym Rzymie: uroczysty wjazd zwycięskiego wodza do Rzymu, przemarsz orszaku wodza,

któremu towarzyszyły brawa i wiwaty widzów. Owacja była wyróżnieniem przyznawanym przez senat, niższym niż
tryumf.

OWACYJNY 'mający charakter owacji, głośny, entuzjastyczny': Owacyjne przyjęcie artysty. Owacyjne przywitanie
prezydenta.

lać. ovatio

OWAL l. w geometrii 'krzywa płaska, zamknięta, kształtem przypominająca spłaszczony okrąg' 2. 'kontur czegoś
przypominający tę krzywą': Miała piękny owal twarzy i delikatne rysy.

OWALNY 'mający kształt spłaszczonego okręgu': Na stole stał owalny porcelanowy półmisek z zakąskami, a obok niego
babcina salaterka w kwiatki, wypełniona po brzegi apetyczną sałatką.

fr. ovale od łac. ovum 'jajko'

OWERLOK (czytaj: owerlok albo owerlok) l. 'obrębianie na maszynie brzegów materiału': Spodnie trzeba skrócić,
zrobić owerlok, poprawić talię. 2. 'maszyna wykonująca tę czynność': Do pracowni kupiono nowy owerlok.

ang. overlock

OWEROL 'kombinezon ochronny lub sportowy; także:

strój damski mający ten fason': Nosić owerol.

ang. overall

OWULACJA w fizjologii 'wydalanie dojrzewającego lub dojrzałego jaja z jajnika do jajowodu': Owulacja u kobiet
przypada zazwyczaj w środku cyklu miesięcznego.

OWULACYJNY w fizjologii 'związany z owulacją': Bóle owulacyjne.

fr. ovulation, od: ovule, zp.-lac. ovulum 'jajeczko'

OZON inaczej: TRÓJTLEN 'odmiana tlenu o wzorze chemicznym 03: niebieskawy gaz o charakterystycznym zapachu':
Ozon powstaje m.in. w wyniku działania słonecznego promieniowania ultrafioletowego na tlen w górnych warstwach
atmosfery.

OZONOWY 'związany z ozonem': () Warstwa ozonowa 'to samo, co ozonosfera' () Dziura ozonowa 'miejsce, gdzie ilość
ozonu w atmosferze jest znacznie obniżona i do Ziemi dociera zwiększona dawka zabójczego dla życia promieniowania
ultrafioletowego Słońca': Dziura ozonowa występuje m.in. nad Antarktydą.
OZONOSFERA 'warstwa atmosfery, w której występuje większa ilość ozonu': Ozonosfera rozciąga się od ok. 10 do ok.
50 km nad powierzchnią Ziemi.

OZONIZACJA 'poddawanie czegoś działaniu ozonu':

Ozonizacja jest jedną z metod dezynfekcji wody.

OZONIZOWAĆ 'dokonywać ozonizacji': Ozonizować wodę.

niem. Ozon z gr. 'ozon' 'mający silny zapach'

552

P symbol pierwiastka chemicznego: fosfor (zob.) Pa symbol pierwiastka chemicznego: protaktyn (zob.) Pa skrót słowa:
paskal (zob.)

PACTA CONVENTA (czytaj: pakta konwenta) 'w Polsce przedrozbiorowej: umowa szlachty z nowo obieranym królem,
zawierająca jego zobowiązania dotyczące m.in. polityki zagranicznej, spraw finansowych i wojska, będąca warunkiem
elekcji': Pacta conventa zostały po raz pierwszy sformułowane w 1573 r. i przedłożone do podpisania Henrykowi
Walezemu. Początkowo pacta conventa obejmowały ogólne i w przypadku każdego króla te same zasady ustrojowe
oraz szczególne zobowiązania kandydata do tronu wobec szlachty.

od łac. pactum 'układ, umowa', conventus 'uzgodniony'

PACYFIKACJA 'zaprowadzenie siłą porządku w mieście, regionie lub w państwie, tłumienie buntu; rzadziej: rozbijanie
demonstracji': Pacyfikacja antychińskiego powstania w Tybecie. Pacyfikacja Zamojszczyzny przez Niemców w czasie II
wojny światowej. Przeciwnicy demokracji musieli oglądać tę pacyfikację z najwyższą satysfakcją: oto rząd
"solidarnościowy" wysłał policję przeciw demonstrantom.

PACYFIKATOR l. 'osoba należąca do oddziałów dokonujących pacyfikacji': Pacyfikatorzy byli bezwzględni wobec
ludności. 2. przen. 'osoba lub instytucja, które uspokajają kogoś, prowadzą do ugodowego załatwienia sporów':
Pacyfikatorem był dawny działacz związkowy, dziś zatrudniony w ministerstwie. To on zdołał uspokoić wzburzoną
załogę i zachęcić ją do układów.

PACYFIKOWAĆ 'stosować pacyfikację, tłumić siłą bunty, powstania, demonstracje itp.': Żołnierze izraelscy
spacyfikowali trzy wsie arabskie na Zachodnim Brzegu. Wstrząsający opis pacyfikowania demonstracji przez policję.

PACYFIKACYJNY 'związany z pacyfikacją': Oddziały pacyfikacyjne. Akcja pacyfikacyjna.

tac. pacificatio 'wprowadzanie pokoju'

PACYFIKAŁ 'w Kościele katolickim: ozdobny krzyż lub monstrancja z relikwiami, podawane wiernym do ucałowania':
Wierni całowali srebrny pacyfikał, zawierający drzewo z krzyża Chrystusa.

lać. kość. pacificale od łac. pacificus 'pokój czyniący'

PACYFIZM l. 'ruch potępiający wojnę w każdej postaci, głoszący pokój i ogólnoświatowe rozbrojenie': Pacyfizm zaczął
się żywiej rozwijać w początkach XX w., zwłaszcza w czasie I wojny światowej, w Anglii i Stanach Zjednoczonych. 2.
'postawa wyrażająca się w głoszeniu takich idei': Nieprzejednany pacyfizm Ber-tranda Russela był przyczyną wielu
przykrości i represji, których doznał on w swoim życiu.

PACYFISTA 'zwolennik pacyfizmu': Pacyfiści demonstrowali przeciw wojnie.

PACYFISTYCZNY 'związany z pacyfizmem, wyrażający idee pacyfizmu': Pacyfistyczni działacze. Pacyfistyczne hasła.
Pacyfistyczny ruch hipisów.

PACYFA albo PACYFKA śród. 'znak pokoju: okrąg z czterema liniami rozchodzącymi się od środka': Hipisi nosili luźne,
kolorowe szaty i pacyfki, głosili hasło: "mąkę love, not war - czyń miłość, a nie wojnę".

ang. pacifism od łac. pacificus 'wprowadzający pokój'

PACZULA l. inaczej: KOLEUS 'roślina występująca w Afryce i tropikalnej części Azji, doniczkowa lub jednoroczna
rabatowa, uprawiana ze względu na piękne wielobarwne liście i słodko pachnący olejek' 2. 'olejek eteryczny
otrzymywany z liści tej rośliny; także: perfumy z tego olejku'

ang. patchouli z tamilskiego pacculi

PADYSZACH 'tytuł królów perskich, potem sułtanów tureckich z dynastii Osmanów, a w latach 1923-1973 tytuł króla
Afganistanu': W 1672 r. potężna armia padysza-cha obiegła Kamieniec Podolski.

tur. padiszah z perskiego

PAELLA (czytaj: paelja) 'popularna hiszpańska potrawa z owoców morza, warzyw, ryżu i innych składników, smażonych
lub duszonych, a następnie zapiekanych':

Podstawą paelli są krewetki, mule, langusty, ryby i kraby, do których dodaje się mięso wieprzowe i z kurczaka,
pikantne kiełbasy z czosnkiem, wiele warzyw, a także ryż lub kuskus.

hiszp. paella

PAGER (czytaj: pejdżer) 'elektroniczny aparacik, noszony stale przy sobie, który służy do przywoływania danej osoby
np. przez dźwiękowe zasygnalizowanie jej, że jest poszukiwana przez kogoś, czyj numer telefonu wyświetla się na
ekranie tego aparaciku': Pagery produkują tylko nieliczne firmy w Polsce.

ang. pager

PAGODA 'świątynia we wschodniej Azji (buddyjska, hinduska lub związana z innym wyznaniem) mająca kształt
czworobocznej wieży o wielu piętrach, z których każde ma oddzielny dach, na końcu lekko wygięty do góry':

553

PAJDOKRACJA

PALEO-

Turyści oglądali bogato zdobione, drewniane chińskie pagody.

niem. Pagode od sanskr. bhagavat 'święty'

PAJDOKRACJA l. 'rządy ludzi bardzo młodych, niekompetentnych': Dziennikarz uważał, że wpływy "pamper-sów" to
przejaw pąjdokracji w polskim życiu politycznym. 2. w pedagogice 'zwracanie przesadnej uwagi na potrzeby dzieci i
przesadne im uleganie, połączone z pomniejszaniem stawianych im wymagań oraz roli wychowania społecznego'

od gr. pais, dopełniacz: paidós 'dziecko', kratos 'władza'

PAKER 'mężczyzna wyznający kult siły, uprawiający ćwiczenia w siłowni'

PAKERNIA 'siłownia'

od słowa: pakować, w slangu sportowym mającego przenośne znaczenie 'intensywnie ćwiczyć, by powiększyć
muskulaturę'

PAKIET l. 'paczka, plik': Pakiet książek. Pakiet banknotów. 2. 'grupa jednakowych problemów, omawianych kwestii,
uchwał wspólnie podjętych itp.': Przedstawiłem państwu pakiet propozycji w tej sprawie. Omawiano pakiet ustaw
dotyczących rolnictwa.

UWAGA: w 2. znaczeniu jest to wyraz modny, używany zamiast słów: zestaw: grupa, zespól, np.: "Pakiet koncesji
ekonomicznych zaoferowanych w Kopenhadze nie jest duży" (lepiej: zestaw koncesji).

() Kontrolny pakiet akcji w ekonomii 'taka liczba akcji danego przedsiębiorstwa, która w praktyce umożliwia
kontrolowanie całej spółki akcyjnej': Przystąpiono do sprzedaży pakietu kontrolnego akcji "Porcelany". 3. w
informatyce () Pakiet dysków 'zespół kilku wymiennych dysków, osadzanych na wspólnej osi' () Pakiet programów
'zbiór programów do rozwiązywania określanej grupy problemów '

fr. paquet'paczka, pakunek'

PAKT 'umowa międzynarodowa lub - rzadziej - umowa między siłami politycznymi w jakimś kraju': Podpisany 23
sierpnia 1939 r. pakt Ribbentrop-Mołotow zawierał tajny protokół, określający strefy wpływów Związku Radzieckiego i
Niemiec hitlerowskich we wschodniej Europie. Na podstawie tego dokumentu oba państwa podzieliły między siebie
Polskę, na którą napadły we wrześniu.

PAKT PÓŁNOCNOATLANTYCKI, nazwa oficjalna:

ORGANIZACJA PAKTU PÓŁNOCNOATLANTYCKIEGO, ang. skrót NATO 'organizacja wojskowa zawiązana w 1949 r.,
której członkowie, m.in. Stany Zjednoczone, Wielka Brytania, RFN i - od 1999 r. - Polska, tworzą zintegrowaną
strukturę militarną i zobowiązują się do wojskowej pomocy w przypadku napaści na któregoś z nich': W ostatnich
latach NATO przyjęło koncepcję strategiczną, zgodnie z którą celem Paktu jest także czynne przeciwdziałanie kryzysom
i rozwiązywanie ich, nawet wówczas, gdy bezpośrednio nie zagrażają one żadnemu z państw członków.

PAKTOWAĆ przestarz. 'pertraktować, prowadzić rozmowy zmierzające do ugody z nieprzyjacielem': Rycerze uważali,
że nie należy paktować z wrogiem, ale czym prędzej nacierać. fac. pactum 'układ, umowa'

PALADYN w historii 'sławny ze swych czynów rycerz, towarzyszący panującemu, wiemy towarzysz broni': Rycerze
Okrągłego Stołu byli paladynami króla Artura.

fr. paladin z wl. palatino

PALANKIN 'lekka lektyka używana na Dalekim Wschodzie, zwykle bogato zdobiona': Z palankinu wysunęły się małe
stopy, a po chwili ujrzeliśmy całą postać spowitą w bogate, jedwabne kimono.

fr. palanquin z hindi palaki

PALATALIZACJA w językoznawstwie 'zmiękczenie spółgłoski powstałe jako wynik wzniesienia środkowej części języka
ku podniebieniu twardemu': W wyniku palatalizacji głoski t powstało najpierw t' (t miękkie -takie jak w wyrazie: tik), a
potem ć. W II palatalizacji prasłowiańskiej głoski tylnojęzykowe k, g, ch -przeszły w c, ź, dz, s lub sz przed głoskami
przednio-językowymi, stąd np. opozycje: noga - nodze, mucha -musze.

SPÓŁGŁOSKI PALATALNE inaczej: SPÓŁGŁOSKI MIĘKKIE 'spółgłoski, przy których wymawianiu środkowa część języka
unosi się ku podniebieniu twardemu'
PALATALIZOWAĆ w językoznawstwie 'zmiękczać spółgłoskę, nadawać jej cechę palatalności': Samogłoską silnie
palatalizującą występujące przed nią spółgłoski jest i. Do niedawna podobną właściwością odznaczało się też e, do dziś
zresztą wiele starszych osób mówi miękko: gieografia, gieneral.

fr. palatalisation od łac. palatum 'podniebienie' (w językoznawstwie: podniebienie twarde)

PALATYNAT l. 'kraina historyczna w Niemczech, ziemie, które podlegały dawniej palatynowi': Palatynat dzielił się na
Dolny, leżący w Nadrenii i Górny, leżący w Bawarii. 2. w historii 'urząd, godność palatyna': Sprawować palatynat.

PALATYN 'w średniowieczu: wysoki urzędnik dworski, zarządca dworu panującego, początkowo zastępujący monarchę
w sprawowaniu sądów, potem, w piastowskiej Polsce, urząd połączony z funkcją wojewody':

Kościół ufundowany przez palatyna śląskiego, człowieka majętnego i bogobojnego.

od łac. sr. comes palatinus 'urzędnik należący do dworu, pałacu panującego'

PALEO- początkowa cząstka wyrazów złożonych, wskazująca na związek z czymś dawnym, przedhistorycznym, np.
paleocen, paleontologia

od gr. palaiós 'stary, dawny'

554

PALEOCEN

PALINGENEZA

PALEOCEN w geologu 'najstarszy podokres wczesnego trzeciorzędu - paleogenu, epoka trwająca od ok. 65 do ok. 55
milionów lat temu': Osady z okresu paleocenu za-wierająm.in. pokłady węgla brunatego i soli kamiennej.

złożenie cząstek: paleo- i -cen od gr. kainós 'nowy'

PALEOGEN w geologii 'okres w dziejach Ziemi, starsza część trzeciorzędu, dzieląca się na paleocen, eocen i oli-gocen,
trwający od ok. 65 do ok. 23 milionów lat temu':

W paleogenie trwały intensywne ruchy górotwórcze i rozwijały się liczne gatunki ssaków lądowych i morskich oraz
rośliny kwiatowe.

złożenie cząstek: paleo- i -gen od gr. genos 'ród, pochodzenie'

PALEOLIT w archeologii 'starsza epoka kamienia, okres poprzedzający neolit, od ok. 4,5 min lat temu do ok. 8000 lat
p.n.e': W paleolicie człowiek zaczął wytwarzać prymitywne narzędzia kamienne, wznosić budowle mieszkalne i umiał
wykorzystywać ogień.

złożenie cząstek: paleo- i -lit od gr. lithos 'kamień'

PALEOLOGIA 'to samo, co archeologia'

złożenie cząstek: paleo- i -logia od gr. logos 'nauka, słowo'

PALEONTOLOGIA 'nauka o roślinach i zwierzętach żyjących w dawnych epokach geologicznych, opierająca się na
badaniu skamieniałości znajdowanych w skorupie ziemskiej': Paleontologia dostarcza geologii cennych informacji
dotyczących wieku warstw skalnych, określanego na podstawie znajdowanych w tych warstwach skamielin.
PALEONTOLOG 'uczony prowadzący badania w dziedzinie paleontologii': Do pierwszych paleontologów należą m.in.
francuscy przyrodnicy George Buffon i Jean Lamarc.

PALEONTOLOGICZNY 'związany z paleontologią, dotyczący paleontologii': Paleontologiczne badanie skamielin.

złożenie cząstek: paleo- i -ontologia + od gr. on, dopełniacz: óntos 'byt'

PALEOZOIK w geologii 'trzecia era w dziejach Ziemi, trwająca od około 590 do około 230 milionów lat temu, dzieląca
się na sześć okresów, w czasie której nastąpiła znaczna ewolucja roślin i pojawiły się nowe gatunki zwierząt;
erapaleozoiczna': Z paleozoiku pochodzą pierwsze szczątki płazów i gadów. W pierwszym okresie paleozoiku -
kambrze, powstały złoża węgla kamiennego.

złożenie cząstek: paleo- i -zoik odgr. zoikós 'związany z życiem

PALESTRA l. ksiąźk. 'ogół adwokatów': Starsi członkowie palestry nie wróżyli młodemu koledze kariery. 2. przestarz.
'kancelaria adwokacka' 3. przestarz. 'zawód, zajęcie adwokata, notariusza, rejenta, aplikanta sądowego' 4. 'w
starożytnej Grecji: budynek do ćwiczeń gimnastycznych dla chłopców'

lać. palaestra z gr. palaistra 'miejsce ćwiczeń gimnastycznych'

PALETA l. 'owalna deska służąca malarzowi do rozrabiania farb i łączenia kolorów': Rozmazane w dziesiątki fal i
ścieżek, gryzące się ze sobą odcienie, czyniły z palety arcydzieło samo w sobie, przewyższające obraz. 2. 'zestaw,
dobór barw charakterystyczny dla danego malarza, szkoły malarskiej itp.': Modernistyczna paleta. Paleta
Chełmońskiego. 3. 'platforma służąca do układania towarów, umożliwiająca ich transport wózkami podnośnymi': W
magazynie ujrzeliśmy całe palety winogron i brzoskwiń. 4. przen. 'duży wybór czegoś, różnorodność': Paleta kolorów.
Bogata paleta proponowanych klientom usług.

UWAGA: w znaczeniu 4. wyraz paleta jest nadużywany i pretensjonalny. To samo znaczenie ma np. rzeczownik wybór,
który w kontekstach odnoszących się np. do handlu brzmi o wiele bardziej naturalnie niż paleta.

fr. palette 'łopatka', z tego też znaczenia rozwinęły się w językach zachodniej Europy pozostałe sensy

PALIATYW l. ksiąźk. 'środek mało skuteczny, zwłaszcza środek pomagający tylko częściowo lub tylko na krótko':
Półprawdą można się posłużyć, by uniknąć dosłowności, ale będzie ona jedynie paliatywem w walce z własnym
strachem przed rzeczywistością. 2. w medycynie 'środek farmakologiczny, zabieg lub operacja, stosowane w celu
zmniejszenia bólu i innych dolegliwości spowodowanych przez chorobę, nie usuwające jednak jej przyczyny'

PALIATYWNY 'taki, który przynosi ulgę, zmniejsza cierpienie, ale nie usuwa przyczyny choroby, nie leczy':

Działania paliatywne są istotną formą opieki nad osobami nieuleczalnie chorymi.

fr. palliatifod: pallier 'przynosić chwilową ulgę' T. p.-lać. palliare 'przykrywać płaszczem'

PALIMPSEST l. 'rękopis napisany na papirusie lub pergaminie, z którego usunięto tekst dawniejszy': Średniowieczne i
antyczne palimpsesty. 2. w nauce o literaturze 'tekst wielowarstwowy, zawierający ukryte podteksty':

Profesor wskazywał liczne utwory poetyckie z czasów zaborów, będące rodzajem palimspestu, pod ich
powierzchniową treścią, dotyczącą np. przemian przyrody, ukrywają się aluzje do sytuacji Polski i życia Polaków.

fr. palimpseste z gr. palimpseston (biblion) 'znowu zeskrobana (księga)'

PALINGENEZA l. w filozofii i religii 'odrodzenie się duszy w innym ciele; także: teoria ciągłego odradzania się,
wiecznych powrotów, np. świata': Teorie palingenezy występują np. w filozofii Nietzschego, który głosił, że dzieje
dobiegają końca - a potem zaczynają się na nowo. 2. w biologii 'w teorii Ernesta Haeckla: występowanie w ciągu
indywidualnego rozwoju organizmu cech za-nikłych już w procesie ewolucji danej grupy': Przejawem palingenezy w
teorii Haeckla jest np. występowanie skrzeli w jednym z wczesnych stadiów rozwojowych zarodka ludzkiego. 3. w
geologii 'proces zachodzący w głębi skorupy ziemskiej, polegający na stopniowym topieniu się starszych skał i
gromadzeniu się powstałej w ten sposób wtórnej magmy' 4. w nauce o li-

555

PALISANDER

PANAMERYKANIZM

teraturze 'gatunek literacko-filozoficzny, obejmujący utwory przedstawiające ewolucję natury lub ewolucję
społeczeństw ludzkich i ich ducha': Palingeneza była gatunkiem ukształtowanym w okresie romantyzmu, po który
sięgano, by wyrazić w artystycznej formie myśli o rozwoju świata i społeczeństw.

niem. Palingenese zgr. palin 'znowu', genesis 'narodzenie'

PALISANDER l. 'drewno drzew klimatu tropikalnego, brunatne lub ciemnofioletowe z bardzo ciemnymi smugami,
mające piękny rysunek słojów': W jadalni stały stylowe meble z pięknie wypolerowanego palisandru. Z palisandru
wykonuje się instrumenty muzyczne. 2. 'mebel wykonany z palisandru': Pokój umeblowany palisandrami.

fr. palissandre z języków tubylczych Gujany

PALLAD 'pierwiastek chemiczny o liczbie atomowej 46 i masie atomowej 106,42, srebrzystobiały metal szlachetny,
niezbyt twardy, plastyczny symbol Pd': Pallad jest składnikiem naturalnych stopów z platyną i złotem. Stopy palladu z
innymi metalami są wykorzystywane do wytwarzania elementów elektrotechnicznych i narzędzi dentystycznych.

n.-lać. palladium od nazwy planetoidy Pallas (Pallada), odkrytej w 1803 r., krótko przed odkryciem tego pierwiastka

PALLADIUM l. inaczej: PALLADION 'w starożytnej Grecji: posąg boginii Pallas Ateny, który według wierzeń miał
zapewniać bezpieczeństwo i niezależność miastu, w którym go wystawiono i czczono': [Diomedes i Odyseusz] szli
wykraść palladion, cudowny posąg bogini, który miał taką siłę, że dopóki znajdował się w Troi, miasto nie mogło być
zdobyte. (Parandowski) 2. przestarz. 'talizman, coś, co chroni od złego'

lać. Palladium, gr. Palladion; Pallas Atena - przydomek Ateny zbrojnej, pełnej mocy

PALMTOP 'miniaturowy komputer osobisty': Rynek miniaturowych komputerków, zwanych palmtopami (z

angielskiego: palm - dłoń) w ciągu ostatniego roku bardzo się rozwinął. Popularność zdobyły szczególnie modele
palmtopów "pionowych", składających się z jednej części, o wyższym i szerszym ekranie.

ang. palmtop

PALPITACJA zwykle w połączeniu PALPITACJA SERCA 'nadmiernie szybkie i silne bicie serca, będące skutkiem choroby
lub zdenerwowania': Na wieść o tym, że wujka znów widziano w kasynie, cioteczka dostała palpitacji serca.

od łac. palpitatio 'drganie, szybki ruch'

PAMFLET 'utwór literacki lub tekst publicystyczny zawierający ośmieszającą, często też zjadliwą, krytykę jakiejś znanej
osoby, instytucji lub jakiegoś środowiska':

Pamflety to często utwory anonimowe, powstające w okresach napięć politycznych, przełomów lub przewrotów,
takich jak np. okres Sejmu Czteroletniego.
PAMFLECISTA 'autor pamfletu': Do znanych pamfle-cistów należeli m.in. Wolter w XVIII w., Heinrich Heine w XIX w. i
Henryk Mann w XX w.

PAMFLETOWY 'związany z pamfletem, będący pam-fletem, charakterystyczny dla pamfletu': Utwory pam-fletowe.
Pamfletowy ton.

ang. pamphlet od tytułu dwunastowiecznego poematu miłosnego "Pamphilus, seu de Amore"

PAMPA 'step południowoamerykański': Pampa wy stępuj e w pasie umiarkowanym w Ameryce Południowej.

PAMPASY 'stepy południowoamerykańskie': Pampasy argentyńskie.

UWAGA: słowo pampas jest przejętą z angielskiego liczbą mnogą od: pampa. Oczywiście w polskim istnieje też
urobiona według naszych wzorów gramatycznych liczba mnoga: pampy.

hiszp. z języków indiańskich 'równina'

PAMPERS l.'rodzaj jednorazowej pieluszki w kształcie majteczek': Różnorodność na rynku pampersów umożliwia
mamom wybór tego, co im odpowiada cenowo i jakościowo. 2. 'ironiczne określenie młodych dziennikarzy,
niedouczonych, słabo przygotowanych zawodowo, ale zarozumiałych': Mówią na nich "pampersi" nie tylko dlatego, że
tacy młodzi, ale także dlatego, że "nie-umoczeni" w komunistycznej przeszłości: zawsze susi, zawsze pewni (siebie),
zawsze czyści.

ang. pampers, liczba mnoga od: pamper, pierwotnie 'pieszczoszek'

PAN- cząstka wyrazów złożonych, wskazująca na ich związek z czymś powszechnym, obejmującym wszystkie elementy
czegoś (odpowiednik polskiego: wszech-), np. paneksualizm, panamerykański

od gr. pan 'wszystko'

PANACEUM l. 'uniwersalne lekarstwo na wszystkie choroby': Ale leki ziołowe też nie są panaceum. 2. przen. 'środek,
który potrafi rozwiązywać wszystkie problemy, sposób na wszelkie kłopoty': Jakby to miało być nowym panaceum na
naszą starą biedę. Mówią, że miłość to panaceum na wszystkie stresy.

tac. panaceum z gr. panakeia 'uniwersalny lek'

PANAFRYKANIZM 'ruch polityczny zapoczątkowany przez Murzynów amerykańskich na przełomie XIX i XX w.,
podkreślający odrębność i tożsamość duchową ludności afrykańskiej i wzywający ją do współ- działania, zwłaszcza w
walce przeciwko rasizmowi i kolonializmowi'

PANAFRYKAŃSKI l. 'odnoszący się do całej Afryki':

Panafrykańska idea rozwoju byłych krajów kolonialnych. 2. 'związany z panafrykanizmem': Działacze pan-afrykańscy.
złożenie cząstek: pan- i -afrykanizm od: Afryka

PANAMERYKANIZM 'ruch powstały w Ameryce Łacińskiej w okresie walk o niepodległość na początku XIX w.,

556

PANARABIZM

PANEL
postulujący zbliżenie i współpracę nowo utworzonych państw Ameryki Środkowej i Południowej, z czasem
przekształcony w ruch na rzecz obrony interesów Ameryki przed państwami europejskimi i współ- pracy państw
amerykańskich pod egidą Stanów Zjednoczonych'

PANAMERYKAŃSKI l. 'odnoszący się do obu Ameryk, ogólnoamerykański': Panamerykańska jedność. 2. 'związany z

panamerykanizmem'

złożenie cząstek: pan- i -amerykanizm od: Ameryka

PANARABIZM 'ruch polityczny podkreślający wspólnotę języka i kultur państw arabskich i wzywający do ich
zjednoczenia i uwolnienia spod obcych wpływów': W rozwoju panarabizmu ważnym momentem było powołanie w
1945 r. Ligi Państw Arabskich.

PANARABSKI l. 'odnoszący się do wszystkich ludów arabskich': Panarabska wrogość do Izraela. 2. 'związany z
panarabizmem': Panarabskie idee zjednoczenia muzułmanów.

złożenie cząstek: pan- i -arabizm od: Arabia

PANCERFAUST 'typ ręcznej broni przeciwpancernej, wykorzystywanej przez armię niemiecką w czasie II wojny
światowej: bezodrzutowy granatnik, strzelający pociskiem kumulacyjnym': Pancerfausty wprowadzono do uzbrojenia
armii niemieckiej w 1943 r. Były jedną z najskuteczniejszych broni przeciwczołgowych w czasie wojny.

niem. Panzerfaust, dosłownie 'pięść pancerna'

PANCZENISTA 'sportowiec uprawiający łyżwiarstwo szybkie - wyścig na specjalnych prostych łyżwach (pan-czenach)
po torze lodowym, zwłaszcza torze długim': Do najwybitniejszych panczenistów świata należą zawodnicy japońscy,
m.in. Hiroyuki Noaki i Manabu Horii.

PANCZENY l. 'łyżwy do szybkiej jazdy, o długich, prostych i cienkich ostrzach': Jeździć na panczenach. 2. 'wyścig na
łyżwach na torze długim - ponad 400 m': Startować w panczenach.

PANCZENOWY 'związany z panczenami - wyścigiem łyżwiarskim': Tor panczenowy.

od nazwiska rosyjskiego łyżwiarza Panczena

PANDEMIA w medycynie 'epidemia obejmująca bardzo duży obszar, czasem cały kontynent lub nawet cały świat':
Pandemia dżumy w czternastowiecznej Europie.

PANDEMICZNY l. w medycynie 'o chorobie zakaźnej:

obejmująca wielkie obszary': We współczesnym świecie chorobą pandemiczną jest np. grypa. 2. przen. 'mający wielki
zasięg, nie ograniczony do jednego miejsca, ogólny': Pandemiczne panowanie intemetu. Pandemiczną sztuka.

ang. pandemie od gr. pandemos 'powszechny'

PANDEMONIUM l. 'piekło, królestwo szatana, miejsce pobytu demonów lub ogół demonów' 2. przen. 'sytuacja,
zdarzenie, miejsce wyjątkowo nieprzyjemne albo przerażające; chaos, zamieszanie, anarchia': Nagle zrobiło się
zupełnie ciemno, zerwał się silny wiatr, a po chwili zaczęło się prawdziwe pandemonium, błyskawice, pioruny i trzask
łamanych drzew.

ang. pandemonium 'piekło, stolica piekła' w "Raju utraconym" JohnaMiltona(1667)

PANDORA 'w mitologii greckiej: pierwsza kobieta, która w darze od bogów otrzymała wielką puszkę, w której
zamknięte były nieszczęścia': [...] szybkomówna Pandora nakłoniła go [męża] do otwarcia beczki. I oczywiście stało się
nieszczęście. Ledwo podniesiono wieko, wyleciały na świat wszystkie smutki, troski, nędze i choroby i jak kruki
obsiadły biedną ludzkość. (Parandowski) () Puszka Pandory przen. 'źródło nie kończących się nieszczęść, chorób,
problemów, wszelkiego zła': Konflikty narodowościowe otworzyły prawdziwą puszkę Pandory, stały się przyczyną
cierpień wielu ludzi.

gr. Pandora

PANEGIRYK 'utwór literacki lub tekst publicystyczny albo przemówienie wychwalające w przesadny sposób jakąś
osobę, czyn, wydarzenie, zazwyczaj pisane po to, by zjednać sobie czyjąś przychylność': W literaturze polskiej
panegiryki pisano od czasów odrodzenia do oświecenia. Nie był to rzeczowy artykuł o dokonaniach obecnego rządu,
ale panegiryk, zawierający same pochwały.

PANEGIRYSTA l. 'dawniej: autor panegiryków': Osiem-nastowieczny panegirysta wysławiał króla i przyjmującego go z

niebywałym przepychem gospodarza. 2. 'osoba przesadnie wychwalająca kogoś lub coś': Panegiryści pana prezydenta
nie raczyli napisać choćby kilku zdań o tym, czego w trakcie ostatniej kadencji nie zrobiono.

PANEGIRYCZNY 'mający formę panegiryku; przesadnie kogoś lub coś wychwalający': Styl panegiryczny. Literatura,
poezja panegiryczna.

fr. panegyrique z łac. panegyricus

PANEL l. 'rodzaj wymiennego zasobnika, który zawiera pewną liczbę jakichś rzeczy, urządzeń itp.; także: wymienny
element, kostka czegoś, wstawiane w różnych układach jako składnik jakiejś konstrukcji': Panele budowlane. 2. 'rodzaj
dyskusji naukowej albo publicznej, w której biorą udział specjaliści z różnych dziedzin (albo osoby reprezentujące
rozmaite orientacje światopoglądowe, polityczne itp.), zorganizowanej po to, żeby przedstawić różne punkty widzenia
na jakąś sprawę': W panelu przedwyborczym wzięli udział przedstawiciele wszystkich liczących się partii. Towarzystwo
Naukowe Warszawskie zorganizowało panel na temat etyki komunikacji międzyludzkiej. 3. w socjologii 'badania
ankietowe, które przeprowadza się co jakiś czas wśród tych samych osób'

PANELOWY 'składający się z panelów, będący panelem': Dyskusja panelowa.

ang. panel

557

PANEM ET CIRCENSES

PANORAMA

PANEM ET CIRCENSES (czytaj: panem et circenzes) 'chleba i igrzysk - zawołanie ludu rzymskiego, dziś przypominane
jako przykład ograniczenia potrzeb tłumu do jedzenia i prymitywnych rozrywek': Czy wypełnione po brzegi hale w
czasie meczów bokserskich i puste teatry to przypadkiem nie współczesna odmiana ideologii panem et circenses?

tac. panem et circenses

PANEW l. 'szerokie i płytkie naczynie, używane dawniej do smażenia, gotowania itp., a dziś tylko w przemyśle do
warzenia soli': Dawne panwie przypominały dzisiejsze duże patelnie lub płaskie miski; używano ich do smażenia
potraw, a także w odlewnictwie do roztapiania metali. 2. w technice 'część łożyska w kształcie tulei przeciętej na dwie
części, która przejmuje ciśnienie obracającego się w niej wału'

PANEWKA l. w anatomii 'część stawu: zagłębienie w kości, w którym mieści się główka drugiej kości': Panewka stawu
biodrowego. 2. w historii 'w dawnej broni:
część zamka - rynienka, na której był podsypany proch, połączona kominkiem z komorą nabojową': Iskra padająca na
panewkę zapalała proch, a ogień przez kominek przenosił się do komory nabojowej, co powodowało wystrzał pocisku.
Często zdarzało się jednak, że proch na panewce spalił się, a wystrzał nie nastąpił. Spalić na panewce 'o jakimś
rozpoczętym działaniu: nie udać się, zakończyć się przed osiągnięciem pierwszych rezultatów': Zawiązali spółkę z
"Marinexem", próbowali coś zrobić, i ot - wszystko spaliło na panewce -okazało się, że bez poręczenia firmy
amerykańskiej nikt nie udzieli im kredytu. 3. 'mała panew - szerokie i płytkie naczynie'

czes. panev od dawnego niem. Pfanne m.in. 'patelnia'

PANGERMANIZM 'doktryna powstała na przełomie XIX i XX w., głosząca zjednoczenie wszystkich narodów
germańskich, przede wszystkim narodów mówiących po niemiecku, czyli Niemców, Austriaków i części Szwajcarów':
Pangermanizm był doktryną o nacjonalistycznym charakterze; rzadko jest wspominany w źródłach niemieckich,
informacje o nim można natomiast znaleźć np. w encyklopediach angielskich i francuskich.

PANGERMAŃSKI l. 'obejmujący wszystkie kraje germańskie' 2.'zwiazanyzpangermanizmem': Pangermań-skie idee

miały wpływ na rozwój hitleryzmu.

złożenie cząstki: pan- i słowa: gennanizm

PANHELLENIZM 'grecki ruch narodowy, powstały na przełomie XIX i XX w., zmierzający do zjednoczenia Greków
rozproszonych na obszarze dawnego cesarstwa bizantyjskiego': W przeciwieństwie do pangermanizmu - panhellenizm
miał raczej charakter ruchu jednoczącego wspólnotę grecką pod względem kulturalnym. Postulaty polityczne, np.
przyłączenie do Grecji terytoriów innych państw, pojawiały się rzadko i uznawane były za niezbyt realne.

PANHELLEŃSK-I l. 'odnoszący się do wszystkich Greków': Panhelleńska wspólnota kulturowa. 2. 'związany z

panhellenizmem': Doktryna ruchu panhelleńskiego obejmowała m.in. rozsiane po Morzu Egejskim wspólnoty greckie
albo greckojęzyczne.

złożenie cząstki: pan- i słowa: hellenizm

I PANIER 'mąka, jajko i tarta bułka, w których obtacza się mięso, ryby, warzywa itp. przeznaczone do smażenia':

Obtaczać w panierze kawałki warzyw.

PANIEROWAĆ 'otaczać mięso panierem': Panierowała kotlety schabowe na obiad.

od niem. panieren

II PANIER (czytaj: pańje) 'rokokowa szeroka suknia, upięta na trzech owalnych obręczach rozszerzonych po bokach i
spłaszczonych z przodu i z tyłu'

fr. paner

PANISLAMIZM 'doktryna powstała w XIX w. na muzułmańskim Wschodzie, głosząca potrzebę zjednoczenia

muzułmanów i przeciwstawienia się europejskiej dominacji': Panislamizm głosił konieczność utworzenia
muzułmańskiego imperium z tureckim sułtanem.

PANISLAMSKI l. 'obejmujący wszystkich muzułmanów': Panislamskie wpływy. 2. 'związany z panislamiz-mem':

Panislamskie hasła, nawołujące do jedności Arabów.

złożenie cząsetk: pan- i -islamizm od: islam

PANOPTIKUM (czytaj: panoptikum) 'zbiór osobliwości;

dziwaczne rzeczy, dziwni ludzie, pomieszane, niespójne, a zestawione razem pojęcia itd.': Weszła do pokoju, który
wydał jej się panoptikum rzeczy i ludzi. Panoptikum ludzkich postaw i zachowań.

niem. Panoptikum z ang. panopticon

PANORAMA l. 'rozległy widok czegoś z oddalonego, wysoko położonego miejsca': Ze szczytu góry Świętego Krzyża
patrzyliśmy na panoramę kielecczyzny. 2. przen. 'szerokie, plastyczne ujęcie czegoś, zwłaszcza jakiegoś zjawiska
dziejącego się w czasie': Panorama dziejów Polski. Panorama kultury polskiej. 3. 'malowidło wielkich rozmiarów,
zwykle ukazujące pejzaż lub scenę batalistyczną, rozpięte na wewnętrznych ścianach okrągłej sali, dające widzom
złudzenie, że znajdują się w środku przedstawionego świata': Panorama Racławicka to obraz Wojciecha Kossaka i
innych malarzy, o wymiarach 15 na 120 m., przedstawiający bitwę pod Racławicami w 1794 r. 4. 'okrągły budynek, w
którym znajduje się takie malowidło': Weszliśmy do panoramy.

PANORAMICZNY 'szeroki, rozległy; dający wrażenie panoramy': Panoramiczny widok. Panoramiczne lusterko
samochodowe. Q Film panoramiczny 'film szeroko-ekranowy, przedstawiany na ekranie, którego stosunek szerokości
do wysokości wynosi przynajmniej 1,6 : l. ang. panorama od gr. pan 'cały' (właściwie: całe), hórama 'widok'

558

PANSEKSUALIZM

PAPARAZZI

PANSEKSUALIZM książk. l. 'przepojenie życia pierwiastkiem seksualnym': Zdaniem filozofa naturę, a zwłaszcza życie
ludzkie, cechuje panseksualizm, siłą napędową rozwoju jest napięcie między dwoma płciami. 2. 'ujmowanie
wszystkiego przez pryzmat seksualizmu':

Panseksualizm teorii Zygmunta Freuda.

złożenie cząstki: pan- i słowa: seksualizm

PANSLAWIZM 'doktryna powstała w XIX w., głosząca zbliżenie między narodami słowiańskimi': Panslawizm był
doktryną wykorzystywaną przez Rosję do podporządkowania sobie narodów słowiańskich pod hasłem ich
zjednoczenia.

PANSLAWISTA 'przedstawiciel, zwolennik panslawiz-mu': Niektórzy panslawiści w XIX w. wysuwali hasła zjednoczenia
wolnych i równych narodów słowiańskich bez udziału Rosji.

PANSLAWISTYCZNY 'związany z panslawizmem':

Panslawistyczne idee głosili m.in. tacy rosyjscy działacze polityczni, jak Aleksander Hercen i Mikołaj Bakunin.

złożenie cząstki: pan- i słowa: slawizm

PANSPERMIA 'jedna z koncepcji wyjaśniających powstanie życia na Ziemi, głosząca, że zarodniki materii żywej trafiły
tu z kosmosu przypadkiem lub zostały przysłane przez jakąś wysoko zorganizowaną cywilizację': Panspermiajest
koncepcją, która pojawiła się na początku XX w. Większość uczonych za bardziej prawdopodobną uznaje jednak
koncepcję, wiążącą powstanie życia na Ziemi ze spontaniczną syntezą aminokwasów w warunkach, które panowały
pierwotnie na naszej planecie.

ang. panspermia od gr. pan 'wszystko', sperma 'nasienie'

PANTALON albo PANTALONE 'postać kochliwego i zrzędliwego starca z komedii dell'arte': Prototypem Pantalona w
komedii dell'arte byli weneccy kupcy, noszący szpiczaste bródki i długie, rurkowate spodnie.

PANTALONY l. żart. 'niezgrabnie uszyte spodnie lub majtki, zwykle mające długie nogawki': Nosił komiczne,
barchanowe pantalony. 2. 'dawne spodnie, zwłaszcza szerokie i długie'

fr. pantalon, od włoskiego imienia: Pantalone

PANTA RHEI (czytaj: parna rej) 'wszystko płynie-wyrażenie używane najczęściej wówczas, gdy chce się wyrazić
refleksję, że wszystko się zmienia lub że wszystko jest nietrwałe': Patrzył w nurt rzeki i mówił do nas: pan-ta rhei -
niegdyś był to bogaty rejon przemysłowy, dziś z daleka straszą opuszczone huty i kopalnie, z których już nie opłaca się
wydobywać węgla.

słowa przypisywane Heraklitowi z Efezu (ok. 540-480 r. p.n.e.)

PANTEIZM 'pogląd filozoficzno-religijny utożsamiający Boga z przyrodą, światem, często też głoszący, że Bóg nie
istnieje jako oddzielna osoba': Emerson pojmował całą przyrodę materialną tylko jako "metodę bożą" pouczania nas o
prawdzie, nie zaś jako samą prawdę (zależny w tym od Carlyle'a, który przyrodę nazwał "szatą bóstwa"). Przyroda [...]
rozwija się w kierunku, jaki nadaje jej dusza świata. Jednostka jest narzędziem celów kosmicznych, czuje to i przez to
doznaje błogości zupełnego bezpieczeństwa. Mimo to jednak niedoskonałość jest nieunikniona we wszelkich ludzkich
próbach wyrażenia prawdy i urzeczywistnienia ideału. Dlatego Emerson, mimo swój panteizm, był relatywistą; stąd
też czerpał swe antydogmatyczne, buntownicze nastawienie. (Tatarkiewicz)

PANTEISTA 'zwolennik panteizmu': Panteistami byli m.in. starogreccy stoicy, Giordano Bruno i Baruch Spi-noza.

PANTEISTYCZNY 'związany z panteizmem, oparty na panteizmie': Wielu krytyków dopatrywało się panteistycz-nych
elementów w słynnym hymnie Jana Kochanowskiego "Czego chcesz od nas. Panie".

ang. pantheism odgr. pan 'wszystko', theós 'Bóg'

PANTEON l. 'w starożytnej Grecji i starożytnym Rzymie:

świątynia poświęcona wszystkim bogom': Rzymski Panteon został wzniesiony przez cesarza Hadriana na Polu
Marsowym. 2. 'wszyscy bogowie religii polite-istycznej': Starożytni Grecy czcili bogów ze swego panteonu. 3.przen.
'budowla, w której są pochowani wielcy ludzie lub znajdują się upamiętniające ich pomniki': W paryskim Panteonie
spoczywają m.in. Jan Jakub Rous-seau, Wiktor Hugo i Maria Skłodowska-Curie. 4.przen. 'grupa szczególnie
zasłużonych osób, należących do pewnego narodu, wielcy ludzie pewnej epoki': Do polskiego panteonu należą m.in.
Tadeusz Kościuszko i Józef Piłsudski. Dopiero w XX w. Norwid zajął należne mu miejsce w romantycznym panteonie.

od łac. Pantheon - nazwy świątyni na Polu Marsowym, gr. pantheion od: pan 'wszystko', theós 'Bóg'

PANTOMIMA 'widowisko sceniczne, w którym treść jest przekazywana bez użycia słów, jedynie za pomocą gestów,
ruchu i mimiki': Wieczorem obejrzeliśmy pantomimę, wystawianą przez znany nie tylko w Polsce teatr z Wrocławia.

PANTOMIMICZNY 'związany z pantomimą, mający charakter pantomimy': Widowisko pantomimiczne różni się tym od
baletowego, że polega na bardzo wyrazistym naśladowaniu rzeczywistych ruchów i gestów, niewiele w nim jest
natomiast tańca artystycznego.

fr. pantomimę od gr. pantómimos 'wszystko naśladujący'

PAPAMOBILE (czytaj: papamobile) 'kuloodporny, przeszklony samochód papieża Jana Pawła II, używany w czasie jego
przejazdów między tłumami wiernych': Jan Paweł II używa papamobile od czasu zamachu na swoje życie w 1981 r.

wl. papamobile
PAPARAZZI (czytaj: paparacc-i) 'natrętny fotoreporter, jeżdżący stale za sławnymi osobami i wykonujący ich

559

PAPETERIA

PARAFA

zdjęcia w sytuacjach z życia prywatnego': Wiele osób obwiniało paparazzich, ścigających samochód księżnej Diany, o
spowodowanie wypadku, w którym zginęła.

wl. paparazzo, postać z filmu Felliniego "Słodkie życie"; słowo będące złożeniem: papatacci 'tnąca mucha', razzi
'błyskać'

PAPETERIA 'koperty i papier listowy, zwykle ozdobne, umieszczone w twardej okładce, używane do prywatnej
korespondencji': Kolorowa papeteria. Wydostał ozdobną kartkę z żółtej papeterii z motywami roślinnymi.

fr. papeterie

PAPIRUS l. 'roślina bagienna, dochodząca do kilku metrów wysokości, uprawiana w starożytności ze względu na
włókno, z którego wyrabiano materiał służący do pisania': Papirusy porastają deltę Nilu. 2. 'materiał służący do
pisania, wyrabiany ze sklejonych na krzyż włókien papirusa': Papirusu jako materiału piśmiennego używano w
starożytnym Egipcie. 2. 'zapisany zwój takiego materiału': W bibliotece w Aleksandrii spłonęły bezcenne, staroegipskie
papirusy.

PAPIROLOGIA 'nauka zajmująca się odczytywaniem, wydawaniem i interpretacją starożytnych tekstów pisanych na
papirusie, a także na pergaminie, tabliczkach drewnianych i na skorupach glinianych': Pierwszy instytut papirologii w
Polsce powstał na Uniwersytecie Warszawskim po II wojnie światowej.

PAPIROLOG 'znawca i badacz papirusów': Jednym z najwybitniejszych polskich papirologów jest Jerzy Manteuffel-
Szoege, profesor Uniwersytetu we Lwowie, a potem w Warszawie.

tac. papyrus z gr. papyros

PARA- cząstka wyrazów złożonych o znaczeniu 'niby', wskazująca, że oznaczają one coś podobnego do tego, co określa
drugi człon złożenia, ale nie to samo, paralek, paramilitarny

od gr. para 'obok, poza'

PARABOLA l. w matematyce 'krzywa płaska, będąca zbiorem punktów jednakowo oddalonych od ustalonego punktu -
ogniska i ustalonej prostej - kierownicy': 2. przen. 'coś przypominające kształtem tę krzywą, wyglądające jak połowa
owalu': Samolot zakreślił parabo-lę nad naszymi głowami. 3. w nauce o literaturze 'krótkie opowiadanie o charakterze
moralno-dydaktycz-nym; przypowieść': Jedną z licznych paraboli znajdujących się w Biblii jest opowieść o pannach
mądrych i głupich.

PARABOLICZNY l. w matematyce 'mający kształt paraboli': Wykres paraboliczny. 2. w nauce o literaturze 'mający
charakter paraboli': Paraboliczny charakter dramatów Brechta.

gr. parabole

PARADENTOZA albo PARADONTOZA w medycynie 'proces zanikania tkanek przyzębia, prowadzący do stopniowego
odsłaniania korzeni zębów, a tym samym do rozchwiania i wypadania zębów': Kupił specjalną pastę dla osób
cierpiących na paradentozę.
UWAGA: oprócz dopuszczanych form: paradentoza oraz paradontoza pojawia się też forma parodontoza. Ta,
zaczerpnięta z języka niemieckiego forma (od: Parodontose) przez wielu językoznawców nie jest akceptowana w pol-
szczyźnie, bowiem pierwszy człon omawianego słowa pochodzi od greckiego wyrazu 'para', znaczącego 'przy' (zębie).

n.-lać. paradentosis odgr. para 'przy, obok' i łac. dens dentis 'ząb'

PARADOKS l. 'sformułowanie lub sytuacja, które zawierają elementy sprzeczne ze sobą (niekiedy tylko pozornie) albo
sprzeczne z tym, do czego przywykliśmy i co jest ogólnie uznawane za prawdę': Paradoksem jest zdanie z "Myśli
nieuczesanych" Stanisława Lecą: Pierwszym warunkiem nieśmiertelności jest śmierć. To paradoks, że ten wielki kraj o
żyznych glebach, który mógłby być rolniczym potentatem, musi kupować żywność za granicą. 2. w logice
'rozumowanie pozornie prawdziwe, które jednak z powodu występującego w nim błędu logicznego prowadzi do
wniosków sprzecznych ze sobą': Paradoksem jest stwierdzenie Euklidesa o Elek-trze i Orestesie: Elektra wie, że
Orestes jest jej bratem, jednak w tej chwili, gdy Orestes stanął przed nią, mając zasłoniętą twarz, Elektra nie wie tego,
co wie.

PARADOKSALNY 'zawierający paradoks, będący paradoksem': W sejmie po raz kolejny doszło do paradoksalnej
sytuacji: posłowie rządzącej koalicji sprzeciwili się przedstawionemu przez rząd projektowi, zyskał on natomiast
poparcie ze strony posłów opozycji.

lać. paradoxus z gr. paradoksos 'nieoczekiwany, dziwny'

PARADONTOZA zob. PARADENTOZA

PARADYGMAT l. 'coś, do czego należy się odwoływać;

wzorzec': Ale chociaż konkretne historie się zmieniają, to stojące za nimi mit i paradygmat są wieczne. Paradygmaty
zachowań seksualnych. 2. w językoznawstwie 'wzorzec odmiany wyrazów': O Paradygmat deklinacyj-ny 'wzorzec
odmiany rzeczowników i przymiotników' O Paradygmat koniugacyjny 'wzorzec odmiany czasowników'

PARADYGMATYCZNY w językoznawstwie 'związany z paradygmatem': Słowotwórstwo paradygmatyczne polega na

utworzeniu nowego wyrazu przez zmianę jego paradygmatu, np. słowo inżynier ]ako rzeczownik męski jest odmienne
(rozmawiam z inżynierem Kowalskim);

rzeczownik żeński tworzy się od niego, czyniąc go nieodmiennym (rozmawiam z inżynier Nowak).

lać. paradigma z gr. paradeigma 'przykład, wzór'

PARAFA 'skrót podpisu składany np. na dokumencie; także: inicjały jako podpis': Szef skreślił na umowie swą parafę na
znak akceptacji.

PARAFOWAĆ l. 'podpisywać wcześniej uzgodniony i opracowany dokument urzędowy, stawiając parafę': Parafować
umowę międzynarodową. 2. 'zabezpieczać do-

560

PARAFARMACEUTYK albo PARALEK

PARALIŻ

kumenty, numerując ich karty i przeciągając przez nie sznurek, przytwierdzany na ostatniej stronie łąkową pieczęcią':
Parafowano dokumenty z posiedzeń zarządu spółdzielni.

fr. paraphe od gr. paragraphos 'dopisany obok znak'

PARAFARMACEUTYK albo PARALEK (czytaj: para-farmaceutyk) 'środek o właściwościach zbliżonych do właściwego
lekarstwa, sprzedawany bez recepty, wytworzony najczęściej z surowców naturalnych (np. z ziół), o łagodnym
działaniu leczniczym lub profilaktycznym':

Promują oni nie tylko artykuły żywnościowe, ale również parafarmaceutyki i zioła. Długotrwałe stosowanie para-
farmaceutykówjest także szkodliwe dla organizmu.

złożenie cząstki: para- i stówa: farmaceutyk

PARAFIADA 'impreza kulturalna i sportowa zorganizowana przez wiernych i księży danej parafii': Katolicy ćwiczą ciało i
ducha na V Parafiadzie.

od wyrazu: parafia, na wzór słowa: olimpiada.

PARAFINA 'substancja będąca mieszaniną stałych węglowodorów nasyconych, otrzymywana z gazu parafinowego albo
syntetycznie, o barwie od białej do żółtej, odporna na działanie kwasów i zasad': Parafina służy do wyrobu m.in.
kremów, świec i smarów.

PARAFINOWY 'zrobiony z parafiny, nasycony parafiną' : Świeca parafinowa.

fr. paraffine od łac. parum affinis 'mający mało pokrewieństw'

PARAFRAZA l. -w nauce o literaturze 'swobodna przeróbka tekstu, dokonywana jednak w ten sposób, by zachować
istotne cechy pierwowzoru lub tak, by związek z nim był widoczny; także: dzieło literackie lub jakiś tekst będący
efektem takiej przeróbki': Franciszk Dmochowski dokonał parafrazy traktatu poetyckiego Nicolasa Boileau "L'art
Poetique" - polska wersja dzieła ukazała się w 1788 r. pod tytułem "Sztuka rymotwórcza". 2. w językoznawstwie
'wyrażenie lub zdanie różniące się formą od innego wyrażenia lub zdania, ale mające tę samą treść':

Parafrazą zdania: "Dowiedział się, że matka jest chora" -jest zdanie "Dowiedział się o chorobie matki". 3. w muzyce
'utwór, zwykle instrumentalny, będący oryginalną kompozytorską przeróbką jednego lub kilku tematów z innego
utworu (niekiedy całego utworu)': Zagrała kilka parafraz pieśni Schuberta skomponowanych przez Liszta.

PARAFRAZOWAĆ l. w nauce o literaturze 'dokonywać parafrazy, przeróbki utworu literackiego lub tekstu':

Parafrazował słynne Mickiewiczowskie sformułowania z "Dziadów" i "Ballad i romansów". 2. w językoznawstwie

'wyrażać tę samą treść innymi środkami językowymi': Językoznawcy często parafrazują treść wyrażeń języka tak, by
ukazać ich budowę, np.: szachista - 'ten, kto gra w szachy': 3. w muzyce 'komponować oryginalne dzieło oparte na
tematach innego utworu': Sparafrazowali kilka standardów jazzowych.

lać. paraphrasis 'omówienie, wyrażenie czegoś innymi słowami' z gr. paraphrasis

I PARAGON 'kwitek kasowy, będący potwierdzeniem zapłaty za kupiony towar': Reklamacje przyjmowane są tylko po
okazaniu paragonu.

Paragon, nazwa niem. firmy papierniczej, która pierwsza zaczęła wytwarzać bloczki kasowe

II PARAGON przestarz. 'współzawodnictwo, rywalizacja': Dziś zwykle w zwrocie: () Iść, wchodzić z kimś w paragon
'równać się, porównywać się z kimś': Na turnieju okazało się, że z Zawiszą żaden rycerz nie może iść w paragon.

wi. paragone 'porównanie'

PARAGRAF l. 'przepis prawny, będący fragmentem ustawy, zarządzenia itp.': Treść przepisu ujęto w kilku paragrafach.
Panowie posłowie, zgłaszam jeszcze dwie poprawki do paragrafu 7. ustawy. 2. 'fragment tekstu prawnego lub pisma
urzędowego stanowiący pewną całość, opatrzony znakiem § i kolejnym numerem poprzedzającym treść': Być
sądzonym z jakiegoś paragrafu. Podjąć decyzje na podstawie odnośnego paragrafu. 3. 'znak § stawiany na początku
przepisu, rozdziału itp. przed liczbą oznaczającą kolejny numer'

fr. paragraphe od gr. paragraphe 'dopisek na marginesie'

PARALEK 'to samo, co parafarmaceutyk' złożenie cząstki: para- i słowa: lek

PARALELA l. 'zespół cech podobnych lub odpowiadających sobie, występujących w porównywanych rzeczach; także:
wydobywanie podobieństw lub odpowied-niości w rzeczach porównywanych': Profesor ukazał paralele między
światem bogów starożytnych a problemami wówczas żyjących ludzi. Jasienica przeprowadza paralele między
rozwojem sytuacji w Polsce i we Francji w XVI, XVII i XVIII w. 2. w geometrii, przestarz. 'linia prosta równoległa do
innej prostej'

PARALELNY 'równoległy do czegoś innego: mający podobne lub analogiczne cechy, występujący w tym samym czasie
itd.': Paralelne wątki w mitologii greckiej i rzymskiej. Paralelny rozwój wydarzeń.

PARALELIZM l. 'równoległość między porównywanymi rzeczami: istnienie między nimi podobieństw lub analogii,
współwystępowanie w tym samym czasie itd.':

Paralelizm losów wojennych bohaterów "Kolumbów". Paralelizm duszy i ciała. Paralelizm w rozwoju gospodarczym
Polski, Czech i Węgier po roku 1989. 2. w sztuce 'równoległe lub cykliczne występowanie takich samych lub
podobnych elementów kompozycyjnych utworu, np. podobnych zwrotów, sformułowań, refrenu': Paralelizm w
pieśniach ludowych.

fr. parallele z łac. parallelus z gr. parallelos'równoległy'

PARALIŻ l. w medycynie 'całkowita utrata siły mięśniowej, zdolności poruszania jakąś częścią ciała, na skutek
uszkodzenia ośrodkowego lub obwodowego układu nerwowego w wyniku urazu, wylewu itp.': Paraliż lewostronny.
Paraliż obu nóg. Człowiek dotknięty paraliżem.

561

PARAMETR

PARAZYTOLOGIA

2. pot. 'zastój, przerwa w działaniu, unieruchomienie':

Paraliż woli. Postępuje paraliż gospodarczy, pogłębia się bezrobocie: czas na zmiany, panowie!

PARALIŻOWAĆ l. 'powodować paraliż - unieruchomienie ciała lub jego części na skutek uszkodzenia układu
nerwowego': Gaz paraliżujący. 2. 'obezwładniać, pozbawiać kogoś możliwości swobodnego poruszania się,
wywoływać uczucie niemożności robienia czegokolwiek': Paraliżował go lęk o przyszłość najbliższych. Zimna woda
paraliżowała ruchy rozbitków. Paraliżuje ją strach, ale jednak stara się przejść przez płonące drzwi. Przed
wystąpieniami publicznymi zawsze nieśmiałość go paraliżowała. 3. 'uniemożliwiać komuś działanie, robienie czegoś':
Strajki komunikacji miejskiej paraliżują życie całego miasta.

PARALITYK l.'człowiek dotknięty paraliżem': Rehabilitacja paralityków. 2. pot. 'ktoś poruszający się niesprawnie, tak
jakby był sparaliżowany'

lać. parałysis z gr. parałysis

PARAMETR l. w technice 'cecha jakiegoś materiału lub procesu, wyrażona w odpowiednich jednostkach miary, lub
wielkość charakteryzująca pewne urządzenie': Starał się dobrać do silnika olej o podobnych parametrach (gęstości i
lepkości), jak ten, którego używał do tej pory. Parametry skrawania mechanicznego to jego głębokość i szybkość.
Parametry silnika to m.in. jego moc i liczba obrotów na minutę. 2. w informatyce 'wielkość wprowadzana do jakiejś
procedury, programu lub pliku, która określa ich granicę lub działanie': Podać parametr przy formatowaniu dyskietki.
Przeszukiwać zbiór według zadanych parametrów. 3. w matematyce 'nieoznaczona stała, odróżniana od innych
zmiennych równania, np. od niewiadomej' 4. pot. 'podstawowe informacje dotyczące jakiejś osoby, zwłaszcza
wyrażone w określonych wielkościach matematycznych': Podał jej swoje parametry: numer kołnierzyka, buta i obwód
klatki piersiowej.

PARAMETRYCZNY 'związany z parametrem w l., 2. lub 3. znaczeniu': Wielkości parametryczne. Wartości

parametryczne. Równania parametryczne.

ang. parameter od gr. parametreo 'odmierzam'

PARAMILITARNY 'zorganizowany na wzór wojska, ale nie będący regularną armią': Organizowano oddziały
paramilitarne, nazywane strzeleckimi lub sportowymi, które w chwili powstania miały się przekształcić w wojsko
narodowe. Oddziały NATO przystąpiły do rozbrajania grup paramilitarnych w Kosowie.

złożenie cząstki: para- i słowa: militarny

PARANOJA l. inaczej: PSYCHOZA PARANOICZNA w

psychiatrii 'choroba psychiczna charakteryzująca się występowaniem urojeń logicznie uporządkowanych i

przejawiających pewną spójność oraz konsekwentnie fałszywą oceną prawidłowych spostrzeżeń': Urojenia
występujące w paranoi mogą dotyczyć np. tego, że się jest prześladowanym, że się doznaje krzywd ze strony jakichś
urzędów, niewierności współmałżonka, bycia na

tropie wielkiej tajemnicy lub wynalazku, l.pot. 'nienormalna sytuacja albo nienormalne zachowania jakichś ludzi,
zwłaszcza takie, które charakteryzują się pewną spójnością w swym obłędzie': Tysiące Polaków, którzy zdecydowali się
w latach 80. na emigrację na Zachód, chciało przede wszystkim wyrwać się ze świata komunistycznej paranoi. To, co
robisz, to paranoja; czy zamierzasz zajmować się w swoim życiu tylko szpiegowaniem żony, czytaniem jej listów i
przeszukiwaniem jej torebki?

PARANOIK- w psychiatrii 'osoba cierpiąca na paranoję'

PARANOICZNY l. w psychiatrii 'związany z paranoją': Urojenia paranoiczne. Objawy paranoiczne, l. pot. 'bezsensowny,
absurdalny, choć często przejawiający wewnętrzną konsekwencję': Paranoiczne pomysły.

PARANOIDALNY l. pot. 'bezsensowny i absurdalny, choć często wewnętrznie konsekwentny': Dość mam już twoich
paranoidalnych zachcianek erotycznych. 2. w psychiatrii 'związany z paranoją': Paranoidalne zachowania.

od gr. paranoia 'szaleństwo'

PARANTELA l. wyraz częściej używany w liczbie mnogiej: PARANTELE książk. 'powiązania, koligacje, zwłaszcza z
osobami należącymi do znakomitego rodu':

Dzięki właściwym parantelom został dopuszczony przed oblicze króla. 2. książk. 'krewni należący do tego samego
rodu'

fr. parentele od łac. parentes 'rodzice'

PARAPSYCHOLOGIA 'dziedzina wiedzy, zajmująca się badaniem takich zjawisk psychicznych, których nie wyjaśnia
psychologia naukowa': Parapsychologia zajmuje się m.in. telepatią, telekinezą, jasnowidzeniem i różdż-karstwem.
PARAPSYCHOLOGICZNY 'związany z parapsychologią, będący przedmiotem badań parapsychologii': Para-
psychologiczne dociekania. Parapsychologiczne zjawiska.

złożenie cząstki: para- i słowa: psychologia

PAR AVION (czytaj: parawią) 'pocztą lotniczą': Urzędniczka na poczcie powiedziała mu, że nie musi na listach do
Ameryki przyklejać nalepki "par avion" - i tak przecież są przewożone pocztą lotniczą.

fr. par avion

PARAZYTOLOGIA 'dział biologii, nauka zajmująca się badaniem pasożytów zwierząt i człowieka': Parazytologia zajmuje
się między innymi związkami między pasożytem a żywicielem oraz wykrywaniem procesów powstawania
pasożytnictwa. Jako nauka kompleksowa parazytologia jest ściśle związana z medycyną, weterynarią, chemią,
naukami rolniczymi itd.

fr. parasitologie odgr. parasitos 'jedzący wspólnie', logos 'nauka, słowo'

562

PARCELA

PARLAMENT

PARCELA 'wydzielony kawałek gruntu przeznaczony zwykle pod zabudowę': Kupili niewielką parcelę pod lasem.
Kawałek ziemi pod miastem, który miał w spadku po matce, podzielił i rozprzedał na parcele budowlane, dobrze na
tym zarabiając.

PARCELACJA 'podział większego obszaru na mniejsze działki, dobrowolny lub przymusowy, będący częścią powojennej
reformy rolnej': Parcelacja ziem dworskich.

PARCELOWAĆ 'przeprowadzać parcelację': Po wojnie parcelowano wielkie majątki ziemskie.

PARCELACYJNY 'związany z parcelacją': Parcelacyj-ne pomiary gruntów przeprowadzono tu już w sierpniu, ale do
samej parcelacji doszło dopiero na wiosnę następnego roku.

fr. parcelle zp.-łac. particella od łac. pars, dopełniacz: partis 'część'

PARCIANY zob. pod hasłem: PART

PARCJALNY l. książk. 'cząstkowy, nie obejmujący całości' 2. przestarz. 'jednostronny, stronniczy'

p.-lać. partialis 'częściowy'

PARDON l. (czytaj: partią) 'przepraszam': Pardon, pani wybaczy nazbyt dosadne słowo. 2. przestarz. 'darowanie,
przebaczenie winy': Pardonu nie proszę, ale pozwólcie mi odpokutować winy dopiero wtedy, gdy pomszczę wszystkich
zabitych. 3.przestarz. 'litość, na wojnie: darowanie życia': Ani jeden nie poprosił o pardon, ale stanąwszy koń przy
koniu bodli rapierami tak zaciekle, iż przez chwilę zwycięstwo zdawało się chylić na ich stronę. (Sienkiewicz) Bez
pardonu 'nie zważając na nic, bez litości': Bez pardonu niszczył wszystkich, którzy stanęli mu na drodze kariery.

fr. pardon

PAR EXAMPLE (czytaj: paregząpi) książk. 'na przykład':

Wyobraź sobie, par example, że jedziesz na wielbłądzie przez pustynię; o czym możesz wtedy myśleć?
fr. par example

PAR EXCELLENCE (czytaj: par ekscelas) książk. 'w najwyższym stopniu, w całym tego słowa znaczeniu' (zwrot wtrącany
w zdanie dla podkreślenia jakiegoś słowa): Był to pisarz par excellence narodowy. Wystąpienie pana posła było par
excellence niestosowne.

fr. par excellence

PAR FORCE (czytaj: parfors) książk. 'siłą, przemocą, gwałtem': Nie wolno było par force żądać, by wyjawił to, co wie,
należało wziąć go podstępem. Nie weźmiesz mnie pan dzisiaj, chyba że par force, o co takiego dżentelmena nie
posądzam.

fr. par force

PARIAS l. 'w Indiach: osoba należąca do najniższej grupy społecznej, będącej poza systemem czterech tradycyjnych
kast': W dawnych Indiach pariasi byli pozbawieni

praw i pogardzani tak bardzo, że uważano, iż samo ich dotknięcie przynosi hańbę, l.przen. 'osoba traktowana jako
gorsza od innych, pogardzana i wykorzystywana':

Gastarbeiterzy i nielegalni imigranci są pariasami bogatych państw Zachodu: to oni wykonują najcięższe prace za
najniższe wynagrodzenie, żyją na marginesie społecznym, pozbawieni często elementarnych praw.

fr. parias, ang. pariah od tamilskiego paraiyan 'dobosz'

PARKIET l. 'podłoga z drewnianych deszczułek, ułożonych w jakiś deseń': Położyć parkiet w pokoju. 2. 'wydzielone
miejsce w restauracji, w kawiarni, przeznaczone do tańca': Pięć par kołysało się wolno na parkiecie. 3. 'rynek giełdy,
rynek notowań, giełda':

Wzrosły ceny akcji na drugim parkiecie. Parkiet równoległy.

fr. parquet

PARKINSONA PRAWO 'teza (początkowo żartobliwa) głosząca, że administracja publiczna rozrasta się automatycznie,
bez względu na to, ile rzeczywiście jest pracy do wykonania i jaka jest ta praca': W tym urzędzie prawo Parkinsona
sprawdziło się co do joty: po dwóch latach urzędników było o 50% więcej, choć kompetencje urzędu zostały
uszczuplone o kwestie rolnicze.

od nazwiska uczonego brytyjskiego C. Northcote'a Parkinsona (1909-1993), który sformułował je żartobliwie w

artykule z 1955 r.

PARKINSONA CHOROBA 'choroba układu nerwowego, której przyczyny nie są jeszcze znane, występująca głównie u
mężczyzn po pięćdziesiątym roku życia, objawiająca się drżeniem rąk, wzmożeniem napięcia mięśniowego i
maskowatym wyrazem twarzy': U co trzeciego chorego na chorobę Parkinsona obserwuje się objawy otępienia.
Choroba Parkinsona prowadzi do całkowitego zniedołężnienia.

PARKINSON/w?. 'choroba Parkinsona'

PARKINSONIZM 'zespół objawów chorobowych, charakterystycznych dla choroby Parkinsona': Parkinso-nizm może
także wystąpić po dłuższym leczeniu środkami psychotropowymi.

od nazwiska Jamesa Parkinsona (1755-1824), lekarza, który opisał tę chorobę

PARKOMAT albo PARKOMETR 'automatyczne urządzenie parkingowe, do którego wrzuca się monety, a które wydaje
kwitki z zapisaną godziną, do której zapłaciło się za postój samochodu na parkingu': W centrum Warszawy parkomaty
wskazują miejsca dozwolonego, ale płatnego postoju. Pamiętajmy jednak o tym, że parko-metr nie wyda nam reszty.

złożenia z cząstek: parko- od: parking i -mat na wzór: automat, bankomat; -metr na wzór: termometr, barometr

PARLAMENT 'najwyższy w państwie organ władzy ustawodawczej, złożony z deputowanych, powoływanych zazwyczaj
w wyborach przez ogół obywateli na określoną kadencję; także: gmach, w którym ten organ władzy obraduje':
Parlament uchwala ustawy i budżet państwa

563

PARLAMENTARIUSZ

PAROL

stwa oraz sprawuje kontrolę nad działalnością rządu. Polski parlament składa się z dwu izb: sejmu, liczącego 460
posłów i senatu, w którego skład wchodzi 100 senatorów. Nad parlamentem powiewa flaga narodowa.

PARLAMENTARNY l. 'związany z parlamentem':

Komisja parlamentarna. Sesja parlamentarna. Większość parlamentarna. 2. 'świadczący o dobrych obyczajach,

przyzwoity i kulturalny': Wieczorem w ich gronie można było usłyszeć niezbyt parlamentarne wyrażenia.

PARLAMENTARZYSTA 'członek parlamentu - poseł albo senator' (wyraz określający przeważnie członków niepolskich
parlamentów): W gmachu sejmu odbyło się spotkanie z parlamentarzystami litewskimi. Grupa parlamentarzystów
francuskich odwiedziła Uniwersytet Jagielloński.

PARLAMENTARYZM 'system rządów, w którym konstytucja zapewnia parlamentowi kierowniczą rolę wśród
najważniejszych organów władzy w państwie': Szwedzcy goście wysłuchali wykładu na temat historii polskiego
parlamentaryzmu w XX w.

niem. Parlament zfr. parlement od: parler 'rozmawiać'

PARLAMENTARIUSZ 'osoba wysłana do nieprzyjaciela, żeby prowadzić z nim rokowania w sprawie przerwania walk':
Parlamentariusze rzadko używają dziś białej flagi.

| UWAGA: nie należy mylić tego słowa z wyrazem parla-|| mentarzysta (zob.i.

z/r. parlementaire

PARLATORIUM 'w klasztorze: pokój do rozmów z osobami z zewnątrz, głównie ze świeckimi; rozmównica':

Często spędzał w parlatorium długie godziny, tłumacząc zbłąkanym duszom, czym jest wiara.

wl. parlatorio od: parlare 'mówić'

PARMEZAN 'twardy, dojrzewający ser wyrabiany we Włoszech z mleka krowiego, utarty dodawany do potraw jako
przyprawa': Formę żaroodporną po posmarowaniu masłem napełnić krabami zmieszanymi ze spaghetti i posypać 30
dag tartego parmezanu.

fr. parmesan z wt. parmigiano od nazwy miasta Panna we Włoszech

PARNAS l. 'masyw górski w środkowej Grecji, w mitologii przedstawiany jako siedziba Dionizosa, Apollina i muz,
zwłaszcza poezji i muzyki': Wśród gór Parnasu, u podnóża dwóch skał nagich i czerwonych, otoczona gajem, wznosiła
się świątynia Apollina, a dookoła zbiegały się liczne budynki i posągi. (Parandowski) l.przen. 'elita artystyczna,
zwłaszcza środowisko wybitnych pisarzy': Warszawski parnas. W końcu minionego wieku odeszło kilku wielkich
twórców polskiego parnasu, m.in. Zbigniew Herbert, Kazimierz Brandys i Gustaw Herling-Grudziński.

gr. Pamassós

PARNASIZM 'kierunek w poezji francuskiej w II połowie XIX w., preferujący poezję zobiektywizowaną, klasyczną i
wykwintną w formie, chętnie czerpiący ze wzorów antycznych i głoszący hasło "sztuka dla sztuki": Par-nasizm wyrósł z
programowego sprzeciwu wobec romantycznego subiektywizmu i uczuciowości poezji oraz jej swobody w dziedzinie
formy.

PARNASISTA 'poeta, przedstawiciel pamasizmu': Do wybitnych pamasistów należeli m.in. Teofil Gautier, Charles
Leconte de Lisie i Sully Prudhomme.

fr. pamassiens, nazwa od antologii "Le Pamasse contemporain" 'Parnas współczesny' (pierwszy tom wydany w r.
1866)

PARODIA l. w sztuce i publicystyce 'forma satyry, polegająca na naśladowaniu jakiegoś tekstu, jakiegoś dzieła sztuki
lub pewnego stylu w sposób wyolbrzymiający ich cechy i nadający im komiczny charakter': W kabarecie
zaprezentowano parodię przemówienia generała Jaruzel-skiego z 13 grudnia 1981 r. W tekstach Norwida znajdujemy
wiele takich, które są parodiami literatury "szlacheckiej" i typowego dla nieoświeconej części tejże warstwy sposobu
wypowiadania się. "Młody Frankenstein" Mela Brooksa to parodia filmów grozy. 2. 'nieudolne naśladowanie czegoś,
dające niezamierzone efekty komiczne i ośmieszające autora': To, co oni prezentowali, to była parodia prawdziwego
teatru. Ty? Ty jesteś parodią mężczyzny.

PARODYSTA l. w sztuce i publicystyce 'autor parodii':

Do najwybitniejszych polskich parodystów należał Artur Maria Swinarski. 2. 'artysta, który naśladuje na scenie głos i
sposób mówienia znanych osób': Parodysta dał prawdziwy popis, przedstawiając wyimaginowaną rozmowę między
czterema kandydatami do urzędu prezydenckiego.

PARODIOWAĆ 'naśladować coś w satyrycznym celu, wyolbrzymiając pewne cechy tego': W kabarecie parodiowano
absurdalne telenowele. Sparodiował w swym przedstawieniu spektakl wystawiany przez konkurencyjny teatr. Na
przyjęciu parodiował sposób bycia prezesa.

PARODIOWY 'związany z parodią, będący parodią':

Parodiowa wersja westernu.

PARODYSTYCZNY 'związany z parodią lub z paro-dystą': Parodystyczne przedstawienie postaci premiera. Występ
parodystyczny trwał dwadzieścia minut.

fr. parodie od gr. paróidia 'poboczny śpiew'

PAROKSYZM l. 'nagłe i silne zaostrzenie choroby lub złego stanu': Dławiła się, nie mogła oddychać w paro-ksyzmie
kaszlu. 2. 'krótki, lecz ostry przejaw jakichś przeżyć, zwłaszcza negatywnych': Paroksyzm zazdrości. W paroksyzmie
rozpaczy targnęła się na swe życie.

fr. paroxysme od gr. paroksysmós 'rozdrażnienie, podrażnienie'

PAROL \.przestarz. 'słowo honoru': Wejdzie tam waćpa-nu [w drogę] kto inny, lepszy ode mnie - ale nie ja. - / Jak to? /
- Parol kawalerski. (Sienkiewicz) 2. przestarz. 'umówione, tajne hasło pozwalające np. na odróżnienie swoich żołnierzy
wracających z patrolu od nieprzyjaciół': Nie umieli podać parolu, tośmy ich aresztowali i do pana dowódcy
prowadzimy. 3. przestarz. 'w grze kar-
564

I PAROWAĆ

PARTNER

cianej: podwojenie stawki po pierwszej wygranej, sygnalizowane zagięciem rogu karty; także: taka gra w karty - dziś
żywe we frazeologii': () Zagiąć (na kogoś, na coś) parol 'podjąwszy względem kogoś lub czegoś jakiś plan, zamiar,
konsekwentnie dążyć do jego zrealizowania, bez względu na przeciwności, za wszelką cenę': Zagięła na niego parol i
zaprowadziła go w końcu do ołtarza.

fr. parole 'słowo, mowa' z p.-tac. parabola

I PAROWAĆ l. 'o cieczy: zamieniać się w parę': Popatrzcie: podgrzewam probówkę i woda powoli zaczyna parować; czy
wiecie, dlaczego? 2. 'o powierzchni nasyconej wodą: wydzielać parę': W oddali widać było parujące podmokłe łąki. 3.
'wystawiać coś na działanie pary': Cały dzień parowali ziemniaki w pamiku.

od słowa: para

II PAROWAĆ l. 'w szermierce, w boksie: odpierać ataki przeciwnika, uniemożliwiać mu zadanie ciosu przez umiejętne
zasłanianie się': Odparował cios Francuza i zaatakował. 2. 'odpierać czyjeś argumenty w sporze':

Starała się parować zarzuty opozycji, ale brakowało jej wiedzy i doświadczenia w dyskusji z wytrawnymi politykami.

wf. parare

PARSEK w astronomii 'jednostka długości (nienależąca do układu SI), równa odległości, którą światło przebywa w
ciągu 3,26 roku': Nasz Układ Słoneczny jest odległy od centrum Drogi Mlecznej o tysiące parseków.

ang. parsec od: par(allax), sec(ond) (jeden parsek to odległość, przy której roczna paralaksajest równa jednej
sekundzie łuku)

PARS PRO TOTO w nauce o literaturze 'figura stylistyczna polegająca na zastąpieniu nazwy jakiejś rzeczy, czynności,
stanu itd. nazwą jego części': Własne cztery kolka zamiast własny samochód to typowe pars pro toto używane w
publicystyce.

lać. pars pro toto 'część zamiast całości'

PART l. 'grube płótno domowej roboty, konopne lub lniane używane kiedyś na letnie ubrania chłopskie' 2. 'mocna
taśma pleciona ze szpagatu używana zamiast rzemienia w wyrobach rymarskich'

PARCIANY 'zrobiony z partu': Parciana torba. Parciany pas, plecak.

rodzime - od starocerkiewnego rdzenia: prt 'płótno'; inne pochodzące od niego słowa to np. partacz, partolić, może
też: portki

PARTENOGENEZA inaczej: DZIEWORÓDZTWO w zo-ologii 'rozwój organizmu zwierzęcego z niezapłodnio-negojąja':

Partenogeneza występuje u niektórych skorupiaków, pąjęczaków i owadów. Partenogenezę można u wielu gatunków
zwierząt wywołać sztucznie - za pomocą bodźców chemicznych albo mechanicznych.

PARTENOGENETYCZNY inaczej: DZIEWORODNY w zoologii 'rozwijający się z niezapłodnionegojaja': Organizm

partenogenetyczny. Rozmnażanie partenogene-tyczne.
fr. parthćnogenese od gr. parthenos 'dziewica', gćnesis 'rodzenie się'

PARTIA l. 'organizacja o charakterze politycznym, mająca określony program i zmierzająca do zrealizowania tego
programu po przejęciu władzy; także: ludzie tworzący tę organizację': Założył partię prawicową. Został członkiem
partii lewicowej. Partia zrzeszająca zwolenników wolności seksualnej. 2. 'wydzielona grupa ludzi': Do ośrodka przybyła
pierwsza partia kolonistów. 3. 'określona część czegoś': Hurtownia dostarczyła już pierwszą partię zamówionych
soków. 4. w sporcie 'część pewnej rozgrywki': Partia brydża. Rozegrać partię szachów. 5. 'rola aktora lub zespołu
aktorów w dramacie, operze itp.': Partia operowa, solowa. Partia chóru. W "Halce" śpiewał partię Jontka. 6. przestarz.
'właściwy kandydat lub kandydatka na męża lub żonę':

Była dobrą partią, miała bowiem i majątek, i wykształcenie nieprzeciętne.

PARTYJNY l. 'należący do partii': Odwiedzali go partyjni koledzy. 2. 'związany z partią, dotyczący partii, świadczący o
przynależności do partii': Legitymacja partyjna. Zebranie partyjne. 3. 'członek partii - przymiotnik w funkcji
rzeczownika': Partyjni głosowali za odwołaniem nowego kierownika, który nie był jednym z nich.

PARTYJNIAK pot. 'lekceważące lub pogardliwe określenie członka partii komunistycznej w okresie PRL':

Nasyłają nam tu samych partyjniaków, a pracować nie ma komu.

fr. partie 'część (prawnie) wydzielona' od: partir, pierwotnie 'oddzielać'

PARTNER l. 'współuczestnik jakichś zabaw, rozrywek, gier, a także interesów itp.': Partner w brydżu, w tenisie. Ona
jest moim partnerem w spółce. Firma "Burten"jest naszym nowym partnerem w kontaktach ze Wschodem. 2. 'osoba z
którą się żyje, uprawia seks': Miała stałego partnera życiowego. Częste zmiany partnerów zwiększają ryzyko
zachorowania na choroby weneryczne, a przede wszystkim na AIDS. 3. 'osoba, którą traktuje się jak równą sobie':
Uczniowie uwielbiali go, bo zawsze traktował ich jak partnerów w dyskusji, czasem partnerów o nieco mniejszej
wiedzy, ale chłonnych i gotowych tę wiedzę poszerzać. 4. 'w teatrze, kinie: aktor grający wspólnie z innym aktorem w
przedstawieniu lub filmie':

W tym filmie moim partnerem był Andrzej Bogucki.

PARTNERSTWO l. 'bycie czyimś partnerem -współuczestnikiem jakichś przedsięwzięć': Omawiano problemy

partnerstwa handlowego. 2. 'równorzędność -traktowanie kogoś jako równego sobie partnera': Ich związek
cechowało partnerstwo.

PARTNERSKI 'równorzędny, oparty na sprawiedliwym podziale obowiązków i praw między danymi osobami':

Układ partnerski. Partnerski podział obowiązków. Partnerska rozmowa.

565

PARTY

PARWENIUSZ

PARTNEROWAĆ 'w teatrze, kinie: być partnerem danego aktora, grać wspólnie z nim': Młodej aktorce partnerują takie
sławy, jak Danuta Szaflarska i Joanna Szczep-kowska.

ang. partner

PARTY 'przyjęcie towarzyskie': Po południu spotkali się na party u Anny. Wystawne party.
GARDEN PARTY 'popołudniowe spotkanie towarzyskie na świeżym powietrzu, przeważnie w ogrodzie przy domu
organizatora imprezy': Dostałem zaproszenie na garden party u państwa Wilsonów na piątą po południu.

COCKTAIL PARTY 'popołudniowe przyjęcie towarzyskie z trunkami': Rozmowy na cocktail party ograniczały się
zazwyczaj do miejscowych plotek.

ang. party 'impreza, przyjęcie', garden party 'przyjęcie ogrodowe', cocktail party 'spotkanie koktajlowe'

PARTYCJA l. w informatyce 'wydzielona część dysku twardego; rzadziej także: część pamięci, pliku itd.': Określiłem na
tym dysku dwie partycje: drive C i drive D. 2. w logice 'wyróżnianie części składowych przedmiotu'

PARTYCJONOWAĆ w informatyce 'dzielić na partycje - wydzielone części': Party ej onować dysk.

ang. partition 'podział, część, przegroda' od łac. pars, dopełniacz:

partis 'część'

PARTYCYPACJA książk. 'ponoszenie części kosztów czegoś lub uczestniczenie w podziale zysków': Partycypacja sołectw
w budowie gminnej oczyszczalni ścieków. Partycypacja w podziale zysków firmy.

PARTYCYPOWAĆ książk. 'ponosić część kosztów czegoś lub brać udział w podziale zysków': W budowie autostrady
partycypuje niemiecka firma. Partycypować w podziale zysków z imprezy.

p.-lac. participatio od: pars, dopełniacz: partis 'część'

PARTYKULARYZM l. 'dążność do wyodrębnienia się z całości, do zachowania odrębności politycznej, gospodarczej lub
kulturalnej': Partykularyzm różnych grup etnicznych na terytorium Indii. 2. 'dbanie tylko o swoje, wąsko pojmowane
interesy i korzyści, i nieliczenie się z interesami ogólniejszymi (np. całej organizacji, społeczeństwa, państwa itp.)':
Partykularyzm tej grupy posłów ujawnił się najpełniej w czasie głosowania ustawy emerytalnej. Trzeba, panowie,
pozbyć się partyjnego partykularyzmu i pomyśleć o dobru wszystkich mieszkańców regionu. 3. 'nieinteresowanie się
sprawami ogólniejszymi, zamykanie się w kręgu własnych, prowincjonalnych spraw i ludzi; zaściankowość': Wyrazem
takiego partykularyzmu była decyzja o niebudowa-niu zapory wodnej w tym regionie.

PARTYKULARNY 'taki, który odznacza się partykularyzmem (w znaczeniu l. i 2.); cząstkowy, zaściankowy': Partykularne
interesy. Partykularna egzotyka prowincji.

z łac. particularis 'cząstkowy'

PARTYKUŁA w językoznawstwie 'nieodmienna część mowy spełniająca w zdaniu funkcję wyrazu pomocniczego,
modyfikującego sens wyrazu lub wypowiedzi':

Partykuły to np. no. U, bądź, niech. Partykuła to klasa części mowy trudna do oddzielenia od innych części mowy,
zwłaszcza od przysłówków. Niektórzy badacze mówią więc o jednej części mowy - partykuło-przy-słówkach.

od łac. particula 'cząstka

PARTYTURA l. w muzyce 'zapis utworu muzycznego, w którym poszczególne partie wokalne i instrumentalne są
zestawione jedna pod drugą': Partytura opery. Na pulpicie dyrygenta leżała partytura Wagnera. 2. w teatrze
'egzemplarz tekstu sztuki teatralnej, opatrzony uwagami reżysera lub inscenizatora, dotyczącymi wystawienia dzieła'

wl. partitura

PARTYZANT l. 'żołnierz nieregularnego oddziału bojowego, prowadzącego walkę z ukrycia': Brawurowe akcje polskich
partyzantów. 2. 'dawniej: żołnierz uczestniczący w wojnie podjazdowej': Stefan Czamiecki zdobył wielką sławę jako
dowódca oddziałów polskich na Ukrainie i jako partyzant, skutecznie walczący z armią Karola Gustawa w czasie
szwedzkiego "potopu". 3. 'dawniej: stronnik jakiegoś magnata lub jakiejś partii':

Radziwiłłowski partyzant. Partyzant księcia Dominika.

PARTYZANTKA l. 'oddziały partyzantów': Walczyć w partyzantce. 2. 'nieregularna walka zbrojna prowadzona przeciw
okupantowi przez ludność podbitego kraju':

Organizować partyzantkę. 3. pot. 'jakaś działalność prowadzona w sposób niezorganizowany, dowolny': Proszę
państwa, takie postępowanie to partyzantka naukowa, a nie - rzetelna praca, na której wynikach można by się oprzeć
w dalszych badaniach.

PARTYZANCKI l. 'dotyczący partyzanta, złożony z partyzantów': Oddziały partyzanckie. Partyzanckie obozowisko. 2.

'dotyczący partyzantki': Działania partyzanckie.

fr. partisan z wl. partigiano

PARUZJA w religii 'powtórne przyjście Chrystusa na świat jako zwycięzcy zła, wskrzesiciela umarłych i sędziego na
Sądzie Ostatecznym': Pierwsi chrześcijanie wierzyli, że moment paruzji jest bliski, że nastąpi ona nawet za ich życia.

gr. parousia

PARWENIUSZ 'dorobkiewicz, który stara się naśladować wyższe warstwy społeczne, ale brak mu kultury i obycia':
Wokuski, bohater "Lalki" Prusa, nie jest typowym parweniuszem, ponieważ inteligencją, obyciem i kulturą zachowania
góruje nad przedstawionymi w utworze arystokratami, brak mu właściwie tylko tytułów książęcych lub hrabiowskich.
Rodzina żony, wśród której było kilku słynnych artystów i uczonych, uważała go za parweniusza, który dorobił się na
jakichś ciemnych

566

PARYTET

II PASJA

interesach i swoimi manierami zdradza w każdej sytuacji to, kim naprawdę jest.

PARWENIUSZOWSKI 'właściwy parweniuszowi':

Parweniuszowski styl bycia. Parweniuszowskie zachowanie. Parweniuszowskie gesty, maniery.

fr. parvenu od: parvenir 'przychodzić'

PARYTET l. w ekonomii 'stosunek do siebie walut różnych państw, obliczany na podstawie zawartości kruszcu w ich
jednostkach monetarnych': Parytet dolara i marki pozostał bez zmian. 2. w prawie 'zrównanie na podstawie prawa'.

| UWAGA: wyraz ten nie znaczy 'zrównoważenie czegoś' || ani 'równowaga sił'.

lać. paritas 'równość'

I PAS w kartach 'deklarowana w danej chwili rezygnacja z dalszej gry lub licytacji': Trzy piki. No to ja pas.

PASOWAĆ l. w kartach 'rezygnować w danej chwili z dalszej gry lub licytacji': Pasuję, grajcie panowie! 2. pot.
'rezygnować z kontynuowania czegoś': Trzy lata wytężonej pracy, a warunków nie ma; dłużej nie mogę, pasuję.
fr. (je) passę 'pasuję' od: passer 'przechodzić, (po)mijać'

II PAS (czytaj: pa) l. 'krok w tańcu, zwłaszcza w tańcu artystycznym': Wykonywała jakieś pas, wtem się potknęła i
zgubiła rytm. Tańczyli na trzy pas, walca oczywiście. 2. w sporcie: 'pozycja szermiercza, polegająca na wysunięciu do
przodu lewej nogi': Wykonał szybkie pas i zaatakował przeciwnika.

fr. 'krok'

PASAT w meteorologii 'stałe wiatry w strefie między-zwrotnikowej wiejące od zwrotników ku równikowi z

odchyleniem w prawo na półkuli północnej i w lewo na południowej': Pasaty rozdzielone są w pasem ciszy
równikowej. Dawne żaglowce umiejętnie wykorzystywały pasaty, by skrócić czas żeglugi.

niem. Passat

PASAŻ l. 'przejście między ulicami lub budynkami, niekiedy kryte szklanym dachem, po bokach mające sklepy i
wystawy': Do Świętokrzyskiej przeszliśmy śródmiejskim pasażem, oglądając wystawy sklepowe i czytając repertuar
kin. 2. w muzyce 'efektowny, wirtuozowski zwrot wykonawczy, oparty zwykle na rozłożonym akordzie, utrzymany w
równych, drobnych wartościach rytmicznych'

fr. passage od: passer 'przechodzić'

PASCAL (czytaj: paskal) w informatyce 'jeden z najbardziej popularnych języków programowania wysokiego poziomu':
W latach 90. Pascal został częściowo wyparty przez doskonalszy język C. Mówiono, że Pascal to język prosty, skuteczny
i elegancki.

nazwa dla uczczenia filozofa i uczonego francuskiego Błażeja Pascala (1623-1662)

PASCHA l. 'w judaizmie: jedno z najważniejszych świąt żydowskich, obchodzone na pamiątkę wyjścia Izraelitów z
Egiptu': W Izraelu Pascha - zwana też: Pesach -zaczyna się na przełomie marca i kwietnia i trwa 7 dni (w diasporze 8).
2. 'u chrześcijan obrządku wschodniego: Wielkanoc' 3. 'słodka potrawa wielkanocna robiona z białego sera, żółtek i
bakalii': Święta u babci zawsze kojarzyły mu się z z suto zastawionym stołem, na którym pyszniły się wielkanocne
baby, mazurki i paschy. Tradycyjnie paschę przygotowywano w specjalnej drewnianej formie z wywierconymi
otworami, żeby mogła przez nie ściekać serwatka.

PASCHALNY 'związany z Wielkanocą': Baranek paschalny. Triduum paschalne.

PASCHAŁ 'bardzo duża, ozdobna świeca z wosku, zapalana podczas mszy w okresie wielkanocnym, poświęcana w
Wielką Sobotę jako symbol Chrystusa Zmartwychwstałego'

lać. kość. Pascha z hebr. pesach 'przejście'

PASERSTWO 'przestępstwo polegające na odkupywaniu od złodziei łupu, przechowywaniu go, sprzedawaniu rzeczy
skradzionych': Trzem osobom, u których w domu znaleziono duże ilości towarów pochodzących z kradzieży,
prokuratura postawiła zarzut paserstwa.

PASER 'osoba trudniąca się paserstwem': Przedmioty pochodzące z włamań i drobnych kradzieży odwozili w nocy do
pasera.

PASERSKI 'związany z paserem lub z paserstwem': Pa-serskie powiązania. Paserski proceder.

niem. Pascher 'szmugler'

I PASJA l. 'bardzo silne upodobanie do czegoś, zajmowanie się tym z namiętnością': Pasja naukowa. Pasja
kolekcjonerska. 2. 'obiekt tego upodobania, zwykle dziedzina, którą ktoś się z namiętnością zajmuje':
Znaczki to pasja jego życia. Hazard stał się jego pasją. 3. 'wściekłość, uczucie bardzo silnej złości': Nie do-porowadzaj
mnie do pasji! Ogarnęła go pasja, gdy zobaczył, co smarkacze robią z jego wypieszczonym ogródkiem.

PASJONAT l. 'człowiek łatwo wpadający w pasję, człowiek gwałtowny, porywczy, furiat': Uważaj, jak do niego mówisz -
to pasjonat i łatwo wybucha gniewem. 2. 'człowiek ogarnięty jakąś pasją - namiętnością do czegoś': Są to prawdziwi
pasjonaci jazzu. Takiego pasjonata sztuki ludowej spotkałem niedawno pod Kod-niem.

fr. passion 'namiętność', łac. passio 'cierpienie'

II PASJA l. 'nabożeństwo wielkopostne, upamiętniające mękę Chrystusa na krzyżu, połączone z czytaniem wybranych
fragmentów Ewangelii' 2. 'cykl obrazów lub rzeźb przedstawiających mękę Chrystusa': Pasja zawiera zwykle obrazy
przedstawiające ostatnią wieczerzę, modlitwę w ogrójcu, koronowanie cierniem, biczowanie, niesienie krzyża i
ukrzyżowanie, zdjęcie z krzyża, opłakliwanie i złożenie do grobu. 3. 'muzyczny utwór o

567

PASJANS

PASTORAŁKA

charakterze religijnym, na głosy solowe, chór i orkiestrę, oparty na tekście zaczerpniętym z ewangelicznego opisu
męki Chrystusa': Pasja to utwór szczególnie popularny od XVI do XVIII w.

PASYJNY 'nawiązujący do męki Chrystusa, związany z jej rozpamiętywaniem': Nabożeństwo pasyjne. Kazanie pasyjne.
Misterium pasyjne.

PASJONAŁ l. 'księga liturgiczna, zawierająca opis męki Chrystusa' 2. 'w średniowieczu: zbiór historii o śmierci
męczenników i świętych': Wpływy opowieści z dawnych pasjonatów widać wyraźnie w wielu późniejszych żywotach
świętych.

p.-tac. passionalis od: passio 'cierpienie'

PASJANS 'rozkładanie kart według określonych zasad po to, by uzyskać pewien ich układ; osiągnięcie tego celu jest
uznawane za dobrą wróżbę': Stawiać, układać pasjansa. Pasjans komuś wyszedł. Układała pasjanse namiętnie, co
wieczór, wróżąc z nich sobie, co ją czeka następnego dnia.

fr. patience 'cierpliwość'

PASKAL w fizyce 'jednostka ciśnienia w układzie SI, skrót: Pa': Jeden paskal to ciśnienie wywierane przez siłę jednego
niutona na powierzchnię jednego metra kwadratowego.

HEKTOPASKAL 'l O2 Pa, sto paskali, skrót hPa': Dziś jest wysokie ciśnienie, 1050 hPa.

od nazwiska Błażeja Pascala (1623-1662), uczonego i filozofa francuskiego

PASO DOBLE 'hiszpański taniec towarzyski, w szybkim tempie, w takcie 6/8 lub 2/4': Figury tańczone w paso dobie
mają się kojarzyć z elementami walki byków. Pa-so dobie był popularny w Europie w połowie lat 20. XX w.

hiszp. paso dobie 'podwójny krok'

PASSA 'okres, w którym następują po sobie kolejno dobre lub złe wydarzenia': Prasa pisała o złej passie naszych
kolarzy: na kolejnych etapach ani razu Polak nie stanął na podium. Nasi zawodnicy przełamali złą passę -wczorajszy
mecz zakończył się zwycięstwem. Dobra passa w interesach.
fr. passę

PASSIM (czytaj: pass-im) 'w wielu miejscach - określenie używane w przypisach, najczęściej po to, by poinformować,
że o danym zagadnieniu jest mowa nieprzerwanie albo w wielu miejscach na podanych (zazwyczaj od -do) stronach'

lać. passim 'wszędzie; tu, tam i ówdzie'

PASSUS l. 'fragment tekstu': Odczytała odpowiedni passus testamentu stryja, potwierdzający jej prawo do połowy
majątku. 2. 'starożytna miara długości, równa około l ,5 metra'

lać. 'krok'

PASTEL l. 'technika malowania farbami - pastelami, mającymi formę miękkich kredek, dających łagodną kreskę o
delikatnej, świetlistej barwie': Technika pastelu znana była już w XV i XVI w., szczególny jej rozkwit to malarstwo
portretowe w XVIII w.. 2. 'obraz namalowany tą techniką': W salonie wisiał pastel po pradziadku.

PASTELE 'farby do malowania mające formę miękkich kredek, dających łagodną kreskę o delikatnej, świetlistej
barwie': Malować pastelami.

PASTELOWY l. 'malowany pastelem, będący elementem pastelu lub pastelem': Pastelowe portrety dzieci. Kreda
pastelowa. 2. 'mający jasne, delikatne, świetliste barwy': Pokój utrzymany w pastelowych odcieniach. Pastelowa
sukienka.

wl. pastello

PASTERYZACJA l. 'krótkotrwałe, kilkakrotne podgrzewanie produktów spożywczych do temperatury ok. 60°C-95°C,

powodujące zniszczenie drobnoustrojów, wywołujących szkodliwe i niepożądane zmiany w tych produktach':
Pasteryzacja nie zmienia smaku i wartości odżywczych produktu ani zawartości w nim witamin. 2. 'niszczenie tą samą
metodą drobnoustrojów w technice bakteriologicznej i farmaceutycznej'

PASTERYZOWAĆ l. 'dokonywać pasteryzacji produktów spożywczych': Pasteryzować mleko. Pasteryzowane piwo. 2.

'dokonywać pasteryzacji materiałów farmaceutycznych'

fr. pasteurisation - od nazwiska Ludwika Pasteura (1822-1895), francuskiego biologa, wynalazcy tej metody, a także
wynalazcy pierwszej w dziejach medycyny szczepionki ochronnej (przeciw wściekliźnie)

PASTISZ 'świadome naśladowanie stylu jakiegoś autora, jakiejś epoki, prądu literackiego bądź jakiegoś dzieła w
utworze literackim, muzycznym albo plastycznym': Dla jednych było to dzieło oryginalne, dla innych pastisz teatru
renesansowego. Krytycy sztuki dopatrują się w tym obrazie elementów pastiszu.

fr. pastiche 'utwór naśladowany'

PASTOR 'duchowny protestancki': Pastor oraz jego żona udzielali pomocy rodzinom imigrantów i uchodźców,
mieszkających w ich parafii.

niem. Pastor od łac. pastor 'pasterz'

PASTORAŁ 'w Kościele rzymskokatolickim: długa laska zakończona u góry spiralą lub krzyżem, będąca oznaką władzy
biskupiej': Pastorał stał się ostatecznie częścią stroju liturgicznego biskupa w XI w., choć był używany już w wiekach
poprzednich - od V do VII. Wpatrywaliśmy się w fioletowe szaty biskupa i połyskujący w słońcu metalowy pastorał.

od łac. pastoralis 'pasterski'

PASTORAŁKA l. 'pieśń ludowa, której treść związana jest z Bożym Narodzeniem, utrzymana zwykle w rytmie
568

PASYWA

PATERA

tanecznym': Po uroczystej wieczerzy śpiewaliśmy wszyscy kolędy i pastorałki. 2. 'przedstawienie sceniczne o takiej
tematyce': Pastorałka bożonarodzeniowa to maleńkie misterium, składające się z kilku scen. Pierwsza pastorałka, o
której wystawieniu wiemy, została odegrana w kolegium jezuickim w Poznaniu w 1573 r. 3. w nauce o literaturze
'utwór poetycki lub dramatyczny, mający za temat życie pasterzy, rolników, myśliwych itd., ukształtowany w
starożytności, występujący następnie głównie w twórczości XVI i XVII w.': Szymon Szymonowie wprowadził rodzimą
nazwę pastorałki -sielanka. W okresie klasycyzmu królowała wystylizowana i "upudrowana" pastorałka dworska.

odlać, pastoralis 'pasterski'

PASYWA w finansach 'ogólne określenie źródeł finansowania przedsiębiorstwa, np.: majątku, zaciągniętych kredytów,
długów i zobowiązań, dochodów własnych itd.': Bilans opisuje sytuację finansową firmy przez podanie: po stronie
debetu: na jakie grupy dóbr aktywów podzielony jest majątek, po stronie kredytu: z jakich pasywów majątek ten jest
finansowany.

lać. passiva od passivus 'bierny'

PASYWNY ksiąźk. 'bierny, obojętny, odznaczający się brakiem chęci i woli działania': Pasywne uczestnictwo w lekcji.
Pasywny charakter. Pasywna postawa środowiska. () Pasywny bilans handlowy w finansach 'przewaga wartości
importu nad wartością eksportu w obrocie międzynarodowym' Pasywny bilans płatniczy w finansach 'przewaga
zobowiązań nad roszczeniami w . obrocie międzynarodowym'

PASYWNOŚĆ 'bycie pasywnym, zachowanie biernej postawy': Do dziś trwają dyskusje nad przyczynami pasywności
wielu plemion indiańskich, braku ich reakcji na dokonywany przez białego człowieka podbój.

PASYWIZM l. 'to samo, co pasywność' 2. 'w okresie I wojny światowej: prorosyjska orientacja niektórych polityków
polskich, którzy zachowywali bierność wobec austriackich i niemieckich propozycji współpracy, skierowanych do
Polaków'

PASYWISTA 'zwolennik pasywizmu w czasie I wojny światowej': Do pasywistów należeli m.in.: książę Zdzisław
Lubomirski i Władysław Jabłonowski.

lać. passivus 'bierny'

PASZKWIL 'utwór literacki lub tekst publicystyczny, napisany w złośliwy sposób w celu zniesławienia kogoś,
ośmieszenia i skompromitowania go przed opinią publiczną, zwykle anonimowy lub opublikowany pod
pseudonimem': Opublikowano paszkwil, w którym zarzucano mu wszystko, co tylko było możliwe: że jest
homoseksualistą, że jego syn siedzi w amerykańskim więzieniu, zaś jego organizacja ma powiązania z neofaszystami i
jest przez nich finansowana.

PASZKWILANT 'autor paszkwilu': Paszkwilant podpisał się pseudonimem "Prawdziwy Polak".

PASZK.WILANCKI 'związany z paszkwilem lub paszkwilantem, będący paszkwilem': Paszkwilanckie pismo.

Paszkwilancki tekst.

wl. pasquillo od nazwy "Pasquino" nadanej w języku ludowym rzymskiemu pomnikowi, na którym w XVI i XVII w.
wypisywano złośliwe i oszczercze teksty o znanych osobach
PAT l. 'w szachach: sytuacja remisowa, w której niemożliwe jest zwycięstwo żadnego z graczy': Po tym ruchu Kar-powa
nastąpił pat. 2. 'sytuacja trudna, bez wyjścia, nie do rozwiązania': Pat w rokowaniach gruzińsko-abchaskich.

PATOWY w wyrażeniu: sytuacja patowa - 'to samo, co pat w znaczeniu 2.': Przy stole rokowań od trzech dni sy-tuacja
patowa, pełne ożywienie tylko w kuluarach.

fr. pat z hiszp. pato 'remis'

PATCHWORK (czytaj: paczłerk) 'wyrób powstały ze zszycia kawałków różnych materiałów, o rozmaitych kształtach i
kolorach, używany jako dywanik, narzuta, tkanina ozdobna itp.': Początkowo, w XIX w., pat-chworki robiły biedne
Amerykanki, które nie mogły sobie kupić ubrań, koców czy kołder. W tej galerii można też obejrzeć wystawę
patchworków artystycznych.

ang. patchwork, dosłownie 'robótka ze skrawków'

PATENT l. 'dokument wydawany przez specjalnie do tego powołany urząd, stwierdzający oryginalność wynalazku i
nadający jego autorowi prawo wyłączności do korzystania z niego na terenie kraju, którego dotyczą decyzje tego
urzędu': W Polsce patenty wydaje Urząd Patentowy. Ochrona patentowa obejmuje okres 20 lat. 2. 'dokument
poświadczający nadanie jakiejś osobie określonej funkcji na statku; dawniej także: dokument uprawniający do
prowadzenia jakiegoś zakładu lub sklepu' Patent kapitański. 3. przen. 'prawo do posiadania czegoś, na co nie ma
oficjalnych zezwoleń': Zachowuje się tak jakby miał patent na mądrość. A nie pomyślałeś, że to może być właśnie twój
błąd? Nie masz przecież patentu na nieomylność.

PATENTOWAĆ 'wydawać lub uzyskiwać patent - dokument nadający prawo wyłączności korzystania z wynalazku':
Opatentował nowy rodzaj silnika elektrycznego. To rozwiązanie techniczne jest opatentowane pod nazwą
"detromeon". () Patentowany leń, osioł pot. 'człowiek tak leniwy lub głupi, że mógłby starać się o uzyskanie
oficjalnego dokumentu, stwierdzającego jego lenistwo lub głupotę'

PATENTOWY 'związany z patentem lub wydawaniem patentów': Ochrona patentowa. Urząd Patentowy w Warszawie
przy alei Niepodległości.

niem. Patent od łac. sr. littera patens 'list otwarty' (w którym panujący nadawał komuś pewne prawa)

PATERA l. 'płaskie, okrągłe naczynie na nóżce, zwykle ozdobne, służące do podawania ciast i owoców': Srebrna patera.
Na koniec podano słodkie kosztele poukładane na kryształowych paterach. 2. 'w starożytnej Grecji i Rzymie: bogato
zdobione naczynie do składania ofiar'

lać. patera

569

PATER FAMILIAS

PATRIARCHA

PATER FAMILIAS l. 'w starożytnym Rzymie: ojciec (dość szeroko pojmowanej) rodziny, mający władzę nad dziećmi,
żoną i niewolnikami': Pater familias miał w tradycyjnej rzymskiej rodzinie dużą władzę, także karną i majątkową. 2.
przen. często żart. 'starszy mężczyzna sprawujący lub chcący sprawować władzę w rodzinie'

lać. 'ojciec rodziny'

PATERNALIZM l. 'przekonanie (i wynikająca z niego ideologia) o tym, że ład społeczny jest czymś zbliżonym do zasad
istniejących w rodzinie, a więc należy przyznać osobie sprawującej władzę funkcję ojca, opiekuna': Jedni próbowali
porównywać Edwarda Gierka w Polsce do łaskawego monarchy, inni sądzili raczej, że przypomina on gospodarza czy
też ojca, a ideologia, którą się posługuje to dość zabawna polska forma paternalizmu. 2. w ekonomii 'system
zarządzania przedsiębiorstwem, odwołujący się do patriarchalnego modelu rodziny - oparty na osobistej władzy
właściciela, za podstawę mający uzależnienie pracowników od pracodawcy, stworzenie relacji pracodawca-patron i
pracownik': Paternalizm stosowany jest współcześnie w niektórych przedsiębiorstwach japońskich. Włoskie
organizacje mafijne działają na zasadach paternalizmu.

PATERNALISTYCZNY 'utrzymany w duchu paternalizmu, często przy tym władczy i arbitralny': Jego uwagi, choć
życzliwe, przyjmowaliśmy z niechęcią, nie mogąc znieść patemalistycznej nutki w jego głosie, jakbyśmy wciąż byli
małymi i, co gorsza, głupiutkimi dziećmi.

od ung. patemal, /?•. patemel

PATERNOSTER przestarz. 'bura, ostra reprymenda': Na przywitanie dostał od matki patemoster za włóczenie się po
nocy nie wiadomo z kim i nie wiadomo gdzie.

lać. pater noster 'ojcze nasz'

PATER PATRIAE (czytaj: pater patrie) l. 'w starożytności: tytuł honorowy nadany po raz pierwszy Cyceronowi przez
senat, później nadawany władcom rzymskim, a w czasach nowożytnych także innym osobom zasłużonym dla swojego
państwa' 2. 'osoba ciesząca się powszechnym szacunkiem ze względu na wyjątkowe zasługi dla ojczyzny': Dla wielu
współczesnych Józef Piłsudski był pater patriae, człowiekiem, który najwięcej przyczynił się do odrodzenia Polski,
obronił młodą niepodległość i strzegł ładu państwa.

lać. 'ojciec ojczyzny'

PATETYCZNY zob. pod hasłem PATOS

PATIO 'wewnętrzny dziedziniec pałaców, willi, mający kamienną posadzkę, otoczony krużgankami, ozdobiony
fontanną i kwiatami, charakterystyczny dla architektury hiszpańskiej': Popołudniami siadywała na ocienionym patio i
pogrążała w lekturze ulubionych powieści.

hiszp. patio

PATOLOGIA l. 'stan odchylenia od normy w organizmach żywych': Patologia ciąży. Patologia układu rozrodczego u
zwierząt napromieniowanych. 2. skrót od wyrażenia: patologia społeczna 'zachowanie osób albo grup ludzi sprzeczne
z normami kulturalnymi i społecznymi uznawanymi przez jakąś społeczność': Zagrożenie patologiami jest dużo większe
w przypadku rodzin alkoholików. A stąd już tylko krok do patologii życia towarzyskiego. Patologie społeczne to nie
tylko alkoholizm czy narkomania, to także nieuznawanie takich wartości, jak dobro ogółu, brak szacunku dla pracy
innych i celowe niszczenie jej rezultatów. 3. 'nauka o chorobach': Podręcznik patologii roślin.

PATOLOGICZNY 'dotknięty patologią (w znaczeniu l. i 2.)': Wychowankowie pochodzą na ogół z rodzin patologicznych.
Patologiczne zachowanie. Patologiczne odruchy.

PATOGENNY albo PATOGENETYCZNY 'powodujący chorobę, wywołujący chorobę': Patogenetyczne czynniki.

Patogenny wpływ promieniowania.

złożenie cząstek: pato- i -logia z gr. logos 'nauka'

PATOMORFOLOGIA 'to samo, co anatomopatomorfo-logia'

złożenie cząstki: pato- i słowa: morfologia

PATOS 'podniosłość, uroczysta powaga': Patos wydaje się naturalny, gdy cechuje rzeczy wielkie i ważne lub relacje o
nich, sztuczny - gdy odnosi się do rzeczy codziennych i zwykłych. Patos rewolucji. Z patosem opowiadał o ich
wielodniowych zmaganiach z wrogiem.

PATETYCZNY 'odznaczający się patosem': W estetyce starożytnej patos należał do podstawowych kategorii piękna.
Szczególnie ceniono go w retoryce, patetyczna wymowa uchodziła za najwyższą, najbliższą ideału. Patetyczny mówca.
Patetyczny nastrój powstańców. Patetyczny styl jego relacji kontrastował z jej treścią, dotyczącą mało ciekawych,
codziennych zdarzeń. Nużące wydawało się całe przedstawienie, tandetne dekoracje, zbyt głośna muzyka, a nade
wszystko, patetyczne i źle wyśpiewane arie. Przemawiał patetycznym głosem, co chwila zerkając na słuchaczy, czy aby
im się podoba.

gr. pathos 'namiętność, wzruszenie'

PATRIARCHA l. 'w Biblii: jeden z ojców Izraela':Patriar-chowie biblijni to Abraham, Izaak, Jakub oraz jego 12 synów. 2.
'we wczesnym chrześcijaństwie: biskup w jednym z ważniejszych ośrodków chrześcijańskich':

Patriarcha rzymski. Patriarcha w Jerozolimie. 3. 'w Kościele katolickim: tytuł honorowy niektórych biskupów;

także: biskup, któremu przysługuje ten tytuł': Patriarcha wenecki. 4. 'w Kościele prawosławnym: tytuł zwierzchnika
kościoła w jakimś kraju; także: ten zwierzchnik':

Patriarcha Rosji. 5. 'w ustroju rodowym w średniowieczu: starszy mężczyzna, który stał na czele rodu': Patriarcha był
traktowany przez pozostałych członków rodu z niezmiernym szacunkiem, jego władzę uznawano w wielu sprawach
rodzinnych, majątkowych i na wojnie. 6. przen. 'sędziwy starzec, otoczony powszechnym szacunkiem, najstarszy
żyjący przedstawiciel jakiegoś

570

PATRIOTYZM

PATRYCJAT

środowiska': Zmarł profesor Zdzisław Libera, patriarcha naszych literaturoznawców.

PATRIARCHAT l. inaczej: USTRÓJ PATRIAR-CHALNY w historii i etnografii 'ustrój rodowy, w którym władza nad rodem
należała do patriarchy - starszego mężczyzny': Dawni etnografowie uważali, że patriarchat nastąpił po matriarchacie.
2. inaczej: PATRIAR-CHALIZM 'dominująca pozycja ojca w rodzinie (współcześnie)': Według feministek w wielu
polskich rodzinach nadal występuje bardzo wyraźny patriarcha-lizm.

PATRIARCHALNY l. 'związany z patriarchatem lub patriarchą- dostojnikiem religijnym': Zwierzchność pa-triarchąlna. 2.

'związany z ustrojem patriarchalnym lub patriarchalizmem': Rygory patriarchalnego wychowania. Stosunki
patriarchalne w rodzinie.

PATRIARSZY 'związany z patriarchatem lub patriarchą - dostojnikiem religijnym': Tron patriarszy.

gr. patriarches

PATRIOTYZM 'miłość do ojczyzny, wyrażająca się w gotowości pracy i poświęceń dla niej': Patriotyzm żołnierzy
polskich walczących w czasie II wojny światowej na wschodzie i zachodzie Europy o wolność Polski. Patriotyzm
artystów II połowy XIX w., którzy w swych dziełach ukazywali wielkie chwile z historii narodu i państwa polskiego, "ku
pokrzepieniu serc" czwartego już pokolenia Polaków żyjących w niewoli.
PATRIOTA 'osoba odznaczająca się patriotyzmem':

Wiele osób szczególnie wysoko ceni postawę Tadeusza Kościuszki jako polskiego patrioty i bohatera Stanów
Zjednoczonych, realizującego szczytne hasło walki "za naszą i waszą wolność".

PATRIOTYCZNY 'związany z patriotyzmem, wynikający z miłości do ojczyzny, wyrażający ją': Manifestacja patriotyczna
w rocznicę wybuchu Powstania Warszawskiego. Generał powiedział nad grobami żołnierzy, że spełnili swój
patriotyczny obowiązek.

fr. patriotisme od łac. patriota 'rodak'

PATROL l. 'grupa żołnierzy lub policjantów dokonująca zwiadu, rozpoznania, kontroli jakiegoś terenu itp.': Po ulicach
krążyły patrole policyjne, legitymujące osoby nietrzeźwe i podejrzanie wyglądające. Dowódca rozesłał patrole w różne
strony. 2. 'czynności wykonywane przez te osoby': Poszedł na patrol. Był to jeden z najtrudniejszych patroli w jego
służbie.

PATROLOWIEC l. 'w wojsku: okręt patrolowy albo samolot patrolowy': Wysłano trzy patrolowce, wieczorem wrócił do
portu tylko jeden. 2. 'w wojsku: żołnierz, który wchodzi w skład patrolu': Patrolowcy wrócili skonani, ale zadowoleni:
zadanie wykonali, pozycje nieprzyjaciela zostały rozpoznane i opisane.

PATROLOWAĆ 'kontrolować jakiś teren, sprawdzać coś, przeprowadzać rozpoznanie, utrzymywać porządek na jakimś
obszarze': Patrolować pas wód terytorialnych. Nocne patrolowanie ulic miasta.

PATROLOWY 'służący do patrolowania, mający związek z patrolowaniem': Pełnić służbę patrolową. Łódź patrolowa.

fr. patrouille

PATRON l. 'osoba lub instytucja, które roztaczają nad kimś albo nad czymś opiekę, najczęściej opiekę polegającą na
finansowaniu zamierzeń pewnej osoby lub pewnego przedsięwzięcia': Patronem imprezy jest firma "Eltrax",
producent urządzeń elektronicznych. 2. 'osoba zmarła, darzona wielkim szacunkiem, której nazwisko jest nadawane
szkole, jednostce wojskowej itd.': Patronem naszej szkoły jest Stefan Żeromski. 3. 'w Kościele katolickim: święty
obrany za opiekuna jakiejś osoby, grupy zawodowej, określonego terytorium lub obiektu; także: orędownik w
szczególnych sprawach': Patron myśliwych, kierowców. Patron Europy. Patron Polski. Patron zakochanych. 4. w
prawie 'starszy prawnik opiekujący się bezpośrednio aplikantem' 5. 'w starożytnym Rzymie: arystokrata, który
opiekował się wyzwolonymi przez siebie niewolnikami lub innymi osobami, potrzebującymi jego wsparcia i pomocy'

PATRONAT l. 'pełnienie roli patrona - opiekuna, wspierającego finansowo lub pod jakimś innym, np. informacyjnym,
względem pewne przedsięwzięcie, instytucję lub osobę': Patronat medialny nad akcją objęła popularna, ogólnopolska
rozgłośnia radiowa. 2. 'w starożytnym Rzymie: system opieki sprawowanej przez patrona': Patronat zobowiązywał
osoby otoczone nim do wdzięczności i lojalności wobec patrona.

PATRONOWAĆ 'pełnić funkcję patrona - opiekuna, wspierającego finansowo lub pod innym względem pewne
przedsięwzięcie, instytucję lub osobę': Wyprawie na biegun patronuje firma, będąca producentem sportowych
ubiorów zimowych.

PATRONACKI 'związany z patronatem, działający pod patronatem, opieką jakiejś instytucji lub osoby': W sklepie
patronackim zakładów mięsnych, funkcjonującym pod ich opieką i kontrolą, można było zawsze kupić wszystkie
wyroby tych zakładów po niskiej cenie.

lać. patronus od pater 'ojciec'

PATRYCJAT l. 'w starożytnym Rzymie: warstwa społeczna składająca się z rodów arystokratycznych, sprawująca
władzę, skupiająca w swych rękach ziemię, piastująca najwyższe urzędy i godności': Sztuka znajdowała wielu
mecenasów wśród patrycjatu. Niektóre funkcje sakralne pozostały zastrzeżone dla patrycjatu aż do upadku cesarstwa.
2. 'w starożytnym Rzymie: godność patrycjusza, honorowy tytuł nadawany przez cesarza wysokim urzędnikom
rzymskim lub wodzom państw zaprzyjaźnionych': Cesarz nadał mu patrycjat. 3. 'w średniowieczu: grupa najbogatszych
mieszczan sprawująca rządy w mieście': Decyzje podjęte przez patrycjat Krakowa. Patrycjat w Polsce początkowo był
pochodzenia niemieckiego, w XV-XVI w. spolonizował się.

571

PATRYSTYKA

PEDAGOGIKA

PATRYC JUSZ l. 'w starożytnym Rzymie: osoba należąca do patrycjatu': Na cesarskich ucztach znika powaga, a wielu
dostojnych patrycjuszy przeobraża się w opil-ców. 2. 'to samo co patrycjat w znaczeniu 2.': Tytuł pa-trycjusza utrzymał
się w cesarstwie bizantyjskim. 3. 'w średniowieczu: członek patrycjatu miejskiego': Toruńscy patrycjusze bogactwem i
wpływami niejednemu arystokracie dorównywać mogli.

lać. patriciatus od: patricius 'patrycjusz'

PATRYSTYKA l. w filozofii 'ogół koncepcji teologicz-no-filozoficznych tworzonych między II a VII w. przez Ojców
Kościoła i pisarzy chrześcijańskich': W okresie największego rozwoju patrystyka zachodniego chrześcijaństwa skupiła
się na dociekaniach dotyczących relacji między naturą a łaską. 2. 'od XVII do XVIII w.:

dział teologii chrześcijańskiej, przekształcony później w historię dogmatów; także: gałąź teologii zajmująca się treścią
pism Ojców Kościoła'

fr. patristique od łac. pater, dopełniacz: patris 'ojciec'

PATYNA l. 'niebieskozielona warstwa zasadowego węglanu miedzi, tworząca się na wyrobach z miedzi i jej stopów pod
wpływem czynników atmosferycznych, czasem wytwarzana sztucznie w celach zdobniczych':

Z daleka widać było pokryte patyną wieże kościoła. 2. przen. 'oznaka upływającego czasu, przydająca czemuś wartości,
znaczenia, szlachetności': Trudno było przeniknąć patynę wieków, dotrzeć do historycznej prawdy.

PATYNOWAĆ 'pokrywać patyną': Patynowaliśmy wykonane posągi, by mogły w filmie przypominać swe nieistniejące
pierwowzory.

fr. patine z wl. patina

PAUPERYZACJA książk. 'ubożenie, zwłaszcza ubożenie jakiejś warstwy społecznej w porównaniu z innymi warstwami,
powodujące obniżenie jej pozycji w społeczeństwie': Związkowcy zwracali uwagę ministra na postępującą
pauperyzację nauczycieli.

PAUPERYZOWAĆ książk. 'powodować pauperyzację':

Ten system pauperyzuje ludzi związanych z kulturą i nauką. Spauperyzowano służbę zdrowia, a teraz oczekuje się
doskonałych efektów jej pracy.

PAUPERYZOWAĆ SIĘ książk. 'ubożeć i obniżać swą pozycję społeczną': W XIX w. drobna szlachta spaupe-ryzowała się.
Odkąd stracił pracę, a na domiar złego zaczął pić. Kowalscy się zupełnie spauperyzowali.

ang. pauperization od łac. pauper 'biedny, biedak'

PAUZA (czytaj: patza) l. 'przerwa w jakiejś czynności':

Mówił, mówił i mówił, robiąc tylko krótkie pauzy, by zaczerpnąć powietrza. 2. 'w szkole: przerwa między lekcjami': Na
dużej pauzie uczniowie jedli śniadanie. 3. 'w piśmie: znak interpunkcyjny w postaci dłuższej poziomej kreski; także:
czcionka drukarska tego znaku':

Podwojona pauza może być użyta do wyodrębnienia fragmentu tekstu. 4. w muzyce 'przerwa między dźwiękami

utworu, mająca określoną wartość rytmiczną; także:

znak na pięciolinii określający tę wartość': Pauza ćwierć -nutowa. Motywy melodyczne oddzielane pauzami.

PAUZOWAĆ pot. 'robić pauzę w jakiejś czynności': Pauzować w pracy przez miesiąc. Panowie ja pauzuję, więcej nie
gram.

tac. pausa z gr. pausis

PAX VOBISCUM (czytaj: paks wobiskum) 'pokój z wami': "Pax vobiscum" - tymi słowami biskup przywitał
zgromadzonych na placu wiernych. [Robak] Chwilę z rozciągniętymi stał w miejscu rękami /1 pax, pax, pax vobiscum!
Krzyczał, pokój z wami (Mickiewicz).

tac.

Pb symbol pierwiastka chemicznego: ołów

PC (czytaj :pece)albo PECET 'niewielki komputer, przeznaczony w zasadzie do pracy dla jednego użytkownika;

komputer osobisty': Komputery klasy PC oferują dziś lepszą rozdzielczość obrazu, większą moc obliczeniową, a przy
tym są bardziej uniwersalne. Do peceta stworzono specjalny panel sterowniczy na ekranie monitora.

ang. PC, skrót od: Personal Computer; nazwa nadana tego typu komputerom przez końcem IBM.

Pd symbol pierwiastka chemicznego: pallad (zob.)

PEAN l. tylko w liczbie mnogiej: PEANY ' wyrazy uwielbienia, pochwały': Wygłaszali peany na cześć wodza rewolucji. 2.
w nauce o literaturze 'starogrecka pieśń ku czci Apollina, potem także: pieśń ku czci innych bogów, dziękczynna,
pochwalna, sławiąca bohaterów lub zwycięstwa'

tac. paean z gr. paian

PECET zob. pod hasłem: PC

PECUNIA NON OLET (czytaj: pekunia non olet) 'pieniądze nie śmierdzą; pochodzenie zysku nie jest istotne, ważny jest
sam zysk': Wszystko jedno, handlujesz perfumami czy rybami - pecunia non olet -jak mawiali starożytni, tylko towar
może trochę razić twoje powonienie.

tac.

PEDAGOGIKA l. 'nauka o zasadach wychowania i nauczania; także: praktyczna działalność w zakresie wychowania i
nauczania, polegająca na zastosowaniu zasad tej nauki': Do ważnych zasad współczesnej pedagogiki należy łączenie
uczenia z wychowaniem, a także łączenie nauki teoretycznej z umiejętnościami praktycznymi. Rozmawialiśmy o jego
sukcesach i porażkach w pedagogice szkolnej. 2. 'kierunek studiów poświęcony tej nauce oraz jej poszczególnym
działom': Zdał na pedagogikę. Studiował pedagogikę specjalną, zajmował się nauczaniem dzieci niesłyszących.

PEDAGOG 'specjalista w zakresie pedagogiki; także:

osoba, która uczy kogoś i wychowuje, mając odpowied-

572

PEDANTERIA

PEEP SHOW

nią wiedzę i talent': Otrzymał dyplom pedagoga. Ich matka była świetnym pedagogiem.

PEDAGOGICZNY l. 'związany z pedagogiką; także:

zgodny z jej zasadami, taki, który kształci i wychowuje':

Doświadczenie pedagogiczne. Praca pedagogiczna. Jego wypowiedź, że nie warto się uczyć, bo w życiu o sukcesie nie
decyduje nauka i praca, ale układy i spryt, oceniono jako bardzo niepedagogiczną. 2. 'związany z kształceniem w
zakresie pedagogiki': Studia pedagogiczne. Wydział pedagogiczny.

PEDAGOGIZACJA l. 'wiązanie czegoś z pedagogiką, zwłaszcza nadawanie studiom w szkołach wyższych charakteru
pedagogicznego, nauczycielskiego': W latach 80. nastąpiła pedagogizacja wielu kierunków studiów humanistycznych,
obecnie otwiera się na nich także inne specjalności, oprócz nauczycielskiej. 2. 'szerzenie wiedzy pedagogicznej w
społeczeństwie': Pedagogizacja rodziców i opiekunów.

PEDAGOGIZOWAĆ l. 'wiązać coś z pedagogiką':

Pedagogizować studia uniwersyteckie. 2. 'szerzyć wiedzę pedagogiczną w społeczeństwie'

gr. paidagógkike

PEDANTERIA rzadziej: PEDANTYZM 'przesadna dokładność i drobiazgowość w jakiejś dziedzinie, przesadna dbałość o
porządek': Kolegom z redakcji trudno było znieść jego pedanterię, cyzelowanie każdego tekstu, rozmyślanie nad
każdym użytym sformułowaniem i zwrotem.

PEDANT 'osoba odznaczająca się pedanterią': W sprawach domowych jej mąż okazał się dość denerwującym
pedantem, wymagał, by zawsze wszystko było idealnie poukładane w szafach, a każdy z setek przedmiotów
domowych leżał na swoim, wyznaczonym przez niego miejscu.

PEDANTYCZNY 'odznaczający się pedanterią; także:

taki, który jest wynikiem działania osoby odznaczającej się pedanterią': Jako redaktor cudzych tekstów był niezwykle
pedantyczny, jako autor - odznaczał się bałaga-niarstwem. U nich w domu panuje pedantyczny porządek.

fr. pedant, pierwotnie 'surowy nauczyciel, zwracający uwagę na każdy drobiazg'

PEDERASTIA 'homoseksualizm mężczyzn': Słowo pede-rastia ma wyraźne zabarwienie negatywne, co wiąże się z jego
etymologią-pierwotnie oznaczało ono to, co dziś znaczy pedofilia.

PEDERASTA 'mężczyzna homoseksualista': Niektórzy pederaści żenią się i zakładają rodziny, ale kobiety, które za nich
wyszły - zwykle nieświadomie - nie mogą chyba mówić o wielkim szczęściu.

fr. pćdćraste odgr. pais 'dziecko, chłopiec', erastes 'miłośnik'; w dawnych słownikach 'gwałciciel chłopców'

PEDIATRIA l. w medycynie 'nauka o rozwoju psychicznym i fizycznym dziecka, a także o chorobach wieku

dziecięcego i ich leczeniu': Specjalizować się w pediatrii. l. pot. 'oddział chorób dziecięcych w szpitalu': Leżeć,
pracować na pediatrii.
PEDIATRA 'lekarz specjalista w dziedzinie pediatrii':

Muszę pójść z dzieckiem do dobrego pediatry, bo te ciągłe katary i zaziębienia już mnie niepokoją. Moja pediatra
rzadko przepisuje dzieciom antybiotyki.

PEDIATRYCZNY l.'mający związek z pediatrią': Klinika pediatryczna. Oddział pediatryczny. 2. 'mający związek z
pediatrą': Stowarzyszenia pediatryczne.

fr. pediatrie odgr. pais, dopełniacz: paidós 'dziecko', iatreia 'leczenie'

PEDIKIUR albo PEDICURE (czytaj: pedikiur) 'zabieg kosmetyczny stóp, zwykle polegający na obcięciu paznokci i
usunięciu zrogowaciałego naskórka': Żeby ładnie wyglądać w odkrytych, letnich butach, zrobiła sobie pedikiur.

PEDIKIURZYSTKA 'kobieta zawodowo zajmująca się wykonywaniem pedikiuru'

fr. pedicure od łac. pes, dopełniacz: pedis 'stopa', curare 'pielęgnować'

PEDOFILIA 'zboczenie seksualne polegające na odczuwaniu popędu seksualnego do małych dzieci': Większość badaczy
zgodnie podkreśla, że genezą rozwoju pedofilii bywają różne zahamowania w sferze seksualnej, brak pewności siebie,
kompleksy, alkoholizm, wychowanie przez nadopiekuńcze matki, brak kontaktów z rówieśnikami. (Lew-Starowicz)

PEDOFIL 'osoba odczuwająca popęd seksualny do małych dzieci': Zbrodnie dokonane na dzieciach przez pedofilów
sprawiły, że w wielu krajach opinia publiczna ocenia ich gorzej niż najgroźniejszych przestępców.

odgr. pais 'dziecko', philia 'miłość'

PEELING (czytaj: piling) l. 'rodzaj kosmetyku, krem-ma-seczka zawierający drobne ziarenka substancji o działaniu
oczyszczającym i złuszczającym, stosowany najczęściej do pielęgnowania skóry twarzy': Peeling wygładza i odświeża
skórę, poprawia jej barwę. Czy używa pani peelingu do pielęgnacji twarzy? 2. 'zabieg kosmetyczny wykonywany za
pomocą takiego kremu-maseczki': Za wykonanie peelingu kosmetyczka bierze dodatkową opłatę.

ang. peeling

PEEP SHOW (czytaj: pip szot) 'pomieszczenie, z którego za opłatą podgląda się lub ogląda striptiz albo inne
zachowania podniecające seksualnie; także: te zachowania prezentowane odpłatnie': W filmie "Paris -Te-xas"
bohaterowie spotykają się w jakimś peep show, gdzie prowadzą długą i nudną dla widza rozmowę. W wielu sex
shopach można obejrzeć taniec erotyczny, który nie wiadomo dlaczego u nas nazywa się peep show. Na Zachodzie
pod tą nazwą rozumie się rzeczywiście erotyczny show, oglądany zwykle przez spe-

573

PEGAZ

PENELOPA

cjalną szybę, która po wrzuceniu monet staje się przezroczysta.

ang. peep show, od peep 'podglądać' i show 'widowisko'

PEGAZ l. 'w mitologii greckiej: skrzydlaty koń Zeusa':

Dzieci słuchały jego opowieści o Pegazie, o Cerberze, o Minotaurze jak najcudowniejszych baśni. Z rozciętej szyi
Meduzy wyskoczył koń skrzydlaty. Pegaz. (Paran-dowski). 2. 'skrzydlaty koń symbolizujący natchnienie twórcze; także:
samo takie natchnienie': Gdy dosiadał Pegaza, wszelkie sprawy przyziemne, jak jedzenie czy spanie, przestawały się
liczyć.

gr. Pegasos

PEJORATYWNY książk. 'o wyrazach i wypowiedziach:

mający ujemne znaczenie lub ujemny odcień, oceniający negatywnie': Redaktorowi zwrócono uwagę, że wyraz
sławetny ma pejoratywne znaczenie i nie można go po prostu używać zamiast sławny. Politykier to pejoratywne
określenie.

niem. pejorativ od łac. peior 'gorszy'

PEJOTL 'narkotyk uzyskiwany z niektórych gatunków kaktusa, rosnących w Ameryce Środkowej, dawniej używany
przez Indian w czasie obrzędów religijnych': Pe-jotl powoduje halucynacje, zaburzenia zdolności oceny czasu oraz
kolorowe omamy wzrokowe.

z meksykańskiego kaktusa o nazwie: peyot - wytwarza się też meskalinę

PEJSACHÓWKA pot. 'żydowska mocna wódka wytrawna, robiona zwykle ze śliwek, z zachowaniem przepisów
rytualnych': Wypili po kieliszku pejsachówki.

hebr. Pejsach 'Pascha'

PEJSY l. 'długie, wijące się kosmyki włosów przy uszach, noszone przez ortodoksyjnych żydów': Nosić, zapuścić długie
pejsy. 2. 'kosmyki włosów przy uszach, będące ozdobą fryzury kobiecej': Podkręcić pejsa na lokówce.

z języka jidysz

PEJZAŻ 'krajobraz; także: obraz lub zdjęcie przedstawiające krajobraz': Podziwiali piękne, górskie pejzaże. Realistyczny
pejzaż.

PEJZAŻYSTA 'malarz pejzaży': Znani polscy pejzażyści to m.in. Jan Chełmoński i Franciszek Ruszczyc.

fr. paysage od: pays 'kraj'

PEKLOWAĆ 'konserwować mięso w roztworze soli kuchennej z dodatkiem saletry i przypraw': Peklować szynkę.
Popularną dawniej metodą kruszenia mięsa było nacieranie go suchymi przyprawami oraz peklowanie.

niem. pókein

PEKTORAŁ l. 'w Kościele katolickim: ozdobny krzyż, wykonany ze szlachetnego metalu, zawierający relikwie, noszony
na piersiach przez wyższe duchowieństwo' 2. w historii 'ozdobny napierśnik, będący częścią uroczystego stroju,
noszony przez faraonów, dostojników rzymskich i żydowskich arcykapłanów jako symbol władzy': Pektorał wysadzany
drogimi kamieniami.

lać. pectorale od: pectoralis 'piersiowy'

PELENGACJA w lotnictwie i nawigacji morskiej 'określenie położenia jakiegoś obiektu przez pomiar kąta zawartego
między przyjętym kierunkiem odniesienia, np. osią samolotu, a prostą łączącą miejsce obserwatora z obserwowanym
obiektem'

PELENGOWAĆ w lotnictwie i nawigacji morskiej 'dokonywać pelengacji'

PELENGATOR w lotnictwie i nawigacji morskiej 'przyrząd nawigacyjny służący do pelengacji'

PELENG w lotnictwie i nawigacji morskiej 'kąt płaski zawarty między kierunkiem odniesienia, np. osią samolotu, a
prostą łączącą miejsce obserwacji z obserwowanym obiektem'

hol. peiling

PELISA 'zimowy płaszcz futrzany': Na ramiona narzuciła szykowną pelisę z norek.

fr. pelisse zp.-lac. pellicia od: pellis 'skóra, futro'

PENALIZACJA 'objęcie karą jakiegoś czynu'; w prawie 'rozszerzenie zakresu czynów, które prawodawca uznaje za
karalne': Powstał ruch przeciwko penalizacji aborcji. Zniesienie penalizacji posiadania walut obcych.

z łac. poenalis 'dotyczący kary'

PENATY zob. pod hasłem LARY i PENATY

PEN CLUB albo PENKLUB (czytaj: penklub) l. 'międzynarodowa organizacja, skupiająca pisarzy, założona w 1922 r. w
Londynie, mająca na celu szerzenie idei zbliżenia kulturalnego narodów, obronę wolności słowa, pokoju, tolerancji i
równości': Nagroda Pen Ciubu. Prezesem polskiego Pen Ciubu przez prawie pół wieku był Jan Parandowski. 2. pot.
'siedziba tej organizacji': Spotkanie tłumaczy w Penklubie.

ang. PEN - od pierwszych liter ang. słów: poets, playwrights 'poeci, dramaturgowie', editors 'wydawcy', essayists
'eseiści', no-yelists 'powieściopisarze' oraz słowa: elub 'klub, związek'

PENDANT (czytaj: pada) książk. 'rzecz albo pojęcie, które uzupełniają coś i tworzą razem z innymi rzeczami albo
pojęciami harmonijną całość': Pańska ostatnia powieść jest, rzec by można, pendant do napisanej dziesięć lat temu
trylogii. Tańczące strumienie fontann były wspaniałym pendant do muzyki.

fr.pendant

PENELOPA l. 'w mitologii greckiej: żona Odyseusza, przez dwadzieścia lat czekająca wiernie na powrót męża z wojny'
2. przen. żart. 'wierna żona': Jego Penelopa

574

PENETRACJA

PENTAGON

nawet koleżanek nie odwiedzała, gdy wyjeżdżał w delegacje służbowe.

gr. Penelópe

PENETRACJA l. 'przeszukiwanie czegoś, docieranie dokądś, zagłębianie się w jakiś obszar': Policja natychmiast
przystąpiła do penetracji okolicznych miejscowości. Początek XX wieku przyniósł penetrację obszarów
podbiegunowych. 2. 'przedostawanie się jakichś wpływów, przenikanie ich na nowe obszary': Penetracja grecka na
Sycylii w VII w. p.n.e. Penetracja polskiego rynku przez obcy kapitał. Penetracja producentów kosmetyków na nowe
rynki zbytu.

PENETROWAĆ 'prowadzić penetrację (w znaczeniu l. i 2.)': Nieustannie czyta prasę i penetruje środowisko biznesu.
Jest to pismo penetrujące wielkie obszary na styku pomiędzy kulturą, sztuką i filozofią.
PENETRACYJNY 'taki, który polega na penetracji czegoś, zwłaszcza na wchodzeniu w jakieś wnętrze': Stosunek
penetracyjny.

lać. penetratio 'przenikanie'

PENICYLINA 'antybiotyk, mający postać białego, dobrze rozpuszczalnego w wodzie proszku, skuteczny w leczeniu
chorób wywołanych przez paciorkowce, gronkowce i krętki': Penicylinę otrzymuje się z grzybów z gatunku pędzlaków
lub półsyntetycznie. Penicyliny nie działają na wirusy, pierwotniaki i grzyby.

n.-lać. penicillinum od łac. penicillum 'pędzelek'

PENIS w anatomii, oficj. 'narząd kopulacyjny samców ssaków, męski członek, prącie': Niektóre aspekty ujednolicania
wszystkiego w Unii Europejskiej wywoływać mogą rozbawienie, np. opracowanie prezerwatyw o "wymiarze
europejskim", które poprzedzone zostało długimi dyskusjami o przeciętnych wymiarach penisa współczesnych
Europejczyków.

tac. penis

PENITENCJARIUSZ albo PENITENCJARZ 'w Kościele katolickim: duchowny mający prawo udzielania rozgrzeszenia w
przypadku ciężkich przewinień, podlegających jurysdykcji papieża lub biskupa'

PENITENT 'w Kościele katolickim: ten, kto przystępuje do spowiedzi, osoba spowiadająca się': Penitenci czekali
cierpliwie przed konfesjonałem, niektórzy odmawiali modlitwę.

od łac. poenitens 'skruszony, pokutujący'

PENITENCJARNY 'odnoszący się do więziennictwa':

Personel penitencjarny. Zakład penitencjarny. System penitencjarny l. 'środki i metody wychowawcze, stosowane w
czasie odbywania kary pozbawienia wolności' 2. 'system więziennictwa w danym kraju'

fr. penitentiare

PENIUAR l. 'lekki, jedwabny, damski szlafroczek, narzucany zwykle na koszulkę nocną, używany głównie w

XIX w.': Chodziła po mieszkaniu w zwiewnym peniua-rze. 2. 'pelerynka narzucana na ramiona podczas czesania': Gdy
siadła przed lustrem, służąca zarzuciła jej na ramiona różowy peniuar i delikatnymi ruchami starała się rozczesać bujne
loki.

fr. peignoir od: peigner 'czesać'

I PENSJA 'płaca o określonej wysokości, otrzymywana regularnie (najczęściej co miesiąc) za wykonywaną pracę':
Dostać tysiąc dwieście złotych pensji. Po roku pensję podniesiono mu do tysiąca czterystu złotych.

PENS JONOWAĆ \. przestarz. 'wyznaczać komuś pensję' 2. przestarz. 'wysłać kogoś na emeryturę': Babcia spotykała się
raz w miesiącu na ploteczki z pensjonowa-nym nauczycielem.

fr. pension z łac. pensio 'odważenie, zapłata'

II PENSJA 'pod koniec XIX i na początku XX w.: prywatna szkoła ogólnokształcąca dla dziewcząt; także: budynek, w
którym się ta szkoła mieściła': Po ukończeniu pensji pozostało jej już tylko jedno - czekać aż pojawi się jakiś starający
się, jakiś kandydat do jej kościstej ręki. W tym miejscu znajdowała się kiedyś pensja, do której uczęszczała nasza
prababka.
PENSJONARKA l. 'uczennica pensji': Skromna pensjonarka. 2. 'młoda, naiwna dziewczyna': Zostaw tę pensjonarkę,
tobie jest potrzebna kobieta, która umie kochać i dawać miłość.

PENSJONARIUSZ 'osoba przebywająca gdzieś w jakimś ośrodku, stale lub czasowo': Pensjonariusze domu starców.

PENSJONARSKI 'związany z pensjonarką, charakterystyczny dla pensjonarki': Pensjonarskie zeszyty. Pensjo-narska

skromność i układność. Nie podobał mu się jej pensjonarski wygląd.

fr. pension

PENSUM l. 'ustalona liczba godzin zajęć dydaktycznych lub naukowych obowiązująca nauczyciela, pracownika
naukowego itp.': Zmniejszyć, zwiększyć pensum. Pensum asystenta wynosiło 210 godzin zajęć dydaktycznych w roku
akademickim. 2. przestarz. 'materiał z danego przedmiotu lekcyjnego, komuś przeznaczony do opanowania przez
ucznia w ustalonym czasie': A tu macie panowie studenci pensum z geografii Europy, z którego po feriach pytani
będziecie.

fr. pensum z łac. 'odmierzone, odwarzone'

PENTAGON l. 'Departament (Ministerstwo) Obrony USA': Anonimowy wyższy urzędnik Pentagonu potwierdził
informację, że Amerykanie zamierzaj ą przystąpić do powietrznej operacji na spornym terytorium. Opracowany w
Pentagonie projekt budżetu został przekazany do Kongresu. 2. w matematyce 'pięciobok, pięciokąt'

PENTAGONALNY książk. 'pięciokątny': Pentagonalny kształt tej budowli wyróżniają w okolicy.

gr. pentagónos; nazwa amerykańskiego ministerstwa pochodzi od pięciokątnego kształtu budynku, w którym się ono
znajduje

575

PENTHOUSE

PERFIDIA

PENTHOUSE (czytaj: penthałs) 'eleganckie, duże mieszkanie albo biuro, wybudowane na płaskim dachu wysokiego
budynku; część dachu jest tarasem tego mieszkania': Inwestor oferuje także penthousy z dużymi tarasami na
ostatnich kondygnacjach wysokościowca.

ang. penthouse, pierwotnie 'przybudówka na dachu'

PEPERMENT (czytaj: pepermint) 'likier miętowy': Wypili po kilka kieliszków pepermentu.

ang. peppermint od: pepper 'pieprz', mint 'mięta'

PEPITKA albo PEPITA l.' drobna, dwukolorowa kratka, będąca deseniem na tkaninie': Marynarka w pepitkę. 2. 'tkanina
z takim deseniem': Kupić belę pepitki. 3. 'bryłka złota rodzimego'

fr. popite z hiszp. pepita 'pestka'

PEPPERONI l. 'ostro przyprawiona kiełbaska wołowo-wieprzowa (rzadziej: inny rodzaj mięsa lub wędliny z ostrymi
przyprawami) - rzeczownik; także o potrawie:

ostro przyprawiona - przymiotnik': Przekąska z peppe-roni. Pizza pepperoni. 2. 'ostra papryka konserwowa'

ang. pepperone z wl. peperone 'czerwony pieprz'

PEPSYNA w biochemii 'enzym trawiący białka, znajdujący się w soku żołądkowym': Lekarstwa zawierające pepsyny
stosowane są w leczeniu nieżytu żołądka, nie-dokwaśnośności i braku łaknienia. Pepsyn używa się także do wyrobu
serów.

fr. pepsine, odgr. pćpsis 'trawienie'

PER tylko w wyrażeniach () Mówić komuś per pan 'zwracać się do kogoś, używając formy: pan': Zwracali się do niej per
pani dyrektor, chociaż po cichu mówili Zosia, bo po prostu miała w sobie urok Zosi i ani cienia dyrektorskiej
oficjalności. <) Mówić komuś per ty 'zwracać się do kogoś po imieniu i w drugiej osobie liczby pojedynczej':

Mówili sobie per ty, choć dzieliło ich ponad 25 lat. Mówił jej per ty, a ona jemu per panie profesorze. () pot. Traktować
kogoś per noga albo per nogam 'lekceważyć, ignorować kogoś, traktować jak kogoś gorszego'

lać. 'przez'

PER ANALOGIAM książk. 'przez analogię (wyrażenie stosowane zwykle w tekstach naukowych)': Per analo-giam do
świata przyrody możemy powiedzieć, że następuje okres wiosny w życiu naszego społeczeństwa. Rozumowanie per
analogiam nie jest w tym wypadku uprawomocnione.

PER ASPERA AD ASTRA (czytaj: per aspera ad astra) 'przez ciemię do gwiazd, przez trudy i cierpienia do sukcesu': Per
aspera ad astra - to dewiza wypisywana dawniej często na budynkach szkół i innych instytucji edukacyjnych. Po
najcięższych ćwiczeniach dowódca powtarzał im: per aspera ad astra, panowie.

lać.

PERCEPCJA 'odbieranie wrażeń, postrzeganie czegoś;

odbiór, sposób rozumienia jakichś informacji': Percepcja utworu muzycznego była utrudniona z powodu złej akustyki
sali. Właściwa percepcja tego wiersza jest możliwa tylko wówczas, gdy zna się fragmenty Biblii, do których jego autor
się odwołuje.

PERCYPOWAĆ 'odbierać zmysłami, postrzegać, u-świadamiać sobie; rozumieć': Właściwie percypował tylko te dzieła
malarskie, które powstały przed impresjonizmem, późniejszych nie umiał zrozumieć.

lać. perceptio 'ujmowanie czegoś'

PEREGRYNACJA książk. 'dłuższa podróż, wędrówka':

Moje peregrynacje po świecie nauczyły mnie obserwowania ludzi. Peregrynacje umęczonych uchodźców zakończyły
się w obozie przejściowym w Bawarii.

lać. peregrinatio 'podróż'

PERFEKCJA 'doskonałość w robieniu czegoś, idealna biegłość w czymś, absolutna sprawność': System kontroli
doprowadzony jest do perfekcji. Dążenie do perfekcji to rys charakterystyczny jego twórczości.

PERFEKCYJNY 'taki, który charakteryzuje perfekcja;

doskonały, dopracowany w każdym szczególe': Tę cudowną plastyczność twarzy osiągnięto perfekcyjną grą świateł i
cieni. W tym spektaklu zaprezentował perfekcyjną grę. Perfekcyjne wykonywanie swoich obowiązków służbowych.

PERFEKCJONIZM 'dążenie do osiągnięcia doskonałości w czymś, co się robi (czasem określenie stosowane w sensie
ujemnym, jako przesadne dążenie do ideal-ności tego, co się robi, utrudniające ukończenie czynności)': Cechował ją
perfekcjonizm, który nie pozwalał na ukończenie żadnej większej rozprawy naukowej.
PERFEKCJONISTA 'ktoś dążący do perfekcji, do doskonałości w tym, co robi (czasem określenie używane z
zabarwieniem ujemnym)': Jeśli nie odczuwasz satysfakcji z tego, co robisz, możliwe, że jesteś perfekcjonistą.

PERFEKCJONISTYCZNY 'taki, który jest nacechowany perfekcjonizmem, dążeniem do doskonałości wykonania albo
taki, który charakteryzuje perfekcjonistę':

Perfekcjonisty czne zapędy pisarza. Perfekcjonistyczne traktowanie swoich obowiązków służbowych.

lać. perfectio 'doskonałość '

PERFIDIA 'cecha czyjegoś postępowania: złośliwa fałszy-wość, najczęściej polegająca na tym, że udając dobre zamiary,
chce się komuś zrobić przykrość lub krzywdę': Wreszcie zrozumiał perfidię dyrektora: pozwolił mu wówczas na występ
na scenie tylko dlatego, że wiedział o fatalnej akustyce tego wnętrza i chciał, by jego debiut wypadłjak najsłabiej.

PERFIDNY 'o człowieku lub jego postępowaniu: odznaczający się perfidią': Był perfidnym typem, który, udając
życzliwość i serdeczność, dążył do ośmieszenia przyjaciela.

lać. perfidia 'niewierność, wiarołomstwo' (w tym też znaczeniu w dawnej polszczyźnie)

576

PERFORACJA

PERŁA

PERFORACJA l. w medycynie 'pęknięcie ścianki narządu wewnętrznego na skutek jakiegoś procesu chorobowego lub
przebicie jej np. podczas operacji lub w wypadku':

Perforacja narządów jamy brzusznej jest najczęstszą przyczyną zapalenia otrzewnej. Perforacja żołądka. 2. w technice
'maszynowe wycinanie dziurek w arkuszach papieru, tektury itp. po to, by ułatwić odrywanie ich części; także: rezultat
tej czynności: odpowiednio wykonany układ takich dziurek': Maszyna do perforacji. Uważaj, by nie zniszczyć perforacji
znaczka pocztowego. Perforacja na taśmie filmowej.

PERFORATOR 'urządzenie służące do wykonywania dziurek na taśmach lub kartach papierowych, będących zapisem
danych, przekazywanych maszynie liczącej'

PERFOROWAĆ l. 'wycinać dziurki w papierze, kartonie itp.' 2. w informatyce, przestarz. 'nanosić informację w postaci
odpowiednio ułożonych dziurek na kartę lub taśmę'

PERFOROWANY l. 'mający wycięte dziurki': Perforowany garnek do gotowania na parze. 2. w informatyce, przestarz.
'mający naniesione takie dziurki, które są zapisem informacji': Karta perforowana.

fr. perforation

PERFORMANCE (czytaj: performans) 'rodzaj współczesnego widowiska teatralnego, w którym wykonawcy konstruuj ą
pewnego typu "zdarzenie", przedstawiając je głównie za pomocą środków artystycznych, jakie daje im ciało, tak, by
powstająca całość wymykała się spod kontroli artysty, tworząc owo "zdarzenie", wywołujące przeżycie estetyczne':
Akcjom typu performance towarzyszy przejmująca, ekstatyczna wręcz muzyka. Akty performance obywają się
niekiedy bez publiczności, zastępowanej np. fotografiami.

ang. performance, pierwotnie 'spełnienie; wyczyn, przedstawienie, występ'

PERGAMIN l. 'nieprzepuszczający wilgoci ani tłuszczu papier, obecnie służący głównie do pakowania żywności':
Zawinął wędlinę w pergamin. Pergamin rysunkowy, 2.'cienka skóra owcza, cielęca lub jagnięca odpowiednio
przygotowana, służąca od starożytności jako materiał piśmienny i malarski, także: dokument sporządzony na takiej
skórze': Księgi pisane na pergaminie. Pergamin z królewską pieczęcią. Najstarszy zachowany zwój pergaminu pochodzi
z II tysiąclecia p.n.e. i jest przechowywany w Bibliotece Egipskiej w Kairze.

PERGAMINACJA 'proces, w którym papier nieklejony poddaje się odpowiedniej obróbce, by uzyskać papier
pergaminowy': Pergaminacja odbywa się w specjalnej maszynie, zwanej pergaminiarką.

PERGAMINOWY l. 'wykonany na pergaminie lub wykonany z pergaminu - papieru': Pergaminowe opakowanie. 2.

'służący do robienia pergaminu, wykonany na pergaminie - skórze': Szczątki rękopisu pergaminowego. Pergaminowa
skóra.

PERGAMINIARKĄ 'maszyna do pergaminacji'

p.-lać. Pergamena (charta) '(papier) pergameński', pochodzący z Pergamos - greckiego miasta w Azji Mniejszej

PERGOLA 'lekka budowla ogrodowa, złożona z dwóch rzędów słupów i osadzonej na nich poziomej kraty, oplecionej
pnączami': Pergole znano już w starożytnym Rzymie, były one powszechne w renesansowych ogrodach włoskich, są
także częste współcześnie, zwłaszcza w krajach o łagodnym klimacie. Pod pergolą można było znaleźć odrobinę cienia
w ten skwarny dzień.

lać. pergula 'ganek, altana'

PERICULUM IN MORA (czytaj: perikulum in mora) książk. 'niebezpieczeństwo w zwłoce; potrzebna szybka pomoc': Gdy
usłyszał wieść o szybkich postępach nieprzyjaciela, wstał, mówiąc do swoich oficerów: - Panowie, periculum in mora,
trąbić wsiadanego!

lać.

PERIOD l. 'to samo, co menstruacja' 2. przestarz. 'czas, po którym dane zjawisko się powtarza'

PERIODYK książk.' czasopismo wydawane regularnie co jakiś czas': Czytać periodyki. Niedochodowe periodyki
naukowe muszą być dotowane przez państwo.

PERIODYZACJA książk. 'dzielenie czegoś na okresy, epoki itp. na podstawie jakichś wyznaczników': Periody-zacja
dziejów. Periodyzacja historycznoliteracka nie zawsze jest zgodna z wydzielaniem okresów historycznych.

PERIODYZOWAĆ książk. 'dokonywać periodyzacji':

Periodyzować dzieje sztuki europejskiej.

PERIODYCZNY książk. 'ukazujący się, powtarzający się regularnie co jakiś czas': Periodyczne napady złości. Periodyczne
imprezy teatralne.

fr. periode z gr. periodos 'obrót, okres'

PERKAL 'podobna do płótna, cienka, usztywniona tkanina bawełniana, z której szyto bieliznę pościelową, zasłony,
fartuchy itp.': Niedzielna sukienka z różowego perkalu.

fr. percale z tur.

PERKALINA 'lśniąca, lekka tkanina bawełniana, używana zwykle na podszewki'

fr. percaline
PERŁA l. 'twór, zwykle kulisty, powstający między ciałem a muszlą perłopławów wokół ciała obcego, np. ziarenka
piasku, które się tam dostało': Naszyjnik z pereł. Naturalne perły. Hodowane perły. 2. przen. 'rzecz bardzo rzadka,
cenna i piękna, zwłaszcza taki wytwór kultury': Perła literatury słowiańskiej. Zabytek ten nazywano perłą włoskiego
renesansu.

PERŁOWY l. 'mający barwę perły, srebrzystobiały':

Perłowa suknia. Perłowy lakier. () Macica, masa perłowa

577

FERM

PERSONALIA

'wewnętrzna część muszli mięczaków mieniąca się perłowo' 2. 'wykonany z pereł, zawierający perły': Naszyjnik
perłowy.

niem. Perle z łac. pema - rodzaj muszli

PERM w geologii 'szósty okres paleozoiku, trwający od około 280 do 230 min lat temu, podczas którego przejawiała
się silna działalność wulkaniczna i następowała transgresja morza': W utworach permu odnaleźć można ślady
zlodowacenia.

PERMSKI 'powstały w permie, związany z permem':

Osady permskie.

od nazwy miasta Perm na Uralu

PERMANENTNY 'taki, który się ciągle powtarza, który trwa nieprzerwanie; stały, bezustanny': Telewizja przeżywa
permanentne kłopoty. Czy wyprowadzi on Polskę z permanentnego kryzysu politycznego? Pracownicy koncernu
wykazują gotowość permanentnego uczenia

Się.

lać. permanens 'ciągły, ustawiczny'

PERMISYWIZM w socjologii 'postawa nieograniczonej tolerancji, uznająca, że zakazy obyczajowe są bezużyteczne, a

nawet szkodliwe': Szerzący się w społeczeństwach zachodnich permisywizm jest potępiany przez Kościół.

PERMISYWNY w socjologii 'związany z permisywiz-mem, niezwykle tolerancyjny': Permisywne podejście do

problemów erotyki. Permisywna postawa wychowawcza.

ang. permissiyism od łac. permissio 'pozwolenie'

PERMUTACJA l. w matematyce 'dowolne uporządkowanie elementów jakiegoś zbioru skończonego w kolejności;

także: każde z takich ustawień': Z n elementów jakiegoś zbioru możemy otrzymać n silnia (n!) jego per-mutacji. Np. ze
zbioru liczb a, b, c możemy uzyskać 6 permutacji, na tyle różnych sposobów dadzą się uporządkować w kolejności 3
liczby. 2. 'warianty uzyskane w wyniku różnego ustawienia elementów czegoś'

lać. permutatio 'przestawienie'

PERORA l. książk. 'nudna i rozwlekła przemowa, pouczająca, napominająca kogoś': Wysłuchiwał perory ojca myśląc o
tym, że Janek już czeka na niego za blokiem. 2. przestarz. 'uroczysta przemowa wygłaszana z jakiejś okazji': Senior
rodu powitał gościa piękną pe-rorą.

PEROROWAĆ l. książk. 'mówić dużo, przeważnie rozwlekle, rozwodzić się nad czymś': Od godziny perorował o czymś,
co nikogo z nas nie interesowało. 2. przestarz. 'uroczyście przemawiać'

lać. perorare 'przemawiać, szczegółowo objaśniać'

PERPETUUM MOBILE 'maszyna wiecznego ruchu, dla tradycyjnej fizyki twór z dziedziny fantazji, który wiecznie
poruszałby się, nie zasilany energią z zewnątrz':

Dla newtonowskiej fizyki istnienie we Wszechświecie perpetuum mobile - maszyny wiecznie poruszającej się bez
dopływu energii z zewnątrz - to czysta fantazja, ale czy przypadkiem Wszechświat sam nie jest gigantycznym
perpetuum mobile?

lać. perpetuum mobile 'wiecznie poruszające się'

PER PROCURA zob. pod hasłem PROKURA

PER SALDO książk. 'ogółem, w rezultacie, w sumie': Pomimo wszelkich wątpliwości podjęta decyzja jest per saldo
słuszna. Na początku trochę na tym straciliśmy, ale per saldo rzecz się opłaciła.

wl., z łac.

PER SE książk. 'samo przez się, samo z siebie': Jest to decyzja zrozumiała per se.

lać.

PERSONA 'z odcieniem ironii lub żartu o ważnej osobie lub osobie zachowującej się z przesadną powagą i
tajemniczością': Nie wiem, czy dla mnie znajdzie się miejsce za stołem, za którym zasiadają tak znakomite persony.
Przybył z jakąś tajemniczą personą w kapeluszu i ciemnych okularach.

PERSONA NON GRATA w dyplomacji 'osoba niepożądana': Dyplomata, który zostanie zawiadomiony przez władze
kraju, w którym pełni swoją misję, iż jest persona non grata, musi opuścić ten kraj w określonym terminie.

UWAGA: wyrażenie persona non grata jest nieodmienne. Mówimy: został uznany za persona non grata, a nie za
"personę non grata".

PERSONAT przestarz. 'ważna osoba, zajmująca dość wysokie miejsce w hierarchii społecznej': Obok licznych
magnackich kawalkad ciągnęły i szczuplejsze dygnitarzy powiatowych i ziemskich. Co chwila z kurzawy wychylały się
pojedyncze karabony szlacheckie, zaprzężone w parę lub w cztery konie, a w każdym siedział szlachcic personat z
krucyfiksem na szyi [...]. (Sienkiewicz)

PERSONEL 'zespół osób pracujących w jakiejś instytucji': Płace nie wzrosły, choć personel naszej szkoły zmniejszył się o
kolejne dwie osoby.

lać. persona

PERSONALIA 'dane osobiste; także: dane z życiorysu, szczegóły biograficzne': Sprawdzono personalia zatrzymanych.
Wpisanie personaliów we właściwe rubryki zajęło mu sporo czasu.

PERSONALNY 'osobisty, dotyczący jakiejś osoby, jej personaliów': Teczki personalne; w użyciu rzeczownikowym,
potocznie: 'kierownik dziani kadr': Rozmowa z personalnym nie wyjaśniła jego sytuacji. Dane personalne 'to samo co
personalia': Ankieta personalna.
PERSONALNIE 'za pośrednictwem osób, przez osoby;

także: osobiście, po imieniu': Partie związane personal-

578

PERSONALIZM

PERWERSJA

nie z układem sprzed 1989 roku. W recenzji skrytykował personalnie autorów podręcznika.

lać. personalia (liczba mnoga od: personale) 'rzeczy osobiste' i per-sonalis 'osobisty'

PERSONALIZM l. 'kierunek we współczesnej filozofii i związanej z nią psychologii, głoszący, że na ludzi należy patrzeć
pod kątem jednostkowym, należy uznawać szczególną rolę osoby ludzkiej, której nie można sprowadzić do
jakichkolwiek praw statystyki, podporządkować prawidłowościom historycznym itd.': Personalizm katolicki głosi
wyjątkową doskonałość osoby ludzkiej wśród bytów. Polscy personaliści to m.in. tacy filozofowie, jak Karol Wojtyła i
Mieczysław Gogacz. 2. w teologu 'wiara w osobowego Boga, wiara w to, że Bóg jest osobą': Personalizm w religii
chrześcijańskiej.

PERSONALISTA 'zwolennik personalizmu, obecnie najczęściej - kierunku filozoficznego': Emmanuel Mou-nier, jeden z
czołowych personalistów europejskich, w swych pismach nawiązuje zarówno do źródeł chrześcijańskich, jak i do
ideologii lewicowej.

PERSONALISTYCZNY 'związany z personalizmem -kierunkiem filozoficznym - lub personalistami': Perso-nalistyczny

ogląd rzeczywistości. Personalistyczne idee. ang. personalism

PERSONIFIKACJA l. w nauce o literaturze 'rodzaj metafory polegającej na nadaniu zwierzętom, roślinom, zjawiskom,
rzeczom cech ludzkich, przedstawieniu ich w postaci ludzkiej': Poetycka personifikacja zamieci. Personifikacja zwierząt
i roślin w bajkach. 2. 'postać uosabiająca coś': Ta chuda dziewczyna w zwiewnej sukience ma być personifikacją
wiosny?

PERSONIFIKOWAĆ w nauce o literaturze 'dokonywać personifikacji, nadawać czemuś cechy ludzkie': Leśmian w swej
poezji personifikuje cały świat: drzewa, łąki, pola, nawet drewnianego Chrystusa.

fr. personnification

PERSPEKTYWA l. 'otwarty widok na coś, panorama czegoś': Otwarła się przed nimi malownicza perspektywa gór. 2.
'widoki na przyszłość': Jest to możliwe dzięki zarysowującym się perspektywom gospodarczej stabilizacji. Perspektywy
wyjazdu są nadal mgliste. 3. 'odległość w czasie, która umożliwia lepszą (albo właściwą) ocenę czegoś': Z perspektywy
lat potrafię ocenić jego przenikliwość. 4. 'punkt widzenia, stanowisko w jakiejś kwestii, zapatrywanie na coś': W takiej
perspektywie błędy są wezwaniem do nawrócenia się, a nie tylko ostrzeżeniem i przestrogą. Czy można wydawać sądy
z perspektywy Jasła? S. 'przedstawianie przedmiotów trójwymiarowych na płaszczyźnie zgodnie z prawami widzenia,
tak żeby zachować złudzenie ich trójwymiarowości': Na obrazie zachowano perspektywę.

PERSPEKTYWICZNY l. 'taki, który daje widoki na przyszłość': Przedsięwzięcie perspektywiczne. Perspektywiczny aktor.
2. 'zgodny z zasadami perspektywy optycznej': Skrót perspektywiczny.

lać. perspectiva 'widok'

PERSWAZJA 'przekonywanie kogoś do czegoś, tłumaczenie komuś, że trzeba coś zrobić albo czegoś zaniechać': Nie
wiadomo, czy perswazje prezydenta były skuteczne. Przymuszenie polega tu na perswazji - może być łagodna. Uległ
perswazjom żony i pił coraz rzadziej .

PERSWADOWAĆ 'stosować wobec kogoś perswazję, przekonywać kogoś do czegoś, tłumaczyć komuś coś':

Perswadował długo i - o dziwo ze - skutkiem. Nie mogę mu wyperswadować tej znajomości.

PERSWAZYJNY 'taki, który jest oparty na perswazji':

Perswazyjne słowa. Perswazyjne zachowanie nauczyciela.

tac. persuasio 'przekonanie' od: persuadere 'namawiać, przekonywać'

PERSYFLAŻ l. ksiazk. 'szyderstwo zamaskowane pozorami uprzejmości': Była osobą inteligentną, wyczuła od razu w
jego zachowaniu elementy persyflażu. 2. 'utwór literacki lub jego fragment ironicznie naśladujący manierę stylistyczną
innego autora': Persyflaż pod wieloma względami przypomina parodię i pastisz.

fr. persiflage

PERTRAKTACJE 'rokowania, rozmowy w jakiejś sprawie, zwłaszcza rokowania handlowe, które poprzedzają zawarcie
umowy, traktatu itp.': Trwają pertraktacje z przedsiębiorstwami - właścicielami hoteli. Ostatnio Syryjczycy rozpoczęli
pertraktacje z Rosją w sprawie zakupu broni.

PERTRAKTOWAĆ 'prowadzić pertraktacje, rokowania; układać się z kimś w jakiejś sprawie': Rolnicy pertraktują z
rządem w sprawie cen minimalnych na zboże. Z wrogiem nie wolno mi pertraktować.

lać. pertractatio 'zajmowanie się czymś' od: pertractare 'zajmować się czymś'

PERTURBACJE 'zawirowania, zakłócenia normalnego porządku rzeczy, zamieszanie, zamęt': Wszelkie próby naruszenia
własności prywatnej mogą owocować olbrzymimi perturbacjami ekonomicznymi. Ostatnie perturbacje na rynku
walutowym umocniły pozycję dolara.

lać. perturbatio 'zaburzenie, przeszkoda'

PERWERSJA 'zachowania wykraczające poza normę społeczną w pewnej dziedzinie, zwłaszcza w dziedzinie seksualnej':
Uznanie czegoś za perwersję jest sprawą niezwykle względną. Przy rygorystycznym podejściu do seksu są perwersją
wszelkie śmielsze pieszczoty, które nie służą prokreacji. Przy podejściu liberalnym nie są perwersją żadne formy
kontaktów seksualnych między dorosłymi ludźmi, które sprawiają im przyjemność.

579

PERYFERIE

PERYSTYL

PERWERSYJNY 'odznaczający się perwersją': Perwersyjny kochanek. Za perwersyjne i pornograficzne dzieło uważano
dawniej "Ulissesa" Jamesa Joyce'a.

od łac. perversio 'przekręcenie'

PERYFERIE l. 'zewnętrzne części czegoś, odległe od centrum': Szpital na peryferiach miasta. Na peryferiach państwa
sytuacja gospodarcza była znacznie trudniejsza niż w centrum. 2. przen. 'coś marginalnego, mało istotnego': To są już
peryferie moich zainteresowań. Jego twórczość to peryferie naszej poezji współczesnej.

PERYFERYJNY l. inaczej: PERYFERYCZNY 'znajdujący się na peryferiach, odległy od centrum': Minęliśmy ostatnie,
peryferyjne osiedla i wjechaliśmy w las. 2. przen. 'mający drugorzędne znaczenie, uboczny': Peryferyjna
problematyka.

URZĄDZENIA PERYFERYJNE w technice komputerowej 'urządzenia podłączone z zewnątrz do jednostki głównej

komputera': Urządzenia peryferyjne to np. monitor, drukarka i klawiatura.

od łac. peripheria 'okręg koła'

PERYFRAZA w nauce o literaturze 'omówienie, zastąpienie jakiegoś słowa przez opis, metaforę lub charakterystykę':
Peryfrazy są stosowane także w tekstach nie-atrystycznych, najczęściej ze względów stylistycznych - by nie powtarzać
nazwiska Prus piszemy np. autor "Lalki". W utworach oświeceniowych kunsztowna pe-ryfraza stanowiła wyróżnik
mowy ukształtowanej artystycznie.

PERYFRAZOWAĆ w nauce o literaturze 'stosować peryfrazę': Peryfrazując słowo ojczyzna powiedział: ta, co nie
zginęła.

PERYFRASTYCZNY w nauce o literaturze i w językoznawstwie 'określający jakiś wyraz lub pojęcie przez peryfrazę':
Peryfrastyczne określenia ukochanej w poezji miłosnej.

gr. periphrasis

PERYGEUM w astronomii 'punkt orbity Księżyca albo sztucznego satelity najbliższy Ziemi': Perygeum i apogeum
Księżyca.

n.-fac. perigaeum odgr. per 'przy', gaia 'ziemia'

PERYGLACJAŁ l. w geografii 'procesy zachodzące w zimnym klimacie w okresie zlodowaceń oraz panujące wówczas
warunki; także: warunki panujące dziś na krańcach lodowców Grenlandii, Antarktydy i w wysokich górach': Peryglacjał
plejstoceński. 2. w geografii 'strefa, w której panuj ą takie warunki': Badacze antarktycz-nego peryglacjału.

PERYGLACJALNY w geografii i geologii 'związany z peryglacjałemw l. lub 2. znaczeniu': Peryglacjalna rzeźba terenu
wykształca się pod wpływem zamarzania i od-marzania gruntu. Na przedpolu norweskich lodowców oglądali utwory
peryglacjalne.

niem. periglazial od gr. peri 'przy', glacialis 'lodowy'

PERYKOPA l. 'w liturgii katolickiej: fragment Biblii, przeznaczony do odczytania i skomentowania w czasie mszy': Zbiór
perykop z różnych ksiąg Biblii, ułożonych tak, jak mają być odczytane w ciągu całego roku, nazywa się lekcjonarzem. 2.
'fragment tekstu biblijnego, wydzielony śródtytułem lub akapitem'

lać. kość. pericopa, z gr. perikope 'obcinanie'

PERYPATETYKA albo SZKOŁA PERYPATETY-

CKA 'szkoła filozoficzna Arystotelesa, także jego nauka, rozwijana przez uczniów i komentatorów': Szkoła znajdowała
się w Likeionie; czy to od szpalerów Likeio-nu, czy też od tego, że dysputowano tam chodząc, otrzymała nazwę
"perypatetyckiej". (Tatarkiewicz)

PERYPATETYK 'uczeń Arystotelesa': Najbardziej znanym perypatetykiemjest Teofrast.

od gr. peripatesis 'przechadzka'

PERYPETIE 'powikłane zdarzenia, przygody i kłopoty na drodze do celu, zwłaszcza tego typu zdarzenia i przygody w
utworze literackim': Perypetie pary kochanków w "Ogniem i mieczem". Opowiedziała mi o swoich perypetiach
rodzinnych.

gr. peripeteia 'nagły zwrot'

PERYSKOP l. 'przyrząd optyczny, służący do obserwacji obiektów nieznaj dujących się bezpośrednio w polu widzenia,
zwłaszcza obserwacji z zanurzonego okrętu podwodnego tego, co znajduje się na powierzchni wody' : Kapitan
obserwował nieprzyjacielskie okręty przez peryskop. 2. 'obiektyw fotograficzny składający się z dwóch soczewek
zbierających, ustawionych po obu stronach przysłony i skierowanych ku sobie stroną wklęsłą'

PERYSKOPOWY 'związany z peryskopem': Peryskopowe szkła. Okręt podwodny wyszedł na głębokość peryskopową.

fr. priscope odgr. peri 'przy', skopein 'patrzeć'

PERYSTALTYKA inaczej: RUCHY ROBACZKOWE w

fizjologii 'ruchy jelit, żołądka i innych narządów, wywoływane skurczami mięśni okrężnych, powodujące przesuwanie
się pokarmu (lub innej zawartości narządu) od żołądka ku odbytowi': Jedzenie potraw zawierających dużo błonnika
poprawia perystaltykę jelit.

PERYSTALTYCZNY w fizjologii 'związany z perystal-tyką': Ruchy pery starty czne.

fr. peristaltique, od gr. peristaltikós 'przygniatający, ugniatający'

PERYSTYL l. 'w architekturze starożytnej: otoczony kolumnadą i osłonięte dachem podwórze, którego konstrukcja była
wsparta na kolumnach, dzięki czemu stanowił wnętrze otwarte': Perystyle mieściły niekiedy małe dziedzińce. 2.
'kolumnada otaczająca budynek, np. świątynię, dziedziniec lub ogród'

gr. peristylos 'otoczony słupami, kolumnami'

580

PESTYCYD

PIANO

PESTYCYD wyraz zwykle używany w liczbie mnogiej:

PESTYCYDY 'substancje naturalne lub syntetyczne, służące do zwalczania niepożądanych organizmów zwierzęcych i
roślinnych (szkodników, chwastów) i ochrony przed nimi roślin uprawnych, zwierząt, ludzi, żywności, drewna itp.':
Pestycydy, choć konieczne dla prowadzenia intensywnej gospodarki rolnej, są w wielu wypadkach trujące dla ludzi i
zwierząt, dlatego stosuje się je umiarkowanie, z zachowaniem odpowiednich przepisów. Każdy z wymienionych
pestycydów należy stosować w ściśle określonym terminie i w określonej fazie rozwoju szkodników, inaczej bowiem
zabiegi nie przynoszą spodziewanych efektów.

ang. pesticide od łac. pestis 'zaraza'

PESYMIZM 'postawa życiowa, charakteryzująca się brakiem wiary w pomyślny rozwój zdarzeń i dostrzeganiem przede
wszystkim negatywnych stron życia': Owładnął nią skrajny pesymizm i brak wiary w sens jakichkolwiek działań dla
poprawy swej sytuacji.
PESYMISTA 'osoba odznaczająca się pesymizmem lub osoba niewierząca w pomyślny rozwój jakiejś konkretnej
sytuacji': W tej sprawie jestem pesymistą- no cóż, jeśli się uda, radość będzie tym większa.

PESYMISTYCZNY 'odznaczający się niewiarą w pomyślny rozwój zdarzeń': Ogarnął go pesymistyczny nastrój.
Pesymistyczne przewidywania, dotyczące zmniejszenia się obrotów w II kwartale.

fr. pessimisme od łac. pessimus 'najgorszy'

PETARDA l. 'środek imitujący wybuchy pocisków, granatów itp., używany zwykle w czasie ćwiczeń wojskowych':
Sierżant rzucał petardy, imitujące pociski nieprzyjaciela. Czy w sklepach z zabawkami powinno się sprzedawać
petardy? 2. 'w XVI-XVII w. ładunek wybuchowy używany do wysadzania w powietrze mostów, bram itp.': Pod bramę
zamku podłożono petardę.

fr. petard od: peter 'trzaskać'

PETENT óficj. 'osoba załatwiająca jakąś sprawę w urzędzie, zwłaszcza taka, która o coś prosi, składa jakieś podanie':
Urzędniczka zawiadomiła go, że dzisiaj już nie przyjmują petentów.

niem. Petent z łac. petens 'ubiegający się o coś, proszący'

PETITIO PRINCIPI (czytaj: peticjo principi) w filozofii i w logice 'błąd rozumowania, polegający na przyjęciu za
przesłankę zdania bezpodstawnie uznanego za prawdziwe, takiego, którego prawdziwość wymaga udowodnienia'

lać. 'żądanie początku'

PETRO- cząstka wyrazów złożonych, o znaczeniu 'ropa naftowa', wskazująca na ich związek z wydobyciem, przerobem
lub sprzedażą ropy naftowej, np. petrochemia, petrodolary

ang. petro(leum) 'ropa naftowa' zgr. petros 'kamień'

PETROCHEMIA 'dział przemysłu chemicznego, zajmujący się przeróbką ropy naftowej i gazu ziemnego; także:
przedsiębiorstwo, które się tym zajmuje': Do roku 1989 polska petrochemia związana była głównie z dostawami ropy
naftowej ze Związku Radzieckiego, obecnie znaczna część przetwarzanej ropy pochodzi z Zachodu. Natomiast
używany w Polsce gaz ziemny nadal jest prawie wyłącznie sprowadzany z Rosji. Petrochemia Płock SA to największy na
naszym rynku producent paliw płynnych.

PETROCHEMICZNY 'związany z petrochemią - przeróbką ropy naftowej': Przemysł petrochemiczny. Kombinat

petrochemiczny.

złożenie cząstki: petro- i słowa: chemia

PETRODOLARY 'dolary, zwłaszcza wielkie sumy, uzyskane ze sprzedaży ropy naftowej': Strumień petrodola-rów może
odwrócić tendencje na europejskich rynkach walutowych.

złożenie cząstki: petro- i słowa: dolary

PETRYFIKOWAĆ 'utrwalać coś w określonej, później już niezmienianej formie, zestalać, zakonserwowywać':

Układy społeczne petryfikują się tylko w ściśle określonych warunkach; w innych mają tendencje do zmieniania się.

fr. petrifier, z gr. petros 'kamień'

PETTING 'wszelkie pieszczoty erotyczne poza stosunkiem': Żeby zabezpieczyć się przed ciążą i w obawie przed AIDS,
uprawiali petting.
ang. petting od: pet 'pieścić'

PETYCJA 'pismo skierowane do władz, zwykle przez jakąś grupę obywateli, zawierające postulaty, wnioski lub prośby':
Petycję w sprawie ochrony Tatrzańskiego Parku Narodowego podpisało kilkudziesięciu wybitnych pisarzy i ludzi
kultury. Zbierał podpisy pod petycją do burmistrza w sprawie budowy oczyszczalni ścieków.

lać. petitio 'podanie, prośba, skarga'

PIANO w muzyce l. 'określenie wykonawcze: cicho, delikatnie - przysłówek': Grajmy tak, jak było w nutach -piano. 2.
'partia utworu wykonywana cicho, delikatnie -rzeczownik': Po forte następuje piano, jak w utworach sprzed XVIII w.
Kochałem wszelkie piana, nie przepadałem jednak za tym, by stanowiły główną część utworu. 3. 'cichy, delikatny -
przymiotnik': Dźwięk piano.

PIANISSIMO w muzyce l. 'określenie wykonawcze:

bardzo cicho, najciszej jak można- przysłówek': Zagraj to pianissimo, inaczej cały efekt diabli wezmą. 2. 'partia utworu
wykonywana bardzo cicho - rzeczownik': Pianissimo w drugiej części sonaty nie było jeszcze wówczas powszechne w
utworach tego typu. 3. 'bardzo cichy - przymiotnik': Fragment pianissimo artysta wykonał znakomicie, dźwięk był tak
delikatny, jakby wychodził spod ręki muzyka po tygodniowym poście.

581

PICADILLO

PIGMEJ

PIANOFORTE w muzyce 'określenie wykonawcze: cicho i nagle bardzo głośno': Przejście od moderato do pia-noforte.

wl. piano 'cicho'

PICADILLO (czytaj: pikadiiio albo pikadijo) 'hiszpańska potrawa przyrządzana z siekanego mięsa z warzywami (np. z
pomidorami, papryką, fasolą), czosnkiem, cebulą, oliwkami i pikantnym dodatkiem - kaparami': Przyprawy i kapary
czynią z prostego dania, jakim jest picadiiio, prawdziwy specjał. Zamiast indyka można do picadiiio użyć wołowiny lub
wieprzowiny.

hiszp.

PIDGIN albo PIDŻIN (czytaj: pidżin) 'język mieszany, odznaczający się uproszczoną składnią i odmianą wyrazów oraz
ograniczonym słownictwem zapożyczonym z różnych języków, używany jako środek porozumienia na obszarach
wielojęzycznych': Pidżin jest używany zwłaszcza w kontaktach handlowych przez kupuj ących i sprzedających, którzy
posługują się na co dzień innymi językami. Pidgin english (czytaj: pidżin inglisz) 'język mieszany, używany głównie w
Azji Wschodniej i Oceanii jako język handlowy, oparty na słownictwie angielskim i chińskim'

ang., zniekształcenie w pidgin english słowa: business

PIEDESTAŁ 'podstawa, na której stoi pomnik, popiersie itp.': Z piedestału spoglądał na spacerujących kamienny rycerz
z mieczem w dłoni. () Postawić kogoś na piedestale 'wynieść kogoś ponad innych, wysoko go cenić, przypisać mu
szczególne cnoty, zalety Spaść z piedestału 'przestać być osobą szczególnie cenioną, godną szacunku, stracić
autorytet'

fr. piedestał
PIERESTROJKA 'zmiany polityczne i gospodarcze zapoczątkowane w Związku Radzieckim przez Michaiła Gorbaczowa
pod koniec lat 80. XX w., za cel mające przebudowę Związku Radzieckiego w państwo nowocześniejsze i bardziej
demokratyczne': Dopiero piere-strojka umożliwiła ujawnienie obszarów zacofania gospodarczego i kulturalnego. Czy
odejście Gorbaczowa to także koniec pierestrojki? - zastanawiają się komentatorzy.

roś. pierestrojka 'przebudowa'

PIERROT (czytaj: pierro albo pierot) 'postać z dziewiętnastowiecznej pantomimy francuskiej, wywodząca się z komedii
dell'arte, mająca cechy bohatera ludowego, a później sentymentalnego kochanka': Na scenie pojawiła się postać w
charakterystycznym kostiumie, z ubieloną twarzą - to pierrot opłakujący niewierną kochankę. W zakochanym łzawo
pierrocie rozpoznała chłopca, który dał jej w kawiarni bukiecik fiołków.

fr. z wl. Pierrot 'Piotruś'

PIĘTA 'motyw w sztuce sakralnej: obraz lub rzeźba przedstawiające Matkę Bożą, trzymającą na kolanach martwego
Chrystusa': Smuga wieczornego światła padała wprost na stojącą w bocznej nawie piętę, ożywiając jej delikatne, tu i
ówdzie pościerane już złocenia.

PIĘTA (WATYKAŃSKA) 'wspaniała rzeźba Michała Anioła przedstawiająca piętę': Po wejściu do Bazyliki św. Piotra, z
prawej strony, naszym oczom ukazała się słynna Pięta.

wl. pięta 'miłosierdzie'

PIETYZM l. 'szacunek, poszanowanie, poważanie kogoś lub czegoś połączone z troskliwością, a nawet uwielbieniem': Z
pietyzmem układała wszystkie zdobyte medale i nagrody. Mieć, żywić pietyzm dla kogoś. 2. w historii 'w XVII i XVIII w.
nurt w luteranizmie, za cel stawiający sobie pogłębienie uczuć religijnych, m.in. przez wspólne modlitwy oraz
odczytywanie i omawianie Pisma Świętego': Żarliwość religijna pietyzmu, na czele wszystkich uczuć stawiającego
wiarę w Boga, była niekiedy traktowana ironicznie. Z pietyzmem wiąże się przekonanie o powszechnym kapłaństwie,
kapłaństwie wszystkich ludzi wierzących, ruch ten propagował też działalność charytatywną.

niem. Pietismus, łac. pietas 'pobożność'

PIEZOELEKTRYCZNOŚĆ w fizyce 'zjawisko powstawania na przeciwległych ścianach niektórych kryształów ładunków

elektrycznych przeciwnego znaku pod wpływem rozciągania lub ściskania wzdłuż jednej z osi kryształu (zjawisko
piezoelektryczne proste); także:

mechaniczna deformacja kryształu pod wpływem zewnętrznego pola elektrycznego (zjawisko piezoelektryczne
odwrotne)': Piezoelektryczność występuje w tych kryształach, które nie mają swego środka symetrii, np. w kryształach
kwarcu.

PIEZOELEKTRYK w fizyce 'kryształ, w którym występuje zjawisko piezoelektrycznści'

złożenie cząstki piezo- z gr. piezó 'uciskam' i słowa: eletryczność

PIGMALION l. 'w mitologii greckiej: król Cypru, który zakochał się w wyrzeźbionym przez siebie z kości słoniowej
posągu, przedstawiającym niebywale piękną kobietę': Obejrzał się: przed nim stał ukochany posąg, łaską Afrodyty
zmieniony w żywą kobietę. Nazywała się ona odtąd Galatea. Pigmalion uczynił j ą swój ą żoną i królową [...].
(Parandowski) Historia Pigmaliona stała się kanwą słynnej sztuki George'a Bernarda Showa oraz amerykańskiego
musicalu "My fair Lady". 2. przen. 'mężczyzna, który uwzniośla i uduchawia kochaną kobietę; także: twórca, którego
geniusz i miłość są zdolne tchnąć ducha w martwą materię, który "ożywia" swe dzieło': I byłeś [mowa o Szopenie] jako
owa postać, którą / Z marmurów łona, / Niźli je kuto, / Odejmą dłuto / Geniuszu - wiecznego Pigmaliona! (Norwid)

gr. Pygmalion
PIGMEJ l. 'członek niskorosłych ludów, zwłaszcza ludów zamieszkujących lasy Afryki Równikowej, przeciętnie mający
ok. 130-150 cm wzrostu': Pierwotnie Pigmeje byli ludem koczowniczym zajmującym się myślistwem,

582

PIGMENT

PIKOWAĆ

dziś prowadzą osiadły tryb życia i uprawiają ziemię. 2. przen. pot. 'człowiek niskiego wzrostu': Koleżanki śmiały się z
niej, że umawia się z takim pigmejem.

PIGMEJSKI 'związany z Pigmejami': Chaty pigmejskie. Typ pigmejski w antropologii 'typ czarnej odmiany człowieka,
charakteryzujący się niskim wzrostem, występujący u afrykańskich Pigmejów, a także w Azji i Nowej Gwinei'

gr. pygmaios, dosłownie 'wielkości pięści'; wzmianki o Pigmejach występują już u historyków starożytnych

PIGMENT l. w biologii 'barwnik, wytwarzany w pewnych komórkach organizmów żywych, nadający im określoną
barwę': Pigmentami sąm.in. hemoglobina, mela-nina i lipochromy. 2. w chemii 'substancja barwna, organiczna lub
nieorganiczna, bardzo trudno rozpuszczalna w wodzie i wielu innych substancjach, w postaci rozdrobnionego proszku
lub zawiesiny w cieczy służąca do barwienia': Pigmenty używane są do produkcji farb i lakierów.

PIGMENTACJA w biologii 'ubarwienie organizmu, warunkowane występowaniem określonych pigmentów w

poszczególnych jego komórkach, które jest charakterystyczne dla danego gatunku': Pigmentacja skóry. Pig-mentacja
włosów.

PIGMENTACYJNY w biologii 'związany z pigmen-tacją': Do cech pigmentacyjnych należą m.in. barwa oczu, skóry i
włosów.

PIGMENTOWY w biologii 'związany z pigmentem, zawierający pigment': Pigmentowe komórki. () Papier pigmentowy
w fotografice 'papier pokryty emulsją żelatynową, stosowany w niektórych starszych technikach poligraficznych': Za
pomocą papieru pigmentowego przenosi się obraz na płytę miedzianą.

od łac. pigmentum 'farba'

PIK l. 'kolor w kartach oznaczony czarnym listkiem o serco-watym kształcie (podobnym do wyglądu listka wina)':

Licytować piki. 2. 'karta oznaczona takim listkiem':

Miał w ręku tylko dwa piki.

fr. pique; od tego samego słowa pochodzi rzeczownik: pika ('dzida')

PIKADOR 'konny uczestnik korridy, uzbrojony w pikę, którą kłuje byka, by go rozdrażnić': W korridzie zwykle bierze
udział dwóch lub trzech pikadorów.

hiszp. picador

PIKANTNY l. 'o potrawach: ostry w smaku': Podano mocno przyprawioną, bardzo pikantną "zupę węgierską". l.przen.
'o jakichś historiach lub ich szczegółach: ostry, powodujący ożywienie u odbiorców, często dwuznaczny i
nieprzyzwoity': Opowiadał pikantne anegdotki o znanych osobach.
PIKANTERIA 'bycie pikantnym, to, że jakaś historia lub pewne jej elementy są pikantne: ostre, często nieprzyzwoite': A
pikanterii temu opowiadaniu dodaje,

panowie, fakt, że to wszystko zdarzyło się naprawdę - i to w naszej firmie.

fr. piquant 'kłujący, szczypiący'

PIKAP albo PICK-UP (czytaj: pikap) 'nadwozie, które jest połączeniem samochodu osobowego i małego samochodu
ciężarowego: z przodu takie samo, jak u samochodu osobowego, z tyłu - składające się z niewielkiej platformy
bagażowej, na której montuje się budę lub furgon: także: samochód o takim nadwoziu': Oferujemy klientom także
wersję: pick-up i kombi. Pikapy są chętnie wykorzystywane przez rolników i właścicieli niewielkich przedsiębiorstw.

ang. pick-up car od: pick-up 'podnosić coś'

PIKIETA l. 'grupa demonstrantów, która przed jakimś urzędem obnosi plakaty protestacyjne w pewnej sprawie
politycznej lub społecznej albo stoi nieruchomo z takimi plakatami przed gmachem urzędu': Przed Radą Miejską
wystawiono pikiety. Pikiety rolników domagających się oddłużenia blokowały wejście do ministerstwa. 2. 'grupa
robotników, która w czasie strajków nie dopuszcza łamistrajków do zakładu pracy': Strajkujący wystawili pikietę
blokującą wejście do fabryki. 3. przestań. 'żołnierz lub mały pododdział stojący na czatach': Stoi ułan na pikiecie.

PIKIETOWAĆ 'organizować pikietę, brać w niej u-dział': Pracownicy przemysłu drzewnego pikietowali wczoraj
Ministerstwo Rolnictwa i Leśnictwa. Rolnicy pikietujący pod sejmem przedostali się przez kordon straży sejmowej.

fr. piquet, dosłownie 'palik, kolek'

PIKLE 'pokrojone warzywa, marynowane w occie z dodatkiem przypraw': Pikle z ogórków, z marchwi. By przyrządzić
pikle, warzywa kroi się w płaty lub krążki, układa w słojach i zalewa przegotowanym octem z dodatkiem cukru i
korzeni.

ang. piekłeś

PIKLING 'uwędzony w gorącym dymie, lekko solony śledź': Zjeść kanapkę z piklingiem.

niem. Buckling z niederlandzkiego, od słowa: Bock 'kozioł' (ze względu na zapach)

PIKNIK 'spotkanie towarzyskie na świeżym powietrzu, połączone zwykle z jedzeniem przyniesionych posiłków': W
sobotę urządzili sobie piknik w lesie za miastem.

PIKNIKOWY 'związany z piknikiem, bawiący się na pikniku': Piknikowe towarzystwo spędził dopiero wieczorny chłód.

ang. pienie

PIKOWAĆ l. 'przeszywać co najmniej dwie wartstwy materiału przełożone watą, watoliną, wełną itp., tworząc jakiś
wzór': Pikować kurtkę. Pikowana kołdra. 2. 'o ptakach, samolotach: lecieć pionowo w dół': Na pokazie

583

PIKSEL

PIONIER

przyglądaliśmy się pikującym samolotom. 3. w ogrodnictwie 'przerywać lub rozsadzać młode, gęsto posiane rośliny':
Pikować sałatę.
odfr. piquer 'kłuć'

PIKSEL w technice 'punkt świetlny na ekranie monitora, który jest najmniejszym, podstawowym składnikiem
wyświetlanego obrazu': Piksel, czyli plamka świetlna albo punkt światłoczuły, wskutek odchylenia strumienia
elektronów zmienia położenie i kreśli na ekranie linie świetlne.

ang., od: pic(ture) el(ement) 'element obrazu'

PIKTOGRAFIA 'pismo obrazkowe, składające się z rysunków przedstawiających jakąś treść, będące pierwotną formą
zapisu sytuacji i zdarzeń, jeszcze nie oddającą języka': Piktografia była częsta u ludów rybackich i myśliwskich,
stosowali j ą Eskimosi, Indianie, ludy Afryki Południowej i Oceanii.

PIKTOGRAM l. 'znak pisma obrazkowego; także: napis wykonywany tym pismem': Piktogram przedstawia pewne
sytuacje, a od zwykłego rysunku różni się rozczłonkowaniem treści. 2. 'międzynarodowy graficzny znak informacyjny':
Współczesne piktogramy wyparły napisy na dworcach kolejowych, w centrach handlowych i na ulicach.

PIKTOGRAFICZNY 'związany z piktografią': Znak, rysunek piktograficzny. Pismo piktograficzne. Charakter piktograficzny
miały egipskie hieroglify.

fr. pictographie od łac. pictus 'malowany' i gr. graphó 'piszę'

PILASTER w architekturze 'filar o prostokątnym przekroju, stojący przy ścianie lub wpuszczony w nią, pełniący funkcję
podpory albo dekoracji': Żłobkowany pilaster z bazą i głowicą. Niekiedy pilastry są obramowaniem okien i drzwi.

wl. pilastro od: pilą 'słup, filar'

PILAW 'potrawa z gotowanego ryżu, baraniny lub innego mięsa z dodatkiem ostrych przypraw, popularna w krajach
bałkańskich i na Bliskim Wschodzie': Pilawy, czyli pikantne potrawy z ryżem, przyrządza się przez powolne gotowanie
ryżu, którego ziarenek nie miesza się do chwili, aż płyn, w którym ryż gotujemy, nie zostanie całkowicie wchłonięty.
Jedli pilaw jagnięcy z morelami i rodzynkami.

tur.

PILZNER 'piwo jasne wysokiej jakości, początkowo produkowane w Pilznie w Czechach; obecnie nazwa używana jako
określenie wysokiej jakości piwa jasnego, mocno pieniącego się, o charakterystycznym gorzkawym smaku': Dzisiaj
pilznerjest wytwarzany w wielu browarach zachodnioeuropejskich.

od nazwy miasta Pilzno w zachodnich Czechach

PILOT l. 'osoba kierująca samolotem, prowadząca statek do portu, kierowcę rajdowego; ktoś, kto oprowadza

wycieczki': Piloci wymieniali się doświadczeniami z lotów na Antyle. 2. 'urządzenie elektroniczne w formie podobnej
do małego, płaskiego etui, pozwalające na obsługę z odległości takich sprzętów, jak telewizor, magnetowid,
otwieranie drzwi itp.': Wzięła do ręki pilot i "pstrykała" po kanałach. 3. 'fragment filmu, serialu, rzadziej audycji
radiowej, który ma zachęcić do obejrzenia całości': Znowu nadali pilot tego nowego serialu australijskiego.

fr. pilote

PIMENT inaczej: ZIELE ANGIELSKIE 'przyprawa kuchenna z drobnych owoców drzewa pimentowego, zebranych przed
dojrzeniem i wysuszonych': Piment to ostra, silnie pachnąca przyprawa, stosowana podobnie jak pieprz.

PIMENTOWY 'związany z pimentem': Smak pimento-wy. () Drzewo pimentowe 'drzewo rosnące na terenach
tropikalnych Nowego Świata, o skórzastych, eliptycznych liściach i drobnych, białych kwiatach'

fr. piment z łac. pigmentom 'barwnik'

PIN 'tajny numer karty do bankomatu, telefonu komórkowego itp.': PIN najlepiej jest zapisać w notesie jako część
innego numeru, np. jakiegoś wymyślonego numeru telefonu. Ktoś, kto nie może sobie przypomnieć swojego PIN-u i
nigdzie go nie zapisał, musi starać się o nową kartę do bankomatu.

ang. skrót wyrażenia: P(ersonal) I(dentyfication) N(umber)

PINBALL 'to samo, co flipper'

amer. pinball od: pin 'kołek, sztyft', bali 'piłka, kula'

PIONIER l. 'osoba osiedlająca się na nowych terenach, zwłaszcza amerykański osadnik na Dzikim Zachodzie':

Wśród niesłychanych trudów pionierzy zajmowali i kolonizowali nowe tereny. 2. przen. 'osoba, firma, instytucja a
nawet państwo, które wprowadza coś nowego w pewnej dziedzinie, dokonuje postępu w nauce, medycynie, poszerza
ludzką wiedzę o świecie itd.': Pionierzy badań naukowych w dziedzinie informatyki. Pionierzy lotów kosmicznych. 3.
'członek dziecięcej organizacji w ZSRR i niektórych krajach komunistycznych': Delegacja pionierów z Leningradu
przybyła wówczas do Gdańska.

PIONIERSKI l. 'związany z pionierami - osadnikami na nowych terenach, także: typowy dla nich, trudny, surowy':
Pionierska odwaga. Uprzedzili mnie, że będę miał w nowym mieszkaniu pionierskie warunki. 2. przen. 'związany z
pionierami - nowatorami': Pionierskie badania naukowe. 3. 'związany z pionierami w ZSRR':

Pionierska chusta.

PIONIERSTWO 'bycie pionierem, to, że ktoś jest pionierem - nowatorem': Pionierstwo astronautów, którzy
uczestniczyli w pierwszym załogowym locie na Księżyc.

amer. pioneer, pierwotnie 'żołnierz oddziałów piechoty, których zadanie polegało na rozpoznaniu terenu'

584

PIRAT

PITAGOREIZM

PIRAT l. 'rozbójnik morski, napadający na statki handlowe i rabujący je (zwłaszcza w dawnych czasach); także:

bandyta lub terrorysta porywający dla okupu samolot':

Piraci ostrzelali statek handlowy, a następnie weszli na jego pokład. () Pirat drogowy 'kierowca, który w rażący sposób
narusza przepisy ruchu drogowego, narażając życie innych osób': Policja zatrzymała pirata drogowego jadącego
uliczką osiedlową z prędkością 100 km/h. 2. 'osoba lub firma naruszająca prawa autorskie, kopiująca i sprzedająca
nielegalnie programy komputerowe, nagrania na płytach, dyskietkach, kasetach itd.': Piraci powodują ogromne straty
firm działających legalnie, opłacających podatki i tantiemy autorskie.

PIRACKI l. 'związany z piratem - rozbójnikiem': Piracki statek miał banderę z trupią główką. 2. 'związany z osobami lub
firmami łamiącymi prawa autorskie': Pirackie płyty. Piracka kopia filmu.

PIRACTWO l. 'rabowanie statków morskich lub porywanie samolotów': Obecnie piractwo morskie występuje u
wybrzeży Afryki, w Malezji i Indonezji. 2. 'łamanie praw autorskich, nielegalne kopiowanie i sprzedawanie kaset z
filmami, płyt CD, programów komputerowych itd.': Partnerzy zachodni domagają się od naszego rządu skuteczniejszej
walki z piractwem komputerowym.
lać. pirata 'rozbójnik morski'

PIRO- cząstka o znaczeniu 'ogień', dodawana do rzeczowników i przymiotników, wskazująca na ich związek z ogniem,,
wybuchami lub wysoką temperaturą, np. piroman, pirotechniczny

od gr. pyr 'ogień'

PIROMANIA w medycynie 'zaburzenia psychiczne polegające na nieprzepartej żądzy podpalania różnych rzeczy':
Piromania prowadzi często do popełniania poważnych przestępstw.

PIROMAN 'osoba cierpiąca na piromanię': Policja ustaliła, że budynek został najprawdopodobniej podpalony przez
piromana.

złożenie cząstki: piro- i słowa: mania

PIROTECHNIKA 'dział techniki, który zajmuje się wytwarzaniem materiałów, dających podczas spalania efekty
świetlne, akustyczne, zapalające i dymne oraz służących do przenoszenia ognia'

PIROTECHNIK 'specjalista w zakresie pirotechniki':

Wybuchy i inne efekty na planie filmu były dziełem grupy polskich pirotechników.

PIROTECHNICZNY 'związany z pirotechniką, otrzymany w wyniku zastosowania jej metod': Masa pirotechniczna. Do
wyrobów pirotechnicznych należą także rakiety sygnalizacyjne i oświetlające, wykorzystywane w wojsku i w
gospodarce.

złożenie cząstki: piro- i słowa: technika

PIRUET l. 'szybkie okręcenie się wokół własnej osi, w tańcu - na palcach jednej nogi, w jeździe figurowej na

łyżwach - na czubku jednej łyżwy': Kręcić piruety. 2. 'obrót konia na tylnych nogach z podniesionymi jednocześnie
przednimi': Koński piruet jest jednym z częstych elementów tresury.

fr. pirouette

PIRYT 'odmiana siarczku żelaza, twardy i kruchy minerał, mosiężnożółty, o silnym połysku metalicznym, najpospolitszy
siarczek w skorupie ziemskiej': Pirytu używa się do produkcji kwasu siarkowego. Piryt często zawiera domieszki złota i
srebra.

fr. pyrite od gr. pyrites lithos 'kamień ogniowy'

PISTACJA l. 'nieduży krzew lub drzewo występujące w rejonie śródziemnomorskim w kilku gatunkach, będące źródłem
aromatycznych żywic i olejków, garbników oraz, w przypadku niektórych gatunków, jadalnych nasion' 2. 'jadalne
nasiono pistacji; orzeszek pistacjowy'

PISTACJOWY l. 'związany z pistacją - drzewem lub krzewem': Orzeszki pistacjowe. 2. 'zrobiony z nasion pistacji,
orzeszków pistacjowych': Lody pistacjowe. 3. 'zielonkawy, seledynowy': Pistacjowa spódniczka.

lać. pistacium

PISUAR 'muszla klozetowa wisząca na ścianie, na wysokości kilkudziesięciu centymetrów, przeznaczona specjalnie dla
mężczyzn do oddawania moczu; także: ubikacja, w której są takie muszle': Skorzystać z pisuaru.

fr. pissoir
PITAGOREIZM 'kierunek filozoficzno-religijny i doktryna naukowa, wywodzące się od Pitagorasa, łączące religijny
mistycyzm z programem badań naukowych w zakresie nauk matematycznych i przyrodniczych': Pitago-reizm głosił
m.in. doskonalenie człowieka przez samodoskonalenie etyczne i nabywanie wiedzy, zakładał, że zasadami bytu są
stosunki liczbowe, poznawalne przez kontemplację i rozum (a nie przez zmysły).

PITAGOREJSKI 'związany z pitagoreizmem lub z pita-gorejczykami': Wierzenia pitagorejskie. Do najważniejszych odkryć

pitagorejskich w dziedzinie matematyki należy tzw. twierdzenie Pitagorasa oraz twierdzenie o sumie kątów w
trójkącie. Q Związek Pitagorejski 'założone w VI w. p.n.e. bractwo religijne łączące religijny mistycyzm z badaniami
naukowymi, głównie w zakresie matematyki i nauk przyrodniczych': Sam Pitagoras dał zapewne początek religijnym,
etycznym i politycznym ideom głoszonym przez pitagorejski związek. Mniej natomiast jest pewne, czy był także
inicjatorem idei naukowych pitagoreizmu; w każdym razie nie stworzył całej nauki pitagorejskiej, która należy do
późniejszej fazy w rozwoju kultury i była dziełem wielu jednostek. (Tatarkiewicz)

PITAGOREJCZYK 'członek Związku Pitagorejskiego':

Pitagorejczycy głosili, że dusza istnieje niezależnie od ciała i może się łączyć z dowolnym ciałem, jest też od ciała
trwalsza, doskonalsza i potężniejsza. Wszechstronność zainteresowań pitagorejczyków kazała im zajmo-

585

PITAWAL

PLAGIAT

wać się m.in. medycyną i etyką społeczną, samodoskonaleniem się człowieka i jego miejscem w społeczności.

Pitagoras, grecki matematyk i filozof, żył w VI w. p.n.e.

PITAWAL 'zbiór sprawozdań z głośnych procesów karnych, często w formie zbeletryzowanej i atrakcyjnej dla
przeciętnego czytelnika': Pitawal krakowski. Przeczytać o czymś w pitawalu.

od nazwiska Francoisa Gayota de Pitavala (1673-1743), prawnika francuskiego, autora pierwszego takiego zbioru

PITEKANTROP albo PITEKANTROPUS w archeologii 'wymarły gatunek człowieka, który żył w epoce środkowego
plejstocenu, mający cechy pośrednie między australopitekiem i neandertalczykiem': Pitekantropjest pod względem
budowy ciała podobny do małp człekokształtnych, ma jednak większą od nich pojemność puszki mózgowej i
wyprostowaną postawę. Pitekantrop umiał wytwarzać prymitywne narzędzia kamienne, tzw. pięściaki, i
podtrzymywać ogień. Populacje pitekantro-pa rozprzestrzeniły się z Afryki, skąd prawdopodobnie pochodził, na
obszary Europy i Azji.

n.-lać. pithecantropus odgr. pithekos 'małpa', anthrópos 'człowiek'

PIŻMO 'wydzielina gruczołów piżmowców (także wydzielina gruczołów innych ssaków o podobnym zapachu):
brunatna, tłusta substancja zapachowa, używana do wyrobu perfum i olejków zapachowych, otrzymywana też
syntetycznie': Wszystkie ubrania babci pachniały piżmem.

PIŻMOWY 'zrobiony z piżma, pachnący, zaprawiony piżmem': Woń piżmowa. Perfumy piżmowe.

PIŻMAK inaczej: SZCZUR PIŻMOWY 'roślinożerny gryzoń ziemnowodny, o jedwabistym, brązowym, a na brzuchu
szarobeżowym futrze': Samce piżmaka mają na brzuchu gruczoł, z którego w czasie rui wydziela się piżmo. Piżmaki są
hodowane ze względu na cenne futro.
PIŻMAKI' futro ze skórek piżmowców': Nosić piżmaki.

PIŻMOWIEC 'średniej wielkości ssak z rodziny jeleniowatych, o ubarwieniu żółtawym do czarniawego, bezro-gi, mający
na brzuchu gruczoł piżmowy': Piżmowce zamieszkują góry środkowej i wschodniej Azji.

PIŻMOWCE 'futro ze skórek piżamowców': Chodzić w piżmowcach.

PIŻMOSZCZUR 'to samo co piżmak'

czes. piżmo (przez inne języki) z hebr. besem 'balsam'

PKB skrót wyrażenia: produkt krajowy brutto, zob. pod hasłem: BRUTTO

PLACEBO w lecznictwie 'środek nie mający żadnego działania farmakologicznego, nie będący lekarstwem, podawany
pacjentom w celach psychoterapeutycznych': Gdy natarczywie domagała się leczenia najnowszymi, na pewno
skutecznymi lekami, podawano jej przez kilka dni placebo, po którym z reguły czuła się lepiej. W swoim referacie
zastanawiał się nad etycznym aspektem stosowania placebo w pewnych chorobach psychicznych.

lać., dosłownie 'spodobam się'

PLACENTA l. inaczej: ŁOŻYSKO w anatomii 'narząd tworzący się w czasie ciąży u większości ssaków, pośredniczący
między matką a płodem w wymianie gazów oddechowych, dostarczaniu substancji odżywczych i usuwaniu produktów
przemiany materii': Płód jest połączony z płacenia pępowiną. Prawidłowo płacenia jest umiejscowiona na dnie,
przedniej albo tylnej ścianie macicy. 2. w farmakologii 'wyciąg ze świeżego łożyska kobiecego, wykorzystywany dla
zwiększenia odporności organizmu'

tac. dosłownie 'placek'

PLACET 'pozwolenie, zgoda na coś dawana przez osobę mającą do tego formalne, zwyczajowe albo moralne prawo':
Otrzymać, mieć, dostać na coś placet. A gdyby tak jeszcze uzyskać placet od pana wojewody - marzył Zygmunt - to
wtedy nikt by się nie odważył konkurować z nami na tym terenie.

lać. dosłownie 'podoba się'

PLAFON 'malowidło lub - rzadziej - dekoracja stiukowa, umieszczone w centralnej części sufitu; także: sufit z taką
ozdobą': Plafony były tak naturalistyczne, że wydawało się, że kolumny z nich zaraz zwalą się nam na głowy.

PLAFONIERA 'oprawa oświetleniowa umieszczona na suficie': Z pafoniery padało stłumione, rozproszone światło.

fr. plafond

PLAGA l. zjawisko groźne, szybko się rozprzestrzeniające i trudne do opanowania': Trudno poradzić sobie z plagą
narkomanii i pijaństwa. 2. 'coś uciążliwego, wyrządzającego duże szkody': Plaga komarów. () Dziesięć plag egipskich 'w
Starym Testamencie: dziesięć klęsk i nieszczęść, które Bóg spuścił na Egipt, gdy faraon nie chciał zgodzić się na
wypuszczenie Żydów z niewoli egipskiej; po ostatniej z nich faraon zgodził się na wyjście Żydów z Egiptu'

lać. 'uderzenie, kara'; w dawnej polszczyźnie to słowo występowało często w znaczeniu zgodnym z łacińską
etymologią, np. dostał dziesięć plag

PLAGIAT 'forma intelektualnej kradzieży w świecie nauki i sztuki: przypisywanie sobie autorstwa czyjegoś dzieła
naukowego lub artystycznego - całości lub jakiejś jego części': Plagiat często polega na przepisaniu z cudzego dzieła
znaczących fragmentów i włączaniu ich - bez podania autorstwa - do własnej pracy. George'owi Harri-sonowi
zarzucono, że jego piosenka "My sweat Lord" to plagiat.

586
PLAJTA

PLANTY

PLAGIATOR 'osoba, która popełniła plagiat': Władze Uniwersytetu Warszawskiego odebrały plagiatorowi tytuł
magistra.

PLAGIATORSKJ 'będący plagiatem, związany z plagiatem lub plagiatorem': Plagiatorska książka. Plagiator-skie
skłonności.

fr. plagiat od łac. plagium 'kradzież'

PLAJTA l. 'bankructwo; dawniej: bankructwo umyślne i nieuczciwe, polegające na przywłaszczeniu sobie części
majątku, który powinien być zwrócony wierzycielom':

Nie myślisz się układać?/ Nie, plajty nie zrobię, mogę tylko uczciwie zbankrutować. (Reymont) 2. przen.
'niepowodzenie jakiegoś przedsięwzięcia, zwłaszcza przedstawienia teatralnego': Premiera sztuki zakończyła się
całkowitą plajtą, na widowni zasiadło nie więcej niż 30 widzów, a i ci zaczęli w czasie spektaklu wychodzić z sali.

PLAJTOWAĆ 'bankrutować; dawniej: bankrutować umyślnie, nie zwracając wierzycielom części majątku':

Część majątku przepisał na córkę, po czym splajtował, nieźle na tym zarabiając.

UWAGA: Stówo plajta w II połowie XX w. zmieniło swoje znaczenie, stając się synonimem bankructwa, nabrało też
przenośnego znaczenia 'niepowodzenie, klapa'. Jest to wynik tego, że w realiach gospodarki socjalistycznej nie
występowały bankructwa, a tym bardziej nie występowało zjawisko tak specyficzne, jak plajta. Wydaje się, że obecnie
dawne znaczenie tego słowa zasługuje na przypomnienie -całkiem trafnie bowiem oddaje niektóre procesy na naszym
obecnym - znowu kapitalistycznym - rynku.

niem. Pleite 'ucieczka przed wierzycielami' (w niemieckim tzw. zapożyczenie wewnętrzne - mianowicie z języka
złodziejskiego, w którym to słowo znaczyło po prostu 'ucieczka')

PLAKOWAĆ 'pokrywać wyroby drewniane cienką warstwą srebra, złota lub płytkami jakiegoś innego, cennego
drewna': Plakowana szkatułka.

PLAOUE (czytaj: plake) 'przedmiot drewniany pokryty cienką warstwą srebra, złota lub innego cennego drewna;

czasem także: przedmiot platerowany'

fr. plaquer

PLANETA 'ciało niebieskie o średnicy powyżej 1000 km, krążące wokół gwiazdy i odbijające wysyłane przez nią światło,
świecące światłem odbitym': Jedną z planet sąsiadujących z Ziemiąjest Mars. W ostatnich latach odkryto wiele planet
krążących wokół innych niż Słońce gwiazd. Być może na nich też mieszkają istoty rozumne?

PLANETOIDA (czytaj: planetojda) w astronomii 'ciało niebieskie o średnicy poniżej 1000 km: zwykle bryła skalna,
krążąca wokół Słońca': Najwięcej planetoid krąży po orbitach między Marsem a Jowiszem. Pierwszą odkrytą
planetoidą była Ceres, bryła o średnicy 914 km.

PLANETARNY 'związany z planetą, dotyczący planety, planet': Układ planetarny. System planetarny. Orbita planetarna.

PLANETARIUM l. 'aparatura składająca się z układu projektorów rzutujących obrazy na sferyczny ekran-ko-pułę,
służąca do odtwarzania wyglądu nieba w różnych szerokościach geograficznych i obserwowania ruchu ciał niebieskich;
także: budynek lub pomieszczenie, w którym mieści się to urządzenie': W Muzeum Techniki w Warszawie mieści się
niewielkie planetarium, w którym można obejrzeć wygląd nieba nad Polską i posłuchać fachowych objaśnień
dotyczących poszczególnych gwiazd i gwiazdozbiorów.

z gr. planetes aster 'wędrująca gwiazda'

PLANIGLOB wyraz częściej używany w liczbie mnogiej:

PLANIGLOBY w geografii 'mapa obu półkul Ziemi lub innego ciała niebieskiego w postaci dwóch kół'

niem. Planigloben od łac. planus 'płaski', globus 'kula'

PLANKTON 'niewielkie organizmy zwierzęce lub roślinne, unoszące się biernie w morzach, oceanach, jeziorach i
rzekach, będące podstawowym pożywieniem wielu zwierząt wodnych': Skład planktonu zależy od temperatury,
żyzności i zasolenia wody. W planktonie wyróżnia się fitoplankton, zooplankton i bakterioplankton. Organizmy
planktonu są specjalnie przystosowane do unoszenia się w toni wodnej.

fr. plancton z gr. planktós 'błąkający się'

PLANSZA l. 'duża tablica, zwykle tekturowa lub płócienna, z rysunkami, wykresami itp., używana np. w celach
dydaktycznych albo informacyjnych': Na planszy widzą państwo zwierzęta z epoki lodowcowej, zamieszkujące jaskinię.
Plansza z wynikami naszej klasy za ostatni rok. Plansza do gry w warcaby. 2. w sztuce 'odbitka rytowni-cza, rycina;
także: płyta drewniana lub metalowa do rytowania' 3. w sporcie 'prostokątne podium o określonych wymiarach, na
którym rozgrywane są walki szermiercze': Szpadziści wyszli na planszę.

fr. planche zp.-lac. planca 'tablica'

PLANTACJA 'duży obszar ziemi, wykorzystany pod wieloletnią uprawę roślin jednego rodzaju o znaczeniu
przemysłowym albo handlowym; także: gospodarstwo zajmujące się taką uprawą': Plantacja bawełny. Mieszkać na
plantacji.

PLANTATOR 'właściciel plantacji': Plantatorzy winogron. Związek plantatorów kawy postanowił podnieść ceny.

I PLANTOWAĆ 'zakładać plantację jakichś roślin, uprawiać rośliny na plantacji': Plantować kawę.

fr. plantation T. p.-lać. plantatio 'sadzenie roślin'

II PLANTOWAĆ 'wyrównywać powierzchnię gruntu;

niwelować': Plantował teren nowo zakupionej działki.

fr. planter

PLANTY 'teren dawnych fortyfikacji miejskich, przeznaczony na zieleńce - wyrównany i obsadzony trawą, drzewami i
krzewami': Spacerować po plantach.

587

PLASOWAĆ

PLATYNA

PLANT 'nasyp kolejowy i pasy gruntu przylegające do niego z obu stron': Wysokie topole rosnące wzdłuż plantu.
od ang. plant, a to z łac. planta 'roślina'

PLASOWAĆ 'wyznaczać komuś jakieś miejsce, umieszczać kogoś na jakiej ś pozycji w określonej klasyfikacji':

Ministerstwo Gospodarki plasuje nas wciąż w grupie krajów wysokiego ryzyka.

PLASOWAĆ SIĘ 'zajmować jakieś miejsce w określonej klasyfikacji': Nasz zawodnik plasuje się w drugiej dziesiątce.

| UWAGA : w tych znaczeniach oba wyrazy są nadużywane, || używane zamiast określeń: umieszczać {zajmować
miejsce.

fr. placer 'umieszczać'

PLASTYKA l. 'dziedzina sztuki, obejmująca twórczość odbieraną wizualnie: malarstwo, rzeźbę, grafikę, rzemiosło
artystyczne' 2. 'wyraźne zarysowanie konturów, kształtów przedmiotów, bryłowatość form, ich wyrazistość':
Malarzowi udało się wydobyć plastykę form na obrazie. 3. 'wyraziste, barwne przedstawienie, ukazanie czegoś':
Plastyka opowiadania stryja przesłaniała niecałkowitą rzetelność jego relacji. 4. w medycynie pot. 'chirurgia, operacja
plastyczna': Plastyka twarzy. 5. pot. 'lekcja w szkole, na której dzieci malują, rysują, lepią z plasteliny itd.': Wczoraj na
plastyce układaliśmy zielniki.

I PLASTYK 'artysta w dziedzinie sztuk plastycznych':

Dzieła znakomitego plastyka. Wrocławscy plastycy otworzyli nową galerię na placu Solnym.

lać. plastica 'sztuka rzeźbienia i rzeźbiarstwo' zgr. plastike techne

PLASTIK albo (rzadziej) D PLASTYK l. 'tworzywo sztuczne, które jest podatne na formowanie w określonych warunkach,
a po uformowaniu zachowujące nadane mu kształty; także: przedmiot z tego tworzywa': Plastik ma różnorodne
zastosowania w przemyśle i w gospodarstwie domowym. Kupili sobie kilka plastików. 2. 'materiał wybuchowy o dość
dużej mocy, dający się ugniatać i formować w dowolne kształty': Plastik to materiał wybuchowy często stosowany
przez terrorystów.

PLASTIKOWY 'zrobiony z plastiku - tworzywa sztucznego lub materiału wybuchowego': Plastikowe sztućce. Bomba
plastikowa.

ang. plastic

PLATEAU (czytaj: plato) inaczej: PŁASKOWYŻ w geografii 'rozległy, równy obszar wyżynny położony ponad
otaczającym go terenem, wyraźnie oddzielony od sąsiednich, niższych terenów': Powierzchnia plateau zbudowana
była z nakładających się na siebie płyt, tworzących na zboczach stopnie.

fr. plateau

PLATER l. zwykle w liczbie mnogiej: PLATERY 'przedmioty metalowe pokryte cienką warstwą innego, cenniejszego
metalu, zwykle sztućce lub naczynia': W spadku po dziadkach odziedziczyliśmy platery na 12 osób. Kupić komuś
platery w prezencie. 2. rząd. 'warstwa metalu szlachetnego, pokrywająca jakiś przedmiot metalowy'

PLATEROWAĆ 'pokrywać jakiś przedmiot metalowy warstewką innego, cenniejszego metalu, aby go ozdobić lub
zabezpieczyć przed korozją': Platerować łyżeczki.

niem. plattieren

PLATFORMA l. 'płaska, pozbawiona ścian konstrukcja, przystosowana do dźwigania czegoś, będąca często nadwoziem
jakiegoś pojazdu': Plarforma kolejowa. Rozładować platformę. Przewozić coś na platformie. 2. 'pozioma i płaska
powierzchnia czegoś': Platforma tarasu. 3. 'sztuczne wzniesienie, płaskie i duże': Platforma wzdłuż toru kolejowego na
dworcu była zapełniona tłumem podróżnych. 4.'dawniej: przednia lub tylna, otwarta część wagonu tramwajowego lub
kolejowego, na której nie ma miejsc siedzących; pomost': Motorniczy zwrócił im uwagę, by nie stali na przedniej
platformie. S.przen. 'cos, co pozwala na wzajemne zrozumienie, umożliwia je': Robotnicy i zarząd przedsiębiorstwa
znaleźli wreszcie platformę porozumienia.

| UWAGA: w tym znaczeniu wyraz nadużywany, można po || prostu mówić: płaszczyzna porozumienia.

6. w geologii 'bardzo duży obszar skorupy ziemskiej, składający się ze sfałdowanego podłoża i położonej na nim
warstwy osadowej, który przez długi czas nie ulegał większym pofałdowaniom'

fr. plate-forme, dosłownie 'piaski kształt'

PLATFUS l. inaczej: PŁASKOSTOPIE 'wrodzone lub nabyte zniekształcenie stopy, polegające na jej obniżeniu albo
spłaszczeniu': Mieć platfusa. 2. pot. 'człowiek mający płaskostopie': Z takim platfusem nie można iść na żadną dłuższą
wycieczkę, zaraz jęczy i narzeka.

niem. Plattfuss 'płaska stopa'

PLATOŃSKI 'związany z Platonem, starogreckim filozofem idealistą; taki jak u Platona': W filozofii Platońskiej tym, co
naprawdę istnieje są tylko wieczne idee, wobec których rzeczy materialne są jedynie marnym cieniem. Wielu
filozofów posługiwało się formą dialogów platońskich, by w prosty sposób wyłożyć swoje myśli.

PLATONICZNY l. 'duchowy, a nie zmysłowy': To była miłość platoniczna, nigdy nie dotknęła nawet jego ręki. 2. 'nie
dający się urzeczywistnić': Wszystko to, o czym mówisz, to tylko platoniczne marzenia, które nigdy się nie spełnią.

Platon, gr. Platon, żył od 427 do 347 r. p.n.e.; w starożytności oddziaływanie jego filozofii i niezwykłej osobowości było
tak silne, że uważano go za półboga

PLATYNA 'pierwiastek chemiczny o liczbie atomowej 78 i masie atomowej 195,08, symbol Pt; srebrzystobiały, dość
miękki, bardzo ciężki, ciągliwy i kowalny metal szlachetny': Platyna jest odporna na działanie czynników chemicznych.
Platyna, znana już w starożytności,

588

PLAY

PLEBS

jest cennym surowcem jubilerskim. Wyroby z niej są droższe niż wyroby ze złota.

PLATYNOWAĆ 'pokrywać coś platyną': Platynowane naczynia laboratoryjne.

PLATYNOWY l. 'zrobiony z platyny, zawierający platynę': Swej ukochanej żonie kupił platynowy pierścionek z wielkim
brylantem. Platynowa biżuteria. 2. zwykle o włosach 'mający kolor platyny, srebrzysto-biały'. Zakochał się w
platynowej blondynce, ale już po miesiącu, gdy przefarbowała włosy, przestała mu się podobać.

n.-lać. platinum z hiszp. platina, dosłownie 'sreberko'

PLAY (czytaj: piej) l. 'grać - komenda sędziego w różnych grach sportowych': Sędzia machnął chorągiewką i krzyknął: -
Play! 2. 'przycisk na elektronicznych urządzeniach odtwarzających dźwięk lub obraz, którego wciśnięcie sprawia, że
zaczynają one grać': Wcisnął "play" i magnetofon zaczął grać.

ang. play
PLAYBACK (czytaj: plejbek) l. 'wcześniejszy zapis muzyki, śpiewu, gry, emitowany w trakcie występu artysty, który
wówczas jedynie udaje, że śpiewa czy gra': Śpiewać z playbacku. 2. 'w ten sposób zrealizowane przedstawienie
muzyczne': Cały ten koncert to jeden wielki playback! 3. 'sposób realizacji filmu dźwiękowego, polegający na
nakręcaniu zdjęć do uprzednio przygotowanego podkładu dźwiękowego'

ang. playback

PLAYBOY (czytaj: plejboj) 'młody mężczyzna, który uwodzi kobiety, spędza czas na zabawach i oddaje się innym
uciechom życia': Arystokratyczna dama była następną ofiarą przystojnego playboya. Prowadził życie playboya do
czasu poznania Betty.

ang. playboy

PLAZMA l. inaczej: PROTOPLAZMA w biologii 'galaretowata, półpłynna substancja, składająca się z cytoplaz-my i jądra
komórkowego, będąca podstawowym składnikiem komórek zwierzęcych i roślinnych' 2. inaczej:

OSOCZE w anatomii 'płynny składnik krwi, zawierający głównie wodę i rozpuszczone w niej substancje organiczne oraz
nieorganiczne' 3. w fizyce 'zjonizowa-ny gaz zawierający jednakowe ilości ładunków dodatnich i ujemnych, dobry
przewodnik elektryczności, występujący w bardzo wysokich temperaturach np. w gwiazdach': Plazma jest nazywana
czwartym stanem skupienia materii. W warunkach ziemskich plazma występuje stosunkowo rzadko, ale we
Wszechświecie jest stanem materii występującym najczęściej. 4. 'ciemnozielona odmiana chalcedonu, kamień
półszlachetny wydobywany głównie w Indiach i Chinach': Pierścionek z plazmą.

PLAZMATYCZNY 'związany z plazmą, najczęściej -należący do plazmy, przypominający plazmę w znaczeniu l. lub 2.':
Komórki plazmatyczne. Substancje plaz-matyczne.

PLAZMOWY 'wykorzystujący, wytwarzający plazmę w znaczeniu 3.': Skalpel plazmowy. Silnik plazmowy.

n.-lać. plasma z gr. plasma 'coś ulepionego; twór'

PLEBAN przestarz. 'proboszcz': Po kolędzie przyszedł do nas sam ksiądz pleban. Czytaliśmy "Krótką rozprawę między
panem, wójtem i plebanem" Mikołaja Reja.

PLEBANIA 'dom znajdujący się przy kościele, będący własnością parafii, przeznaczony na mieszkanie dla proboszcza,
często też mieszczący urzędy parafialne': Opodal kościoła znajdowała się okazała plebania. Musimy pójść na plebanię,
żeby porozmawiać o tym z proboszczem.

lać. kość. parochus plebanus 'proboszcz wiejski' od: plebs 'prosty lud'

PLEBEJUSZ l. 'w starożytnym Rzymie, w okresie królestwa i wczesnej republiki: wolny obywatel, nie mający wszystkich
praw politycznych i cywilnych; później:

mający wszelkie prawa, ale ubogi': Historyk przedstawił stosunki między plebejuszami i patrycjuszami rzymskimi. 2. 'w
dawnej Polsce: człowiek wywodzący się z ludu, nienależący do stanu szlacheckiego': W Polsce szlacheckiej
plebejuszowi za zabicie szlachcica wymierzano karę śmierci, zaś szlachcicowi za zabicie plebeju-sza - grzywnę. 3.
przestarz. 'człowiek nie należący do grupy uprzywilejowanej, często nie mający obycia, prosty': Był w tym
dystyngowanym towarzystwie ledwie zauważanym plebejuszem.

PLEBEJSKI l. 'dotyczący plebejuszy - ludzi z niższych warstw społecznych, charakterystyczny dla nich (często z
zabarwieniem negatywnym)': Drażniły ją jego plebej-skie maniery, a najbardziej gwizdanie i spluwanie przez zęby. 2.
'ludowy': Nurt plebejski w literaturze staropolskiej.

lać. plebeius 'ludowy' od: plebs (rzymski) 'prosty lud'

PLEBISCYT l. 'powszechne głosowanie ludności mieszkającej na pewnym terytorium, dotyczące pewnej sprawy
związanej z tym terytorium, dawniej najczęściej jego przynależności państwowej': Wynik plebiscytów
przeprowadzonych po I wojnie światowej na Śląsku nie był niestety pomyślny dla Polski, większość mieszkańców
wypowiedziała się za przynależnością tego regionu do Niemiec. 2. 'w starożytnym Rzymie: powszechne głosowanie
plebejuszy, uboższych obywateli, w jakiejś sprawie ich dotyczące]'

lać. plebiscitum 'decyzja plebejuszy, ludu'

PLEBS l. 'zwykli, przeciętni ludzie - przeważnie z odcieniem pogardy': Politykom plebs potrzebny jest tylko przed
wyborami, potem nikt nie słucha jego głosów. 2. 'w starożytnym Rzymie: warstwa plebejuszy': Plebs rzymski miał
wpływ na losy państwa, zarówno w okresie republiki, jak i w czasie rządów cezarów, nieprzypadkowo mówiono: "vox
populi - vox dei: głos ludu jest głosem

589

PLED

PLIK

boga". 3. 'w miastach średniowiecznych: najniższa warstwa społeczna, nie mająca prawa miejskiego'

fac. plebs 'prosty lud'

PLED 'ciepły koc z grubej wełny': Przykryła się pledem.

ang. plaid, pierwotnie 'wełniana derka, którą okrywali się Szkoci'

PLEJADY l. 'w mitologii greckiej: 7 nimf, córek Atlasa i Plejony, które na wieść o śmierci swych sióstr popełniły
samobójstwo': Zebrane w gromadkę siedmiu gwiazd trzymają się razem Plejady, córki Atlasa. (Parandowski) 2. w
astronomii 'nazwa gromady jasnych gwiazd w gwiazdozbiorze Byka': Do gromady Plejady należą m.in. gwiazdy: Atlas,
Elektra i Plejone. 3. tylko w liczbie pojedynczej: PLEJADA przen. 'grupa wybitnych artystów lub uczonych, których
twórczość jest ze sobą powiązana': Miłosz nazwał poetów grupy "Skamandra", m.in. Lechonia, Tuwima, Iwaszkiewicza
i Słonimskie-go, "piękną plejadą". () Plejada Ronsarda 'grupa 7 francuskich poetów odrodzeniowych, skupionych
wokół Pierre'a de Ronsarda, których twórczość zapoczątkowała nowożytną poezję francuską' 4. przen. 'duża grupa
osób, robiących to samo albo powiązanych w jakiś sposób': Plejady turystów przechadzają się latem ulicami
gdańskiego Starego Miasta.

gr. Pleias, liczba mnoga: Pleiades

PLEJSTOCEN w geologii 'bliższa naszym czasom część epoki czwartorzędu, trwająca od około 1,8 miliona lat temu do
około 11 tysięcy lat temu': W plejstocenie wystąpiły zlodowacenia, które objęły znaczny obszar kuli ziemskiej. W
epoce tej słabły ruchy górotwórcze.

PLEJSTOCEŃSKI 'pochodzący z plejstocenu, charakterystyczny dla plejstocenu': Wyróżniane przez antropologów

plejstoceńskie typy ludzi, czy też praludzi, to m.in. australopitek, pitekantrop i neandertalczyk.

odgr. pleistos 'najliczniejszy', kainós 'nowy'

PLEKSIGLAS (czytaj: pleks-iglas) 'nietłukące się, przezroczyste tworzywo przypominające szkło': Pleksiglas używany jest
do produkcji szyb samochodowych i okularów przeciwsłonecznych.

niem. Plexiglas (nazwa firmowa) od fac. plexus 'przepleciony' i niem. Glas 'szkło'
PLENER l. 'otwarta przestrzeń pod gołym niebem, zwłaszcza przestrzeń będąca miejscem jakiegoś przedstawienia
artystycznego lub miejscem tworzenia dzieł malarskich albo filmowych': Wielkie wrażenie zrobiła na nim wystawiona
w plenerze, w warszawskich Łazienkach, piękna sztuka opowiadająca o wielkiej miłości Puszkina i o jego śmierci.
Zdjęcia do tego filmu kręcono w autentycznych plenerach nad jeziorem Bajkał. 2. pot. 'pod gołym niebem, a nie w
pomieszczeniu': Następne pół litra postanowili wypić w plenerze.

PLENERY 'widoki otwartych przestrzeni będące tematem malarstwa': Złośliwi mówili o nim, że mógłby

wzbogacać niekiedy swe plenery jakąś ludzką postacią, by nie podejrzewano go o swoistą, malarską mizantropię.

PLENERZYSTA 'malarz, który maluje plenery lub maluje w plenerze (zwykle jedno łączy się z drugim)': Wielu słynnych
impresjonistów, np. Ciaude Monet, August Renoire i Kamil Pissarro, było plenerzystami.

PLENEROWY 'tworzący, tworzony lub odbywający się w plenerze': Plenerowy malarz. Plenerowy film. Plenerowa
impreza.

fr. plein-air 'pod gołym niebem'

PLENIPOTENCJA często w liczbie mnogiej: PLENIPOTENCJE książk. 'upoważnienie do wykonywania czynności prawnych
za kogoś, w czyimś imieniu, reprezentowanie kogoś w tych sprawach; pełnomocnictwo': Daję ci plenipotencję, byś w
moim imieniu wszystkie sprawy załatwiał, ale jej nie nadużywał dla korzyści własnej, lecz stosował tylko wówczas, gdy
o moje interesa chodzi.

PLENIPOTENT l. 'osoba upoważniona do działania w czyimś imieniu, posiadająca czyjeś plenipotencje, pełnomocnik':
Był plenipotentem bogatego ziemianina. 2. w historii 'poseł upełnomocniony'

niem. Plenipotenz z p.-lać. plenipotentio od: plenus 'pełny', potens 'władny'

PLENUM 'zebranie wszystkich członków jakiejś organizacji lub wyłonionego przez nią ciała, np. komitetu':

Przed 1989 r. ważne decyzje, dotyczące losów Polski, zapadały w Biurze Politycznym PZPR oraz na plenach Komitetu
Centralnego tejże partii.

PLENARNY w połączeniach: posiedzenie plenarne, zebranie plenarne, sesja plenarna 'posiedzenie, zebranie, sesja,
które się odbywają z udziałem wszystkich członków jakiejś organizacji, instytucji; zebranie ogólne': Na plenarnym
posiedzeniu Senatu przyjęto poprawki zaproponowane przez komisje. Plenarne posiedzenie zarządu spółdzielni.

lać. plenarius 'zupełny' od: plenus 'pełny'

PLEONAZM w językoznawstwie 'błąd językowy, wyrażenie składające się z dwóch wyrazów, z których jeden -
podrzędny - wyraża tę samą treść, co drugi - nadrzędny' : Pleonazmy to np. masło maślane, cofnąć się do tyłu, spadać
w dół, akwen wodny.

PLEONASTYCZNY w językoznawstwie 'zawierający pleonazmy, będący pleonazmem': Pokazała nam nieudolny

stylistycznie, pleonastyczny urzędowy tekst, pełen konstrukcji: w miesiącu maju, w dniu dzisiejszym. Wyrażenie
pleonastyczne.

gr. pleonasmós 'nadmiar'

PLIK l. 'duża liczba takich samych rzeczy, zwłaszcza papierów złożonych, ułożonych razem': Plik dokumentów. Plik
banknotów. 2. w informatyce 'zapisany na dyskietce lub na dysku zbiór danych, mający określoną nazwę i inne
atrybuty': Otworzyć, zamknąć plik. Dostać

590
PLIOCEN

PNEUMATYCZNY

się do pliku. Skopiować plik na dyskietkę. Plik tekstowy. Plik programowy.

lać. plica 'fałda'

PLIOCEN w geologii 'to samo, co negoen - epoka późnego trzeciorzędu, trwająca od około 5 milonów lat temu do
około 1,8 miliona lat temu': W pliocenie wykształciły się zarysy lądów i mórz zbliżone do współczesnych.

PLIOCEŃSKI w geologii 'to samo, co neogeniczny':

Plioceńskie złoża siarki. Plioceńskie bazalty.

odgr. pleion 'więcej', kainós 'nowy'

PLOTER w informatyce 'urządzenie do kreślenia, sterowane przez komputer': Plotera używa się do sporządzania
wykresów, planów architektonicznych. Ploter składa się zwykle z przykładnicy i zamocowanego na niej wózka z
pisakiem, które są napędzane w precyzyjny sposób.

ang., od: plot 'sporządzać plan, wykres'

PLURALE TANTUM w językoznawstwie 'rzeczownik występujący tylko w liczbie mnogiej, nie mający liczby
pojedynczej': Rzeczownik spodnie to plurale tantum.

PLURALIA TANTUM 'rzeczowniki występujące tylko w liczbie mnogiej': Pluralia tantum łączą się często z liczebnikami
zbiorowymi, np. dwoje drzwi, troje skrzypiec.

lać. 'tylko w liczbie mnogiej'

PLURALIS MAIESTATICUS (czytaj: pluralis majestati-kus) w językoznawstwie 'liczba mnoga używana przez monarchów
wówczas, gdy mówią o sobie, MY zamiast JA': "My, z Bożej łaski król polski, rozkazujemy", mówił władca, używając
pluralis maiestaticus.

tac.

PLURALIZM 'różnorodność i różnorakość poglądów, zapatrywań i przekonań politycznych, światopoglądowych,

społecznych itp. występująca w jakiejś zbiorowości (grupie, społeczności, narodzie) i legalnie w niej wyrażana':
Pluralizm w mass mediach jest wciąż jeszcze postulatem. Pluralizm polityczny. Pluralizm światopoglądowy.

PLURALISTYCZNY 'oparty na pluralizmie, taki, który charakteryzuje się pluralizmem': Społeczeństwo polskie jest
pluralistyczne. Pluralistyczne poglądy.

PLURALISTA 'zwolennik pluralizmu': Jestem plura-listą - oświadczył prezydent.

lać. pluralis 'mnogi'

PLUTOKRACJA l. 'system rządów w państwie, w którym władzę sprawują osoby najbogatsze': Wolę już plu-tokrację od
demokracji, bo w tej pierwszej rządzący przynajmniej tyle nie kradną, gdyż dużo już mają. 2. 'warstwa społeczna
składająca się z ludzi naj zamożniejszych': Miej scowa plutokracj a nie zwykła epatować

swoim bogactwem, co jest zjawiskiem rzadkim w tej części Europy.

PLUTOKRATA 'członek plutokracj i': Zwykle plutokra-ci nie wywodzą się z arystokracji, to parweniusze.

gr. plouto-kratia od: ploutos 'bogactwo', kratos 'władza'

I PLUTON 'w różnych rodzajach wojsk: mały (pododdział wojskowy, składający się z kilku drużyn, działo-nów lub załóg
wozów bojowych': W naszym plutonie były 3 drużyny po 10 żołnierzy każda.

I PLUTONOWY l. 'w wojsku: stopień podoficerski, wyższy od starszego kaprala, a niższy od sierżanta; także: żołnierz
mający ten stopień': Trzech plutonowych otrzymało przepustki. Plutonowy bywał w gwarze żołnierskiej nazywany
"kaloryferem", bo na pagonach nosi cztery belki, co rzeczywiście trochę przypomina kaloryfer. 2. 'związany z
plutonem': Plutonowa oferma.

fr. peleton, pierwotnie 'gromadka'

II PLUTON 'w mitologii greckiej: przy domek Hadesa, boga świata podziemnego, jako opiekuna bogactwa': Groźna
postać Hadesa trochę wyszlachetniała. Zaczęto mu dawać nowe imię: Pluton, czyli rozdawca bogactw. (Pa-randowski)

gr. Plouton

III PLUTON 'dziewiąta planeta Układu Słonecznego':

Odkryto księżyc Plutona i nazwano go Charon.

od II Pluton

IV PLUTON 'pierwiastek chemiczny o liczbie atomowej 94 i masie atomowej (najtrwalszego izotopu) 244, symbol Pu:
promieniotwórczy, srebrzystobiały metal aktywny chemicznie, otrzymywany z uranu': Pluton ogrzany szybko się
utlenia, jest odporny na działanie kwasu azotowego i siarkowego. Ładunek bomby atomowej zrzuconej przez
Amerykanów na Nagasaki był zbudowany z plutonu.

II PLUTONOWY 'związany z plutonem - pierwiastkiem chemicznym': Bomba plutonowa.

n.-tac. plutonium od II Pluton (przez skojarzenie z bogactwami głębi Ziemi)

PŁATNERZ 'rzemieślnik robiący tarcze, zbroje, hełmy, miecze': Odwiedziłem był wczoraj płatnerza, ale mi rzekł, że
przed miesiącem zbroi wyrychtować nie zdoła, tak, iż mam czas wolny, który na fechtunek przeznaczę.

PŁATNERSTWO 'zajęcie płatnerza': Zajmować się płatnerstwem.

PŁATNERSKI l. 'związany z płatnerstwem': Cech płat-nerski. 2. 'związany z płatnerzem': Płatnerskie dzieło.

niem. Plattner

Pm symbol pierwiastka chemicznego: promet (zob.)

PNEUMATYCZNY 'taki, którego funkcjonowanie jest związane z gazem, zwłaszcza ze sprężonym powiet-

591

Po

POHYBEL
rzem': Pociski z broni pneumatycznej są wyrzucane przez sprężone powietrze. Poczta pneumatyczna polega na
przesyłaniu pojemników specjalnymi rurami, w których utrzymywana jest różnica ciśnienia. Kości pneumatyczne,
występujące np. u ptaków, mają wewnątrz jamy wypełnione powietrzem, są dzięki temu lekkie i sprężyste.

ang. pneumatic zgr. pneumatikós 'związany z powietrzem'

Po symbol pierwiastka chemicznego: polon (zob.)

POCKET-BOOK (czytaj: poket buk) 'tania książka o formacie kieszonkowym, wydana w masowym nakładzie':

Produkcja pocket-booków rośnie, popyt na nie jest wciąż duży. Oficyna ta podjęła (czy udaną?) próbę wydania
arcydzieł poezji w formie pocket-booków.

ang. pocket 'kieszeń', book 'książka'

PODAGRA 'choroba stawów palucha stopy, objawiająca się obrzękiem i ostrym bólem, spowodowana odkładaniem się
kwasu moczowego i jego soli w obrębie tych stawów': Cierpieć na podagrę. Mieć podagrę. W ostrym napadzie
podagry występuje dokuczliwy ból, zaczerwienienie stawu, wrażliwość na ucisk i gorączka.

PODAGRYK 'człowiek cierpiący na podagrę' łac. podagra od g?-, pous, dopełniacz: podos 'stopa', agra 'ofiara'

PODEST l. 'pozioma płaszczyzna między jednym a drugim szeregiem schodów': Zatrzymał się na chwilę na podeście
trzeciego piętra, żeby odsapnąć i potem znów zaczął iść w górę. 2. 'podwyższenie, na którym staje mówca lub inne
osoby występujące publicznie, by było je lepiej widać i słychać': Chór śpiewał, stojąc na szerokim, wielostopniowym
podeście.

niem. Podest od łac. podium

PODIUM 'szerokie podwyższenie dla artystów lub mówców, występujących na wolnym powietrzu lub w sali, w której
nie ma sceny': () Podium zwycięzców 'zwykle niewielkie, trzystopniowe podwyższenie, na którym stają zwycięzcy
zawodów sportowych lub innego rodzaju rywalizacji podczas uroczystej dekoracji': Sportowcy na podium podali sobie
ręce.

lać. podium, pierwotnie miejsce dla ważnych urzędników

POEMAT 'dłuższy utwór wierszowany, epicki lub liryczny': Poemat dydaktyczny 'traktat naukowy, filozoficzny, religijny
o charakterze rozprawy pouczającej':

Poematy dydaktyczne są znane już w literaturze starożytnej Grecji. () Poemat dygresyjny 'poemat, w którym elementy
epickie i liryczne łączą się z dygresjami autora, stanowiącymi ważną, a nawet zasadniczą, część utworu': Peter
Hoelscher-Obermeier przełożył najęzyk niemiecki poemat dygresyjny Juliusza Słowackiego "Beniowski". <} Poemat
epicki 'powieść poetycka z wyraźnie zarysowaną fabułą, zwykle j ednowątkową' () Poemat heroikomiczny 'poemat, w
którym błahy temat przedstawiany jest na sposób eposu bohaterskiego': Autorem "Monachomachii", najbardziej
znanego poematu

heroikomicznego polskiego oświecenia, jest Ignacy Krasicki. () Poemat symfoniczny w muzyce 'utwór o swobodnej
budowie zależnej od treści pozamuzycznej, zaczerpniętej najczęściej z literatury': Za twórcę poematu symfonicznego
uważa się Franciszka Liszta.

gr. poiema 'utwór'

POEZJA l. 'dziedzina twórczości literackiej, obejmująca utwory pisane wierszem': Poezja romantyczna. Poezja
awangardowa. 2. wyraz częściej używany w liczbie mnogiej: POEZJE 'wiersze': Poezje Staffa. Wydano poezje Zbigniewa
Herberta. S.przen. 'poetycki, romantyczny nastrój': W jego słowach było wiele poezji i miłości. Poezja letniego
wieczoru. Nie wiem, co to poezja, nie wiem, po co i na co, wiem, że czasami ludzie czytają wiersze i płaczą.
(Broniewski)

POETA 'człowiek piszący wiersze': Poeci starożytni. Do najsławniejszych poetów rosyjskich należą Aleksander Puszkin i
Michał Lermontow.

POETYCKI 'związany z poezją lub z poetą': Poetycki nastrój. Poetycki utwór. Wieczór poetycki. Poetyckie umiejętności.

POETYCZNY l. 'właściwy poezji, przepojony poezją, często w przenośnym znaczeniu': Poetyczne słowa. 2. 'właściwy
poecie': Poetyczna dusza.

POETYZACJA 'wprowadzenie do tekstu zwrotów i wyrażeń właściwych utworom poetyckim': Niepotrzebna poetyzacja
opowiadania znudziła czytelnika. W relacji Kapuścińskiego z rewolucyjnego Teheranu pojawiają się elementy
poetyzacji.

POETYZOWAĆ l. 'przedstawiać coś w sposób bliższy własnym wyobrażeniom o tym, niż realiom, idealizować, czynić
wzniosłym': Poetyzować miłość. Proszę przestać poetyzować i zacząć mówić o konkretach. 2. 'dokonywać poetyzacji':
Poetyzować język sztuki.

POETYKA l. 'dział teorii literatury, zajmujący się strukturą dzieła literackiego jako swoistej formy wypowiedzi i jego
ukształtowaniem językowym; obejmuje też systematykę utworów literackich, dokonaną pod tym kątem': Poetyka
opisowa. Poetyka powieści historycznej. 2. 'zespół środków artystycznych charakterystycznych dla danego utworu,
pisarza, szkoły poetyckiej': Poetyka wierszy Tuwima. Poetyka filmu. Poetyka baroku.

fr. poesie z gr. poiesis od: poieó 'tworzę'

POGANIN 'dla chrześcijan: osoba nieochrzczona, wyznająca inną religię niż chrześcijańska': Nawracanie pogan było w
wiekach średnich jedną z ważnych powinności chrześcijańskich rycerzy.

POGAŃSKI 'związany z poganami, właściwy poganom, będący poganinem': Pogańskie obrzędy. Pogańskie święta.
Święty Wojciech zapuścił się między pogańskich Prusów.

od łac. paganus 'wieśniak'

POHYBEL przestarz. 'szubienica': Gdy łotra wieszano, gawiedź pod pohyblem zebrana obelżywemi słowy po-

592

POINTA

POLIANDRIA

mstowała. () Na pohybel 'na zgubę, zatracenie': Na pohybel zdrajcom ojczyzny!

z ukr., pohybnąć znaczyło dawniej 'zginąć'

POINTA zob. PUENTA

POKER 'hazardowa gra w karty, w której uczestniczy od 2 do 5 osób, po każdym rozdaniu odbywa się licytacja, a
wygrywa ten, kto potrafi dostosować deklarowane przez siebie kwoty do faktycznie posiadanych zestawów kart i
oceny kart przeciwnika oraz jego psychiki': W pokerze rozróżnia się m.in. takie zestawy kart: para, dwie pary, mały i
duży strit, ful, maks, kareta i poker.
POKEROWY 'związany z pokerem': W rozgrywce pokerowej ważną rolę odgrywa umiejętne blefowanie. () Pokerowa
zagrywka 'ryzykowne, śmiałe posunięcie, oparte na zaskoczeniu i blefie': Pokerowa zagrywka trenera,
wprowadzającego w decydującej chwili meczu do gry nieznanego wcześniej zawodnika.

amer. poker od niem. pochen 'pukać, kołatać' (zgłaszać swoje karty)

POLARNY 'leżący, żyjący na terenach podbiegunowych, właściwy tym terenom': Klimat polarny. Niedźwiedź polarny.
<) Dzień polarny 'okres w okolicach podbiegunowych, kiedy słońce w ogóle nie zachodzi przez dłużej niż 24 godziny' <)
Noc polarna 'okres w okolicach podbiegunowych kiedy słońce w ogóle nie wschodzi przez dłużej niż 24 godziny' O
Zorza polarna 'zjawisko charakterystyczne dla obszarów podbiegunowych, polegające na świecieniu fragmentów
górnych warstw atmosfery, przybierających formę wielobarwnych pasm, łuków itp.'

POLARNIK 'uczony, badający tereny podbiegunowe, uczestnik wypraw na te tereny': Ekspedycja polskich po-lamików.

p.-lac. polaris od łac. polus 'biegun'

I POLAROID'aparat fotograficzny do robienia samoczynnie wywołujących się zdjęć; także: metoda samoczynnego
wywołania pozytywu fotograficznego': Dostał na imieniny polaroid. Polaroid to technika pozwalająca na otrzymanie
gotowego zdjęcia w ciągu kilkunastu seksund.

amer. od nazwy firmy: Polaroid Land Coropration

POLARYZACJA l. 'kształtowanie się skrajnych poglądów, stanowisk, sądów itp.; ujawnianie się skrajności w jakiejś
ważnej kwestii; krańcowe różnicowanie się stanowisk w jakiejś sprawie': Polaryzacja stanowisk w sprawie
przystąpienia Polski do Unii Europejskiej jest już widoczna. Polaryzacja sił politycznych w parlamencie. 2. w fizyce
'zjawisko uwydatniania się różnic': Polaryzacja magnetyczna. Polaryzacja światła.

POLARYZOWAĆ SIĘ l. 'podlegać polaryzacji, dzielić się na skrajności': Poglądy w społeczeństwie w kwestii rozliczenia
komunistycznej przeszłości spolaryzowały

się w ostatnich pięciu latach. 2. w fizyce 'ulegać polaryzacji': Atomy polaryzują się pod wpływem zewnętrznego pola
elektrycznego.

II POLAROID 'cienka folia lub płytka z przezroczystego tworzywa, zawierająca kryształki substancji organicznej,
używane do polaryzacji światła'

fr. polarisation

FOLDER 'tereny rolnicze, leżące poniżej poziomu morza, osuszone za pomocą specjalnych zabiegów agrotechnicznych,
otoczone groblami, aby ochronić je przed ponownym zalaniem': Na urodzajnych holenderskich pol-derach uprawia się
pszenicę.

niederlandzkie polder

POLEMIKA (czytaj: polemika) 'publiczne spieranie się z kimś; dyskusja, głównie na tematy polityczne, naukowe albo
artystyczne, prowadzona przeważnie na łamach prasy, w radiu lub telewizji': Polemika ze wszystkimi drukowanymi
banialukami zajęłaby mi zbyt wiele czasu. Przez wiele lat polemika z oficjalnymi poglądami partii była niemożliwa.

POLEMIZOWAĆ l. 'prowadzić polemikę prasową': Z poglądem tym polemizuje dziennikarz "Życia", który pisze: [...]. 2.
'mieć inne zdanie, nie zgadzać się z kimś w dyskusji': Ośmielę się polemizować z tym, co powiedział pan minister.
Zawsze polemizowałem z teoriami o czystym, niezależnym dziennikarstwie.

POLEMISTA 'osoba, która prowadzi z kimś polemikę':

Moi polemiści zupełnie nie zrozumieli tego tekstu.

gr. polemikós 'wojowniczy, wrogi'

POLI- cząstka wyrazów złożonych o znaczeniu 'wiele', równoznaczna z polskim przedrostkiem: wielo- np. poli-gamia,
poliglota

od gr. połys 'liczny'

POLIAMID zwykle w liczbie mnogiej POLIAMIDY w chemii 'polimery używane do wyrobu włókien odzieżowych i
technicznych, folii, artykułów gospodarstwa domowego itp.': Poliamidy charakteryzują się dużą sprężystością i
odpornością na ścieranie.

złożenie cząstki: poli- i słowa: amidy

POLIANDRIA l. w antropologii 'forma małżeństwa polegająca na tym, że jedna kobieta ma wielu mężów': Poli-
andriajest spotykana znacznie rzadziej odpoligamii. Jeżeli mężczyźni, będący mężami tej samej kobiety są braćmi,
mamy do czynienia z poliandrią braterską albo fra-temalną. 2. w biologii 'kopulowanie samicy z kilkoma samcami w
tym samym okresie rozrodczym' 3. w biologii 'połączenie jądra komórki jajowej z jądrami kilku plemników'

POLIANDRYCZNY w antropologii 'oparty na zasadzie poliandrii - małżeństwa kobiety z wieloma mężczyznami':

Małżeństwa poliandryczne są spotykane w kulturze polinezyjskiej. Małżeństwa poliandryczne zawiera

593

POLICENTRYZM

POLIGRAFIA

niekiedy kobieta z mężczyznami spokrewnionymi ze sobą.

złożenie cząstek: poli- i -andria od gr. aner 'mężczyzna'

POLICENTRYZM l. 'zasada organizacji życia społecznego, polegająca na rozdzieleniu i rozproszeniu ośrodków

związanych z różnymi dziedzinami życia, np. kierowniczych, kulturalnych, przemysłowych, mająca na celu
równomierny rozwój gospodarczy, kulturalny itd. danego kraju lub regionu': Policentryzm gospodarczy, ekonomiczny.
Przeciwieństwem policen-tryzmujest skoncentrowanie wszystkich ośrodków w jednym, zazwyczaj dużym mieście,
wokół którego istnieje znacznie uboższa, zacofana prowincja. 2. w biologii 'teoria o powstawaniu gatunków w wielu
ośrodkach jednocześnie, na skutek podobnych warunków życia'

złożenie cząstki: poli- i słowa: centryzm

POLICHLOREK WINYLU 'tworzywo sztuczne, charakteryzujące się dużą odpornością na działanie rozpuszczalników,
niepalne, stosowane głównie do wyrobu elementów aparatury chemicznej, rur, a także farb i lakierów
antykorozyjnych'

POLIWINYLOWY 'zawierający polichlorek winylu':

Lakiery poliwinylowe.

złożenie cząstki: poli-, słowa: chlorek oraz winyl

POLICHROMIA l. w sztuce 'wielobarwne dekoracje zdobiące ściany i inne elementy budowli, a także rzeźby i wyroby
rzemiosła artystycznego': Polichromie drewnianego kościółka. 2. w sztuce, rząd. 'barwy, malunki pokrywające rzeźby
lub inne przedmioty artystyczne'

POLICHROMOWAĆ 'pokrywać polichromią': Polichromował figurkę świętego Krzysztofa z małym Chrystusem na

ramionach i właśnie na tego Chrystusa zabrakło mu złotej farby.

od gr. połychromos 'wielobarwny'

POLIESTER w chemii 'polimer używany do wyrobu włókien syntetycznych i tworzyw sztucznych, które odznaczają się
dużą wytrzymałością i odpornością chemiczną oraz dobrymi właściwościami termoizolacyjny-mi i elektroizolacyjnymi'

POLIESTROWY 'zrobiony z poliestrów': Żywice poliestrowe. Włókna poliestrowe.

złożenie cząstki: poli- i słowa: ester

POLIETYLEN w chemii 'produkt polimeryzacji etylenu:

tworzywo sztuczne odznaczające się dużą elastycznością i właściwościami dielektrycznymi, odpornością na działanie
kwasów, zasad i soli': Różne odmiany polietylenu znajdują bardzo wszechstronne zastosowanie, np. do wyrobu folii,
rur, płyt'

POLIETYLENOWY 'zrobiony z polietylenu': Polietylenowe rury kanalizacyjne. Polietylenowe powłoki kablowe.

Estetyczne polietylenowe zabawki mogą być ozdobą pokoju dziecinnego.

złożenie cząstki: poli- i słowa: etylen

POLIFONIA w muzyce 'technika kompozytorska, polegająca na jednoczesnym prowadzeniu dwóch lub więcej linii
melodycznych': Charakterystycznym układem polifonii średniowiecznej był trójgłos: tenor, kontratenor i trijalum.

POLIFONICZNY w muzyce 'oparty na polifonii, składający się z wielu głosów': Dzieło polifoniczne. Wykonanie
polifoniczne.

POLIFONICZNOŚĆ 'wielogłosowość, możliwość wypowiadania różnych opinii w jakiejś kwestii': Polifonicz-ność naszego
parlamentu została doprowadzona do granic absurdu i jest dobrą ilustracją powiedzenia: gdzie dwóch Polaków - tam
trzy opinie.

złożenie cząstki: poli- i słowa: fonia

POLIGAMIA l. w antropologu 'małżeństwo jednej osoby z kilkoma osobami płci przeciwnej': Antropologowie
rozróżniają dwie formy poligamii: poliandrię, polegającą na tym, że jedna kobieta ma wielu mężów, oraz poligynię,
polegającą na tym, że jeden mężczyzna ma wiele żon. 2. pot. 'małżeństwo jednego mężczyzny z wieloma kobietami':
Poligamia występuje w wielu krajach muzułmańskich. 3. w botanice 'występowanie na tej samej roślinie kwiatów
męskich i żeńskich' 4. w zoologii 'współżycie w stadzie jednego samca z wieloma samicami'

POLIGAMICZNY l. w antropologii 'oparty na zasadzie poligamii - małżeństwa z wieloma osobami płci przeciwnej':
Poligamiczna rodzina, l. pot. 'związany z małżeństwem jednego mężczyzny z wieloma kobietami': Jego przyjaciel zaczął
zdradzać poligamiczne ciągoty.

złożenie cząstek: poli- i -gamia od gr. gamos 'ślub, małżeństwo'

POLIGLOTA 'osoba władająca biegle wieloma językami': Studenci uwielbiali wykłady profesora Adama Weinsberga,
językoznawcy i poligloty, autora wielu prac z dziedziny lingwistyki i przekładów z języków obcych.

gr. połyglottos 'wielojęzyczny'

POLIGON l. 'zamknięty teren wojskowy, na którym przeprowadza się ćwiczenia i próby z nowymi rodzajami broni':
Jego kompania wyjechała na dwa tygodnie na poligon. Niemcy przeprowadzali na poligonie w okolicach Łeby próby z
rakietami VI. l.przen. 'miejsce jakichś doświadczeń albo dziedzina, w której ktoś eksperymentuje': Niektóre zachodnie
firmy traktowały Polskę jako poligon, na którym można zdobyć doświadczenia przed ekspansją na wschód.

fr. połygone od łac. połygonium 'wielokąt'

POLIGRAFIA l. dział przemysłu, obejmujący wszelką działalność drukarską': Przez długie lata rozwój polskiej poligrafii
był hamowany przez brak "środków de-

594

POLIGYNIA

POLISZYNEL

wizowych" na zakup nowoczesnych maszyn. 2. 'dawniej: sztuka pisania za pomocą umownych znaków, zrozumiałych
tylko dla wtajemniczonych'

POLIGRAFICZNY 'związany z poligrafią - działem przemysłu': Technika poligraficzna. Urządzenie poligraficzne.

fr. połygraphie

POLIGYNIA w antropologii 'forma małżeństwa, polegająca na tym, że jeden mężczyzna ma wiele żon': Przyczyną
poligynii może być -jak przypuszczają etnografowie - dążenie do zwiększenia produktywności gospodarstwa
rodzinnego, ale także chęć podniesienia prestiżu mężczyzny.

złożenie cząstek: poli- i -gynia od gr. gyne 'żona'

POLIHISTOR książk. 'człowiek odznaczający się wszechstronną i dogłębną wiedzą z różnych dziedzin nauki i kultury,
erudyta i encyklopedysta zarazem': Ostatnim wielkim polihistorem dawnej Polski był Aleksander Briickner. Na miano
polihi stora zasługuje niewątpliwie Władysław Kopaliński.

niem. Połyhistor od gr. połys 'liczny, wiele', histor 'znawca' -'wiele wiedzący, znawca wielu dziedzin'

POLIKLINIKA 'znajdująca się przy klinice przychodnia, w której udziela się ambulatoryjnych porad lekarskich i w której
odbywaj ą praktykę studenci medycyny': Praktykować w poliklinice.

złożenie cząstki: poli- i słowa: klinika

POLIMER w chemii 'związek wielkocząsteczkowy, otrzymywany w wyniku polimeryzacji, mający odmienne właściwości
od substancji wyjściowych, będący składnikiem, czasem jedynym, tworzyw sztucznych, włókien syntetycznych itp.'

POLIMERYZACJA w chemii 'reakcja, w której wyniku ze związków o małej masie cząsteczkowej powstają polimery,
polegająca na wielokrotnym powtarzaniu się elementarnych etapów reakcji łączenia się cząsteczek monomeru, aż do
wytworzenia makrocząsteczki, stanowiącej łańcuch polimeru': Polimeryzacja białka. Polimeryzacja zachodzi
samorzutnie lub pod wpływem katalizatorów.

POLIMERYZOWAĆ w chemii 'poddawać polimeryzacji'

ang. połymer od gr. połymeres 'złożony z wielu części'

POLIMORFIZM inaczej: WIELOPOSTACIOWOŚĆ l. w biologii 'współwystępowanie w obrębie jednego gatunku
osobników różniących się od siebie cechami fizjologicznymi lub anatomicznymi': Polimorfizm u pszczół. 2. w chemii
'występowanie tej samej substancji w kilku odmianach krystalograficznych, różniących się strukturą wewnętrzną':
Polimorfizm węgla.

POLIMORFICZNY l. w biologii i w chemii 'występujący w wielu postaciach, a zachowujący cechy jednego

gatunku, rodzaju itp.; także: mający ten sam skład chemiczny, a tworzący kryształy o odmiennej symetrii': Komórki
polimorficzne. Polimorficzne właściwości siarczku żelaza, występującego w postaci pirytu i markasytu.

złożenie cząstki: poli- i słowa: morfizm

POLIO 'to samo, co choroba Heinego i Medina': Dzięki szczepieniom ochronnym zachorowania dzieci na polio są w
Polsce sporadyczne.

skr. od n.-fac. poliomyelitis

POLIP l. w medycynie 'twór guzowaty, miękki, o gładkiej powierzchni, wyrastający ze śluzówki w następstwie
długotrwałego procesu zapalnego': Polipy najczęściej umiejscawiają się w nosie, cewce moczowej i macicy. Długo
trwający polip może przekształcić się w nowotwór złośliwy. 2. w zoologii 'postaćjamochłonów, poruszająca się albo -
częściej - osiadła, przypominająca worek zakończony otoczonym czułkami otworem gębowym, przyczepiony do
podłoża': Polipy żyją pojedynczo lub w koloniach.

fr. połype zgr. połys 'liczny' pous 'noga' - 'wielonogi'

POLISA 'dokument stanowiący dowód zawarcia umowy o ubezpieczenie, zapewniający, że w razie poniesienia przez
posiadacza określonej szkody zostanie mu wypłacone odszkodowanie w ustalonej wysokości': Wykupił polisę na życie.
Polisa ubezpieczenia auto casco. Kierowcy mają obowiązek wozić ze sobą polisę ubezpieczenia OC.

fr. police z wl. polizza 'kwit'

POLISEMIA inaczej: WIELOZNACZNOŚĆ w językoznawstwie 'zjawisko polegające na tym, że jednej formie językowej,
np. wyrazowi, odpowiada więcej niż jedno znaczenie': Polisemia rzeczowników jest w polszczyź-nie zjawiskiem
powszechnym, np. słowo kultura ma więcej niż 5 różnych znaczeń. Polisemia końcówek w odmianie przymiotnikowej.

POLISEMICZNY w językoznawstwie 'mający wiele znaczeń': Wyrazy często używane są zazwyczaj polise-miczne.

złożenie cząstek: poli- i -semia od gr. sema 'znak'

POLISTYREN w chemii 'polimer, będący bezbarwną, przezroczystą masą o bardzo dobrych właściwościach
elektroizolacyjnych, odporny na działanie wielu czynników chemicznych': Polistyren jest używany w przemyśle
elektronicznym, a także do wyrobu galanterii i zabawek.

POLISTYRENOWY 'wykonany z polistyrenu': Polistyrenowa folia. Polistyrenowy materiał izolacyjny.

złożenie cząstek: poli- i -styren od fac. styrax - roślina wydzielająca żywicę

POLISZYNEL 'osoba z francuskiego teatru lalek, pierwotnie zaś z włoskiej komedii dell'arte (jako Pulcinella), osoba
niesolidna, głupia i arogancka' Q TAJEMNICA

595

POLITECHNIKA
POMADKA

POLISZYNELA 'tajemnica, o której wszyscy wiedzą':

Jej skrzętnie ukrywany romans był tajemnicą poliszynela, mówiło o nim całe miasteczko.

fr. polichinelle

POLITECHNIKA l. 'wyższa uczelnia, kształcąca w zakresie nauk technicznych; także: budynek, w którym się ona mieści':
Studiować na politechnice. Wydział politechniki. Wystawa minerałów na politechnice.

POLITECHNICZNY l. 'dotyczący politechniki': Studia politechniczne. Kierunek politechniczny. 2. 'dotyczący ogółu nauk
technicznych': Odkrycia politechniczne. Zdolności politechniczne.

fr. ecolepolytechniqueodgr. połytechnes 'wyuczony wielu sztuk'

POLITEIZM książk. 'wiara w wielu bogów': Politeizm był rozpowszechnioną formą wierzeń religijnych ludów
starożytnych.

POLITEISTYCZNY książk. 'związany z politeizmem':

Religie politeistyczne. Politeistyczny grecki Olimp miał swoją hierarchię i rozbudowaną strukturę wewnętrzną.

fr. połythćisme od połys 'liczny' theós 'bóg'

POLITURA l. 'lakier spirytusowy, będący roztworem żywicy syntetycznej w alkoholu, służący do pokrywania wyrobów
drewnianych w celu uzyskania połysku lub zabezpieczenia ich przed niszczeniem': Powlekać stół politurą. 2.
'błyszcząca warstwa takiego roztworu, powstała po jego wyschnięciu na drewnianej powierzchni': Meble z politurą.

POLITUROWAĆ 'pokrywać drewnianą powierzchnię politurą': Politurować stare regały,

niem. Politur z łac. politura 'wygładzanie'

POLIWINYLOWY zob. pod hasłem: POLICHLOREK

WINYLU

POLLUKS zob. KASTOR I POLLUKS

I POLO 'gra prowadzona na koniach lub rowerach między dwiema drużynami, polegająca na tym, że zawodnicy za
pomocą długich kijów, zakończonych drewnianymi młoteczkami, usiłują wrzucić piłeczkę do bramki przeciwnika': Grać
w polo. Rozgrywki polo.

ang. polo

II POLO 'fason koszulki wkładanej przez głowę, mającej małe, zapinane na guziki rozcięcie pod szyją i niewielki
kołnierzyk': Włożył niebieskie polo.

ang.

POLON 'pierwiastek chemiczny o liczbie atomowej 84 i masie atomowej (najtrwalszego izotopu) 209; biały,
promieniotwórczy metal, symbol Po': Polon jest otrzymywany sztucznie, w niewielkich ilościach występuje też w
rudzie uranowej.

n.-lać. polonium od: Polonia 'Polska' (pierwiastek odkryty przez Marię Skłodowską-Curie)
POLONIA 'Polacy mieszkający poza granicami kraju oraz potomkowie polskich emigrantów, którzy czują więź z Polską':
Największe skupiska Polonii są w Stanach Zjednoczonych, Francji i Niemczech.

POLONIJNY 'związany z Polonią': Kongres Polonii Amerykańskiej to największa organizacja polonijna, zrzeszająca wiele
stowarzyszeń Polaków w USA. Do najbardziej znanych pism polonijnych należy paryski miesięcznik "Kultura".

POLONIKA albo POLONICA (czytaj: polonika) 'pamiątki kultury polskiej, przede wszystkim różne pisma, druki i książki,
znajdujące się poza granicami kraju': W czasie swego stypendium w Paryżu znalazł ciekawe polonika związane z
Norwidem. Moi przyjaciele z Lotaryngii, których dziadkowie emigrowali po I wojnie światowej do Francji, uczą się
polskiego i gromadzą polonika.

POLONUS 'żartobliwe i sympatyczne określenie osoby należącej do Polonii': Polonusi, przyjeżdżający do "starego
kraju" nie mogą często zrozumieć, dlaczego Polacy są tak mało mobilni i przywiązani do swego miejsca zamieszkania.

lać. sr. Polonia 'Polska'

POLOR l. 'kultura towarzyska, zachowywanie nienagannych manier i elegancja; także szerzej: doskonałość i sprawność
w jakiejś dziedzinie, które sprawiają, że działanie w niej i jego wytwory są znakomite, jakby "błyszczą", "połyskują":
Uwagę pań zwracała jego swoboda i polor towarzyski. Był to krytyk łączący głęboką znajomość spraw muzyki z
polorem literackim, l.prze-starz. 'połysk': Polor złota i brylantów.

od czasownika: polerować, utworzonego od łac. polire 'wygładzać'

POLUCJA inaczej: ZMAZA NOCNA w medycynie 'mimowolny wytrysk nasienia podczas snu, często pod wpływem snów
o treści erotycznej': Polucjajest zjawiskiem typowym dla chłopców w okresie dojrzewania, zdarza się także
mężczyznom praktykującym abstynencję seksualną.

od łac. pollutio 'skażenie, zmaza'

POMADA 'tłusta, pachnąca substancja, używana dawniej jako środek kosmetyczny do smarowania włosów w celu
nadania im połysku i miękkości': Nałożyła pomadę na włosy.

fr. pommade z wl. pomata od: porno 'jabłko'

POMADKA l. inaczej: SZMINKA 'kosmetyk do malowania ust, wykonany z wosków, tłuszczów, substancji zapachowych
i barwiących, mający najczęściej formę sztyftu': Różowa pomadka do ust. Pomadka o smaku malinowym. 2. wyraz
częściej używany w liczbie mnogiej: POMADKI 'miękkie cukierki z syropu ziemniaczanego z dodatkiem substancj
smakowych i zapachowych, często nadziewane': W prezencie przyniósł przyszłym teściom wielkie, ozdobne pudło
pomadek znanego miejscowego cukiernika.

zdrobnienie od: pomada

596

POMBA

POP

POMBA 'dość mocne piwo południowoafrykańskie wyrabiane z przefermentowanego ziarna prosa afrykańskiego'

z języka suahili
POMOLOGIA 'dział sadownictwa, nauka o właściwościach anatomicznych, morfologicznych i użytkowych odmian
drzew i krzewów owocowych': W niektórych krajach pomologią nazywa się całą naukę o sadownictwie.

POMOLOG 'specjalista z dziedziny pomologii': Do najwybitniejszych polskich pomologów należy profesor Szczepan
Pieniążek.

POMONA 'w mitologii rzymskiej: bogini sadów': Po-mona była nimfą sadów. Po całych dniach chodziła z nożem,
obcinała zeschłe gałęzie i doglądała młodych szczepów. (Parandowski)

złożenie z łac. pomum 'jabłko' i cząstki: -logia od gr. logos 'nauka, słowo'

I POMPA l. 'urządzenie służące do przetłaczania wody, cieczy z niższego poziomu na wyższy lub z obszaru o niższym
ciśnieniu do obszaru o ciśnieniu wyższym, także do zagęszczania lub rozrzedzania powietrza albo innego gazu i do
wytwarzania próżni' l. pot. 'pompa studzienna, zwykle w formie niewielkiego słupa z ruchomym ramieniem, którego
poruszanie powoduje czerpanie wody gruntowej i wytłaczanie jej na powierzchnię': Żołnierze umyli ręce pod pompą.
3. żart. 'bardzo ulewny deszcz':

Ale dzisiaj była pompa! Zmokliśmy do suchej nitki.

POMPOWAĆ 'podnosić ciecz z obszaru niższego na wyższy, przetłaczać ją lub napełniać zbiornik cieczą albo gazem,
wydobywać ciecz lub gaz za pomocą pompy':

Pompować wodę ze studni. Pompować materac. Serce pompuje krew.

fr. pompę

II POMPA 'wielka, często przesadna, okazałość, wystaw-ność': Jubileusz odbył się z wielką pompą, niestety
zapomniano o zaproszeniu na uroczystości robotników, którzy byli głównymi aktorami ówczesnych wydarzeń. Mówił
prosto i serdecznie, unikając pompy.

POMPATYCZNY 'pełen pompy': Pisał swoje teksty napuszonym, pompatycznym stylem. Nie lubił pompatycz-nych i
sztucznych uroczystości.

od łac. pompa 'uroczysty pochód'

POMPADOUR (czytaj: pompadur) 'dawniej: barwa różowa, karmazynowa lub wiśniowa': I byłabym włożyła tę suknię
pompadour, ale gdym ją zmierzyła, skonstatowałam ze smutkiem, że nie tylko kostki, ale pół łydki mi odsłania, co
przyzwoite nie jest; no cóż, wyrosłam.

od nazwiska madame de Pompadour, faworyty Ludwika XV

PONCHO (czytaj: ponczo) 'wierzchnie okrycie z materiału przypominającego koc, mające kształt kwadratu z wyciętym
pośrodku otworem na głowę, noszone głównie przez pasterzy w Ameryce Środkowej i Południowej ': Czterech
mężczyzn w sombrerach i ponczach zbliżało się niespiesznie do rancza.

hiszp.

PONCZ 'gorący napój alkoholowy, robiony z wina, araku, rumu, herbaty, soku cytrynowego lub pomarańczowego,
cukru i przypraw korzennych': Po zagotowaniu nalać poncz do szklanek i włożyć po plasterku cytryny. Do ponczu na
gorąco można dodać 250 ml mocnej, świeżo zaparzonej herbaty.

PONCZOWY 'zawierający poncz, nasycony ponczem':

Napój podawać gorący - w specjalnej wazie ponczowej. Ciastko ponczowe.

ang. punch z hind. pancz 'pięć (składników tego napoju)'

PONDERABILIA rząd. 'coś istniejącego konkretnie, dającego się zważyć, zmierzyć, dokładnie określić': W dawnej fizyce i
filozofii ponderabilia - rzeczy mające ciężar, "ważkie", przeciwstawiano imponderabiliom - rzeczom pozbawionym
ciężaru, "nieważkim".

tac. ponderabilia (liczba mnoga) 'rzeczy ważkie'

PONTON l. 'niewielka dmuchana łódź': Pływali pontonem pojezierze. 2. 'wypełniona powietrzem pływająca
konstrukcja, służąca do utrzymywania na wodzie różnych urządzeń, podnoszenia wraków itp.': Pontony są używane
m.in. do konstrukcji promów oraz jako podpory mostu pontonowego.

PONTONOWY 'związany z pontonami w 2. znaczeniu, wspierający się na pontonach': <} Most pontonowy 'przenośny
most zbudowany na pontonach': Budowa mostu pontonowego przez Wisłę trwała zaledwie kilkanaście tygodni.

fr. ponton zp.-fac. od: pons, pontis 'most'

PONTYFIKALIA 'insygnia biskupie i czynności kapłańskie przysługujące tylko biskupom'

PONTYFIKALNY 'związany z biskupem i z ceremoniami religijnymi odprawianymi przez biskupa': Msza pon-tyfikalna.
Biskup w stroju pontyfikalnym.

PONTYFIKAŁ 'w Kościele katolickim: księga liturgiczna, która zawiera zbiór zasad dotyczących sprawowania obrzędów
przez biskupów'

lać. pontificalis od pontifex 'kapłan'

PONTYFIKAT 'okres, w którym papież sprawuje swój urząd, swoją funkcję': Pontyfikat Jana XXIII trwał 5 lat. Było to za
pontyfikatu Leona XIIL

lać. pontificatus 'urząd i władza papieża'

PONY 'mały konik z Wysp Brytyjskich, łagodny i wytrzymały': Dzieci jeździły na angielskim kucyku pony.

ang.

POP 'duchowny prawosławny (określenie potoczne)': W bramie witał ich pop, trzymający w rękach starą ikonę.

597

POP-ART albo POPART

PORNOGRAFIA

POPADIA 'żona popa': Z gustami bowiem -jak wypadnie: Kto woli popa, kto popadię. Ja za popadią, jeśli ładna...
(Tuwim) roś. pop zgr. pappas 'ojciec'

POP-ART albo POPART 'kierunek we współczesnej sztuce, rozwijający się od połowy XX w., głównie na Zachodzie,
prezentujący kulturę popularną wielkich miast, łączący z elementami malarstwa wytwory współczesnej techniki i
rzemiosła, np. posługujący się w komponowaniu dzieła przedmiotami codziennego użytku - puszkami i opakowaniami,
fotografiami itd.': Do najbardziej znanych prac artystów pop-artu należą kompozycje Andy'ego War-hola,
prezentujące bohaterów masowej wyobraźni, m.in.:

Marylin Monroe, Elvisa Presleya i Elisabeth Taylor.

ang. pop-art 'sztuka popularna'

POP MUSIC (czytaj: pop mjuz-ik) 'współczesna popularna muzyka młodzieżowa, grana na przykład w dyskotekach, o
dużym zasięgu i gronie słuchaczy, łatwa w odbiorze, ale zwykle bez wielkich wartości artystycznych': Modem Talking
to był typowy zespół grający pop musie. Wolę słuchać heavy metalu niż pop musie.

ang. pop musie

POPCORN (czytaj: popkom) 'prażona kukurydza': Porcja popkomu w trójkątnej torebce kosztowała 2 złote.

amer., skrót od: pop[ped]com 'prażona kukurydza'

POPELINA 'bawełniana, jedwabna, półjedwabna albo wełniana tkanina, mająca mocny połysk': Koszula, płaszcz z
popeliny. Wzorzysta popelina. () pot. Robić, siać popelinę 'panikować': Co tu siejesz popelinę, żaden gliniarz się tu nie
pokazał od miesięcy.

fr. popelinę

POPPERS 'członek subkultury młodzieżowej, powstałej pod koniec lat siedemdziesiątych w Wielkiej Brytanii,
manifestujący swą odrębność charakterystycznym strojem i fryzurą': Poppersi wywodzili się głównie z wielkomiejskich
środowisk robotniczych. Rodzimych pop-persów charakteryzował "turecki fason": szerokie, pum-piaste spodnie, białe
skarpetki, mokasyny, fryzura podgolona z długą grzywką, często podkolorowaną.

ang. popper (poppers to liczba mnoga), słowo utworzone od: pop i różnych zestawień z tym wyrazem, np. pop-art

POPULACJA l. 'ludność, która żyje na określonym obszarze, terenie; zaludnienie': Taka produkcja opłaca się dopiero
dla ponadstutysięcznej populacji. 2. w biologii 'grupa zwierząt jednego gatunku, żyjąca w izolacji od innych zwierząt
swojego gatunku i rozmnażająca się tylko między sobą': Populacja łosi w Kampinosie. 3. w statystyce 'zbiór, który jest
poddawany badaniom, najczęściej zbiór ludzi badanych ze względu na jakieś cechy':

Wskaźnik liczby książek przeczytanych w ciągu roku w tej populacji wyraźnie się obniżył.

lać. populatio 'ludność'

POPULIZM 'odwoływanie się w działalności publicznej (najczęściej w politycznej) do sądów i przekonań narodu, ludu,
ogółu - takich, jakie one są lub jakie zakłada się, że są; lansowanie idei i programów, które są łatwo przyswajalne,
proste i mogą zyskać ogólne poparcie bez względu na to, czy są możliwe do realizacji; ma to na celu zdobycie władzy
przy pomocy tegoż ogółu': W latach zamętu zrodził się popyt na populizm. Makroekonomiczny populizm tej grupy jest
dobrze widoczny. W kategoriach racjonalnych populizm niełatwo wytłumaczyć.

POPULISTYCZNY 'taki, który ma cechy populizmu, który jest oparty na populizmie': Niecierpliwość wyznawców
populistycznej filozofii jest zrozumiała. Głoszenie populistycznych haseł przed wyborami jest rzeczą nagminną.

POPULISTA 'działacz, polityk, który kieruje się populizmem, który głosi hasła populistyczne': Jest to czas dla populistów
i demagogów. Teraz głos zabierają socjaliści i populiści wszelkiej proweniencji.

fr. populisme z łac. populus 'lud'

PORCELANA l. 'tworzywo, otrzymywane z wypalonej mieszaniny kaolinu, kwarcu i skalenia, zwykle pokryte szkliwem':
Chińska porcelana. 2. 'wyroby ceramiczne z tego tworzywa': Obiad zjedli na rodzinnej porcelanie.

PORCELANOWY l. 'zrobiony z porcelany': Porcelanowe filiżanki. Porcelanowa lalka. 2. 'wyglądający jak porcelana,
przypominający porcelanę': Porcelanowa twarz.
wł. porcellana, pierwotnie 'ślimaki morskie o białej skorupie' (sądzono, że surowec do produkcji porcelany jest
uzyskiwany ze sproszkowanej skorupy tych ślimaków)

PORCELIT 'pokryty szkliwem wyrób ceramiczny, mający cechy pośrednie między fajansem a porcelaną, pokryty
szkliwem, z którego robi się naczynia kuchenne, urządzenia sanitarne itp.': Talerzyki z porcelitu.

złożenie cząstki słowa: porcel(ana) i cząstki: -lit od gr. lithos 'kamień'

PORFIR 'skała magmowa zawierająca duże, widoczne gołym okiem, wykształcone wcześniej kryształy': Blat z porfiru.

PORFIROWY 'związany z porfirem, zrobiony z porfiru': Bloki porfirowe do budowy egipskich świątyń. Porfirowa waza.

fr. porphyre od gr. porphyra 'purpura'

PORNOGRAFIA 'przedstawianie organów płciowych albo czynności seksualnych w dużych zbliżeniach na obrazach,
zdjęciach, w filmach itd., albo szczegółowe opisy działań seksualnych w tekstach, mające na celu wywołanie
podniecenia u odbiorcy, z reguły pozbawione wartości artystycznych i nieuwzględniające duchowej strony erotyki
człowieka': Niedozwolona w Polsce i wielu krajach świata pornografia obejmuje ukazywanie scen gwałtu, uprawiania
seksu przez nieletnich i seksu ze zwierzętami. W praktyce procesy o szerzenie pomo-

598

PORNO BIZNES albo PORNO-BIZNES

I PORTO albo PORTWAJN

grafii są obecnie bardzo rzadkie. Wpływa na to z jednej strony płynność pojęcia pornografii, z drugiej - dość
powszechne poczucie, że inne rodzaje przestępstw są znacznie groźniejsze dla życia obywateli i ich własności
prywatnej. Specjaliści dyskutowali nad tym, jak skutecznie walczyć z pornografią dziecięcą w intemecie.

PORNOGRAFICZNY albo (w skrócie) PORNO 'związany z pornografią, będący pornografią': W wielu krajach Zachodu
istnieje cały przemysł pornograficzny, stanowiący źródło dużych zysków. Film pornograficzny. Treści pornograficzne.

ang. pomography od gr. pomographos 'piszący o dziwkach'

PORNO BIZNES albo PORNO-BIZNES 'produkowanie i rozpowszechnianie w handlu filmów, przedmiotów, czasopism
itp. o treści pornograficznej': W porno biznesie pracują dziś tysiące ludzi.

ang. porno business

PORNO GWIAZDKA albo GWIAZDKA-PORNO 'aktorka grająca w filmach pornograficznych, znana z takich ról':
Fetowanie włoskiej porno gwiazdki jako sławy, robienie z nią wywiadów, zapraszanie na festiwal - to żałosny skutek
braku rozeznania i braku gustu niektórych menedżerów.

złożenie słowa: porno i stówa: gwiazdka

PORNOSjOO?. 'film lub czasopismo pornograficzne':

dał pomosy.

Oglą-

ang.
PORNO SHOP albo PORNO-SHOP 'sklep z artykułami pornograficznymi i innymi przedmiotami mającymi spotęgować
doznania seksualne': Ostatnio niektóre porno shopy oferują klientom feromony.

ang.

POROHY 'poprzeczne progi w korycie rzecznym, często tworzące wodospady, charakterystyczne dla wielkich rzek
Ukrainy, zwłaszcza Dniepru': Pokonywać porohy w takiej łupinie to rzecz niebezpieczna, rzekłbym ryzykowna, panie
Ambroży. Z powodu wysokich wód porohy nie przedstawiały wielkiego niebezpieczeństwa. Minęli Surski, Łochanny
[...] aż wreszcie w dali ujrzeli piany i wiry strasznego Nienasytca. (Sienkiewicz)

ukr. porohy

PORT l. 'obszar wodny przy brzegu wraz z przylegającym do niego pasem lądu, gdzie zawijają i cumują statki, który
zapewnia ich obsługę i bezpieczny postój': Statek zawinął do portu. Port rzeczny, dalekomorski, wojenny. 2. 'miasto
nadbrzeżne, do którego zawijają statki': Odwiedzamy słynne porty: Hamburg, Rotterdam, Havr. 3. 'dworzec lotniczy':
Startujemy z portu lotniczego Okęcie. 4. w informatyce 'gniazdo w komputerze przeznaczone do podłączenia
urządzenia peryferyjnego': Podłączyć drukarkę do drugiego portu. S.przen. 'miejsce spokojne,

bezpieczne': Ożenił się, zawinął -jak mu się wydawało - do bezpiecznego portu.

lać. portus

PORTAL l. w architekturze 'bogato zdobione elementami architektonicznymi obramowanie wejścia do budowli, np.
pałacu, kościoła; także: wejście z takim obramowaniem': Rzeźbiony portal nad wejściem do katedry. Portal romański,
gotycki. Portal prowadzący do zabytkowego kościoła. 2. w intemecie 'wielotema-tyczny serwis, przez który
użytkownicy sieci mają dostęp do informacji z różnych dziedzin, zwłaszcza główna, "wejściowa" strona takiego
serwisu': W Polsce do popularnych portali należą m.in. Onet i Wirtualna Polska. Z reguły portale są wyposażone w
mechanizm wyszukiwania plików (stron www), za ich pomocą można więc otrzymać dowolną, interesującą dla
użytkownika informację.

wl. portale od: porta 'drzwi, brama'

PORTE-PAROLE (czytaj: portparol) l. 'osoba przemawiająca w imieniu jakiejś grupy, będąca wyrazicielem jej poglądów':
Zawsze był porte-parole całej rodziny. 2. w nauce o literaturze 'narrator lub inna postać, których wypowiedzi można
traktować jako wyraz poglądów i przekonań autora dzieła: Podobno Rzecki to w dużej mierze porte-parole samego
Bolesława Prusa.

PORTIER 'pracownik jakiejś instytucji, zwłaszcza hotelu, strzegący wejścia': Przy drzwiach zatrzymał nas portier,
pytając o cel naszej wizyty w instytucie.

PORTIERNIA 'miejsce pracy portiera, zwykle mały kantorek przy wejściu': Zostawić w portierni klucze od sali
konferencyjnej. Pracować na portierni.

fr. portier od łac. porta 'brama'

PORTIERA 'zasłona u drzwi lub okna, zwykle gruba i ciężka': Zasunąć portierę. Zza portiery słychać było jakieś
podniecone głosy.

fr. portierę

PORTLANDZKI CEMENT 'cement otrzymywany przez wypalenie wapieni albo margli zmieszanych z gliną i zmielenie
produktu tego procesu z dodatkiem żużla oraz gipsu': Różne odmiany cementu portlandzkiego są obecnie
powszechnie używane w budownictwie.
od nazwy angielskiego półwyspu: Portland, na którym znajdują się pokłady wapienia, używanego od dawnych czasów
do produkcji tego typu cementu

I PORTO albo PORTWAJN 'wino portugalskie, czerwone lub białe, wzmiacniane alkoholem': Poszczególne gatunki
porto mogą być białe, bardzo wytrawne, mogą też być czerwone, półwytrawne lub słodkie. Porto musi dojrzewać od
20 do 30 lat, by osiągnąć doskonałość.

od nazwy miasta Porto w Portugalii

599

II PORTO

POSTMODERNIZM

II PORTO przestarz. 'opłata za przesyłki pocztowe': Zapłacić porto.

PORTO-FRANKO 'o przesyłce pocztowej: wolny od opłaty przez odbiorcę; dawniej też: wolny od opłacenia przez
odbiorcę cła': Przesyłka porto-franko.

wl. porto franco 'wolny port' - taki, w którym od wwożonych i wywożonych towarów nie pobierano cła

PORTWAJN zob. I PORTO

POSESJA oficj. 'czyjaś działka z zabudowaniami, zwłaszcza taka, na której stoi dom mieszkalny': Za zarobione za granicą
pieniądze kupili niewielką posesję koło Warszawy i wyremontowali stojący na niej dom. Jego posesja graniczy ze
stadionem.

POSESJONAT przestarz. 'właściciel posiadłości ziemskiej': Pierwsze miejsce za stołem zajmowali szlachta po-sesjonaci.

POSESOR przestarz. 'właściciel jakiegoś majątku lub posiadacz kapitału; także: dzierżawca majątku': Posesor sprzedał
zadłużony majątek. Posesorzy podpisali kontrakt z właścicielem.

lać. possessio 'posiadłość'

POST- przedrostek o znaczeniu 'po', dodawany do rzeczowników i przymiotników, wskazujący na to, że zjawisko,
osoba, rzecz lub cecha są postrzegane jako takie, które występują po zakończeniu tego, co określa drugi człon wyrazu,
i są tego kontynuacją, np. postkomuna, post-nomenklatura, postsolidarnościowy. Wiele wyrazów z tym
przedrostkiem, tworzonych współcześnie, ma ujemne zabarwienie emocjonalne.

fac. post 'po'

POSTDATOWAĆ 'umieszczać na dokumencie datę późniejszą od faktycznej': Gospodyni postdatowała umowę najmu
mieszkania, sądząc naiwnie, że w ten sposób uniknie zapłacenia podatku za otrzymane za październik pieniądze.

fr. postdater

POSTER 'rodzaj plakatu, który najczęściej przedstawia znanego piosenkarza, aktora, sportowca itp. i ma pewne walory
artystyczne': Z postem uśmiechała się roznegliżowana gwiazda show businessu. Miała w domu wszystkie postery z
portretami członków kapel "metalowych".

ang. poster 'plakat'

POSTE RESTANTE (czytaj: post restant albo post restat) l. 'system przesyłania listów i paczek nie do domu adresata, ale
do pewnego urzędu pocztowego, z którego może on je odebrać na swe nazwisko albo na umówione hasło': Kochanka
wysyłała mu listy na poste restante. Przez telefon podał przyjacielowi hasło na poste restante. 2. 'dział urzędu
pocztowego zajmujący się odbiorem, przechowywaniem i wydawaniem takich przesyłek': Okienko poste restante.
Poszła na poste restante odebrać list od przyjaciółki.

fr. poste restante 'poczta pozostająca' (w urzędzie)

POST FACTUM (czytaj: post faktum) 'po fakcie, po dokonanym czynie': Zrozumiał post factum, że swoimi słowami
zrobił przykrość rodzinie.

lać.

POSTGLACJAŁ w geologii 'okres polodowcowy': Na sympozjum dyskutowano o tym, czy nasza współczesność to
postglacjał, czy też kolejny interglacjał.

POSTGLACJALNY 'polodowcowy, związany z okresem polodowcowym, charakterystyczny dla tego okresu': W okresie
postglacjalnym podniósł się poziom mórz, zasilanych wodą uwalnianą z topniejących lodowców.

złożenie cząstki: post- i słowa: glacjat

POSTINDUSTRIALNY 'związany z okresem następującym po czasie intensywnej industrializacji, zwykle:

charakterystyczny dla nowoczesnej gospodarki, w której przemysł ciężki nie odgrywa już zasadniczej roli':

Mówiąc o kraj ach postindustrialnych, zwykle wymienia się najbardziej rozwinięte kraje współczesnego świata,
których gospodarki w coraz większym stopniu powiązane są z nowoczesnymi technologiami, np. z elektroniką, a w
coraz mniejszym z tradycyjnym przemysłem ciężkim, np. z hutnictwem i górnictwem.

złożenie cząstki: post- i słowa: industrialny

POSTKOMUNIZM l. 'okres po upadku komunizmu; także: ogół warunków, jakie wytworzyły się w państwach, w
których obalono komunizm, zwłaszcza w krajach Europy Środkowo-Wschodniej i byłego ZSRR': Żyć w postkomunizmie.
2. 'ideologia wyrastająca z komunizmu i nawiązująca do niego' 3. inaczej POSTKOMUNA pot. 'ugrupowania utworzone
z dawnych partii komunistycznych': Działacze prawicy zachowują się tak, jakby to nie oni sprawowali władzę przez
prawie dziesięć lat, nie widzą swego niedołęstwa i głupoty, za wszystko zawsze winią postkomunę.

POSTKOMUNISTA 'członek lub zwolennik ugrupowań postkomunistycznych': Postkomuniści opanowali wiele dziedzin
życia i to oni uwłaszczyli się w pierwszej kolejności.

POSTKOMUNISTYCZNY l. 'powstały, istniejący po upadku komunizmu': Kraje postkomunistyczne. 2. 'mający

komunistyczny rodowód': Ugrupowania postkomunistyczne wygrały wybory.

złożenie cząstki: post- i słowa: komunizm

POSTMODERNIZM 'intelektualny i artystyczny prąd końca XX w., głoszący odejście od wąsko rozumianej
nowoczesności, którą charakteryzuje przekonanie o wiecznym postępie i o możliwości obiektywnego poznania
wszystkiego, ustalanie jednoznacznych zasad i prawd oraz wyznaczanie ostrych granic': W sferze światopoglądowej
postmodernizm wiąże się z dystansem wobec wielkich ideologii, zaś w estetyce - z zatarciem granicy między kulturą
elitarną i masową, nawiązywa-

600
POST MERIDIEM

POTENTAT

niem do stylu różnych epok i nieuznawaniem uniwersalnych zasad w sztuce.

POSTMODERNISTA 'myśliciel lub artysta będący zwolennikiem postmodernizmu': Postmodemiści to m.in. pisarze:
Carios Fuentes, Umberto Eco, Salman Rushdie i Gabriel Garcia Marquez.

POSTMODERNISTYCZNY 'związany z postmodernizmem': Postmodernistyczną sztukę cechuje eklek-tyzm, mieszanie

stylów i łączenie gatunków.

ang. postmodemism, złożenie cząstki: post- i słowa: modemism 'nowoczesność'

POST MERIDIEM 'po południu, skrót: p.m. lub P.M.':

Post meridiem to określenie stosowane przy podawaniu czasu. W krajach angielskojęzycznych na ogół podaje się
godziny używając liczb od l do 12 i dodając informację a.m. lub p.m.

tac.

POSTPONOWAĆ książk. 'lekceważyć kogoś, okazywać komuś lub czemuś brak szacunku': Zupełnie spostponowałeś
dziewczynę, nawet na nią nie spojrzawszy. Postponować czyjeś nazwisko.

lać. postponere

POSTSCRIPTUM (czytaj: postskriptum) 'dopisek do jakiegoś tekstu, najczęściej do listu, umieszczany już po podpisie
autora, a zawierający uzupełnienia, dodatkowe uwagi itp., skrót: PS': Tekst zawierał ważne postscriptum. Dopiero w
postscriptum wyjaśnił, o co mu naprawdę chodzi.

lać. post scriptum dosłownie 'po rzeczy napisanej'

POSTULOWAĆ 'domagać się zrobienia czegoś, proponować coś, zgłaszać wniosek w jakiejś sprawie': Postulowano, aby
dwukrotne zaleganie z płatnością czynszu powodowało wypowiedzenie umowy. Na zebraniu postulował, żeby
budowę parkingu rozpocząć jeszcze w tym roku. Tak, to prawda: postulujemy, żeby przeprowadzić konsekwentną
lustrację.

POSTULAT 'to, co się postuluje; to, czego się domaga;

wniosek w jakiejś sprawie, wymaganie, żądanie': Przedstawiłyśmy prezydentowi wszystkie postulaty, które wcześniej
przekazałyśmy rządowi. Postulaty sfery budżetowej nikogo nie zaskakują. Postulaty strajkujących robotników.

lać. postulare 'wymagać' i postulatum 'żądanie'

POSTUMENT l. 'podstawa pomnika, rzeźby; cokół': Na placu najpierw zostaną ustawione trzy ogromne postumenty. 2.
'przenośna podstawa w formie kolumny do ustawiania wazonów, kandelabrów itp.': Na ogrodowym postumencie
stała waza z kwiatami.

|| UWAGA: wyraz ten nie znaczy 'pomnik' łac. postumentum 'podstawa'

POSTURA 'czyjś wygląd zewnętrzny, zwłaszcza oceniany pod kątem wielkości i siły': Zwalista, ciężka postura.

Był mężczyzną wysokiej postury. Z litością patrzył na jego wynędzniałą posturę.

fr. posturę z łac. positura 'postawa'

POSTYLLA 'tłumaczenie, objaśnianie fragmentów Biblii, zbiór kazań komentujących w przystępny sposób fragmenty
Biblii, rozpowszechniony zwłaszcza w czasach reformacji': Pierwsze postylle pojawiły się w XV w. Postylle pisali
zarówno autorzy protestanccy, np. Mikołaj Rej, jak i katoliccy, np. ks. Jakub Wujek.

niem. Postiiie z łac. post illa verba 'po tych słowach'

POTAS 'pierwiastek o liczbie atomowej 19 i masie atomowej 39,0983, symbol K: srebrzystobiały, miękki, lekki metal,
bardzo aktywny chemicznie, gwałtownie utleniający się w wilgotnym powietrzu': Sole potasu wykorzystuje się do
produkcji nawozów oraz w przemyśle mydlarskim, szklarskim i farmaceutycznym.

POTASOWY 'zawierający potas, powstały w wyniku połączenia z potasem': Nawozy potasowe.

n.-tac. potassium od niem. Potasche 'potaż'

POTAŻ 'węglan potasu, biała krystaliczna substancja, rozpływająca się pod wpływem wilgoci': Potaż jest
wykorzystywany w wielu dziedzinach, np. do produkcji szkła i w farbiarstwie. Dawniej potaż otrzymywano z popiołu
drzewnego.

niem. Potasche od: Pot 'garnek', Asche 'popiół'

POTENCJAŁ l. 'wszelkie możliwości, moce, zdolności, które tkwią w kimś albo w czymś (np. w jakiejś instytucji,
przedsiębiorstwie itp.)': Dysponujemy ogromnym potencjałem ekonomicznym. Nie możemy też pominąć potencjału
ludzkiego, którym rozporządzamy. 2. w fizyce 'wielkość, która charakteryzuje stan pola (elektrycznego,
magnetycznego, grawitacyjnego) w danym punkcie': Różnica potencjałów elektrycznych.

POTENCJALNY 'taki, który może być, może nastąpić;

możliwy'; także 'taki, który tkwi w czymś i w sprzyjających okolicznościach może się ujawnić': Potencjalni klienci
odeszli z kwitkiem. Potencjalny inwestor. Potencjalni przywódcy ruchu związkowego. Potencjalna klientela polityczna
prawicy.

I UWAGA: wyraz używany niepoprawnie w połączeniu potencjalne możliwości, np. "Zakład ma potencjalne możliwości
rozwoju" (poprawnie: Zakład ma możliwości rozwoju).

lać. potentia 'moc, siła' i potentialis 'możliwy'

POTENTAT 'ktoś albo coś (spółka, organizacja), mający wielkie znaczenie w jakiejś dziedzinie gospodarki, a przez to i
wpływy polityczne, dzięki temu, że rozporządza znacznymi pieniędzmi, że jest bogaty;

wpływowy bogacz': Jest potentatem na rynku budowli hydrotechnicznych. Kielecki potentat sprzedał swoje gazety.
Końcem ten jest potentatem na rynku wydawniczym.

tac. potentatus 'potężny' od: potens 'możny'

601

POZA

PRAGMATYZM

POZA l. 'ułożenie ciała': Zastygł w przedziwnej pozie. Ćwiczyła różne pozy przed lustrem. 2. 'udawanie czegoś,
nienaturalne, sztuczne zachowanie': To nie jest żaden intelektualista, to tylko poza, w rzeczywistości ten facet jest
prostakiem i głupcem.
POZOWAĆ l. 'służyć komuś za model': Do dziś pozostaje zagadką, kto pozował Goi do słynnego aktu "Maja naga".
Może sama księżna Alba? 2. 'udawać coś, zachowywać się sztucznie, nienaturalnie': Pozował na wielkiego uczonego,
ale w jego mieszkaniu trudno było znaleźć fachowy księgozbiór.

POZER 'osoba udająca coś swoim sztucznym, nienaturalnym zachowaniem': To nędzny pozer, udaje świętoszka, a
niejedno ma na sumieniu.

POZERSTWO 'udawanie czegoś przez sztuczne, nienaturalne zachowanie': Denerwujące, żałosne pozerstwo.

fr. fosę

POZYTON w fizyce 'cząstka elementarna, elektron o ładunku dodatnim': Pozyton to antycząstka negatonu.

ang. posilone od łac. positivus 'oparty, uzasadniony, pozytywny' i cząstki -on, na wzór nazw: elektron, negaton itd.

POZYTYW l. 'otrzymywany z negatywu obraz fotograficzny, na którym barwy są takie, jak na fotografowanym obiekcie'
2. częściej w liczbie mnogiej POZYTYWY 'dodatnie strony czegoś': Widzieli same pozytywy tego przedsięwzięcia, nie
przychodziło im do głowy, że wybudowanie kolejnego osiedla wymaga nowej oczyszczalni ścieków - w przeciwnym
razie oznacza całkowite zanieczyszczenie płynącej przez miasto rzeczki.

fr. positif

POZYTYWIZM l. 'kierunek filozoficzny w XIX i XX w., głoszący usunięcie z myślenia naukowego wszelkiej metafizyki i
postulujący konieczność badania pewnych i ścisłych faktów, za wzór dla dociekań filozoficznych uznający metody
badań w naukach przyrodniczych':

Prądem inaugurującym nowy okres w dziejach filozofii był pozytywizm; powstał we Francji, początek dał mu Comte.
Jego dążeniem było trzymanie się faktów, a unikanie metafizyki. (Tatarkiewicz) 2. 'w Polsce: ruch poli-tyczno-
społeczny i publicystyczno-literacki, rozwijający się jako reakcja przeciw romantyzmowi, głoszący wiarę w zdobycze
nauki, kult pracy, dążenie do gospodarczego i kulturalnego rozwoju kraju': W pozytywizmie rozwinęła się powieść
realistyczna.

POZYTYWISTA l. 'filozof rozwijający tezy pozytywizmu': Pozytywiści to m.in. August Comte, John Stuart Mili i Herbert
Spencer. 2. 'publicysta, pisarz tworzący zgodnie z założeniami pozytywizmu lub zwolennik tego kierunku': Do
najbardziej znanych polskich pozytywi-stów należą pisarze: Henryk Sienkiewicz, Bolesław Prus, Eliza Orzeszkowa oraz
publicysta: Aleksander Swięto-chowski.

POZYTYWISTYCZNY rzadziej też: POZYTYWNY 'mający związek z pozytywizmem w l. lub 2. znaczeniu': Pozytywna
filozofia Augusta Comte'a. Pozytywistyczni pisarze i publicyści.

fr. positivisme od: positif 'pozytywny'

POZYTYWKA 'mechanizm grający, umieszczany zwykle w zegarach, zabawkach, szkatułkach itp., uruchamiany po
nakręceniu': Pozytywki były modne w XIX wieku. Dziadek ma piękny zegar z pozytywką, grającą melodię
"Warszawianki".

od niem. Positiv - rodzaj małych organów

PÓŁPRZEWODNIK w fizyce i technice 'ciało stałe, którego opór elektryczny właściwy jest większy niż opór metali, a
mniejszy niż dielektryków i - odwrotnie niż w metalach - wraz ze wzrostem temperatury maleje':

Półprzewodniki stosuje się między innymi w tranzystorach, układach scalonych i diodach.

PÓŁPRZEWODNICTWO w fizyce i technice 'właściwość niektórych ciał, przejawiająca się wzrastaniem zdolności
przewodzenia prądu elektrycznego wraz ze wzrostem temperatury'

złożenie słowa: pół i słowa: przewodnik

Pr symbol pierwiastka chemicznego: prazeodym (zob.)

PRAESUMPTIO BONIVIRI (czytaj: prezumpcjo boni wiri) w prawie 'domniemywanie niewinności: zasada głosząca, że
oskarżonego nie wolno uważać za winnego do czasu udowodnienia winy': W tej dyskusji, pełnej żądań bardzo
surowych kar i ujawnienia nazwisk podsądnych, mecenas przypomniał zasadę praesumptio boni viri, głoszącą, że w
świetle prawa człowiek jest niewinny, dopóki nie zostanie skazany prawomocnym wyrokiem sądu.

lać.

PRAGMATYZM l. 'postawa kierowania się w życiu tym, co praktyczne, co wykonalne, co użyteczne dla jednostki lub
społeczności, a odrzucania tego, co nierealne, niewykonalne, niepraktyczne; trzeźwy realizm': Muszą wykazać się
pragmatyzmem i mieć program na "tak". Unia znana jest ze swojego pragmatyzmu, nie wyklucza więc sojuszu z nikim.
Kierując się pragmatyzmem politycznym odwiedził także Hanoi. 2. 'kierunek filozoficzny rozwijający się od końca XIX
w., głównie w Stanach Zjednoczonych, głoszący, że zasadniczą kategorią filozofii jest praktyczne działanie, skupiający
się zwłaszcza na teorii prawdy i zagadnieniach metodologii': Peirce, wymyślając pragmatyzm, chciał jako kryterium
prawdy wprowadzić przydatność twierdzeń, ale przydatność teoretyczną. James zaś, zgodnie ze swą aktywistyczną
postawą, pojął jąjako przydatność w postępowaniu. (Tatarkiewicz)

PRAGMATYKA l. 'dział językoznawstwa badający zależności między znakami językowymi a ich użytkownikami,
opisujący znaki w ich praktycznym użyciu, także szerzej: dział semiotyki zajmujący się takimi problemami': W
tradycyjnych podziałach semiotycznych odróżniano semantykę, zajmującą się stosunkiem między zna-

602

PRAKSEOLOGIA

PREDESTYNACJA

kiem a jego odniesieniem, syntaktykę, zajmującą się stosunkami między znakami, pragmatykę, opisującą zależności
między znakiem a jego użytkownikami. 2. 'zestaw przepisów, w których są określone prawa i obowiązki pracowników,
związane z czynnościami służbowymi':

Pragmatyka obowiązuje zwłaszcza urzędników państwowych.

PRAGMATYCZNY l. 'taki, który opiera się na pragmatyzmie; użytkowo-praktyczny': Pragmatyczny stosunek do

istniejących układów politycznych. Pragmatyczny polityk. 2. 'związany z pragmatyzmem - kierunkiem filozoficznym':
Koncepcje pragmatyczne były reakcją przeciw idealizmowi. 3. 'związany z pragmatyką -działem językoznawstwa': W
pragmatycznych analizach znaczeń wyrazów zwraca się często uwagę, że w konkretnych użyciach, w tekście, słowo
nabiera ogromnej liczby aspektów znaczeniowych, które z reguły nie są opisywane w słownikach.

PRAGMATYK l. 'ktoś, kto wykazuje się pragmatyzmem w działaniu; realista, ktoś myślący trzeźwo': Starali się
prezentować siebie jako pragmatyków. Był pragma-tykiem, odrzucał wszelkie mrzonki o niepodległości kraju w tamtej
sytuacji. 2. 'filozof rozwijający w swej twórczości idee pragmatyzmu': Do pierwszych pragmatyków należeli William
James i Charles Peirce.

gr. pragma 'działanie, czynność'; współcześnie zapożyczenie z ang. pragmatism, pragmatic i pragmatist
PRAKSEOLOGIA 'nauka o sprawnym, skutecznym i racjonalnym działaniu': Prakseologia opisuje różne formy
działalności człowieka z punktu widzenia ich ekonomicz-ności i celowości.

PRAKSEOLOG 'myśliciel zajmujący się prakseologią':

Wybitnym prakseologiem jest Tadeusz Kotarbiński, autor "Traktatu o dobrej robocie".

od gr. praksis 'praktyka' i logos 'nauka'

PRAWOŚLAZ inaczej: MALWA 'roślina o dużych, dło-niastych liściach i dużych kwiatach, dochodząca do trzech metrów
wysokości': Korzenie i liście prawoślazu lekarskiego są używane w lecznictwie.

PRAWOŚLAZOWY 'związany z prawoślazem': Syrop prawoślazowy.

rodzime, słowo prawy znaczyło niegdyś 'pełny, prawidłowy', zaś ślaz to dawna nazwa roślin malwowatych, zapewne
związana ze śluzem, który wydzielał się z ich liści przy gotowaniu

PRAZEODYM 'pierwiastek o liczbie atomowej 59 i masie atomowej 140,908, symbol Pr:, srebrzysty metal, w różnych
związkach - zielonkawożółty, utleniający się w powietrzu': W postaci tlenków prazeodym j est używany do barwienia
szkła.

n.-lać. praseodymium od gr. praseoios 'szczypiorkowe zielony' oraz n.-lac. didymium 'dydym' (nazwa innego
pierwiastka)

PRĘ- cząstka wyrazów złożonych o znaczeniu 'przed', wskazująca, że są one związane z czymś, co było przed czymś
innym, wcześniej, z czymś bardzo dawnym albo

będącym we wstępnym stadium, np. prehistoria, prefabrykat

tac. prae

PREAMBUŁA 'uroczysty wstęp do jakiegoś aktu prawnego, wyjaśniający cele i motywy jego powstania': Preambuła do
konstytucji. Preambuła umowy międzypaństwowej.

fr. preambule zp.-lac. preambulus 'idący przed kimś'

PRECEDENS l. ksiązk. 'zdarzenie lub sytuacja, które poprzedzają inne, podobne do nich, są więc z jednej strony czymś
nowym, z drugiej zaś - czymś mogącym służyć za wzór postępowania w podobnych wypadkach': Był to w jej życiu
wypadek bez precedensu i nie bardzo wiedziała, jak się zachować. Wyniosłym tonem oświadczył mi, że także dzisiaj
nie pomoże mi zmywać naczyń, by nie stwarzać precedensów. 2. w prawie 'decyzja sądu lub ważna decyzja urzędowa
w sprawie pewnego typu, która służy za wzór decyzji w podobnych sprawach':

Kierownik zastanawiał się długo, bowiem tego rodzaju problem podatkowy zdarzył się w jego dziale pierwszy raz i nie
było żadnych precedensów ułatwiających decyzję. W krajach anglosaskich orzecznictwo sądów opiera się w głównej
mierze na precedensach.

PRECEDENSOWY -w prawie 'będący precedensem, taki, na którym będą się wzorować inne sądy lub urzędy przy
wydawaniu decyzji': Zapadł precedensowy wyrok w sprawie o zwrot bezprawnie zagarniętego mienia.

od łac. praecedens 'poprzedzający'

PRECJOZA ksiązk. 'kosztowności, wartościowe rzeczy, zwłaszcza klejnoty, biżuteria': Rodowe precjoza, od wieków
gromadzone, zastawić musiałem, by wyłożyć pieniądze na oddziałek zbrojny. Przy wejściu na basen kluczyki od
samochodu, dokumenty i inne precjoza zostawił w specjalnym schowku.
lać. pretiosus 'cenny'

PRECYZJA 'dokładność, ścisłość': Precyzja w działaniu. Zegarmistrzowska precyzja. Precyzja ruchów, cięcia. Robić coś z
ogromną precyzją.

PRECYZOWAĆ 'uściślać coś, przedstawiać to z precyzją, dokładnie': Precyzować żądania. Czy mógłby pan profesorze
sprecyzować swe poglądy?

PRECYZYJNY l. 'charakteryzujący się precyzją': Precyzyjna instrukcja. Przygotować precyzyjny plan działań. 2. pot.
'wytwarzający odznaczające się precyzją urządzenia, narzędzia itp.': Przemysł precyzyjny. Mechanik precyzyjny.

fr. prćcision z łac. praecisio

PREDESTYNACJA 'to, co jest komuś z góry przypisane, nieodwracalny los, przeznaczenie': Zawód grabarza był
najwyraźniej jego predestynacją. Predestynacja do grzechu.

603

PREDYLEKCJA

PREKAMBR

| UWAGA: wyraz ten nie znaczy: 'skłonności', i nie należy || go mylić ze słowem predyspozycje (zob.).

PREDESTYNOWAĆ l. 'przesądzać o czymś, z góry decydować': Miejsce urodzenia predestynowało ją do bycia aktorką.
2. 'przeznaczać do czegoś': Wysokie kwalifikacje predestynują go do objęcia stanowisk kierowniczych.

lać. praedestinatio 'przeznaczenie' i praedestinare 'ustalać z góry'

PREDYLEKCJA książk. 'skłonność, szczególne upodobanie, zamiłowanie do czegoś': Miał predylekcję do muzyki.
Zdradzała od dziecka predylekcję do sztuki.

fr. prć-diiection od: diiection 'miłość, zamiłowanie'

PREDYSPOZYCJE 'wrodzone skłonności do czegoś, wrodzone zdolności; podatność na coś': Mają predyspozycje do
szybkiego nawiązywania kontaktów z rówieśnikami. Ostateczna decyzja jest wynikiem oceny ich kwalifikacji,
predyspozycji i warunków życiowych.

PREDYSPONOWAĆ 'przeznaczać kogoś do czegoś, określać przydatność kogoś, usposabiać': Doświadczenie

predysponuje go do odegrania ważnej roli w rządzie. Warunki fizyczne predysponują go do bycia kaskaderem.

z łac. praedispositus 'z góry wyznaczony' i praedisponere 'wyznaczać z góry'

PREFABRYKACJA 'wytwarzanie w fabryce gotowych elementów budowlanych, np. ścian, płyt stropowych, w celu
przyspieszenia i ułatwienia budowy jakiegoś większego obiektu': Zakład prefabrykacji. Tylko prefabryka-cja seryjna i w
pełni zmechanizowana może się okazać opłacalna.

PREFABRYKAT 'duży element budowlany wyprodukowany w zakładzie przemysłowym, łączony potem na budowie z
innymi podobnymi elementami': Prefabrykat stropowy.

PREFABRYKOWAĆ 'wytwarzać prefabrykaty': Prefabrykowane konstrukcje żelazobetonowe.

fr. prefabrique
PREFEKT l. *we Francji i niektórych innych państwach:

wyższy urzędnik administracji lub naczelnik policji miejskiej' 2. 'w starożytnym Rzymie: wyższy urzędnik lub oficer' 3.
rząd. 'katecheta' 4. 'w Kościele: zwierzchnik kościelny niektórych obszarów misyjnych' 5. 'w Kościele: kardynał stojący
na czele jednej z kongregacji rzymskich' 6. 'w Kościele: pomocnik kierownika seminarium duchownego'

PREFEKTURA 'obszar administracyjny zarządzany przez prefekta (w którymś ze znaczeń, najczęściej w l.);

także: miejsce urzędowania prefekta; także: urząd, godność prefekta': Kiedy obejmował urząd, sytuacja w prefekturze
nie była dobra. Szefa zastanie pani w prefekturze. Objął prefekturę w czerwcu.

lać. praefectus 'zwierzchnik'

PREFERENCJA 'przedkładanie czegoś nad coś innego, stawianie wyżej kogoś niż kogoś innego, wybieranie czegoś
zamiast czegoś innego; uprzywilejowanie kogoś, pierwszeństwo dane komuś albo czemuś': Preferencje kobiet i
mężczyzn co do wieku partnera są zupełnie różne. Wyniki nie ujawniają preferencji dla żadnego z rodziców.
Preferencje polityczne.

PREFEROWAĆ 'dawać, okazywać preferencje komuś lub czemuś; przedkładać coś nad coś, woleć coś zamiast czegoś':
Preferuje się nielegalnych producentów choćby przez to, że się ich nie ściga. Zatrudnienie spadło nawet w
preferowanych gałęziach przemysłu. Kiedy wreszcie telewizja przestanie preferować miernotę?

PREFERENCYJNY 'taki, który ma preferencje, wybierany zamiast innego, mający pierwszeństwo, uprzywilejowany':
Załoga będzie mogła kupić na zasadach preferencyjnych resztę udziałów w firmie. Sprzedaż preferencyjna.

fr. preference 'pierwszeństwo' od: łac. praeferre 'nosić na przedzie'

PREFIGURACJA książk. 'fakt, zjawisko, wydarzenie mające cechy czegoś, co nastąpiło później, będące jakby jego
zapowiedzią': Listy Norwida dlatego są dla badaczy jego twórczości tak ciekawym materiałem, że wiele wypowiedzi w
nich to prefiguracja późniejszych dzieł literackich pisarza.

p.-tac. praefiguratio 'zapowiedź czegoś'

PREFIKS inaczej: PRZEDROSTEK w językoznawstwie 'cząstka wyrazu podzielnego słowotwórczo, znajdująca się przed
jego tematem słowotwórczym': Prefiks nad-dodawany do tematów rzeczowników wskazuje na większą wartość w
stosunku do tego, co oznacza wyraz podstawowy, np. nadczynność, nadprodukcja, nadgodzina.

PREFIKSACJA w językoznawstwie 'tworzenie nowych wyrazów za pomocą prefiksów'

fr. prefixe z łac. praefixus 'przymocowany z przodu'

PREHISTORIA 'najstarszy okres dziejów ludzkich, przed pojawieniem się pisma i źródeł pisanych, dokumentujących
zdarzenia historyczne': Badacze prehistorii ziem polskich zadają sobie pytanie, z jakich przyczyn pradawni mieszkańcy
Biskupina opuścili swój gród: czy była to ucieczka przed najazdem, ochrona przed zarazą czy też może wędrówka w
poszukiwaniu innego miejsca na osiedlenie się.

PREHISTORYCZNY 'należący do prehistorii': Okres prehistoryczny. Prehistoryczne zabytki kultury łużyckiej. Człowiek
prehistoryczny.

złożenie cząstki: prę- i słowa: historia

PREKAMBR w geologii 'jednostka czasu, obejmująca dwie najstarsze epoki w dziejach Ziemi: archaik i prote-rozoik,
czasy od ok. 4500 do ok. 500 milionów lat temu;

także: utwory geologiczne z tego okresu': Prekambr to niebywale dawne czasy w dziejach Ziemi, wszystko to,
604

PREKOLUMBIJSKI

PREMIERA

co było przed kambrem - najstarszą częścią ery paleo-zoicznej.

PREKAMBRYJSKI 'pochodzący z prekambru, charakterystyczny dla prekambru': Utwory prekambryjskie, np. gnejsy i
łupki krystaliczne. Powstałe w wyniku orogenez prekambryjskich góry, m.in. na terenie Szwecji, Karelii i Finlandii,
uległy prawie całkowitej denudacji.

złożenie cząstki: prę- i słowa: kambr

PREKOLUMBIJSKI 'rozwijający się w Ameryce, zwłaszcza w Ameryce Środkowej i Południowej, przed odkryciami
Krzysztofa Kolumba i przybyciem białego człowieka': Prekolumbijska sztuka Majów. Prekolumbijskie organizacje
państwowe na terenach Ameryki Południowej.

złożenie cząstki: prę- i słowa: Kolumb 'będący przed Kolumbem'

PREKURSOR l. 'osoba wyprzedzająca swymi osiągnięciami w jakiejś dziedzinie nauki lub sztuki epokę, w której żyje,
zapowiadająca swą twórczością powstanie nowych kierunków, dziedzin lub wielkich wynalazków':

Za prekursora współczesnej genetyki uważa się czeskiego przyrodnika Gregora Mendla, który już w połowie XIX w.
sformułował podstawowe prawa dotyczące dziedziczenia. Jego prace zostały przypomniane i docenione kilkadziesiąt
lat później, gdy rozpoczęto intensywne badania nad przekazywaniem cech potomstwu i nazwano je właśnie genetyką
(w 1906 r.). 2. w chemii 'substancja, która tworzy się lub występuje w pierwszym etapie reakcji, a następnie
przekształca się w inną substancję'

PREKURSORSKI 'nowatorski i odkrywczy, wyprzedzający swoją epokę': Prekursorskie plany maszyn latających
Leonarda da Vinci. Wielu krytyków wskazywało na prekursorski charakter poezji Norwida, do której nawiązuje wielu
współczesnych twórców.

lać. praecursor 'wyprzedzający'

PRELEKCJA 'odczyt, wykład o charakterze popularnonaukowym, przeznaczony dla szerokiego grona słuchaczy,
dotyczący wybranego zagadnienia lub określonej dziedziny naukowej': Wygłosił prelekcję o sztuce baroku. W miejskim
ośrodku kultury co tydzień można było wysłuchać ciekawych prelekcji na temat literatury polskiej i polskiej
kinematografii.

PRELEGENT 'osoba wygłaszająca prelekcję': Chociaż trudno mi się zgodzić z wieloma tezami prelegenta, muszę jednak
przyznać, że potrafił mnie zaciekawić.

lać. praelectio 'głośne odczytywanie i objaśnianie tekstu'

PRELIMINARIA książk. 'przygotowawcze, wstępne rozmowy, tymczasowe układy': {) Preliminaria pokojowe 'wstępny,
przygotowawczy traktat między walczącymi państwami, w którym postanawiają one zewrzeć pokój, a związane z tym
szczegóły omówić później'

PRELIMINARYJNY 'związany z preliminariami, wstępny': Preliminaryjne uzgodnienia pokojowe stały

się podstawą rozmów o zawieszeniu broni i przyszłym traktacie międzypaństwowym.

niem. Praliminarien - liczba mnoga 'układy przedwstępne, przygotowawcze' od łac. praeliminaris 'przygotowawczy'

PRELIMINARZ w finansach l. 'wstępny plan finansowy jakiegoś przedsięwzięcia, zawierający wykaz przychodów i
wydatków, często jeszcze niezbilansowanych':

Profesor ustalił wspólnie z księgową preliminarz konferencji naukowej. W hufcu przyjęto preliminarz obozu
harcerskiego na Mazurach. 2. 'wstępny projekt budżetu jakiejś instytucji lub państwa, zawierający wykaz planowanych
dochodów i wydatków': Ustalenie preliminarza budżetowego i dyskusja nad nim poprzedziły sporządzenie ostatecznej
wersji budżetu państwa.

PRELIMINOWAĆ w finansach 'zestawiać kwoty w preliminarzu; także: przeznaczać w preliminarzu określone sumy na
pewne cele': Preliminować dochody i wydatki. Radni uznali, że kwoty preliminowane na oświatę są zbyt niskie. fr.
preliminaire od łac. prae 'przed', limen 'próg'

PRELUDIUM l. w muzyce 'wstęp instrumentalny do większego utworu; także: samodzielny utwór instrumentalny o
charakterze fantazyjnym': Preludium do suity Bacha. Od czasów romantyzmu preludium jest utworem samodzielnym.
Do najbardziej znanych preludiów z tej epoki należą utwory Chopina.

niem. Praludium od łac. prae 'przed', ludus 'gra'

PREMEDYTACJA 'zaplanowanie, obmyślenie pewnych działań, zwłaszcza działań kryminalnych': Za zabójstwo z

premedytacją grozi wyższa kara niż np. za zabójstwo w afekcie, bowiem w tym pierwszym przypadku przyjmuje się, że
sprawca rozważył okoliczności swego czynu oraz jego konsekwencje. Z premedytacją karmiła go płatkami owsianymi,
choć wiedziała, że ich nie znosi.

lać. praemeditatio 'obmyślenie czegoś wcześniej'

PREMIER 'polityk stojący na czele rządu, powoływany przez parlament lub prezydenta, formujący rząd, kierujący jego
pracami i odpowiedzialny za jego poczynania': Spotkanie premiera z delegacją państwową Japonii. Minister rolnictwa
złożył na ręce premiera rezygnację ze swego stanowiska.

fr. premier ministre 'prezes ministrów' od łac. primus 'pierwszy'

PREMIERA 'pierwszy, często uroczysty, publiczny pokaz jakiegoś dzieła sztuki, zwłaszcza utworu scenicznego lub filmu
przed publicznością; także: pierwszy publiczny pokaz jakiegoś skomplikowanego pod względem technicznym wyrobu
przemysłowego': Teatr rozpoczął sezon premierą sztuki Mrożka. W warszawskim kinie "Palladium" odbyła się
premiera nowego filmu Jerzego Hoffmana. Premiera piosenki w radiowej "Trójce". Premiera nowego modelu
samochodu na międzynarodowym salonie motoryzacyjnym.

605

PRENATALNY

PRESTIŻ

PREMIEROWY 'związany z premierą, będący premierą': Premierowa obsada uległa później pewnym zmianom.
Premierowy spektakl.

PRAPREMIERA 'pierwszy w ogóle publiczny pokaz jakiegoś dzieła, często odbywający się w wąskim gronie':

Na prapremierę spektaklu zaproszono przedstawicieli świata kultury.

PRZEDPREMIEROWY 'poprzedzający premierę': Na przedpremierowy pokaz filmu zaproszono elitarne grono polityków
i filmowców.

fr. premierę 'pierwsze (przedstawienie)'

PRENATALNY 'związany z okresem życia płodowego, przed narodzinami': Badania prenatalne pozwalają rozpoznać
wiele chorób dziecka jeszcze przed urodzeniem, a medycyna prenatalna pozwala je już wówczas leczyć.

ang. prenatal z łac. prae natalis 'przed narodzeniem'

PREORIENTACJA 'wstępne zorientowanie się w jakiejś kwestii, zwłaszcza w sprawach związanych z jakimś późniejszym
wyborem': Preorientacja zawodowa młodzieży kończącej gimnazjum.

złożenie cząstki: prę- i słowa: orientacja

PREPARAT l. 'substancja, najczęściej mieszanina chemiczna, przygotowana do jakiegoś specjalnego użytku':

Długo trwały badania nad preparatem torfowym profesora Tołpy, w końcu uznano, iż istotnie jest on pomocny w
walce z rakiem. 2. 'organizmy zwierzęce lub roślinne albo jakieś ich części, zabezpieczone przed rozkładem, służące do
badań, pokazów itd.': Preparaty anatomiczne. Preparat mikroskopowy. Preparaty motyli, paproci. Preparat nabłonka,
nerki.

PREPAROWAĆ l, 'robić preparaty anatomiczne, zoologiczne, botaniczne': Preparowali królika na zajęciach z zoologii. 2.
'przygotowywać coś do użytku, przyrządzać': Preparować lekarstwa. 3. 'przygotowywać coś w sposób odpowiadający
temu, kto to coś robi; opracowywać, fałszować w myśl pewnych założeń; wybierać z całości to, co wygodne, co
potwierdza jakąś tezę itp.':

Preparować dokumenty. Preparować dowody winy. Tak spreparowane teczki miały posłużyć szantażowaniu
parlamentarzystów.

niem. Praparat z łac. praeparare 'przygotowywać'

PRERAFAELITYZM 'kierunek w sztuce, zwłaszcza w poezji i w sztukach plastycznych, nawiązujący do wczesnego

włoskiego odrodzenia, powstały w połowie XIX w. w Anglii': Prerafaelityzm w poezji charakteryzował się mistycznością
i nawiązaniem do sztuki średniowiecza, zwłaszcza do poezji włoskiej XIII wieku.

PRERAFAELITA 'przedstawiciel, zwolennik tego kierunku' : Obrazy prerafaelitów utrzymane były w duchu naiwnego
sentymentalizmu i mistycyzmu, nawiązywały do dzieł poprzedzających twórczość Rafaela (stąd nazwa).

PRERAFAELICKI 'dotyczący prerafaelizmu i prerafaelitów, charakterystyczny dla prerafaelityzmu': Prerafa-

elickie idee Johna Ruskina, łączące tendencje religijne, etyczne i mistyczne. ang. preraphaelitism

PRERIA 'bezdrzewny step Ameryki Północnej': Akcja wielu westernów rozgrywa się na bezkresnych preriach
środkowych stanów USA.

PRERIOWY albo PRERYJNY 'związany z prerią, charakterystyczny dla prerii': Preriowa szata roślinna. Szakal preriowy.
Gleby preryjne.

fr. prairie

PREROGATYWA książk. 'przywilej prawny związany z zajmowanym stanowiskiem albo z wykonywaną funkcją; dawniej
także: szczególny przywilej wynikający ze statusu społecznego': Konstytucyjne prerogatywy prezydenta. Nie żądał
specjalnych prerogatyw, chciał tylko, by podlegli mu urzędnicy sumiennie wykonywali swoje obowiązki. Prerogatywy
szlacheckie.
fr. prerogative od łac. praerogativus 'zapytywany przed innymi'

PRESJA 'nacisk, przymuszanie kogoś do czegoś': Wywierał na nią presję, żeby udostępniła mu tajne rozporządzenia.
Nieuleganie presji innych ludzi to podstawowa zaleta polityka.

tac. pressio 'tłoczenie, nacisk'

PRESSING w sportowych grach zespołowych 'ciągłe, agresywne krycie zawodników przeciwnej drużyny, utrudniające
im swobodną grę, odbieranie i przekazywanie piłki, wychodzenie na pozycje itd.': Technika pressingu nie przyniosła im
oczekiwanych rezultatów, utrudniając grę przeciwnikowi, zapomnieli o prowadzeniu własnych akcji ofensywnych i
mecz skończył się bezbramkowym remisem.

ang. pressing 'napór, naciskanie'

PRESTIDIGITATOR 'sztukmistrz wykonujący numery wymagające niezwykłej zręczności dłoni, palców': Prestidigitator
przekręcał z ogromną prędkością monetę między palcami lewej dłoni.

wl. prestidigitatore od: presto 'szybki', digito 'palec'

PRESTIŻ 'szacunek i poważanie u ludzi, autorytet, jakim się ktoś (albo jakaś instytucja) cieszy w środowisku':

Cieszył się prestiżem wśród kolegów z pracy, choć był najmłodszy. Prestiż uczonego nie powinien być narażany przez
jego nieprzemyślane wystąpienia polityczne. Największym prestiżem w społeczeństwie polskim cieszy się nadal armia.
Mięso jest symbolem dobrobytu, prestiżu, awansu społecznego.

PRESTIŻOWY 'taki, który ma prestiż, pełen prestiżu':

Jeden z najbardziej prestiżowych polityków brytyjskich. Jest to niewątpliwie prestiżowy festiwal muzyczny. Zdobył ten
prestiżowy puchar.

fr. prestige

606

PRESTO

PREZENCJA

PRESTO w muzyce l. 'określenie wykonawcze: szybko - przysłówek': To należy grać presto, nie zwalniając tempa. 2.
'utwór lub fragment utworu wykonywany w takim tempie - rzeczownik': Wirtuozowskie presto w zakończeniu
koncertu.

PRESTISSIMO w muzyce 'określenie wykonawcze: bardzo szybko'

wl. presto 'szybko'

PRETEKST 'nieważny, często zmyślony powód, który podaje się po to, żeby coś zrobić, ukrywszy powód właściwy': Pod
byle pretekstem zaczyna rozmowę. Zakupił nie ten towar, co trzeba, pod pretekstem, że innej możliwości nie miał.
Podniesienie upuszczonej chusteczki było niegdyś dobrym pretekstem do zawarcia znajomości.

PRETEKSTOWY 'taki, który jest pretekstem, który służy za pretekst; pozorowany': Sama rozmowa miała charakter
pretekstowy - chodziło o to, żeby przewodniczący zatrzymał się na chwilę.

lać. praetextus
PRETENDOWAĆ l. 'rościć sobie prawa albo pretensje do czegoś (najczęściej dojakiejś funkcji, dojakiegoś stanowiska)':
Pretendował do roli arbitra mody, ale sam ubierał się nadzwyczaj niemodnie. Bolszewizm pretendował do
wyznaczania przyszłości ludzkości. 2. 'ubiegać się o coś, kandydować do czegoś': Pretenduje do tytułu mistrza Polski w
zapasach w stylu klasycznym. Dwadzieścia cztery dziewczęta pretendują do tytułu "Miss Polonia".

PRETENDENT 'osoba, która ubiega się o jakiś tytuł, stanowisko, funkcję; ten, kto pretenduje do czegoś (w znaczenie l. i
2.)': Do trójki pretendentów do władzy w Azerbejdżanie dołączył czwarty. Był pretendentem do tronu serbskiego.

lać. praetendere 'wysuwać, pozorować' i praetendens 'sięgający po coś'

PRETENSJA l. wyraz częściej używany w liczbie mnogiej: PRETENSJE 'żądania, roszczenia': Rościć sobie pretensje do
spadku. 2. wyraz częściej używany w liczbie mnogiej: PRETENSJE 'żal do kogoś spowodowany niespełnieniem przez tę
osobę jakichś oczekiwań, zrobieniem czegoś, czego robić nie należało, lub zrobieniem czegoś nie tak, jak należało':
Mam do ciebie pretensje o to, że pożyczyłeś tę książkę Basi bez mojej wiedzy. Miała pretensje do całego świata o to,
że nie powiodło jej się w życiu. 3. 'niezgodne z opinią innych postrzeganie siebie jako kogoś lepszego': Być w
pretensjach. Miał pretensję do bycia światowcem, a nie przepuszczał kobiet w drzwiach.

PRETENSJONALNY l. 'sztuczny, nienaturalny, udający coś, czym nie jest': Pretensjonalna dziewczyna. 2. 'będący
przejawem takich cech': Pretensjonalne zachowanie. Pretensjonalny styl. Pretensjonalny krawat.

BEZPRETENSJONALNY l. 'niedbąjący nadmiernie o swoją powierzchowność, skromny' 2. 'będący przejawem takich

cech': Bezpretensjonalny strój. Bezpretensjonalne zachowanie.

niem. Pratension od łac. praetendere 'sięgać po coś'

PRETORIANIN l. 'żołnierz należący do gwardii rzymskich cezarów': Korpus pretorianów liczył 10 000 żołnierzy.
Pretorianie odgrywali ważną rolę w rozgrywkach o władzę w starożytnym Rzymie. 2. przen. 'żołnierz należący do
uprzywilejowanego oddziału, który stanowi straż jakiegoś dyktatora': Pretorianie Hitlera.

lać. praetorianus

PREWENCJA 'zapobieganie złu (przestępstwom, chorobom itp.)': Policjanci z biura prewencji KG Policji. Stosować
prewencję.

PREWENCYJNY 'zapobiegawczy': Środki prewencyjne. Akcja prewencyjna policji. Areszt prewencyjny.

lać. praeventio

PREZBITER l. 'w chrześcijaństwie w czasach apostolskich: członek kolegium, kierującego lokalną wspólnotą wiernych'
2. 'w Kościele katolickim: duchowny mający pełne święcenia, uprawniające go do odprawiania mszy' 3. 'w
prezbiterianizmie: kapłan rządzący gminą w wyniku wyboru dokonanego przez jej członków'

PREZBITERIALNY l. 'stanowiący prezbiterium lub znajdujący się w nim': Prezbiterialny obraz. 2. 'dotyczący prezbitera w
znaczeniu 2. i 3.': Prezbiterialne święcenia.

PREZBITERIUM 'w kościołach katolickich: część kościoła, w której znajduje się ołtarz główny, przeznaczona w zasadzie
dla duchowieństwa, oddzielona od nawy głównej, np. niewielkim podwyższeniem, balustradą'

lać. presbyter z gr. presbyteros 'starszy'

PREZBITERIANIZM 'sposób organizacji kościołów protestanckich, rozpowszechniony zwłaszcza w Anglii, Szkocji i USA,
w którym nie uznaje się episkopalnej organizacji Kościoła anglikańskiego, a do kierowania gminą kościelną powołuje
starszych - prezbiterów':
Prezbiterianizm jest związany zwłaszcza z kościołami reformowanymi, powstającymi od połowy XVI w. w Anglii, po
reformie Kościoła anglikańskiego na wzór gmin kalwińskich, dokonanej przez pastora Johna Kno-xa.

PREZBITERIANIN 'osoba należąca do jednego z kościołów, w których władzę nad gminą wyznaniową sprawują
prezbiterowie'

PREZBITERIAŃSKI 'związany z prezbiterianizmem':

Kościoły prezbiteriańskie.

ang. Presbyterianism od łac. presbyter i gr. presbyteros 'starszy'

PREZENCJA 'czyjś wygląd, powierzchowność, postawa' : Starsza pani miała nienaganną prezencję. Ten polityk ma
fatalną prezencję i jeszcze gorszą wymowę.

wl. presenza 'wygląd'

607

PREZENTACJA

PRIMA VISTA albo A PRIMA VISTA

PREZENTACJA l. 'przedstawienie sobie nie znających się osób': Panowie pozwolą, że dokonam prezentacji:

pan dyrektor Nowak, pan prezes Kowalski. 2. 'pokazywanie, przedstawianie czegoś publicznie': Prezentacja nowej
kolekcji ubiorów wiosennych.

PREZENTER l. 'osoba zapowiadająca coś, a zwłaszcza kogoś, czyjś występ': Prezenterzy radiowi. 2. 'osoba pokazująca
coś szerszej publiczności': Prezenter proszków do prania.

PREZENTERKA 'kobieta prezenter (w l. i 2. znaczeniu)':

Prezenterka telewizyjna. Prezenterka kosmetyków.

PREZENTOWAĆ l. 'przedstawiać sobie nieznające się osoby': Dyrektor zaprezentował uczniom nowego kolegę. 2.
'pokazywać, przedstawiać coś komuś': Prezentować nowy model odkurzacza.

| UWAGA: w 2. znaczeniu wyraz nadużywany, zastępujący || niepotrzebnie czasowniki: pokazywać, przedstawiać.

fr. presentation, od presenter

PREZENTYZM 'kierunek w metodologii badań historycznych, głoszący, że poznanie pełnej prawdy o minionych
epokach nie jest możliwe, historyk jest bowiem zbyt silnie powiązany z teraźniejszością, jego wizja to zawsze projekcja
współczesnej mu rzeczywistości, współczesnych mu problemów i wartości w przeszłość': Prezen-tyzm zaznaczył się
szczególnie wyraźnie w dwudziestowiecznej historiografii amerykańskiej, do kierunku tego nawiązywało też w swej
twórczości wielu pisarzy, m.in. Robert Musil.

ang. presentism od słowa: present 'obecny, teraźniejszy'

PREZERWATYWA l. 'gumowa osłonka zakładana na członek przed stosunkiem płciowym -jako środek antykoncepcyjny
i jako zabezpieczenie przed chorobami przenoszonymi drogą płciową' 2. 'dawniej: środek zapobiegawczy lub
ochronny, także w przenośni': Gdy już wydobrzał, doktor przepisywał mu prezerwatywy rozmaite, by znów na dawną
słabość nie zapadł. Od złudzeń wyborną prezerwatywą jest rzeczywistość i obowiązki.
fr. preseryatif od: preseryer 'ochraniać'

PREZES 'osoba, która stoi na czele pewnej organizacji, instytucji lub firmy': Wybrano go na prezesa Stowarzyszenia
Dziennikarzy Polskich. Został mianowany prezesem Głównego Urzędu Ceł. W skład zarządu spółki wchodzili: prezes,
wiceprezes oraz skarbnik. Pani prezes podpisała z nim umowę o pracę.

PREZESURA 'funkcja i tytuł prezesa; także: czas sprawowania władzy przez prezesa': Objął prezesurę. Jego prezesura
nie trwała długo.

PREZESOWAĆ pot. 'pełnić funkcję prezesa': Prezesowała spółdzielni mieszkaniowej.

PREZYDOWAĆ 'kierować pracąjakiejś organizacji, instytucji, zgromadzenia jako jego przewodniczący (prezes,
prezydent itd.)': Na sesji prezydował wybitny, powszechnie znany w środowisku medycznym profesor z Amsterdamu.

niem. Prases z łac. praeses, dosłownie 'siedzący z przodu'

PREZYDENT l. 'głowa państwa w wielu republikach':

Prezydent Francji. Prezydenci Polski i Słowacji spotkali się wczoraj w Trenczynie. 2. 'burmistrz wielkiego miasta':
Prezydent Warszawy, prezydent Krakowa.

UWAGA: wyraz ten jest w polszczyźnie niepoprawnie używany jako określenie prezesa, przewodniczącego jakiejś
instytucji lub organizacji, np. zamiast "prezydent FIFA", należy mówić przewodniczący FIFA.

fr. president z łac. praesidens

PREZYDIUM l. 'grupa osób, które stanowią kierowniczy organ jakiejś instytucji lub organizacji, wyłoniona w drodze
wyboru spośród jej członków lub osób uczestniczących w jej pracach': Kwestię tę przedyskutowano na posiedzeniu
prezydium sejmu. Prezydium tej partii zdecydowało o niewystawianiu żadnego kandydata w wyborach prezydenckich.
2. 'grupa osób wybrana po to, by przewodniczyć obradom na zjeździe, zgromadzeniu, posiedzeniu itd.': Razem z
prezesem Nowakiem zasiadł wówczas w prezydium, za stołem przykrytym zielonym suknem.

PREZYDIALNY 'związany z prezydium w l. lub 2. znaczeniu': Biuro prezydialne. Miejsce prezydialne.

niem. Prasidium z łac. praesidere, dosłownie 'siedzieć z przodu'

PRĘGIERZ 'w miastach średniowiecznych: słup, do którego przykuwano winowajców i przy którym karano ich chłostą':
Karą było też samo przykucie do pręgierza:

wystawienie na widok publiczny, na obrazy i uderzenia gawiedzi. () Stanąć, być itp. pod pręgierzem 'być publicznie
obwinionym o coś i napiętnowanym za coś': Nazwiska winnych tej kompromitacji powinny być podane do publicznej
wiadomości, należy ich postawić pod pręgierzem opinii publicznej!

niem. Pranger

PRIMABALERINA 'pierwsza tancerka zespołu baletowego (także jako zaszczytny tytuł), solistka wykonująca główne
partie w balecie': Primabalerina Teatru Wielkiego. Primabalerina jest najwyższym tytułem w hierarchii stopni
baletowych; tylko wyjątkowo kilkakrotnie przyznawano tancerkom "nadzwyczajnym" tytuł prima assoluta.

wt. prima ballerina 'pierwsza baletnica'

PRIMADONNA l. 'śpiewaczka wykonująca główne role w operze lub operetce (także jako zaszczytny tytuł)':
Primadonna opery. Tytułową rolę w filmie Pasoliniego "Medea" zagrała Maria Callas, nazywana często "pri-madonną
stulecia", l. pot. 'dziewczyna kapryśna, mająca humory, zmienna w nastrojach': Uważaj, to primadon-na, nie wiadomo
czym możesz j ą urazić!

wl. prima donna 'pierwsza dama'

PRIMA VISTA albo A PRIMA VISTA w literaturze i w muzyce 'bez przygotowania, od razu': Wykonywać

608

PRIMO

PROBIERNIA

utwór prima vista. Czytanie nut a prima vistajest umiejętnością, którą można wykształcić.

wl. (a) prima vista, dosłownie 'od pierwszego spojrzenia, na pierwsze wejrzenie'

PRIMO l. 'po pierwsze': Primo: jesteś nieznośna, secun-do: i tak cię kocham. 2. w muzyce 'partia wiolinowa w
utworach fortepianowych na cztery ręce'

UWAGA: Niekiedy słyszy się formę: po primo - oczywiście błędną, słowo primo w l. znaczeniu samo znaczy 'po
pierwsze'

wl. primo

PRIMOGENITURA 'prawo pierwszeństwa dziedziczenia, przysługujące najstarszemu potomkowi w linii prostej (często:
najstarszemu synowi)': Primogeniura była sposobem dziedziczenia dóbr szlacheckich, mającym na celu zachowanie ich
niepodzielności, niedopuszczenie do ich rozdrobnienia.

fr. primogćniture od łac. primo genitus 'najpierw urodzony, najstarszy'

PRIMO VOTO (czytaj: primo woto) książk. 'z pierwszego małżeństwa, nazywająca się po pierwszym mężu':

Poślubił panią Agnieszkę, uroczą wdówkę, z domu:

Straszewską, primo voto: Budzielewską. Maria Kowalska, primo voto Nowak.

lać. dosłownie 'pierwszym ślubowaniem'

PRIMUM NON NOCERE (primum non nocere) 'przede wszystkim nie szkodzić': Primum non nocere to pierwsza zasada
medycyny, wywodząca się od Hipokratesa.

lać.

PRIMUS INTER PARES 'pierwszy wśród równych sobie': Maksyma "primus inter pares" jest często przywoływana w
rywalizacji uczniów lub studentów.

lać.

PRINTED 'wydrukowane - określenie stosowane w książkach i innych drukach, wskazujące na miejsce (rzadziej - czas)
druku'

ang., od: print 'drukować'

PRIORYTET l. 'pierwszeństwo': Dają priorytet rozwiązaniom siłowym. Czy inwestycje mieszkaniowe uzyskają w tych
planach priorytet? 2.' sprawa, której daje się pierwszeństwo, najważniejsze zadanie': Priorytety społeczne. Realizacja
priorytetów gospodarczych.

PRIORYTETOWY 'taki, który ma pierwszeństwo, priorytet w danej dziedzinie': Priorytetowe inwestycje. Priorytetowe
przedsiębiorstwa. Priorytetowe zadania.

niem. Prioritat z łac. prioritas od: prior 'wcześniejszy, pierwszy'

PRO 'łaciński przysłówek o znaczeniu 'za, dla, na czyjąś stronę, korzyść'

PRO I CONTRA (czytaj: pro i kontra) 'za i przeciw':

Przytoczył wszystkie argumenty pro i contra.

lać. pro 'za, dla'

PRO- l. 'pierwsza cząstka przymiotników oznaczająca pozytywny stosunek do tego, o czym mówi druga cząstka, np.
prozachodni' 2. 'pierwsza cząstka rzeczowników, oznaczająca wstępny charakter tego, co określa druga cząstka, lub
zastępstwo tego, np. proseminarium, prorektor'

lać. pro 'za, dla, na czyjąś korzyść, w stosunku do'

PROBABILISTYKA inaczej: RACHUNEK PRAWDOPODOBIEŃSTWA albo TEORIA PRAWDOPODOBIEŃSTWA 'dział

matematyki, badający prawdopodobieństwo wystąpienia zdarzeń losowych': Początki probabilistyki sięgają XVII wieku
i wiążą się z rozmyślaniami nad możliwością wygranych w grach hazardowych.

PROBABILISTA l. 'matematyk zajmujący się rachunkiem prawdopodobieństwa' 2. 'wyznawca probabilizmu - doktryny

filozoficznej lub religijnej'

PROBABILISTYCZNY l. 'związany z probabilistyką-rachunkiem prawdopodobieństwa': Zaczęli probabilistyczne

wyliczenia: ile pieniędzy w loterii można przeznaczyć na wygrane, ile wyniesie podatek, ile przeznaczą na cele
charytatywne i ile wyniesie ich zysk. Swoje rachunki musieli przy tym uzależniać od niewiadomej: ile też osób wykupi
wypuszczone przez nich losy. 2. 'związany z probabilizmem - poglądem filozoficznym': Probabilistyczne zasady życiowe
sceptyków w starożytnej Grecji.

PROBABILIZM 'pogląd filozoficzny, zainicjowany przez starogreckich sceptyków, głoszący (w ich wersji), iż poznanie
ludzkie jest niepewne i względne, zależne od przeróżnych kryteriów i z tego względu człowiek w swym postępowaniu
powinien się kierować zdrowym rozsądkiem i przewidywanym prawdopodobieństwem zdarzeń': Współczesny
probabilizm głosi, iż nasze poznanie nie może osiągnąć pewności, lecz tylko mniejszy lub większy stopień
prawdopodobieństwa.

fr. probabiliste od łac. probabilis 'prawdopodobny'

PROBIERNIA l. 'dział zakładu przemysłowego, w którym sprawdza się jakość produktów' 2. 'pomieszczenie, w którym
przeprowadza się degustację artykułów spożywczych, zwłaszcza win': Z probierni wyszli po godzinie, na nieco
chwiejnych nogach.

PROBIER 'osoba pracująca w mennicy, zajmująca się oznaczaniem zawartości metali szlachetnych w stopach'

PROBIERZ l. książk. 'miernik, który jest podstawą oceny kogoś albo czegoś; kryterium, sprawdzian': To, jak się zachowa
w stosunku do Zosi, będzie probierzem jego prawdziwych intencji. Stosunek do Kościoła jest probierzem
wiarygodności polityki tej partii. 2. 'przyrząd służący do sprawdzania składu i zawartości ciał stałych i płynnych':
Powoli, rozglądając się dookoła, zanurzył probierz w kieliszku wina.
609

PROBLEMATYZACJA

PRODUKCJA

PROBIERCZY 'służący do badania, sprawdzania czegoś, wykonywania prób': Urządzenie probiercze. Skala probiercza.
Urząd probierczy.

od łac. probere 'badać'

PROBLEMATYZACJA książk. 'formułowanie problemów, ujmowanie obserwowanych, postrzeganych zjawisk w formie

problemów': Problematyzacja treści opowiadania to jedna z ważniejszych umiejętności, którą należy wykształcić u
uczniów.

PROBLEMATYZOWAĆ książk. 'dokonywać proble-matyzacji': Magistrant udowodnił, że umie problematy-zować

omawianą literaturę przedmiotu.

PROBLEMATYCZNY 'budzący wątpliwości, wciąż oceniany jako problem; niejednoznaczny, nie do końca
przeanalizowany': Problematyczne zwycięstwo. Problematyczna sprawa. Istnienie cywilizacji, która osiągnęłaby tak
wiele w tak krótkim czasie, wydaje się problematyczne.

ang. problematize

PROCEDER l. 'działania niezgodne z prawem': Polska jest niestety jednym z tych krajów, gdzie na masową skalę
odbywa się proceder "prania" pieniędzy pochodzących z handlu narkotykami. Złodziejski proceder. 2. 'dawniej: zajęcie
zarobkowe, wymagające pracy fizycznej, nieprzystojące ludziom szlachetnie urodzonym'

od fac. procedere 'postępować naprzód'

PROCEDURA oficj. 'przyjęty sposób postępowania w pewnej sprawie lub wykonywania określonej czynności, często
unormowany specjalnymi przepisami': Rozpatrując jego podania, urzędnicy trzymali się obowiązującej w takich
wypadkach procedury. Chemik przeprowadzał kolejne doświadczenia zgodnie z procedurą badawczą. W sprawach o
orzeczenie separacji obowiązuje podobna jak przy rozwodach procedura prawna.

PROCEDURALNY oficj. 'związany z procedurą': Postępowanie sądowe zostało wznowione z powodu proceduralnych
uchybień. Urzędnik mnożył przed nim proceduralne trudności, choć sprawa na pierwszy rzut oka wydawała się
oczywista i niewymagająca wielkich zabiegów.

niem. Prozedur od łac. procedere 'postępować naprzód'

PROCENT l. 'jedna setna danej wielkości, oznaczana znakiem % (skrót, proc.)': Plan robót wykonano w
dziewięćdziesięciu procentach. 2. 'część jakiejś wielkości':

Duży procent absolwentów szkół zawodowych nie może znaleźć pracy. 3. 'dodatkowa suma oprócz pożyczki należna
pożyczkodawcy, określona umową lub ustawą i obliczana jako odsetki od kwoty pożyczonej': Spłacać procenty.
Procenty rosną, maleją, obciążaj ą czyj ś rachunek. Pożyczyć pieniądze na lichwiarski procent. 4. 'dochód, który
przynosi kapitał, np. złożony w banku':

Udało mi się ulokować pieniądze w banku na wysoki procent. Procent od kapitału.

PROCENTOWAĆ l. 'dawać procent od ulokowanego kapitału': Akcje, papiery wartościowe procentują. 2. 'przynosić
zyski': Wcześniejsze wysiłki, zabiegi, starania - teraz procentują. Zdobyta wiedza i umiejętności procentują, choćby
początkowo wydawały się balastem.

PROCENTOWY l. 'mierzony, obliczany w procentach':

Procentowy udział w wiecach przedwyborczych. 2. 'przynoszący dochód z procentów': Kapitał procentowy.

niem. Prezent z wl. per cento 'na sto'

PROCES l. 'następujące po sobie i wynikające z siebie zdarzenia, zmiany, będące kolejnymi etapami, fazami czegoś':
Proces dziejowy, historyczny. Proces ewolucji. 2. 'następujące po sobie zmiany fizykochemiczne': Proces fermentacji.
Proces gnilny. Proces starzenia się organizmu. 3. 'sprawa sądowa, postępowanie sądowe':

Proces karny, cywilny. Rozpocząć proces. Proces przeciwko handlarzom narkotyków. Zeznawać w procesie.

PROCESOWAĆ SIĘ 'prowadzić z kimś proces o coś':

Od lat procesował się z kuzynem o spadek po dziadku.

PROCESOWY 'związany z procesem sądowym': Akta procesowe. Formalności procesowe.

od łac. processus 'postępowanie'

PROCESJA l. 'uroczysty pochód religijny, ze śpiewami, sypaniem kwiatów i niesieniem przedmiotów kultu; także: ludzie
biorący udział w tym pochodzie': Procesja rezurekcyjna. Szli w procesji Bożego Ciała. 2. pot. 'tłum ludzi zmierzających
dokądś, zwykle z jakimś żądaniem':

Niekończące się procesje interesantów męczyły kierownika i w końcu zakazał im wstępu do swojego biura.

PROCESYJNY 'związany z procesją religijną': Śpiewy procesyjne.

niem. Prozession z łac. kość. processio 'obrzędowe wyjście z kościoła na zewnątrz'

PROCESOR l. 'centralny układ komputera i wielu innych urządzeń elektronicznych, wykonujący ciągi rozkazów i
sterujący pracą innych układów': Procesor to połączenie układów arytmetyczno-logicznych oraz układów sterowania.
Procesor służy bezpośrednio do przetwarzania danych, wykonuje polecenia i porównuje liczby. 2. w elektronice 'jeden
z układów urządzenia elektronicznego lub sieci takich urządzeń, służący do przetwarzania danych zgodnie z
instrukcjami': Procesor wejścia-wy-jścia. Procesor sieci. Procesor grafiki.

ang. processor z łac. processus 'postępowanie, przebieg'

PRO DOMO SUA książk. 'dla własnej korzyści, dla siebie, do siebie': Ale to, com zrobił, o com się przez cały czas kariery
swojej starał, nie pro domo sua robiłem, lecz dla dobra ogólnego. A dlaczegóż to panna odnosi te uwagi pro domo
sua, przecież ja mówiłem tylko ogólnie.

lać. 'dla swego domu'

PRODUKCJA l. 'wytwarzanie czegoś, zwłaszcza towarów': Produkcja samochodów zmniejszyła się o 10%. 2.

610

PRODZIEKAN
PROFETYCZNY

'to, co zostało wytworzone; ogół wyrobów': Zakład sprzedał całą swoją kwartalną produkcję. 3. 'realizacja filmu':
Produkcja mojego filmu trwała wyjątkowo krótko, zaledwie dwa miesiące.

UWAGA: snobistyczne jest używanie tego wyrazu jako synonimu y?/WK, np. "Najnowsza produkcja amerykańska z
gatunku science fiction".

nieni. Produktion., ang. production

PRODZIEKAN 'zastępca dziekana': Prodziekan do spraw studenckich okazał się miłym człowiekiem, który ze
zrozumieniem odniósł się do mojej prośby o przedłużenie sesji egzaminacyjnej.

złożenie cząstki: pro- i słowa: dziekan

PROEKSPORTOWY 'sprzyjający eksportowi, ułatwiający eksport': Rząd omówił program działań proeksportowych,
m.in. ulgi podatkowe i korzystne kredyty dla firm produkujących na eksport. Czynnikiem proeksportowym jest niezbyt
wysoki kurs własnej waluty, sprawiający, że wyroby z danego kraju są relatywnie tanie za granicą.

złożenie cząstki: pro- i słowa: eksportowy

PROFANACJA 'znieważenie przedmiotu kultu albo miejsca mającego dla kogoś wartość kultową, uważanego za święte,
otaczanego powszechną czcią i szacunkiem, także potraktowanie bez szacunku wartości obowiązujących w jakiejś
społeczności': Profanacja kaplicy. Profanacja pamięci ofiar morderstwa. Dopuścili się profanacji wszystkiego, co dla
naszego narodu święte.

PROFANATOR 'osoba dopuszczająca się profanacji':

Profanatorzy grobów żołnierzy radzieckich powinni być publicznie napiętnowani.

PROFANOWAĆ 'dokonywać profanacji': Profanować zwłoki. Żołdacy profanowali kościoły, grabili je i zamieniali na
koszary.

tac. kość. profanatio

PROFANUM książk. 'rzeczy świeckie, sfera świecka w przeciwieństwie do rzeczy świętych, sfery świętości -sacrum': W
naszym świecie sacrum przeplata się z pro-fanum.

PROFAN książk. 'osoba niewtajemniczona w jakąś szczególną dziedzinę, zwłaszcza związaną z wielką sztuką, niezdolna
zrozumieć to, co niezwykłe lub święte': Wiersz Goethego "Święta tęsknota" mówi o rzeczy, której nie pojmie żaden
profan: przemożnej chęci zniszczenia samego siebie, jak czyni ćma spalająca się w świecy, po to, by znów się odrodzić
w doskonalszej postaci.

lać. profanum 'niepoświęcone, leżące poza świętym kręgiem', od:

pro 'za', fanum 'świątynia'

PROFESJONALIZM l. 'zawodowe, fachowe robienie czegoś; dobre, na odpowiednim poziomie wykonywanie czegoś,
czego się podjęło; zawodowstwo, fachowość':

Na estradzie pokazała profesjonalizm najwyższej próby. Jego prace zawsze odznaczały się profesjonalizmem. 2.
'zawodowstwo w sporcie': Po sukcesach na olimpiadzie przeszła na profesjonalizm. Profesjonalizm w lekkiej atletyce
nie odebrał jej widowiskowości, czego się niektórzy obawiali.
PROFESJONALNY l. 'taki, który odznacza się fachowością, dobrym wykonaniem': Profesjonalne wykonanie utworu.
Sztuka w najwyższym stopniu profesjonalna. 2. 'zawodowy, traktowany jako zawód': Sport profesjonalny.
Profesjonalny polityk.

PROFESJONALISTA l. 'ktoś, kto fachowo, bardzo dobrze robi to, czego się podjął; dobry fachowiec, zawodowiec': Po
szczegółach wykonania poznać można profesjonalistę. Do zakładu przyjmuję tylko profesjonalistów, partacze mnie nie
interesują. 2. 'zawodowiec w sporcie': Wyścigi profesjonalistów. Walka o tytuł mistrza świata profesjonalistów.

PROFESJONAŁ 'to samo, co profesjonalista w znaczeniu 2.': Znany angielski profesjonał piłkarski.

z łac. professio 'rzemiosło, zawód' i ang. professionalism, profes-sional

PROFESOR l. 'tytuł naukowy, przyznawany przez prezydenta państwa na wniosek odpowiedniej komisji kwalifikacyjnej
wybitnym samodzielnym pracownikom nauki, zatrudnionym na wyższych uczelniach lub w instytutach naukowych;
także: osoba mająca taki tytuł': W dniu wczorajszym prezydent wręczył akty nominacyjne 53 nowym profesorom. 2.
'stanowisko samodzielnego pracownika naukowo-dydaktycznego na wyższej uczelni, prowadzącego zazwyczaj
wykłady i seminaria; także: osoba zajmująca takie stanowisko': W hierarchii uniwersyteckiej istnieje stanowisko niższe
- profesora nadzwyczajnego, i wyższe - profesora zwyczajnego. Od trzech lat był profesorem na wydziale biologii, ale
nie miał jeszcze tytułu profesora. Profesor Uniwersytetu Jagiellońskiego. 3. 'zwyczajowo: nauczyciel szkoły średniej ':
Panie profesorze, co przygotować na jutrzejszą lekcję?

PROFESURA l. 'stanowisko lub tytuł profesora': Objęła profesurę na wydziale fizyki we Wrocławiu. Profesurę uzyskał
pięć lat po habilitacji. 2. 'ogół profesorów':

Hitlerowcy aresztowali kwiat profesury Uniwersytetu Jagiellońskiego.

lać. professor

PROFETA książk. 'prorok, wieszcz': Starotestamentowi profeci.

PROFETYCZNY książk. 'proroczy, wieszczy': Profetyczny styl utworów wielkich polskich romantyków.

PROFETYZM książk. 'przewidywanie przyszłości, dar przewidywania przyszłości': Profetyzm twórców, uznawanych
przez współczesnych za szalonych, został właściwie oceniony w następnych epokach.

od gr. prophetes

611

PROFIL

PROGRESJA

PROFIL l. 'twarz widziana z boku': Książę miał piękny, klasyczny profil. 2. 'kontur, zarys czegoś': Profil zamku majaczył
we mgle. 3. 'charakter czegoś': Profil czasopisma, wydawnictwa. 4. w geologii 'przekrój pionowy ukazujący budowę
geologiczną jakiejś części skorupy ziemskiej' 5. w sztuce 'ozdobna listwa wystająca z powierzchni budynku lub jakiegoś
przedmiotu, służąca do uwydatnienia podziału poziomego danej płaszczyzny' 6. w technice 'długi wyrób walcowany,
mający różny kształt przekroju poprzecznego; kształtownik'

UWAGA: w znaczeniu 3. wyraz profil jest nadużywany, zwłaszcza w stylu publicystycznym.

PROFILOWAĆ l. w architekturze 'wykonywać profil, ozdabiać profilami': Profilowane sklepienie. Profilowane odrzwia.
2. w geologii 'przedstawiać przekrój pionowy jakiegoś fragmentu skorupy ziemskiej': Profilować otwór wiertniczy. 3. w
technice 'nadawać przedmiotom pożądany kształt': Profilować obuwie, blachę.

fr. profil z wl. profile

PROFILAKTYKA 'zapobieganie chorobom lub niepożądanym zjawiskom społecznym, wypadkom itd.': Profilaktyka jest
znacznie tańsza od leczenia chorób, niejednokrotnie wymaga tylko zachowywania higieny i racjonalnego trybu życia.
Profilaktyka alkoholowa. Profilaktyka pożarowa.

PROFILAKTYCZNY 'służący profilaktyce': Profilaktyczne szczepienia. Profilaktyczne badania lekarskie. Profilaktyczne

wkładki do butów.

fr. prophylactique od gr. prophylaktikós 'zapobiegawczy'

PROFIT oficj. 'korzyść z czegoś, zwłaszcza korzyść finansowa': Miejsce w radzie nadzorczej spółki dawało mu znaczne
profity. Z tego interesu miał niezły profit.

PROFITOWAĆ l. oficj. 'dawać zyski; także: ciągnąć zyski z czegoś': Inwestycja profiluje. Profilować z czyjejś pracy. 2.
przen. 'przynosić jakieś niematerialne korzyści': Doświadczenia zdobyte za granicą profilują na kierowniczym
stanowisku.

fr. profit

PRO FORMA 'dla zachowania pozorów, dla przyzwoitości; wyłącznie formalnie': Musiał powiedzieć pro forma kilka
komplementów gospodarzom imprezy. Pro forma zameldowali się w oddzielnych pokojach. Jeśli robisz to tylko pro
forma, to lepiej się nie fatyguj.

lać. pro forma, dosłownie 'dla formy'

PROPOS l. 'podoficer, którego zadaniem jest pilnowanie żołnierzy umieszczonych w areszcie wojskowym; dawniej
także: komendant aresztu wojskowego': Profos, ponury facet patrzący spode łba, z wyraźną niechęcią oddawał mi
pas, różne drobiazgi i podpisywał zwolnienie z aresztu. 2. 'w dawnym Wojsku Polskim: dowódca żandarmerii przy
sztabie hetmana'

Mieni. Profos, w dawnej polszczyźnie także w znaczeniu 'oprawca'

PROGENITURA przestarz. 'potomstwo, dzieci': Łożył na swą liczną progeniturę, a w dodatku opiekował się dziećmi
żony z pierwszego małżeństwa.

fr. progeniturę od łac. progeniturus 'mający być zrodzonym'

PROGNOZA l. 'przewidywanie na podstawie jakichś przesłanek, danych, obliczeń itd. tego, co nastąpi': Nadajemy
prognozę pogody dla rybaków. Centrum przedstawiło prognozy gospodarcze na najbliższe dwa lata. Prognozy są
zachęcające. 2. w medycynie 'przewidywany przebieg choroby i jej skutki, rokowanie': Z uwagą wysłuchali prognozy
lekarza, prowadzącego leczenie ich wuja.

PROGNOZOWAĆ l. 'opracowywać prognozy, dotyczące określonych zjawisk lub procesów': Prognozować zmiany
pogody, przyrost ludności. Prognozować skutki ocieplenia klimatu, przemian gospodarczych. 2. 'przewidywać coś,
wysuwać jakieś przypuszczenia co do rozwoju tego': Obserwatorzy prognozowali upadek rządu.

PROGNOSTYKA 'przewidywanie przyszłości na podstawie rozpoznania obecnego stanu rzeczy i przy zastosowaniu, w
miarę możności, procedur naukowych'
I PROGNOSTYK 'zapowiedź, przewidywany skutek czegoś, wysnuwany na podstawie jakichś danych, niekoniecznie
badań naukowych': Dla rozwoju naszej firmy to dobry prognostyk. Prognostyk śmierci.

II PROGNOSTYK albo PROGNOSTA 'osoba prognozująca coś, układająca prognozę': Rządowi prognostycy zakładają, że
inflacja nie wzrośnie powyżej 10%. Nazywano go prognostą, choć to, co głosił, zawsze, choćby częściowo, odnosiło się
do teraźniejszości.

PROGNOSTYCZNY 'związany z prognostyką': Prognostyczne oceny czegoś.

fr. prognose, z gr. prógnOsis 'przewidywanie'

PROGRAMATOR 'urządzenie, zwykle elektroniczne, będące częścią skomplikowanych mechanizmów (maszyn,

podzespołów itp.), automatycznie sterujące ich funkcjonowaniem': W pralce zepsuł się programator, trzeba
zadzwonić do serwisu. Producent wyposażył magnetowid w programator, umożliwiający archiwizację programów
telewizyjnych.

ang.

PROGRESJA rząd. PROGRES l. 'stopniowe powiększanie się, wzrastanie, wzrost': () Progresja podatkowa 'zwiększanie
się procentu opodatkowania czegoś wraz ze wzrostem wartości tego, co się opodatkowuje' (np. do pewnego dochodu
płaci się 20% podatku, powyżej tego dochodu - 30%). 2. 'postęp': W zakresie wykonawstwa wnętrz obserwujemy stałą
progresję.

PROGRESYWNY l. 'zawierający progresję w zn. l., stopniowo wzrastający, nasilający się': O Podatek progresywny
'rosnący proporcjonalnie do wzrostu wartości tego, co jest podstawą opodatkowania' 2. 'postępowy':

Progresywni działacze murzyńscy.

lać. progressio 'postępowanie naprzód', w znaczeniu 2. zapożyczenie z ang. progress i progressive

612

PROHIBICJA

PROKURA

PROHIBICJA 'zakaz (zwykle wydany przez państwo) prowadzenia działalności, którą uznaje się za szkodliwą społecznie;
zwłaszcza: zakaz produkowania i sprzedaży alkoholu': W wielu krajach Bliskiego Wschodu wciąż obowiązuje
prohibicja. Częściową prohibicją można nazwać zakaz sprzedaży alkoholu w niektóre dni tygodnia.

PROHIBICYJNY 'charakterystyczny dla prohibicji, będący prohibicją': Ustawa prohibicyjna. O Cło prohibi-cyjne 'cło
przywozowe tak wysokie, że uniemożliwiające w praktyce przywóz towarów zagranicznych':

Prohibicyjne bariery celne.

PROHIBICJONIZM 'całkowity zakaz przywozu towarów zagranicznych albo obłożenie ich bardzo wysokim cłem, co jest
stosowane jako metoda ochrony towarów krajowych przed obcą konkurencją': Czy po dojściu tej partii do władzy
prohibicjonizm stanie się oficjalną doktryną gospodarczą?

lać. prohibitio 'zakaz'

PROJEKCJA l. 'rzutowanie na ekran powiększonych obrazów taśmy filmowej, przezroczy itp.; także: emisja filmu w
telewizji': Rozpoczynamy dziś projekcję czteroodcinkowego serialu czeskiego. Projekcja slajdów z Indii zajęła aż 3
godziny. 2. w geografii ' od-wzorowywanie całości lub części powierzchni kuli ziemskiej na płaszczyźnie z zaznaczeniem
siatki równoleżników i południków': Projekcja ukośna azymu-talna. Projekcja normalna na stożek styczny w danym
równoleżniku. 3. w matematyce 'odwzorowanie figury na płaszczyźnie lub innej powierzchni; rzutowanie' 4. w
psychologii 'mechanizm obronny osobowości, polegający na przypisywaniu innym własnych negatywnych,
nieakceptowanych uczuć, pragnień, myśli, motywów itp.; także szerzej: rzutowanie własnych stanów wewnętrznych,
pragnień na świat zewnętrzny, interpretowanie rzeczywistości według swojego nastawienia, według swoich
oczekiwań': W przypadku projekcji - treści wyparte do podświadomości ujawniają się w formie nadmiernego
uwrażliwienia na dostrzeganie w zachowaniu innych osób tych cech, których nie akceptuje się u siebie'

PROJEKTOR 'urządzenie do rzutowania na ekran powiększonych obrazów z taśm lub przezroczy': Babcia wyświetlała
mu z projektora bajkę.

PROJEKT l. 'pomysł czegoś, co się zamierza zrobić, zamierzenie': Przedstawił nam projekt wyjazdu na Huculszczyznę
dla zbadania tamtejszego folkloru. 2. 'szkic, plan jakiejś inwestycji, maszyny, ustawy itp.':

Projekt zabudowy placu Defilad. Projekt ustawy o Polonii leży jeszcze w komisjach sejmowych.

PROJEKTOWAĆ l. 'robić plany na przyszłość': Projektować wyjazd do Tajlandii. 2. 'opracowywać projekt jakiegoś
obiektu': Projektować centrum handlowe.

PROJEKCYJNY 'związany z projekcją - wyświetlaniem': Aparat projekcyjny.

fr. projection z łac. proiectus 'wysunięty ku przodowi'

PROKLAMACJA oficj. 'uroczyste obwieszczenie czegoś, zwłaszcza czegoś ważnego; także: ulotka, druk, w których coś
się obwieszcza': Proklamacja niepodległości. Proklamacja republiki. Proklamacja dowódcy do armii. Na murach
rozlepiano proklamację prezydenta do narodu.

PROKLAMOWAĆ oficj. 'uroczyście coś obwieścić': W 1776 r. Stany Zjednoczone proklamowały niepodległość.
Konstytucję 3 Maja proklamowano w 1791 r.

PROKLAMACYJNY oficj. 'związany z proklamacją, będący proklamacją': Proklamacyjne wystąpienie prezydenta. Ulotka
proklamacyjna.

ang. proclamation z łac. proclamatio 'wezwanie'

PROKONSUL 'w starożytnym Rzymie: były konsul, otrzymujący funkcję zarządcy jednej z prowincji Rzymu, skupiający w
swym ręku władzę sądowniczą i administracyjno-wojskową; także: tytuł przysługujący tej osobie': W wierszu "Powrót
prokonsula" Zbigniew Herbert przedstawia wahania i obawy prokonsula, który wracając z prowincji na dwór cezara
zastanawia się, jak ma się zachować, by nie ściągnąć na siebie gniewu władcy.

PROKONSULAT 'w starożytnym Rzymie: urząd, władza prokonsula'

tac. proconsul

PROKREACJA książk. 'płodzenie dzieci, wydawanie na świat potomstwa': Dawniej Kościół katolicki aprobował tylko
takie stosunki seksualne, które mają na celu prokreację, obecnie uważa się raczej, że małżonkowie mogą "cieszyć się
sobą".

PROKREACYJNY książk. 'związany z prokreacją, służący prokreacji': Prokreacyjna funkcja rodziny.

p.-lać. procreatio 'płodzenie'

PROKRUSTES 'w mitologii greckiej: przydomek rozbójnika Damastesa, który napadał na podróżnych i torturował ich,
dopasowując do wymiarów specjalnego łoża:

obcinając im nogi albo rozciągając ich': [Tezeusz pokonał] okrutnego Prokrustesa, który każdego spotkanego zapraszał
do domu i kładł do łóżka, a wedle tego, czy łóżko było dlań za krótkie, czy za długie, wyciągał mu kości w stawach lub
obcinał nogi. (Parandowski) O Łoże Prokrustowe 'sytuacja nie do zniesienia, w której coś jest naginane, na siłę
dostosowywane do sztywnego schematu; także: praktyka lub system, w których zmusza się kogoś siłą do
dostosowania się do czegoś bez względu na indywidualne cechy czy szczególne okoliczności'

gr. Prokroustes

PROKURA w prawie 'typ pełnomocnictwa, zwłaszcza handlowego, w którym upoważnia się kogoś jako zastępcę do
podejmowania w imieniu kupca wszystkich czynności wiążących się z prowadzeniem przedsiębiorstwa':

W stosunkach wewnętrznych spółki zasadą jest to, że

613

PROKURATOR

PROLONGATA

udzielenie prokury wymaga zgody wszystkich wspólników mających prawo do prowadzenia spraw spółki.

PROKURENT wprawie 'osoba, której udzielona została prokura': Prokurent to alter ego kupca.

PER PROCURA (czytaj: per prokura) w prawie 'w zastępstwie, z upoważnienia, przez pełnomocnika': Z ważnych
powodów małżeństwo może być zawarte per pro-cura. Zezwolenie na zawarcie małżeństwa per procura wydaje sąd
rejonowy.

fr. procure

PROKURATOR l. 'wysoki urzędnik prokuratury, ścigający przestępstwa, zbierający dowody przeciw przestępcom,
popierający oskarżenie przed sądem; także:

stopień służbowy pracowników prokuratury': Prokurator wojewódzki. Zdaniem prokuratora, Jacka Zielińskie-go,
zbieranie materiałów dowodowych nie będzie zakończone przed upływem trzech miesięcy. Na wniosek prokuratora
areszt tymczasowy zastąpiono dozorem policyjnym. 2. 'w starożytnym Rzymie: prowadzący sprawy majątkowe w
imieniu właściciela, potem także: prowadzący sprawy finansowe w jakiejś prowincji, zwłaszcza zaś zajmujący się
poborem podatków'

PROKURATURA l. 'organ państwowy, którego zadaniem jest strzeżenie praworządności, głównie przez ściganie
przestępstw i nadzór nad przestrzeganiem prawa przez organy administracji państwowej, przebsiębior-stwa i różne
organizacje': Prokuratura wojskowa, wojewódzka, rejonowa. Prokuratura wszczyna postępowanie w jakiejś sprawie.
2. 'urząd prokuratora': Objąć prokuraturę.

PROKURATORIA 'w Polsce: urząd państwowy broniący interesów skarbu państwa, a także instytucji publicznych i
samorządowych w postępowaniu cywilnym': Prokuratoria Generalna została zlikwidowana w 1951 r. W ostatnich
latach dyskutowano o powołaniu na nowo tej instytucji.
PROKUROWAĆ książk. 'przygotowywać, sporządzać coś, często w sposób nieuczciwy, dostosowując coś do jakichś
potrzeb': Sprokurował odpowiednie papiery, by wykazać, że ta organizacja jest finansowana przez wrogie naszemu
państwu ośrodki.

tac. procurator

PROLEGOMENA l. 'uwagi o charakterze wstępnym, wprowadzające do jakiegoś zagadnienia': Prolegomena do teorii

kwantów. 2. 'przedmowa do jakiegoś dzieła, zawierająca uwagi krytyczne i komentarze, przygotowująca czytelnika do
lektury': Prolegomena do dramatów Słowackiego.

fr. prolegomenes z gr. prolegomena 'wcześniej powiedziane'

PROLETARIAT l. w marksizmie 'klasa społeczna ludzi, żyjących ze sprzedaży swojej siły roboczej': Proletariat miejski i
wiejski. I właśnie proletariat wielkich zakładów pracy wystąpił w 1980 r. przeciw władzy tych, którzy go rzekomo
reprezentowali. Słowo proletariat występowało w nazwach wielu partii robotniczych i komunistycznych. 2. 'w
starożytnym Rzymie: najniższa warstwa społeczna, utrzymywana w znacznym stopniu przez państwo, zwolniona z
podatków i służby wojskowej': Proletariusze zazwyczaj niczego nie posiadali, prócz licznego potomstwa (proles) - stąd
też ich nazwa.

PROLETARIUSZ l. 'członek proletariatu - warstwy robotniczej': Dzielnica proletariuszy. 2. 'w starożytnym Rzymie:
członek proletariatu - najniższej warstwy społecznej': Rzymscy proletariusze.

PROLETARIACKI 'związany z proletariatem, odnoszący się do proletariatu, najczęściej w l. znaczeniu': Środowisko

proletariackie. Rewolucja proletariacka, l maj a to stare proletariackie święto - uświadamiał ją towarzysz Nurek.

PROLETARIATCZYK w historii 'członek partii o nazwie "Proletariat": Proces proletariatczyków zakończył się wyrokami
śmierci i długoletniego więzienia dla oskarżonych.

PROLETARYZACJA 'proces ubożenia, przechodzenia drobnych producentów w szeregi proletariatu, spowodowany ich
ubożeniem, najczęściej będącym wynikiem niewytrzymywania konkurencji wielkich kapitalistów'

PROLETARYZOWAĆ SIĘ 'stawać się proletariuszem': W latach kryzysu wuj, który wcześniej ze swoim sklepikiem
żelaznym zupełnie nieźle sobie radził, sproletaryzował się zupełnie i zaczął się imać różnych dorywczych robót.

fr. proletariat od łac. proletarius, a to od: proles 'potomek, potomstwo'

I PROLOG l. 'wstępna, wprowadzająca część powieści, dramatu, opery lub innego, muzycznego widowiska
scenicznego': W prologu przedstawione są najczęściej informacje i zdarzenia poprzedzające właściwą akcję. W prologu
do "Kordiana" Słowacki z gorzką ironią przedstawia wodzów powstania listopadowego. 2. przen. 'coś, co poprzedza
jakieś zdarzenia': Wystąpienie posła Kowalskiego było prologiem batalii o nową ustawę uwłaszczeniową. 3. 'jazda na
czas, rozpoczynająca wieloetapowy wyścig kolarski': Bohaterem krakowskiego prologu jest kolarz rosyjski.

lać. prologus odgr. pro 'przed', logos 'słowo'

II PROLOG w informatyce 'język programowania wysokiego poziomu, nawiązujący do logiki matematycznej':

W latach 70. XX w., m.in. w związku z pracami nad sztuczną inteligencją, stworzono nowy język programowania -
Prolog.

ang. od słów: Pro(gramming) log(ic)

PROLONGATA oficj. 'przedłużenie ważności jakiejś umo-wy lub odroczenie jakiegoś terminu, zwłaszcza terminu
płatności zobowiązania finansowego': Prolongata umowy między firmami na następne półrocze. Prosił o prolongatę
ostatniej raty kredytu. Prolongata weksla.
PROLONGOWAĆ oficj. 'przedłużać ważność czegoś albo odraczać jakiś termin': Student prolongował w bibliotece
książkę, bardzo potrzebną mu do egzaminów. Prolongować dług, kontrakt.

tac. prolongatus 'przedłużony'

614

PRO MEMORIA

II PROMOCJA

PRO MEMORIA 'dla pamięci - ku pamięci; na pamiątkę, skrót: PM': Na blankiecie umieszczono litery PM - czyli "dla
przypomnienia" - o sobotnim spotkaniu w ambasadzie. Z wolna odsłaniał się napis na starej płycie: - pro-

-me-mo-ria - zaczął sylabizować Franek - tak, to musi być ten grób. No czekaj ty urwisie - ciotka pogroziła mu palcem -
już ojciec da ci pro memoria, jak tylko wróci.

lać.

PROMENADA 'ulica z szerokimi chodnikami, aleja lub szpaler, służące do spacerów': Szli powoli nadmorską
promenadą, trzymając się za ręce.

fr. promenadę

PROMESA l. 'przyrzeczenie, obietnica wykonania określonej czynności lub spełnienia określonego świadczenia, zwykle
dawane oficjalnie': Promesa kredytowa. Promesa bankowa. 2. 'zobowiązanie się jakiegoś organu państwowego do
wydania określonej decyzji po dopełnieniu przez osobę zainteresowaną wymaganych formalności; także dokument
zawierający takie zobowiązanie': Otrzymać promesę wizy.

fr. promesse 'obietnica'

PROMET 'pierwiastek o liczbie atomowej 61 i masie atomowej (najtrwalszego izotopu) 145, symbol Pm: sztucznie
otrzymywany, promieniotwórczy metal srebrzystej barwy': Izotop prometu jest stosowany w specjalnych bateriach.

n.-lać. promethium, odgr. Prometheus 'Prometeusz'

PROMETEUSZ 'w mitologii greckiej: tytan, który wykradł bogom ogień, aby podarować go ludziom': Prometeusz jest
jedną z najwznioślejszych postaci w mitologii

- bóg, który cierpiał przez miłość dla ludzi. (Parando-wski)

PROMETEUSZOWY 'związany z Prometeuszem, taki, jak Prometeusza': Czyny Prometeuszowe. Poświęcenie

Prometeuszowe.

PROMETEIZM książk. 'postawa moralna, w myśl której ideałem etycznym jest poświęcenie się jednostki dla dobra
ogółu: jakiejś grupy społecznej, narodu, ludzkości':

Przykładem romantycznego prometeizmu, a potem jego przezwyciężania, są dzieje i ewolucja ducha Konrada w III
części "Dziadów". Prometeizm przyjmuje czasem formę buntu przeciw Bogu lub innym siłom, które krępują ludzką
wolność i ograniczają możliwość osiągnięcia szczęścia z własnego wyboru.

PROMETEJSKI 'dotyczący prometeizmu, związany z nim, nacechowany prometeizmem, wynikający z niego, buntujący
się przeciw siłom zła, przeciw losowi;
heroiczny': Prometejski bohater. Prometejski bunt, poryw.

gr. Prometheus 'Prometeusz'

PROMIL 'tysięczna część danej wielkości, wyrażana znakiem %o': Zatrzymany miał dwa promile alkoholu we krwi.

PROMILLE 'to samo, co promil': Roztwór zawiera pięć promille chloru.

lać. pro mille 'na tysiąc'

PROMINENT l. 'osoba stojąca na świeczniku, ważna w jakiejś społeczności': Prominenci świata teatru zjechali wczoraj
do Berlina. 2. 'osoba pełniąca ważną funkcję, zajmująca wysokie stanowisko i nadużywająca go do prywatnych celów'
(wyraz używany często z odcieniem niechęci bądź ironii): Do takich szkół były przywożone dzieci prominentów. Od
prominentów zależało, kto dostanie talon na samochód, przydział mieszkania, a nawet paszport.

PROMINENCKI 'należący do prominenta, charakterystyczny dla prominenta (przede wszystkim w zn. 2.)': Pro-
minenckie wille. Prominenckie układy. Prominenckie żony.

PROMINENTNY 'będący prominentem, należący do prominenta (przede wszystkim w zn. l.)': Prominentne nazwisko.
Prominentni politycy. łac. prominens 'wydatny'

PROMISKUITYZM albo PROMISKUIZM 'pochodzące z XIX-wiecznych teorii ewolucjonistów kulturowych określenie

najwcześniejszego stadium rozwoju rodziny, odznaczającego się brakiem reguł współżycia seksualnego i
małżeńskiego; także obecnie: całkowita swoboda seksualna panująca w niektórych środowiskach': Hipoteza
promiskuityzmu została obecnie zarzucona, zastąpiła ją koncepcja małżeństwa grupowego. Kościół potępia pro-
miskuityzm, szerzący się w społeczeństwach Zachodu.

odfr. promiscuit od łac. promiscuus 'pomieszany, nierozdzielony, wspólny dla wszystkich'

I PROMOCJA l. 'nadanie tytułu naukowego (dziś prawie wyłącznie tytułu doktora nauk) lub mianowanie na stopień
oficerski w wojsku; także: ceremonia, uroczystość, która towarzyszy tym aktom': Promocja doktorska. Wziąć udział w
promocji oficerskiej. 2. 'przyznanie uczniowi prawa do nauki w wyższej klasie, przejście ucznia do wyższej klasy':
Otrzymała właśnie promocję do szóstej klasy.

I PROMOWAĆ l. 'nadawać stopień naukowy albo oficerski': Promowano nowych doktorów nauk technicznych.
Minister Obrony Narodowej promował nowych oficerów. 2. 'przyznać uczniowi prawo do nauki w wyższej klasie': Z
jego klasy nie promowano dwojga uczniów. Świadectwo promujące ucznia z klasy do klasy.

PROMOTOR 'osoba (najczęściej profesor), która sprawuje formalną opiekę nad czyjąś pracą doktorską (dziś także:
magisterską), kieruje czyimś doktoratem (magisterium)': Był promotorem trzech doktorantów.

|| UWAGA: zob. też hasło II promocja. łac. promotio 'poparcie, krzewienie'

II PROMOCJA l. 'przedstawienie odbiorcom (klientom) nowego towaru, połączone z informacją o nim i jego re-

615

PROMULGACJA

PROPORCJA

klamą, często mające uroczysty charakter; lansowanie, popieranie jakiegoś produktu': To tytuł książki, której promocja
- z udziałem autora - odbędzie się pojutrze. Bywają na promocjach różnorakiego sprzętu medycznego. Uczestniczyli w
promocji nowego typu zmywarek do naczyń. 2. 'sprzedawanie nowych towarów albo oferowanie usług po cenach
specjalnie obniżonych po to, by zachęcić i zdobyć klientów': Rozpoczynamy promocję naszych nowych proszków do
prania. Czas trwania promocji: lipiec-sierpień. Rewelacyjnie niskie ceny!

II PROMOWAĆ 'prowadzić promocję jakiegoś towaru;

lansować, popierać coś': Sklepy promuj ą nie tylko artykuły spożywcze, lecz i usługi. Wydawnictwo promuje książki
popularnonaukowe, przen. Swoje regiony promowali wczoraj wojewodowie lubelski i łódzki.

PROMOCYJNY 'taki, który zawiera promocję (w znaczeniu 2.); taki, który promuje jakiś towar': Ceny konkurencyjne!!!
Sprzedaż promocyjna! Promocyjna cena. Akcja promocyjna prowadzona podczas prywatyzacji banku, przen.
promocyjna funkcja państwa.

|| UWAGA: zob. też hasło I promocja. ang. promotion

PROMULGACJA -w prawie 'oficjalne ogłoszenie jakiejś ustawy lub prawa ustanawiającego normy ogólne, w
urzędowym organie prasowym, nadające im moc obowiązującą': Obecnie promulgacja polega najczęściej na
ogłoszeniu nowej ustawy w "Dzienniku Ustaw Rzeczypospolitej Polskiej" lub w "Monitorze Polskim".

PROMULGOWAĆ w prawie 'oficjalnie ogłaszać w urzędowym organie prasowym akt prawny, ustanawiający normy
ogólne': Promulgacja ustawy sejmowej.

PROMULGACYJNY wprawie 'taki, w którym ogłasza się teksty aktów prawnych': Organ promulgacyjny.

lać. promulgatio

PROOF (czytaj: pruf) 'używana w krajach anglosaskich miara mocy destylowanego alkoholu, w której 100% odpowiada
około 57% objętości alkoholu': Słowo proof pojawia się często na angielskich wyrobach alkoholowych, np. proof 132.

ang. proof, w podstawowym znaczeniu 'próba'

PROPAGACJA l. w biologii 'wydawanie potomstwa, rozmnażanie się' 2. w fizyce 'wszystkie zjawiska związane ze
swobodnym rozchodzeniem się fal w jakimś ośrodku': Propagacja fal radiowych. 3. przestań, 'rozpowszechnianie,
propagowanie': Propagacja idei socjalizmu nie natrafia u nas na grunt podatny, a to z powodu przywiązania Polaków
do tradycji szlacheckich i powszechnego w narodzie katolicyzmu.

fr. propagation, z łac. propagatio

PROPAGOWAĆ 'usilnie coś popierać, rozprzestrzeniać, upowszechniać jakieś poglądy, idee, zachowania': Takie
postawy na świecie propaguje i realizuje wielki ruch zwany wolontariatem. Propaguje on pewien styl życia.

Propagować jakiś pomysł. Propagować program polityczny liberałów.

PROPAGATOR 'ten, kto coś propaguje': Wielki entuzjasta i propagator witamin. Był zagorzałym propagatorem sportów
wodnych.

lać. propagare 'krzewić, szerzyć'

PRO PATRIA 'dla ojczyzny, za ojczyznę': Ranny, przytom-ny jeszcze, powtarzał co chwilę po łacinie: pro patria, pro
patria, ale lud go nie zrozumiał, sądząc, że wzywa ukochaną o imieniu Propatria.

lać.

PROPEDEUTYKA 'wprowadzenie do jakiejś dziedziny wiedzy': Na zajęciach z propedeutyki filozofii poznali główne
kierunki filozoficzne oraz podstawowe pojęcia z tej dziedziny.
PROPEDEUTYCZNY 'wstępny, przygotowawczy, o-bejmujący podstawowe, ogólne informacje z jakiejś dziedziny':
Propedeutyczny kurs psychologii. Propedeu-tyczne zajęcia z metodologii badań społecznych.

fr. propedeutique od gr. propaideuo 'nauczam początków wiedzy'

PROPELLER w technice 'element wprawiający w ruch pojazd powietrzny lub wodny, np. śmigło samolotu, śruba
okrętowa'

ang. od łac. propellere 'popychać'

PROPINACJA l. 'w dawnej Polsce: wyłączne prawo szlachty do produkcji i sprzedaży napojów alkoholowych w obrębie
swych dóbr': Propinacja była często rozumiana jako obowiązek zakupienia przez każdego chłopa w karczmie dworskiej
określonej ilości piwa lub wódki w pewnym czasie. Prawo propinacji było przez szlachtę czujnie strzeżone, bowiem
często dochody ze sprzedaży alkoholu - z reguły bardzo lichego - przewyższały sumy uzyskiwane z innych, głównie
rolniczych, źródeł. 2. przestarz. 'szynk, karczma'

PROPINATOR 'w dawnej Polsce: posiadacz propinacji, także: dzierżawca wyszynku napojów alkoholowych'

p.-fac. propinatio 'przepijanie do kogoś'

PROPOLIS l. 'lekka, aromatyczna substancja produkowana przez pszczoły do uszczelniania ula, stosowana w
lecznictwie': Propolis wykazuje korzystne działanie w chorobach skórnych, ponadto przyspiesza gojenie się ran na
skórze. 2. 'lek zrobiony z tej substancji': Przemywać chore miejsce propolisem.

PROPOLISOWY 'zawierający propolis, otrzymany z propolisu': Miód propolisowy.

gr. propolis

PROPORCJA l. 'wzajemny stosunek dwóch albo więcej wielkości': Proporcja długości i wysokości. Obliczać, ustalać
proporcje czegoś. 2. 'stosunek części tworzących jakąś całość do siebie lub do tej całości': Dolać wódki do soku w
proporcji jeden do czterech. Proporcje

616

PRO PUBLICO BONO

PROSTACYKLINA

wody i mąki w cieście. 3. 'harmonijny, właściwy stosunek między częściami a całością, np. w sztuce, w architekturze':
Była niezwykle piękną kobietą o idealnych proporcjach ciała. 4. w matematyce 'równanie o postaci a / b = c l d,
wyrażające fakt, że stosunek wielkości a do b jest taki sam, jak stosunek wielkości c do d'

PROPORCJONALNY 'charakteryzujący się właściwą relacją względem jakiej ś całości, wielkości: współmierny,
odpowiedni; zachowujący właściwe proporcje elementów': Zarobki proporcjonalne do wkładu pracy. Wynik
proporcjonalny do oczekiwań. Proporcjonalne podwyżki płac. Efekt proporcjonalny do nakładu pracy. Proporcjonalna
budowa ciała. () Proporcjonalny system wyborczy 'taki system wyborczy, w którym głosowanie odbywa się na
poszczególne listy kandydatów, przy czym każda lista (w praktyce - partia, która ją zgłosiła) otrzymuje liczbę miejsc
proporcjonalną do liczby uzyskanych głosów wyborców - do tego, ile procent wyborców na nią głosowało.

fr. proportion z łac. proportio

PRO PUBLICO BONO (czytaj: pro publiko bono) 'dla dobra publicznego, dla dobra ogółu': Twierdził, że kandyduje w
wyborach nie dla zaspokojenia własnych ambicji, lecz pro publice bono. Jedna jest restrykcyja: jeśli popełniono
[zbrodnię] nie z zemsty głupiej, ale pro pub-lico bono. (Mickiewicz)

lać.

PROPYLEJE 'w architekturze starożytnej Grecji: wielka brama na planie prostokąta z kolumnadą i nieparzystą liczbą
przejść, prowadząca zwykle do sanktuarium':

Najwspanialsze propyleje zostały wzniesione w V w. p.n.e. u wejścia na ateński Akropol.

gr. propylaia

PROREKTOR 'zastępca rektora wyższej uczelni': Większe uczelnie wybierają zwykle kilku prorektorów z kandydatów
zgłoszonych przez rektora-elekta.

złożenie cząstki: pro- i słowa: rektor

PROSCENIUM l. 'w teatrze starogreckim: podium przylegające do budynku scenicznego, na którym występowali
aktorzy, odpowiednik dzisiejszej sceny' 2. 'w teatrze rzymskim: miejsca siedzące tuż przed sceną, przeznaczone dla
uprzywilejowanych widzów' 3. *w teatrze nowożytnym: odsłonięta część sceny przed kurtyną, wysunięta w kierunku
widowni': Na proscenium jakiś wy-frakowany jegomość zanudzał widzów opowieściami o scenicznych losach
wystawianego dramatu, podczas gdy zza opuszczonej kurtyny słychać było odgłosy towarzyszące zmianie dekoracji.

gr. proskenion

PROSEKTORIUM 'pomieszczenie, w którym przeprowadza się badania, sekcje zwłok': Obok szpitala było prosektorium
z chłodnią, w której przechowywano zwłoki.

PROSEK-TOR 'lekarz przeprowadzający sekcje zwłok' niem. Prosektorium od łac. prosector 'wycinający'

PROSEMINARIUM 'zajęcia na wyższej uczelni, przeznaczone dla studentów młodszych lat studiów, przygotowujące do
samodzielnej pracy seminaryjnej': Prosemi-narium dotyczące języka Polonii cieszyło się wielkim zainteresowaniem
studentów. Żeby zaliczyć rok, trzeba mieć wpis z dwóch proseminariów.

złożenie cząstki: pro- i słowa: seminarium

PROSIT! (czytaj: proz-it) *na zdrowie! - słowa wypowiadane w krajach niemieckojęzycznych przed wypiciem trunku':
Podochoceni bursze podnosili się co chwila i krzycząc: prosit! wypijali kolejne kieliszki taniego wina.

niem. Prosit z łac. 'niech pomoże'

PROSPEKT l. 'broszura zawierająca informacje o czymś, np. informacje o jakiejś imprezie, planach pewnej firmy, oferty
reklamowe sklepu': Przejrzał prospekt reklamowy sieci hipermarketów. Prospekt wyrobów walcowanych. W
prospekcie podano krótkie informacje o wystawie i najciekawszych eksponatach. () Prospekt emisyjny w ekonomii
'dokument, zawierający szczegółowe informacje o spółce, która przystępuje do emisji akcji' 2. przestarz. 'widok,
panorama': Pieniędzmi - on, skąpiec - na wszystkie strony sypał, lasy kazał na mile całe wycinać, by panna z okien
miała prospekt lepszy [...]. (Sienkiewicz)

lać. prospectus 'widok'

PROSPEKTYWNY książk. 'robiony, projektowany z myślą o przyszłości, zwrócony ku przyszłości': Uważał, że kultura
języka musi mieć charakter prospektywny, choć nie był zwolennikiem futurologii językowej.

ang. prospective od fac. prospectus 'widok'

PROSPERITY (czytaj: prosperity) w ekonomii 'szczytowa faza cyklu gospodarczego, w której jest wysokie zatrudnienie,
wysokie ceny produktów i duży popyt na nie, powstają nowe przedsiębiorstwa': Po latach stagnacji nastąpiła
prosperity. Profesor omawiał zjawiska ekonomiczne charakterystyczne dla prosperity, depresji, recesji i kryzysu. Lata
prosperity w przemyśle samochodowym.

| UWAGA: prosperity to nieodmienny rzeczownik rodzaju || żeńskiego. Forma "prosperita" jest błędem językowym.

PROSPEROWAĆ l. 'o firmie lub gałęzi gospodarki:

rozwijać się, przynosząc duże zyski z działalności': Miał świetnie prosperującą firmę. Ostatnio przemysł samochodowy
na Dalekim Wschodzie prosperuje nieco gorzej. 2. 'o osobie: działać z powodzeniem, dużo zarabiając': Świetnie
prosperował jako adwokat.

ang. prosperity 'pomyślność, dobrobyt, dobra koniunktura'

PROSTACYKLINA w biochemii 'związek organiczny -aktywny bilogicznie lipid, będący hormonem tkankowym,
wytwarzany w ściankach naczyń krwionośnych,

617

PROSTATA

PROTEROZOIK

hamujący zlepianie się płytek krwi, obniżający ciśnienie krwi i rozszerzający naczynia krwionośne': Niedobór
prostacykliny sprzyja powstawaniu zmian miażdżycowych. Prostacyklina nie dopuściła do wytworzenia się skrzepu.

ang. prostacyclin (od nazw innych, skomplikowanych związków chemicznych)

PROSTATA w anatomii 'u mężczyzn i samców ssaków:

gruczoł z kształtu podobny do kasztana, znajdujący się pomiędzy dnem pęcherza a mięśniami dna miednicy, przez
który przechodzi początkowy odcinek cewki moczowej': Najczęstszym schorzeniem prostaty jest gruczolak, inaczej
określany jako przerost prostaty.

fr. prostatę z gr. prosattes

PROSTRACJA książk. 'stan krańcowego wyczerpania nerwowego i psychicznego oraz zobojętnienia, połączony ze
spadkiem napięcia mięśniowego': Ogarnęła ją prostracja.

lać. prostratio 'upadek'

PROSTYTUCJA 'uprawianie z kimś seksu za pieniądze':

W polsce prostytucja nie jest karalna, karalne jest natomiast ciągnięcie zysków z uprawiania przez kogoś prostytucji,
sutenerstwo. Została wywieziona do niemieckiego domu publicznego, gdzie zmuszano ją do prostytucji.

PROSTYTUTKA 'kobieta (rzadziej mężczyzna) zarobkująca prostytucją': W Warszawie liczba prostytutek sięga kilku
tysięcy. Otoczyły go krzykliwe prostytutki, proponując swoje - niedrogie jak podkreślały - usługi. Męska prostytutka.

PROSTYTUOWAĆ SIĘ l/zajmować się prostytucją':

W tych okolicach prostytuuje się co piąta kobieta w odpowiednim wieku, l.przen. 'postępować nieetycznie dla
osiągnięcia korzyści materialnych': Prostytuujesz się, pisząc nic niewarte teksty, tylko dlatego, że ci za nie dobrze
płacą.

fr. prostitution z łac. prostitutio od: prostituere 'wystawiać na przód'

PROT w chemii 'najlżejszy, trwały izotop wodoru':

gr. protos 'pierwszy'

PROTAGONISTA l. książk. 'człowiek walczący o coś, przodujący; przywódca': Protagonista walki z niewolnictwem. 2. 'w
starożytnym teatrze greckim: pierwszy aktor, prowadzący dialog z chórem, potem także z drugim i z trzecim aktorem':
3. 'w teatrze nowożytnym:

najwybitniejszy aktor zespołu, grający główne role':

Protagonista znanego teatru.

UWAGA: wyraz błędnie używany w znaczeniu 'człowiek popierający kogoś lub coś', np. "Był protagonistą nowego
kierunku w sztuce" (poprawnie: Był zwolennikiem nowego kierunku w sztuce).

fr. protagoniste z gr. protagonistes

PROTAKTYN 'pierwiastek chemiczny o liczbie atomowej 91 i masie atomowej 231,0359, symbol Pa: promieniotwórczy,
srebrzystobiały metal, bardzo toksyczny w związkach, powstający w wyniku rozpadu promieniotwórczego uranu':
Protaktyn jest spotykany w przyrodzie w minimalnych ilościach.

n.-lać. protactinum od gr. prótos 'pierwszy', n. -lać. actinum ;aktyn'

PROTEIDY w biochemii 'białka złożone': W wyniku hydrolizy proteidów powstająpeptydy, aminokwasy i substancje
niebiałkowe: cukry, tłuszcze, kwasy nukleinowe i inne.

od ang. proteins

PROTEINY w biochemii 'białka, zwłaszcza białka proste':

Mleko i jaja kurze są cennym źródłem protein. Szampon z proteinami.

ang. proteins

PROTEKCJA 'poparcie, pomoc uzyskane od osoby mającej wpływy': Szukać protekcji w ministerstwie. Załatwiać coś
przez protekcję.

PROTEGOWAĆ 'popierać kogoś, pomagać komuś, polecać komuś kogoś': Zaprotegowała mnie znakomitej modystce.
Kto proteguje tego aktora?

PROTEKTOR l. 'osoba wpływowa, która kogoś popiera': Miał możnego protektora, który finansował jego wystawy.
Czasy protektorów sztuki już mijają. 2. 'środek kosmetyczny chroniący skórę przed działaniem szkodliwym czynników,
na przykład słońca; także: odżywka wzmacniająca włosy': Krem do opalania z protektorem. Szampon z protektorem.

PROTEKCYJNY l. 'taki, który zawiera protekcję, oparty na protekcji, załatwiony dzięki protekcji': Protekcyjne przyjęcie
na wyższą uczelnię. 2. 'taki, który popiera produkcję krajową, chroni ją przed obcą konkurencją': Cło protekcyjne.
Polityka protekcyjna wobec rolnictwa.
PROTEKCJONIZM 'ochrona rodzimej produkcji i handlu krajowego przed zagraniczną konkurencją jako oficjalna
polityka państwa': Czy dadzą się pogodzić protekcjonizm i wolny handel?

PROTEKCJONISTYCZNY 'oparty na protekcjonizmie, dający pierwszeństwo i ochronę produkcji rodzimej':

Protekcjonistyczna polityka państwa.

PROTEKCJONALNY 'pobłażliwie i wyniośle lekceważący kogoś': Protekcjonalny ton. Protekcjonalne poklepywanie po

plecach.

lać. protectio 'osłona, obrona' od: protegere 'osłaniać, chronić' i ang. protection i protector 'środek chroniący'

PROTEROZOIK inaczej: EOZOIK w geologii 'druga era w dziejach Ziemi, trwająca od około 2500 milionów do około 500
milionów lat temu, podczas której występowały potężne ruchy górotwórcze i pojawiły się pierwsze zwierzęta
bezszkieletowe': W Sudetach występują skały z proterozoiku.

618

PROTEST SONG

PROTOPLASTA

PROTEROZOICZNY inaczej: EOZOICZNY w geologii 'związany z proterozoikiem, występujący w protero-zoiku,

pochodzący z proterozoiku': Era proterozoiczna. Organizmy proterozoiczne. Proterozoiczne orogenezy.

złożenie cząstki protero- od gr. protos 'pierwszy' i -zoik od gr. zoe 'życie'

PROTEST SONG zob. pod hasłem: SONG

PROTESTANTYZM 'jedno z głównych - oprócz katolicyzmu i prawosławia - wyznań chrześcijańskich, które obejmuje
szereg kościołów powstałych w wyniku reformacji, uznających za jedyny autorytet w sprawach religii Biblię,
odrzucających hierarchię kościelną i prymat papieża': Protestantyzm obecnie obejmuje takie wyznania, jak:
luteranizm, kalwinizm i anglikanizm oraz takie ugrupowania religijne, jak m.in.: baptystów, metodystów, unitarian i
kwakrów.

PROTESTANT 'osoba należąca do któregoś z kościołów protestanckich': Protestanci stanowią większość m.in. w
krajach skandynawskich, Anglii, Niemczech i Stanach Zjednoczonych.

PROTESTANCKI 'związany z protestantyzmem': Dawniej kościoły protestanckie nazywano często zborami. Biblia
protestancka jest nieco szczuplejsza od katolickiej, ponieważ protestanci nie uznają wszystkich tych ksiąg, co katolicy.

niem. Protestantismus, nazwa pochodzi od protestu złożonego w 1529 r. w sejmie Rzeszy w Spirze (niem. Speyer), w
którym luteranie domagali się zaprzestania szykanowania ich przez katolicką większość

PROTEZA l. 'sztuczny odpowiednik lub uzupełnienie brakującego organu albo jego części': Proteza stomatologiczna.
Proteza nogi, ręki. Nosić, mieć protezę. Prace nad protezą serca. 2. w językoznawstwie 'zjawisko występowania na
początku wyrazu głoski nieuzasadnionej etymologicznie, zwykle dodatkowej spółgłoski przed samogłoską': Proteza
przydechowa. Protezą labialnąjest głoska ,j" w gwarowej formie imion "Jadam" i "Jewa".

PROTEZOWAĆ 'zastępować protezami brakujące organy':

PROTETYKA 'dział ortopedii i stomatologii, którego przedmiotem zainteresowania jest konstruowanie, wykonywanie i
stosowanie protez': Pracownia protetyki kończyn. Protetyka stomatologiczna.
PROTETYK 'specjalista w dziedzinie protetyki; także:

technik wykonujący protezy': Protetyk zrobi mi tę dostawkę na jutro, więc już w sobotę będzie się pan mógł
uśmiechać na przyjęciu.

PROTETYCZNY l. 'związany z protetyką - wykonywaniem protez': Zakład, gabinet protetyczny. 2. w językoznawstwie

'występujący jako element artykulacyjny, poprzedzający artykulację samogłoski nagłosowej wyrazu' : Protetyczna
spółgłoska "ł" pojawia się zwykle przed samogłoskami tylnymi, np. w wyrazach: "łokno", "łociec", "łoglądać".

od gr. prós-thesis 'przyłożenie, przystawienie'

PROTO- cząstka wyrazów złożonych o znaczeniu 'pierwszy, najdawniejszy', wskazująca na początkowość,

pierwszeństwo w czasie tego, czego dotyczy drugi człon wyrazu, np. protogwiazda, prototyp

gr. protos 'pierwszy'

PROTOGWIAZDA w astrofizyce 'gwiazda w bardzo wczesnym stadium rozwoju, przed rozpoczęciem się w jej wnętrzu
reakcji termojądrowych': Protogwiazdy są olbrzymimi, skupiającymi się kulami gazu. Następnie protogwiazda kurczy
się, a jej jądro staje się coraz gęstsze.

złożenie cząstki: proto- i słowa: gwiazda

PROTOKÓŁ l. 'pisemne sprawozdanie z jakiegoś posiedzenia, zawierające streszczenia lub pełną treść wystąpień, treść
wniosków i uchwał oraz wyniki głosowania nad nimi': Przewodniczący komisji sejmowej naniósł drobne poprawki do
protokołu ostatniego posiedzenia i podpisał go. 2. 'dokument sporządzony przez uprawnioną osobę, zawierający opis
podjętych przez nią czynności oraz stwierdzonych faktów': Policjant spisał krótki protokół na miejscu wypadku.
Protokół zdaw-czo-odbiorczy. Protokół sekcji zwłok. 3. -w handlu 'umowa, w której zapisano, jakie towary i w jakiej
ilości będą wymieniane między państwami lub firmami'

PROTOKÓŁ DYPLOMATYCZNY 'zbiór zasad i prawideł, normujących zachowanie i postępowanie w stosunkach

międzynarodowych'

PROTOKOLANT 'osoba, która spisuje protokół': Pod protokołem widnieją z reguły dwa podpisy: przewodniczącego
zebrania i protokolanta. Po każdym głosowaniu protokolant wyszczególniał liczbę uprawnionych do głosowania, liczbę
oddanych głosów, liczbę głosów "tak", liczbę głosów "nie" oraz liczbę wstrzymujących się, a następnie pisał dokładnie,
jaka jest konkluzja tego głosowania: treść przyjętego lub odrzuconego wniosku.

PROTOKOŁOWAĆ 'spisywać protokół jakiegoś posiedzenia' : Przez dwa lata protokołował posiedzenia Rady Wydziału
Polonistyki Uniwersytetu Warszawskiego. Proszę zaprotokołować wypowiedź oskarżonego.

PROTOKOLARNY 'związany z protokołem w l. lub 2. znaczeniu, przewidziany w protokole, znajdujący się w nim': Zapisy
protokolarne. Arkusz protokolarny. Czynności protokolarne. Wytłumaczenia protokolarne.

niem. Protokoll od gr. protókollon 'pierwszy arkusz doklejony do urzędowych papirusów' (zawierający np. ich
wyszczególnienie)

PROTON w fizyce 'składnik jądra atomowego, trwała cząstka elementarna o dodatnim ładunku elektrycznym' :
Protony stanowią podstawowy składnik atomów wszystkich pierwiastków.

ang. proton ody. proton 'pierwsze'

PROTOPLASTA l. 'założyciel jakiegoś rodu, osoba, od której się ten ród wywodzi': Dziadek opowiadał mu o tym, że
protoplastą ich rodu był rycerz przybyły z Lota-
619

PROTOTYP

PROWIZORIUM

ryngii, któremu Stefan Batory nadał ziemię i szlachectwo w Polsce. 2. w zoologii 'gatunek pierwotny, od którego
wywodzą się inne gatunki': Protoplasci zwierząt domowych. Różne gatunki wilków i szakali są protoplastami wielu ras
psów.

niem. Protoplast odgr. protos 'pierwszy', plastes 'twórca'

PROTOTYP l. 'pierwszy egzemplarz maszyny, urządzenia lub przyrządu, który skonstruowano, opierając się na
dokumentacji technicznej, i który - po przejściu badań technicznych - stanowi podstawę do podjęcia seryjnej
produkcji': Inżynierowie testowali prototyp nowego samochodu. Prace nad tym urządzeniem są na etapie prototypu.
2. 'najstarszy znany wzór czegoś, który dalej jest naśladowany, rozwijany; także: pierwowzór czegoś, np. jakiejś postaci
literackiej': Prototyp alfabetu. Prototyp powieści historycznej. Prototypem pana Wołodyjow-skiego z powieści
Sienkiewicza był Jerzy Wołodyjow-ski, niezamożny szlachcic, który - podobnie jak bohater literacki - był zawodowym
żołnierzem i zginął w gruzach Kamieńca Podolskiego, ale - w odróżnieniu od słynnego "pana Michała" - ożenił się nie z
młodziutką, pełną wdzięku Basią, ale ze starszą od siebie, bogatą wdową, która już kilku mężów pochowała i nie
cieszyła się wśród sąsiadów najlepszą sławą.

złożenie cząstki: proto- i słowa: typ

PROTUBERANCJA wyraz częściej używany w liczbie mnogiej: PROTUBERANCJE w astrofizyce 'obłoki gazów wyrzucane
ponad chromosferę Słońca na znaczną wysokość i następnie spływające ku jego powierzchni, widoczne w czasie
całkowitego zaćmienia Słońca': Protuberancje spokojne, wybuchowe. Protuberancje miały postać pętli plazmy,
tworzonych przez linie sił pola magnetycznego.

fr. protuberances od p.-tac. protuberare 'nabrzmiewać, wystawać, stawać się wypukłym'

PROWENIENCJA 'pochodzenie': Socjaliści i populiści wszelkiej proweniencji. Był politykiem o dość tajemniczej
proweniencji.

lać. provenire 'pochodzić od'

PROWINCJA l. 'jednostka administracyjna podziału kraju w różnych państwach (np. w Belgii, Hiszpanii, Włoszech)' 2.
'w starożytnym Rzymie: kraj podbity przez Rzymian i będący posiadłością rzymską poza granicami Italii': Pierwszą
prowincją rzymską była Sycylia, następną-Sardrynia z Korsyka. W I w. p.n.e. namiestnikami prowincji byli
propretorowie lub prokonsulo-wie. 3. 'w Kościele katolickim: jednostka administracyjna, którą tworzy grupa diecezji,
podlegających metropolicie; także: jednostka grupująca klasztory jakiegoś kraju lub jego części, podległe
prowincjałowi' 4. 'z nacechowaniem ujemnym: obszar albo miasteczko odległe od centrum i charakteryzujące się
zacofaniem cywilizacyjnym i kulturowym': Wysłali mnie na prowincję, nie wiem, czy po to, by utemperować mój
rewolucjonizm, czy po to, bym tam zapalił "oświaty kaganek".

PROWINCJAŁ 'w Kościele katolickim: zwierzchnik klasztorów należących do jednej prowincji zakonnej':

Piastować godność prowincjała. Prowincjał pijarów.

PROWINCJONALIZM l. 'zespół cech charakterystycznych dla stereotypowej prowincji - w znaczeniu 4. -i jej

mieszkańców, brak szerszych horyzontów myślowych': Prowincjonalizm czyichś sądów, poglądów. Popaść w
prowincjonalizm. 2. w dawnym językoznawstwie 'wyraz, zwrot lub konstrukcja składniowa charakterystyczne dla
języka danego obszaru kraju, regionu': Używać prowincjonalizmów. Opowiadanie pełne prowincjonalizmów.
Współcześnie zamiast terminu prowincjonalizm używa się nienacechowanego określenia regionalizm.

PROWINCJONALNY l. 'dotyczący prowincji, mający związek z prowincją-jednostką podziału administracyjnego': Sejmik

prowincjonalny. 2. 'charakterystyczny dla stereotypowej prowincjii w znaczeniu 4. i jej mieszkańców': Prowincjonalny
strój. Prowincjonalne maniery. Teatr prowincjonalny.

PROWINCJUSZ 'człowiek mieszkający na prowincji w znaczeniu 4., często: niemający obycia towarzyskiego':

W gronie kolegów uchodził za prowincjusza. W towarzystwie tego dystyngowanego starca czul się jak prowincjusz.

tac. provincia

PROWITAMINA 'chemiczny związek organiczny, który pod wpływem enzymów lub energii świetlnej przekształca się w
organizmie w witaminę': Karoten jest prowitaminą witaminy A.

złożenie cząstki: pro- i słowa: witamina

PROWIZJA 'wynagrodzenie dla pośrednika w jakiejś transakcji handlowej lub operacji pieniężnej, stanowiące zwykle
pewien procent od sumy transakcji czy operacji': Prowizję zazwyczaj płaci ta strona, która daje polecenie dokonania
transakcji. Ten bank pobiera zbyt wysoką prowizję. Kontroler biletów pobiera prowizję od wystawionych przez siebie
mandatów.

PROWIZYJNY SYSTEM PŁAC 'taki system płac, w którym wielkość wynagrodzenia - w całości lub w części -jest
uzależniona od wyników ekonomicznych firmy'

fr. provision z łac. provisio 'przezorność, zapobiegliwość'

PROWIZORIUM 'stan tymczasowy, także: coś chwilowego, niestałego': Ten ich dom to było wieczne prowizorium.
Prowizorium budżetowe 'tymczasowy (miesięczny, kwartalny) budżet państwa, zatwierdzany do chwili akceptacji
budżetu rocznego': Sejm uchwalił prowizorium budżetowe na pierwszy kwartał.

PROWIZORYCZNY 'taki, który nie jest na stałe, tymczasowy' (zwykle o pomieszczeniach albo urządzeniach). Mieszkali
w prowizorycznych barakach. Prowizoryczne zabezpieczenie okien.

tac. provisorium i niem. provisorisch z łac. provisor 'przewidujący'

620

PROWODYR

PRUDERIA

PROWODYR 'osoba, która nakłania jakąś grupę ludzi do złych czynów, często dając osobisty przykład i przewodząc tej
grupie': Najwyższą karę sąd wymierzył prowodyrowi, który nakłonił ich do napadów na bezdomnych i zwykle sam bił
ich pierwszy. Osiemnastolatka była prowodyrem szajki małoletnich złodziei.

ukr. prowodyr

PROWOKACJA l. 'podstępne działanie, którego celem jest skłonienie jakiejś osoby lub osób do zrobienia czegoś, co
przyniesie im szkodę': Prowokacja służb specjalnych spowodowała burzliwe, masowe wystąpienia i doprowadziła do
aresztowań oraz do rozbicia organizacji. O Prowokacja policyjna wprawie 'działanie policji polegające na nakłanianiu
jakichś osób, z reguły podejrzanych o dokonanie poważnych, lecz trudnych do udowodnienia przestępstw, do
(kolejnego) przestępstwa po to, by mieć niezbite dowody, umożliwiające wszczęcie postępowania karnego' 2. przen.
'zrobienie czegoś nietypowego w sferze artystycznej, obyczajowej lub intelektualnej po to, by pobudzić ludzi do
myślenia i działania':

Ostatnia wystawa malarza Grzałka była niewątpliwie prowokacją: goście chodzili po dziełach mistrza, współtworząc
butami jego obrazy.

PROWOKATOR 'osoba dopuszczająca się prowokacji -zwłaszcza w dziedzinie walki politycznej': Zdemaskowano
prowokatora z SB. W organizacji konspiracyjnej umieszczono prowokatora.

PROWOKOWAĆ l. 'dokonywać prowokacji - zwłaszcza w dziedzinie politycznej': Robotników prowokowano do wyjścia

na ulicę i walki z milicją, l. przen. 'robić coś w sferze artystycznej, intelektualnej lub obyczajowej, co skłania ludzi do
myślenia lub działania': Swoimi artykułami, w których obalał wiele utartych przekonań, prowokował ludzi do
zastanowienia nad naszą rzeczywistością. 3. przen. 'zwykle o kobiecie: zachowywać się w sposób zaczepny w sferze
erotycznej, zachęcający inną osobę lub osoby do podjęcia działań w tej sferze': Swoim ubiorem i sposobem
zachowania prowokowała mężczyzn. Spojrzała na niego prowokująco.

PROWOKACYJNY l. 'związany z prowokacją w sferze politycznej': Prowokacyjne działania tajnej policji doprowadziły do
uwięzienia działaczy opozycji demokratycznej. 2. 'związany z prowokacją artystyczną, obyczajową, intelektualną':
Prowokacyjny happening. Pisała prowokacyjne i demaskatorskie opowiadania, wywołujące bardzo ostre polemiki.

PROWOKATORSKI 'związany z prowokatorem': Akcja prowokatorska. Próbował ukryć swą prowokatorską przeszłość.

lać. proyocatio 'pobudzenie do czegoś'

PROZA l. 'mowa niewiązana, pozbawiona (w przeciwieństwie do wiersza) stałych jednostek rytmicznych': Proza
występuje we wszystkich rodzajach literackich, głównie w epice i dramacie. Pisał i prozą, i wierszem. 2. 'utwory
narracyjne, zawierające zwykle fabułę, przeciwstawiane poezji lirycznej i dramatowi': Proza współczesna.

Proza emigracyjna. 3. 'zwykłe, codzienne sprawy i problemy': Bali się, czy ich miłości nie zniszczy proza życia. Proza
domowych obowiązków.

PROZAIK 'pisarz piszący prozą, twórca powieści, nowel, opowiadań': Jarosław Iwaszkiewicz zasłynął i jako liryk, i jako
prozaik, twórca wielu nowel i opowiadań oraz takich powieści, jak "Czerwone tarcze" oraz "Sława i chwała".

PROZATORSKI 'dotyczący prozy - mowy niewiązanej':

W l. tomie dzieł Edwarda Stachury znajdujemy jego wiersze, zaś w 2. i 3. - utwory prozatorskie.

PROZAICZNY l. 'pisany prozą': Utwór prozaiczny. 2. 'powszedni, zwykły, pospolity': Prozaiczne problemy. Prozaiczne
czynności.

PROZAIZACJA l. w literaturze 'nadawanie utworowi poetyckiemu cech prozy, wprowadzanie prozaizmów do

wypowiedzi poetyckiej' 2. 'nadawanie czemuś cech powszedniości, zwyczajności, pospolitości': Prozaizacja tego
wzniosłego uczucia następowała niepostrzeżenie i dopiero po latach stwierdziliśmy, że naszej wspaniałej miłości już
nie ma.

PROZAIZOWAĆ l. w literaturze 'nadawać utworowi poetyckiemu cechy prozy': Skamandryci prozaizowali, co niektórzy
przedwojenni krytycy mieli im za złe. 2. 'nadawać czemuś cechy powszedniości': Czy właśnie w tym momencie musisz
prozaizować i przypominać mi o gotowaniu obiadu?

lać. prosa oratio 'niewiązana mowa'

PROZELITA książk. 'świeżo pozyskany wyznawca jakiejś religii lub ideologii': Uprawiali praktyki religijne z gorliwością
prozelitów. Prozelici nowej fali.

PROZELITYZM książk. 'dążenie do pozyskania nowych wyznawców, nowych zwolenników jakiejś ideologii' wyznawców

lać. kość. prosełytus 'nawrócony' z gr.

PROZODIA l. w językoznawstwie i nauce o literaturze 'ogół tych brzmieniowych właściwości mowy, które nakładają się
na ciąg wypowiedzeniowy, czyli akcent, intonacja i ogólnie tzw. melodia mowy' 2. 'dział poetyki zajmujący się
brzmieniowymi właściwościami języka, głównie akcentem, iloczasem i intonacją oraz ich rolą w organizowaniu
wypowiedzi, przede wszystkim wierszowanej'

PROZODYCZNY 'dotyczący prozodii, charakterystyczny dla prozodii w znaczeniu l.': Cechy prozodyczne języka.
Prozodyczna analiza tekstu.

fr. prosodie, z gr. prosódia 'akcent'

PRUDERIA 'przesadna, często fałszywa, wstydliwość w dziedzinie erotycznej': Drażniła go ich fałszywość i mieszczańska
pruderia. Krytyk uważał, że w kinie europejskim, a zwłaszcza francuskim, jest znacznie mniej pruderii niż w filmach
amerykańskich.

PRUDERYJNY 'odznaczający się pruderia': Odebrała niezwykle pruderyjne wychowanie, gorszyła ją nawet para

621

PRYMARNY

PRYWATYZACJA

młodych ludzi całujących się na ulicy. Nasze babki wcale nie były tak pruderyjne, jak sądzi obecnie wiele osób.

fr. pruderia

PRYMARNY książk. 'początkowy, pierwotny; także: pierwszy, najważniejszy': Prymame znaczenie czegoś. Wartość
prymama i wartości sekundame.

ang. primary,/?-. primaire z łac. primarius 'pierwszy'

PRYMAS l. *w Kościele katolickim i anglikańskim: tytuł arcybiskupa, który ma honorowe, czasem także jurysdykcyjne,
pierwszeństwo w stosunku do innych biskupów danego kraju; także: arcybiskup noszący ten tytuł': Prymas Józef
Glemp wygłosił homilię podczas nabożeństwa na Jasnej Górze. Prymasem Anglii jest zwyczajowo arcybiskup
Cantenbury. 2. w muzyce 'pierwszy skrzypek w ludowych kapelach, zwłaszcza cygańskich, grający partie solowe i
podstawową melodię'

p.-iac. primas od: primus 'pierwszy'

PRYMAT 'pierwszeństwo; największe znaczenie': U nas sprawy polityczne zawsze miały prymat. Poprzednio ligowy
prymat wywalczył sobie "Lech" Poznań.

lać. primatus 'mający pierwszeństwo'

PRYMICJA 'w Kościele katolickim: msza odprawiana po raz pierwszy przez nowo wyświęconego kapłana': Prymicja
wypadła mi o siódmej rano, ale i tak było wielu wiernych.
PRYMICJE 'czyjeś pierwsze utwory, pierwsze wystąpienie w jakiejś dziedzinie': Prymicje literackie Makuszyńskiego
przypadły na okres Młodej Polski.

PRYMICYJNY 'związany z prymicją, będący prymicją': Msza prymicyjna.

lać. primitiae 'zaczątki'

PRYMITYW l. 'niski poziom cywilizacyjny jakiegoś środowiska, zacofanie': Prymityw wielu plemion indiańskich jest
tylko pozorny. 2. pot. 'ktoś, kto odznacza się brakiem kultury osobistej, człowiek prostacki i chamski': Nie zadawaj się z
nimi, to prymitywy gotowe na wszystko, byle się nażłopać gorzały. 3. 'dzieło artysty prymitywisty albo dzieło powstałe
u zarania sztuki':

Prymitywy Nikifora.

PRYMITYWNY l. 'będący na niskim poziomie rozwoju cywilizacji, świadczący o nim': Prymitywne ludy, plemiona.
Prymitywne narzędzia kreślarskie. 2. 'będący świadectwem zacofania cywilizacyjnego': Prymitywne warunki życia. 3.
'odznaczający się brakiem kultury, obycia': Prymitywny facet. Prymitywne zaczepki, dowcipy. 4. 'związany z
prymitywizmem w sztuce': Malarstwo prymitywne.

PRYMITYWIZACJA 'czynienie czegoś prymitywnym, upraszczanie': Prymitywizacja problemu. Prymitywizacja życia.

PRYMITYWIZOWAĆ 'dokonywać prymitywizacji':

Państwo prymitywizują ważne zagadnienia.

PRYMITYWIZM l. 'pierwotny stan rozwoju czegoś, znajdowanie się czegoś na początku rozwoju': Prymitywizm
budownictwa neolitycznego. 2. 'niski poziom kogoś, czegoś, świadczący o jego braku kultury, obycia':

Prymitywizm twoich kolegów przeraża mnie. Prymitywizm poglądów. 3. 'cecha sztuki ludów pierwotnych, sztuki
ludowej i dzieci, poleg' ,ąca m.in. na upraszczaniu kształtów, deformacji postaci ;. przedmiotów' 4. 'twórczość
artystyczna charakteryzująca się naiwnym realizmem i swobodnym przeplataniem tworów wyobraźni z elementami
rzeczywistości'

PRYMITYWISTA 'przedstawiciel prymitywizmu - twórczości odznaczającej się naiwnym realizmem': Znani w Polsce
prymitywiści to m.in. Nikifor i Teofil Ociepka.

fr. primitif, z p.-lac. primitiviis 'najwcześniejszy', od: primitiae 'zaczątki, pierwsze płody, nowalie'

I PRYMUS 'najlepszy uczeń w klasie, szkole itd.': Przed Grobem Nieznanego Żołnierza odbyła się uroczysta promocja
oficerska prymusów Wojskowej Akademii Technicznej.

od łac. primus 'pierwszy'

II PRYMUS 'dawna naftowa maszynka do gotowania' dawna nazwa firmowa

PRYNCYPAŁ l. przestarz. 'przełożony': Jeśli pan zechcesz, w pana imieniu poproszę pryncypała o zaliczkę. 2. w muzyce
'podstawowy głos organowy, składający się z piszczałek wargowych o średniej menzurze, o wyrazistym brzmieniu':
Piszczałki pryncypału są zwykle ustawione na frontowej obudowie organu, stanowią więc przód instrumentu.

niem. Prinzipal

PRYNCYPIALNY 'taki, który się trzyma raz przyjętych zasad moralnych i zasad postępowania; nieodstępujący od tych
zasad w żadnych okolicznościach; zasadniczy w ważnych kwestiach': W sprawach wiary był zawsze pryncypialny, choć
nie odmawiał dyskusji. Ojciec był bardzo pryncypialny, jeśli chodzi o nasze wychowanie.
PRYNCYPIUM 'podstawa, zasada, na której coś się opiera': Nienaruszalność granic federacji to pryncypium, którego
nie kwestionuje żadna licząca się siła politycz-na.Wszyscy twierdzą, że chodzi im o pryncypia, choć często okazuje się,
że w grę wchodziły stanowiska, pieniądze i przywileje...

lać. principialis 'początkowy' i principrium 'początek'

PRYWATYZACJA l. 'zrobienie prywatnym; dziś najczęściej: 'przekształcenie zakładu pracy, instytucji z państwowej (albo
społecznej) w prywatną; przejęcie mienia państwowego przez osoby prywatne': Powszechna prywatyzacja.
Prywatyzacja PGR-ów. Prywatyzacja to proces trudny i długotrwały. 2. rząd. 'ograniczenie czegoś do sfery
prywatności, odpublicznienie': Prywatyzacja wiary. Pozostał nawyk prywatyzacji religii.

622

PRYZMA

PSEUDONIM

PRYWATYZOWAĆ 'dokonywać prywatyzacji' (zwykle w znaczeniu l.). WBKjest pierwszym sprywatyzowanym bankiem.
Jesienią powinny być prywatyzowane następne przedsiębiorstwa tej branży.

PRYWATYZACYJNY 'taki, który jest związany z prywatyzacją': Zmiany w polityce prywatyzacyjnej. łac. priyatus
'prywatny'

PRYZMA l. 'bryła o regularnym kształcie, usypana z jakiegoś sypkiego materiału - piasku, żwiru, tłucznia, ziemi itp.;
także; stos o kształcie ściętego ostrosłupa, ułożony z czegoś (węgla, drzewa, jarzyn itp.)': Układali marchew w małe
pryzmy. Na pryzmie z piasku wygrzewały się w jesiennym słońcu dwie żmije. 2. w matematyce 'bryła o kształcie
ostrosłupa ściętego od góry, której podstawy są wielobokami podobnymi, o wzajemnie równoległych bokach' 3. w
meteorologii 'przybór pomocniczy, służący do ustawiania przedmiotów mierzonych na stołach z przyrządami
pomiarowymi'

fr. prisme odgr. prisma 'odłupane, odpiiowane'

PRYZMAT l. w fizyce 'bryła z przezroczystej substancji, ograniczona co najmniej dwiema nierównoległymi

płaszczyznami, służąca do zmiany kierunku promieni światła oraz do rozszczepienia światła na barwy składowe':
Pryzmaty są stosowane w urządzeniach optycznych. 2. w matematyce 'graniastosłup o podstawie trójkątnej'

gr. prisma, dopełniacz: prismatos 'coś odpiłowanego, odłupanego'

PRZEOR l. 'zastępca opata': Godność przeora. 2. 'w niektórych zakonach: przełożony prowincji klasztornej lub
klasztoru': Przeor klasztoru benedyktynów.

PRZEORYSZA 'w niektórych klasztorach żeńskich:

przełożona prowincji klasztornej lub klasztoru': Matka przeorysza.

lać. prior 'pierwszy'

PRZETWORNIK zob. KONWERTER

PSALM l. 'w Biblii: utwór poetycki, mający charakter śpiewanej modlitwy': W biblijnej Księdze Psalmów znajdują się
m.in. utwory wyrażające uwielbienie dla Boga, dziękczynienie, skargę oraz utwory żałobne i pokutne. 2. 'utwór
literacki stylizowany na biblijny psalm': "Psalmy przyszłości" Zygmunta Krasińskiego. "Psalm wigilii" Cypriana Norwida.
PSALMISTA l. 'autor psalmów (biblijnych)': Powtarzał za psalmistą: "Z głębokości wołałem ku Tobie, Panie". 2. 'w
Kościele prawosławnym: śpiewak kościelny'

PSAŁTERZ 'zbiór biblijnych psalmów, zwłaszcza taki zbiór wydany osobno': Polscy tłumacze psałterza to m.in. Jan
Kochanowski, Roman Brandstaetter i Czesław Miłosz. Średniowieczne psałterze - np. "Psałterz puławski" i "Psałterz
floriański" - należą do najcenniejszych zabytków literatury polskiej.

PSALMODIA l. 'śpiew psalmiczny, rodzaj melorecy-tacji' 2. 'zbiór utworów poetyckich, mających religij-no-
moralizatorski charakter, wzorowany na psalmach':

"Psalmodia polska" Wespazjana Kochowskiego to zbiór 36 utworów wzorowanych na psalmach, mających charakter
religijny i patriotyczny.

tac. kość. plasmus odgr. psalmós 'pieśń'

PSEUDO- przedrostek o znaczeniu 'niby, rzekomo', dodawany do rzeczowników i przymiotników, wskazujący na to, że
zjawisko lub osoba, rzecz, cecha są ujmowane jako nieprawdziwe, udające tylko to, o czym informuje druga część
wyrazu, np. pseudobank, pseudointeligen-cja, pseudodemokratyczny

gr. pseudos 'kłamstwo'

PSEUDOARTYSTYCZNY 'mający tylko pozorne właściwości artystyczne, w istocie niebędący dziełem sztuki': Ściany
budowli były pokryte jakimiś pseudoartystycznymi malunkami.

złożenie cząstki: pseudo- i słowa: artystyczny

PSEUDOBANK 'bank założony w celu dokonania nielegalnych transakcji finansowych': Państwowe fundusze przelewał
do pseudobanków w Liberii i Liechtensteinie.

złożenie cząstki: pseudo- i słowa: bank

PSEUDODEMOKRATYCZNY 'demokratyczny tylko z pozoru, tylko pozornie służący demokracji': Pseudode-mokratyczne

ustawy.

złożenie cząstki: pseudo- i słowa: demokratyczny

PSEUDOINTELIGENCJA 'ludzie niedouczeni, pragnący znaleźć się wśród osób wykształconych, uważający się za
inteligentów': Nasza pseudointeligencja hołubi ostatnio tę pisarkę za jej rzekomą głębię intelektualną.

PSEUDOINTELIGENT 'człowiek niedouczony, któremu się wydaje, że jest inteligentem, ma obszerną wiedzę - zazwyczaj
przy tym butny i zarozumiały': Z tym pseu-dointeligentem, który myli Kanta z Heglem, nie będę się wdawał w
polemiki.

złożenie cząstki: pseudo- i słowa: inteligencja

PSEUDOKLASYCYZM 'to samo, co klasycyzm warszawski' : Pseudoklasycyzm, wzorujący się na klasycyz-mie francuskim,
rozwijał się w Księstwie Warszawskim i w Królestwie Kongresowym. Pseudoklasycyzm przejawiał tendencje do
usztywniania reguł artystycznych w stosunku do swego pierwowzoru.

PSEUDOKLASYCZNY 'związany z pseudoklasycyz-mem': Oda pseudoklasyczna. Poemat pseudoklasyczny.

złożenie cząstki: pseudo- i słowa: klasycyzm

PSEUDONIM 'imię, nazwisko lub jedno i drugie, których ktoś z jakichś względów używa zamiast swojego prawdziwego
imienia i nazwiska': Artyści często przybierają
623

PSYCHE

PSYCHOLOGIA

efektowne, dźwięczne pseudonimy lub pseudonimy łatwiejsze do wymówienia w wielu językach od ich prawdziwych
imion lub nazwisk, np. Brenda Mae Tarpley występuje pod pseudonimem Brenda Lee, zaś Czesław Wydrzycki pod
pseudonimem Czesław Niemen. Pseudonimy przyjmują też z rozmaitych względów pisarze lub uczeni, np. Aleksander
Głowacki swe wielkie dzieła podpisywał pseudonimem Bolesław Prus, ponoć dlatego, że prawdziwym nazwiskiem
zamierzał sygnować swe prace naukowe, zaś wybitny leksykograf Jan Stef-czyk podpisuje swe słowniki pseudonimem
oddającym w pewnej części specyfikę jego pracy - Władysław Ko-paliński. Pseudonimy są powszechnie stosowane
przez działaczy konspiracyjnych - utrudniają one rozbicie tajnej organizacji, zapewniają bezpieczeństwo kolegom
schwytanego konspiratora.

fr. pseudonyme zgr. pseudónymos 'noszący zmyślone imię'

PSYCHE l. 'w mitologii greckiej: ukochana Erosa, uosobienie duszy ludzkiej': Była sobie raz królewna i nazywała się
Psyche, co po grecku znaczy: dusza. Była tak piękna, że poddani modlili się do niej, zapominając o Afrodycie.
Zagniewana bogini wezwała Erosa i kazała mu w sercu Psyche obudzić miłość do naj szkaradniej szego potwora, jaki
się znajdzie na ziemi. Lecz Eros, ujrzawszy dziewczynę, sam się zakochał i dał jej pałac cudowny. (Parandowski) 2.
książk. 'świat wewnętrzny jakiejś osoby, jej psychika, dusza': Im lepiej ją poznawał, tym bardziej podziwiał jej psyche,
jej bogactwo wewnętrzne.

gr. Psyche

PSYCHEDRYNA zob. AMFETAMINA

PSYCHIATRIA 'dział medycyny zajmujący się leczeniem chorób psychicznych': Psychiatria jest nauką rozwijającą się
mniej więcej od dwóch wieków. Wcześniej wiele chorób psychicznych uważano nie tyle za choroby, ile za stany duszy
wywołane działalnością szatana -i aplikowano stosowne w takich wypadkach, często bardzo okrutne, środki zaradcze.

PSYCHIATRA 'lekarz specjalista w zakresie psychiatrii': Do wybitnych polskich psychiatrów, autorów wielu książek z
psychiatrii i psychologii, należą m.in. Antoni Kępiński i Kazimierz Dąbrowski.

PSYCHIATRYCZNY 'związany z psychiatrią': Szpital psychiatryczny. Leczenie psychiatryczne.

fr. psychiatrie odgr. Psyche, iatreia 'leczenie'

PSYCHIKA 'życie wewnętrzne człowieka, jego uczucia, myśli, wola; także: życie duchowe jakiejś zbiorowości ludzkiej':
Artysta był człowiekiem o bardzo bogatej psychice, zdolnym do przeżywania w wyobraźni różnych stanów z tak wielką
intensywnością, jakby to działo się naprawdę. Próbował zrozumieć psychikę mordercy. Sport oddziałuje pozytywnie
na system nerwowy człowieka i jego psychikę.

PSYCHICZNY l. 'związany z psychiką': Równowaga psychiczna. Wstrząs psychiczny. Cierpienia psychiczne. 2. śród.
'osoba nienormalna, wariat - przymiotnik w funkcji rzeczownika': Przyszedł jakiś psychiczny i się nas czepia.

od gr. psychikós 'dotyczący duszy'

PSYCHO- cząstka wyrazów złożonych, wskazująca na ich związek z psychiką, np. psychopatia, psychoterapia

od gr. psyche 'dusza'

PSYCHOANALIZA l. 'ogólna teoria życia psychicznego stworzona przez Zygmunta Freuda, głosząca, iż rozwój
osobowości, jej struktura i finkcjonowanie - to wynik działania nieświadomych sił psychicznych, pozostających we
wzajemnym konflikcie, na świadomą warstwę psychiki': W teorii psychoanalizy ważne jest wyróżnienie trzech warstw
psychiki: Id, Ego i Superego. 2. 'metoda diagnozowania i leczenia zaburzeń psychicznych, polegająca na odkrywaniu,
interpretowaniu i usuwaniu nieuświadamianych konfliktów wewnętrznych i kompleksów pacjenta': W psychoanalizie
ważne znaczenie ma analiza swobodnych skojarzeń, marzeń sennych i najdawniejszych wspomnień. Poddać się
psychoanalizie.

PSYCHOANALITYK l. 'Zygmunt Freud lub jeden z psychologów rozwijających jego teorię': Oprócz Freuda do wybitnych
psychoanalityków należą m.in. Alfred Ad-ler i Cari Gustaw Jung. 2. 'lekarz leczący psychoanalizą':

Leżał na kanapce u psychoanalityka i usiłował sobie przypomnieć wszelkie urazy z dzieciństwa.

PSYCHOANALITYCZNY 'odnoszący się do psychoanalizy, stosujący psychoanalizę': Terapia psychoanalityczna. Wczesne

freudowskie koncepcje psychoanalityczne są często krytykowane za przywiązywanie zbyt wielkiej wagi do sfery
seksualności człowieka;

współcześni psychologowie uważają, że uznanie przez Freuda urazów i kompleksów seksualnych za główny motor
psychiki to swoista reakcja na bardzo restrykcyjną w sferze erotycznej kulturę mieszczańską, panującąw jego czasach.

niem. Psychoanałyse

PSYCHODELICZNY l. 'o stanie umysłu: taki, który odznacza się wielkim spokojem, dużą wrażliwością na przyjemne
bodźce i skłonnością do zachwytów estetycznych': Z dawnych utworów zespołu Pink Floyd najbardziej lubił
"Psychodeliczne śniadanie Alana". 2. 'o narkotykach: wywołujący taki stan umysłu'

odgr. psyche 'dusza', dęłoś 'jasny, oczywisty'

PSYCHOLOGIA l. 'nauka zajmująca się badaniem procesów psychicznych człowieka': Do ważniejszych kierunków
dwudziestowiecznej psychologii należą m.in.: psychoanaliza - zajmująca się uwarunkowaniami ludzkich działań,
drzemiącymi w podświadomości, behawioryzm

- badający w sposób eksperymentalny reakcje człowieka, psychologia humanistyczna - opisująca rozwój osobowości
człowieka, psychologia postaci i kognitywizm

- zajmujące się przede wszystkim mechanizmami postrzegania. 2. 'cechy charakteru jakiejś osoby, zwłaszcza będące
przedmiotem analizy i opisu': Opisał psy-

624

PSYCHOLOGIZACJA

PUBLIC RELATIONS

chologię maltretowanego dziecka. Zajmował się psychologią wielkich twórców.

PSYCHOLOG 'uczony prowadzący badania w dziedzinie psychologii': Do wybitnych polskich psychologów należą m.in.
Idą Kurcz, Janusz Reykowski i Tadeusz To-maszewski.

PSYCHOLOGICZNY 'związany z psychologią; także:

związany z psychiką, a zwłaszcza mówieniem o niej, opisywaniem jej lub przedstawianiem': Kwartalnik psychologiczny.
Analiza psychologiczna bohatera literackiego.
niem. Psychologie odgr. psyche 'dusza', logos 'nauka'

PSYCHOLOGIZACJA 'wyjaśnianie zjawisk za pomocą psychologii, psychologiczna interpretacja zjawisk':

Psychologizacja sztuki.

PSYCHOLOGIZOWAĆ 'ujmować jakieś zagadnienia, kwestie od strony psychologicznej, czynić psychikę jednostki lub
zbiorowości tematem badań naukowych lub dzieła literackiego, filmowego itp.': To, że reżyser psy-chologizuje, nie jest
niczym zdrożnym, gorzej, że jest to psychologizowanie dość naiwne, na poziomie Czerwonego Kapturka.

PSYCHOLOGIZM l. w językoznawstwie 'kierunek sprowadzający badane zjawiska i procesy językowe do przeżyć

psychicznych zbiorowości lub jednostek, wyjaśniający je z punktu widzenia psychologii': Językoznawczy psycholo-gizm
w XIX w. związany był z ideami Wilhelma von Hum-boldta. 2. wfilozofi 'stanowisko sprowadzające jakąś dziedzinę
rzeczywistości do zjawisk psychologicznych': Niemiecki logik Sigwart twierdził, że prawa logiczne są tylko "formami
poruszania się naszej myśli", a niemiecki psycholog Lipps, że "logika jest dyscypliną psychologiczną, bo wszak poznanie
występuje tylko w psychice". [...] Pogląd ten, sprowadzający logikę do psychologii, nazwano później "psychologizmem
logicznym". (Tatarkiewicz) 3. w literaturze i filmie 'sposób przedstawienia bohatera, polegający na opisywaniu,
ujmowaniu go głównie w kategoriach psychologicznych, z głęboką analizą jego psychiki i ukazywaniem psychicznych
uwarunkowań jego zachowania i postępowania': Psychologizm w filmach Bergmana.

niem. Psychologisation

PSYCHOPATIA l. pot. 'zaburzenie osobowości, odstępstwo od normy psychicznej': Takie zachowanie wskazuje na
psychopatię, ten człowiek powinien przebywać w szpitalu, a nie na mównicy sejmowej. 2. w medycynie 'obecnie
rzadko używane określenie wszelkich zaburzeń osobowości, dziś ograniczane do osobowości nieprawidłowej '

PSYCHOPATA 'człowiek cierpiący na zaburzenia osobowości, ogólniej: na wszelkie zaburzenia psychiczne, wariat':
Wysokim urzędnikiem w ministerstwie został człowiek o wyglądzie psychopaty.

złożenie cząstek: psycho- i -patia od gr. pathos 'cierpienie'

PSYCHOTERAPIA 'różne metody oddziaływań psychologicznych, zmierzające do usunięcia zaburzeń psychicznych,

głównie objawów nerwicowych': W psychoterapii stosuje się takie techniki, jak perswazja, uspokajanie, sugestia,
podnoszenie wiary we własne siły.

PSYCHOTERAPEUTA 'specjalista z dziedziny psychoterapii, lekarz stosujący psychoterapię': W dyskusji wziął udział
Jerzy Mellibruda, znany psychoterapeuta, specjalizujący się w leczeniu alkoholizmu.

PSYCHOTERAPEUTYCZNY 'związany z psychoterapią, wykorzystujący psychoterapię': Metody psychoterapeutyczne są

zazwyczaj związane z poszczególnymi kierunkami psychologicznymi: inne metody proponuje psychoanaliza, inne
behawioryzm, jeszcze inne zaś psychologia postaci.

złożenie cząstki: psycho- i słowa: terapia

PSYCHOTROPOWY 'o lekach: działający na ośrodkowy układ nerwowy i wywierający silny wpływ na określone
zachowania i rodzaj aktywności umysłowej człowieka':

Do środków psychotropowych zaliczane są m.in. leki przeciwdepresyjne i przedwiekowe. Wydawanie leków

psychotropowych odbywa się tylko na podstawie recept lekarskich.

złożenie cząstek: psycho- i -tropowy od gr. trópos 'obrót'

PSYCHOZA l. zwykle w liczbie mnogiej: PSYCHOZY w medycynie 'poważne zaburzenia psychiczne, objawiające się m.in.
zanikiem zdolności krytycznej samooceny, nie-realistyznym myśleniem, zupełnym nieprzystosowaniem społecznym
oraz depresjami, halucynacjami itp.': Do psychoz należą m.in. schizofrenia, zaburzenia paranoiczne, zaburzenia
afektywne. 2. 'chwilowa utrata samokontroli pod wpływem otoczenia, w jakichś nieznanych, budzących przerażenie
okolicznościach; także: stan świadomości całej grupy ludzi w jakichś specyficznych okolicznościach, wywołany
wzajemnym oddziaływaniem na siebie': To była psychoza strachu, dzieci nie wiedziały, co robić, i pchały się w
szaleńczym pędzie do drzwi.

PSYCHOTYK w medycynie 'człowiek chory psychicznie, cierpiący na jakąś psychozę'

fr. psychose

Pt symbol pierwiastka chemicznego: platyna (zob.) Pu symbol pierwiastka chemicznego: pluton (zob.)

PUB (czytaj: pab) 'piwiarnia, będąca miejscem spotkań towarzyskich, typowa dla krajów anglosaskich': Co tydzień
spotykamy się w pubie, żeby porozmawiać o polityce. Na Marszałkowskiej otwarto nowy lokal gastronomiczny
wzorowany na angielskich pubach.

ang. pub

PUBLIC RELATIONS (czytaj: pablik rylejszn) l. 'stosunki między jakąś firmą, organizacją, przedsiębiorstwem a grupą
ludności, do której odnosi się działalność tej firmy; ogół układów między firmą a tymi, których stara się ona pozyskać
dla swojej działalności; wszelkie sposoby i metody pozyskiwania opinii publicznej, stosowane przez określoną firmę,
organizację itp.':

625

PUBLICITY

PULPIT

Kształtowanie public relations tej organizacji powierzono znanym propagandzistom okresu minionego. 2. 'zespół
pracowników jakiejś firmy odpowiedzialny za kształtowanie jak najlepszych stosunków tej firmy z opinią publiczną':
Ludzie z public relations alarmują, że nazwa naszej firmy zaczyna się źle kojarzyć przeciętnej gospodyni domowej.

ang. public relations

PUBLICITY (czytaj: pablic-ity) 'rozgłos, popularność, sława uzyskiwane najczęściej dzięki środkom upowszechniania
informacji': Jak rzadko który uczony, dbał o swoje publicity. Robi się wokół tego pisma takie publicity, że chyba w
końcu zaczną je kupować.

ang. publicity

PUBLICYSTYKA 'odmiana twórczości dziennikarskiej, obejmująca takie gatunki, jak reportaż, felieton, omówienie
wydarzeń, korespondencję; służy omówieniu, skomentowaniu aktualnych spraw życia politycznego, społecznego,
gospodarczego itd.': Publicystyka społeczna. Publicystyka kulturalna. Podanie wiadomości to informacja, ich
skomentowanie to już publicystyka.

PUBLICYSTA 'dziennikarz, pisarz itp. piszący felietony, komentarze itd.; twórca publicystyki'

PUBLICYSTYCZNY 'będący publicystyką, taki, który należy do publicystyki': Artykuł publicystyczny. Zacięcie
publicystyczne.

niem. Publizistik z łac. publicus 'powszechny'

PUBLIKACJA l. 'ogłaszanie, wydawanie czegoś drukiem': Publikacja wspomnień znanego reżysera stała się sensacją w
środowisku. Redakcja gazety dokonała publikacji poufnych materiałów. 2. 'rzecz wydana drukiem': Do wniosku o
stypendium naukowe należało dołączyć listę publikacji z ostatnich dwóch lat.

PUBLIKOWAĆ 'wydawać, ogłaszać coś drukiem': Pierwsze swoje utwory publikował w podrzędnych pisemkach.
Nazajutrz wystąpienie premiera zostało opublikowane we wszystkich porannych gazetach.

PUBLIKATOR zwykle w liczbie mnogiej: PUBLIKATORY 'środki masowego przekazu': Wszystkie publikatory ogłosiły
pikantne szczegóły romansu księcia i akto-reczki.

fr. publication od łac. publicus 'publiczny, powszechny, otwarty'

PUCZ 'zamach stanu, przewrót, zazwyczaj wojskowy';

Organizatorzy puczu wzięli jako zakładników członków parlamentu.

PUCZYSTA rząd. 'organizator puczu albo jego uczestnik':

Wznowienie procesu puczystów nastąpi 7 lipca.

niem. Putsch i roś. putczist

PUD 'dawna rosyjska jednostka masy, używana także w Królestwie Polskim, równa 16,38 kilograma': Pewien rosyjski
marynarz zasłynął z tego, że 300 razy, raz po razie, podniósł jedną ręką nad głowę odważnik o wadze dwóch pudów. ()
Nudy na pudy 'bardzo wielkie nudy':

W domu nudy na pudy, ani z kim pogadać, ani co przeczytać.

PUDDING (czytaj: pudink) 'potrawa angielska, przyrządzana z kaszy, mąki jaj, masła i różnych innych składników,
gotowana na parze lub pieczona, konsystencją przypominająca budyń': Na deser podano pudding. Mrożony pudding
to masa zrobiona z kremu ze śmietanki i żółtek, wzbogaconego bakaliami i owocami oraz alkoholem i aromatami.

ang.

PUEBLO (czytaj: pue-blo) l. 'wznoszone z płyt kamiennych, niewypalanych cegieł lub wykuwane w skale tarasowe
budowle użytkowe (w tym także domy), wykonywane przez niektóre plemiona indiańskie': Plemiona budujące puebla
zamieszkiwały dzisiejsze stany USA Arizona i Nowy Meksyk. 2. 'osiadłe plemiona indiańskie, zamieszkujące dolinę Rio
Grandę oraz płaskowyż aż do rzeki Małe Kolorado, zachowujące do dziś swoje zwyczaje, kulturę i sztukę': Sztuka
Indian Pueblo to przede wszystkim garncarstwo artystyczne, tkactwo oraz wyrabianie biżuterii ze złota, srebra i
kamieni szlachetnych.

hiszp., od: Pueblo - nazwy plemion indiańskich

PUENTA albo POINTA (czytaj: puenta) 'zakończenie jakiejś wypowiedzi, zwłaszcza literackiej, dobitnym, celnym,
dowcipnym, zwykle zaskakującym sformułowaniem': Stosowanie puent, np. podsumowujących w jednym celnym
sformułowaniu długie wyliczenia, było bardzo charakterystyczne dla poezji baroku.

PUENTOWAĆ albo POINTOWAĆ (czytaj: puentować) 'kończyć wypowiedź puentą': Norwid chętnie puentuje swe
wiersze, nawet niezbyt długie. Np. wiersz "Język-oj-czysty" kończy stwierdzeniem, wypowiadanym przez lir-nika: -
"Nie miecz, nie tarcz - bronią Języka / Lecz arcydzieła".

fr. pointę, dosłownie 'ostre zakończenie'

PULA l. 'zasób czegoś, co się ma do dyspozycji': Komisja przyznała kierownikowi dodatkową pulę pieniędzy.
Wyczerpano pulę nagród. 2. w grach hazardowych 'stawka ogólna, wszystkie stawki złożone do banku':
Zgarnąć całą pulę. Podwoić pulę. 3. w niektórych grach 'partia, tura': Już w pierwszej puli przegrał wszystko.

fr. poule

PULARDA l. 'młoda, specjalnie tuczona, kura': Do najsłynniejszych scen romansu Fryderyka Chopina z Geor-ge Sand
należy ich kłótnia o potrawę z piersi pulardy. 2. 'potrawa z takiej kury, zwłaszcza z piersi'

fr. poularde

PULPIT l. 'pochyły, ruchomy lub stały blat ławki szkolnej, biurka, klęcznika itp.; także: stolik z takim blatem':

626

PULS

PURYTANIZM

Rołożył książki na pulpicie. 2. 'podstawka do nut, mająca kształt pochyłej deseczki, osadzonej na wysokiej nóżce i
przenośnej lub wbudowanej w pianino, fortepian itp.': Na pulpicie leżały rozłożone nuty, jakby czekały na pianistę.
Pulpit dyrygenta.

lać. pulpitum

PULS l. inaczej: TĘTNO 'wywołane pracą serca kurczenie się i rozkurczanie ścian tętnic': Regularny, przyspieszony puls.
Puls najłatwiej można wyczuć, naciskając delikatnie tętnicę opuszkami palców. Lekarz stwierdził, że puls zanika. 2.
'miejsce na ciele, w którym bada się tętno': Wziął za puls pan doktor poważnie chorego i dziwy mu prawi. (Jachowicz)

PULSOWAĆ l. 'o sercu , tętnicach itp.: rytmicznie kurczyć się i rozkurczać': Patrzył na nią, a serce pulsowało mu coraz
szybciej. 2. 'o krwi: krążyć w układzie krwionośnym': Żyły mu wystąpiły, w skroniach czuł pulsującą krew. 3. w
astronomii 'o gwiazdach: zmieniać okresowo rozmiary i jasność' 4. w fizyce 'zmieniać okresowo napięcie, siłę,
prędkość itp.' 5. 'o mieście, szkole itp.: być pełnym życia, ruchu, gwaru': Ulica pulsuje gwarem.

PULSACJA l. w astronomii 'pulsowanie gwiazd': Pul-sacja, widoczna jako okresowa zmiana jasności gwiazd, jest
związana z ich kurczeniem się i rozkurczaniem. 2. w fizyce 'wielkość, która charakteryzuje zmiany okresowe
zachodzące bez zmiany znaku (prądu, napięcia i innych zjawisk)': Pulsacja drgań harmonicznych.

PULSACYJNY 'rytmicznie się powtarzający, ale nie-ciągły': Pulsacyjne światła. Pulsacyjne hamowanie jest
bezpieczniejsze i skuteczniejsze od długiego naciśnięcia pedału hamulca do oporu, powodującego często poślizg
samochodu.

PULSAR w astronomii 'obiekt, którego promieniowanie jest wysyłane w postaci krótkich błysków, powtarzających się
cyklicznie w okresie jednej sekundy i krótszym': Pulsary to złożone z supergęstej materii gwiazdy neutronowe,
obracające się bardzo szybko i wyświecające wiązki fal radiowych.

od łac. pulsus 'uderzenie' od: pellere 'uderzać, pędzić'

PUMPERNIKIEL 'ciemny chleb z grubo mielonej żytniej mąki z miodem, o gorzkawosłodkim smaku, zwykle
sprzedawany w cienkich kromkach, w opakowaniu pozwalającym na zachowanie świeżości przez dłuższy czas': Zjadła
pumpemikiel z serem. Słowo pumpemi-kiel ma zabawną etymologię: w XVII w. w Westfalii było to wulgarne
określenie niestrawnego chleba, pochodzące od słów: Pumper 'gazy z jelit, wiatry' i Nikiel -'lekceważące zdrobnienie
imienia Mikołaj', czyli -tłumacząc dosadnie: pierdy Mikusia.

niem. Pumpemickel
PUMPY 'krótkie, bufiaste spodnie męskie, zapinane poniżej kolan': Strój sportowy dziadka: sweter z golfem i pum-

py-

niem. Pumphose

PUNITYWNY książk. 'związany z karami; także: karalny':

Ostre, punitywne wychowanie.

fr. punitif 'karny' z łac. punitivus

PUNK (czytaj: pank) 'przedstawiciel jednej ze współczesnych podkultur młodzieżowych, który swój światopogląd,
oparty głównie na sprzeciwie wobec istniejących stosunków i oficjalnej kultury, wyraża ekstrawaganckim uczesaniem,
strojem i zachowaniem oraz ostrą muzyką rockową z "mocnymi" tekstami': Grupa punków opanowała amfiteatr w
Jarocinie. Była uczesana na punka, ze sterczącym różowofioletowym "kogutem" na czubku głowy.

PUNKOWY (czytaj: pankowy) 'będący punkiem, wyrażający punka, charakterystyczny dla punka': Muzyka punkowa.
Grupa punkowa. Punkowy szpan.

ang. punk

PURE NONSENSE (czytaj: pjurnonsens) albo PURNON-SENS 'dowcip, w którym efekt komiczny powstaje z jawnej
niedorzeczności, ze skojarzenia obrazów lub pojęć zaskakująco niedorzecznego, pozbawionego logicznej motywacji,
bezinteresownie absurdalnego': Przykładem pure nonsense'u mogą być powiedzenia: U nas w domu było troje dzieci,
każde innej płci; Czym różni się ptaszek? Tym, że ma jedną nóżkę bardziej.

ang. pure nonsense 'czysty nosnens'

PURPURA l. 'kolor ciemnoczerwony z dodatkiem fioletu' 2. 'tkanina tego koloru': Meble obite purpurą. 3. 'ubiór, szaty
w tym kolorze, zwłaszcza płaszcz cesarza, króla lub kardynała, będący oznaką ich godności': Chodził w purpurze. 4.
'naturalny barwnik, otrzymywany kiedyś z wydzieliny ślimaków szkarłatników, a dziś syntetycznie': Strój królewski
uszyto z jedwabiu barwionego purpurą. 5. w medycynie 'wylewy krwi do skóry stawów albo błon śluzowych, będące
wynikiem zaburzeń krzepliwości krwi'

PURPURAT l. 'kardynał': Tylu purpuratów Rzym nie oglądał od czasów ostatniego konklawe. 2. przestarz. 'dostojnik
noszący purpurę'

lać., zgr. porphyra

PURYTANIZM l. w historii 'ruch społeczny i religijny rygorystycznych wyznawców kalwinizmu w Anglii

(nonkonformistów) w XVI i XVII w., uznający dokonane za czasów Elżbiety I zmiany w kościele za niewystarczające i
wzywający do dalszych regulacji religijnych i uproszczeń dotyczących tej sfery, głoszący też bardzo surowe zasady
obyczajowe': Purytanizm nawoływał do pracowitości i zapobiegliwości, religijnego i wstrzemięźliwego trybu życia oraz
przestrzegania surowych zasad obyczajowych; charakterystyczną cechą tego ruchu był negatywny stosunek do
erotyki, w praktyce sprowadzający się do stwierdzenia, że ta sfera życia nie powinna być dla wierzącego człowieka
źródłem przyjemnych doznań. 2. przen. 'przesadna surowość obyczajowa, zwłaszcza w dziedzinie erotyki': Od czasów
"rewolucji seksualnej" w latach 60. XX w. przestało się mówić

627

PURYZM
o purytanizmie. Czy epidemia AIDS to nie jest przypadkiem dobry powód, by to zapomniane słowo przypomnieć?

PURYTANIN l. w historii 'zwolennik purytanizmu - ruchu społecznego i religijnego w XVI i XVII w.': Purytanie odegrali
ważną rolę w kolonizacji Ameryki Północnej. 2. przen. 'osoba odznaczająca się przesadną surowością obyczajów,
zwłaszcza w dziedzinie erotycznej': Początkowo sądziła, że jej mąż - niespotykanie przyzwoity - to puryta-nin. Potem
okazało się, że jest homoseksualistą.

PURYTAŃSKI l. w historii (lub w odniesieniu do historii) 'związany z purytanizmem - ruchem społecznym i religijnym w
XVI i XVII w.': Wielu wybitnych kulturo-znawców amerykańskich, np. Roiło May, uważa, że tylko dzięki niezwykłej
dynamice surowej etyki purytań-skiej możliwe było - w niespełna dwa wieki - przekształcenie zamieszkanej przez
nieliczne plemiona indiańskie Ameryki Północnej wjeden z najpotężniejszych gospodarczo i politycznie regionów
świata. 2. 'odznaczający się przesadną surowością obyczajów, zwłaszcza w dziedzinie erotycznej': Znajoma sędzia
opowiadała mu o takim przypadku, gdy purytańska żona wystąpiła z pozwem o rozwód, ponieważ mąż proponował
pożycie seksualne w różnych pozycjach, np. od tyłu.

ang. Puritan od łac. puritas 'czystość'

PURYZM l. 'przesadna dbałość o czystość lub poprawność w jakiejś dziedzinie': Był wyznawcą puryzmu dietetycznego,
który głosił, że są trzy trucizny: biały cukier, biała sól i biała mąka. W postawach wobec języka puryzm przyjmuje
najczęściej dwie postacie: tradycjona-listycznego i nacjonalistycznego. Pierwszy jest niechętny jakimkolwiek zmianom
języka. Drugi - potępia wszelkie wyrazy obce. 2. 'kierunek w malarstwie, rozwijający się w latach 1916-1925, cechujący
się stosowaniem czystych pastelowych kolorów i geometrycznych form': Puryzm związany był z artystyczną ideą
"czystej formy".

PURYSTA l. 'zwolennik puryzmu w jakiejś dziedzinie':

Niegdyś puryści językowi proponowali, by słowo parasol zastąpić wyrazem deszczochron, obecnie domagają się, by
zamiast sex-shop używać chutnik (od chuć). 2. 'artysta, tworzący zgodnie z zasadami puryzmu - kierunku w
malarstwie': Purystą był m. in. Le Corbusier, bardzo znany później jako architekt.

PYTIA

PURYSTYCZNY 'związany z puryzmem - przesadną dbałością o czystość w jakiejś dziedzinie': Purystyczne nastawienie
do języka przeważało w Polsce w okresie zaborów - wówczas obrona czystości polszczyzny uważana była - zastępczo -
za obronę niezależności Polski. fr. purisme od łac. purus 'czysty'

PUZZLE (czytaj: puzle albo pucle) 'układanka obrazkowa, złożona z kilkudziesięciu, kilkuset albo kilku tysięcy
kartoników o nieregularnym kształcie, które należy złożyć w jeden obrazek': Układaliśmy te puzzle do późnego
wieczora. Kupił synkowi dwa pudełka puzzli.

ang. puzzle (czytaj: pazi)

PYKNIK w konstytucjonalizmie, teorii psychologicz-no-medycznej 'typ o średnim lub niskim wzroście, krótkich nogach i
rękach, grubej szyi i okrągłej twarzy, towarzyski, skłonny do okresowych zmian nastroju': Pyk-nik, podobnie jak
pozostałe typy wyróżniane w typologii Kretschmera, właściwie nigdy nie występuje w czystej postaci, to raczej
wzorzec, do którego mniej lub bardziej zbliżają się budową poszczególne osoby.

niem. Pykniker od gr. pyknós 'gruby'

PYRRUS 'król Epiru, który w III w. p.n.e. prowadził wojnę przeciwko Rzymowi, wygrywając kolejne bitwy, ponosił
jednak tak wielkie straty (zwłaszcza pod Auskulum), że w końcu - niepokonany w walce - musiał się wycofać'
Pyrrusowe zwycięstwo 'zwycięstwo osiągnięte przy tak wielkich stratach, że faktycznie równe klęsce'

od imienia gr. Pyrrhos

PYTIA l. 'w starożytnej Grecji: wieszczka i kapłanka w świątyni Apollina w Delfach, będąca wyrocznią i przepowiadaj
ąca przyszłość': Odurzona wonią dymów palonych liści mirry i wawrzynu Pytia wygłaszała oderwane, najczęściej mało
zrozumiałe słowa lub zdania, interpretowane następnie i ogłaszane jako wyrocznie przez kapłana-proroka.
(Parandowski) l. przen. 'osoba wypowiadaj ąca się w zagadkowy, niejasny sposób'

PYTYJSKI 'niejasny, dwuznaczny': I cóż ma znaczyć ta pytyjska wypowiedź pana posła? gr. Pythia

628

Q (czytaj: ku) 'międzynarodowy symbol najwyższej jakości produktów': Większość wyrobów wspomnianej firmy
otrzymała znak jakości Q.

skrót ang. słowa: quality 'jakość'

QUASI (czytaj: kfazi) cząstka o znaczeniu 'niby', dodawana do różnych wyrazów, wskazująca na to, iż nazywają one
coś, co przypomina pod pewnym względem to, o czym mówi człon drugi złożenia, ale tym naprawdę nie jest, np.
quasi-wykształcenie, quasi--nauka

UWAGA: cząstkę quasi zapisujemy z łącznikiem, podobnie jak cząstkę niby, np. niby-człowiek, niby-nauka (wyjąwszy
ustalone połączenia, będące często terminami, np. nibynóż-ki)

QUASIMODO (czytaj: kfazimodo) l. 'bohater powieści Wiktora Hugo "Katedra Mani Panny w Paryżu" - wyjątkowo
brzydki, koślawy, zezowaty garbus, przepełniony piękną i głęboką miłością do Cyganki Esmeraldy': Po śmierci
Esmeraldy Quasimodo rzucił się do dołu, gdzie ją pochowano. Po wielu latach obok szkieletu Esmeraldy znaleziono
jego pokrzywiony, garbaty szkielet. 2. przen. 'człowiek wyjątkowo brzydki, człowiek o odpychającym wyglądzie'

powieść Wiktora Hugo została po raz pierwszy opublikowana w 1831 r.

QUASI-NAUKA (czytaj: kfazi na-uka) 'niby-nauka, dyscyplina, która chce uchodzić za naukę, ale nią nie jest':

Mówił, że dla niego parapsychologia to quasi-nauka, która zajmuje się niezwykłymi rzeczami, ale nic nie ustaliła z całą
pewnością ani nie sformułowała żadnego ogólnego prawa.

złożenie cząstki: quasi i słowa: nauka

QUE SERA, SERA (czytaj: ke sera, sera) 'co będzie, to będzie; co ma być, to będzie': Que sera, sera to wyraz pogodnej
zgody na rzeczywistość, nieprotestowania przeciw temu, co się ma wydarzyć, zawierający jednak element bierności i
rezygnacji

fr., znane m.in. jako refren popularnej piosenki

QUIZ zob. KWIZ

QUODLIBET (czytaj: kfodlibet) w muzyce l. 'kompozycja wokalna lub instrumentalna, będąca rodzajem żartu
muzycznego, polegająca na połączeniu albo współdziałaniu elementów kilku znanych utworów o bardzo różnym
charakterze': Quodlibet może być polifoniczny (zapożyczone melodie są wprowadzane symultanicznie w różnych
głosach) albo monofoniczny (fragmenty cytowane następują sukcesywnie). Quodlibet był popularny od XVI w. 2.
'rodzaj widowiska rozrywkowego, spektakl, który tworzy składanka popularnych melodii lub pieśni (piosenek) albo
urywków znanych dużych utworów muzycznych lub muzyczno-wokalnych (operetek, fars itp.), popularny od drugiej
połowy XIX w.': Obejrzeli zabawny quodlibet, złożony z popularnych melodii operetkowych.

lać. 'co się podoba, cokolwiek'

QUORUM zob. KWORUM

QUO VADIS, DOMINE? (czytaj: kfo wadis domine) 'dokąd idziesz. Panie? - pytanie, które uciekający z Rzymu św. Piotr
miał zadać - według apokryfów i legend chrześcijańskich - spotkanemu przez siebie na drodze Chrystusowi': W
powieści Sienkiewicza "Quo vadis" odpowiedź Chrystusa na Piętrowe pytanie brzmiała:

"Gdy ty opuszczasz lud mój, do Rzymu idę, by mnie ukrzyżowano raz wtóry".

tac.

629

R skrót słowa: rentgen (zob.)

R skrót słowa: recommand (zob.)

Ra symbol pierwiastka chemicznego: rad (zob.)

RABAT 'obniżka ceny towaru, będąca formą zachęty do kupowania go, zwłaszcza kupowania w większych ilościach lub
kupowania bardzo drogich towarów i płacenia za nie gotówką': Osobom kupującym jednorazowo więcej niż pięć
opakowań firma udziela dziesięcioprocentowego rabatu. Przy zakupie lodówki za gotówkę przysługuje panu
kilkuprocentowy rabat, gwarantujemy też dostawę zakupionego sprzętu do domu.

wf. rabatto

RABBI l. 'zaszczytny tytuł żydowskiego mędrca, znawcy ksiąg świętych; także: osoba nosząca ten tytuł': Tyle książek
słowników / opasłe encyklopedie / ale nie ma kto poradzić /[...]- szukam cię rabbi / - za którym firmamentem ukryłeś
mądre ucho [...]. (Herbert) 2. 'w Ewangeliach:

zwrot używany przez uczniów w stosunku do Chrystusa'

RABIN 'w judaizmie: duchowny, znawca ksiąg świętych, który jest religijnym i duchowym przywódcą gminy
żydowskiej': Rabini bywali w gminach żydowskich nauczycielami, sędziami, kaznodziejami, często reprezentowali też
lokalną społeczność żydowską.

RABINAT 'w judaizmie: godność rabina, urząd sprawowany przez niego; także: siedziba tego urzędu'

RABINACKI 'związany z rabinem': Sąd rabinacki. hebr. rabbi 'mój mistrzu, nauczycielu'

RACHITYZM inaczej: RACHITIS albo KRZYWICA 'choroba występująca u dzieci, objawiająca się m.in. rozmiękczeniem i
skrzywieniem jednych kości, nadmiernym zgrubieniem drugich i wielkością mięśni': Rachityzm występuje u dzieci w
pierwszym roku życia, zazwyczaj jest wywołany niedoborem witaminy D.

RACHITYCZNY l. 'taki, który ma objawy krzywicy, krzywiczny': Troje rachitycznych dzieci bawiło się na podwórzu. 2.
'powykrzywiany, wątły, słabowity': Rachityczne drzewo rosło w końcu podwórka, przen. rachityczna gospodarka.

gr. rhachitis 'choroba kręgosłupa':

I RACJA 'odmierzona ilość czegoś, zwłaszcza żywności lub napoju': Więźniom wydzielano niewielkie racje chleba i
wody.

RAC JONOWAĆ 'dzielić coś na racje': Pod koniec rejsu kapitan zaczął racjonować żywność i wodę pitną.

lać. ratio 'obliczenie, odliczona część'

II RACJA l. 'słuszność, prawdziwość jakiegoś poglądu lub stanowiska': Czy uważasz, że on ma rację? Przyznałem jej
rację. Bronili w dyskusji swych racji. 2. 'argument, dowód popierający czyjeś poglądy': Jego racje były nie do odparcia.
3. 'podstawa istnienia czegoś, powód': Tamten zakład stracił rację bytu. Z jakiej racji wtrącasz się do moich spraw? <)
Racja stanu 'wzgląd na dobro państwa'

lać. ratio 'rozum'

RACJONALIZACJA l. w ekonomii 'usprawnienie czegoś, wprowadzenie zmian, których celem jest poprawa
funkcjonowania tego': Analiza potrzeb rynku uświadomiła im potrzebę przeprowadzenia racjonalizacji zakładu. 2. w
psychologii 'dodawanie rozumowych wyjaśnień do czynów popełnianych pod wpływem emocji, nieuświadomionych
pobudek albo sytuacji, w których człowiek jest niezależny od swej woli': To, co mówisz o poczuciu swobody, jakie
masz na niższym stanowisku, to klasyczna racjonalizacja: prawda jest taka, że nie awansowałeś, bo nie wykonywałeś
dobrze swoich zadań - i teraz próbujesz sobie to jakoś tak wytłumaczyć, by zachować komfort psychiczny.

RACJONALIZATOR w ekonomii 'osoba, która dokonuje racjonalizacji - usprawnienia czegoś': Dla racjonalizatorów
produkcji przewidziano nagrody.

RACJONALIZOWAĆ l. w ekonomii 'dokonywać racjonalizacji - usprawnienia czegoś': Racjonalizować zatrudnienie.

Racjonalizować procesy technologiczne. 2. w psychologii 'dodawać rozumowe przyczyny do czynów popełnianych z
emocjonalnych lub nieuświadomionych pobudek albo do niezależnych od woli człowieka sytuacji': Często te osoby,
które nie osiągnęły wielkich sukcesów, racjonalizują to, wmawiając sobie, że wcale im nigdy na żadnych sukcesach nie
zależało.

fr. rationalisation od łac. ratio 'rozum'

RACJONALIZM l. pot. 'postawa życiowa, według której w postępowaniu należy się kierować wskazaniami rozumu;
uznawanie rozumu za wartość, przekonanie o jego możliwościach poznawczych; wiara w rozum': Jego in-tuicjonizm
przeciwstawiał swojemu racjonalizmowi. Chyba już się przekonaliście, że racjonalizm nie pozwala wytłumaczyć
wszystkich zjawisk. 2. 'kierunek filozoficzny głoszący, że podstawowym żródełem poznania jest rozum, a nie
doświadczenie - przeciwieństwo empiryzmu': Wiązała się z tym [z aprioryzmem szkoły Durkheima] rehabilitacja
racjonalizmu: pewne prawdy mają źródło nie we wrażeniach, ale w rozumie. Ale wbrew dotychczasowemu
racjonalizmowi, w rozumie nie ma nic transcendentnego. (Tatarkiewicz)

630

I RAD

RADIOLOGIA

RACJONALNY l. 'oparty na rozumie, na zdrowym rozsądku': Jest to wyrazem pomocy państwa w racjonalnym wyborze.
Nie potrafił wyjaśnić swojego postępowania w sposób racjonalny. Ta racjonalna argumentacja powinna do niej
przemówić. 2. 'taki, który wypływa z analiz naukowych, ze stosowania nowoczesnych metod itd.':

Racjonalna gospodarka leśna. Racjonalne rozumowanie.

RACJONALISTYCZNY l. 'taki, który charakteryzuje osoby, uznające rozum za najwyższą wartość, oparty na
racjonalizmie, wynikający z niego': Racjonalistyczny stosunek do życia. Racjonalistyczny program gospodarczy. 2.
'związany z racjonalizmem - kierunkiem filozoficznym':

racjonalistyczne poglądy prezentowali już filozofowie starożytni, m.in. Demokryt, Sokrates i Platon.
RACJONALISTA l. 'osoba kierująca się rozumem w zachowaniu i postępowaniu, ktoś, kto uznaje rozum za najwyższą
wartość': Nie można być racjonalistą i irra-cjonalistąjednocześnie, a mój polemista tak właśnie prezentuje się w swoim
tekście. Racjonaliści w ogóle nie podejmują dyskusji na temat istoty duszy. 2. 'filozof rozwijający tezy racjonalizmu': Do
wybitnych racjonalistów należą: Kartezjusz, Spinoza i Leibniz.

od łac. rationalis 'rozumny, rozsądny' od: ratio 'rozum'

I RAD 'pierwiastek o liczbie atomowej 88 i masie atomowej (najtrwalszego izotopu) 226, symbol Ra:
promieniotwórczy, srebrzystobiały metal ciemniejący w powietrzu na skutek utleniania': Odkryty przez małżonków
Curie rad jest stosowany w leczeniu nowotworów złośliwych.

n.-lać. radium od łac. radius 'promień'

II RAD 'dawna jednostka pochłoniętej dawki promieniowania jonizującego'

skrót ang. wyrażenia: R(adiation) A(bsorbed) D(ose) 'zaabsorbowana dawka promieniowania'

III RAD skrót słowa: radian (zob.)

RADAR l. inaczej: RADIOLOKATOR 'urządzenie, służące do wykrywania i lokalizowania różnych obiektów:

wysyłające fale radiowe, które odbijają się od tych obiektów i wracają do punktu wyjścia, gdzie są odbierane i
analizowane': Radar to urządzenie wykorzystywane zwłaszcza w nawigacji lotniczej i morskiej. Radar umożliwia nie
tylko wykrycie i zlokalizowanie przedmiotu, lecz także określenie parametrów jego ruchu, np. prędkości, co jest
wykorzystywane przez policję. 2. 'ogólna nazwa radiolokacji i aktywnego systemu radiolokacyjnego, opartego na
porównywaniu sygnałów odniesienia i sygnałów odbitych od obiektu obserwowanego'

skrót ang. wyrażenia ra(dio) d(etecting) a(nd) r(anging) 'wykrywanie i określanie odległości za pomocą radia'

RADIACJA inaczej: PROMIENIOWANIE w fizyce 'emisja energii w postaci strumieni cząstek albo fal'

RADIACYJNY inaczej: PROMIENIOTWÓRCZY 'powstający w wyniku radiacji': Skażenie radiacyjne.

fr. radiation z łac. radiatio

RADIALNY 'o kierunku ruchu: idący wzdłuż promienia, przenoszący siły wzdłuż promienia; także: promieniowy lub
promienisty': Radialne rozchodzenie się fali. Radialny układ ulic miasta. () Opona radialna 'opona, w której układ
wzmocnień szkieletu jest zgodny z promieniami rozchodzącymi się od środka koła, zatem prostopadły do powierzchni
jezdnej opony'

fr. radial od łac. radius 'promień'

RADIAN w matematyce 'jednostka kąta płaskiego; kąt środkowy, którego łuk równa się promieniowi koła, symbol:

rad'

fr. od łac. radius 'promień'

RADIESTEZJA 'wykrywanie wody i minerałów znajdujących się pod powierzchnią ziemi za pomocą różdżki;
różdżkarstwo': Moda na radiestezję jakby mija.

RADIESTETA 'osoba, która zajmuje się (zwykle zawodowo) radiestezją; różdżkarz': Odbył się trzeci zjazd polskich
radiestetów.

fr. radiesthesie, a to złożenie z łac. radio od: radius (promień) i gr. aisthesis 'wrażliwość na coś'
RADIO- początkowa cząstka wyrazów złożonych, wskazująca: l. na związek znaczeniowy z promieniowaniem, np.
radioaktywność, radioliza; 2. na związek znaczeniowy z radiem lub falami radiowymi, np. radiolokacja, radiosłuchacz

od rzeczownika: radio

RADIOAKTYWNOŚĆ inaczej: PROMIENIOTWÓRCZOŚĆ w fizyce i w chemii 'emitowane przez niektóre pierwiastki

chemiczne promieni alfa, beta, gamma, powstających w samorzutnej przemianie ich jąder atomowych'

RADIOAKTYWNY inaczej: PROMIENIOTWÓRCZY 'mający cechy radioaktywności, związany z nią': Pierwiastki

radioaktywne, czyli promieniotwórcze, to m.in. uran, rad, tor i polon.

złożenie cząstki: radio- l. i słowa: aktywność

RADIOLIZA w fizyce i w chemii 'całokształt procesów fizycznych i chemicznych, zachodzących w jakiejś substancji po
wchłonięciu przez nią promieniowania jonizującego': Początkowo radioliza polega na rozkładzie cząstek substancji, po
pewnym czasie rekombinują się one jednak w większe cząsteczki.

złożenie cząstek: radio- l. i -liżą od gr. łysis 'rozwiązanie'

RADIOLOGIA 'dział fizyki, zajmujący się badaniem własności wszystkich rodzajów promieni jonizujących oraz ich
wykorzystaniem w technice, rolnictwie itp.':

Działem radiologii jest rentgenologia.

RADIOLOG 'specjalista w dziedzinie radiologii': Wybitnym polskim radiologiem jest Maria Curie-Skłodo-wska.

631

RADIOLOKACJA

RAJZEFIBER

RADIOLOGICZNY 'związany z radiologią, wykorzystujący radiologię': Radiologiczne badanie medyczne.

złożenie cząstek: radio- l. i -logia odgr. logos 'nauka, słowo'

RADIOLOKACJA 'wyznaczanie położenia, kierunku i prędkości obiektów przez wykorzystanie właściwości fal
radiowych': Radiolokacja polega na generowaniu i wysyłaniu fal elekromagnetycznych dużej mocy oraz na odbiorze
tych fal, odbijających się od przedmiotów, znajdujących się na drodze ich rozchodzenia.

RADIOLOKATOR 'to samo, co radar'

RADIOLOKACYJNY 'związany z radiolokacją, wykorzystujący radiolokację': Urządzenia radiolokacyjne. Echo

radiolokacyjne.

złożenie cząstki: radio- 2. i słowa: lokacja

RADIOPELENGACJA inaczej: RADIONAMIERZANIE, RADIOGONIOMETRIA 'wyznaczanie pozycji obiektu przez namiary

radiowe prowadzone z tego obiektu względem co najmniej dwóch znanych punktów': Ra-diopelengacja pozwala
określić punkt, z którego przychodzą fale radiowe, wypromieniowane przez nadajnik.

RADIOPELENG inaczej RADIONAMIAR 'kąt między kierunkiem zasadniczym (północą geograficzną lub magnetyczną) a
pozycją radiostacji nadawczej, mierzony zgodnie z ruchem wskazówek zegara'
złożenie cząstki: radio- 2. i słowa: pelengacja

RADON 'pierwiastek chemiczny o liczbie atomowej 86 i masie atomowej 222, symbol Rn: promieniotwórczy,
bezbarwny i bezwonny gaz szlachetny': Radon w minimalnych ilościach występuje w niektórych wodach mineralnych.
Radon jest stosowany w leczeniu nowotworów.

w wielu językach, od l rad

RADYKALIZM 'postawa charakteryzująca się dążeniem do przeprowadzenia zasadniczych, daleko idących zmian w
jakiejś dziedzinie, oparta na niezachwianym przekonaniu, że tak właśnie trzeba; bezkompromisowa skrajność
poglądów': Jego radykalizm słabł z wiekiem, aż wreszcie uznał konieczność kompromisów i nawet stał się ich
zwolennikiem.

RADYKAŁ 'zwolennik radykalizmu, zwłaszcza jako programu politycznego lub społecznego': Klub radykałów. Z radykała
stał się liberałem.

RADYKALNY 'bezkompromisowo skrajny, zasadniczy, taki, który proponuje daleko idące zmiany w jakiejś dziedzinie':
Radykalna reforma ordynacji wyborczej. Stanowisko partii w tej sprawie nie uległo radykalnej zmianie, lecz tylko
modyfikacji. Radykalne metody walki z piratami muzycznymi.

RADYKALIZACJA 'stawanie się coraz bardziej bezkompromisowym, nabieranie cech radykalnych, skrajnych':

Następuje radykalizacja postaw ludności rosyjsko-

języcznej na Łotwie. Radykalizacja poglądów uczniów szkół zawodowych.

z łac. radicalis 'dogłębny, sięgający korzeni'

RADŻA 'tytuł władców lokalnych w Indiach; także: osoba nosząca ten tytuł': Pierwotnie radża był obierany przez lud i
miał władzę sądowniczą oraz wojskową.

RANI l. 'królowa lub księżniczka hinduska' 2. 'żona radży' sanskr. rają 'król'

RAFINACJA w technice i chemii 'oczyszczanie i uszlachetnianie substancji metodami fizycznymi lub chemicznymi po to,
by je oczyścić i nadać im odpowiednie właściwości, zapach, barwę': Rafinacja nafty.

RAFINOWAĆ w technice i chemii 'dokonywać rafinacji': Wyrafinować naftę. Rafinowany cukier.

RAFINAT w technice i chemii 'produkt, który powstaje z surowca wyjściowego w wyniku pozbawienia go jednego albo
więcej składników': Rafinatjest pozostałością poekstrakcyjną, która składa się z rozpuszczalnika pierwotnego,
niewielkich ilości składnika ekstrahowanego oraz ekstrahenta.

RAFINADA 'czysty cukier spożywczy, specjalnie oczyszczany przez rozpuszczenie i ponowną krystalizację'

RAFINERIA 'zakład przemysłowy, w którym przerabia się ropę naftową; także: taki, w którym oczyszcza się różne
produkty spożywcze': Rafineria ropy naftowej.

niem. Raffination

RAGOUT (czytaj: ragu) 'potrawka z pokrojonego w kawałki mięsa (często: baraniny), duszonego z włoszczyzną i
przyprawami': Ragout, tradycyjną potrawę francuską, można przygotowywać na wiele sposobów, z różnymi rodzajami
mięsa lub z rybą.

fr. ragout 'potrawka, przysmak'

RAGTIME (czytaj: ragtajm) w muzyce l. 'styl w jazzie, rozwijający się na przełomie XIX i XX wieku, powstały z połączenia
elementów folkloru muzycznego zachodniej Afryki i muzyki europejskiej': Ragtime charakteryzuje się silnie
synkopowaną melodią, wykonywaną na tle regularnie akcentowanego basu. Ragtime był początkowo muzyką
fortepianową. 2. 'utwór muzyczny w tym stylu': Sławę przyniosły mu ragtime'y - mocno synkopowane kompozycje na
fortepian, powielane przez setki mechanicznych pianoli.

amer., od: rag 'niewyrównany, chropawy', time 'tempo'

RAJZBRET inaczej: RYSOWNICA 'gładka deska, wykonana z miękkiego drewna, do której przymocowuje się papier
rysunkowy przy sporządzaniu rysunków technicznych': W epoce komputerów większość rajzbretów została
odstawiona do lamusa.

niem. Reissbrett RAJZEFIBER zob. REISEFIEBER

632

RAKIJA

RAPORT

RAKIJA 'popularna na Bałkanach, mocna wódka pędzona ze śliwek': Po kilku kieliszkach rakiji, pitej do tłustej baraniny,
gotowi byliśmy zbratać się z tubylcami, tańcząc choro.

serbsko-chorwackie

RALLY albo RALLYE (czytaj: raii) 'wyścigi samochodowe, liczące jeden lub wiele etapów połączonych ze szczególnymi
konkurencjami, odbywające się na drogach publicznych w terenie, poza miastem'

ang. raiły-cros, raiłye-cros

RAM w informatyce 'pamięć podręczna, operacyjna, o szybkim dostępie swobodnym': Pamięć RAM jest stosowana
jako pamięć operacyjna w komputerach cyfrowych. Każde słowo pamięci RAM ma własny, jednoznaczny adres, co
oznacza, że może ono być zapisywane i odczytywane niezależnie od innych słów. Powiększę panu RAM, to przyspiesza
o tyle pracę na komputerze, że jednocześnie będzie pan mógł mieć otwartych wiele programów i dokumentów.

ang. R(andom) A(ccess) M(emory) 'pamięć o dostępie swobodnym'

RAMA 'bohater Ramajamy - sanskryckiego eposu, uznany za siódme wcielenie boga Wisznu, będące jednym z
najważniejszych wcieleń tego boga'

RAMAJANA 'staroindyjski epos rycerski napisany w sanskrycie między IV wiekiem p.n.e. a II wiekiem n.e., którego
treścią są losy Ramy'

sanskr.

RAMADAN albo RAMAZAN 'nazwa dziewiątego miesiąca kalendarza muzułmańskiego, w którym - według tradycji -
został objawiony Koran i w którym wszystkich muzułmanów obowiązuje post od wschodu do zachodu słońca': W
czasie Ramadanupost nie obowiązuje w nocy. Ramadanjest zakończony uroczystym świętem.

ar. ramadan
RANCZO albo RANCHO (czytaj: ranczo) l. 'gospodarstwo wiejskie w Ameryce Łacińskiej, w którym hoduje się bydło lub
owce': Hodowali na ranczo krowy. 2. 'gospodarstwo rolne, także sadownicze lub warzywnicze, w Ameryce Północnej':
Najsłynniejszym filmowym ranczem stała się Ponderosa.

RANCZER 'właściciel rancza' hiszp. rancho

RANGA l. 'stanowisko lub stopień służbowy jakiejś osoby, zwłaszcza stopień wojskowy': Dowodził nimi młody oficer w
randze porucznika. W biurze było dwóch urzędników wyższych od niego rangą. 2. 'ważność czegoś, miejsce tego w
pewnej hierarchii': Kwestie ekologiczne zaliczono do spraw najwyższej rangi. Ranga Polski na arenie międzynarodowej
wzrosła po przyjęciu naszego kraju do NATO. 3. w statystyce językoznawczej 'liczba porządkowa wyrazu na liście
ułożonej od wyrazów występujących w jakimś tekście, zbiorze tekstów najczęściej - do występujących najrzadziej':
Wyrazy mające w słownictwie telewizyjnym rangi od l do 20 -czyli najczęstsze - to np. w, być, i, ten, z, na, to, pan.

LISTA RANGOWA w językoznawstwie 'lista wyrazów ułożonych w kolejności od najczęstszych do najrzadszych':

Rzeczowniki zajmujące wysokie miejsca na liście rangowej słownictwa polskiego to np. pan i rok.

niem. Rang

RANI zob. pod hasłem: RADŻA

RANKING 'klasyfikacja osób, zespołów, którą przeprowadza się według określonych zasad, najczęściej na podstawie
wyników, osiągniętych w jakiejś dziedzinie w pewnym okresie; lista zestawiona według jakichś osiągnięć': Według
rankingu "Gazety Bankowej" jest on czwartym co do wielkości bankiem w Polsce. Tegoroczny ranking tenisistek
otwiera Stefi Graff. Ranking polityków według popularności.

RANKINGOWY 'oparty na rankingu': Lista rankingowa.

UWAGA: wyraz nadużywany zamiast określeń: lista, zestawienie, klasyfikacja.

ang. ranking

RAP 'styl w muzyce popularnej, wywodzący się z tańców Murzynów amerykańskich, charakteryzujący się bardzo
rytmiczną melorecytacją ostrych, czasem wulgarnych tekstów i rytmicznymi a gwałtownymi ruchami tanecznymi':
Zwolenników rapu można spotkać w klubie "New Dance"i w jego okolicach.

RAPOWAĆ 'tańczyć rap albo wykonywać muzykę w stylu rap': Można rapować także po polsku.

RAPER 'ten, kto śpiewa i tańczy muzykę rap': Liczba ra-perów wciąż się powiększa.

PAPOWY 'związany z rapem, odnoszący się do rapu':

Tekst rapowy. Rapowy wykonawca.

ang. rap

RAPIDOGRAF 'przybór kreślarski, służący do kreślenia tuszem linii określonej grubości'

od łac. rapidus 'szybki' i gr. cząstki: -graf od: graphó 'piszę'

RAPORT 'ustne lub pisemne sprawozdanie z czegoś albo doniesienie o czymś, które podwładny składa przełożonemu
albo instytucja podrzędna - nadrzędnej': Po powrocie do bazy przedstawił dowódcy szczegółowy raport ze swej
wyprawy. Magazynier sporządził raport, w którym opisał stan zapasów i poinformował o złożonych zamówieniach
oraz spodziewanych dostawach. {) Raport kasowy 'wykaz wszystkich transakcji gotówkowych wykonanych przez firmę
w pewnym okresie' O Stanąć do raportu w wojsku, policji Ud. 'zameldować się u przełożonego po to, by złożyć jakąś
prośbę lub zażalenie' Q Raport karny ' wy słuchanie przez przełożo-nego w wojsku, policji itd. wyjaśnień podwładnego,
który naruszył regulamin, i wymierzenie mu kary'

633

RAPSOD

RATYFIKACJA

RAPORTOWAĆ 'składać sprawozdanie o czymś lub meldować o czymś': Kierownik drugiego odcinka raportuje o
wykonaniu zadania. Na bieżąco raportował generałowi o sytuacji oddziału.

RAPORTÓWKA 'płaska, niewielka torba na dokumenty, noszona przez żołnierzy i policjantów'

fr. rapport

RAPSOD l. w nauce o literaturze 'patetyczny utwór poetyc-ki lub fragment epopei opiewający doniosłe wydarzenia
historyczne albo bohaterskie czyny': Budowę wiersza sylabotonicznego analizowali na przykładzie "Bema pamięci
żałobnego rapsodu" Cypriana Norwida. 2. 'w starożytnej Grecji: wędrowny śpiewak, recytujący pieśni epickie przy
akompaniamencie muzyki; także: twórca narodowych pieśni epickich': Rapsodowie występowali publicznie podczas
różnych uroczystości, z wieńcem laurowym lub złotym na głowie i z laską (symbolem władzy nad audytorium).

RAPSODIA w muzyce 'utwór instrumentalny lub rzadziej wokalno-instrumentalny o nieustalonej budowie, zbliżony do
fantazji, oparty na tematach ludowych': Niektóre rapsodie fortepianowe Brahmsa są oparte na formie sonatowej.

RAPSODYCZNY l. 'o utworach literackich: mający charakter rapsodu, oparty na rapsodzie': Rapsodyczny charakter
utworu epickiego. 2. 'o utworach muzycznych:

niełączący się z całością': Rapsodyczny recytatyw skrzypiec.

gr. rhapsódós

RARYTAS l. 'coś bardzo rzadko spotykanego, trudnego do zdobycia, a przez to cennego': Miał w swojej biblioteczce
kilka prawdziwych rarytasów. Jeszcze kilkanaście lat temu banany były rarytasem. 2. 'coś bardzo smacznego': Babcine
pierożki to prawdziwy rarytas.

lać. raritas

RASA 'grupa ludzi lub grupa zwierząt albo roślin należących do jednego gatunku, odznaczających się wspólnymi,
dziedzicznymi cechami, zwłaszcza cechami budowy zewnętrznej': W antropologii istnieje wiele różnych podziałów na
rasy ludzkie, najczęściej wyróżnia się rasę białą, żółtą i czarną zamieszkującą Afrykę, od której niekiedy odróżnia się
australijskich Abory genów i afrykańskich Buszmenów (w podziale Carletoona Co-ona stanowiących osobne rasy).
Najbardziej znane rasy psów obronnych to owczarek niemiecki, doberman, bokser i rottweiler.

RASOWY l. 'związany z rasą': Różnice rasowe. Podziały rasowe. 2. 'związany z podziałem na rasy ludzkie uważane przez
kogoś za lepsze i gorsze': Segregacja rasowa. Dyskryminacja rasowa. 3. 'o zwierzętach: mający wszystkie cechy swojej
rasy': Rasowy koń. Rasowy kot. 4. przen. 'o ludziach: mający wszystkie cenione cechy swej grupy': Rasowy polityk.
Rasowy aktor.

RASIZM 'ideologia głosząca wyższość jednych ras nad drugimi oraz to, że rasy lepsze powinny mieć większe

prawa od ras gorszych': Najbardziej radykalnym przykładem rasizmu w historii był hitleryzm, w którym zrodziła się
idea całkowitej eksterminacji Żydów -jako rasy, która w ogóle nie zasługuje na to, by żyć.
RASISTA 'zwolennik ideologii rasizmu': Rasiści z Ku--Klux-Klanu. Rasiści w Republice Południowej Afryki aż do początku
lat 90. XX w. utrzymywali ustawodawstwo apartheidu.

RASISTOWSKI 'związany z rasizmem, wynikający z rasizmu': Rasistowskie ataki na czarnoskórych piłkarzy. Rasistowska
polityka wobec ludności kolorowej.

fr. race - termin wprowadzony w XVIII w. przez francuskiego przyrodnika Georgesa Buffona w odniesieniu do ras
zwierzęcych

RASTAFARIANIZM 'ruch społeczno-religijny, powstały na Jamajce w latach sześćdziesiątych XX wieku jako protest
przeciw dyskryminacji i rasizmowi, głoszący walkę o tożsamość historyczną i kulturową czarnych':

W rastafarianizmie, obejmującym w kolejnych latach środowiska murzyńskie na całym świecie, pojawiła się idea
powrotu do Afryki - ziemi przodków.

RASTAFARIANIN 'zwolennik, wyznawca rastafaria-nizmu': Rastafarianie uważali cesarza Hąjle Sellasje za Mesjasza.

od nazwy Ras Tafari Makonnen, przedkoronacyjny tytuł i nazwisko cesarza Hajle Sellasje

RASTER l. w poligrafii 'przyrząd optyczny w postaci płytki szklanej z wygrawerowanymi nieprzezroczystymi liniami
równoległymi': Raster służy do rozkładania obrazu na elementy punktowe, które można następnie odtworzyć na
odbitce drukarskiej. 2. w technice telewizyjnej 'siatka na ekranie lampy obrazowej, utworzona z linii (a te składają się z
punktów), na które dzieli się obraz telewizyjny w procesie nadawania'

niem. Raster od łac. rastrom 'motyka, grabie'

RATAFIA 'aromatyczna nalewka alkoholowa, sporządzana z różnych gatunków owoców, odpowiednio doprawiana':
Wypić odrobinę ratafii. Ratafię z Grenoble przyrządza się z wiśni, malin, czarnych porzeczek, spirytusu, cukru i wody,
łupiny zielonego orzecha i kłącza alpinii lekarskiej.

może od łac. toastu: rata fiat (conventio) 'niech będzie zawarta (umowa)'

RATATUJA albo RATATOUILLE (czytaj: ratatuj) 'sałatka z bakłażanów, kabaczków, pomidorów, papryki, czasem też
mięsa, wymieszanych z oliwą, przyprawionych czosnkiem i innymi przyprawami'

fr. ratatouille, dosłownie 'niesmaczna potrawka'

RATYFIKACJA 'zatwierdzenie przez uprawnione do tego organy (np. prezydenta, parlament) międzynarodowych
umów, traktatów itp., zawartych przez rząd'. Ratyfikacja układów z Maastricht nie była w wielu krajach Wspólnoty
łatwa.

634

I RAUT

REASEKURACJA

RATYFIKOWAĆ 'dokonać ratyfikacji, zatwierdzić umowę międzynarodową': Ratyfikowano układ graniczny między
Polską a Republiką Federalną Niemiec. Sejm ratyfikował konkordat.

lać. ratificatio 'usankcjonowanie'

I RAUT (czytaj: rałt) 'dość oficjalne spotkanie towarzyskie, zwykle wieczorne, bez tańców': Zaprosić gości na raut.
Potem mówił jej na raucie: "Dałbym życie, żebym miał cię". (Boy-Żeleński)

ang. rout

II RAUT 'diament z jednej strony szlifowany, z drugiej -płaski'

niem. Raut

RAVIOLI (czytaj: rawjoli) 'pierożki lub uszka nadziewane mięsem, szpinakiem lub serem': Ravioli można jeść w zupie,
mogą też być, polanę masłem, oddzielnym daniem, podanym zamiast zupy.

Rb symbol pierwiastka chemicznego: rubid (zob.) Re symbol pierwiastka chemicznego: ren (zob.)

RE- przedrostek o znaczeniu 'powtórnie, jeszcze raz', dodawany do rzeczowników, przymiotników i czasowników,
wskazujący na to, że czynność, cecha, stan, o których informuje dalsza część wyrazu, zachodzi powtórnie, powtarza
się, np. relegalizacja, retransmisja; refinansować, renegocjować

fac. re- 'znów, na nowo '

READMISJA oficj. 'odsyłanie osób ubiegających się o azyl w jakimś państwie do państwa, z którego bezpośrednio
przybyły': Umowa o readmisji między Polską a Niemcami.

z łac. re- 'przeciw' i admissio 'przyjmowanie, wprowadzanie kogoś'

REAKTYWACJA oficj. 'wznowienie działalności czegoś, zwłaszcza jakiejś organizacji lub instytucji, po przerwie': Na
zebraniu radni dyskutowali o reaktywacji klubu piłkarskiego w naszym miasteczku.

REAKTYWOWAĆ oficj. 'wznowić działalność czegoś po przerwie': Na naszym wydziale reaktywowano studia w zakresie
teatrologii. Prezydent miasta reaktywował cotygodniowe zebrania w wąskim gronie, poświęcone ocenie stanu
bezpieczeństwa.

złożenie cząstki: re- i słowa: aktywacja

REALIZM l. 'postawa życiowa charakteryzująca się trzeźwą i obiektywną oceną rzeczywistości, praktycyz-mem i
konkretnością w poglądach i działaniu, braniem pod uwagę faktów, a nie pragnień i wyobrażeń': Cechował ją życiowy
realizm, nigdy nie robiła wielkich planów, ale to, co sobie zamierzyła, zawsze doprowadzała do skutku. Dyrektor, który
patrzył na tę sprawę z dużym realizmem, uważał, że należy najpierw przeprowadzić

badania rynku, by stwierdzić, czy nowy produkt znajdzie na tyle liczną grupę nabywców, by opłacało się uruchamiać
jeszcze jedną linię produkcyjną. 2. 'kierunek w sztuce, który głosi, że należy skupić się na świecie realnym i dążyć do
jego wiernego przedstawienia w dziele':

Do wybitnych dzieł dziewiętnastowiecznego realizmu w literaturze polskiej należą m.in. powieści Prusa, np. "Lalka", i
Orzeszkowej, np. "Meir Ezofowicz", "Nad Niemnem". 3. 'kierunek filozoficzny, głoszący istnienie niezależnego od nas,
rzeczywistego i obiektywnego świata zewnętrznego': Realizm szkoły analitycznej u-znawał rzeczy materialne za
niezależne od nas. Jednakże niektórzy z jego przedstawicieli sądzili, że równie niezależne są też powszechniki, idee: to
znaczy, że ze zwykłym realizmem łączyli pojęciowy realizm Platoński. (Tatarkiewicz) 4. 'w średniowiecznym sporze o
uni-wersalia: stanowisko głoszące, że pojęciom odpowiadają realne przedmioty, przeciwieństwo nominalizmu'

REALISTA l. 'osoba odznaczająca się realizmem - trzeźwym i obiektywnym spojrzeniem na świat': Osoba zajmująca się
w dużej instytucji finansami musi być realistą, człowiekiem twardo stąpającym po ziemi, który nie bierze marzeń,
choćby najpiękniejszych, za rzeczywistość. 2. 'przedstawiciel realizmu w sztuce lub filozofii': Polscy malarze realiści to
m.in. Józef Chełmoński i Aleksander Gierymski. W średniowiecznym sporze o uniwersa-lia realiści, m.in. Fredegisus,
Eriugena i Anzelm, byli przeciwnikami nominalistów.

REALISTYCZNY l. 'związany z realizmem - postawą życiową': To nie jest ocena ani optymistyczna, ani pesymistyczna -
to jest ocena realistyczna. Znów ci się nie udało, powinieneś być bardziej realistyczny w swoich zamierzeniach. 2.
'związany z realizmem w sztuce lub filozofii': Realistyczna literatura II połowy XIX w. Realistyczna filozofia Santayany.

fr. realisme od łac. res 'rzecz'

REANIMACJA 'przywrócenie do życia osoby będącej w stanie śmierci klinicznej przez odpowiednie zabiegi, których
efektem jest wznowienie funkcji życiowych, przede wszystkim pracy serca, oraz odzyskanie świadomości': W fachowej
literaturze medycznej podkreśla się, że warunkiem pełnej reanimacji jest odzyskanie świadomości, często bowiem (ok.
75% przypadków) zdarza się tak, że wprawdzie udaje się przywrócić akcję serca, ale chory nie odzyskuje świadomości i
prędzej czy później umiera.

REANIMOWAĆ 'dokonywać reanimacji': Dzięki natychmiastowej pomocy lekarza udało się reanimować chorego i
zapobiec zmianom w mózgu, wynikającym z niedotlenienia.

REANIMACYJNY 'związany z reanimacją, służący do reanimacji, mający ją na celu': Aparatura reanimacyjna. Karetka
reanimacyjna. Proste zabiegi reanimacyjne to np. sztuczne oddychanie i masaż serca.

REASEKURACJA w ekonomii 'ubezpieczenie się jednego towarzystwa ubezpieczeniowego (asekuracyjnego) w innym

towarzystwie lub towarzystwach, polegające na odstąpieniu im części składek od ubezpieczonych w

635

REASUMOWAĆ

RECEPTA

zamian za ponoszenie części ciężaru wypłaty odszkodowania': Reasekuracja występuje zazwyczaj w przypadku bardzo
dużych transakcji ubezpieczeniowych, wiążących się z wypłatą odszkodowań tak wielkich, że mogłyby zachwiać
pozycją finansową jednego tylko zakładu ubezpieczeniowego.

REASEKUROWAĆ 'dokonywać reasekuracji'

REASEKURACYJNY 'związany z reasekuracją, dokonujący reasekuracji': Towarzystwo reasekuracyjne.

złożenie cząstki: re- i słowa: asekuracja

REASUMOWAĆ książk. l. 'zbierać wszystko to, co zostało powiedziane, i ujmować to w zwięzłej formie': Reasumując
wypowiedzi wszystkich panów, można stwierdzić, że zmiany są potrzebne. 2. poddawać ponownemu rozpatrzeniu już
raz podjętą uchwałę, jednocześnie unieważniając jej wersję poprzednią'

mem. reassumieren

REASUMPCJA oficj. 'ponowne rozpatrzenie czegoś, ponowna ocena czegoś, wyciągnięcie nowych wniosków':

Nowa sytuacja sprawia, że konieczna jest reasumpcja budżetu. <) Reasumpcja uchwały 'ponowne rozpatrzenie
uchwały już raz podjętej, z jednoczesnym unieważnieniem jej poprzedniej wersji'

niem. Reasumption
REBELIA 'bunt, przeciwstawianie się legalnej władzy':

To właśnie on rozpoczął rebelię antyprezydencką.

REBELIANT 'uczestnik rebelii': Uciekł w piątek z Baku przed rebeliantami. Otoczyli i aresztowali grupę rebe-liantów.

REBELIANCKI 'będący rebeliantem, charakterystyczny dla rebelianta albo rebeliantów': Wojska rebelianckie. Nastroje
rebelianckie.

lać. rebelio

REBUS l. 'zagadka, polegająca na odgadnięciu hasła (słowa lub zdania) na podstawie rysunków i liter': Rozwiązać
rebus. 2. przen. 'kwestia, sprawa, zagadnienie przedstawiane nie wprost, w sposób zawikłany, taki, że trzeba się
domyślać ich istoty': Co ty mi tu za rebusy zadajesz, nie możesz powiedzieć wprost, o co ci chodzi?

fr. rebus

RECENZJA 'wypowiedź, zazwyczaj pisemna, zawierająca ocenę jakiegoś dzieła naukowego albo artystycznego lub
jakiegoś wydarzenia kulturalnego, spektaklu teatralnego, koncertu, wystawy, rzadziej także: jakiegoś planu, projektu z
różnych dziedzin': Swoje recenzje teatralne publikował w poczytnym tygodniku. W prasie ukazała się obszerna
recenzja nowego słownika, zawierająca omówienie jego zawartości, analizę przykładowych haseł oraz wyważoną
ocenę użytkowej i naukowej wartości dzieła.

RECENZENT 'autor recenzji': Niektórzy recenzenci "Ogniem i mieczem" - np. Bolesław Prus - zwracali

uwagę na to, że Sienkiewicz przedstawia w swej powieści w najzupełniej niewłaściwy sposób Ukraińców i ich dążenia
niepodległościowe, poza tym na wielkiego bohatera kreuje Jeremiego Wiśniowieckiego - magnata znanego nie tylko z
niebywałego okrucieństwa, ale i z braku poszanowania praw polskiej demokracji. Recenzentami jego pracy
doktorskiej, dotyczącej dramatów Witkacego, byli: wybitny literaturoznawca oraz teatrolog.

RECENZOWAĆ 'oceniać coś, pisząc lub wygłaszając recenzję': Niektórzy polscy krytycy filmowi, recenzujący film
Adriana Lyne'a "9 i pół tygodnia", uznawali, że prezentuje on wynaturzony obraz erotyki, polegającej na
uprzedmiotowieniu partnera. Wielka sława filmu i u-znanie widowni w wielu krajach jeszcze raz pokazały, jak
rozmijają się gusty zwykłych ludzi i - często podbarwione ideologią - poglądy fachowców. Profesor ekonomii
negatywnie zrecenzował przedstawiony mu plan restrukturyzacji i oddłużania kopalń.

RENENZENCKI 'związany z recenzentem, przeznaczony dla recenzenta': Recenzenckie oceny. Wręczył mu swą książkę,
mówiąc, że to egzemplarz recenzencki.

RECENZYJNY 'związany z recenzją': Recenzyjne oceny jego pracy. Recenzyjne zwyczaje każą dokonać choć krótkiego
omówienia ocenianej książki, przedstawienia jej odbiorcom.

lać. recensio 'ocena'

RECEPCJA l. 'miejsce w pobliżu wejścia do hotelu, małe biuro lub kontuar, gdzie m.in. przyjmuje się gości, udziela
informacji o wolnych pokojach, otrzymuje się klucze od pokojów i zostawia je; także: przyjmowanie gości w hotelu': W
recepcji zostawił klucz i wiadomość dla żony, że jest na spotkaniu z prezesem. Był odpowiedzialny za recepcję gości. 2.
książk. 'przyswajanie sobie czegoś, odbiór czegoś': Recepcja zwyczajów amerykańskich w kulturze europejskiej.
Recepcja dzieł literatury współczesnej w kręgach młodzieży. 3. 'oficjalne przyjęcie dyplomatyczne': Ambasada polska
w Bratysławie wydała recepcję z okazji Święta Niepodległości.

RECEPCJONISTA 'pracownik hotelu, który obsługuje gości w recepcji': Zadzwonił do recepcjonisty, żeby zmienić
rezerwację na przyszły tydzień.
RECEPCYJNY l. 'związany z recepcją - przyjmowaniem gości w hotelu': W pomieszczeniu recepcyjnym zawsze ktoś był
obecny. 2. książk. 'związanym z recepcją -odbiorem czegoś lub przyswajaniem czegoś': Czy zalew informacji
spowoduje, że zdolności recepcyjne współczesnego człowieka się powiększą?

fr. reception z łac. receptio 'przyjęcie'

RECEPTA l. 'pisemne zlecenie lekarza, umożliwiające pacjentowi kupienie w aptece odpowiedniego leku':

Wypisać, wykupić, zrealizować receptę. 2. 'przepis na coś (także w sensie przenośnym)': Recepta na babciną nalewkę.
Czy ktoś wymyślił receptę na długowieczność? Ty masz na wszystko receptę, tylko sam nie wychodzisz z kłopotów.

636

RECEPTOR

RECYTACJA

RECEPTARIUSZ l. 'bloczek do wypisywania recept;

także: zbiór recept, przepisów': Receptariusz weterynaryjny. 2. 'w szpitalach, sanatoriach: księga przeznaczona do
rejestrowania recept'

RECIPE! (czytaj: rec-ipe) 'napis umieszczany na receptach, zwykle w formie skrótu: Rp., znaczący: przyjmij' łac. recepta
(liczba mnoga od: receptus) 'wzięte, przyjęte (rzeczy)'

RECEPTOR l. zwykle w liczbie mnogiej: RECEPTORY w biologii 'zakończenia włókien nerwowych lub odrębne komórki,
wrażliwe na pewne rodzaje bodźców, przekazujące je w postaci impulsów do ośrodków nerwowych': Pobudzenie
receptora powoduje zmianę energii bodźca na energię procesu nerwowego. 2. w technice 'urządzenie w układzie
automatycznym, odbierające bodźce zewnętrzne i przekazujące je innym członom układu': Receptor przekazuje
informacje o zmianach, które zachodzą w zasięgu jego pracy, do sterownika, a ten wywołuje odpowiednie działanie
układu sterowniczego, który może spowodować oddziaływanie całego układu na otoczenie.

RECYPOWAĆ książk. 'przejmować, przyswajać sobie coś': Recypować nowe wartości i wzory kultury. Recy-pować
prawa.

RECEPTYWNY książk. 'przejęty, przyswajany z zewnątrz, podlegający wpływom zewnętrznym': Krytyk wskazał
kreatywne i receptywne elementy w utworach poety. Receptywny stosunek do dzieł sztuki.

ang. receptor od łac. recipere 'przyjmować'

RECEPTURA l. 'przepis na przygotowywanie czegoś, dotyczący głównie ilości i proporcji dobieranych składników':
Receptura tortu kawowego. 2. w farmacji i medycynie 'zbiór zasad dotyczących przygotowywania i sporządzania
lekarstw': Receptura lekarska. Receptura farmaceutyczna.

niem. Rezeptur od: Rezept 'recepta'

RECESJA l. 'ustępowanie jakichś objawów, cofanie się czegoś': Recesja choroby. Recesja lodowca. 2. w ekonomii 'faza
cyklu gospodarczego, w której następuje spadek aktywności życia gospodarczego, zastój albo niewielki spadek
wskaźników gospodarczych': Gospodarka rynkowa i jej niechciane bliźnięta - recesja i bezrobocie. Jak wyjść z recesji
bez pobudzania inflacji?

RECESYWNY l. 'taki, który wykazuje recesję, cofanie się w jakimś zakresie': Cechy recesywne. Geny recesywne. 2. 'taki,
który wskazuje na recesję w gospodarce': Recesywna faza gospodarki. Okres recesywny w gospodarce.
lać. recessio 'cofanie się'

RECIPE! zob. pod hasłem: RECEPTA

RECITAL (czytaj: reczital albo reczital) 'solowy koncert jakiegoś muzyka, koncert jakiegoś zespołu lub koncert
poświęcony muzyce jednego kompozytora': Artystka dała recital, na który złożyły się utwory dawnej muzyki

polskiej. W drugiej części koncertu z recitalem wystąpił Wojciech Młynarski.

ang. recital od słowa: recite 'przedstawiać publicznie'

RECOMMANDE (czytaj: rekomade) 'napis umieszczany na przesyłkach pocztowych, bardzo często w skrócie: R,
znaczący: polecony'

/'••

RECYDYWA l. wprawie 'powtórne popełnienie przestępstwa przez osobę wcześniej karaną (zazwyczaj w pewnym
czasie od popełnienia poprzedniego przestępstwa)': Za przestępstwo popełnione w warunkach recydywy kara jest
znacznie surowsza. Rozróżnia się recydywę ogólną i specjalną; ta druga polega na ponownym popełnieniu podobnego
przestępstwa albo na popełnieniu przestępstwa w podobnych warunkach. 2. w medycynie 'ponowne wystąpienie
objawów choroby w czasie rekonwalescencji' 3. pot. 'wielokrotnie karani przestępcy': Siedział w celi razem z
recydywą.

UWAGA: wyraz błędnie używany w znaczeniu 'powtórzenie się, nawrót czegoś': "Recydywa dawnych rządów"
(poprawnie: Powrót dawnych rządów.)

RECYDYWISTA l.'osoba wcześniej karana powtórnie, popełniająca przestępstwo, wielokrotny przestępca':

Wśród członków gangu większość stanowili recydywiści. 2. przen. żart. 'osoba ciągle popełniająca te same błędy albo
stale robiąca bez powodzenia to samo': Śmiali się, że jeśli chodzi o małżeństwo, to jest recydywistą, bo żeni się już po
raz czwarty.

fr. rćcidiye od łac. recidivus 'ponawiający się'

RECYKLING 'wykorzystywanie przez przemysł odpadów produkcyjnych i surowców wtórnych': W ramach recyklingu
zagospodarowujemy ponad 40% naszych odpadów.

ang. recycling

RECYTACJA 'publiczne wygłaszanie z pamięci lub artystyczne czytanie utworów poetyckich, rzadziej - proza-torskich':
Recytował poezje Leśmiana.

RECYTATOR 'osoba, często aktor, wygłaszająca publicznie utwory poetyckie': Gałczyński był najlepszym recytatorem
swoich wierszy.

RECYTOWAĆ l. 'wygłaszać publicznie utwory poetyckie': Recytowali wiersze współczesnych poetów. 2. pot. 'mówić coś
płynnie, bez zająknienia; bardzo dobrze się czegoś nauczyć': Recytowała zadaną lekcję, ale kiedy nauczyciel jej
przerwał i zadał pytanie dodatkowe, zacu-kała się i nie umiała na nie odpowiedzieć.

RECYTATORSKI 'związany z recytacją': Konkurs recytatorski.

RECYTATYW w muzyce 'śpiew o charakterze dekla-macyjnym, służący do prezentowania akcji dramatycznej w operze,
a także w oratorium i kantacie': W recyta-tywie występują krótkie formuły melodyczne, mające

637
REDA

REEDUKACJA

charakter zwrotów kadencyjnych, a tekst jest traktowany sylabicznie.

od łac. recitare 'wygłaszać'

REDA 'obszar wodny przed portem, przeznaczony dla statków oczekujących na wejście do portu, czasem służący też
do ich załadunku i wyładunku': Reda musi mieć odpowiednią głębokość i właściwy rodzaj dna, powinna być także
osłonięta przed wiatrem i falą. Na redę wpłynął rosyjski rudowęglowiec.

niem. Reede

REDAKCJA l. 'opracowanie tekstu pod względem merytorycznym i stylistycznym, przygotowanie go do druku':

Gruntowna, staranna redakcja artykułu. 2. 'tekst po takim opracowaniu': Pierwsza redakcja słownika. 3. 'instytucja lub
jej dział zajmujący się redagowaniem tekstów, czasem też przygotowywaniem tekstów do druku, tworzeniem ich;
także: pracownicy tej instytucji': Cała redakcja pracowała nad nowym atlasem geograficznym. Pracowała w redakcji
historycznej wielkiego wydawnictwa. 4. 'budynek będący siedzibą tej instytucji': Wejścia do redakcji "Gazety" strzegło
dwóch osiłków, legitymujących każdego wchodzącego. 5. 'kierowanie wydawaniem pisma, dzieła zbiorowego itp.,
przez redaktora, jego praca': Wkrótce po studiach objęła redakcję poczytnego czasopisma dla kobiet.

REDAKTOR l. 'osoba pracująca w redakcji, zajmująca się redakcją tekstów - cudzych lub własnych': Pracować na
stanowisku redaktora. 2. 'tytuł używany w stosunku do dziennikarza lub pracownika wydawnictwa': Panie redaktorze,
uważam, że pańskie pytanie jest nie na miejscu, ja nic nie ukradłem.

REDAGOWAĆ l. 'dokonywać redakcji własnego lub cudzego tekstu': Szybko zredagował notatkę służbową. 2. 'kierować
redakcjąjakiegoś pisma, dzieła zbiorowego itp.': Redagował wówczas "Poezję", miesięcznik dość popularny w pewnych
kręgach.

REDAKCYJNY l. 'dotyczący redakcji - instytucji, grupy ludzi w niej pracujących i jej siedziby': Zespół redakcyjny.
Kolegium redakcyjne. 2. 'związany z redagowaniem tekstów': Poprawki redakcyjne.

fr. redaction od łac. redactus 'doprowadzony do należytego stanu'

REDUKCJA 'zmniejszenie, obniżenie liczby albo ilości czegoś': Redukcja polskiego długu. Redukcja kredytu
finansowego. Redukcja zatrudnienia. Redukcja etatów.

REDUKOWAĆ 'zmniejszać liczbę albo ilość czegoś':

Redukować bezrobocie. Redukować stopę oprocentowania oszczędności.

lać. reductio 'cofnięcie'

REDUNDANCJA l. ksiąźk. 'nadmiar informacji zawarty w jakiejś wiadomości' 2. w teorii informacji 'cecha komunikatu,
który zawiera więcej informacji, niż jest niezbędne do przekazania jego treści': Jak podkreślają językoznawcy -
redundancja jest cechą wszystkich komunikatów językowych. Niekiedy jest ona jednak szczególnie wysoka - w
wyrażeniach określanych jako pleonazmy i tautologie, np. cofnąć się do tylu, względy gospodarcze i ekonomiczne.

UWAGA: wyraz błędnie używany w znaczeniu 'nadmiar czegoś', np. "Redundancja zwolnień w pierwszym kwartale"
(poprawnie: Nadmiar zwolnień w pierwszym kwartale).
REDUNDANTNY w teorii informacji 'zbędny, dodatkowy, nadmierny': Dopiski czynione na marginesach są tekstem
redundantnym w stosunku do całości. Cechy redundantne w językoznawstwie 'elementy nadmiarowe, semantycznie
lub funkcjonalnie zbyteczne, rozszerzające formę wyrazu lub wypowiedzi, ale nie pełniące żadnej funkcji'

ang. redundance zp.-lac. redundantia 'nadmiar'

REDUPLIKACJA l. ksiąźk. 'podwojenie': 2. w językoznawstwie 'powtórzenie całego rdzenia wyrazu lub jego części,
stosowane w różnych językach w celach słowotwórczych, fleksyjnych, ekspresywnych'

lać. reduplicatio

REDUTA l. 'pojedyncze umocnienie ziemne w dawnej fortyfikacji, mające kolisty, kwadratowy lub wielobocz-ny kształt,
z wałem i fosą, przystosowane do samodzielnej obrony, stosowane od XVI wieku do początku pierwszej wojny
światowej' 2. 'doraźne umocnienie, coś, co stanowi zaporę, barykadę': Ostatnią redutę wznieśliśmy na przedpolu
dworca kolejowego. 3. 'dawniej: publiczny bal maskowy': Pierwsze reduty w Warszawie były przy ulicy Piekarskiej za
panowania Augusta II Sasa. (Gloger) Za Augusta III Sasa tak były ulubione reduty, że je dawano zacząwszy od
października aż do adwentu i znowu przez całe zapusty. (Gloger)

fr. redoute

REDYK 'wypędzanie owiec na wypas na górskich łąkach lub spędzanie ich stamtąd po zakończeniu sezonu': Redyk
wiosenny, jesienny.

z gwar góralskich od rum. ridica 'wynosić'

REDYSTRYBUCJA l. ksiąźk. 'ponowny podział jakichś dóbr': Redystrybucja środków finansowych. 2. w ekonomii
(zwłaszcza w wyrażeniu: redystrybucja dochodów) 'ingerowanie przez państwo w podział dochodów przez zabieranie
znacznej ich części podmiotom najbogatszym, np. w formie podatków, i następnie rozdzielanie najuboższym':
Redystrybucja dochodów to zjawisko typowe dla państwa opiekuńczego.

złożenie cząstki: re- i słowa: dystrybucja

REEDUKACJA l. ksiąźk. 'ponowne uczenie kogoś, kto z jakichś powodów, np. z powodu urazu lub choroby, utracił
wcześniejsze umiejętności, wiadomości': Był dzieckiem tak zaniedbanym, że konieczna okazała się długotrwała
reedukacja. 2. ksiąźk. 'wychowywanie młodych przestępców, mające na celu przystosowanie ich do życia w
społeczeństwie po odbyciu kary' 3. w me-

638

REEDYCJA

REFORMA

dycynie 'odpowiednie ćwiczenia mające przywrócić sprawność fizyczną osobom chorym i rekonwalescentom oraz
przygotować ich do wykonywania zawodu'

złożenie cząstki: re- i słowa: edukacja

REEDYCJA książk. 'ponowne wydanie jakiegoś dzieła, zwykle książki': Reedycja dzieł wybitnego pisarza.

złożenie cząstki: re- i słowa: edycja

REELEKCJA książk. 'ponowny wybór kogoś na jakieś stanowisko albo urząd': Reelekcja prezesa stowarzyszenia.
Reelekcja Aleksandra Kwaśniewskiego na urząd prezydenta.

złożenie cząstki: re- i słowa: elekcja

REEWANGELIZACJA książk. 'ponowna ewangelizacja':

Reewangelizacja zeświecczonych społeczeństw konsumpcyjnych.

REEWANGELIZOWAĆ książk. 'przeprowadzać reewan-gelizację': Reewangelizowali środowisko byłych działaczy

partyjnych. Chciał reewangelizować Europę, która zbyt daleko odeszła od nauki Chrystusa.

złożenie cząstki: re- i słowa: ewangelizacja

REFEKTARZ 'jadalnia w klasztorze i w seminarium duchownym': W niewielkim refektarzu unosił się smakowity zapach
ciepłej strawy.

lać. sr. refectorium 'sala jadalna'

REFERAT l. 'opracowanie jakiegoś zagadnienia, problemu, tematu w formie pisemnej, przeznaczone do wygłoszenia
przed pewnym audytorium': Wygłosić, przygotować referat. Referat na temat roli komputerów w codziennym życiu.
2. 'dział urzędu lub innej instytucji, który zajmuje się określonym rodzajem spraw; także: pracownicy tego działu i
lokal, w którym on się mieści': Pracować w referacie finansowym. Referat do spraw lokalowych.

REFERENT l. 'osoba wygłaszająca referat - opracowanie pisemne jakiegoś problemu': Referent nie umiał odpowiedzieć
na pytania słuchaczy. 2. 'pracownik referatu - instytucji': Swoją sprawę załatwiła u bardzo uprzejmego, młodego
referenta.

REFEROWAĆ l. 'zdawać komuś sprawozdanie z jakichś wydarzeń, z tego, co się działo': Referował wszystkim przebieg
rozmowy z szefem. 2. 'przedstawiać coś w formie referatu': Referować treść swojej pracy naukowej.

niem. Referat od łac. referre 'donosić'

REFERENCJE 'zaświadczenie wystawione komuś, kto poszukuje pracy, zawierające opinię o nim (zazwyczaj
pozytywną)': Miał doskonałe referencje od poprzednich pracodawców, przen. Nasz zakład to firma z referencjami.

lać. referens 'informujący, odnoszący się do' od: referre 'informować, odnosić się do'

REFERENDUM 'powszechne głosowanie w jakiejś sprawie, będące formą wypowiadania się ogółu obywateli lub
członków jakiejś społeczności w ważnej dla nich kwestii': Członkowie Rady Najwyższej domagają się rozpisania
referendum w sprawie tempa i kierunku reform. Akcja na rzecz referendum w sprawie reprywatyzacji lasów. Wśród
mieszkańców Trójmiasta planuje się przeprowadzenie w tej sprawie referendum.

lać. referendum dosl. 'to, z czym się należy zwrócić (do narodu)'

REFINANSOWAĆ 'zwracać koszty jakiegoś przedsięwzięcia komuś, kto wyłożył na nie własne pieniądze': To była podróż
służbowa, nasza firma w pełni żre finansuj e panu j ej koszt.

KREDYT REFINANSOWY w ekonomii 'kredyt, którego udziela bank centralny bankowi specjalnemu, np.
inwestycyjnemu, gdy działalność kredytowa tego banku przekracza jego zasoby pieniężne'

złożenie cząstki: re- i słowa: finansować

REFLAGGING oficj. 'zmiana bandery statku': Reflagging polskiej floty handlowej budzi o wiele za dużo emocji.
ang.

REFLEKTOWAĆ 'być chętnym coś zrobić, być gotowym przyjąć coś proponowanego, zwykle pracę, jakieś zajęcie; mieć
na to ochotę': Reflektować na wyjazd zagraniczny. Reflektować na proponowane stanowisko. Czy pani reflektuje na
ten torcik?

REFLEKTOWAĆ SIĘ 'opanowywać swoje emocje, zacząć się zachowywać rozważnie, opamiętać się, mitygować się':
Najpierw wyrzuciła z siebie zarzuty, potem się zreflektowała i powiedziała, że to nie zarzuty, tylko uwagi do
kierownictwa. Człowieku! zreflektuj się, ona ma męża, którego kocha i którego nigdy nie zdradzi!

REFLEKTANT 'osoba zabiegająca o coś, reflektująca na coś': Znaleźć reflektanta na kupno samochodu.

od łac. reflectere 'zginać'

REFORMA 'zmiana jakiegoś systemu społecznego lub politycznego, zmiana w jakiejś firmie lub instytucji, która polega
na ich ulepszeniu, prowadzącym do sprawniejszego i bardziej wydajnego funkcjonowania': W pierwszej połowie lat
90. XX w. przeprowadzono w naszym kraju reformy polityczne, których efektem jest m.in. demokratyzacja wyborów
oraz usprawnienie działania organów przedstawicielskich, wyłonionych w tych wyborach. Dziennikarze pytali ministra,
czy można nazwać reformą zmiany, które w powszechnym odczuciu przyniosły pogorszenie i tak trudnej sytuacji i
powiększyły ogólne zamieszanie.

REFORMATOR 'osoba dokonująca reformy': Hugo Kołłątaj należał do najwybitniejszych oświeceniowych reformatorów
państwa polskiego.

REFORMOWAĆ 'dokonywać reformy': Zwolennicy Stronnictwa Patriotycznego próbowali w czasie Sejmu

Czteroletniego w latach 1788-1792 zreformować

639

REFORMIZM

REGENERACJA

chylącą się ku upadkowi Polskę. Wiekopomnym świadectwem ich wysiłku jest uchwalona w 1791 r. "Konstytucja 3
maja".

REFORMATORSKI 'związany z reformą lub z reformowaniem, taki, który dokonuje reform': Reformatorskie pomysły.
Reformatorskie plany. Reformatorski rząd.

fr. reformę z łac. reformare 'przekształcać'

REFORMIZM l. 'kierunek w ruchu robotniczym, który odrzuca idee rewolucyjne i głosi, że poprawa położenia ludzi
pracy jest możliwa drogą stopniowych reform i przekształceń prowadzących od państwa kapitalistycznego do państwa
socjalistycznego (lub: socjalnego)':

Reformizm jest kierunkiem ostro zwalczanym przez ortodoksyjny marksizm, określanym przez komunistów jako
"oportunistyczny". 2. rząd. 'dążenie do wprowadzenia reform w jakiejś dziedzinie'

REFORMISTA 'zwolennik reformizmu': Dawne partie socjaldemokratyczne na Zachodzie były blisko związane z
reformistami.

REFORMISTYCZNY 'związany z reformizmem': Tendencje reformistyczne w ruchu robotniczym były potępiane przez
Lenina i jego zwolenników.
fr. reformisme od łac. reformare 'przekształcać'

REFORMACJA 'ruch religijno-społeczny w XVI w., krytykujący stosunki panujące w Kościele katolickim i propagujący
jego odnowę, który doprowadził do w rezultacie do trwałego rozłamu wśród chrześcijan w Europie Zachodniej i
wyodrębnienia się Kościołów protestanckich': Reformacja została zapoczątkowana w 1517 r. wystąpieniem Marcina
Lutra, który opublikował swoje religijne tezy, zdecydowanie krytykujące m.in. sprzedawanie przez Kościół odpustów.

REFORMACYJNY 'związany z reformacją': Hasła re-formacyjne, nawołujące do odnowy obyczajów. Pisarze

reformacyjni, np. Mikołaj Rej, używali często języka narodowego zamiast łaciny.

REFORMOWANY 'kalwiński - związany z wyznaniami, które w czasie szesnastowiecznej reformacji odłączyły się od
Kościoła rzymskiego, a jednocześnie nie przystąpiły do Kościoła luterańskiego': Wyznania reformowane cechuje wielka
prostota kultu, a zarazem rygory styczność i surowość obyczajów.

niem. Reformation z łac. reformatio 'przekształcenie'

REFRAKCJA l. w fizyce 'zjawisko załamania fal elektromagnetycznych na granicy rozdzielającej ośrodki o różnych
współczynnikach załamania': Refrakcja jest związana z różnicą prędkości rozchodzenia się fal w różnych ośrodkach. 2.
w astronomii 'zakrzywienie promieni światła biegnących od ciał niebieskich przy przejściu przez atmosferę': Refrakcja
światła sprawia, że Słońce i Księżyc pojawiają się nad horyzontem przed ich rzeczywistym wschodem i że można je
obserwować po faktycznym zachodzie. 3. w fizjologii 'zmniejszona pobudliwość lub niepobudliwość komórki albo
włókna

nerwowego w momencie powstania różnicy potencjałów między wnętrzem komórki a j ej otoczeniem'

REFRAKTOR l. 'urządzenie służące do zmiany rozkładu przestrzennego strumienia świetlnego przez wykorzystanie
zjawiska załamania światła' 2. w astronomii 'teleskop, w którym obiektywem skupiającym wiązkę światła jest
soczewka lub układ soczewek'

ang. refraction od łac. refractio 'przełamanie'

REFUNDACJA 'zwrot kosztów poniesionych na coś': Refundacja wydatków na budowę szpitala. Refundacja kosztów
delegacji służbowej.

REFUNDOWAĆ 'zwracać komuś poniesione przez niego koszty': Zakład pracy powinien refundować Panu pobyt w
sanatorium.

z łac. refundere 'oddać dług'

REGALISTA przestarz. 'to samo, co rojalista' od łac. regalis 'królewski'

REGATY 'zawody jachtów, łodzi wiosłowych, żaglowych, motorowych, kajaków lub kanadyjek, będące wyścigami na
torach wodnych, wyznaczonych rzędem boi':

Rozgrywać regaty. Regaty międzynarodowe.

fr. regates

REGENCJA l. 'rządy jednej lub kilku osób, sprawowane w imieniu małoletniego władcy lub w przypadku choroby czy
dłuższej nieobecności panującego; także: okres trwania tych rządów': Regencja, czyli rządy opiekuńcze, były
najczęściej sprawowane przez krewnych władcy lub jego żonę. W Polsce od XVI w. swoistym typem regencji było
sprawowanie rządów przez prymasa - in-terreksa - po śmierci króla aż do czasu wyboru następnego władcy w wolnej
elekcji. 2. w historii 'urząd regenta' 3. w historii 'w państwie pruskim i na ziemiach zaboru pruskiego: jednostka
administracyjna; także: urząd administrujący taką jednostką' 4. w architekturze 'styl w sztuce francuskiej mający cechy
pośrednie między barokiem a rokokiem, rozwijająca się między 1710 a 1730 rokiem' 5. 'kierunek w sztuce angielskiej
rozwijający się w latach 1800-1830, w którym występowały jednocześnie: nurt klasycystyczny, neogotycki i orientalny'

REGENT l. 'osoba sprawująca rządy w czasie nieobecności, choroby lub małoletności króla' 2. 'w dawnej Polsce:
urzędnik zarządzający kancelarią królewską, sekretarz kanclerza albo podkanclerza' 3. 'w dawnej Polsce:

urzędnik przyjmujący wpisy do ksiąg sądowych, opiekujący się kancelarią i archiwum sądowym'

REGENCYJNY 'dotyczący rządów regenta': Zbiory praw regencyjnych.

fr. regence z łac. regens, dopełniacz: regentis 'rządzący'

REGENERACJA l. 'odtwarzanie zniszczonych lub u-szkodzonych części ciała, tkanek u roślin, zwierząt i człowieka':
Regeneracja tkanki tłuszczowej. 2. 'odnawianie zużytej lub uszkodzonej części maszyny,

640

REGGAE

REHABILITACJA

urządzenia technicznego itp.': Regeneracja wałów korbowych. Regeneracja kineskopu telewizora. 3. 'odzyskiwanie
sprawności fizycznej, powrót do zdrowia': Regeneracja sił po zawodach sportowych. Regeneracja pooperacyjna.

REGENEROWAĆ l. 'odtwarzać zniszczone narządy żywego organizmu': Jaszczurka potrafi zregenerować zniszczony
fragment swojego ogona. 2. 'naprawiać zużyte części maszyn i urządzeń': Regenerujemy silniki samochodowe. 3.
'odzyskiwać sprawność fizyczną, powracać do zdrowia': Regenerować siły.

REGENERACYJNY 'służący regeneracji - najczęściej:

odzyskiwaniu sił': Posiłek regeneracyjny.

lać. regeneratio 'odrodzenie, odnowienie'

REGGAE (czytaj: rege) 'styl w muzyce pop, dla którego charakterystyczne są: umiarkowany, swobodny, "kołyszący"
rytm, wielokrotnie powtarzane struktury melodyczne oraz wyeksponowanie gitary jako instrumentu rytmicznego':
Reggae wywodzi się z Jamajki i uważane jest za muzykę gorącego lata. Do światowej popularności reggae przyczynił
się najsłynniejszy wokalista tego stylu - Bob Marley.

ang. reggae, słowo ze slangu hiszpańskojęzycznych mieszkańców (być może znaczące: 'obdartus')

REGIMENT l. 'w dawnej Polsce: pułk piechoty albo jazdy, zwłaszcza w wojskach zaciężnych': Pozostawali jeszcze
Niemcy, z którymi trudniejsza była sprawa, bo regiment składał się z tysiąca starego i wyćwiczonego w różnych
wojnach żołnierza. (Sienkiewicz) 2. w historii 'krótka laska, będąca oznaką wyższych dowódców w zachodniej Europie,
a w Polsce - w zaciężnych wojskach cudzoziemskich'

REGIMENTARZ 'w Polsce w XVII i XVIII w.: zastępca hetmana lub dowódca większej grupy wojsk, sprawujący swą
funkcję okresowo, mianowany przez króla lub sejm'

niem. Regiment zfr. regiment 'pułk'

REGLAMENTACJA oficj. 'wydzielanie towarów w okresie ich niedoboru na rynku, sprzedawanie tylko określonej ich
liczby pojedynczym klientom': W okresie socjalizmu systematyczne braki na rynku powodowały konieczność
reglamentacji wielu towarów, m.in. mięsa i cukru.

REGLAMENTOWAĆ l. oficj. 'dokonywać reglamentacji': Reglamentować proszki do prania i mydło. 2. przen. żart.
'dawkować swoje uczucia i ich przejawy, ograniczać je i skąpo nimi obdarzać': Czyżbyś i pocałunki zamierzała
reglamentować?

fr. reglementation

REGLAN l. 'fason, np. płaszcza, bluzki, sukienki, charakteryzujący się szwem biegnącym wzdłuż ramienia i rękawa' 2.
'płaszcz, sukienka itp. o takim kroju': Regla-ny, jeszcze niedawno tak popularne, wychodzą z mody.

ang., od lorda Raglan (1788-1855), który nosił ubrania o takim kroju

REGRES l. książk. 'cofanie się czegoś albo kogoś w rozwoju lub zmniejszanie się czegoś': Regres gospodarczy w Polsce
w końcu lat 80. XX w. Regres kulturalny i umysłowy w dobie saskiej. Po dokładnym badaniu mikroskopowym lekarz
stwierdził z radością, że następuje regres choroby. 2. wprawie 'prawo do starań o odzyskanie sum wyłożonych za inną
osobę, np. z tytułu poręczenia lub żyra'

REGRESJA książk. 'to samo, co regres w l. znaczeniu':

Czy postmodernistyczny eklektyzm to cecha charakterystyczna nowej sztuki, czy też może raczej znak regresji
artystycznej, braku twórczej inwencji i oryginalności? () Regres) a morza w geologii 'cofanie się morza': Przyczyny
regresji morza to m.in. obniżenie lub podwyższenie dna morza, spowodowane przez ruchy klimatyczne, zamrożenie w
lodowcach podbiegunowych większej ilości wody, spowodowane przez oziębienie klimatu. O Regres-ja podatkowa w
ekonomii 'zmniejszanie się stawki opodatkowania w miarę wzrostu podstawy opodatkowania':

Regresja podatkowa to system współcześnie niezwykle rzadko stosowany. Dotyczy to jednak tylko zasad prawa i
teorii, gdyż w praktyce ludzie bardzo dużo zarabiający - dzięki swej przemyślności i wybiegom finansowo-praw-nym -
płacą stosunkowo niewielkie podatki.

REGRESYJNY albo REGRESYWNY książk. 'taki, który się cofa lub zmniejsza, wsteczny': Przez wiele lat ujawniały się
tendencje regresywne w budownictwie, z roku na rok spadała liczba oddawanych do użytku mieszkań.

od łac. regressus 'ruch wsteczny, powrotny'; p.-lać. regressio 'odwrót, cofnięcie się'

REGULACJA l. 'uporządkowanie czegoś, ujmowanie czegoś w określone przepisy i normy' 2. 'wprowadzenie zmian,
poprawek, mających usprawnić, polepszyć coś':

Regulacja płac, zatrudnienia. 3. 'właściwe ustawienie jakiegoś przyrządu': Regulacja zegarka. 4. 'sterowanie zmianą
jakiejś wielkości': Regulacja siły głosu w odbiorniku radiowym lub telewizyjnym. 5. 'nadanie czemuś właściwego,
pożądanego kształtu, formy itp.': Regulacja koryta rzeki. Regulacja brwi.

REGULOWAĆ l. 'wprowadzać porządek, nakładać jakieś przepisy, granice itp.': Regulować system prawny. 2. 'ustawiać
parametry jakiegoś urządzenia tak, aby działało jak najlepiej': Regulować budzik. 3. 'wpływać na właściwe
funkcjonowanie czegoś': Środki regulujące przemianę materii. 4. oficj. 'wyrównywać, płacić rachunki': Regulować
należności.

REGULACYJNY l. 'związany z regulacją, dotyczący regulacji - wprowadzania przepisów': Regulacyjne rozporządzenia

dotyczące czasu pracy. 2. 'związany z regulacją, dotyczący regulacji - właściwego ustawienia jakiegoś przyrządu':
Parametry regulacyjne.

niem. Regulation od łac. regulare 'porządkować'

REHABILITACJA l. 'odwołanie niesłusznego wyroku, ciążącego na jakiejś osobie, i przywrócenie jej pełni praw; także
szerzej: oczyszczenie kogoś z zarzutów i przywrócenie mu dobrego imienia': Po 1956 r. dokonano rehabilitacji wielu
osób, niesłusznie skazanych w sta-

641

REIFIKACJA

REKAPITULACJA

linowskich procesach politycznych. Do jego rehabilitacji przed opinią publiczną przyczynił się ksiądz, który zaświadczył
o jego godnej postawie w trudnych chwilach 2. 'przystosowanie do życia i pracy osoby, która w wyniku wrodzonych
wad rozwojowych, wypadku lub choroby jest niepełnosprawna': Rehabilitacja to długotrwały proces, wymagający
wykonywania żmudnych ćwiczeń, nauki samodzielnego wykonywania wielu codziennych czynności oraz
przystosowania psychicznego do nowej sytuacji życiowej.

REHABILITANT 'osoba specjalizująca się w rehabilitacji w 2. znaczeniu': Rehabilitant przychodził do niego na zabiegi i
ćwiczenia, początkowo trzy, potem dwa razy w tygodniu.

REHABILITOWAĆ l. 'dokonywać rehabilitacji - odwołania niesłusznego wyroku i przywrócenia komuś pełni praw; także;
oczyszczenia kogoś z zarzutów': Większość więźniów politycznych z lat 50. została zrehabilitowana, ale tylko bardzo
nielicznych oprawców z tego okresu dosięgła ręka sprawiedliwości. 2. 'dokonywać rehabilitacji - przystosowania do
życia i pracy osoby niepełnosprawnej': Rehabilitować osoby po wylewie i z częściowym paraliżem.

REHABILITOWAĆ SIĘ 'odzyskiwać utracone dobre imię, oczyszczając się z zarzutów lub dokonując dobrych uczynków,
które przeważają szalę dawnych win': Kmi-cic zrehabilitował się dzięki swym czynom w obronie Częstochowy, króla i
dzięki poświęceniu w walce ze Szwedami.

REHABILITACYJNY l. 'związany z rehabilitacją- odwołaniem niesłusznego wyroku i przywróceniem komuś pełni praw;
także: oczyszczeniem kogoś z zarzutów': Po wielu latach wdowie po niesłusznie skazanym i rozstrzelanym oficerze
wręczono dokument rehabilitacyjny. 2. 'związany z rehabilitacją - przystosowaniem do życia osoby niepełnosprawnej':
Po operacji i leczeniu szpitalnym Jurek znalazł się w centrum rehabilitacyjnym.

tac. sr. rehabilitatio 'przywrócenie do wcześniejszego stanu'

REIFIKACJA l. w filozofii 'nadawanie czemuś, co nie jest rzeczą - charakteru rzeczy': Reifikacja pojęć abstrakcyjnych. 2.
książk. 'urzeczowienie osoby ludzkiej; także:

utrwalenie się działalności człowieka w postaci rzeczy':

Personalizm przestrzega przed reifikacją człowieka, postrzeganiem go jako rzeczy, elementu przyrody ożywionej, uczy
natomiast dostrzegać wyjątkowość osoby ludzkiej wśród bytów. Reifikacja jest nieodłączna od pracy artysty: jej
rezultatem jest rzecz, namacalny kształt piękna.

od łac. res, dopełniacz: rei 'rzecz' i cząstki -fikacja

REINKARNACJA 'odradzanie się duszy zmarłego w innym ciele': W wielu wschodnich systemach religijnych występuje
koncepcja reinkarnacji, w której dusza zmarłego odradza się w kolejnych wcieleniach aż do momentu osiągnięcia
doskonałości i wyzwolenia z więzów materii.

lać. złożenie cząstki: re- i słowa: incamatio 'wcielenie'

REINTERPRETACJA książk 'ponowna interpretacja czegoś, inne, nowe wyjaśnienie, skomentowanie jakiegoś
wydarzenia, faktu (częste zwłaszcza w odniesieniu do tekstów literackich)': Reinterpretacja liryków miłosnych
Gałczyńskiego z dwu pierwszych powojennych lat.

REINTERPRETOWAĆ książk. 'dokonywać reinterpreta-cji': Po ostatnich odkryciach w archiwach musimy reinter-

pretować słowa wieszcza, odnoszące się do tajemniczego zbawiciela Polski, oznaczonego liczbą "czterdzieści i cztery".

REISEFIEBER albo RAJZEFIBER (czytaj: rajzefiber) pot. 'podniecenie, zdenerwowanie przed podróżą': Widzę, że cię już
ogarnia rejzefiber - no, nic dziwnego, Indie to nie byle jaka wyprawa.

niem. Reisefieber 'gorączka podróży'

REIZM inaczej KONKRETYZM 'pogląd filozoficzny sformułowany przez Tadeusza Kotarbińskiego, głoszący, że realne
istnienie przysługuje jedynie rzeczom, i odmawiający samodzielnego istnienia zdarzeniom, stosunkom własnościom
itp.': Trudności myślowe i nierozwiązalne zagadnienia pochodzą stąd, że używamy wyrazów oznaczających fikcje i,
poddając się ich sugestii, fikcje bierzemy za rzeczywistość. A tymczasem naprawdę istniejątyl-ko rzeczy. Stanowisko to
[...] Kotarbiński nazywał "reiz-mem" lub "konkretyzmem". (Tatarkiewicz)

REISTA 'zwolennik reizmu': Reistą był oczywiście sam Kotarbiński, do podobnego stanowiska doszedł też Franz
Brentano - filozof niemiecki, który konsekwentnie głosił realizm epistemologiczny.

REISTYCZNY 'związany z reizmem lub reistami': Reis-tyczne poglądy Kotarbińskiego połączone były z ateiz-mem oraz
opracowaniem szczególnej etyki, niezależnej od nakazów religijnych, etyki "opiekuna spolegliwego".

od łac. res, dopełniacz: rei 'rzecz'

REJENT \. przestarz. 'to samo, co notariusz' 2. 'w dawnej Polsce: urzędnik kierujący kancelarią królewską; także:

sekretarz kancelarii sądowej, spisujący dekrety'

REJENTURA przestarz. 'to samo, co notariat' REJENTALNY przestarz. 'to samo, co notarialny'

od łac. regens 'kierujący, rządzący'

REJTEROWAĆ 'uciekać, zwłaszcza uciekać w popłochu':

Rejterować przed policją. Rejterować z placu boju.

REJTERADA 'ucieczka': Słynna rejterada pana młodego zza stołu weselnego.

fr. se retirer 'cofać się, chronić' i retirade 'umocnienie się po ucieczce'

REKAPITULACJA książk. 'zwięzłe powtórzenie treści czegoś, np. wcześniejszych wypowiedzi; podsumowanie,
streszczenie': Rekapitulacja konferencji. Nie żartujmy, proszę kolegów; to nie była rekapitulacja naszych wypowiedzi,
lecz ich groteskowe streszczenie, parodia wręcz!

642

REKIET

REKONKWISTA

REKAPITULOWAĆ 'dokonywać rekapitulacji': Rekapitulować historię głównego bohatera dramatu. Rekapitulując to, co
powiedziałem: - Tylko regularne i częste jedzenie owoców zapewni Państwu zdrową starość.
lać. recapitulatio 'powtórzenie treści'

REKIET 'wymuszanie okupu na właścicielach sklepów i innych lokali oraz na podróżnych; także sam ten okup':

Rekiet nie jest u nas specjalnością tylko przybyszów zza wschodniej granicy, choć ten proceder kojarzy się głównie z
nimi.

REKIETER 'przestępca wymuszający okup od sklepikarzy, właścicieli innych lokali albo napadający dla okupu na
podróżnych': Ofiarami trzech rekieterów stali się podróżni autokaru wycieczkowego, jadącego do Turcji.

roś. rekiet, rekieter z ang. racket, racketeer

REKLAMA l. 'wszelkie zabiegi mające na celu zwrócenie uwagi klienta na oferowany towar i zachęcenie go do jego
kupienia': Specjalista od reklamy uznał, że te kolory są zbyt matowe i zlewają się z tłem. Robisz w ten sposób reklamę
konkurencyjnym produktom! 2. 'plakat, film, hasło itp. mające zachęcić klienta do kupienia określonego towaru':
Reklamy piwa bezalkoholowego pojawiły się na billboardach. Reklama telewizyjna nie powinna przerywać - zdaniem
wielu osób - nadawanych programów.

I REKLAMOWAĆ 'zachęcać do kupienia jakiegoś produktu za pomocą reklamy': Reklamować pastę do zębów.
Reklamować perfumy znanej firmy.

REKLAMOWY 'związany z reklamą, służący do reklamowania czegoś': Druki reklamowe. Hasło reklamowe.

REKLAMÓWKA l. pot. 'ulotka, plakat, krótki film - reklamujące coś': Młode dziewczyny wręczały wszystkim reklamówki
szkoły przetrwania. 2. pot. 'drobny przedmiot, oznaczony logo firmy, w której jest używany i która go udostępnia
innym itp.': Dostałem plastikowy długopis i mazaki, takie reklamówki z firmy. 3. pot. 'plastikowa torebka na zakupy,
mająca nadruk informujący o czymś, reklamujący coś': Pożyczę ci reklamówkę, żeby ci te książki nie zmokły.

fr. reclame od łac. relamare 'odkrzykiwać'

REKLAMACJA 'skarga na złą jakość jakiegoś towaru lub usługi albo ich niezgodność z zamówieniem, wnoszona przez
klienta lub odbiorcę do sprzedawcy lub producenta': Buty tej firmy zaczęli sprzedawać w poniedziałek, a już w
czwartek zgłosił się pierwszy klient z reklamacją, pokazując, że odrywa się źle przyklejona podeszwa. Szef zgłosił
reklamację ostatniej partii dostarczonych do nas detali, które nie spełniały ustalonych w umowie norm technicznych.

II REKLAMOWAĆ 'zgłaszać reklamacje czegoś': Zareklamowaliśmy nazajutrz niedziałającą prawidłowo wieżę. Właściciel
sklepu zareklamował wybrakowany towar.

od łac. reclamatio 'skarga, sprzeciw'

REKOLEKCJE 'w Kościele katolickim: odbywające się przed wielkimi świętami lub powtarzane okresowo praktyki
religijne, mające na celu odnowienie moralne, umocnienie wiary i skupienie wewnętrzne, przybierające zazwyczaj
formę nauk, połączonych z modlitwą;

także: wyjazdy, obozy połączone z takimi praktykami':

Rekolekcje wielkanocne dla dzieci. Odprawiać rekolekcje.

REKOLEKCYJNY 'związany z rekolekcjami, dotyczący rekolekcji': Kazanie rekolekcyjne.

fr. recollection 'duchowe skupienie się ' odlać, recollectus 'ponownie zebrany'

REKOMBINACJA w biologii 'występowanie u potomstwa odmiennych kombinacji czynników dziedzicznych, a w

następstwie tego innych zespołów cech niż u pary rodzicielskiej': Rekombinacja genetyczna jest, oprócz mutacji,
podstawową przyczyną zmienności genetycznej organizmów.
złożenie cząstki: re- i słowa: kombinacja

REKOMENDACJA l. 'polecenie komuś kogoś albo czegoś, poparcie kogoś albo czegoś ': Te nazwiska nie wymagają
rekomendacji. 2. 'pochlebna opinia wydana komuś': Przyjęto go na podstawie szczegółowych rekomendacji Zarządu.

REKOMENDOWAĆ l. 'polecać coś komuś': Tej książki Państwu nie rekomendujemy. 2. 'wydawać komuś pochlebną
opinię': Rekomendował go wówczas sam przewodniczący jako człowieka, na którym można polegać.

tac. recommendatio 'polecenie ' od: recommendare 'polecać'

REKOMPENSATA 'wyrównywanie strat poniesionych przez kogoś, naprawianie szkód, wynagradzanie komuś krzywd';
dziś zwłaszcza: 'podniesienie wysokości zarobków, których wartość zmalała wskutek inflacji': Otrzymała rekompensatę
finansową za doznane krzywdy. Rekompensata wzrostu, kosztów utrzymania.

REKOMPENSOWAĆ 'dawać rekompensatę': Ma to przynajmniej częściowo rekompensować spadek wartości wkładu

mieszkaniowego.

lać. recompensatio

REKONESANS l. w wojsku 'rozpoznawanie stanowisk i sił przeciwnika; także: żołnierze, którzy się tym zajmuj ą' :
Pododdział wysłany na rekonesans wrócił z wiadomością, że nieprzyjaciel zgromadził siły wokół wzgórz 17 i 24. l. pot.
'pobieżne, wstępne zapoznanie się z czymś, dowiedzenie się czegoś': Zrobiła mały rekonesans w stołecznych sklepach
z biżuterią, ale takiej bransoletki, o jakiej marzyła, nie znalazła.

fr. reconnaissance 'rozpoznanie, zwiad'

REKONKWISTA w historii 'zbrojna walka chrześcijan, prowadzona od VIII do XV w. o odzyskanie ziem Półwyspu
Iberyjskiego opanowanych przez muzułmanów, zakończona całkowitym wyparciem wyznawców Allacha z tych
terenów': Rekonkwista była przeplatana

643

REKONSTRUKCJA

REKTYFIKACJA

okresami pokojowego współżycia Maurów i chrześcijan. Rekonkwistę prowadzili nie tylko władcy, lecz także zakony
rycerskie, możni panowie świeccy i duchowni.

hiszp. reconquista

REKONSTRUKCJA 'odtworzenie jakiejś całości - konkretnej lub abstrakcyjnej - na podstawie informacji, danych,
materiałów, obrazów itd.; także: to, co zostało odtworzone': Rekonstrukcja Zamku Królewskiego w Warszawie została
dokonana w latach 70. XX w. Zebrane dane umożliwiły oficerowi śledczemu na rekonstrukcję wypadków tamtej nocy.
Uczniowie podziwiali rekonstrukcję osady prasłowiańskiej w Biskupinie.

REKONTRUOWAĆ 'odtwarzać jakąś - konkretną lub abstrakcyjną - całość': Zabytki Warszawy rekonstruowano po
wojnie na podstawie zachowanych zdjęć i dokładnych obrazów oraz rysunków. Po latach udało mu się
zrekonstruować wojenne losy swojego ojca.

złożenie cząstki: re- i słowa: konstrukcja

REKONWALESCENCJA 'powrót do zdrowia po chorobie lub wypadku; także: okres tego powrotu': Rekonwalescencja
wymagała długiej opieki lekarza i terapeuty. Wracał do zdrowia powoli, rekonwalescencja przedłużała się.

REKONWALESCENT 'osoba, która wraca do zdrowia po chorobie lub wypadku': Lekarz systematycznie badał
rekonwalescentów.

REKONWALESCENCYJNY 'związany z rekonwalescencją': Leczenie rekonwalescencyjne. Oddział rekon-

walescencyjny.

lać. reconvalescere 'na nowo nabierać sił, powracać do zdrowia'

REKORDER l. 'urządzenie służące do zapisu informacji na płytach kompaktowych; rejestrator tych płyt': Rekor-der
czystych płyt CD ma tę zaletę w porównaniu z innymi rekorderami cyfrowymi, że nie operuje techniką kompresji przy
nagrywaniu. 2. 'magnetowid nagrywający' 3. w lotnictwie 'automatyczny rejestrator danych o locie, umieszczony w
stalowej, trudno zniszczalnej skrzynce, zwany potocznie czarną skrzynką'

ang. recorder 'rejestrator'

REKREACJA 'odnowa sił fizycznych lub psychicznych przez odpoczynek, rozrywkę': Zajmuję się rekreacją dla kobiet.
Rekreacja jest czymś niezbędnym dla organizmu po całorocznej pracy.

REKREACYJNY 'służący rekreacji, oparty na rekreacji': Ośrodek rekreacyjny. Ćwiczenia rekreacyjne.

tac. recreatio 'powrót do zdrowia, do sił'

REKRUT 'nowo wcielony do wojska żołnierz, zwłaszcza żołnierz, który jeszcze nie złożył przysięgi': Przed złożeniem
przysięgi rekruci nie dostaj ą zwykle urlopów ani przepustek.

REKRUTACJA książk. l. 'pobór mężczyzn do wojska':

Rekrutacja kolejnych roczników. 2. 'przyjmowanie kandydatów do nauki w szkołach i pracy w firmach, prowadzone
według ustalonego trybu': Rekrutacja kandydatów na studia obejmuje m.in.: opracowanie i zatwierdzenie regulaminu
rekrutacji, kompletowanie dokumentów kandydatów, przygotowanie i przeprowadzenie egzaminów oraz ogłoszenie
ich wyników.

REKRUTOWAĆ książk. l. 'przeprowadzać pobór rekrutów': Rekrutowano żołnierzy do nowo tworzonych oddziałów. 2.
'przyjmować kandydatów do nauki w szkołach i pracy w firmach, prowadzone według ustalonego trybu': Komisja
powołana przez dyrekcję rekrutowała uczniów do szkoły średniej.

REKRUTOWAĆ SIĘ książk. 'pochodzić z określonego środowiska, z pewnej grupy społecznej': Pracownicy tej firmy
ochroniarskiej rekrutują się w większości z byłych milicjantów i funkcjonariuszy SB.

REKRUTACYJNY książk. 'związany z rekrutacją w l. lub w 2. znaczeniu': Komisja rekrutacyjna. Przepisy rekrutacyjne.
Licea ogólnokształcące są bazą rekrutacyjną szkolnictwa wyższego.

REKTOR l. 'przełożony szkoły wyższej, stojący także na czele jej senatu, wybierany spośród jej profesorów':

Konferencję otworzył Jego Magnificencja Rektor Uniwersytetu Warszawskiego. 2. 'zwierzchnik seminarium

duchownego' 3. 'ksiądz rezydujący przy kościele nieparafialnym' 4. 'w dawnej Polsce: przełożony szkół przykościelnych
i zakonnych, a także elementarnych'

REKTORAT l. 'stanowisko , urząd, godność rektora najczęściej w l. znaczeniu': Rektorat był dla niej kolejnym szczeblem
w karierze administracyjnej, a potem - politycznej. 2. 'czas piastowania godności rektora': Współcześnie na wyższych
uczeniach publicznych rektorat trwa trzy lata i może być tylko raz powtórzony przez tę samą osobę. 3. 'biuro rektora':
Urzędniczka z rektoratu zawiadomiła ją o uroczystości wręczenia dyplomów doktorskich.

REKTORSKI 'związany z rektorem lub rektoratem najczęściej w l. znaczeniu': Nagroda rektorska. Dzień rektorski ' dzień
wolny od zajęć na mocy rozporządzenia rektora': Drugi maja ogłoszono dniem rektorskim. () Godziny rektorskie
'godziny wolne od zajęć na mocy rozporządzenia rektora': Na czas pogrzebu profesora ogłoszono godziny rektorskie.

lać. rector 'rządca'

REKTYFIKACJA l. w chemii i technice 'rozdzielanie mieszanin ciekłych przez wielokrotne odparowywanie ich
składników, a następnie skraplanie oparów': Rektyfikacja jest stosowana np. przy oczyszczaniu spirytusu i produktów
naftowych. 2. 'dawniej: wyjaśnienie, sprostowanie, rewizja': Rektyfikacja poglądów.

REKTYFIKAT l. 'ostateczny lub pośredni produkt rektyfikacji - rozdzielania mieszanin' 2. pot. 'spirytus rektyfikowany'

REKTYFIKOWAĆ 'dokonywać rektyfikacji': Spirytus rektyfikowany.

fr. rectifitaction zp.-lac. rectificatio 'wyprostowanie'

644

REKULTYWACJA

RELATYWNY

REKULTYWACJA 'przywracanie pierwotnego, naturalnego charakteru zniszczonym terenom, zwłaszcza obszarom

leśnym lub rolniczym': Rekultywacja terenów po poligonach armii radzieckiej. Rekultywacja hałd górniczych.
Rekultywacja obszarów nadmorskich.

REKULTYWOWAĆ 'prowadzić rekultywację czegoś':

Rekultywować tereny podmiejskie. Rekultywować wysypiska śmieci.

złożenie z łac. re- 'powtórnie' i cultivare 'uprawiać'

REKWIEM albo REQUIEM (czytaj: rekfiem) 'w Kościele katolickim: utwór muzyczny o charakterze żałobnym,
opracowany na głosy i orkiestrę; także: żałobna msza za zmarłych': Rekwiemjest śpiewane w Dzień Zaduszny oraz
podczas uroczystości żałobnych. Wysłuchali słynnego Requiem Mozarta, niedokończonego przez kompozytora.

lać. requiem od: requiem aetemam 'wieczny odpoczynek'

REKWIZYCJA 'zajęcie, zabranie czegoś przez władze, zwłaszcza: zabranie przez władze wojskowe żywności, środków
transportu i innych przedmiotów na potrzeby wojska': Rekwizycja koni dla naszego oddziału przebiegała bez
incydentów. Rekwizycja żywności dla ar-

REKWIROWAĆ 'zabierać coś (zwykle jakiś towar) z polecenia władz, często: zabierać coś na potrzeby wojska':

4,5 tony haszyszu zarekwirowali celnicy na lotnisku. Żywność zarekwirowana przez żołnierzy serbskich.

lać. requisitio 'poszukiwanie'

REKWIZYT l. 'przedmiot wykorzystywany na planie podczas kręcenia filmu lub na scenie teatralnej podczas
przedstawienia': Przygotowanie rekwizytów, potrzebnych do nakręcenia filmu, którego akcja rozgrywa się przed
wiekami, np. dawnej broni, naczyń, części garderoby, wymaga zazwyczaj konsultacji z historykami. 2. przen.
'potrzebny do czegoś przedmiot, przedmiot używany przy pewnych czynnościach': Przygotował broń, nóż, torbę i inne
rekwizyty myśliwskie. W tym piśmie reklamowano rozmaite rekwizyty seksualne, które można kupić w seks sho-pach.

REKWIZYTORNIA 'pomieszczenie, w którym przechowuje się rekwizyty teatralne lub filmowe'

REKWIZYTOR 'osoba zatrudniona w teatrze lub w wytwórni filmowej, która zajmuje się przygotowaniem rekwizytów':
Rekwizytor ściśle współpracował z charak-teryzatorem i dekoratorem wnętrz.

niem. Requisit od łac. requisitus 'poszukiwany, wymagany'

RELACJA l. 'stosunek czegoś do czegoś innego, zależność między czymś a czymś': Relacja między popytem a podażą
towarów. Relacje wzajemne walut na rynku europejskim kształtowały się wczoraj następująco: [...] 2. 'sprawozdanie z
jakichś wydarzeń': Relację ze spotkania prezydenta z dziennikarzami nadamy po "Wiadomościach". Wysłuchaliśmy
relacji ze spotkań o mistrzostwo I ligi. 3. w kolejnictwie 'trasa pociągu od stacji początkowej do końcowej': Pociąg
relacji Przemyśl--Szczecin.

UWAGA: pod wpływem angielskim wyraz relacja bywa używany niepoprawnie w znaczeniu 'stosunki między osobami',
np. "Jego osobiste relacje z premierem są dobre" (poprawnie: Jego osobiste stosunki, kontakty z premierem...).
"Relacje międzyludzkie" (poprawnie: Stosunki międzyludzkie).

RELACJONOWAĆ 'zdawać sprawę z czegoś, sprawo-zdawać': W audycji zrelacjonowano spotkanie ministra obrony
narodowej z dziennikarzami.

RELACYJNY l. 'taki, który zawiera relację - sprawozdanie z czegoś': Dokument miał charakter relacyjny, nie było w nim
ani słowa komentarza. 2. 'związany z relacją między czymś a czymś innym': Pojęcie relacyjne.

lać. relatio 'doniesienie'

RELAKS 'odprężenie psychiczne połączone z odpoczynkiem fizycznym, zazwyczaj trwające krótko': Nie mogę sobie
pozwolić nawet na relaks, a co dopiero na urlop! Pełny relaks.

RELAKSOWY 'zawierający w sobie relaks, polegający na relaksie': Relaksowy dzień. Relaksowy film.

RELAKSOWAĆ SIĘ 'zażywać relaksu, poddawać się relaksowi, odprężać się': Musisz się częściej relaksować, inaczej nie
wytrzymasz.

RELAKSACJA 'osiąganie relaksu za pomocą odpowiednich ćwiczeń; rozładowywanie napięcia nerwowego przez
usuwanie jego przyczyn': Relaksacja poprzez skupienie wewnętrzne. Medytacja pozwala osiągnąć pełną relaksację.

RELAKSACYJNY 'przynoszący relaksację; taki, który zapewnia rozładowanie napięcia psychicznego': Zajęcia
relaksacyjne. Masaż relaksacyjny.

ang. relax z łac. relaxatio 'ulżenie, złagodzenie, ulga'

RELATYWNY książk. 'względny, ujmowany, oceniany lub rozumiany w relacji do czegoś innego': Przedwczoraj była u
nas straszna awantura i wczoraj też niezła kłótnia, dziś jest relatywny spokój, chociaż wszyscy patrzą na siebie spode
łba i pomrukują coś pod nosem. Bycie filią to rzecz relatywna: oddział banku w Bydgoszczy może być filią banku w
Warszawie, a zarazem bankiem centralnym dla swoich filii w miejscowościach wokół Bydgoszczy.

RELATYWIZACJA książk. 'ujmowanie czegoś, ocenianie i rozumienie, w relacji do czegoś innego': Nietzsche był
zwolennikiem relatywizacji wartości, uważał, że moralność należy ujmować w relacji do natury ludzkiej, że "każdy ma
taką moralność, jaka mu odpowiada: pan -pana, a niewolnik - niewolnika".
RELATYWIZOWAĆ książk. 'ujmować coś, oceniać i rozumieć, w relacji do czegoś innego': Czy wysokość mandatów za
wykroczenia drogowe należy relatywizo-

645

RELEGACJA

REMEDIUM

wać do zamożności osoby ukaranej? W efekcie tego za takie samo wykroczenie właściciel mercedesa zapłaci 200
złotych, a właściciel trabanta 50 złotych!

RELATYWIZM 'pogląd filozoficzny głoszący, że poznanie, wartości estetyczne lub etyczne są względne -zależne od
poznającego podmiotu oraz przeróżnych czynników': Relatywizm etyczny głosi, że wartości i oceny są historycznie
zmienne i to, co jest dla pewnych ludzi dobre, dla innych jest złe. [...] idee Spencera wydały swoistą postać
relatywizmu w teorii poznania. Najzwyklejszą jego postacią była psychologiczna, twierdząca, że poznanie jest zależne
od umysłu poznającego, od jego procesów psychicznych. Spencer zaś zainicjował relatywizm biologiczny. Twierdził, że
poznanie jest zależne od organizmu poznającego, od jego przystosowania się do potrzeb i warunków życia.
(Tatarkiewicz)

RELATYWISTA 'zwolennik relatywizmu': Relatywis-tami w dziedzinie epistemologii byli m.in. William Ha-milton i
Herbert Spencer, zaś w dziedzinie etyki: Max Stimer i Fryderyk Nietzsche.

RELATYWISTYCZNY 'związany z relatywizmem':

Relatywistyczna teoria wartości Nietzschego. Relatywistyczne rozumienie etyki przez Wundta.

lać. relatiyus 'względny'

RELEGACJA książk. 'wyrzucenie, usunięcie, oddalenie ucznia ze szkoły lub studenta z uczelni': Relegować ucznia z
liceum. Po marcu 1968 r. nastąpiły liczne rele-gacje studentów, którzy wystąpili przeciw komunistycznej władzy.

RELEGOWAĆ książk. 'dokonać relegacji': Relegowano go z uczelni po czerwcu 1976 r. za pomoc robotnikom.

lać. relegatio

RELEGALIZOWAĆ oficj. 'czynić ponownie legalnym jakąś organizację, rzadziej jakieś działania, po okresie, w którym
były one nielegalne, prawnie zakazane':

Władze nie relegalizowały organizacji opozycyjnych, obawiając się zbytniej ich popularności.

RELEGALIZACJA oficj. 'ponowna legalizacja czegoś, co było przez jakiś czas prawnie zakazane': Relegaliza-cja
"Solidarności" była głównym postulatem opozycji w drugiej połowie lat 80.

złożenie cząstki: re- i słowa: legalizacja

RELEWANCJA w językoznawstwie strukturalnym 'zasada metodologiczna, zgodnie z którą należy wyodrębnić w opisie
języka elementy i cechy istotne, tzn. pełniące określone funkcje w komunikacji językowej, i odróżniać je od elementów
i cech nieistotnych dla niej'

RELEWANTNY Cechy relewantne w językoznawstwie 'cechy istotne dla funkcji komunikatywnej języka'

ang. relevance od: releyant 'związany z omawianą sprawą, istotny, znaczący'

RELIEF 'kompozycja rzeźbiarska, stosowana jako element ozdobny budowli, wykonana na płaszczyźnie kamiennej,
drewnianej lub metalowej techniką rzeźbienia, kucia, odlewania itp., z pozostawieniem tła, przeznaczona do
oglądania tylko od frontu': Relief częściej niż jakakolwiek inna kompozycja plastyczna występuje w powiązaniu z
architekturą. Kamienny relief.

fr. relief z wl. rilievo

RELIKT l. 'coś, co jako przeżytek z innej epoki przetrwało do naszych czasów: rzecz, zwyczaj, cecha itd.':

Zlikwidowano wreszcie ostatni w naszym rejonie relikt z epoki socjalizmu - nierentowną, zatruwającą środowisko
hutę, usytuowaną prawie w centrum miasta. 2. w biologu 'gatunek zwierząt lub roślin, który na jakimś obszarze
występuje jako pozostałość dawnej fauny lub flory': Relikty fauny polodowcowej w Europie to m.in. zając bielak i
pardwa, występujące w Alpach.

RELIKTOWY w biologii 'będący reliktem': Reliktowa fauna i flora. Reliktowe gatunki skorupiaków. Jezioro reliktowe w
geografii 'jezioro, które niegdyś stanowiło część morza lub innego, dużego jeziora, a obecnie jest od niego oddzielone
w wyniku procesów geologicznych':

Jeziora reliktowe w Polsce to m.in. Drużno i Gardno. Promieniowanie reliktowe w astrofizyce 'promieniowanie
wypełniające Wszechświat, które nie pochodzi od gwiazd, ale powstało krótko (tj. ok. 300 000 lat) po Wielkim
Wybuchu i jest jego efektem'

mew. Relikt z łac. relictus 'pozostawiony'

RELIKWIA zwykle w liczbie mnogiej RELIKWIE l. 'szczątki ciał świętych lub przedmioty mające z nimi jakiś związek': [...]
jest w klasztorze w Oliwie siła innych najprzedniejszych relikwii, bez których nie byłby Zakon do takiej siły doszedł. [...]
Jest krajka z szaty Najświętszej Panny, [...] jest ząb trzonowy Marii Magdaleny i głowienki z krza ognistego, w którym
się Bóg Ojciec Mojżeszowi pokazał, jest ręka św. Liberiusza, a co kości innych świętych, tych bym na palcach u rąk i
nóg nie zliczył... (Sienkiewicz) 2. 'cenne pamiątki po kimś lub pamiątki z jakiegoś okresu, niekiedy w formie
żartobliwej': W październiku 1989 r. pod bramą Uniwersytetu Warszawskiego studenci sprzedawali relikwie z minionej
epoki. Można było m.in. kupić - za jedyne 5 złotych - oddech Kiszczaka w słoiku.

RELIKWIARZ 'skrzynka lub niewielka budowla, w których przechowywane są relikwie': W katedrze w Moguncji w
złotym relikwiarzu przechowywane są szczątki ponad 20 świętych.

lać. reliquiae 'szczątki, resztki'

REMAKE (czytaj: rimejk) 'powtórne nakręcenie filmu na podstawie tego samego scenariusza; nowa wersja starego
filmu (zwykle znanego, popularnego)': Aktorzy ci wystąpili w remake'u słynnego filmu "Casablanka".

ang. remake

REMEDIUM l. książk. 'lek na coś, sposób na coś': Remedium na kłopoty. 2. w technice 'dopuszczalne odstęp-

646

REMILITARYZACJA

RENEGOCJACJE

stwo przedmiotów znormalizowanych od wyznaczonej normy w zakresie ciężaru i wymiarów' 3. 'spadek wartości
złotych i srebrnych monet, spowodowany ich zużyciem, starciem się w obiegu'
lać.

REMILITARYZACJA 'ponowne uzbrojenie się państwa pokonanego w wojnie, któremu traktaty pokojowe zabraniały
posiadania dużej armii i wielkich ilości ciężkiego sprzętu wojskowego; także: ponowna militaryzacja jakiegoś
terytorium: rozmieszczenie na nim silnych oddziałów wojskowych uzbrojonych w czołgi, działa, samoloty bojowe itd.':
Remilitaryzacja Niemiec po I wojnie światowej.

REMILITARYZOWAĆ 'dokonać remilitaryzacji jakiegoś państwa lub obszaru': W 1936 roku Hitler remilitary-zował
Nadrenię, łamiąc tym samym postanowienia traktatu pokojowego z Wersalu.

złożenie cząstki: re- i słowa: militaryzacja

REMINISCENCJA zwykle w liczbie mnogiej: REMINISCENCJE l. książk .'przypomnienia czegoś, wspomnienia o czymś,
zwłaszcza takie, które nasuwają się mimowolnie': To była podróż do miasta, gdzie spędziła ważną część swojego życia,
pełna wspomnień, reminiscencji młodzieńczych miłości i pierwszych kroków artystycznych. Idąc samotnie po latach
tym samym szlakiem, którym kiedyś wędrowali wspólnie z Andrzejem, czuł, jak cisną się, napływają reminiscencje z
młodości. 2. w sztuce 'pogłosy, echa jakiegoś wybitnego dzieła lub twórczości wielkiego artysty w utworach innych
twórców': Reminiscencje "Romantyczności" Mickiewicza w dramatycznym, opowiadającym o wojnie wierszu
Broniewskiego "Ballady i romanse". Reminiscencje piosenek Włodzimierza Wysockiego w twórczości Jacka
Kaczmarskiego.

p.-fac. reminiscentia 'ponowne wspomnienie'

REMISJA w medycynie l. 'ustąpienie, cofnięcie się choroby na pewien czas': Lekarz ocenił, że to tylko remisja choroby,
po pewnym czasie objawy wrócą, konieczna jest więc operacja guza. l.przestarz. 'odłożenie sprawy w urzędzie'

lać. remissio 'zwolnienie, osłabienie'

REMITENT w finansach l. 'nadawca przekazu pieniężnego' 2. 'osoba, której - zgodnie z poleceniem trasanta -należy
dokonać zapłaty, lub osoba, na której polecenie należy dokonać zapłaty': Remitent to zazwyczaj pierwszy uprawniony
wierzyciel.

REMITOWAĆ w finansach 'wskazywać na wekslu osobę, której ma być wypłacona suma wekslowa'

niem. Remitent od łac. remitto

REMONSTRACJA l. 'w dawnym prawie francuskim:

przysługujące sądowi uprawnienie do niezarejestrowa-nia aktu prawnego, jeśli jest on niezgodny z zasadami
obowiązującego prawa' 2. w prawie, w postępowaniu

administracyjnym 'środek umożliwiający zmianę lub uchylenie decyzji przez organ, który ją wydał' 3. prze-starz.
'przedstawienie, zazwyczaj władzy zwierzchniej, odmiennego punktu widzenia, pokazanie niesłuszności jakichś decyzji,
postanowień itp.'

REMONSTROWAĆ l.przestarz. 'perswadować, tłuma-czyć' 2. przestarz. 'czyimś twierdzeniom przeciwstawiać swoje

odmienne twierdzenia'

niem. Remonstration

REMOULADE (czytaj: remulad) 'zimny sos, przyrządzony z majonezu, jajek, czosnku, musztardy, octu, oliwy, cytryny i
korzeni oraz innych składników': By przyrządzić remoulade, należy jajka drobno pokroić, a czosnek rozetrzeć z solą.

fr.
REN 'pierwiastek o liczbie atomowej 75 i masie atomowej 186,207, symbol Re: srebrzystoszary, ciężki metal, odporny
chemicznie': Ren występuje w łupkach miedzio-nośnych.

n-.lać. rhenium od łac. Rhenus 'Ren'

RENDEZ-VOUS (czytaj: radewu albo randewu)pot. żart. 'spotkanie z sympatią, ukochaną osobą w umówionym
miejscu, o określonej porze': Ich ostatnie rendez-vous zakończyło się grubo po północy. Miał rendez-vous z własną
żoną.

/'••

RENEGAT l. 'człowiek, który zdradził ojczyznę, przyjaciół, bliskich, a w dodatku połączył się z ich przeciwnikami': W
czasie okupacji specjalne grupy AK wykonywały wyroki-na szczególnie okrutnych hitlerowskich oprawcach i Polakach -
renegatach, którzy denun-cjowali rodaków i pomagali wrogowi. 2. przestarz. 'odstępca od wiary, odszczepieniec od
Kościoła'

UWAGA: Słowo renegat zawiera bardzo silny ładunek negatywny. Dla większości osób jest on w oczywisty sposób
powiązany z treścią l. znaczenia, nie wynika natomiast z treści znaczenia 2., bowiem według współczesnych pojęć
zmiana religii nie jest równa zdradzie ojczyzny i bliskich. Dlatego też znaczenie 2. pojawia się tylko w kontekstach
historycznych.

lać. sr. renegatus od łac. renegare 'zaprzeczać'

RENEGOCJACJE 'powtórne negocjacje, powtórne rokowania w sprawach, co do których osiągnięto już porozumienie,
w których zawarto już układ': Strona brytyjska zażądała renegocjacji w tej sprawie. Renegocjacje traktatu z Maastricht
nie wchodzą w grę - powiedział minister.

RENEGOCJOWAĆ 'prowadzić renegocjacje, układać się powtórnie w sprawach, co do których osiągnięto już
porozumienie': Będziemy renegocjować warunki naszego stowarzyszenia z tą organizacją.

złożenie cząstki: re- i słowa: negocjacje

647

RENESANS

REPARACJE

RENESANS l. inaczej: ODRODZENIE 'okres w kulturze europejskiej, rozpoczęty we Włoszech w XIV w., w Europie
Zachodniej - w XVw., a w Polsce - w XVI w., charakteryzujący się m.in. rozkwitem nauk i sztuk, w centrum swego
zainteresowania stawiających człowieka i jego sprawy, nawiązujący wyraźnie do antycznych idei artystycznych, np.
harmonii i realizmu, oraz starożytnych ideałów obywatelskich i republikańskich': W odrodzeniu, będącym reakcją
przeciw surowym formom średniowiecznego życia, hasłem musiała stać się wolność. Odrodzenie głosiło ją we
wszystkich dziedzinach: w religii wytworzyło reformację, w polityce hasło wolności jednostek i narodów, godzące w
powszechną monarchię średniowieczną - a podobnie było w nauce i filozofii. (Tatar-kiewicz) 2. 'odrodzenie, ponowny
rozkwit czegoś': Renesans muzyki barokowej. Renesans ideałów rycerskich. Po wspólnym urlopie nastąpił renesans ich
miłości.

RENESANSOWY 'związany z renesansem - okresem w kulturze europejskiej': Do najwybitniejszych artystów

renesansowych należą Michał Anioł, Leonardo da Vinci i Rafael Santi. Polscy pisarze renesansowi to m.in. Mikołaj Rej,
Jan Kochanowski i Andrzej Frycz Modrzewski.
fr. renaissance, dosłownie 'ponowne narodzenie'

RENOMA 'opinia, którą człowiek, firma, instytucja cieszy się u innych'; dziś zazwyczaj: 'dobra opinia', dawniej:

'opinia w ogóle': Renomę zdobył sobie solidnością i rzetelnością. Ale ten polityk nie cieszy się dobrą renomą.

RENOMOWANY 'odznaczający się bardzo dobrą opinią, znany z dobrej strony, cieszący się uznaniem w jakimś
środowisku': Właściciel renomowanej waszyngtońskiej firmy adwokackiej. Najbardziej znane i renomowane firmy
kosmetyczne przeznaczają ogromne środki na badania.

fr. renommee

RENOWACJA 'odnowienie, odświeżenie czegoś (jakiegoś przedmiotu, obiektu)': Renowacja Starego Miasta w Krakowie
ciągnie się w nieskończoność. Prowadziliśmy wtedy renowację obrazu Canaletta.

RENOWACYJNY 'będący renowacją, prowadzący renowację': Prace renowacyjne. Ekipa renowacyjna.

lać. renoyatio 'odnowienie'

RENTA l. 'świadczenie pieniężne wypłacane z tytułu ubezpieczeń społecznych osobom chorym lub niezdolnym do
pracy': Żyć z renty. Renta inwalidzka. 2. w prawie 'długoterminowe świadczenie pieniężne, realizowane z funduszów
ubezpieczeniowych, obejmujące trzy typy świadczeń: emeryturę (dawniej zwaną rentą starczą), rentę inwalidzką i
rentę rodzinną (przyznawaną po śmierci żywiciela rodziny)': Po śmierci ojca dzieci dostawały niewielką rentę. 3.
'regularny dochód od kapitału' : Renta z tytułu wydzierżawionej ziemi. Renta kapitałowa.

RENCISTA 'osoba utrzymująca się z renty - świadczenia pieniężnego z tytułu ubezpieczeń społecznych':

Nastąpiła druga w tym roku rewaloryzacja świadczeń dla

rencistów i emerytów. Krewki rencista pobił laską zaczepiających go chuliganów.

RENTIER 'osoba, z reguły bardzo zamożna, utrzymująca się z odsetek od wkładów bankowych oraz papierów
wartościowych': W Polsce zachodni rentierzy kojarzą się z rozleniwionymi bogaczami, tymczasem wielu z nich to
osoby bardzo zaangażowane w działalność kulturalną, naukową lub charytatywną, przeznaczające nieraz znaczne
sumy pieniędzy na cele społeczne.

fr. rentę 'dochody, zwłaszcza stałe' \fr. rentier

RENTGEN l. pot. 'aparat służący do wykonywania prześwietleń promieniami Roentgena': Szpital kupił nowy rentgen. 1.
pot. 'prześwietlenie tymi promieniami': Zrobić rentgen klatki piersiowej. 3. pot. 'zdjęcie wykonane za pomocą tych
promieni': Obejrzeć rentgen. 4. w fizyce 'jednostka dawki promieniowania jonizującego, symbol R'

RENTGENOWSKI 'związany z promieniami Roentgena, wykonywany przy użyciu tych promieni': Zdjęcie rentgenowskie.

Wilhelm Conrad Rontgen (1845-1923), fizyk niemiecki, jako pierwszy uczony tej specjalności został w 1901 r.
uhonorowany za swe odkrycia Nagrodą Nobla

RENTOWNY oficj. 'taki, który przynosi znaczące dochody, opłacalny': Rentowny zakład. Rentowna branża. Rentowna
produkcja. Eksploatacja wielu kopalń jest nierentowna.

RENTOWNOŚĆ w ekonomii 'nadwyżka przychodów nad poniesionymi kosztami': W maju rentowność zakładu obniżyła
się o połowę.

RENTOWAĆ SIĘ rząd. oficj. 'przynosić zysk, opłacać się': Przed zaciągnięciem kredytu trzeba sprawdzić, czy planowana
produkcja się rentuje.
niem. rentieren, wcześniej: renten 'opłacać się'

REORGANIZACJA 'ponowne zorganizowanie czegoś, np. jakiegoś przedsiębiorstwa albo całej gałęzi gospodarki, według
nowych zasad, ustaleń itp., mające przynieść korzyści i poprawić funkcjonowanie tego': Reorganizacja służby zdrowia.
Przeprowadzono reorganizację instytutu naukowo-badawczego.

REORGANIZATOR 'osoba dokonująca reorganizacji':

Był sprawnym reorganizatorem, doświadczenie czerpał z okresu spędzonego w jednym z przedsiębiorstw w Wielkiej
Brytanii.

REORGANIZOWAĆ 'przeprowadzać reorganizację':

Reorganizować firmę. Należy jak najszybciej zreorganizować system opieki społecznej.

złożenie cząstki: re- i słowa: organizacja

REPARACJE 'odszkodowanie, które musi zapłacić państwo, które przegrało wojnę - państwu zwycięskiemu':

W latach 50. mocarstwa zachodnie, a także ZSRR i Polska, zrezygnowały z pobierania reparacji od RFN i NRD.

fr. reparations od łac. reparatio 'odnowienie'

648

REPARTYCJA

REPLIKA

REPARTYCJA w ekonomii 'rozdzielanie przez państwo różnych dóbr - w sytuacji, gdy jest ich zbyt mało, np. z powodu
wojny lub klęski żywiołowej* () Repartycja znaczeń w językoznawstwie 'zróżnicowanie znaczeń wyrazów pierwotnie
jednoznacznych lub podział ich zakresów znaczeniowych': Między znaczeniami wyrazów: śnieżny i śniegowy - zachodzi
powolna repartycja znaczeń.

fr. repartition od łac. re- 'znów', partire 'dzielić'

REPASAŻ rzadziej: REPESAŻ 'w niektórych konkurencjach sportowych, np. w żeglarstwie, szermierce, judo dodatkowa
rozgrywka dla zawodników lub drużyn, mających ten sam wynik, przeprowadzana w celu wyłonienia zwycięzcy,
przechodzącego do dalszych rozgrywek': Wygrać w repasażach. Zakwalifikować się do następnej rundy dopiero po
repasażach.

fr. repassage

REPATRIACJA 'powrót do ojczyzny osób, które znalazły się poza jej granicami nie z własnej woli: jeńców wojennych,
osób wywiezionych na roboty, przesiedlonych przymusowo, takich, którzy znaleźli się w obcym państwie w wyniku
powojennej zmiany granic itd.': Repatriacja obywateli polskich po drugiej wojnie światowej objęła m.in. osoby
wywiezione na roboty do Niemiec, jeńców obozów na terenie Rzeszy, osoby wywiezione ze wschodnich ziem polskich
w głąb Związku Radzieckiego oraz Polaków mieszkających za Bugiem, którzy przesiedleni zostali na Ziemie Odzyskane.

REPATRIANT 'osoba, która znalazła się poza granicami ojczyzny nie z własnej woli i wraca do niej': Urzędnicy polscy
wydawali repatriantom tymczasowe dokumenty tożsamości na czas podróży.

REPATRIOWAĆ 'dokonywać repatriacji': Po wojnie został repatriowany ze Lwowa do Wrocławia.

REPATRIOWAĆ SIĘ 'o osobach wywiezionych, przymusowo przesiedlonych itd.: wracać do ojczyzny': Nie wszystkie
osoby, które znalazły się po zakończeniu działań wojennych w Europie Zachodniej, chciały się repatriować do Polski.
Znaczna część - tzw. dipisi - postanowiła zostać na Zachodzie i została przez aliantów zachodnich umieszczona w
specjalnych obozach przejściowych.

REPATRIACYJNY 'związany z repatriacją': Urząd repatriacyjny.

REPATRIANCKI 'związany z repatriantami': Pociąg re-patriancki. Na granicy okazywali swe repatrianckie karty.

p.-lać. repatriare 'wracać do ojczyzny'

REPERKUSJA wyraz częściej używany w liczbie mnogiej:

REPERKUSJE książk. 'reakcje na coś, zwłaszcza reakcje polityczne lub społeczne, odbicie się tego w działaniach
pewnych instytucji i zachowaniach ludzi': Aresztowanie przywódców opozycji przez rządy tego kraju wywołało
natychmiastowe reperkusje na forum międzynarodowym. Nie przypuszczano, że przemówienie ministra wywoła tak
poważne reperkusje wśród posłów.

p.-lać. repercussio 'odbicie'

REPERTORIUM l. książk. 'wykaz, rejestr czegoś, prowadzony w sposób umożliwiający szybkie odnalezienie żądanej
informacji': Wertować repertorium. 2. wprawie 'księga prowadzona przez administrację sądu, w której zapisuje się
wszelkie dane dotyczące prowadzonych spraw': Repertorium sądu wojewódzkiego.

p.-lać.

REPERTUAR 'zbiór filmów, sztuk lub przedstawień granych w określonym czasie w kinie, teatrze, operze itd. lub spis
tego zbioru; także: zbiór utworów, ról, piosenek, "numerów" opracowanych i wykonywanych przez jakiś zespół
artystów estradowych lub jakiegoś aktora, śpiewaka, sztukmistrza itd.': W repertuarze "Teatru Polskiego" w tym
sezonie sąm.in. utwory Aleksandra Fredry, Juliusza Słowackiego i Sławomira Mrożka. Repertuar kin znajdziesz na
ostatniej stronie miejscowej gazety. Pianista włączył do swego repertuaru kilka mniej znanych utworów Mozarta.
Akrobata zaprezentował dyrektorowi cyrku kilka "numerów" ze swego bogatego repertuaru.

fr. repertoire z łac. repertorium 'spis, wykaz'

REPETA l.przestarz. 'dodatkowa porcja jedzenia': Chłopiec dostał repetę. 2. pot. 'powtarzanie klasy w szkole albo roku
na studiach': Studia w szkołach publicznych są zasadniczo bezpłatne, ale za repetę studenci zwykle muszą płacić.

REPETENT przestarz. 'osoba powtarzająca klasę': A dla panów repelentów będę miał specjalne zadanie: udekorować
klasę na 3 maja.

fiEPETOWAĆ przestarz. l. 'powtarzać klasę': Dwa razy repetował szóstą klasę. 2. w wojsku 'ładować broń przed
oddaniem strzału': Repetuj! - rozległa się komenda.

od łac. repetere 'powtarzać'

REPETYTORIUM 'cykl wykładów, wykład, ćwiczenia itp. na wyższych uczelniach, na których dokonuje się powtórzenia
już przerobionego materiału; także:

książka z ćwiczeniami, służąca do powtórzenia przerobionego materiału': Repetytorium z gramatyki opisowej. Kupił
sobie niedrogie repetytorium z języka niemieckiego.

n.-lac. repetitorium od: repetitus 'powtórzony'

REPLAY (czytaj: riplej albo riplej) 'odtworzenie jakiegoś fragmentu nagrania magnetowidowego (rzadziej:
magnetofonowego)': Na replayu widać było wyraźnie, że zawodnik dotknął piłki ręką. Puścić replay.

ang. replay

REPLIKA (czytaj: replika) l. 'odpowiedź w dyskusji, odpowiedź na zarzuty': Słynął ze swoich błyskotliwych replik. 2.
'dokładna kopia czegoś (zwykle: dzieła sztuki) albo kogoś'; rzadziej: 'powtórzenie jakiegoś wydarzenia': Replika obrazu
Malczewskiego. Był repliką Gor-baczowa-tyle że nieco szczuplejszego. Następnie obejrzeliśmy replikę lądowania
Kolumba na Kubie.

649

REPORT

REPRYWATYZACJA

REPLIKOWAĆ l. 'odpowiadać na zarzuty': Po tych słowach replikował przedstawiciel zarządu. Nie replikował, milczał, i
wszyscy myśleli, że się poddał. 2. rząd. 'tworzyć repliki - kopie': Zawodowo replikował obrazy van Gogha, ale
podpisywał je własnym nazwiskiem.

lać. replica od: replicare 'powtarzać, odpowiadać'

REPORT w finansach 'umowa, zwykle zawierana przez osoby lub firmy grające na giełdzie na zwyżkę, której celem jest
zarobienie na różnicy w kursie giełdowym w różnych momentach czasu'

fr. report

REPORTAŻ 'artykuł - zwykle średniej długości - w którym autor opowiada o czymś, co widział lub w czym brał udział':
Do mistrzów polskiego reportażu należą m.in. Hanna Krall i Ryszard Kapuściński. Q Fotoreportaż 'reportaż w formie
ciągu zdjęć, często uzupełnionych krótkim tekstem' () Reportaż radiowy 'opowiadanie na antenie o jakimś zdarzeniu,
ciekawej osobie itd., często zawierające fragmenty wywiadów i podkład muzyczny' <) Reportaż filmowy 'filmy
nakręcone przez naocznego świadka jakichś zdarzeń i połączone w jedno opowiadanie o czymś'

REPORTAŻYSTA 'autor reportażu': Wielu wojennych reportażystów przypłaciło życiem swą odwagę.

REPORTAŻOWY 'związany z reportażem': Materiały reportażowe. Publicystyka reportażowa.

fr. reportage z łac. reportare 'donosić'

REPORTER 'dziennikarz, który zbiera i przygotowuje informacje dotyczące najświeższych wydarzeń dla prasy, radia lub
telewizji': Reporter telewizyjny. Przed sejmem jest już nasz reporter, który poinformuje państwa o najnowszych
decyzjach parlamentu.

REPORTERSKI 'związany z reporterem, charakterystyczny dla reportera': Reporterski sprzęt. Reporterska ciekawość.
Przedstawił zdarzenia w reporterskim skrócie.

ang. reporter 'donoszący, sprawozdawca'

REPRESJE l. 'prześladowania za coś, surowe środki odwetu': Kraj ogarnęła fala represji politycznych. Nie ulegli
represjom, trwali w oporze. 2. w prawie represje karne, represje administracyjne 'karanie przez państwo za czyny
zabronione pod groźbą kary'

REPRESJONOWAĆ 'stosować represje (w znaczeniu l. i 2.)': Byli wiele razy represjonowani przez milicję.
REPRESYJNY 'nacechowany represjami, oparty na represji, odwetowy': Policyjny system represyjny. Akcje represyjne
wobec przeciwników politycznych.

lać. repressio 'stłumienie'

REPREZENTATYWNY l. 'taki, który ma typowe, charakterystyczne cechy członka jakiejś zbiorowości; to, co ma cechy
najbardziej typowe dla jakiejś grupy, klasy':

Był to pisarz reprezentatywny dla romantyzmu. Powieść reprezentatywna dla Brandysa. 2. 'taki, który jest
wiarygodnym odzwierciedleniem jakichś stosunków, poglądów i układów w jakiejś grupie': Badania przeprowadzono
na reprezentatywnej próbie 4995 osób. Badania reprezentatywne. Reprezentatywne wyniki.

z łac. repraesentatio 'wizerunek'

REPRINT 'nowe wydanie książki (zwykle dawnej) identyczne z pierwowzorem, robione np. metodą fotokopiowa-nia
lub kserowania': Reprint "Słownika wileńskiego". Zrobiono reprint "Pana Tadeusza" z roku 1834.

REPRINTOWY 'będący reprintem': Wydanie reprtntowe. ang. reprint

REPRODUKCJA l. 'kopia jakiegoś oryginalnego dzieła z zakresu sztuk plastycznych': Reprodukcja obrazu
Chełmońskiego. 2. 'zrobienie takiej kopii metodą mechaniczną; powielanie oryginału': Techniki reprodukcji malowideł
olejnych. 3. 'rozmnażanie zwierząt lub roślin, kontrolowane i sterowane przez człowieka': Reprodukcja trzody
chlewnej. 4. w ekonomii 'stałe odtwarzanie czynników produkcji, zużywanych w procesie produkcji': Reprodukcja
prosta. Reprodukcja rozszerzona. 5. w psychologii 'odtwarzanie czegoś w pamięci jako składnik ćwiczenia pamięci'

REPRODUKTOR 'dojrzały samiec, najczęściej bydła domowego, zwykle najokazalszy i mający najlepsze cechy swego
gatunku, używany do rozpłodu'

REPRODUKOWAĆ 'wykonywać reprodukcje - kopie oryginałów': Reprodukowali obrazy malarzy naiwnych, bo na tego
typu dzieła jest teraz popyt.

REPRODUKCYJNY l. 'związany z wykonywaniem kopii oryginałów': Technika reprodukcyjna. 2. 'mający zdolność

rozpłodu': Reprodukcyjny byk.

fr. reproduction od łac. re- 'znów', productio 'wytwarzanie'

REPRYMENDA książk. 'stanowcze, ostre napomnienie, udzielone przez osobę ważniejszą- mniej ważnej': Dostaliśmy od
ojca reprymendę za próby wtrącania się do nie swoich spraw. Szef znowu udzielił jej reprymendy, a tak ją kiedyś
chwalił.

lać. reprimenda (liczba mnoga) 'rzeczy do usunięcia'

REPRYWATYZACJA 'zwrot prywatnemu właścicielowi jego mienia (zwykle przedsiębiorstwa lub majątku ziemskiego),
zabranego mu niegdyś przez państwo albo pozostającego pod zarządem państwa': Reprywatyzacja fabryki kabli.
Ziemia uzyskana z reformy rolnej nie będzie podlegać reprywatyzacji. Reprywatyzacja kopalń w Wielkiej Brytanii.

REPRYWATYZOWAĆ 'robić reprywatyzację': Reprywatyzowano brytyjskie huty i stalownie. W pierwszej kolejności

reprywatyzujemy apteki.

UWAGA: wyrazów reprywatyzacja i reprywatyzować nie można używać do obiektów, które nigdy nie były prywatne,
np. w Polsce koleje. Te obiekty można tylko prywatyzować, czyli: Prywatyzacja (nie: reprywatyzacja) kolei w Polsce.
Prywatyzować (nie: reprywatyzować) hutę "Katowice".

złożenie z łac. re- 'powtórnie' i słowa: prywatyzacja

650

REPUBLIKA

RESORPCJA

REPUBLIKA 'forma ustroju państwa, w którym najwyższą władzę sprawują organy wybierane w wyborach pośrednich
lub bezpośrednich - w zależności od regulacji konstytucyjnych; także: państwo o takim ustroju': We współczesnych
republikach władza ustawodawcza należy do wybieranego parlamentu, zaś wykonawcza do odpowiedzialnego przed
nim rządu, na którego czele stoi premier lub prezydent.

REPUBLIKANIN l. 'zwolennik republiki jako formy ustroju państwowego' 2. 'członek partii mającej w nazwie słowo
republika lub republikański': Demokraci i republikanie w senacie Stanów Zjednoczonych.

REPUBLIKAŃSKI 'związany z republiką, mający formę republiki': Idee republikańskie. Władze republikańskie.
Republikański ustrój niestety nie jest równoznaczny z istnieniem w państwie faktycznej demokracji i wolności.
Republiką był także Związek Radziecki (oficjalna nazwa: Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich), republikami są
Chiny (Chińska Republika Ludowa) i Iran (Islamska Republika Iranu).

UWAGA: słowo rzeczpospolita to dokładne tłumaczenie -tzw. kalka językowa - łacińskiego wyrażenia res publica;

tłumaczenie to zostało dokonane przed wiekami przez naszych przodków i całkowicie wrosło w nasz język i naszą
świadomość, co pięknie świadczy o tradycjach republikańskich w Polsce.

lać. res publica

REPULSJA w psychologii 'wstręt, niechęć do czegoś': Re-pulsjato działanie "od" określonego przedmiotu, odchodzenie
od danej sytuacji, oddalanie się od niej.

REPULSYWNY w psychologii 'wzbudzający, wywołujący repulsję, odpychający': Repulsywne emocje.

fr. repulsion z łac. repulsio 'odepchnięcie'

REPUTACJA 'opinia, jaką się ma w jakimś środowisku':

Nie chcieliśmy psuć reputacji polskim podróżnikom. Jeśli ktoś z taką reputacją trafił do tego klubu, to dla mnie tam już
nie ma miejsca. Osoba o złej reputacji.

lać. reputatio 'zachowanie, rozwaga'

REQUIESCAT IN PACE (czytaj: rekfijeskat in pace) 'w Kościele katolickim: napis umieszczany na nagrobkach, a także
zwrot używany w obrzędach pogrzebowych:

niech odpoczywa w pokoju'

lać.

RESENTYMENT wyraz częściej używany w liczbie mnogiej: RESENTYMENTY 'silna niechęć do kogoś albo do czegoś,
uraza żywiona do kogoś': Odżywają zadawnione resentymenty, znowu obcych traktuje się jak wrogów. Czy ten film
nie rozbudzi resentymentów antyniemiec-kich? Trzeba łagodzić resentymenty, unikać zadrażnień.

UWAGA: wyraz resentyment bywa błędnie rozumiany jako "powrót uczucia", "nowe uczucie", "odrodzenie się
sympatii".
fr. ressentiment 'uraza'

RES GESTAE (czytaj: res gęste) 'sławne, bohaterskie czyny': Opiewał rycerskie res gestae. Sformułowanie res gestae
pojawia się w wielu tytułach średniowiecznych i starożytnych ksiąg, opowiadających o wielkich czynach sławnych ludzi
lub rodów.

lać. res gestae 'dokonane czyny'

RESOCJALIZACJA 'oddziaływanie wychowawcze na osoby zdemoralizowane, wykolejone, nieprzystosowane do życia w

jakiejś społeczności itd., która ma na celu umożliwienie im powrotu do normalnego życia w społeczeństwie; także:
kierunek studiów, który przygotowuje do pracy wychowawczej z takimi osobami': Psycholog zajmował się
resocjalizacją więźniów. Resocjalizacja prostytutek. Studiować resocjalizację.

RESOCJALIZOWAĆ 'stosować różne metody, umożliwiające osobom zdemoralizowanym, nieprzystosowanym itd.

powrót do normalnego życia': Udało mu się zre-socjalizować dwóch nieletnich przestępców.

RESOCJALIZACYJNY 'związany z resocjalizacją, mający na celu resocjalizację': Do oddziaływań resocjalizacyjnych należą

m.in. rozmowy i ukazywanie zgodnych z zasadami współżycia społecznego sposobów osiągania swych celów
życiowych.

złożenie cząstki: re- i słowa: socjalizacja

RESOR 'element zawieszenia pojazdu, amortyzujący wstrząsy wywoływane w pojeździe podczas jazdy po nierównych
drogach': Jechał po tak wyboistej drodze, że pękł mu resor.

RESOROWAĆ l. 'montować resory w pojeździe, zaopatrywać go w resory': Na kolejnym stanowisku nowe auta są
resorowane. 2. 'nieznacznie uginać się pod działaniem jakiejś zewnętrznej siły, amortyzując wstrząsy': Przejedź się ze
mną, zobaczysz jak ten samochód resoruje.

fr. ressort 'sprężyna'

RESORT oficj. 'wyodrębniony zespół państwowych jednostek administracyjnych, podporządkowany członkowi rządu,
zajmujący się sprawami określonego rodzaju':

Resort ochrony zdrowia. Resort oświaty. Niektórzy dziennikarze w odniesieniu do wojska i policji używają określenia
"resorty siłowe".

niem. Ressort 'wyodrębniony dział spraw w jakiejś instytucji'

RESORPCJA w chemii 'wchłanianie tlenu przez pęcherzyki płucne lub wchłanianie substancji chemicznych, np.
substancji odżywczych, z jelit do naczyń krwionośnych lub limfatycznych; także: proces wchłaniania zachodzący w
jakichś układach chemicznych': Resorpcja tlenu.

RESORBOWAĆ w chemii 'wchłaniać': Składniki pokarmowe, np. glikoza i białka, są resorbowane przez ścianę jelita.

RESORBER w technice 'urządzenie, w którym odbywa się resorpcja, będące elementem urządzeń chłodniczych'

lać. resorbere 'wchłaniać'

651

RESPEKTOWAĆ
RESTYTUCJA

RESPEKTOWAĆ 'przestrzegać czegoś (zasad, układów, umów)': Od dawna respektuje się zasadę, że nie należy łączyć ze
sobą biżuterii z prawdziwego i sztucznego złota. Co do mnie, uważam, że nie trzeba już respektować układów i
porozumień Okrągłego Stołu.

lać. respectare 'oglądać się na co, mieć wzgląd na co'

RESPIRACJA w medycynie 'oddychanie'

RESPIRATOR l. w medycynie 'aparat umożliwiający chorym sztuczne oddychanie tlenem w przypadku niewydolności
lub zatrzymania oddychania naturalnego' 2. 'maska na twarz ze specjalnym filtrem, zabezpieczająca przed pyłem,
kurzem itp., używana głównie przez górników'

lać. respiratio

RESPONDENT oficj. 'osoba, która odpowiada na pytania zawarte w ankiecie socjologicznej': 60% respondentów
przyznało, że nie odczuwa pozytywnych skutków reform.

ang.

RES SACRA MISER (czytaj: res sakra mizer) 'nieszczęśliwy jest rzeczą świętą - napis spotykany na budowlach
kościelnych i budynkach organizacji charytatywnych'

lać., z Seneki

I RESTAURACJA 'lokal gastronomiczny, zwykle elegancki, obsługiwany przez kelnerów, w którym można za opłatą zjeść
posiłek przy stoliku': Zaprosił przyjaciół na obiad do restauracji.

I RESTAURATOR 'osoba prowadząca restaurację - lokal gastronomiczny, zwykle jej właściciel'

I RESTAURACYJNY 'związany z restauracją, lokalem gastronomicznym, mający charakter restauracji': Sala

restauracyjna. Personel restauracyjny. Wagon restauracyjny.

niem. (zwłaszcza w Austrii) Restauration

II RESTAURACJA l. 'odnawianie zabytków architektury i dzieł sztuki, przywracanie im pierwotnego wyglądu':

Trwały prace nad restauracją renesansowych kamieniczek. 2. 'przywrócenie na tron jakiejś dynastii, przywrócenie
monarchii w jakimś państwie lub istnienia jakiegoś państwa; także: pierwszy okres funkcjonowania państwa po
przywróceniu w nim na tron pewnej dynastii':

Restauracja Burbonów we Francji w 1815 r. Restauracja państwa polskiego w 1918 r. Powieść Stendhala "Czerwone i
czarne" przedstawia Francję w epoce restauracji.

II RESTAURATOR 'osoba odnawiająca zabytki lub dzieła sztuki'

RESTAUROWAĆ 'odnawiać zabytki lub dzieła sztuki':

Restaurowano zespół pałacowy w parku.

RESTAURATORSKI 'związany z restauracją - odnawianiem zabytków lub dzieł sztuki - lub osobami, które

się tym zajmują': Prace restauratorskie. Pierwsze doświadczenia restauratorskie zdobył w Sandomierzu.

fr. restauration m.in. 'odbudowa'

RESTRUKTURYZACJA rzadziej RESTRUKTURALI-ZACJA 'przebudowa zasadniczych układów (struktury) czegoś', dziś
zwłaszcza: 'przebudowa podstaw i układów wewnętrznych gospodarki kraju, wprowadzanie zasadniczych zmian
własnościowych itd.':

Cała nasza gospodarka będzie wymagała bolesnej restrukturyzacji. Ich przedsiębiorstwom grozi restrukturyzacja. Taka
polityka nie umożliwi faktycznej re-strukturalizacji.

RESTRUKTURYZOWAĆ 'przeprowadzać restrukturyzację czegoś': Musimy restrukturyzować kopalnie i cały przemysł

górniczy.

RESTRUKTURYZACYJNY 'taki, który ma na celu restrukturyzację': Działania restrukturyzacyjne rządu. złożenie cząstki:
re- i słowa: strukturyzacja

RESTRYKCJA zwykle w liczbie mnogiej: RESTRYKCJE 'różnego rodzaju ograniczenia o charakterze ekonomicznym lub
politycznym': Społeczność międzynarodowa ostrzegła dyktatorskie władze tego kraju, że mogą zostać wprowadzone
restrykcje w handlu z nim, a nawet całkowity zakaz tego handlu. Wprowadzono restrykcje walutowe: jednorazowo
można było wymienić tylko kwotę do wysokości 100 dolarów amerykańskich. Rasistowskie władze mnożyły restrykcje
wobec Murzynów, m.in. związane z dostępem do szkół i prawem posiadania ziemi.

RESTRYKCYJNY 'związany z różnorodnymi ograniczeniami': Restrykcyjna polityka w zakresie zatrudnienia. Okupacyjny

zarząd zakładu ogłosił bardzo restrykcyjne przepisy dla pracowników, w których właściwie wszystkiego zabraniano i za
najmniejsze przewinienia groziły bardzo surowe kary. łac. restrictio 'ograniczenie'

RESTYTUCJA l. książk. 'odtworzenie czegoś na podstawie zachowanych fragmentów lub szczątków, doprowadzenie do
pierwotnego stanu': Restytucja dawnych zwyczajów i tradycji ludowych. 2. w prawie cywilnym 'odszkodowanie na
rzecz poszkodowanego' 3. wprawie międzynarodowym 'zwrot bezprawnie zagarniętego mienia, np. mienia
zagarniętego w czasie wojny innemu państwu lub jego obywatelom': Kraj nasz domaga się restytucji dóbr kultury,
zagarniętych przez okupanta w czasie ostatniej wojny. 4. w postępowaniu sądowym 'przywrócenie terminu' 5. w
biologii 'całkowite odtworzenie uszkodzonej tkanki lub narządu': Szkolnym przykładem restytucji jest odtwarzanie
ogona przez salamandry.

RESTYTUOWAĆ 'dokonywać restytucji - najczęściej przywrócenia do pierwotnego stanu': Po okresie rządów

republikańskich restytuowano monarchię.

fr. restitution, łac. restitutio 'zwrócenie'

652

RESUME

RETURN

RESUME (czytaj: rez-ime) książk. 'krótkie podsumowanie, streszczenie czegoś': Resume dyskusji.

/'••

RETARDACJA l. w biologii 'późniejsze niż u przodków ewolucyjnych danego organizmu wykształcanie się jakiegoś
narządu lub układu' 2. w nauce o literaturze 'chwyt kompozycyjny, w utworach fabularnych polegający na odwlekaniu
pewnego zdarzenia, w lirycznych - na opóźnianiu pewnej konkluzji, rozstrzygnięcia myślowego, zwykle mający na celu
stopniowanie napięcia i pobudzanie zainteresowania odbiorcy': Retardacja polega często na tym, że w bardzo ważnym
momencie, gdy coś ma się stać, twórca kończy wątek i zaczyna mówić o czymś innym.
lać. retardatio 'opóźnienie, zwłoka'

RETENCJA l. w hydrologii 'czasowe zatrzymanie wody opadowej, np. w zbiornikach wodnych, ciekach, lodowcach;
także: woda zmagazynowana w taki sposób' 2. w prawie 'przysługujące dłużnikowi prawo odmówienia zwrotu cudzej
rzeczy do tego momentu, w którym zostaną zaspokojone jego roszczenia wobec tej osoby'

RETENCYJNY w hydrologii 'służący do retencji, związany z retencj ą - zatrzymaniem wody': Warstwy retencyjne. ()
Zbiornik retencyjny 'zbiornik służący do regulowania poziomu wody w rzekach, a także do celów energetycznych'

fr. retention z łac. retentio 'zatrzymanie'

RETORSJE oficj. 'odpowiedź (ale w granicach prawa międzynarodowego) na sankcje - sankcjami podobnego typu,
spotykana w stosunkach międzynarodowych, np. wprowadzenie wiz dla obywateli tego państwa, które wprowadziło
wizy dla obywateli naszego państwa': Jeśli takie będzie nadal stanowisko dwunastki, zastosujemy wobec niej retorsje
w postaci zakazu importu stamtąd produktów mlecznych.

lać. retorsjo 'odwrócenie'

RETORYKA l. 'sztuka wymowy: umiejętność pięknego przemawiania, logicznego i przekonującego wysławiania się':
Retoryka, rozwinięta w starożytnej Grecji i Rzymie, stanowiła przez długie wieki ważny w nauce szkolnej przedmiot.
Szczyt rozwoju retoryki w Polsce to XVI i XVII w., gdy była uważana za j edną z umiej ętnoś-ci niezbędnych dla
obywatela biorącego udział w życiu publicznym, l.przen. 'pusta, nic nie znacząca mowa; także: charakterystyczny dla
kogoś sposób wypowiadania się, zwłaszcza w polityce': To, co mówią kandydaci na ten urząd, to tylko przedwyborcza
retoryka, o swych obietnicach zapomną nazajutrz po dniu głosowania. Nie odpowiada mi retoryka działaczy tej partii.

RETOR przestarz. 'dobry mówca': Do najsłynniejszych starożytnych retorów należą Demostenes i Cyceron.

RETORYCZNY 'związany z retoryką': Popis retoryczny. () Figury retoryczne 'sposoby stylistycznej budowy tekstu i środki
językowe zalecane przez retorykę po to,

by uczynić mowę piękniejszą, by poruszyć słuchacza lub przekonać go do pewnych racji': Do językowych środków
retorycznych należą m.in. metafora, porównanie, hiperbola i gra słów.

lać. rhetorica od gr. rhetorike techne 'sztuka wymowy'

RETRANSMISJA 'przekazywanie słuchaczom lub telewidzom (z pewnym opóźnieniem) programu otrzymywanego z

innej rozgłośni lub stacji telewizyjnej': Retransmisja walki bokserskiej w Atlancie.

RETRANSMITOWAĆ 'dokonywać retransmisji': O 19.00 słuchacze będą mogli wysłuchać koncertu organowego
retransmitowanego z katedry w Moguncji.

złożenie cząstki: re- i słowa: transmisja

RETRO 'o stylu, modzie, wyrobach rzemiosła: nawiązujący do przeszłości': Moda retro zazwyczaj nawiązuje do
przeszłości niezbyt odległej. Np. stroje retro z lat 70. XX w. - przypominały te z lat dwudziestolecia międzywojennego.

fr. retro od łac. retro 'wstecz'

RETROSPEKCJA l. książk. 'przypominanie sobie, odtwarzanie w pamięci dawnych przeżyć': Dokonanie re-trospekcji
pozwoli panu zrozumieć wiele z tego, co przeżywa pan dziś. 2. książk. 'odwoływanie się do przeżyć, faktów z
przeszłości' 3. w nauce o literaturze 'przywoływanie w utworze zdarzeń wcześniejszych od momentu, w którym
rozpoczyna się akcja; także: część utworu przywołująca te zdarzenia': Retrospekcją są w "Lalce" wspomnienia Starego
Subiekta - zarówno te, które dotyczą jego młodości, jak i te, w których opisuje młodość Wokulskiego.
RETROSPEKTYWNY albo RETROSPEKCYJNY l. książk. 'odnoszący się do przeszłości': Wystawa retrospektywna. 2. książk.
'opierający się na retrospekcji':

Retrospekcyjny opis wydarzeń.

RETROSPEKTYWA l. książk. 'ułożony chronologicznie przegląd dzieł jakiegoś twórcy, jakiejś epoki itp., głównie w
zakresie sztuk plastycznych i filmu': Retrospektywa znanego rysownika przyciągnęła tłumy miłośników jego kreski i
barwy. 2. książk. 'odtwarzanie, przypominanie dawnych wydarzeń; także: te wydarzenia': W retrospektywie
Mickiewicz przedstawił dzieje Horesz-ków i Sopliców z ostatnich lat I Rzeczypospolitej.

ang. retrospection

RETROWIRUSY w biologii 'rodzina wirusów zawierających materiał genetyczny w postaci RNA (kwasu
rybonukleinowego)': Retrowirusy mogą wywoływać u zwierząt i ludzi białaczkę i mięsaki. Jednym z retrowiru-sówjest
HIV - wirus wywołujący chorobę AIDS.

ang. retrovirus

RETURN 'w tenisie i badmintonie: odegranie piłki lub lotki': Po dwóch kolejnych retumach zawodnik hiszpański
przeszedł do ataku.

ang. retum

653

RETUSZ

REWELACJA

RETUSZ 'drobne poprawki jakiegoś, już gotowego, dzieła plastycznego; usunięcie jakichś szczegółów z negatywu
fotografii lub naniesienie ich na negatyw; także: drobne poprawki tekstu': Artysta nanosił na obraz niewielkie,
kolorystyczne retusze. Konieczne były retusze tekstu, złagodzenie niektórych sformułowań.

RETUSZER 'specjalista w dziedzinie retuszu fotograficznego'

RETUSZOWAĆ 'dokonywać retuszu czegoś': Fotograf starał się wyretuszować z negatywu znamię na jej ramieniu.

fr. retoucher, złożenie cząsti: re- oraz słowa: toucher 'poruszać' w języku francuskim

REUMATYZM inaczej GOŚCIEC 'grupa różnych chorób, objawiających się dotkliwym bólem stawów, mięśni, ścięgien i
kości': Chorować na reumatyzm. Nabawić się reumatyzmu.

REUMATYK 'osoba cierpiąca na reumatyzm': Jako reu-matyk dotkliwie odczuwał każdą zmianę pogody.

REUMATYCZNY 'związany z reumatyzmem, spowodowany reumatyzmem': Bóle reumatyczne. Zmiany reumatyczne.

n.-lac. rheumatismus zgr. rheumatismós od: reuma 'prąd, płynięcie'

REWALIDACJA l. wprawie 'przywrócenie mocy prawnej, ważności jakiemuś dokumentowi, postępowaniu prawnemu'
2. w medycynie 'rehabilitacja psychiczna:

przywracanie sprawności w zakresie funkcjonowania życiowego, utraconej w wyniku zaburzeń psychicznych': Ważną
rolę w rewalidacji odrywa socjoterapia. 3. w medycynie, ogólniej 'działania mające na celu przywrócenie inwalidom
możliwości prowadzenia normalnego trybu życia': Do szeroko rozumianej rewalidacji możemy zaliczyć także nauczanie
i szkolenie zawodowe dzieci kalekich oraz wychowanie dzieci z różnego rodzaju defektami psychicznymi i fizycznymi.

REWALIDOWAĆ l. wprawie 'dokonywać rewalidacji - przywrócenia mocy prawnej' 2. w medycynie 'prowadzić

rewalidację w znaczeniu 2. i 3.'

fr. revalider

REWALORYZACJA l. 'przywrócenie wartości jakiemuś świadczeniu pieniężnemu, np. emeryturom, także

oszczędnościom, poprzez dodanie do nich pewnej kwoty':

Rewaloryzacja książeczek mieszkaniowych. Rewaloryzacja rent i emerytur. 2. 'podwyższenie kursu własnego pieniądza
w stosunku do walut obcych': Rząd niemiecki ogłosił rewaloryzację marki w stosunku do dolara o 3,2%. 3.
'przywrócenie wartości obiektom zabytkowym, także zniszczonym dziełom sztuki, dawnym przedmiotom użytkowym
itp.': Rewaloryzacja zabytków Krakowa. Rewaloryzacja pomieszczeń dawnego dworku szlacheckiego.

REWALORYZOWAĆ l. 'dokonywać rewaloryzacji w znaczeniu l.': Rząd zrewaloryzuje wszystkie emerytury.

2. 'dokonywać rewaloryzacji w znaczeniu 2.': Japonia nie zamierza obecnie rewaloryzować jena. 3. 'dokonywać
rewaloryzacji w znaczeniu 3.': Dzięki temu można będzie zrewaloryzować niemal całe lubelskie Stare Miasto.

złożenie cząstki: re- i słowa: waloryzacja

REWANŻ l. 'odpłacenie się komuś za coś czymś podobnym, zwłaszcza odegranie się na kimś za swoje krzywdy':
Traktują one rozwód jako okazję do osobistego rewanżu za nieudane małżeństwo. W rewanżu przetrzymywał jej
sprawę przez następne trzy miesiące. Dodał kryształ, w rewanżu otrzymał wspaniały pozłacany puchar. 2. 'możliwość,
sposobność do odegrania się (zwłaszcza w sporcie)', także: 'spotkanie, mecz, które dają sposobność do takiego
odegrania się': Liczyłem na rewanż za Barcelonę. Tym razem wygrał ŁKS, jak będzie w rewanżu - trudno przewidzieć.

REWANŻOWAĆ SIĘ 'odpłacać tym samym za to samo, zwłaszcza odgrywać się czymś podobnie złym za doznane zło':
Zrewanżował mu się tak samo wredną opinią zawodową. Konserwatyści rewanżują się twierdzeniem, że to właśnie
rządy liberałów doprowadziły do recesji. Musimy się im zrewanżować równie wystawnym przyjęciem.

REWANŻYZM 'polityka jakiegoś państwa (zwykle po przegranej wojnie), polegająca na dążeniu do odwetu, do rewanżu
na innym (zwykle zwycięskim) państwie': Rewanżyzm niemiecki po I wojnie światowej.

REWANŻYSTA 'zwolennik rewanżu, zwłaszcza w polityce państwowej; zwolennik rewanżyzmu': Rewanżyś-ci

niemieccy.

REWANŻYSTOWSKI albo REWANŻYSTYCZNY 'dotyczący rewanżysty albo rewanżyzmu, dążący do rewanżu, taki, który
jest przejawem rewanżyzmu': Organizacje rewanżystowskie.

fr. revanche

REWELACJA 'coś zupełnie nowego, a przy tym bardzo pod jakimś względem pozytywnego; także ktoś niezwykły, np.
niebywale uzdolniony': Jego odkrycia archeologiczne uznano za rewelację. Ta wiadomość to prawdziwa rewelacja.
Młoda belgijska skrzypaczka była prawdziwą rewelacją w świecie muzyki.

REWELACYJNY 'będący rewelacją, niezwykły, zdumiewający, niecodzienny': Rewelacyjny wynalazek. Rewelacyjny lek.
Znajoma powiedziała jej, że w tym sklepie ceny są po prostu rewelacyjne, nawet o połowę niższe niż gdzie indziej.

UWAGA: Rewelacyjność czegoś i w ogóle całe pojęcie rewelacji ma bardzo względny charakter: to, co w nauce jednej
epoki jest rewelacją (np. machina parowa), w innej jest przeżytkiem. W środkach masowego przekazu słowa:
rewelacja, rewelacyjny - są nadużywane ze względów reklamowych, co dzień pojawiają się nowe rewelacje na
wszelkie możliwe tematy.

od łac. revelatio 'odsłonięcie, ujawnienie'

654

REWELERS

REWOKACJA

REWELERS 'członek kwartetu lub kwintetu wokalnego (rzadziej tercetu) męskiego, rzadziej żeńskiego lub mieszanego,
wykonującego a cappella lub z akompaniamentem utwory muzyki rozrywkowej, zwykle żartobliwe, czasem liryczne':
Do najpopularniejszych na świecie zespołów rewelersów należeli śpiewacy z amerykańskiego kwartetu kierowanego
przez Franka Banta. Dużą popularność w latach 40. XX w. zdobył żeński zespół rewelersów "Andrews sisters".
Rewelersi wyszli z mody, gdy zyskały popularność zespoły rockowe.

ang. reveller 'hulaka, biesiadnik'

REWERS l. 'lewa, spodnia część jakiegoś płaskiego przedmiotu': Awers i rewers monety. Rewers karty do gry. Rewers
tkaniny, haftu. Rewers rysunku, obrazu. 2. w handlu i bankowości 'dokument, na którym kwituje się pożyczone
pieniądze lub odbiór jakichś przedmiotów': Podpisał rewers i odebrał pieniądze z kasy. 3. 'w bibliotece: krótki
formularz wypełniany przez czytelnika zamawiającego książkę': Wpisał na rewersie autora, tytuł i sygnaturę książki
oraz numer swojej karty bibliotecznej .

fr. revers z łac. reversus 'odwrócony w tył'

REWERSOR inaczej: NAWROTNIK w technice 'urządzenie służące do zmiany kierunku działania jakiegoś mechanizmu,
np. do odwracania kierunku jazdy'

REWERSYJNY w technice 'zdolny do zmiany kierunku czegoś': Silnik rewersyjny.

ang. reverser

REWIA l. 'widowisko rozrywkowe, składające się ze skeczów, monologów, piosenek itp., złączonych zwykle
zapowiedziami konferansjera, mające bogatą oprawę sceniczną': Teatrzyk "Qui pro quo" wystawił nową rewię. 2. pot.
'pokaz, przegląd czegoś': Obejrzeliśmy prawdziwą rewię kostiumów plażowych i kąpielowych, wypełnionych
apetyczną treścią. Rewia mody. 3.przestarz. 'przegląd wojska'

REWIOWY 'związany z rewią, będący częścią rewii':

Numery rewiowe szły jeden po drugim, publiczność bawiła się znakomicie. Teatrzyk rewiowy. Aktor rewiowy.
Tancerka rewiowa.

fr. revue

REWINDYKACJA 'odzyskiwanie utraconej własności, dokonywane najczęściej na drodze sądowej': Rewindykacja dóbr
kościelnych zabranych w okresie PRL. Rewindykacja dworku ciągnie się od 4 lat.

REWINDYKOWAĆ 'odzyskiwać swoją własność, dokonywać rewindykacji': Rewindykować majątek po ciotce.

REWINDYKACYJNY 'taki, który dotyczy rewindykacji': Proces rewindykacyjny. Postępowanie rewindykacyjne. ()
Rewindykacyjny związek zawodowy 'taki, który domaga się głównie oddania pracownikom jakichś dóbr, zajmuje się
przede wszystkim roszczeniami pracowników, walczy o odzyskanie przez nich praw i przywilejów'

lać. revindicatio od revindicare 'znowu odbierać'

REWIR l. 'wyznaczony teren, patrolowany przez kogoś;

także; rejon łowiecki': Leśniczy wyszedł na obchód swojego rewiru. 2. 'w lokalu gastronomicznym: stoliki obsługiwane
przez jednego kelnera' 3. 'dawniej: dzielnica miasta, obwód' 4. 'w obozach hitlerowskich: szpital obozowy'

niem. Revier

REWITALIZUJĄCY w połączeniu: kosmetyki rewitali-zujace 'kosmetyki, których zadaniem jest przywrócenie skórze
(głównie skórze twarzy) właściwości ochronnych': Kosmetyki rewitalizujące mogą mieć postać kapsułek, kremów,
maseczek.

fr. revitalisante

REWIZJONIZM l. w polityce międzynarodowej 'dążenie do obalenia lub zmiany obowiązujących umów i traktatów,
zwłaszcza dotyczących granic państwowych':

Kanclerz Gerhard Schróder przeciął swym zdecydowanym oświadczeniem wszelkie rozważania na temat niemieckiego
rewizjonizmu: "Nie mamy żadnych roszczeń terytorialnych wobec sąsiadów, a rząd federalny nie zamierza obciążać
stosunków z nimi kwestiami politycznymi i prawnymi wynikającymi z przeszłości". 2. w dawnym ruchu robotniczym,
zwłaszcza wśród komunistów 'kierunek dążący do zmiany niektórych zasad marksizmu; w praktyce także: wszelkie
niezgodne z aktualnie obowiązującą doktryną idee': Działacze Komunistycznej Partii Polski zostali w 1937 r. oskarżeni
przez Stalina o rewizjonizm, wielu z nich wymordowano, a partię, jako infiltrowaną przez wywiad wojskowy -
rozwiązano.

REWIZJONISTA 'zwolennik rewizjonizmu w l. lub 2. znaczeniu': Straszenie zagrożeniem ze strony rewizjonistów

niemieckich było ulubionym chwytem propagandy PRL.

REWIZJONISTYCZNY 'związany z rewizjonizmem w l. Lub 2. znaczeniu': Polityka rewizjonistyczna. Rewizjonistyczne

tendencje. Rewizjonistyczne poglądy euro-komunistów.

fr. revisionnisme, złożenie łac. re- 'na nowo' i visio 'widzenie' w języku francuskim

REWIZYTA 'wizyta składana komuś, u kogo wcześniej było się gościem, zwłaszcza taka wizyta o charakterze
oficjalnym': We wrześniu premier uda się z rewizytą na Węgry.

REWIZYTOWAĆ 'składać rewizytę': Marszałek Sejmu rewizytował w ubiegłym tygodniu Speakera brytyjskiej Izby Gmin.

złożenie cząstki: re- i słowa: wizyta

REWOKACJA l. oficj. 'odwołanie przedstawiciela państwa z zagranicznej placówki': Posłowie opozycji domagali się
rewokacji pani ambasador. 2. oficj. 'od-

655

REWOLTA

REZERWA
wołanie z urzędu kościelnego' 3. 'dawniej: odwołanie, cofnięcie czegoś': Rewokacja pozwu.

REWOKOWAĆ l. 'dokonać rewokacji - odwołania z urzędu' 2. 'dawniej: odwołać coś, unieważnić' 3. 'dawniej: zmienić
wyznanie': A ówże kapitan Szenberk nie rewokował? - pytał pan Michał. / Gdzie tam! umarł w bezecności, jak i żył. / -
Że też ludzie wolą się i zbawienia wyrzec jak swego uporu! - westchnął pam Longinus. (Sienkiewicz)

lać. reyocatio 'odwołanie'

REWOLTA 'bunt, rozruchy, prowadzące do przewrotu i obalenia legalnych władz': To, co wy nazywacie rewolucją, my
inaczej niż rewoltą nazwać nie możemy, albowiem ruchawka ta ma na celu usunięcie władz konstytucyjnych i
legalnych.

fr. revolte z wl. rivolta

REWOLUCJA l. 'gwałtowna, głęboka zmiana w jakiejś dziedzinie': Rewolucja przemysłowa w XIX w. przeobraziła wiele
rolniczych krajów Europy Zachodniej w centra kapitalizmu i gospodarki wielkotowarowej. Rewolucja seksualna w
latach 60. XX w. oznaczała radykalne zerwanie z mieszczańskimi wyobrażeniami o charakterze związku między kobietą
a mężczyzną, jej konsekwencje w dziedzinie obyczajowości - np. idea partnerstwa - trwają do dziś. 2. 'gwałtowna
zmiana polityczna, w której uczestniczą wielkie masy ludzkie': Rewolucja bolszewicka w 1917 r. doprowadziła do
przejęcia władzy w Rosji przez rady żołnierskie i robotnicze, kierowane przez bolszewików. Efektem Wielkiej Rewolucji
Francuskiej z 1789 r. było obalenie absolutyzmu i zaprowadzenie republiki oraz zasad demokratycznych. W XIX w. w
Polsce rewolucjami nazywano też powstania narodowe, zwłaszcza powstanie listopadowe.

REWOLUCJONISTA 'uczestnik ruchu rewolucyjnego - zmierzającego do dokonania w państwie rewolucji lub

dokonującego jej': Lenin i związani z nim rewolucjoniści byli przekonani o konieczności radykalnych działań i
zastosowania masowego terroru dla zwycięstwa rewolucji w całej Rosji. Jak wspomina Kajetan Koźmian - w 1830 r. w
Warszawie przedstawiciele stronnictw konserwatywnych nie kryli swej niechęci do młodocianych rewolucjonistów,
którzy narazili Polaków na walkę bez szansy zwycięstwa.

REWOLUCJONIZOWAĆ l. 'zmieniać szybko i gruntownie jakąś dziedzinę': Odkrycia Alberta Einsteina, Nielsa Bohra i
Wemera Heisenberga zrewolucjonizowały dwudziestowieczną fizykę. 2. 'szerzyć idee rewolucyjne, pobudzać masy do
rewolucji': Odezwy bolszewików i działalność komisarzy zrewolucjonizowały robotników i wojsko.

REWOLUCYJNY l. 'związany z rewolucją - gwałtowną, głęboką zmianą w jakiejś dziedzinie': Rewolucyjna teoria
Kopernika. Rewolucyjne zmiany w modzie, wprowadzone w latach 20. XX w. przez Coco Chanel. 2. 'związany z
rewolucją - gwałtowną zmianą polityczną':

Manifest rewolucyjny. Ruchy, partie rewolucyjne. Do najbardziej znanych polskich pieśni rewolucyjnych należy
"Warszawianka II", napisana w 1879 r. przez Wacława Święcickiego, członka I Proletariatu, poetę i socjalistę,
rozpoczynająca się od stów: "Śmiało podnieśmy sztandar nasz w górę".

fr. rćyolution od p.-lać. revolutio 'obrót w koło, przewrót'

REWOLWER 'krótka broń palna, z magazynkiem w kształcie bębenka, obracającym się po każdym strzale, służąca do
strzelania z niewielkiego dystansu': Rewolwer jest bronią, którą ładuje się wolniej niż zwykły pistolet; do jego zalet,
które sprawiają, że jest używany przez armie i policje wielu krajów, należy natomiast prostota konstrukcji i
niezawodność.

REWOLWEROWIEC 'osoba, która szybko i trafnie strzela z rewolweru, a walkę przy użyciu tej broni traktuje jako
sposób na życie i źródło utrzymania': Rewolwerowiec to jedna z typowych postaci westernu. Pojedynek
rewolwerowców.
amer. revolver od łac. revolvere 'obracać ponownie'; pierwszy rewolwer został skonstruowany w połowie XIX wieku
przez amerykańskiego inżyniera Samuela Colta (1814-1842)

REWOLWING albo REWOLWINGOWY KREDYT w

ekonomii 'kredyt odnawialny, automatycznie udzielany na nowo po spłaceniu'

ang. revolving credit

REZERWA l. 'zapas czegoś, odkładany na chwilę, gdy może być bardzo potrzebny': Rezerwa żywności, opału, amunicji.
Sięgać do rezerwy. Mieć coś w rezerwie. 2. 'powściągliwość, nieufność, dystans w zachowaniu':

Odnosić się do kogoś, do czegoś z rezerwą. Zachowywać rezerwę w kontaktach z ludźmi. 3. 'osoby, które odbyły
przeszkolenie wojskowe i mogą być powołane do wojska w razie potrzeby': Po odbyciu rocznej czynnej służby
wojskowej zostali przeniesieni do rezerwy. 4. 'oddziały wojskowe pozostawione w odwodzie w czasie działań
wojennych' 5. 'zawodnicy sportowi, przygotowani do zastąpienia na zawodach, w rozgrywkach swoich
kontuzjowanych lub z jakichś powodów odwołanych kolegów'

REZERWOWY l. 'będący w zapasie, stanowiący zapas': Rezerwowy sprzęt. 2. 'taki, który zastępuje kogoś w zawodach
sportowych - przymiotnik; także: zawodnik zastępujący kolegę z drużyny - rzeczownik': Rezerwowy bramkarz.
Rezerwowi rozgrzewali się na murawie. 3. 'związany z rezerwą - osobami przygotowanymi do służby w wojsku':
Oddziały rezerwowe.

REZERWISTA 'żołnierz rezerwy': Panowie rezerwiści, czyście zapomnieli, jak się bawią żołnierze 3. Pułku?

REZERWUAR l. 'zbiornik służący do przechowywania lub magazynowania wody; także: woda mieszcząca się w tym
zbiorniku': Przed remontem instalacji musieli całkowicie opróżnić rezerwuar. 2. książk. 'duży zbiór, zasoby czegoś;
także: miejsce, gdzie się one znajdują': Kolonie stanowiły dla metropolii rezerwuar taniej siły roboczej.

fr. reserve z łac. reseryere 'zachowywać'

656

REZERWACJA

REZYDENCJA

REZERWACJA 'wcześniejsze zamówienie sobie miejsca gdzieś, biletu na coś itp.': Rezerwacja miejsca w samolocie, w
hotelu. Zrobić rezerwację biletów na występ słynnego barytona.

REZERWOWAĆ l.'dokonywać rezerwacji': Rezerwować stolik w restauracji. 2. 'przeznaczać na coś': Na pokrycie

kosztów reformy rezerwujemy odpowiednią kwotę w przyszłorocznym budżecie. 3. 'zastrzegać, ograniczać do czegoś':
Dobrze będzie, j eśłi pan poseł zarezerwuje określenia w rodzaju "kamaryla" do kręgów związanych z jego własnym
ugrupowaniem politycznym. () Rezerwować sobie prawo do czegoś 'zapewniać sobie prawo do korzystania z tego':
Rezerwuję sobie prawo do pierwszeństwa w zakupie tych obrazów.

fr. reservation z łac. reservere 'zachowywać'

REZERWAT l. 'teren wydzielony, chroniony prawem ze względu na szczególne walory przyrodnicze, krajoznawcze,
unikatową florę i faunę': Rezerwat żubrów w Białowieży. 2. 'w obu Amerykach, Australii i Afryce:

wydzielony teren, często o pewnej autonomii zewnętrznej, który zamieszkuje ludność autochtoniczna': 3. przen.
'miejsce będące reliktem, ostatnim śladem czegoś; także: miejsce ciche, spokojne': Barwne stragany były ostatnim
rezerwatem tutejszego handlu, który zniknął już z innych dzielnic miasta. Kuba - rezerwat komunizmu w Ameryce
Środkowej.

niem. Reservat z łac. reservatus 'zachowany'

REZOLUCJA l. 'pisemna uchwała jakiegoś zgromadzenia, wyrażająca jego stanowisko w określonej sprawie,
zawierająca pewien program działania lub żądania, zwykle o charakterze politycznym lub ekonomicznym': Rezolucja
międzynarodowego zgromadzenia kobiet w sprawie dopuszczalności aborcji. Rezolucja Rady Bezpieczeństwa ONZ w
sprawie polityki Izraela wobec ludności palestyńskiej. 2. przestarz. 'cecha człowieka: inteligencja połączona z wielką
przedsiębiorczością, pozwalająca wyjść cało z każdej opresji':

Waćpana rezolucja aż w oczy bije: mało kto by tak gładko odpowiadał i tak przemyślnie z łap tego oprawcy by się
wywinął.

REZOLUT przestarz. 'osoba odznaczająca się rezolucją w 2. znaczeniu': Pan Michał rozweselił się słuchając
opowiadania, a w końcu rzekł: - Niech ci Bóg sekunduje, Jędrek! Z takim rezolutem można by i do piekła iść!
(Sienkiewicz)

REZOLUTNY ' odznaczający się rezolucją w 2. znaczeniu, (obecnie) zwłaszcza w odniesieniu do młodych osób - bystry i
zaradny': Świetnie i śmiało się tam umiała zachować, to bardzo rezolutna dziewczyna. Chłopczyk umiał na każde
pytanie znaleźć rezolutną odpowiedź.

fr. resolution od: resolu 'zdecydowany, śmiały'

REZON książk. 'pewność siebie, śmiałość': Odzyskać, stracić rezon. Odpowiedziała z rezonem, nie bacząc na to, że
rozmawia z następcą tronu.

fr. raison 'rozsądek', z łac. ratio, dopełniacz: rationis

REZONANS l. 'pogłos, dobra słyszalność dźwięków w pomieszczeniu': Rezonans w wielkim salonie powodował, że
dobrze było słychać każdy krok. 2. w fizyce 'szybki wzrost amplitudy drgań układu fizycznego pod wpływem działania
drgań zewnętrznych o częstotliwości zbliżonej do częstotliwości drgań własnych tego układu' 3. 'czyj as reakcja na
coś': Wystąpienie lidera tej partii wywołało duży rezonans w kręgach prawicowych. 4. w muzyce 'zjawisko
wzmocnienia dźwięku spowodowane pobudzeniem do drgań o tej samej częstotliwości ciała sprężystego,
sąsiadującego ze źródłem dźwięku, wykorzystywane w niektórych instrumentach'

|| UWAGA: w znaczeniu 3. wyraz nadużywany.

I REZONOWAĆ 'współgrać, współbrzmieć': Układy rezonujące.

REZONANSOWY 'odnoszący się do rezonansu, wykorzystujący rezonans': Drgania rezonansowe.

REZONACYJNY <} Narządy rezonacyjne 'u niektórych zwierząt: narządy, które wzmacniają głos i wpływają na jego
barwę, wysokość'

REZONATOR l. w fizyce 'układ, w którym zachodzi zjawisko rezonansu' 2. 'część niektórych instrumentów muzycznych
wywołująca rezonans, np. pudło skrzypiec, mandoliny, płyta rezonansowa'

fr. resonance z p.-lać. resonantia 'oddźwięk'

REZONERSTWO 'mówienie, wypowiadanie się na jakiś temat z dużą pewnością siebie, z przekonaniem o swojej racji;
także: mówienie wyniosłym tonem, moralizujące, pouczające': Twórczość pełna rezonerstwa. Jego wystąpienie
cechowało rezonerstwo, a nawet pewna doza buty.
REZONER l. 'osoba wypowiadająca się w ten sposób':

Aż wreszcie trafiła kosa na kamień i nasz rezoner natknął się na damę, która dała popis takiej butnej elokwencji, że nie
pozostało mu nic innego, jak zamilknąć. 2. w nauce o literaturze 'w utworze epickim lub dramatycznym: postać
komentująca przedstawione osoby, interpretująca wydarzenia, formułująca morał dzieła'

II REZONOWAĆ 'mówić, wypowiadać się z dużą pewnością siebie, z przekonaniem o swojej racji': Nie rezo-nuj pan,
panie Rybka, bo będę zmuszony przypomnieć stare powiedzenie, że dzieci i ryby głosu nie mają.

fr. raisonneur

REZUREKCJA 'w liturgii katolickiej: uroczysta msza z procesją odprawiana o świcie w dzień Wielkiejnocy lub wieczorem
w Wielką Sobotę': Uczestniczyć w rezurekcji. Odprawiać rezurekcję.

lać. kość. resurrectio 'zmartwychwstanie'

REZYDENCJA 'okazała, reprezentacyjna siedziba jakiegoś dostojnika lub osoby bardzo zamożnej': Rezydencja papieska.
Rezydencja premiera. Rezydencja magnata prasowego.

657

REZYSTANCJA

RIKSZA albo RYKSZA

REZYDOWAĆ książk. 'o osobach ważnych lub bogatych: mieszkać, przebywać gdzieś': Król rezydował w letnim pałacu o
dziesięć mil od stolicy.

REZYDENT l. w historii 'przedstawiciel dyplomatyczny metropolii w państwie zależnym' 1. przestań, 'ubogi krewny lub
wysłużony oficjalista mieszkający we dworze i będący na utrzymaniu gospodarza': Upokarzało ją to, że ojciec był
rezydentem u pana Wacława, ale na razie nie mogła tego zmienić. 3. 'osoba przebywająca gdzieś czasowo jako
przedstawiciel jakiejś firmy; także: organizacji przestępczej': Polski rezydent biura podróży. Zamordowano rezydenta
mafii pruszkowskiej w Szczecinie.

REZYDENTURA l. 'ośrodek obcego wywiadu w danym państwie' 2. w historii 'godność, urząd rezydenta -
przedstawiciela dyplomatycznego; także: siedziba tego urzędu'

REZYDENCJALNY albo REZYDENCJONALNY l. 'odnoszący się do rezydencji': Pałac rezydencjonalny. 2. 'związany z

rezydowaniem, przebywaniem w miejscu sprawowania urzędu'

fr. rsidence od łac. residere 'przebywać'

REZYSTANCJA w fizyce 'opór elektryczny czynny (omowy): wielkość charakteryzująca przewodnik, przez który płynie
prąd stały': Rezystancja wyraża się stosunkiem napięcia elektrycznego U, przyłożonego do przewodnika, do natężenia
I prądu, który przez ten przewodnik płynie: R = U/I

REZYSTYWNOŚĆ w fizyce 'opór elektryczny właściwy: wielkość, która charakteryzuje przewodnik jednorodny o stałym
przekroju poprzecznym i określonej długości': Rezystywność przewodnika o przekroju S i długości t wyraża się
wzorem: R = p * t/S (p to opór elektryczny właściwy, R - rezystancja)

REZYSTOR inaczej: OPORNIK ELEKTRYCZNY w elektrotechnice 'element obwodu elektrycznego, w którym dokonuje się
przemiana energii elektrycznej w ciepło': Rezystory są włączane do obwodów elektrycznych po to, aby ograniczyć
wartość płynącego przez nie prądu.
fr. resistance

REŻIM albo REŻYM l. 'system rządów, porządek ustrojowy, władza' (określenie używane niemal wyłącznie z bardzo
ujemnym nacechowaniem emocjonalnym): Po 40 latach komunistycznego reżimu trudno jest się przyzwyczaić do
wolności. Uchodźcy spod reżimu Poi Pota. Pachołkowie nowego reżymu. 2. 'rygorystycznie przestrzegany tryb
postępowania, odżywiania się, pracy;

dyscyplina, którą ktoś sobie narzuca': Miał ściśle określony reżim dnia. Przestrzegać reżimu żywieniowego.

REŻIMOWY albo REŻYMOWY 'taki, który należy do reżimu, który jest dla niego charakterystyczny': Reżymowi pisarze.
Reżimowi oprawcy w UB. Prasa reżimowa.

fr. regime

REŻYSER 'twórca dzieła teatralnego, filmowego lub radiowego: osoba, która kieruje całością prac nad tym dziełem i
kształtuje je według swej koncepcji artystycznej': Jerzy Hoffman jako reżyser jest najbardziej znany ze swych filmów
będących adaptacjami dzieł literackich, m.in. całej "Trylogii" Henryka Sienkiewicza, "Trędowatej" Heleny Mniszkówny i
"Znachora" Tadeusza Dołęgi-Mostowicza.

REŻYSERIA 'ogół czynności związanych z artystyczną realizacją sztuki teatralnej, filmu, słuchowiska radiowego itd.':
Reżyseria filmowa polega m.in. na kierowaniu wieloosobowym zespołem aktorów, a także pracą scenografów,
autorów zdjęć, kompozytorów itd. W tradycyjnym hollywoodzkim modelu reżyseria ograniczała się do realizacji zdjęć,
we współczesnym kinie reżyser jest wyłącznym twórcą dzieła filmowego. Wiele filmów w reżyserii Andrzeja Wąjdy
należy do wybitnych osiągnięć europejskiego kina.

REŻYSEROWAĆ 'tworzyć jako reżyser film, spektakl lub audycję radiową': Reżyserując "Cyda" Comeille'a, powierzyła
główne role młodym, niedoświadczonym aktorom. W rezultacie powstała piękna opowieść o miłości.

REŻYSERSKI 'związany z reżyserem lub z reżyserią':

Studiowała na wydziale reżyserskim. To był prawdziwy talent reżyserski.

fr. rćgisseur od łac. regere 'rządzić'

RHYTHM AND BLUES (czytaj: rytm end blus) l. 'styl w rozrywkowej muzyce wokalno-instrumentalnej, powstały pod
koniec lat 40. XX wieku w USA, pochodzący od tradycyjnego bluesa, wykorzystujący instrumenty elektryczne i
elektroniczne': Grać rhythm and bluesa. 2. 'utwór utrzymany w tym stylu'

RHYTHMANDBLUESOWY (czytaj: rytmendblusowy) 'związany z rhythm and bluesem': Kluby rhythmandb-luesowe.

Piosenkarka rhythmandbluesowa.

ang. rhythm and blues

RICHTER SKALA 'skala wykorzystywana do określania siły trzęsienia ziemi w jego ognisku': Skala Richte-ra jest skalą
otwartą, nie określa więc, jaka jest największa moc badanego zjawiska. Najsilniejsze odnotowane dotąd trzęsienie
ziemi miało moc 9,5 w skali Richte-ra.

od nazwiska Chariesa Francisa Richtera (1900-1985), geofizyka amerykańskiego

RIESLING (czytaj: riziing) l. 'jedna z najszlachetniejszych odmian winorośli, uprawiana głównie w Nadrenii' 2.
'wytrawne białe wino wyprodukowane z tej winorośli, mające korzenny bukiet': Wypili po kieliszku rieslinga,
rozkoszując się jego wspaniałym bukietem.

niem. Riesling
RIKSZA albo RYKSZA l. 'lekki, dwukołowy pojazd, ciągnięty przez człowieka, używany w krajach Dalekiego Wschodu,
głównie do przewożenia pasażerów' 2. 'trzy-

658

I RING

ROJALIZM

kołowy rower do przewożenia pasażerów (jednego lub dwóch) albo towarów': Ryksze używane były w Polsce w czasie
okupacji hitlerowskiej.

RIKSZARZ 'osoba prowadząca, napędzająca siłą swych mięśni rikszę - w l. lub 2. znaczeniu': Rikszarz.pedałował
zawzięcie.

niem. Rikscha z jap.

I RING 'kwadratowe podwyższenie o wymiarach ustalonych przepisami, ogrodzone barierkami z napiętych lin, na
którym odbywają się walki bokserskie': Po ciężkim nokaucie bokser został zniesiony z ringu.

RINGOWY 'odbywający, znajdujący się na ringu, związany z ringiem': Sędzia ringowy został przez pomyłkę uderzony
przez jednego z bokserów.

ang.

II RING w ekonomii 'zwykle krótkotrwałe porozumienie firm zawierane w celu podwyższenia cen na rynku na pewien
towar': Ring to jedna z prostszych form monopolizacji rynku, polegająca np. na zatrzymaniu przez producentów
towarów w składach, by w ten sposób wywołać popyt przewyższający podaż i wzrost ceny.

ang. ring, od znaczenia 'pierścień'

RIPOSTA książk. l. 'odpowiedź komuś w dyskusji, zwłaszcza inteligentna i cięta': Błyskotliwe riposty pisarza peszyły
jego oponentów. 2. przen. 'działanie, które jest odpowiedzią, reakcją na działanie kogoś innego, zwłaszcza kontratak
w sporcie': Na każdy atak Angielek nasze piłkarki odpowiadały błyskawiczną ripostą.

RIPOSTOWAĆ książk. l. 'odpowiadać komuś w dyskusji, zwłaszcza inteligentnie i dość ostro': Minister wysłuchał
zarzutów dziennikarzy francuskich, dotyczących przeprowadzanej reformy, a potem ripostował, przypominając im, jak
wielkie trudności wywołało wprowadzenie podobnych zmian w ich kraju.

wl. riposta 'odpowiedź'

RISOTTO (czytaj: rizotto) 'zapiekana potrawa z gotowanego ryżu wymieszanego z warzywami, mięsem i ostrymi
przyprawami': Kelnerka podała dwie porcje risotta i butelkę chianti. Risotto, kojarzone dziś powszechnie z kuchnią
włoską, jest często spotykaną potrawą kuchni arabskiej, gdzie robi sieje z baraniny.

RITTBERGER (czytaj: ritberger) 'w łyżwiarstwie figurowym: skok z jazdy tyłem, w którym łyżwiarz po odbiciu sięjedną
nogą wykonuje jeden obrót lub więcej obrotów i spada na tę samą nogę, z której się odbił'

niem. od nazwiska W. Rittbergera (1891-1975), łyżwiarza niemieckiego, który pierwszy wykonał taki skok

RIWIERA 'wybrzeże morskie charakterystyczne dla klimatu śródziemnomorskiego, opadające ku południu i

osłonięte górami od północy lub od strony, z której wieją chłodne wiatry': Riwiera jest zwykle miejscem wypoczynku i
rozrywki, odwiedzanym tłumnie przez większą część roku. Francuska Riwiera. Riwiera włoska.

fr. riviere 'rzeka'

Rn symbol pierwiastka chemicznego: radon (zob.)

ROCK albo ROCK AND ROLL (czytaj: rokendrol) l. 'gatunek popularnej muzyki (najczęściej) tanecznej o parzystym
metrum, z mocno wybijanym rytmem i prostą melodią, zazwyczaj granej przez nieduże zespoły muzyczne używające
gitary, gitary basowej i perkusji': Rock narodził się w połowie XX wieku w Stanach Zjednoczonych z połączenia muzyki
Czarnych - rhythm and bluesa, oraz Białych - country. W kolejnych dziesięcioleciach powstawały różne odmiany
muzyki rokowej, często bardzo różne od pierwotnego rocka: soul, rock psychodeliczny, jazz rock, rock progresywny,
hard rock, punk rock i heavy metal. 2. 'szybki taniec towarzyski w metrum 4/4 z dużą liczbą figur': Wywijał partnerką w
szalonym rock and rollu.

ROCKER (czytaj: roker) albo ROCKMAN (czytaj: rok-men) 'wykonawca muzyki rockowej': Wielu słynnych rockmanów
wywodziło się z niezamożnych, robotniczych rodzin.

ROCKOWIEC (czytaj: rokowiec) l. 'to samo, co rocker' 2. 'miłośnik muzyki rockowej': Na ich występ oczekiwało tysiące
rockowców.

ROCK-OPERA inaczej: OPERA ROCKOWA 'opera, której podstawą jest muzyka rockowa': Do najsłynniejszych oper
rockowych świata należą dzieła Andrew Lioy-da Webbera i Tima Rice'a "Jesus Christ Superstar" oraz "Evita".

ROCKOWY 'związany z rockiem': Muzyka rockowa. Wykonawcy rockowi.

amer. rock and roli, dosłownie 'kołysz się i obracaj'

ROD 'pierwiastek o liczbie atomowej 45 i masie atomowej 102,906, symbol Rh: srebrzystobiały, twardy, trudnoto-
pliwy metal szlachetny': W przyrodzie rod występuje w platynie. Rod jest używany do wyrobu zwierciadeł reflektorów.

n.-lac rhodium, odgr. rhódon 'róża'

RODEO 'w Ameryce: popisy w ujeżdżaniu koni, mocowaniu się z byczkami, władaniu lassem itp.': Na rodeo do
miasteczka zjechali wszyscy okoliczni kowboje. Był mistrzem rodea, specjalistą w ujeżdżaniu koni i krępowaniu byczka
lassem.

amer. z hiszp.

ROJALIZM 'wierność i podporządkowanie się królowi, zwłaszcza w tej sytuacji, gdy walczy on o władzę w państwie z
innymi siłami politycznymi': Dzieje osiem-nastowiecznej Francji świadczą o tym, że rojalizm był

659

ROKFOR

ROMANS

tam dość silny. W czasie rewolucji i po niej zarówno we Francji, jak i na emigracji, istniały poważne siły polityczne
opowiadające się za przywróceniem monarchii i osadzeniem ponownie na tronie Burbonów.

ROJALISTA 'zwolennik rojalizmu': W końcu XVIII w. we Francji rojaliści byli przeciwnikami politycznymi republikanów i
bonapartystów.
ROJALISTYCZNY 'związany z rojalizmem': Rojalistycz-na postawa. Ruchy rojalistyczne w Wandei.

fr. royalisme od: roy 'król'

ROKFOR 'ser pleśniowy robiony z owczego mleka, mający ostry smak': Przy produkcji rokforu warstwy masy serowej
są przekładane (przy umieszczaniu w foremkach) warstwami zarodników pleśni.

fr. roquefort od nazwy francuskiej wsi, słynnej z wyrobu tego sera:

Roquefort

ROKOKO l. 'styl w sztukach plastycznych, głównie w architekturze wnętrz, charakteryzujący się lekkością i
dekoracyjnością form, asymetrią i wykorzystywaniem motywów roślinnych i egzotycznych, wywodzący się z baroku,
występujący w Europie w XVIII wieku': W XVIII w. barok przechodzi w uśmiechnięte, lekkie rokoko. We Francji rokoko
jest nazywane stylem Ludwika XV. 2. 'kierunek literacki powstały we Francji w połowie XVIII wieku, charakteryzujący
się lekkością, wdziękiem formy, humorem, a także upodobaniem do sielankowości i sentymentalizmu':
Charakterystyczne dla rokoka są z jednej strony poematy heroikomiczne, z drugiej - sielanki.

fr. rococo zfr. rocaille 'muszla zdobiąca grotę'

ROKOSZ l. 'w dawnej Polsce: bunt szlachty wzniecony przeciwko królowi w obronie zagrożonych swobód':

Rokosz Zebrzydowskiego. Szlachta podnosząca rokosz zawiązywała zwykle konfederację. 2. 'w dawnej Polsce:

zjazd, zwykle całej szlachty, a nie tylko jej posłów, na sejm'

od węg. rakas 'zbiegowisko'

ROKPOL 'ser z mleka krowiego, z przerostem pleśni, produkowany w Polsce': Do rokpolu, podanego z pieczywem lub z
krakersami, serwujemy czerwone wino.

złożenie: rok(for) pol(ski)

ROLLERY 'rodzaj wrotek, połączonych z butami, w których kółeczka są ustawione jedno za drugim, w jednej linii;
łyżworolka': Rollery powinny pozostawiać jeden ślad, jeśli tak nie jest, nie są one sprawne.

ROLLLER 'ten, kto jeździ na łyżworolkach': Grupy rol-lerów próbowały swoich umiejętności na specjalnym podjeździe.

ROLLERKA 'kobieta-roller'

ang. roller

ROLMOPS 'marynowany filet śledziowy z przyprawami, zwinięty w rulonik': Rolmopsy z musztardą. Rolmopsy z
jabłkiem. Rolmopsy z kiszoną kapustą.

niem. Rolimpos od: rollen 'zwijać'. Mops - rasa psa: tak zwinięty, zrolowany, że przypomina mopsa (słowo z dialektu
berlińskiego)

ROM 'komputerowa pamięć stała, tylko do odczytu': Pamięć ROM nie może być zmieniona w czasie pracy z
programem, lecz przez zmianę konstrukcyjną. W ROM-ie są zapisane podstawowe dane i programy komputera, nie
zmieniające się w czasie jego pracy, np. program uruchamiający komputer.

ang. Read-OnIy Memory 'pamięć tylko do odczytu'

ROMADUR 'miękki ser dojrzewający, mający łagodny smak, pokrywający się szarożółtą lub czerwonawą pleśnią':
Romadur, tak jak inne sery z porostem pleśni, ma najlepszy smak i aromat wówczas, gdy skórka jest jeszcze miękka, a
głąb masy - elastyczny.

niem. Romadur

ROMANCA l. w nauce o literaturze 'hiszpański utwór epicko-liryczny, początkowo ludowy, wykorzystujący fragmenty
dawnych epopei, pokrewny balladzie': Romanca, od XVI wieku obecna w literaturze dworskiej, wywarła wpływ na
poezję europejską w okresie romantyzmu. 2. w muzyce 'pieśń lirycz-no-sentymentalna o prostej budowie zwrotkowej,
popularna pod koniec XVIII wieku'

hiszp. romance

ROMANISTYKA l. 'nauka zajmująca się badaniem języków i literatur romańskich oraz kultury i tradycji narodów
romańskich' l. pot. 'wydział uniwersytecki, na którym studiuje się tę naukę': Zdawać na romanistykę.

ROMANISTA 'specjalista w dziedzinie romanistyki'

ROMANIZACJA l. 'rozpowszechnianie kultury romańskiej i języków romańskich na terenach zamieszkanych przez

ludność nieromańską, a pozostających pod politycznym wpływem narodów romańskich' 2. 'w czasie dominacji
starożytnego Rzymu: upowszechnianie łaciny i kultury rzymskiej na terenach podbitych'

ROMANIZOWAĆ 'dokonywać romanizacji w l. lub 2. znaczeniu': Romanizować obszary bałkańskie.

fr. romanistique od łac. Romanus 'rzymski'

ROMANS l. w nauce o literaturze 'obszerny utwór narracyjny, pisany prozą lub wierszem, poświęcony przygodom
miłosnym, o powikłanej, pełnej perypetii i nieprawdopodobnych zdarzeń fabule; gatunek powstały przed
ukształtowaniem się powieści': Romans był znany już w literaturze starożytnej, w Polsce rozwinął się w XVII w. 2.
'lekka powieść o tematyce miłosnej, zazwyczaj nie-mająca wartości artystycznej': W pociągu czytywała zwykle
harlekiny lub inne romanse. 3. w muzyce 'pieśń liryczno-sentymentalna wywodząca się z pieśni trubadurów': Nucili
piękny rosyjski romans, opowiadający o Puszkinie, zaśnieżonej Moskwie i zapomnianej miłości.

660

ROMANTYZM

ROOMING albo ROOMING IN

4. w muzyce 'powolny utwór instrumentalny o śpiewnej melodyce' 5. 'znajomość o charakterze erotycznym, przygoda
erotyczna': To był typowy romans biurowy, więc wszyscy byli zdziwieni, kiedy Zygmunt się rozwiódł, a wkrótce potem
ogłosili z Wandą, że się pobierają.

ROMANSOWAĆ 'przeżywać romanse': Romansowała z kolegą z pracy.

ROMANSOWY pot. 'przeżywający liczne i częste romanse, skłonny do romansowania': Uważaj, to bardzo romansowa
panna, ale chyba nigdy jeszcze nikogo nie pokochała naprawdę.

fr. romance z hiszp.

ROMANTYZM l. 'prąd ideowy i artystyczny w I połowie XIX w., głoszący wyzwolenie narodowe i demokratyzację
społeczeństw, pełny i nieskrępowany rozwój osobowości, kult uczucia i pierwiastków irracjonalnych, zainteresowanie
ludowością, kulturą Wschodu, średniowieczem, zaś w sferze formy artystycznej - odrzucenie ścisłych rygorów
klasycyzmu': W literaturze polskiej za początek romantyzmu przyjmuje się wydanie "Ballad i romansów" Mickiewicza
w 1822 r., za koniec zaś - upadek powstania styczniowego w roku 1864. 2. 'postawa osoby, która w swym
postępowaniu kieruje się bardziej uczuciami niż rozumem; także: uczuciowość, poetycki urok, tajemniczość czegoś':
Wzruszał mnie jej romantyzm, jej zamiłowanie do piękna, chęć zatrzymania na dłużej tego, czego zatrzymać się nie da.
Romantyzm wielkiej włóczęgi.

ROMANTYK, l. 'artysta tworzący według zasad romantyzmu': Do najwybitniejszych romantyków należeli m.in. George
Byron, Aleksander Puszkin, Fryderyk Chopin, Franciszek Schubert, Eugćne Delacroix. 2. 'osoba, która w swoim
postępowaniu kieruje się bardziej uczuciami niż rozumem': Jego przyjaciel był romantykiem, wrażliwym na ludzką
niedolę i zawsze gotowym do bezinteresownych poświęceń dla wielkich idei.

ROMANTYCZNY l. 'związany z romantyzmem -prądem ideowym i artystycznym w I połowie XIX w.':

Do najwybitniejszych dzieł polskiej literatury romantycznej należą m.in.: "Dziady" Adama Mickiewicza, "Król-Duch"
Juliusza Słowackiego i "Nie-Boska komedia" Zygmunta Krasińskiego. 2. 'odznaczający się uczuciowością, poetyką,
często też: tajemniczością':

Romantyczna miłość. Romantyczne spotkanie nad jeziorem.

ROMANTYKA 'bycie romantycznym w 2. znaczeniu, zwłaszcza w odniesieniu do pewnych sytuacji, cech dzieł sztuki
itd.': Romantyka gór i lasów. Romantyka nokturnów Chopina.

fr. romantisme, romantique, pierwotnie 'odpowiadający duchowi powieści rycerskich'

ROMAŃSKI l. 'wywodzący się ze starożytnej kultury rzymskiej, powstały pod jej wpływem, mający z nią związek':
Pismo romańskie. Kultura romańska. () Styl

romański 'styl - przede wszystkim w architekturze sakralnej i sztukach plastycznych - panujący od XI do XIII wieku w
Europie, charakteryzujący się stosowaniem półkolistych sklepień i łuków, prostotą i masywnością' O Do wspaniałych
zabytków stylu romańskiego w Polsce należy kościół cystersów w Wąchocku. {) Języki romańskie 'języki wywodzące się
z łaciny ludowej, m.in.:

portugalski, hiszpański, francuski, prowansalski, kata-loński, retoromański, włoski, rumuński' 2. 'charakterystyczny dla
stylu romańskiego, zbudowany w tym stylu': Kościół romański w Trzebnicy.

fr. roman z łac. Romanus 'rzymski'

ROMEO I JULIA l. 'młodzi kochankowie ze starej włoskiej legendy, połączeni gorącą, głęboką miłością, silniejszą niż
dzieląca ich rody nienawiść i mocniejszą niż śmierć': Historia Romea i Julii stała się kanwą niezliczonych utworów
literackich, z których niewątpliwie najsłynniejszy jest dramat Szekspira. Cyprysy mówią, że to dla Julietty, / Że dla
Romea, ta łza znad planety / Spada - i w groby przecieka; (Norwid) 2. przen. często żart. 'para młodych, bardzo
zakochanych osób'

ROMEO żart. 'ukochany, mężczyzna zalecający się do kobiety': Pozbądź się choć na chwilę tego swojego Romea, bo
chciałam z tobą spokojnie porozmawiać o Dusi.

dramat Szekspira "Romeo i Julia" po raz pierwszy wystawiono w 1596 r.

RONDO l. 'dolny, szeroki brzeg kapelusza, otaczający jego główkę': K-apelusz z wywiniętym rondem. 2. 'skrzyżowanie
ulic, mające kształt kolistego placu z biegnącymi wokół niego jezdniami; także: plac w mieście, od którego
promieniście rozchodzą się ulice': Rondo Waszyngtona. Rondo de Gaulle'a. Wjechać na rondo. 3. w muzyce 'forma
instrumentalna, występująca samodzielnie bądź jako część (zwykle ostatnia) sonaty, symfonii lub koncertu': Twórcy
klasyczni, np. Haydn, tworzyli ronda o prostej budowie. W okresie romantyzmu rondo rozbudowano pod względem
rozmiarów. 4. w nauce o literaturze 'dwurymowy układ stroficzny, złożony co najmniej z 8, a zwykle 12-15 wersów, w
którym refren dwukrotnie powtarza początkowe słowa utworu, powstały w poezji francuskiej w XV wieku': W poezji
polskiej kunsztowna forma ronda pojawia się w utworach niektórych modernistów, m.in. Przesmyc-kiego-Miriama.

fr. rondeau od: rond 'okrągły' z łac. rotundus

ROOMING albo ROOMING IN (czytaj: ruming) 'system stosowany w szpitalach położniczych, polegający na
umieszczaniu matki i nowo narodzonego dziecka w jednym pokoju - tak, by matka mogła się nim od początku
opiekować': Nowoczesny system rooming in był na wsi stosowany od zawsze, tylko że tam matka mogła dodatkowo
liczyć na pomoc babki lub innych kobiet z rodziny.

ang. od czasownika: to room 'dzielić z kimś mieszkanie, pokój'

661

RORATY

RUBIEŻ

RORATY 'w liturgii katolickiej: msza odprawiana ku czci Najświętszej Maryi Panny, wcześnie rano w okresie adwentu':
Zrywał się na roraty.

od łac. rorate coeli 'spuście rosę, niebiosa' - pierwsze łacińskie słowa mszy śpiewanej na roratach

RO-RO albo STATEK RO-RO 'statek przy stosowany do przeładunku drobnicy, przy wykorzystaniu pojazdów kołowych,
które wjeżdżają na jego pokłady przez specjalne wrota': Statki ro-ro są ładowane i rozładowywane za pomocą
specjalnych pojazdów, bez użycia dźwigów portowych.

skrót ang. wyrażenia: roll-on-roll-off 'wtaczać, wytaczać'

ROSTBEF 'mięso z tylnej części wołu; także: pieczeń z tego mięsa': Przyrządzić rostbef. Rostbef po angielsku z
puddingiem.

ang. roasbeefod: roast 'pieczeń', beef'wołowina'

I ROTA 'formuła przysięgi, np. składanej przed sądem, wojskowej; także: tekst przyrzeczenia': Studenci czytali
staropolskie roty sądowe. Po 1989 r. zmieniła się rota przysięgi wojskowej. Słynny wiersz Marii K-onopnic-kiej "Rota"
ma formę uroczystego przyrzeczenia.

II ROTA l. 'w wojskach od XV do XVII w.: podstawowy oddział pieszy lub konny': W dawnym wojsku rota odpowiadała
współczesnej kompanii lub szwadronowi kawalerii. 2. 'oddział pieszy, będący najmniejszą jednostką organizacyjną w
wojskach zaciężnych w XVII w.':

Do najwyżej cenionych w XVII w. oddziałów należały roty zaciężnej piechoty niemieckiej, słynne z umiejętności
wojskowych i męstwa.

od łac. rota 'koło', niem. Rotte

ROTACJA l. w fizyce i technice 'obracanie się jakiegoś ciała wokół swej osi': Rotacja pocisku karabinowego zaczyna się
w lufie. W ruch obrotowy wprawiają ją spiralne bruzdy lufy. 2. oficj. 'przesuwanie pracowników na kolejne miejsca
pracy (jakby ruchem okrężnym) lub zwalnianie (się) jednych pracowników i przyjmowanie na ich miejsce innych': W
wielu nowoczesnych firmach obowiązuje zasada rotacji pracowników, uważa się, że powinni oni poznać specyfikę
pracy na różnych stanowiskach. Niskie pensje i wysokie wymagania doprowadziły do bardzo dużej rotacji kadr w tej
instytucji, rocznie zwalniało się ponad 30% pracowników, na których miejsce siłą rzeczy przyjmowano ludzi nowych i
niedoświadczonych. 3. w rolnictwie 'jeden cykl płodozmia-nu' 4. w poligrafii 'druk za pomocą maszyny rotacyjnej' 5. w
sporcie 'ruch skrętny górnej połowy tułowia w ewolucjach narciarskich'

ROTACYJNY 'obrotowy, wirujący; taki, którego działanie jest związane z obracaniem się elementów':

Ruch rotacyjny. Scena rotacyjna. Kosiarka rotacyjna. () Maszyna rotacyjna 'maszyna drukarska, w której papier
przesuwa się między dwoma obracającymi się cylindrami: dociskającym i tym, na którym są formy drukowe.

lać. rotatio 'ruch okrężny'

ROTUNDA l. 'budowla na planie koła, zazwyczaj zawierająca jedno pomieszczenie, kryte kopułą' 2. 'okrągła sala o
charakterze reprezentacyjnym' 3. 'płaszcz damski, skrojony w kształcie koła, długi, z niewielkim kołnierzem, mający po
bokach pionowe rozcięcia na ręce, zapinany na całej długości': 4. w poligrafii 'odmiana pisma gotyckiego, pismo o
zaokrąglonym kształcie liter'

od łac. rotundus 'okrągły'

ROZBRATEL l. 'mięso wołowe z kością z górnej tuszy, z odcinka grzbietowego za łopatką': Używany na kotlety rozbratel
musi pochodzić z młodych sztuk - tylko wówczas po usmażeniu zachowuje soczystość. 2. 'kotlet z wołowiny': Rozbratel
to kotlet grubości ok. 2 cm, lekko rozbity, smażony lub duszony.

niem. Rostbraten od: Rost 'ruszt', Braten 'pieczeń'

ROZETA inaczej: RÓŻYCA l. w architekturze 'element zdobniczy, stylizowany na rozwinięty kwiat róży' 2.
'charakterystyczne dla gotyckiej architektury kościelnej okno witrażowe, w fasadzie lub innej ścianie szczytowej,
ozdobione bogatą, różnokolorową dekoracją geometryczną o układzie koncentrycznym' 3. -w botanice 'pęd z płaskim
pękiem liści na szczycie'

od/?-, rosette 'różyczka'

ROZTRUCHAN 'w XVI i XVII wieku: duży, zdobiony, zwykle srebrny kielich do wina lub miodu, mający często kształt
zwierzęcia, używany do wznoszenia toastów': Gołe belki w ścianach pookrywane były makatami, na podłodze
rozścielały się przepyszne wschodnie kobierce. W pośrodku stał długi stół na krzyżowych nogach, sklecony z prostych
desek, na nim zaś roztruchany całe złocone lub rżnięte ze szkła weneckiego. (Sienkiewicz)

w dawnej polszczyźnie: roztuchan albo dostuchan - z tur.

R.S.V.P. 'proszę o odpowiedź - skrót umieszczany często na zaproszeniach, zawierający prośbę o odpowiedź, czy
zapraszana osoba przybędzie': Zauważył na zaproszeniu R.S.V.P, więc zaraz odpisał, że z przyjemnością przybędzie na
spotkanie.

skrót/r, wyrażenia: repondez s'il vous plait

Ru symbol pierwiastka chemicznego: ruten (zob.)

RUBID 'pierwiastek o liczbie atomowej 37 i masie atomowej 85,467, symbol: Rb: srebrzystobiały, bardzo miękki i
łatwo topliwy metal': Rubidjest wykorzystywany do produkcji specjalnych szkieł optycznych i szkła laboratoryjnego.

n.-tac. rubidium od łac. rubidus 'czerwony' (od dwóch ciemnoczerwonych linii spektralnych rubidu)

RUBIEŻ l. 'obszar przygraniczny, teren leżący przy granicy': Wschodnich rubieży Rzeczpospolitej strzegły nieliczne
oddziały wojskowe. 2. w wojsku 'pas terenu, mający znaczenie w działaniach obronnych lub zaczepnych, często przy
tym odznaczający się jakimś szczegól-

662
RUBIKON

RUSAŁKA

nym ukształtowaniem powierzchni': W sobotę rano nasze oddziały osiągnęły rubież rzeki i zatrzymały się pod ogniem
nieprzyjaciela.

RUBIKON 'dawna nazwa rzeki granicznej w północnej Italii, której przekroczenie w 49 r. p.n.e. przez Juliusza Cezara
wraz z oddziałami wojskowymi oznaczało złamanie obowiązujących praw i rozpoczęcie wojny domowej' () Przekroczyć
Rubikon 'powziąć stanowczą, nieodwołalną decyzję, zrobić decydujący krok'

lać. Rubico, dopełniacz: Rubiconis

RUBIN 'odmiana korundu, minerał mający postać przezroczystych, najczęściej ciemnoczerwonych, kryształów, ceniony
kamień szlachetny': Pierścionek z rubinem.

RUBINOWY l. 'zrobiony z rubinów': Rubinowy naszyjnik. 2. 'mający kolor rubinu': Rubinowe jabłka, liście.

niem. Rubin z wl. rubino

RUDYMENT wyraz często używany w liczbie mnogiej:

RYDYMENTY książk. l. 'podstawa, początek czegoś':

W tym okresie dzieciństwa zawiązują się rudymenty poglądu na świat. 2. 'pozostałość, szczątek, część czegoś -
konkretnego lub abstrakcyjnego': W ręku został mu rudyment szabli.

RUDYMENTARNY książk. l. 'podstawowy, początkowy, pierwotny': Są to pojęcia rudymentame, bez ich opanowania
nie może być mowy o należytym kształceniu. Rudymentame działania, prowadzące do wykształcenia sprawnego
aparatu administracji państwowej. 2. 'zanikający, szczątkowy'

lać. rudimentum 'pierwociny'

RUFA 'tylna część łodzi, statku itp., służąca do zamocowy-wania urządzeń napędowych i sterowniczych': Siedzieć na
rufie. Na rufie łopotała polska bandera.

hol. roef

RUGI l. w historii 'wysiedlanie chłopów z uprawianej przez nich ziemi albo przenoszenie ich na grunty gorzej uprawne
po to, aby powiększyć ziemię folwarczną': Rugi chłopskie były stosowane już od XV w., szczególnie nasiliły się w wieku
XIX w Królestwie Polskim. O Rugi pruskie w historii 'wydalenie z ziem polskich należących do Niemiec (Prus) Polaków
mających obywatelstwo rosyjskie lub austriackie, będące rodzajem represji rządu pruskiego wobec Polaków' 3. 'w
dawnej Polsce: sprawdzanie ważności mandatów poselskich w sejmie' 4. 'w dawnej Polsce: odbywające się pod
przysięgą zeznawanie szlachty o wiadomych jej przestępstwach'

RUGOWAĆ l. 'usuwać z zajmowanego miejsca': Rugować chłopów z uprawianej przez nich ziemi, l.przestarz.

'zastępować czymś innym, nowszym, lepszym': Nowoczesne technologie ruguj ą z przemy słu dawne formy produkcji.

niem. Rtige 'nagana, przygana'

RUM 'mocny napój alkoholowy o charakterystycznym smaku i zapachu, otrzymywany przez fermentację rozcieńczonej
melasy z trzciny cukrowej, a następnie destylację sfermentowanej masy i leżakowanie w dębowych beczkach': Stary,
jednooki i jednonogi marynarz siedział w portowej tawemie nad butelką rumu "Jamajka". Biszkopt nasączyć rumem i
odstawić na 48 godzin.

ang.

RUMBA l. 'pochodzący z Kuby szybki taniec towarzyski w takcie 4/4': Rumba była popularna w latach 50. XX w. 2.
'muzyka do tego tańca lub samodzielny utwór muzyczny w tym rytmie': Tańczyć rumbę. Z otwartych drzwi dolatywały
dźwięki popularnej rumby.

hiszp.

RUMSZTYK 'potrawa z mięsa wołowego, bitego i duszonego z cebulą lub smażonego z obu stron, przyrządzana także
jako krwisty befsztyk': Zjadł rumsztyk. Przed smażeniem można trzymać rumsztyki przez parę godzin w zaprawie z
posiekanych warzyw i przypraw z olejem.

ang. rumpsteak od: rump 'krzyż, zad', steak 'kotlet'

RUN l. 'masowe wycofywanie pieniędzy z banku lub sprzedawanie papierów wartościowych przez ogarniętych paniką
ludzi': Run na giełdzie nowojorskiej w 1929 r. 2. 'pęd po jakieś towary i masowe wykupywanie ich;

pęd na jakiś kierunek studiów lub - szerzej - masowe dążenie do uzyskania, zdobycia czegoś': Run na kierunki
ekonomiczne.

ang. run 'bieg, pęd'

RUNY 'najstarszy typ pisma północno- i zachodnioger-mańskiego, składający się ze znaków zapożyczonych z alfabetu
etruskiego, greckiego, łacińskiego i własnych;

także: napisy wykonane tymi znakami': Runy zachowane zostały m.in. jako napisy na kamieniach, spotykane w
Skandynawii. Odczytywać runy.

RUNICZNY 'zawierający runy': Badacze głagolicy-naj starszego alfabetu Słowian, uważają, że jego twórca, św. Cyryl,
musiał dobrze znać nie tylko alfabet grecki, lecz także wiele innych systemów pisma, w tym również znaki runiczne.
Istnieją dwa typy alfabetu runicznego, zwane futhark starszy i futhark młodszy.

niem. Runen, z dawnego skandynawskiego runar 'tajemnice'

RUSAŁKA l. 'w słowiańskich wierzeniach ludowych:

wodna lub leśna boginka, rzucająca urok na wędrowców, wyobrażana w postaci pięknej dziewczyny': Śpiew rusałki.
Tańczące rusałki. Według wierzeń wschod-

663

RUSTYKALNY

RYGOR

niesłowiańskich rusałki są dziewczętami lub dziećmi zmarłymi śmiercią nienaturalną albo przed ślubem. 2. w zoologii
'motyl dzienny, pięknie ubarwiony'

RUSTYKALNY 'mający cechy wiejskie, wiejski albo na wiejskim wzorowany': Rustykalny ogród. Meble rustykalne.
Rustykalny wystrój wnętrza domu. Moda rustykalna.
niem. rustikal z fac. rusticus

RUSZNICA l. 'typ długiej broni palnej, początkowo z zamkiem lontowym, później kołowym, używanej od połowy XV do
początku XVII w.' 2. 'strzelecka broń o długiej lufie, używana do zwalczania celów opancerzonych za pomocą
specjalnych pocisków uderzeniowych, używana w czasie I i II wojny światowej': Strzelił w gąsienicę czołgu z rusznicy
przeciwpancernej.

RUSZNIKARZ l. 'żołnierz zajmujący się naprawą i konserwacją broni' 2. 'dawniej: rzemieślnik wyrabiający rusznice'

RUSZNIKARNIA l. 'warsztat naprawiający broń palną' 2. 'warsztat, w którym wyrabiano rusznice'.

czes. rućnice

RUTEN 'pierwiastek o liczbie atomowej 44 i masie atomowej 101,07, symbol Ru: szarobiały, twardy, kruchy metal':
Ruten jest stosowany do utwardzania stopów platyny i palladu.

n.-lac. ruthenium od łac. sr. Ruthenia 'Ruś'

RUTENISTYKA 'nauka o języku ukraińskim i literaturze ukraińskiej'

RUTENISTA 'specjalista w dziedzinie rutenistyki'

RUTENIZACJA 'poddawanie wpływom języka ukraińskiego i kultury ukraińskiej'

RUTENIZOWAĆ 'dokonywać rutenizacji'

RUTENIZM 'wyraz, zwrot, konstrukcja składniowa przejęte z języka ukraińskiego lub - rzadziej - białoruskiego':
Wjęzyku polskim rutenizmami sąm.in. wyrazy:

bałamut, czeremcha, duby, krasa, mołodycia, mołojec.

od n.-lac. mthenus 'ruski'

RUTYNA 'wprawa, biegłość w wykonywaniu jakiejś czynności, jakiejś pracy, którą się osiągnęło w wyniku długoletniej
praktyki, ale którą często ocenia się ujemnie, gdyż prowadzi do działania schematycznego, bez brania pod uwagę
nowych lub szczególnych okoliczności, do pracy bez inicjatywy, bez polotu': W prowadzeniu lekcji miała sporą rutynę.
Podobno rutyna jest grobem miłości. Rutyna w pracy lekarza nie pozwala mu na indywidualne traktowanie pacjentów.

RUTYNOWY l. 'taki, który odznacza się rutyną': Rutynowe postępowanie. Rutynowe odpowiedzi na pytania klientów.
2. 'zwyczajowo przyjęty, taki, który jest częścią normalnych obowiązków; typowy, standardowy':

Były to rutynowe działania ochronne w obiektach państwowych. Rutynowa kontrola policji drogowej.

RUTYNOWANY 'pełen rutyny, doświadczony': GKS to rutynowana drużyna.

fr. routine

RYBONUKLEINOWY KWAS 'kwas nukleinowy, występujący w każdej żywej komórce, a w dużych ilościach w tych, w
których zachodzi intensywna biosynteza białka, biorący także udział w przenoszeniu informacji genetycznej, skrót
RNA'

ang. rybonucleic acid

RYBOSOMY w biologii 'kuliste struktury zbudowane z kwasu rybonukleinowego i białek, będące miejscem syntezy
białek w komórkach'
ang. ribosome

RYBOZA w biologii 'cukier prosty, który jest składnikiem wielu ważnych biologicznie związków, np. kwasów
nukleinowych, niektórych witamin'

ang. ribose

RYCYNA inaczej: OLEJ RYCYNOWY 'tłuszcz roślinny, lepka, jasnożółta ciecz, będąca mieszaniną glicerydów i kwasów,
otrzymywana z nasion rącznika': Rycyna jest używana jako środek przeczyszczający, a także jako składnik różnych
maści, kremów i pokostów.

niem. Rizin z łac. ricinus 'rącznik'

RYCZAŁT w finansach 'opłata za coś lub wypłata dla kogoś o ogólnej, ustalonej z góry wysokości, bez wyszczególnienia
konkretnych pozycji i odrębnych punktów kalkulacji': Weterynarz otrzymywał miesięczny ryczałt na benzynę w
wysokości 250 zł. Ryczałt za godziny nadliczbowe. Opłacał ryczałt na podatek dochodowy w wysokości 300 złotych
miesięcznie.

RYCZAŁTOWAĆ w finansach 'ustalać całościowo, z góry kwotę opłaty za coś lub wypłaty dla kogoś, bez
wyszczególniania konkretnych pozycji': Sekretariat otrzymywał zryczałtowaną kwotę 100 zł miesięcznie na zakup
materiałów biurowych.

RYCZAŁTOWY w finansach 'związany z ryczałtem, mający formę ryczałtu': Ryczałtowa opłata. Ryczałtowa stawka celna.

niem. Rutscherzins, dosłownie 'opłata poślizgowa'

RYGOR l. 'wyznaczony porządek, zmuszanie do przestrzegania określonych przepisów; także: dokładne

podporządkowanie się przepisom, karność, dyscyplina':

Ostry rygor. Gdzieś panuje, obowiązuje rygor. 2. częściej w liczbie mnogiej: RYGORY 'zbiór surowych przepisów
ograniczających swobodę': Złagodzić rygory stanu wojennego. Obostrzyć rygor. 3. w prawie 'prawnie ustanowiony
środek przymusu': Nadać wyrokowi rygor natychmiastowej wykonalności. Podatki na-

664

RYKOSZET

II RYZA

leży płacić w ustalonym terminie pod rygorem egzekucji.

RYGORYZM 'bezwzględne przestrzeganie przepisów':

Cechował go rygoryzm postępowania nie tylko w pracy zawodowej, lecz także w życiu rodzinnym.

RYGORYSTA 'osoba bezwzględnie trzymająca się przepisów, postępująca zgodnie z nimi': Naczelnik wydziału był
bezdusznym rygorystą, ale z jego zastępcą można było to i owo załatwić - niezupełnie formalnie, choć zwykle -
legalnie.

RYGORYSTYCZNY l. 'bezwzględnie przestrzegający przepisów': Rygorystyczny urzędnik. 2. 'wymagający bezwzględnego

przestrzegania przepisów, podporządkowania się nim': Rygorystyczni rodzice. 3. 'oparty na rygorze': Rygorystyczne
wychowanie.
lać. rigor 'sztywność, surowość'

RYKOSZET 'odbicie lecącego z dużą prędkością przedmiotu od czegoś twardego, powodujące zmianę kierunku lotu;
także: lecący przedmiot, który się od czegoś odbił, zwłaszcza kula lub piłka': Piłka odbiła się od muru zawodników i
rykoszetem wpadła do bramki. Przyniesiono rannego, trafionego rykoszetem.

RYKOSZETOWAĆ 'odbijać się rykoszetem': Piłka, ry-koszetując, wyszła na aut. Kula zrykoszetowała i trafiła w drzewo.

fr. ricochet

RYMARSTWO 'wyrabianie przedmiotów ze skóry i materiałów skóropodobnych, głównie uprzęży, siodeł, smyczy itp.
(oprócz butów)': Zajmować się rymarstwem.

RYMARZ 'rzemieślnik zajmujący się rymarstwem':

Siodło oddał do naprawy rymarzowi.

niem. Riemer od: Riemen 'rzemień'

RYNGRAF 'medalion mający kształt tarczy, ozdobiony rysunkiem o tematyce religijnej, potem godłem państwowym,
często też napisem, noszony przez rycerzy (na zbroi) lub żołnierzy, dziś wieszany na ścianie': Ryngraf z Matką Boską.

fr. rhingrave

RYNSZTUNEK l. 'w dawnym wojsku polskim: uzbrojenie i wyposażenie żołnierza' 2. żart. 'wyposażenie, komplet
przedmiotów do czegoś': Rynsztunek pierwszaka to nie tylko worek na kapcie i tornister, to także bogata zawartość
tego tornistra.

dawniej: rysztunk z niem. Rustung

RYPS 'tkanina wykonywana z różnych surowców, o wypukłych podłużnych lub poprzecznych drobnych prążkach i
bruzdach, używana na suknie, jako tkanina obiciowa itp.'

RYPSOWY 'uszyty z rypsu': Rypsowe obicia. niem. Rips

I RYT l. 'rysunek wykonany rylcem w twardym materiale': Płyta marmurowa zdobiona kunsztownym rytem. 2. 'typ
druku wklęsłego'

II RYT l. 'sposób sprawowania liturgii utrwalony w postaci religijnego obrządku': Msza w rycie koptyjskim. 2.
'zewnętrzny wyraz kultu, rytuał'

lać. ritus

RYTUAŁ l. 'zespół stałych czynności o znaczeniu symbolicznym, najczęściej związanych ze spełnianiem obrzędu
religijnego lub jakiegoś podniosłego aktu, tworzący ich formę zewnętrzną': Rytuał zaślubin. Rytuał chrztu. Rytuały
masońskie. Zanim zgłosimy akces trzeba pilnie badać / kształt architektury rytm bębnów i piszczałek / kolory oficjalne
nikczemny rytuał pogrzebów (Herbert) 2. 'w Kościele katolickim: księga liturgiczna zawierająca przepisy odprawiania
obrzędów i czynności religijnych wraz z ustalonymi tekstami modlitw' 3.przen. 'powtarzane regularnie czynności,
towarzyszące czemuś': Rytuał parzenia herbaty. Rytuał kładzenia dzieci do łóżek i czytania im na dobranoc.

RYTUALNY 'związany z rytuałem, będący częścią rytuału, zwłaszcza religijnego': Rytualne tańce. Rytualne obrzędy.
Rytualny mord w dawnych religiach południowoamerykańskich Indian.

RYTUALIZACJA 'nadanie czemuś charakteru rytuału -zwłaszcza w przenośnym znaczeniu': Zdaniem Michała
Głowińskiego rytualizacja języka była jedną z charakterystycznych cech komunistycznej nowomowy.
RYWALIZOWAĆ 'dokonywać rytualizacji czegoś -zwłaszcza w przenośnym znaczeniu': Z pism kobiecych czerpała
pomysły, jak ożywić ich całkowicie zrytualizo-wane stosunki małżeńskie.

od łac. ritualis 'obrzędowy'

I RYZA 'jednostka miary papieru wynosząca 500 arkuszy;

także: 500 arkuszy papieru': Kupił trzy ryzy papieru do kserokopiarki.

niem. Ries

II RYZA l. w leśnictwie 'urządzenie w kształcie rynny służące do spuszczania drewna w terenie górskim' 2. przestarz.
'karność, rygor': () Trzymać kogoś w ryzach, ująć, wziąć kogoś w ryzy 'panować nad kimś, zmuszać, zmuszać kogoś do
przestrzegania dyscypliny': Chłopców trzeba wziąć w ryzy, inaczej zagrożona będzie ich promocja do następnej klasy.

niem. Riese

665

S symbol pierwiastka chemicznego: siarka

S skrót słowa ang.: south 'południe', symbol południa jako strony świata

SABAT l. 'nocny zlot czarownic i demonów na spotkanie z diabłem, narady i orgie': Według wierzeń ludowych sabaty
odbywają się w odludnych miejscach, często na kamienistych szczytach gór, takich jak np. Łysa Góra w paśmie Gór
Świętokrzyskich. Goethe w "Fauście" opisuje scenę sabatu na górze Brocken w górach Hartzu. 2. przen. 'spotkanie,
zgromadzenie ludzi pełne krzyków, przekleństw i kłótni': Uczestnicy wstali ze swoich miejsc, zawzięcie kłócąc się
wszyscy ze wszystkimi; zebranie przeobraziło się w sabat, pełen przekleństw i złości. 3. 'spotkanie feministek': Jej
koleżanki oceniły, że był to bardzo udany sabat.

niem. Hexesabbat 'sabat czarownic' od hebr. szabbat

SABOTAŻ 'działania, których celem jest osłabienie siły gospodarczej i militarnej państwa, które jest przeciwnikiem w
konflikcie zbrojnym (trwającym lub planowanym), dokonywane - w przeciwieństwie do dywersji -bez użycia broni':
Akty sabotażu, dokonywane w czasie II wojny światowej przez robotników w krajach okupowanych przez Niemcy,
polegały m.in. na wykonywaniu wadliwych wyrobów dla wojska, uszkadzaniu maszyn, spowalnianiu produkcji i
dezorganizacji pracy w zakładach.

SABOTAŻYSTA 'osoba, która dokonuje aktów sabotażu': W czasach stalinowskich także osoby, które nieumyślnie
spowalniały wykonywanie zadań produkcyjnych, uznawano za imperialistycznych sabotażystów i skazywano na
wysokie wyroki więzienia.

SABOTOWAĆ 'nie wykonywać zarządzeń władzy lub wykonywać je tak, by przyniosły złe efekty - w ramach akcji
sabotażu lub w ramach innej akcji zorganizowanego protestu': Robotnicy sabotowali zarządzenia hitlerowskiej
dyrekcji. Umówił się z kolegami, że będą sabotować polecenia nowego kierownika.

SABOTAŻOWY 'związany z sabotażem': Akcja sabotażowa. Działania sabotażowe.

"MAŁY SABOTAŻ" 'akcja polskich harcerzy w czasie II wojny światowej: malowanie na murach haseł antynie-

mieckich, wyśmiewających hitlerowskie władze, ich polecenia i propagandę'

fr. sabotage od: saboter 'stukać sabotami (drewnianymi butami) psuć, niszczyć'
SACHAROZA 'dwucukier zbudowany z cząsteczek glukozy i fruktozy, który ma postać białych kryształków o słodkim
smaku, łatwo rozpuszczalnych w wodzie': Sacharozę produkuje się z trzciny cukrowej i buraków cukrowych.
Sacharoza, używana głównie jako środek słodzący, jest powszechnie nazywana cukrem.

SACHARYNA 'sztucznie otrzymywany związek organiczny w postaci białego, krystalicznego proszku, około pięciuset
razy słodszy od cukru': Osoby chore na cukrzycę zamiast cukru używają do słodzenia sacharyny.

lać. saccharum 'cukier'

SACRUM (czytaj: sakrum) 'coś świętego, rzecz, postępowanie, które należą do sfery świętości, a nie do sfery
codzienności': Czy sztuka zawsze należy do sfery sacrum? Sacrum i profanum to dwa pierwiastki stale przeplatające
się w kulturze ludowej.

lać. sacrum 'to, co święte'

SADOMASOCHIZM l. w psychologii 'zboczenie polegające na osiąganiu rozkoszy seksualnej podczas zadawania sobie
samemu lub drugiej osobie bólu, cierpienia, także: poniżania, kaleczenia, a nawet mordowania albo podczas
doznawania tego ze strony innej osoby': Sado-masochizmjest kumulacją postaw sadyzmu i masochizmu. Dramatyczną
autoagresję artysty i jego brutalne zachowania wobec żony biografista interpretował jako objawy sadomasochizmu. 2.
pot. 'skłonność do znajdowania przyjemności w zadawaniu cierpień, zwłaszcza psychicznych, sobie lub innym albo w
doznawaniu cierpień, upokorzeń itp.': Oglądanie filmów pełnych przemocy, po których dręczyły go nocne koszmary,
wydawało mi się czystym sadomasochizmem.

SADOMASOCHISTA l. w psychologii 'człowiek mający skłonności sadomasochizmu - osiągania rozkoszy seksualnej

podczas zadawania komuś bólu lub doznawania go': Sadomasochista równie chętnie przyjmuje w związku rolę kata,
jak i ofiary. 2. pot. 'człowiek, który znajduje przyjemność w zadawaniu innym cierpień lub doznawaniu ich': Zerwała z
nim, twierdząc, że nie wytrzyma dłużej z takim sadomasochistą.

SADOMASOCHISTYCZNY 'taki, który jest typowy dla sadomasochizmu w znaczeniu l. lub 2., jest przejawem
sadomasochizmu': Zachowania sadomasochistycz-ne. Sadomasochistyczna agresja. Sadomasochistyczne oddanie się
pracy.

złożenie sad(yzm) i masochizm

SADUCEUSZ 'w starożytnej Judei: członek stronnictwa religijno-politycznego, które skupiało przedstawicieli wyższych
warstw społecznych, zwłaszcza kapłanów, i uznawało Pięcioksiąg za jedyną księgę świętą i kanoniczną': Saduceusze
polemizowali z faryzeuszami w

666

SADYZM

SAKRAMENT

sprawie doktryny o zmartwychwstaniu. Działania saduceuszy były głównym powodem ukrzyżowania Jezusa Chrystusa.

lać. Sadducaeus z gr. Saddoukaios, a to z hebr. Sadduki

SADYZM l. pot. 'znajdowanie przyjemności w robieniu komuś przykrości lub zadawaniu bólu ludziom albo
zwierzętom': Prasa opisywała przypadki sadyzmu wśród dzieci, mordujących w okrutny sposób bezdomne psy i koty.
2. w psychologii 'zboczenie seksualne polegające na doznawaniu przyjemności i rozkoszy podczas zadawania
partnerowi bólu lub upokarzania go': Sadyzm seksualny, polegający na osiąganiu satysfakcji seksualnej przez fizyczne i
psychiczne znęcanie się nad tą drugą osobą, jest o wiele rzadziej spotykany niż cechy sadystyczne w szerszym pojęciu,
McCary uważa, że występuje on u około 5% mężczyzn i 2% kobiet. (Lew-Sta-rowicz)

SADYSTA l. pot. 'osoba, która znajduje przyjemność w robieniu komuś przykrości albo zadawaniu bólu ludziom i
zwierzętom': Hitlerowscy sadyści. Tępy sadysta okładał konia batem. 2. w psychologii 'osoba doznająca przyjemności
seksualnej podczas zadawania partnerowi bólu lub upokarzania go': W przypadku sadystów niebezpiecznych
podawane są leki [...], które zmniejszają popęd, umożliwiają ograniczenie lub likwidowanie zachowań sadystycznych.
(Lew Starowicz)

SADYSTYCZNY l. pot. 'związany z sadyzmem - znajdowaniem przyjemności w robieniu komuś przykrości lub sprawianiu
bólu': Skłonności sadystyczne, dominowanie nad jednymi osobami, poniżanie ich i krzywdzenie, często idą w parze ze
skłonnościami masochistycznymi -płaszczeniem się i pokorą wobec tych, którzy mają większą władzę, dlatego też
niekiedy mówi się o całym sado-masochistycznym kompleksie zachowań i cech. 2. w psychologii 'związany z
sadyzmem - zboczeniem seksualnym': Sadystyczne fantazje seksualne. Sadystyczna dezaprobata wobec partnera,
połączona ze stawianiem mu zbyt wysokich wymagań.

fr. sadisme od nazwiska markiza Donatiena de Sade (1740-1814), pisarza francuskiego, przedstawiającego w swych
utworach różnego rodzaju zachowania i dewiacje seksualne, także związane z biciem, chłostaniem kogoś

SAFARI l. 'wyprawa po drogach i bezdrożach jakiegoś dzikiego kraju, zwłaszcza myśliwska lub turystyczna wyprawa do
Afryki Wschodniej': W latach 1890-1891 Henryk Sienkiewicz odbył podróż do Afryki, gdzie brał udział w myśliwskim
safari. 2. 'przypominający krojem i fasonem stroje myśliwskie używane w Afryce -przymiotnik': Kurtka safari. Bluza
safari. () Rajd safari 'rajd samochodowy lub motocyklowy rozgrywany w bardzo trudnych, naturalnych warunkach'

niem. Safari z języka suahili safari lub ar. safar 'podróż'

SAFIAN 'cienka i miękka skóra kozia, wyprawiona substancjami roślinnymi, barwiona na żywe kolory, używana do
wyrobu luksusowych rzeczy, np. obuwia, opraw książek, obić meblowych': Na środku salonu stała okazała kanapa
obita czerwonym safianem.

SAFIANOWY 'taki, który jest wykonany z safianu': Safianowe rękawiczki. Safianowe cholewki. Safianowa oprawa.

pers. sachtijan od sacht 'mocny'

SAGA l. 'staroskandynawska opowieść poświęcona legendarnym lub historycznym bohaterom, np. bogom, wielkim
rodom, królom, chłopom-wojownikom itp., przed wiekiem XIII przekazywana w tradycji ustnej, później także
spisywana': Saga wielkiego rodu. Saga o Eryku. Autorzy sag nie są znani poza jednym - islandzkim pisarzem Snorrim
Sturiusonem. 2. 'epicki utwór literacki lub film, zwykle długi, przedstawiający koleje losu jednego bohatera lub rodu':
Za wspaniałą sagę "Krystyna córka Lavransa" Sigrid Undset otrzymała w 1928 r. Nagrodę Nobla. Saga rodzinna.

islandzkie saga 'opowieść, legenda'

SAGO 'produkt w postaci mączki skrobiowej lub kaszki o kuleczkach o średnicy ok. 1-2 mm, otrzymywany z rdzenia pni
niektórych palm lub sagowców': Sago jest używane do zup i deserów. Czerwone sago można gotować wyłącznie na
czerwonym winie, białe zaś - zarówno na białym, jak i na czerwonym.

malajskie sagu

SAKE 'napój alkoholowy o zawartości alkoholu ok. 10-15 %, otrzymywany w wyniku fermentacji rozgotowanego ryżu
przy użyciu pleśni i drożdży': Japońskim napojem narodowym jest sake podawana zazwyczaj na gorąco w specjalnych
małych filiżankach. Sake używa się często podczas różnych rytuałów i do celów sakralnych.

W-
SAKRA l. w religii: 'święcenie duchowne, zwłaszcza uroczyste święcenie biskupie': Przyjąć sakrę biskupią. 2. przestarz.
'namaszczenie władcy podczas koronacji'

SAKRALIZACJA 'nadanie religijnego charakteru osobom, przedmiotom, zjawiskom pochodzącym ze sfery świeckiej;
uświęcenie': Sakralizacja życia rodzinnego. Sakralizacja nauczania. Sakralizacja władzy.

SAKRALIZOWAĆ 'dokonywać sakralizacji, uświęcać':

Sakralizować sztukę. Stachura sakralizuje ziemię, blask słoneczny, rośliny, drzewa i kamienie, a przede wszystkim
"znojny łomot prawych serc".

SAKRALNY 'związany z kultem religijnym': Malowidła sakralne. Tematyka sakralna.

lać. śr. sacra 'zaprzysiężenie, zobowiązanie' od łac. sacer 'święty, poświęcony'

SAKRAMENT 'w religii chrześcijańskiej: obrzęd, dzięki któremu człowiek włącza się w to, co święte, uznawany za
widomy znak łaski Boga': W Kościele katolickim istnieje 7 sakramentów: chrzest, bierzmowanie, eucharystia,
małżeństwo, pokuta, namaszczenie chorych i kapłaństwo.

667

SALAMI

SALUT

SAKRAMENTALNY l. 'związany z sakramentem, mający moc sakramentu': Sakramentalne czynności. Sakramentalna

łaska. Sakramentalny znak. 2. 'typowy w danej sytuacji i zwykle pozbawiony głębszej treści': Humory ożywiły się, gdy
na stole stanęła butelka wódki, pan domu wzniósł kielich i zaczął toast od sakramentalnych stów: - Zdrowie
szanownych gości...

SAKRAMENTALIA 'w Kościele katolickim: poświęcenia przedmiotów kultu lub osób, a także przedmioty z nimi
związane, np. woda święcona'

p.-lac. sacramentum 'uświęcenie'

SALAMI l. 'sucha, mocno uwędzona kiełbasa z białym nalotem pleśni na skórce, robiona z mięsa oślego, dziś również
wieprzowego lub wołowego z dodatkiem drobno pokrojonej słoniny': Salami produkuje się głównie we Włoszech i na
Węgrzech. 2. 'półtwardy ser żółty (podpuszczkowy) produkowany z krowiego mleka': Na ladzie leżały równe,
dwukilogramowe wałki salami.

wl. salame

SALDO w finansach 'różnica między sumą wszystkich wpływów na pewne konto a sumą wydatków z niego lub między
ogólnymi sumami w obrocie handlowym': Saldo minimalne to minimalna suma, jaką należy utrzymać na określonym
rodzaju rachunku bankowego. Od wielu lat utrzymuje się ujemne saldo w wymianie handlowej Polski z zagranicą:
wartość naszego eksportu jest znacznie niższa od wartości importu, zwłaszcza importu z bogatych państw Zachodu.

wl. saldo, pierwotnie 'pewna ilość pieniędzy, która zawsze musiała być na koncie'

SALETRA 'nazwa niektórych azotanów lub nawozów mineralnych zawierających azotany, wykorzystywanych m.in. do
produkcji materiałów wybuchowych, barwników, do konserwacji mięsa': Dzięki saletrze dodanej do mięsa przy
peklowaniu zachowuje ono swój czerwony kolor. Saletrę amonową stosuje się jako nawóz mineralny, łatwo
przyswajalny przez rośliny.
SALETROWAĆ l. 'dodawać saletry podczas konserwowania lub peklowania mięsa': Saletrować szynkę przed
wędzeniem. 2. 'nawozić ziemię saletrą': Po wzejściu roślin można saletrować pola.

SALETROWY 'taki, który zawiera w swoim składzie saletrę': Nawóz saletrowy. Utleniacz saletrowy.

lać. sr. sal petrae 'sól skalna'

SALICYL 'salicylan sodowy, pochodna kwasu salicylowego w postaci białej krystalicznej substancji o swoistym zapachu
i słodko-gorzkawym smaku, łatwo rozpuszczająca się w wodzie, spirytusie i glicerynie': Salicyl jest stosowany w
lecznictwie ze względu na właściwości przeciwbólowe, przeciwgorączkowe i przeciwzapalne.

SALICYLOWY KWAS 'kwas orto-hydroksybenzoeso-wy, biały krystaliczny proszek o temperaturze topnienia

158°C, aromatyczny, o smaku słodkawo-kwaśnym, trudno rozpuszczalny w wodzie, rozpuszczalny w eterze i

chloroformie': Kwas salicylowy jest stosowany do produkcji aspiryny.

SPIRYTUS SALICYLOWY 'roztwór kwasu salicylowego w etanolu, bezbarwna ciecz o swoistym zapachu':

Spirytus salicylowy jest powszechnie stosowany jako środek odkażający.

od łac. salix, dopełniacz: salicis 'wierzba' - ponieważ łyko i liście niektórych drzew i krzewów (np. wierzb) zawierają
związki organiczne, z których otrzymuje się kwas salicylowy

SALMIAK 'chlorek amonu, bezbarwna substancja krystaliczna, rozpuszczalna w wodzie, pod wpływem ogrzewania
rozkładająca się na amoniak i chlorowodór': Sal-miakjest stosowany jako nawóz sztuczny, do lutowania, w
farbiarstwie, a także jako składnik proszków do prania.

złożenie słowa: łac. sal 'sól' i części wyrazu: amoniak

SALMONELLA 'rodzaj średniej wielkości pałeczkowa-tych bakterii, zwykle zaopatrzonych w rzęski, występujących w
przewodzie pokarmowym zwierząt i ludzi': Niektóre gatunki salmonelli mogą wywoływać dur brzuszny, dury rzekome i
ostre zatrucia pokarmowe.

SALMONELLOZA 'ostre zatrucie pokarmowe, zakaźne, występujące u ludzi i zwierząt, wywołane przez bakterie -
salmonelle': Głównymi objawami salmonellozy są biegunka i wysoka gorączka.

n.-lac. salmonella od nazwiska Daniela E. Salmona (1850-1914), amerykańskiego weterynarza i chirurga

SALOMON 'król panujący w Izraelu w latach ok. 970-925 p.n.e.': Słynący z mądrości król Salomon umocnił państwo
izraelskie, a jego dwór stał się silnym ośrodkiem kultury. Salomonowi przypisuje się autorstwo dwóch ksiąg
starotestamentowych: "Księgi przysłów" i "Pieśni nad pieśniami". Salomonowy wyrok 'mądre i sprawiedliwe, choć
zaskakujące rozwiązanie sytuacji konfliktowej, uwzględniające racje przeciwnych stron': Pokłóceni bracia zwrócili się
do ojca w nadziei, że ten wyda salomonowy wyrok i zakończy ich spór. Werdykt jury został uznany przez publiczność
za iście salomonowy wyrok.

SALUT l. 'oficjalne i uroczyste powitanie ważnej osoby lub uczczenie ważnego wydarzenia przez oddanie salw
armatnich albo wydanie okrzyku': Oddano salut artyleryjski na cześć zwycięstwa. Salut zgromadzonych przywitał
gościa. 2. w wojsku 'określony regulaminem gest, zwykle uniesienia ręki, oznaczający pozdrowienie wyższego rangą,
okazanie mu szacunku, oddanie mu honorów': Generał odpowiedział skinieniem głowy na salut kapitana.

SALUTOWAĆ 'oddawać salut w znaczeniu l. lub 2.':

Porucznik salutował majorowi. Żołnierze salutowali szablą przed prezydentem.

lać. salus, dopełniacz: salutis 'pozdrowienie'

668

SAMAR

SANKTUARIUM

SAMAR 'pierwiastek chemiczny o liczbie atomowej 62 i masie atomowej 150,36, symbol Sm: srebrzystobiały metal,
łatwo się utleniający': Samar jest wykorzystywany do produkcji lamp łukowych używanych w kinematografii, do
produkcji materiałów stosowanych w technikach laserowych oraz w technice jądrowej jako pochłaniacz neutronów,
katalizator, składnik nadprze-wodników i szkieł optycznych.

n.-fac. samarium od łac. samarskit - nazwy minerału, w którym odkryto ten pierwiastek

SAMARYTANIN l. 'członek grupy etniczno-religijnej powstałej w Palestynie po zniszczeniu królestwa izraelskiego w 722
r. p.n.e. z przemieszania się ludności żydowskiej zamieszkującej Samarię i okolice oraz kolonistów asyryjskich':
Samarytanie zachowywali kult Jahwe, a spośród ksiąg "Starego Testamentu" uznawali jedynie "Pięcioksiąg".
Ewangeliczna przypowieść o miłosiernym Samarytaninie. Mieszkańcy Judei mieli Samarytan w całkowitej pogardzie. 2.
'człowiek dobry, miłosierny, uczynny, niosący pomoc będącym w potrzebie, zwłaszcza chorym': Twierdził, że nie
będzie się bawił w samarytanina, bo nie ma czasu na opiekę nad starą ciotką. Dzięki swojej uczynności dziewczyna
szybko zyskała sobie miano samarytanki.

SAMARYTAŃSKI l. 'dotyczący Samarytan': Gmina samarytańska. Samarytańskie dzieci. 2. 'dobry, miłosierny,

współczujący': Samarytański uczynek. Samarytański gest. Samarytańska posługa.

lać. Samaritanus z gr. Samareites

SAMBA l. 'taniec towarzyski pochodzenia brazylijskiego (na wzór tańca murzyńskiego), tańczony w szybkim tempie, w
metrum 4/4': Samba rozpowszechniła się w Europie w pierwszych latach powojennych. Tancerka uwodzicielsko
poruszała biodrami w rytm gorącej samby. Co roku w czasie karnawału w Rio rywalizują ze sobą liczne szkoły samby.
2. 'muzyka do tego tańca': Zagrali sambę, a potem rumbę.

port. z afrykańskiego narzecza: lauda samba 'uderzenie brzuchem'

SAMIZDAT (czytaj: sam-izdat) l. 'publikacje, zwykle w formie powielanych maszynopisów, wydawane od przełomu lat
50. i 60. XX w. w ówczesnym Związku Radzieckim, nieobjęte zasięgiem cenzury; rzadziej: takież publikacje wydawane
w innych krajach komunistycznych': Ryzykował karierę, rozprowadzając samizdaty. 2. 'rozpowszechnianie bez wiedzy i
wbrew zakazowi władz tekstów literackich, publicystycznych i innych w postaci maszynopisów, fotokopii, taśm z
nagraniami itp.': Samizdat był ważną formą podziemnego życia kulturalnego.

złożenie roś. sam(ostatielnoje) izdat(ielstwo)

SAMURAJ 'rycerz japoński': Samuraje przestrzegali bardzo surowego kodeksu honorowego. "Siedmiu wspaniałych"
Johna Sturgesa to remake słynnego filmu Aki-ry Kurosawy "Siedmiu samurajów".

jap. samurai, pierwotnie 'strażnik'

SANACJA l. 'uzdrowienie, naprawa, na przykład stosunków gospodarczych albo politycznych w jakimś kraju':

Coraz częściej mówi się o konieczności sanacji naszej gospodarki. 2. 'potoczne określenie ekipy politycznej rządzącej w
Polsce w latach 1926-1939': W okresie PRL-u nazwa "sanacja" była symbolem kapitalistycznego zła i wyzysku
panującego w przedwojennej Polsce. Tłumienie strajków chłopskich za sanacji.
lać. sanatio 'uzdrowienie'

SANCTUM OFFICIUM zob. INKWIZYCJA

SANDWICZ 'kanapka z dwóch kawałków chleba lub bułki, przełożonych wędliną, serem, mięsem, sałatą itd.': W
przerwie między wykładami zjedli szybko dwa sandwicze i wypili kawę.

od angielskiego lorda Sandwicha (1718-1792), hazardzisty, który jadał takie kanapki przy stole, by nie przerywać gry

SANGWINIK 'człowiek bardzo uczuciowy, krewki, gwałtowny, porywczy, który na wszystko reaguje szybko i silnie, ale
bardzo łatwo i równie szybko zmienia swoje nastawienie': Według temperamentu Hipokrates dzielił ludzi na cztery
typy: sangwiników, flegmatyków, choleryków i melancholików. Nie traktowałem poważnie jego zapału do pracy, bo
wiedziałem, że Robert jest typem sangwinika.

SANGWINICZNY 'taki jak u sangwinika, typowy dla sangwinika': Sangwiniczne usposobienie. Sangwiniczny typ
osobowości.

z łac. sanguineus 'krwisty, krwawy; krewki' od: sanguis 'krew'

SANKCJA 'nadanie jakiemuś dokumentowi mocy prawnej wskutek zatwierdzenia go przez wyższą instancję': W ten
sposób umowa uzyskała sankcję prawną.

SANKCJONOWAĆ 'zatwierdzać coś, nadawać czemuś moc prawną': Nie można przecież sankcjonować bezprawia.
przen. 'udzielać zgody na coś, dawać czemuś urzędowe przyzwolenie': Sankcjonując piractwo, preferuje się
nielegalnych nadawców, nielegalne radiostacje.

lać. sanctio 'klauzula, przepis' od: sancire 'ustalać, uświęcać'

SANKCJE l. 'utrudnienia, zakazy, represje gospodarcze, polityczne albo wojskowe nakładane na jakieś państwo przez
organizacje międzynarodowe albo przez inne państwo za naruszanie prawa międzynarodowego': Nakładane na Haiti
rozmaite sankcje nie przynosiły rezultatów. Sankcje gospodarcze przeciwko Serbii. Cofnięto sankcje polityczne wobec
RPA. 2. wprawie 'ogólna nazwa nakładanych przez sąd (albo przez organ administracji) kar za naruszenie prawa':
Sankcje prawne. Sankcje administracyjne. Będziemy stosować odpowiednie sankcje wobec wszystkich naruszających
prawo, np. poprzez blokadę dróg.

lać. sanctio 'zakaz prawny'

SANKTUARIUM l. 'obiekt religijny o szczególnym znaczeniu, otoczony kultem i czcią': Sanktuarium częstochowskie. 2.
'miejsce przechowywania przedmiotów

669

SANSARA albo SAMSARA

SARKOFAG

świętych, relikwii'. 3. 'pomieszczenie traktowane przez kogoś jak świętość albo jak miejsce wybrane, z którym jest się
szczególnie związanym uczuciowo': Ta pracownia była jego sanktuarium, do którego wpuszczał tylko nielicznych,
najbardziej zaufanych.

lać. sanctuarium

SANSARA albo SAMSARA 'w hinduizmie i buddyzmie:

kolejne, powtarzające się cyklicznie, przejścia duszy zmarłego w poszczególne wcielenia (ludzkie, zwierzęce, roślinne,
demoniczne), zależne od jego uczynków za życia, wędrówka dusz': Każdy człowiek może się narodzić nieskończoną
liczbę razy, a proces ów jest określany jako sansara, czyli niekończąca się wędrówka.

sanskr. samsara 'wędrowanie, przejście'

SANSKRYT 'język literacki starożytnych 'i średniowiecznych Indii': Najstarszą postacią sanskrytujestjęzyk we-dyjski, w
którym zostały spisane święte teksty Wedy. Sanskryt odegrał w rozwoju cywilizacji w Azji podobną rolę jak greka i
łacina w rozwoju cywilizacji w Europie.

SANSKRYCKI 'związany z sanskrytem': Kultura san-skrycka. Piśmiennictwo sanskryckie. Język sanskrycki.

sanskr. sanskrta 'przyrządzony, uporządkowany, wykwintny'

SAPER 'żołnierz zajmujący się zawodowo pracami inżynieryjnymi, które zabezpieczają działania wojska na polu walki,
takimi jak minowanie i rozminowywanie, budowa umocnień, roboty drogowe i mostowe': Po polu chodził oddział
saperów z detektorami.

SAPERKA l, 'krótka składana łopata, używana często przez saperów, innych żołnierzy, harcerzy i in.': Druhowie
okopywali saperkami namioty. 2. wyraz używany zwykle w liczbie mnogiej: SAPERKI 'ciężkie buty z grubą podeszwą i
krótką cholewką sznurowaną i zapinaną na pasek': Para saperek.

SAPERSKI 'związany z saperem': Oddział saperski. Prace saperskie.

fr. sapeur

SAPERE AUDE 'odważ się być mądrym - zdanie wypowiadane zwłaszcza po to, żeby zachęcić lub zmobilizować kogoś
do powiedzenia tego, co wie i co naprawdę myśli, do tego, by nie ukrywał się ze swoją wiedzą':

Znał dobrze odpowiedź, ale bał się mówić wobec tylu nieznanych osób, w końcu powtórzył sobie w myśli:

"Sapere aude", i podniósł wysoko rękę.

lać. sapere aude - z listów Horacego

SAPROBIONTY w biologii 'lądowe i wodne organizmy roślinne lub zwierzęce, które żyją w środowisku rozkładających
się substancji organicznych (szczątków roślinnych i zwierzęcych) i wykorzystują je jako pokarm': Ściółka leśna, gleba
czy muł denny są doskonałym podłożem dla egzystencji saprobiontów.

SAPROFAGI w biologii 'drobne organizmy zwierzęce, głównie bezkręgowce, które są saprobiontami': Do sa-profagów
zaliczamy dżdżownice, rureczniki, nicienie.

SAPROFITY w biologii 'pozbawione zieleni organizmy roślinne, które są saprobiontami': Do saprofitów zaliczamy liczne
bakterie, grzyby i bezzieleniowe storczyki. Z działalnością saprofitów jest związane tworzenie się próchnicy.

złożenie słów gr. saprós 'zgniły' i bous, D. biontos 'żyjący'

SARABANDA l. 'bogato ornamentowany taniec w rytmie na trzy, prawdopodobnie pochodzenia perskiego, w

pierwotnej wersji starohiszpańskiej miłosny taniec w żywym tempie, w wersji późniejszej z XVII, XVIII w.
rozpowszechnionej na dworach angielskich, francuskich i niemieckich powolny i dostojny taniec dworski podobny do
menueta': Tańczenie modnej w XVI w. sarabandy zostało zakazane przez Filipa II. 2. w muzyce 'trzecia część suity
barokowej charakteryzująca się trójdzielnym taktem z akcentem na drugiej części taktu': Sara-banda z pierwszej ze
"Suit angielskich" Bacha.

hiszp. zarabanda z pers. Sarband

SARDONICZNY 'o śmiechu lub uśmiechu: szyderczy, złośliwy, ironiczny, pogardliwy': Określenie przez starożytnych
szyderczego śmiechu sardonicznym wywodzi się od nazwy gorzkiego ziela z Sardynii, którego zjedzenie powodowało
mimowolne ruchy mięśni ust, przypominające nienaturalny śmiech. Spojrzała na mnie z sardonicznym uśmiechem: -
Czy na pewno wiesz wszystko o swoim mężu?

lać. sardonicus z gr. sardónios, sardanios 'szyderczy, gorzki, ironiczny'

SARIN 'trylon 144, trylon 46, bojowy środek trujący, substancja z grupy organicznych pochodnych kwasu fosforowego
w postaci bezbarwnej i bezwonnej cieczy lub gazu, powodująca paraliż i drgawki': Dostanie się do organizmu przy
oddychaniu kilkunastu miligramów sari-nu powoduje śmierć już po kilku minutach.

niem. Sarin, nieznanego pochodzenia, zapewne nazwa "firmowa'

SARKAZM ksiazk. 'drwina i złośliwa ironia, które towarzyszą wypowiedzi o czymś lub ukazaniu czegoś, co - zdaniem
autora - jest pozbawione wartości': Śmiech człowieka był wściekły - wymowa odrębna / Coś -jak tętno za trumną
noszonego bębna, / Którym wybrzmie-wał sarkazm, chrypnąc z nienawiści: / "Patrzcie!... jak Duch-stworzenia obuwie
mi czyści!..." (Norwid)

SARKASTYCZNY książk. 'pełen sarkazmu, nasycony sarkazmem': Sarkastyczne wypowiedzi o porządkach w

"Najjaśniejszej Rzeczpospolitej" odrodzonej z niewoli. Sarkastyczny krytyk, złośliwie wytykający najmniejsze
uchybienia.

fr. sarcasme z gr. sarkasmós

SARKOFAG l. 'w starożytności: wielka kamienna trumna, zdobiona płaskorzeźbami i kosztownymi mate-

670

SARKOMA

SATRAPA

riałami; dziś: wszelka duża, bogato zdobiona trumna lub kamienna osłona, obudowa tmmny, często przedstawiająca
postać zmarłego': Wielu uczonych, którzy w 1922 r. odkryli sarkofag Tutanchamona wkrótce potem zmarło, co stało
się podstawą legendy o "klątwie faraona". Żądni sensacji dziennikarze głosili, że śmierć niektórych polskich
archeologów, którzy po II wojnie światowej otwierali sarkofagi królewskie na Wawelu, to także zemsta duchów
monarchów, którym naruszono spokój pośmiertny. 2. 'kamienna, betonowa lub stalowa osłona czegoś
niebezpiecznego': Reaktor elektrowni jądrowej w Czamobylu został przykryty potężnym betonowym sarkofagiem.

gr. sarkophagos (lithos) '(kamień) pochłaniający ciało'

SARKOMA w medycynie 'rak, nowotwór złośliwy, tworzący się głównie z tkanki łącznej lub mięśniowej, który szybko
się rozrasta i daje przerzuty drogą krwiopochodną, mięsak': Sarkomę, powstającą często u ludzi młodych, leczy się
operacyjnie lub za pomocą chemote-rapii.

lać. sarcoma z gr. sarkoma 'narośl mięsna'

SARMATA l. 'członek starożytnego ludu koczowniczo-

-pasterskiego pochodzenia irańskiego, zamieszkującego przed IV w. p.n.e. stepowe tereny nad dolną Wołgą,
przemieszczającego się stopniowo na zachód, aż do brzegów Dunaju i granic imperium rzymskiego': Pod naciskiem
Słowian, Gotów i Hunów część Sarmatów uznała zwierzchnictwo Rzymu i osiedliła się na ziemiach naddunajskich,
część w Hiszpanii i północnej Afryce, a pozostali schronili się w Kaukazie. 2. 'polski szlachcic, wywodzący swe
pochodzenie od starożytnych Sarmatów spokrewnionych ze Scytami, hołdujący starym obyczajom, często o
tradycyjnych poglądach, połączonych z megalomanią narodową i stanową': Jak każdego Sarmatę, cechowały go
samouwielbienie, nietolerancja, niechęć do obcych i fanatyzm religijny. Tradycyjnym strojem Sarmatów był żupan i
bogaty kontusz przepasany pasem litym.

SARMATYZM 'ideologia polskiej szlachty żywa od schyłku XVI w. do pół. XVIII w., oparta na tezie niektórych polskich
kronikarzy o pochodzeniu polskiej szlachty od bitnych Sarmatów, osiadłych nad Wisłą, mająca swój wyraz w kulturze,
obyczajowości i stylu życia oraz literaturze i sztuce': Swoją pełnię sarmatyzm osiągnął za panowania Jana III
Sobieskiego, który popierał ów nurt i wykorzystywał w walce politycznej.

SARMACKI 'związany z sarmatyzmem lub Sarmatami

-polskimi szkachcicami': Migracje sarmackie. Obyczajowość sarmacka. Portret sarmacki.

gr. Sarmatai nazwa jednego z plemion scytyjskich

SATANIZM 'kult szatana, oddawanie szatanowi czci boskiej', także: 'podkultura, w której wyznaje się i propaguje
praktyki związane z kultem szatana': Polski satanizm ma bardzo słabe podłoże kultowe. Przyjmuje się, że koncert Kata
na festiwalu w Jarocinie zapoczątkował polską wersję satanizmu.

SATANISTA 'zwolennik, wyznawca satanizmu': W Polsce sataniści zyskali dość ponurą sławę po ekscesach na
cmentarzu w Jarocinie. "Być satanistą" zaczęło znaczyć "być przeciw wszystkim".

SATANISTYCZNY 'oparty na satanizmie, należący do satanizmu, charakterystyczny dla satanizmu albo satanistów':
Ruchy satanistyczne pojawiały się od wieków. Wymalowali oni na grobach symbole satanistyczne.

z łac. satan 'szatan'

SATELITA l. 'ciało niebieskie, które krąży wokół innego ciała niebieskiego; także: urządzenie umieszczone przez
człowieka na orbicie ciała niebieskiego': Księżyc jest naturalnym satelitą Ziemi. "Sputnik I" był pierwszym sztucznym
satelitą Ziemi. 2. 'państwo politycznie niesamodzielne, takie, które pozostaje w zależności od innego państwa, jest mu
podporządkowane': Czechosłowacja była najwierniejszym satelitą Związku Radzieckiego. 3. przestarz. 'ktoś stale
przebywający w czyimś towarzystwie, najczęściej: ktoś, kto nadskakuje osobie wpływowej lub bogatej': Wokół prezesa
banku zawsze kręciło się kilku satelitów.

SATELICKI 'taki, który jest satelitą, taki, który charakteryzuje satelitę (w znaczeniu 2.)':. Państwa satelickie wobec ZSRR.
Miasto satelickie 'miasto w pobliżu większego miasta, pełniące najczęściej wobec niego funkcje usługowe'

SATELITARNY 'charakterystyczny dla satelity, związany z wykorzystaniem satelity (głównie w znaczeniu l.)':

Telewizja satelitarna. Antena satelitarna. Osiedle satelitarne 'osiedle mieszkaniowe położone niedaleko od miasta, ale
już poza jego granicami'

lać. satelles 'sługa, towarzysz podróży'

SATI l. 'obowiązujący w Indiach do 1829 r. zwyczaj palenia na stosie wdowy (żywcem lub po uprzednim zabiciu) razem
ze zwłokami jej męża': Obyczaj sati został opisany między innymi w eposie Ramajana. 2. 'staroindyjskie określenie
cnotliwej żony, zwłaszcza tej, która zgodnie ze zwyczajem po śmierci męża dawała się spalić razem z jego zwłokami':
Sati wolno wstąpiła na stos pogrzebowy.

sanskr. sati 'dobra kobieta, żona'

SATORI 'w buddyzmie zeń: olśnienie, iluminacja oznaczająca odkrycie w sobie natury Buddy, wyzwolenie duchowe i
zespolenie się z rzeczywistością': Wskazówki mistrza i medytacje maj ą pomóc człowiekowi w przygotowaniu się do
satori.

jap. satori 'zrozumienie, przebudzenie'

SATRAPA l. 'starożytny perski namiestnik królewski, zarządzający prowincją i dysponujący nieograniczoną władzą
administracyjną, sądową i wojskową': Na czele każdej z prowincji perskich stał satrapa, l.przen. 'człowiek despotyczny,
okrutny, tyran, zwłaszcza zwierzchnik nieliczący się ze swoimi podwładnymi': Początkowo nowy dyrektor jawił się
wszystkim jako satrapa, wkrótce jednak okazało się, że jest wprawdzie wymagający, ale sprawiedliwy i potrafi okazać
zrozumienie.

671

SATURACJA

Sc

SATRAPIA 'okręg administracyjny w starożytnej Persji, zwykle odpowiadający obszarowo krainie geograficznej
wchodzącej w skład państwa': Podziału państwa perskiego na satrapie dokonał Cyrus II Starszy.

gr. satrapes z pers.

SATURACJA l. 'nasycanie cieczy gazem lub substancją rozpuszczalną': W celu otrzymania wody sodowej należy wodę
poddać saturacji. 2. w technice cukrowniczej 'nasycanie soku buraczanego dwutlenkiem węgla w celu wytrącenia
osadu węglanu wapnia': Po uprzednim nawapnieniu w celach oczyszczających poddaje się sok buraczany saturacji.

SATURATOR 'urządzenie przeznaczone do nasycania cieczy gazem lub substancją rozpuszczalną': Podłączyć butle do
saturatora.

lać. saturatio 'nasycanie, napełnianie'

SATYNA 'tkanina bawełniana lub jedwabna, podobna do atłasu, mająca jedną (zazwyczaj używaną jako prawa) stronę
matową, a drugą (zwykle lewą) lekko błyszczącą' : Suknia z satyny.

SATYNOWY 'taki,któryjestwykonanyzsatyny': Satynowa wstążka.

fr. satin

SATYR l. 'w mitologii greckiej: j eden z bożków płodności i urodzaju, przedstawianych jako mężczyźni z rogami i koźlimi
nogami, lubiący zabawę, alkohol i kobiety': O satyrach nie wiedziano ani ilu ich jest, ani skąd pochodzą. Było ich
wszędzie pełno. Mieli nogi koźle, zakończone rozszczepionymi kopytami, porosłe aż do pasa gęstą sierścią. [...] Ich
królem [...] był Dionizos, którego dzieckiem nosili na rękach i kołysali do snu gramem na fujarce. On im pozwalał na
wszystko i poił winem, którego nigdy nie mieli dosyć. (Parandowski) 2. przen. 'rozpustny i lubieżny mężczyzna,
zwłaszcza starszy': Pod koniec przyjęcia przysiadł się do niej jakiś stary satyr, który szeptał jej coś pożądliwie do ucha i
koniecznie chciał ją zabrać na przechadzkę.

gr. Satyros

SATYRA 'utwór literacki lub inne dzieło sztuki ośmieszające wady jakichś osób, społeczeństw, postawy
światopoglądowe, kierunki polityczne itd.': Satyry to utwory literackie należące do różnych gatunków, mogą to być
dłuższe wiersze - np. "Pijaństwo" Ignacego Krasickiego, poematy - np. "Bal w operze" Juliana Tuwima, dramaty - np.
"Łaźnia" Wodzimierza Majakowskiego czy powieści - np. "Martwe dusze" Mikołaja Gogola.

SATYRYK 'autor satyr - pisarz, publicysta, reżyser, rysownik': Do najsłynniejszych satyryków w literaturze polskiej
należą Adam Naruszewicz i Ignacy Krasicki.

SATYRYCZNY 'będący satyrą, typowy dla satyry, ośmieszający': Utwór satyryczny. Cel satyryczny. Satyryczny film
Andrzeja Munka "Zezowate szczęście".

fr. satire z łac. satura, pierwotnie 'kosz z różnymi owocami'

SATYSFAKCJA l. 'zadowolenie z czegoś, co się zrobiło, co się osiągnęło, uczucie przyjemności z tego płynące':

Z satysfakcją śledził grę zespołu, którego był trenerem. Choć wygrali, nie pokazali po sobie nadmiernej satysfakcji.
Satysfakcja z wychowania syna. Poczucie satysfakcji. l.przestarz. 'zadośćuczynienie za jakąś krzywdę, za zło, które ktoś
wyrządził (niegdyś: głównie w formie pojedynku)': Satysfakcja moralna. Żądać satysfakcji finansowej i prawnej.
Wyzywając go na pojedynek, powiedział tradycyjnie: "Żądam od pana satysfakcji".

SATYSFAKCJONOWAĆ 'zadowalać kogoś, zaspokajać czyjeś ambicje, być dla kogoś satysfakcją': Wynik ten nie
satysfakcjonował legionistów, którzy wciąż atakowali. Niestety, pańska odpowiedź mnie nie satysfakcjonuje.
Wyjaśnienia oskarżonego uznano za satysfakcjonujące.

lać. satisfactio 'zadośćuczynienie'

SAUNA 'sucha łaźnia: pomieszczenie, w którym ludzie siadają na drewnianych ławeczkach i pocą się pod wpływem
panującej tam wysokiej temperatury (zwykle ok. 70°C - 80°C, niekiedy więcej)': Po dziesięciu minutach wyskoczył z
sauny i wszedł pod lodowaty prysznic. Kąpiel w gorącym powietrzu sauny odświeża i oczyszcza skórę, sprawia, że
zaczyna ona oddychać. Nie chodziła do sauny, bojąc się, że popękają jej naczyńka krwionośne na policzkach.

z języka fińskiego

SAUTE (czytaj: sote) 'o kawałku mięsa lub ryby: smażony bez panierowania w niewielkiej ilości rozgrzanego tłuszczu':
Wątróbka cielęca sautć. Kotlet saute. Dorsz saute.

-A-.

SAVOIR-VIVRE (czytaj: sawu-ar wiwr) 'reguły, zasady dobrego, właściwego zachowywania się w towarzystwie': Savoir-
vivre przewiduje, że pierwszy kłania się mężczyzna kobiecie, chyba że zachodzą okoliczności szczególne. Znajomość
savoir-vivre'u ustrzegła go przed niejedną gafą w tym dość snobistycznym gronie.

/'••

SAWANNA 'zbiorowisko roślin: głównie wysokich traw oraz pojedynczych drzew i krzewów; także obszar w strefie
międzyzwrotnikowej, na którym występuje tego typu roślinność': Sawanny zajmują szczególnie duże obszary w Afryce,
Australii i środkowej Brazylii. Sawanna ciernista. Sawanna trawiasta. Z dzikich zwierząt żyjących w sawannie można
wymienić lwy, gepardy, żyrafy, antylopy.

SAWANNOWY 'pokryty sawanną, występujący na sawannie': Tereny sawannowe. Fauna sawannowa.

ang. savanna, hiszp. sabana z karaib. zavana

Sb symbol pierwiastka chemicznego: antymon (zob.) Sc symbol pierwiastka chemicznego: skand (zob.)

672
SCENARIUSZ

SCHIZMA

SCENARIUSZ l. 'tekst literacki, będący podstawą filmu, przedstawienia scenicznego lub spektaklu teatralnego -
rozpisany na dialogi, zawierający zarys fabuły oraz rozmaite uwagi dotyczące wykonania, charakterystyki postaci,
scenerii itd.': Scenariusz do filmu Andrzeja Wajdy "Popiół i diament" napisał sam Jerzy Andrzejewski. 2. 'szczegółowy
plan jakiejś imprezy, jakiegoś spotkania;

także: przewidywany rozwój jakichś zdarzeń, bieg spraw': Scenariusz spotkania prezydenta z wyborcami. Doradca
premiera uważał, że trzeba uzupełnić scenariusz jego wizyty w Moskwie o kilka ważnych spotkań. Niestety powtórzył
się tym przypadku znany już scenariusz zwolnień grupowych.

SCENARZYSTA 'autor scenariusza - tekstu literackiego, będącego podstawą filmu lub przedstawienia': Do najbardziej
znanych polskich scenarzystów należy Aleksander Ścibor-Rylski, autor m.in. scenariuszy do filmów Wajdy "Człowiek z
marmuru", "Człowiek z żelaza" i "Popioły".

SCENOPIS 'sporządzony na podstawie scenariusza zapis projektu realizowanego filmu, zawierający listę
ponumerowanych ujęć, przewidywaną długość ich trwania, przebieg akcji, dialogi, rodzaje planów, ruchy kamery itd.':
Scenopis stanowi podstawę pracy reżysera, operatora i scenografa.

wl. scenario z łac. scenarius 'sceniczny'

SCENOGRAFIA l. 'całościowe opracowanie strony plastycznej przedstawienia, widowiska lub filmu, obejmujące
dekoracje, wystrój wnętrz, oświetlenie, kostiumy, rekwizyty, charakteryzację aktorów itp.': Scenografia do programu
telewizyjnego. Projekt scenografii. 2. 'kierunek studiów na uczelniach artystycznych, przygotowujący do zajmowania
się opracowaniem plastycznym różnego typu widowisk': Absolwent scenografii.

SCENOGRAF 'artysta, który projektuje scenografię do danego przedstawienia, widowiska lub filmu': Marzył o studiach
w łódzkiej szkole filmowej i pracy scenografa filmowego.

SCENERIA l. 'wszystko, co stanowi tło plastyczne, na którym rozgrywają się wydarzenia sztuki, filmu itp.':

Oryginalna, baśniowa sceneria sztuki. Koncert odbył się w letniej, nadmorskiej scenerii, l.przen. 'tło, otoczenie, w
którym rozgrywają się różne wydarzenia': Spacer w nocnej scenerii.

gr. skenographia 'rysunek sceniczny, malarstwo sceniczne' łac. scaenarius 'sceniczny'

SCEPTYCYZM l. 'postawa charakteryzująca się powątpiewaniem, niedowierzaniem, zwłaszcza jeśli chodzi o coś, co nie
jest komuś bezpośrednio znane bądź osobiście przez kogoś przeżywane; także: wątpienie we wszystko': Kosmetolodzy
- wbrew sceptycyzmowi chirurgów - zachęcają do tego zabiegu. "Jeśli nie zobaczę, nie uwierzę" - oto typowy
sceptycyzm. 2. 'stanowisko filozoficzne, według którego poznanie prawdy, ustalenie, co to jest dobro, piękno itp. jest
niemożliwe, podobnie jak uzyskanie w pełni wiarygodnej wiedzy naukowej ': Sceptycyzm, jak wiele innych kierunków
filozoficznych, wywodzi się ze starożytnej Grecji.

SCEPTYK l. 'człowiek stale powątpiewający, niedowierzający, odnoszący się do wszystkiego z nieufnością': Sceptycy
mówią, że poziomu krajów Europy Zachodniej nie osiągniemy i za 50 lat. 2. 'zwolennik filozofii sceptycyzmu':
Kartezjusz był sceptykiem.

SCEPTYCZNY 'oparty na sceptycyzmie (w znaczeniu l.), taki, który zawiera w sobie sceptycyzm': Sceptyczne spojrzenie
na świat. Sceptyczna wypowiedź.
gr. skeptikós 'wątpiący, krytykujący'

SCHADENFREUDE (czytaj: szadenfrojde) 'radość z czyjegoś niepowodzenia, z czyjejś szkody, straty': Na wiadomość o
skręceniu nogi przez rywalkę i odwołaniu premiery poczuła swoisty smak schadenfreude.

niem. Schadenfreude - złożenie wyrazów Schaden 'szkoda, strata' i Freude 'radość'

SCHEDA l. przestarz. 'spadek, to, co się dziedziczy:

majątek, ziemia itd.': Schedę podzielono równo między obu braci, l.przen. 'dziedzictwo po wcześniejszych pokoleniach
lub wybitnych osobach, rozumiane jako zbiór wartości duchowych, moralnych, jako tradycja, religia, wielkie idee itd.':
Nasza scheda ideowa i moralna to nie tylko tradycje powstańcze, ale i idea pracy organicznej oraz walki kulturalnej i
ekonomicznej o polskość takich ziem jak Wielkopolska i Śląsk.

lać. scheda 'oddarty kawałek papieru (papirusu)'

SCHERZO (czytaj: skerco) 'utwór instrumentalny złożony zwykle z trzech części, w metrum trójdzielnym, w szybkim
tempie, często o pogodnym żartobliwym charakterze, może stanowić utwór samodzielny lub wchodzić w skład sonaty
klasycznej': Beethoven w miejsce menueta wprowadził do sonaty scherzo. Chopin był autorem licznych scherz
fortepianowych.

wl. scherzo 'żart'

SCHIZMA l. w religii 'rozłam w Kościele, zerwanie jedności kościelnej, oderwanie się od organizacji kościelnej dużej
grupy dotychczasowych wyznawców, która tworzy niezależną organizację i podobnie jak macierzysta organizacja
pretenduje do zwierzchnictwa nad całym Kościołem; zwykle zerwanie jest spowodowane rozbieżnościami
politycznymi, narodowymi, kulturowymi, doktrynalnymi': W Kościele chrześcijańskim miały miejsce dwie wielkie
schizmy, wschodnia z XI wieku, która doprowadziła do podziału na Kościół prawosławny i Kościół rzymskokatolicki,
oraz zachodnia, która doprowadziła do przejściowego rozłamu w Kościele rzymskokatolickim, na przełomie XIV i XV w.
2. 'ogólniej: odejście jakiejś grupy osób z większej organizacji':

W partii nastąpiła schizma i wyodrębnienie się grupy, która do dawnej nazwy dodała słowo "ojczyzna".

SCHIZMATYK 'człowiek należący do grupy dokonującej schizmy w Kościele, odszczepieniec': Katolicy

673

SCHIZOFRENIA

SCJENTYZM

nazywali wyznawców Kościoła wschodniego schizma-tykami.

gr. schisma 'rozłam, rozdarcie, rozdwojenie'

SCHIZOFRENIA w medycynie: 'choroba psychiczna cechująca się występowaniem objawów rozpadu osobowości,
otępieniem uczuciowym, osłabieniem kontaktu z otoczeniem, osłabieniem zainteresowań i aktywności, zamknięciem
się w sobie, zaburzeniami w procesach myślowych: urojeniami, omamami itp.': Objawy schizofrenii. Schizofrenia
wymaga zarówno leczenia farmakologicznego, jak i psychoterapii.

SCHIZOFRENIK w medycynie 'osoba chora na schizofrenię': Sąsiad schizofrenik.

SCHIZOFRENICZNY l. w medycynie 'charakterystyczny dla schizofrenii, schizofrenika': Schizofreniczne rozkojarzenie.
Proces schizofreniczny. 2. pot. 'nienaturalny, taki jakby był zrobiony przez schizofrenika, krańcowo nielogiczny,
bzdurny': Schizofreniczne ilustracje. To jakieś schizofreniczne zapięcie: kiedy z jednej strony je łączysz, z drugiej się
rozpina. Schizofreniczny pomysł umieszczenia kuratorium w małej mieścinie na szczęście upadł.

SCHIZOID l. w psychologii i psychiatrii 'to samo, co schizotomik' 2. pot. 'człowiek niezwykle nerwowy, przesadnie
wrażliwy, zdradzający zaburzenia psychiczne': To jakiś schizoid, co on tu wygadywał do dziewczyn!

SCHIZOTYMIA w psychologii {psychiatrii 'typ osobowości, który cechuje się drażliwością, nerwowością, zam-kniętością,
oschłością, nieprzystępnością, nieufnością, któremu zazwyczaj towarzyszą pewne cechy fizjologiczne, jak wysoki
wzrost, chudość': Przejawy schizotymii.

SCHIZOTYMIK 'osoba, przejawiająca schizotymię, o oschłym i nieufnym usposobieniu, zamknięta w sobie, drażliwa i
nerwowa': Terapeuta uznał, że pacjent jest schizotymikiem. W konstytucjonalizmie cechy psychiczne schizotymika
łączy się ze szczupłą budową ciała i wysokim wzrostem.

SCHIZOTYMICZNY 'charakterystyczny dla schizotymii, schizotymika': Schizotymiczny temperament. Schi-zotymiczne

usposobienie.

od gr. schidzo 'rozszczepiam' i phren 'umysł, rozum' thymós 'umysł, duch'

SCHOLASTYKA l. w filozofii 'główny kierunek średniowiecznej filozofii chrześcijańskiej, traktujący jako problem
zasadniczy zgodność prawd wiary z rozumem, co wynikało z przekonania autorów o potrzebie zrozumienia tego, w co
się wierzy': W scholastyce posługiwano się sformalizowaną metodą konfrontowania danych Pisma Świętego oraz
Tradycji z autorytetami ojców Kościoła i filozofii oraz rozumowaniem logicznym lub metafizycznym. Rozwój
scholastyki wyrażał się między innymi w powstawaniu uniwersytetów jako ośrodków naukowych z oryginalnymi
metodami nauczania. 2. przen. 'prowadzenie dociekań oderwanych od rzeczywistości, rozstrzyganie kwestii spornych
przez odwoływanie się do autorytetów; także: żonglowanie w dyskusji argumentami o pozorach logiczności': W
swoich pseudonaukowych dociekaniach uprawia czczą scholastykę, to nie ma nic wspólnego ze sprawdzoną wiedzą,
którą można weryfikować w badaniach.

SCHOLASTYK l. 'przedstawiciel scholastyki w dziedzinie filozofii': Znanymi scholastykami byli m.in. św. Tomasz z
Akwinu, św. Anzelm z Canterbury i Pierre Abćłard. 2. 'katolicki duchowny, który jako członek kapituły nadzoruje szkoły
w danej diecezji': Pismo scholastyka do przełożonych szkół diecezjalnych.

SCHOLASTYCZNY l. 'dotyczący scholastyki w znaczeniu l. lub scholastyków': Metody scholastyczne. Pisarz

scholastyczny. 2. 'niesprawdzony doświadczalnie, oderwany od życia, abstrakcyjny': Scholastyczne spekulacje.

gr. scholastikós 'szkolny'

SCIENCE FICTION (czytaj: sajens fikszn) l. 'fantastyka naukowa: gatunek literacki i filmowy, przedstawiający świat
przyszłości, w którym istnieją nieznane obecnie wynalazki naukowe i odgrywają one istotną rolę dla akcji utworu -
rzeczownik': Sławnym w wielu krajach świata klasykiem science fiction jest polski pisarz Stanisław Lem. 2.
'fantastyczno-naukowy, przedstawiający świat w przyszłości - przymiotnik': Do słynnych powieści science fiction z I
połowy XX w. należą m.in. dzieła Herberta George'a Wellsa "Wehikuł czasu" i "Wojna światów".

ang. science fiction 'fikcja naukowa'

SCJENTYZM 'pogląd filozoficzny, będący syntezą dziewiętnastowiecznych kierunków w filozofii: empiryzmu,

pozytywizmu i materializmu, głoszący, iż prawdziwej wiedzy o rzeczywistości dostarczają badania naukowe, zwłaszcza
zaś badania wykorzystujące metody nauk przyrodniczych': Ze zdobyczy nauk specjalnych i filozofii minimalistycznych,
z elementów pozytywizmu, empiryzmu, materializmu, ewolucjonizmu wytworzył się wreszcie pewien pogląd
przeciętny, typowy dla ludzi tej epoki [XIX w.]. Najczęściej nazywa się go "pozytywizmem" w szerokim i popularnym
tego słowa rozumieniu [...]. Właściwszą jest nazwa scjentyzmu (wedle określenia Renouviera), bo osnową tego
poglądu było wyłączne i całkowite zaufanie do nauki. (Tatarkiewicz)

SCJENTYSTA 'przedstawiciel scjentyzmu w dziedzinie filozofii': Za czołowego scjentystę, uczonego, znanego z

propagowania tego typu poglądu na świat i poznanie, uchodzi Kari Pearson (1857-1936), niezwykle wszechstronny
uczony, profesor uniwersytetu w Londynie.

SCJENTYSTYCZNY 'dotyczący scjentyzmu, scjentys-tów': Postmodemiści próbowali się do końca rozprawić ze scjenty
stycznym poglądem na świat, podsycanym w naszych czasach przez coraz niezwykłej sze odkrycia naukowe.
Poprzednikami ruchu scjentystycznego byli empi-ryści angielscy.

lać. scientia 'wiedza'

674

SCLEROSIS MULTIPLEX

SEGMENT

SCLEROSIS MULTIPLEX (czytaj: skleroz-is multipleks) w medycynie 'stwardnienie rozsiane, przewlekła, postępująca
choroba, polegająca na rozpadaniu się osłonki mielinowej włókien nerwowych i powstawaniu w tych miejscach blizn,
które niszczą włókna nerwowe': Skutkami postępującej sclerosis multiplex są: zanik nerwów wzrokowych,
upośledzenie mowy i niedowład kończyn dolnych. W leczeniu sclerosis multiplex stosuje się środki wzmacniające,
witaminy, kortyzon.

n.-lac. sclerosis multiplex odgr. sklerós 'suchy, twardy' i łac. multiplex 'wieloraki, wielostronny'

SCOOP (czytaj: skuup) w środowisku dziennikarskim 'ważna, sensacyjna wiadomość, podana przez jedną gazetę, stację
lub rozgłośnię przed jej rozpowszechnieniem się przez inne': Jeszcze nigdzie o tym nie wiedzą, to prawdziwy scoop! -
wykrzyknął redaktor.

ang. scoop 'sensacyjna wiadomość'

SCRABBLE (czytaj: [ten] skrabi albo [te] skrable) 'gra planszowa, polegająca na układaniu słów w różnych
kombinacjach przestrzennych z żetonów z literami': Grać w skrabbie albo w skrabble'a.

ang. scrabbie 'wyszukiwać'

SCRUB (czytaj: skrab) 'preparat kosmetyczny o właściwościach takich, jak peeling, czyli ścierających naskórek':

Scrub ma postać kremu lub żelu z twardymi, drobnymi ziarenkami, przyczyniającymi się do złuszczania naskórka.

ang. scrub

SCYLLA I CHARYBDA 'w mitologii greckiej: dwa potwory morskie, żyjące na przeciwległych urwistych brzegach cieśniny
(obecnie utożsamianej z Cieśniną Mesyńską) i niosące zagładę żeglującym tam ludziom':

Scylla, córka Forkisa i Hekate, była ukochaną Posejdo-na, za pomocą magicznych ziół zamienioną przez zazdrosną
rywalkę w potwora o 12 nogach, 6 szkaradnych głowach z paszczami wypełnionymi trzema rzędami zębów, który
porywał i pożerał ludzi ze statków przepływających w pobliżu, Charybda zaś była straszliwą poczwarą, która trzy razy
na dzień wciągała w swą ogromną gardziel morskie wody wraz z tym, co było na ich powierzchni, by później wypluć
samą wodę. W czasie swojej podróży Odysowi udało się przepłynąć niebezpieczny przesmyk zamieszkany przez Scyllę i
Charybdę, stracił jednak sześciu ludzi, których porwała okrutna Scylla. () Znaleźć się między Scyllą a Charybdą 'znaleźć
się w sytuacji bez wyjścia, bardzo trudnej, gdy każde rozwiązanie musi być okupione dużymi stratami':

Znalazłem się między Scyllą a Charybdą: odmówienie dyrektorowi oznaczało bowiem zwolnienie z pracy, wykonanie
zaś zadania równało się z bojkotem ze strony współprac owników.

gr. Skylla, Charybdis

SCYSJA 'ostra kłótnia wywołana różnicą zdań, awantura, spór': Scysja między sąsiadami. Doszło do scysji z ojcem.
Spowodowało to scysję między przedstawicielami handlowymi konkurujących firm.

lać. scissio 'rozszczepienie'

Se symbol pierwiastka chemicznego: selen (zob.) sec skrót słowa: sekans (zob.)

SECESJA l. 'oderwanie się, odłączenie się jakiejś części kraju, jakiejś prowincji od innych': Społeczność
międzynarodowa uzna zaaranżowaną przez Serbię sececję Krainy za fakt dokonany. Partia ta zapowiedziała secesję
sześciu wschodnich prowincji Kambodży. 2. 'zerwanie przez jakąś grupę związków ze swoją organizacją, np.
wystąpienie kogoś, jakiejś grupy z partii politycznej, ze związku zawodowego, z ugrupowania literackiego itp.': Secesja
grupy kaliskiej ze Stronnictwa zapoczątkowała tworzenie nowej partii. 3. 'kierunek w sztuce na przełomie XIX i XX
wieku, którego przedstawiciele stosowali falistą linię, ornamentykę roślinną, a ich kompozycje, łączące rozmaite
elementy, odznaczały się swobodą formalną': Secesja odkryła walory artystyczne przedmiotów użytkowych.

SECESYJNY l. 'związany z secesją- oddzieleniem się części kraju': Wojna secesyjna. 2, 'charakterystyczny dla secesji -
kierunku w sztuce': Secesyjna etażerka.

lać. secessio 'oddzielenie się'

SECUNDO (czytaj: sekundo) 'po drugie': Dlaczego tego nie kupimy? Primo: nie mamy tyle pieniędzy, secundo:

w naszym mieszkaniu taki duży mebel już się nie zmieści.

lać.

SECURITY (czytaj: sekjurity) 'organizacje ochraniające kogoś albo coś; także: członkowie takich organizacji':

Dwóch rosłych mężczyzn z napisami "Security" na bluzach zastąpiło mu drogę.

ang. security

SEDAN 'typ nadwozia samochodu osobowego z płaskim dachem i wyraźnie wyodrębnionym z tym bagażnikiem;

także: samochód o takim nadwoziu': W latach 80. hatch-back był typem nadwozia znacznie bardziej popularnym niż
sedan. Typowym pod względem kształtu nadwozia sedanem był stary fiat 125 p.

amer. sedan od ang. sedan chair 'lektyka'

SEGMENT l. 'jedna z wielu takich samych części składowych jakiegoś urządzenia, konstrukcji, która może stanowić
samodzielną całość': Stalowe segmenty mostu. 2. 'rodzaj domku jednorodzinnego, zwykle budowanego w szeregu
połączonych, typowych domków': Kupili pod Warką segment o powierzchni 110 m2. 3. pot. 'rodzaj mebla, złożonego z
kilku składanych części, np. szafek, biblioteczki, kredensu': W segmencie pod oknem znalazła stary album rodzinny. 4.
w matematyce 'odcinek kołowy, część koła ograniczona łukiem i jego cięciwą':

Pole segmentu. 5. w zoologii 'jeden z szeregu odcinków ciała zwierzęcia powtarzających się i podobnych do
675

SEGREGACJA

SEKS

siebie': Podział ciała na segmenty występuje powszechnie u pierścienic i stawonogów, np. u dżdżownicy czy raka. 6. w
anatomii 'autonomiczna część płata płucnego, mająca własne oskrzela i własne naczynia': W każdym płucu wyróżnia
się 10 segmentów, jednak granice między nimi nie są wyraźnie zaznaczone.

SEGMENTACJA l. 'podział czegoś na wyodrębnione części, fragmenty': Studenci dokonali segmentacji tekstu noweli. 2.
w zoologii 'budowa ciała lub jego części, polegająca na wyodrębnieniu poszczególnych segmentów':

Segmentacja występuje zawsze wzdłuż osi długiej ciała.

SEGMENTOWY 'zbudowany, złożony z segmentów':

Budowla segmentowa. Meble segmentowe.

lać. segmentum 'odcinek'

SEGREGACJA 'podział czegoś na grupy wedle pewnych kryteriów': Segregację akt zaplanował na jutro. Segregacja
śmieci na odpadki papierowe, plastikowe, szklane, metalowe i organiczne ułatwia recycling. () Segregacja rasowa
'rozdzielenie od siebie ras ludzi mieszkających w jednym państwie, z reguły wiążące się z uprzywilejowaniem jednych
ras kosztem drugich': System segregacji rasowej panował w RPA do początku lat 90. XX w.

SEGREGOWAĆ 'dzielić coś na grupy według pewnych kryteriów': Sekretarka segregowała korespondencję.
Posegregował jabłka według odmian i wielkości.

SEGREGATOR l. 'szafa lub pojemnik ze specjalnymi szufladkami lub przegródkami, przeznaczone na różnego rodzaju
papiery i dokumenty' 2. 'sztywne okładki z mechanizmem pozwalającym na wpinanie kartek papieru':

Ania kupiła sobie mały segregator na rysunki szkolne.

fr. segregationodp.-/ac. segregatio 'oddzielanie'

SEIGNEUR (czytaj: senior) 'dawny francuski tytuł przysługujący wielkim posiadaczom ziemskim lub wysokim
urzędnikom': Król nadał mu tytuł seigneura.

fr. seigneur z łac. senior 'starszy'

SEJSMICZNY 'związany z ruchami tektonicznymi ziemi, z trzęsieniami ziemi': Polska nie leży w strefie sejsmicznej, na
obszarze naszego kraju wstrząsy skorupy ziemskiej występuj ą rzadko i są bardzo słabe. Fale sejsmiczne rozchodzą się
koliście od epicentrum, nad którym trzęsienie ziemi jest najsilniejsze i powoduje największe zniszczenia.

fr. seismique od gr. seismós 'trzęsienie (ziemi)'

SEJSMO- cząstka wyrazów złożonych, mająca znaczenie 'trzęsienie ziemi', wskazująca, że to, o czym mówi drugi człon
złożenia, jest związane z trzęsieniem lub wibracją ziemi, ruchami tektonicznymi itp., np. sejsmograf, sejsmologia'

od gr. seismós 'trzęsienie'

SEJSMOGRAF l. 'przyrząd, który służy do wykrywania, zapisywania i badania drgań gruntu': Podstawowym elementem
sejsmografu jest wahadło, które pozwala
określać wielkość trzęsienia ziemi. Za pomocą sejsmografu drania gruntu są przetwarzane na impulsy elektryczne i
zapisywane w pamięci komputera. 2. 'coś czułego, co pozwala rozpoznać zachodzące gdzieś zmiany': Jego twórczość
była zawsze sejsmografem nastrojów społecznych.

złożenie cząstek: sejsmo- i -graf od gr. graphó 'piszę'

SEJSMOGRAM 'zapis drgań gruntu na specjalnej taśmie światłoczułej lub w pamięci komputera': Właściwie odczytany
sejsmogram pozwala określić czas nadejścia trzęsienia ziemi.

złożenie cząstek: sejsmo- i -gram odgr. gramma 'litera, zapis'

SEJSMOLOGIA 'dział geofizyki, który zajmuje się badaniem trzęsień ziemi, ich przyczyn, mechanizmu, przebiegu,
rozmieszczenia na ziemi itp.': Do głównych zadań sejsmologii należy opracowanie metod przewidywania trzęsień
ziemi i walki z ich skutkami.

SEJSMOLOG 'specjalista w dziedzinie sejsmologii':

Sejsmolodzy opracowali szczegółową mapę z epicentrami trzęsień Ziemi.

SEJSMOLOGICZNY 'związany z sejsmologią': Badania sejsmologiczne. Stacja sejsmologiczna.

złożenie cząstek: sejsmo- i -logia od gr. logos 'nauka, słowo'

SEKANS w matematyce 'funkcja trygonometryczna, która jest odwrotnością funkcji cosinus, skrót: sec': Okresem
podstawowym funkcji sekansjest liczba 2.

tac. secans 'tnący'

SEKCJA l. 'niezbyt duża jednostka organizacyjna wew-• nątrz jakiejś instytucji, urzędu, towarzystwa itp., dział, wydział':
Sekcja kulturalna. Sekcja koszykówki. Sekcja plastyków. 2. w medycynie 'badanie zwłok ludzkich w celu określenia
przyczyny śmierci, które obejmuje oględziny zewnętrzne i badanie wewnętrzne': Przeprowadzić sekcję zwłok. Sekcja
zwłok wykazała przedawkowanie heroiny. 3. w technice 'powtarzający się element urządzenia, który ma określony
zakres działania': Sekcja tłocząca urządzenia wtryskowego.

SEKCYJNY l. 'związany z działalnością sekcji w znaczeniu l.': Spotkania sekcyjne. 2. 'związany z sekcją w znaczeniu 2.':
Stół sekcyjny. Sala sekcyjna.

tac. sectio 'rozcięcie'

SEKS 1. 'życie płciowe człowieka, zwłaszcza w jego fizycznym, zmysłowym aspekcie': Dyskutowano o tym, jak
przekazywać uczniom wiedzę o seksie. Filmy pornograficzne są o tyle szkodliwe, że deformują wyobrażenia ludzi o
seksie, przedstawiają nieistniejący świat "kobiet, które zawsze chcą, i mężczyzn, którzy zawsze mogą". 2. pot.
'stosunek płciowy': Uprawiali seks niemal codziennie. Zapytał ją, czy ma ochotę na seks. 3. 'cechy osoby, wpływające
na jej atrakcyjność dla płci przeciwnej':

Dziewczyna z seksem.

676

SEKSIZM

SEKSTYLION
UWAGA: 2. znaczenie słowa seks 'stosunek płciowy' jest zapożyczone z języka angielskiego. Jest ono jednak tak bardzo
rozpowszechnione, że trudno je potępiać, zwłaszcza wobec ubóstwa polskiego słownictwa, którym można w
kulturalny sposób nazywać zjawiska związane z życiem płciowym człowieka. Obecnie zresztą do wymienionych wyżej
znaczeń należałoby dodać jeszcze jedno: 'bliskie, fizyczne kontakty między osobami tej samej płci, sprawiające im
zmysłową przyjemność' - bowiem tylko tak rozumiejąc seks można to słowo odnosić do homoseksualistów, którzy -
zgodnie ze współczesnymi przekonaniami -są pewną mniejszością seksualną.

SEKSUALNY l. 'związany z seksem - życiem płciowym człowieka': Wychowanie seksualne. Problematyka seksualna w
telewizji. 2. 'związany z seksem - stosunkiem płciowym': Podniecenie seksualne.

SEKSOWNY 'atrakcyjny dla płci przeciwnej, podkreślający atrakcyjność dla płci przeciwnej': Seksowny facet. Seksowne
ciało. Seksowna bielizna.

SEKSAPIL 'atrakcyjność seksualna': Seksapil to nasza broń kobieca, seksapil to coś, co was podnieca, (z piosenki
Eugeniusza Bodo)

SEKSBIZNES 'biznes związany z seksem': Współczesny seksbiznes to nie tylko prostytucja, lecz także rozmaite typy
przedstawień, np. peep show, live show, taniec erotyczny, produkcja gadżetów związanych z seksem i sprzedawanych
w seks shopach, sekstelefony, wreszcie cały wielki "przemysł" pornograficzny.

SEKSBOMBA 'kobieta niezwykle atrakcyjna pod względem seksualnym': Za seksbombę wszech czasów czytelnicy tego
pisma uznali Marylin Monroe.

SEKSTELEFON 'numer telefoniczny, pod który dzwoniąc, można za specjalną, znacznie podwyższoną opłatą posłuchać
odgłosów seksualnych, zwierzeń seksualnych lub porozmawiać o seksie'

SEKSUOLOGIA 'nauka o życiu seksualno-uczuciowym człowieka': Seksuologia jest nauką interdyscyplinarną zajmującą
się przede wszystkim psychologicznymi i kulturowymi przejawami seksualności człowieka.

SEKSUOLOG 'specjalista z zakresie seksuologii': Do znanych polskich seksuologów należą Kazimierz Imieliń-ski i
Zbigniew Lew-Starowicz.

SEKSUOLOGICZNY 'związany z seksuologią': Konsultacja seksuologiczna bywa bardzo pomocna np. w przypadku
impotencji, wynikającej z przyczyn psychicznych (a nie np. z powodu uszkodzenia narządów płciowych).

od łac. sexus 'płeć'; do czasów rewolucji seksualnej w latach 60. XX w. słowo seks było wyrazem niezbyt częstym
(odnotowywanym nie we wszystkich słownikach), definiowanym jako "pleć, atrakcyjność dla płci przeciwnej"

SEKSIZM 'dyskryminowanie człowieka ze względu na jego płeć; rasizm seksualny': Panie te uznały się za ofiary
seksizmu i złożyły odwołanie w sądzie.

SEKSISTA rząd. 'zwolennik seksizmu': Gdy nie podpisałem jej awansu, uznano mnie za seksistę i męskiego szowinistę.

SEKSISTKA rząd. 'zwolenniczka seksizmu': Proszę pana, jeśli walka o prawa kobiet to seksizm, to tak: jestem seksistką.

| UWAGA: wyraz ten nie znaczy 'kobieta pełna seksu, || seksowna'.

ang. sexism

SEKSOHOLIK 'mężczyzna uzależniony od seksu, uprawiający go nałogowo': Prawdziwych seksoholików można poznać
po tym, że ciągle zmieniają partnerki, nie przywiązują się do ich uczuciowo.

SEKSOHOLICZKA 'kobieta uzależniona od seksu, uprawiająca go nałogowo': Wiesz co, Wanda, my to chyba
powinnyśmy założyć klub seksoholiczek.
SEKSOHOLIZM 'zjawisko uzależnienia się od seksu, konieczność jego nałogowego uprawiania'

ang. na wzór wyrazu alkoholik

SEKSER 'pracownik, który zajmuje się rozpoznawaniem płci piskląt, zwłaszcza kurzych': Zawód seksera wymaga dużego
doświadczenia.

SEKSERKA 'kobieta sekser': Sekserka wprawnie oddzielała kilkudniowe kurki od kogutków.

SEKSOWANIE 'rozpoznawanie płci piskląt, zwłaszcza kurzych': Pisklęta były już wystarczająco duże, by poddać je
seksowaniu.

od łac. sexus 'płeć'

SEKSTANS albo SEKSTANT 'przyrząd nawigacyjny używany przez żeglarzy, także lotników oraz astronomów, który służy
do mierzenia wysokości Słońca i innych ciał niebieskich nad horyzontem, co pomaga określić położenie statku,
samolotu itp.': Sekstans składa się z metalowej ramy w kształcie wycinka 1/6 koła (czemu zawdzięcza swoją nazwę),
przymocowanego do niej łuku z podziałką, wskaźnika, ruchomego ramienia, śruby mikrometrycznej, dwóch
zwierciadeł i lunetki.

fac. sextans 'szósta część' od: sex 'sześć'

SEKSTET l. 'sześcioosobowy zespół muzyczny, złożony ze śpiewaków lub osób grających na instrumentach':

Grać, śpiewać w sekstecie. 2. 'utwór muzyczny skomponowany na sześć instrumentów lub część dzieła operowego,
kantaty itp. przeznaczona dla sześciu śpiewaków': Sekstety smyczkowe Brahmsa i Dworzaka. Sekstety dęte Mozarta i
Beethovena. Sekstet wokalny z "Wesela Figara".

niem. Sextett, wl. sestetto z łac. sextus 'szósty'

SEKSTYLION 'w Polsce, Niemczech, Anglii: milion kwinty lionów, liczba zapisana w postaci jedynki i trzy-

677

SEKTA

SELEKCJA

dziestu sześciu zer, wyrażająca wartość 10 , w niektórych krajach, np. we Francji, liczba o wartości 1021'

fr. sextillion z łac. sextus 'szósty'

SEKTA l. 'odłam wyznaniowy jakiejś dużej religii, głoszący nieco odmienne od tej religii prawdy o Bogu i zasady
moralne, mający zwykle wyraźnego duchowego przywódcę': W XVI w. działało na terenie Niemiec wiele sekt
chrześcijańskich. Spotkał się z duchowym przywódcą niewielkiej sekty buddyjskiej. Kościół katolicki bardzo ostro
przeciwstawia się działalności sekt w naszym kraju, uznając, że deprawują one młodzież i przyczyniają się do
dezorientacji moralnej społeczeństwa. 2. przen. 'niewielka grupa izolująca się od ogółu': To była nie tyle grupa
artystów, co sekta, zamknięta w sobie, mająca swego guru i swoje tajemnice, którymi nie dzieliła się z nikim.

UWAGA: wyraz sekta jest dziś nacechowany ujemnie, i to w obu znaczeniach. W wyniku tego przedstawiciele
jakiegokolwiek odłamu religijnego czy grupy wyznawców obrażają się, jeśli się o ich wspólnocie powie: sekta.

niem. Sektę z p. -tac. secta 'zasada życiowa, za którą się podąża'

SEKTOR l. 'wyodrębniona część jakiejś przestrzeni, jakiegoś terenu': Policja oddzieliła te sektory stadionu, w których
zasiadali kibice gości. Trwa przebudowa arterii komunikacyjnych w zachodnim sektorze miasta. 2. 'dział gospodarki
narodowej wyodrębniony ze względu na to, kto jest w nim właścicielem majątku, środków produkcji': Sektor
prywatny. Sektor państwowy. Sektor samorządowy. 3. w informatyce 'część dysku wydzielona przez jego podział za
pomocą pewnej liczby promieni': Niedostępne sektory twardego dysku. U-szkodzony sektor dyskietki.

ang. sector od p.-lac. sector 'odcinający'

SEKULARYZACJA 'zeświecczenie czegoś, zwłaszcza przejęcie przez władze świeckie majątku kościelnego lub urzędów
podlegających Kościołowi': Likwidacja zakonu krzyżackiego i sekularyzacja Prus. Sekularyzacja szkolnictwa w Polsce w
XVIII w., po rozwiązaniu zakonu jezuitów.

SEKULARYZOWAĆ 'dokonywać sekularyzacji': Władze Komuny Paryskiej sekularyzowały urzędy podległe Kościołowi i
znacjonalizowały majątek kościelny. Seku-laryzowano szkołę.

UWAGA: słowa: sekularyzacja i laicyzacja mają bardzo podobny sens i często są używane zamiennie. Zazwyczaj jednak
przez laicyzację rozumie się zeświecczenie jakichś obyczajów, kultury itd., zaś przez sekularyzację - zeświecczenie
urzędów podległych kościołowi lub jego majątku.

fr. secularisation z łac. saecularis 'świecki'

SEKUNDANT l. 'dawniej: osoba wybrana przez uczestnika pojedynku, będąca jego pełnomocnikiem przy ustalaniu
warunków walki i świadkiem, strzegącym uczciwego jej przebiegu': Dobrze. Będę twoim sekundantem. Masz rozbić
łeb, rozbij go przy mnie; może ci co pomogę... (Prus) 2. 'w walce bokserskiej: doradca i opiekun

boksera, zasiadający w narożniku, mogący m.in. poddać swojego podopiecznego w czasie trwania walki, jeżeli uzna, że
jej kontynuowanie zagraża jego zdrowiu': Sekundant rzucił na ring ręcznik i tym samym zakończył walkę przez
poddanie swego podopiecznego.

SEKUNDOWAĆ przestarz. 'towarzyszyć komuś i wspierać go': Pan Michał rozweselił się słuchając opowiadania, a w
końcu rzekł: - Niech ci Bóg sekunduje, Jędrek! (Sienkiewicz)

lać. secundans 'wspierający'

SEKUNDARNY książk. 'mniej ważny, wtórny albo drugoplanowy': Prymame i sekundame funkcje akcentu w języku.

od łac. secundarius

SEKWENCJA l. 'układjakichś elementów, zwłaszcza kilka zdarzeń następujących jedno po drugim': Sekwencja
nukleotydów w cząsteczce kwasu nukleinowego. Wielka miłość, ślub, wielkie rozczarowanie, rozwód - ta sekwencja
powtórzyła się raz jeszcze w życiu jej przyjaciółki. 2. 'zamknięty dramaturgicznie fragment akcji filmu, zwykle niezbyt
długi szereg scen i ujęć, stanowiących pewną całość': Do najsłynniejszych sekwencji filmowych należy masakra na
odeskich schodach w "Pancerniku Potiomkinie" Sergieja Eisensteina. 3. w muzyce 'powtarzanie motywu w utworze
przez te same głosy wokalne lub instrumentalne na stopniowo zmieniającej się wysokości' 4. 'średniowieczna łacińska
hym-niczna pieśń kościelna, wykonywana przez chór'

od łac. sequentia 'następstwo'

SEKWESTR w prawie l. 'przekazanie osobie trzeciej majątku albo rzeczy spornej pod zarząd lub na przechowanie do
czasu rozstrzygnięcia sporu przez sąd': Dokonać sekwestru. 2. 'sądowe zajęcie majątku w celu zapewnienia realizacji
roszczeń': Nałożyć sekwestr na majątek. Obłożyć posiadłość sekwestrem.

SEKWESTRACJA wprawie 'dokonywanie, przeprowadzanie sekwestru': Sekwestracja folwarku.

SEKWESTRATOR wprawie l. 'urzędnik, który dokonuje sekwestru': Sekwestrator sądowy. 2. 'urzędnik, który zajmuje się
ściąganiem należności od dłużników'

SEKWESTROWAĆ w prawie 'dokonywać sekwestru, przeprowadzać go: Sekwestrować mienie. Sąd sekwe-strował
dom, kamienicę.

tac. sequestrum 'pośredniczący' od: sequester 'pośrednik, powiernik'

SELEKCJA 'wybór czegoś przez odrzucanie tych egzemplarzy, które uznaje się za niewłaściwe (zwykle: za gorsze)':
Selekcja jabłek przed odesłaniem na bazar. Selekcja zwierząt do hodowli. Selekcja zawodników do reprezentacji kraju.

SELEKCJONOWAĆ 'wybierać, przebierać coś': Selekcjonowaliśmy książki i te bardzo zniszczone przeznaczaliśmy na

makulaturę.

678

SELEN

SEMIOTYKA

SELEKCJONER w sporcie 'osoba, która wybiera, kwalifikuje zawodników do drużyny, na jakieś zawody, do reprezentacji
kraju itp.'

SELEKTYWNY 'powstały w wyniku wyboru z większej całości, wybiórczy': Selektywne przyjmowanie bodźców. Uwaga
selektywna.

SELEKTYWNOŚĆ 'wybiórczość; uwzględnianie jednych rzeczy, spraw, poglądów itp., a pomijanie (często celowe)
innych': Dostrzegam nadal olbrzymią selektyw-ność tematów w dyskusjach telewizyjnych.

lać. selectio 'wybór'

SELEN 'pierwiastek chemiczny o liczbie atomowej 34 i masie atomowej 78,96, symbol Se: szary lub czerwony
półmetal, który występuje w kilku odmianach alotropo-wych': W przyrodzie selen występuje w niewielkich ilościach,
głównie w złożach siarki i jej związków, powszechnie jest stosowany do barwienia na czerwono szkła i porcelany.
Selen został odkryty w 1817 roku przez szwedzkiego chemika - Jónsa Jacoba Berzeliusa.

SELENKI 'związki selenu z metalami, rzadko spotykane w przyrodzie w postaci minerałów, zwykle otrzymywane
sztucznie': Selenki, podobnie jak selen, wykorzystuje się do produkcji ogniw fotoelektrycznych i diod foto- i
elektroluminescencyjnych, barwienia szkła i porcelany na czerwono oraz jako dodatek do stali nierdzewnej. n.-lac.
selenium z gr. selene 'księżyc'

SELF-MADE MAŃ (czytaj: selfmejdmen) 'człowiek, który wszystko, co osiągnął, zawdzięcza samemu sobie, własnym
staraniom i pracy': Kiedy się tu pojawił, był tylko biednym emigrantem, swój pierwszy mały zakład otworzył za
pożyczone pieniądze, teraz zarządza nowoczesną fabryką i może o sobie mówić jako o self-made manie.

ang. self-made mań 'człowiek wykonany przez siebie samego'

SELWA lub SELWAS 'wiecznie zielone, wilgotne lasy równikowe porastające ogromne obszary w dorzeczu Amazonki':
Brazylijskie selwy. Wyprawa do selwy.

od hiszp. lub port. selvas z łac. silva 'las'

SEMANTYKA l. 'dział językoznawstwa, który zajmuje się badaniem znaczeń wyrazów i wyrażeń językowych, zakresów
znaczeń, związków między znaczeniem a budową formalną wyrazu, zmian znaczeń i motywacji znaczeniowych':
Kontynuacją teorii generatywnej Chom-skiego były prace Lakoffa i Fillmore'a z zakresu semantyki generatywnej. 2.
'dział semiotyki logicznej, który zajmuje się badaniem związków między wyrażeniami językowymi a przedmiotami i
stanami rzeczy, o których się orzeka za pomocą tych wyrażeń': Podstawowym pojęciem współczesnej semantyki
logicznej jest pojęcie prawdy. 3. książk. 'wymowa czegoś, właściwe rozumienie znaczenia wypowiedzi lub utworu':
Wykład poświęcony semantyce ostatnich utworów poety.

SEMANTYK 'specjalista w dziedzinie semantyki': Problematyką leksykalną zajęli się wnikliwie rosyjscy semantycy: Jurij
Apresjan i Igor Mielczuk.

SEMANTYCZNY 'związany z semantyką; dotyczący znaczenia': Badania semantyczne. Konwersatorium semantyczne.

Semantyczna strona znaku językowego.

gr. semantikós 'znaczący, oznaczający'

SEMESTR 'jedna z dwóch części roku akademickiego lub szkolnego': Zaliczyć semestr. Semestr zimowy. Semestr letni.

SEMESTRALNY 'związany z semestrem': Semestralny kurs obsługi komputera. Egzaminy semestralne. łac. semestris
'półroczny' od: sex 'sześć' i mensis 'miesiąc'

SEMINARIUM l. 'zajęcia dydaktyczne dla studentów starszych lat, których celem są dokładne studia z wybranej
dziedziny, pomagające w przygotowaniu pracy dyplomowej': Chodził na seminarium profesora Kazimierza Wyki,
którego tematem była literatura modernizmu. 2. 'kościelny zakład naukowo-wychowawczy przygotowujący do tego,
by zostać księdzem': Ukończył seminarium duchowne. 3. 'publiczna konferencja, poświęcona zagadnieniom
społecznym, politycznym lub kulturalnym, w której biorą udział obywatele, politycy i specjaliści z różnych dziedzin': W
Gdańsku odbyło się dwudniowe seminarium na temat działalności różnych sekt, w którym wzięli m.in. udział
przedstawiciele władz, religioznawcy, księża i przedstawiciele wielu grup religijnych. 4. 'dawniej: szkoła o charakterze
półwyższym, kształcąca nauczycieli szkół podstawowych': Skończył dwuletnie seminarium nauczycielskie. 5. 'dawniej:
zakład naukowy w wyższej uczelni, związany z katedrą;

także: lokal, w którym się ten zakład mieścił'

SEMINARZYSTA 'student seminarium w l., 2. lub 4. znaczeniu'

SEMINARYJNY l. 'związany z seminarium na wyższej uczelni': Zajęcia seminaryjne. 2. 'związany z seminarium

duchownym': Wspólnota seminaryjna. 3. 'związany z seminarium - konferencją publiczną': Dyskusja seminaryjna. od
łac. seminarium 'szkółka roślin'

SEMIOTYKA l. 'nauka z pogranicza filozofii i językoznawstwa, która zajmuje się ogólną teorią znaku, w szczególności
zaś typologią różnego rodzaju znaków, ich istotą i rolą w procesie porozumiewania się': Semio-tyka obejmuje trzy
podstawowe działy: semantykę, syn-taktykę i pragmatykę. Jako dyscyplina naukowa semio-tyka została wyodrębniona
przez Charlesa Morrisa. 2. inaczej SYMPTOMATOLOGIA 'dział medycyny, który zajmuje się objawami chorobowymi i
ich ogólnym znaczeniem w stawianiu diagnoz lekarskich; także zespół objawów w określonej chorobie': Semiotyka jest
działem medycyny klinicznej. Semiotyka duru brzusznego.

679

SEMITA

SENSOR
SEMIOTYK 'specjalista w dziedzinie semiotyki': Znanym polskim semiotykiem logicznym był Kazimierz Aj-dukiewicz.

SEMIOTYCZNY 'związany z semiotyką': Teorie se-miotyczne. Badania semiotyczne.

ang. semiotes zgr. semeiótikós 'dotyczący znaku'

SEMITA 'człowiek należący do jednego z pokrewnych etnicznie ludów zamieszkujących Azję południowo-za-chodnią,
których pierwotną siedzibą była prawdopodobnie pustynia syryjsko-arabska': Wędrówka Semitów na zachód. Polityka
dyskryminacyjna skierowana przeciwko Semitom.

SEMICKI 'związany z Semitami': Języki semickie. Pismo semickie. Semicki typ urody.

lać. Sem od hebrajskiego imienia Szem, noszonego przez biblijnego protoplastę, jednego z trzech synów Noego,
którego potomkiem był Abraham

SEMTEX 'miękki, plastyczny materiał wybuchowy':

Semtex to jeden z materiałów wybuchowych najchętniej wykorzystywanych przez terrorystów.

ang. semtex od nazwy Semtin, wsi w Czechach, w pobliżu której ten materiał wybuchowy jest (był?) produkowany

SENAT l. 'izba wyższa w parlamencie dwuizbowym': Obrady senatu. Zasiadać w senacie. Marszałek senatu. 2. 'w
szkołach wyższych: grupa osób, wybranych spośród prorektorów, dziekanów, pracowników naukowo-dy-daktycznych,
młodzieży, które wraz z rektorem współuczestniczą w kierowaniu szkołą': Wybory do senatu Uniwersytetu
Gdańskiego. 3. 'rada miejska większych miast w okresie średniowiecza; także: organ rządzący i administracyjny w
niektórych miastach, określanych mianem wolnych': Senat Wolnego Miasta Gdańska. Uchwały senatu krakowskiego z
lat 1815-1846. 4. 'w niektórych państwach: stały zespół orzekający w ramach sądu': Niegdyś instytucja senatu
funkcjonowała w carskiej Rosji, obecnie zaś funkcjonuje m.in. w Niemczech. 5. 'w starożytnym Rzymie:

początkowo organ doradczy władcy, złożony z przedstawicieli możnych rodów, a w okresie republiki naczelny organ
rządzący, który kierował polityką wewnętrzną i zewnętrzną państwa, dbał o finanse i sprawy kultu religijnego': W
okresie archaicznym głową państwa rzymskiego był król, który spośród starszyzny rodowej wybierał sobie radę, czyli
senat. Za czasów cesarstwa znaczenie senatu stopniowo malało.

SENATOR 'członek senatu': W starożytnym Rzymie godność senatora była sprawowana dożywotnio. Senatorowie
zgromadzeni na posiedzeniu.

SENATORSKI 'dotyczący senatora': Godność senatorska. Przywilej senatorski.

SENACKI 'związany z senatem w l. lub 2. znaczeniu':

Komisja senacka. Senacka poprawka do projektu ustawy. łac. senatus 'rada starców' od: senex 'starzec'

SENIOR l. 'mężczyzna starszy wiekiem, mający w rodzinie wysoką pozycję, często sławny i bogaty ojciec, w odróżnieniu
od swego syna -juniora': Rockefeller senior wezwał do siebie syna, by omówić sprawę jego małżeństwa. 2. 'osoba
najstarsza wiekiem lub stażem w jakimś zespole': Klub seniora. Przedstawili nową koleżankę dwóm seniorom w
naszym zakładzie. Na spotkaniu obecni byli seniorzy polskiej sceny. 3. 'jeden ze starszych wiekiem członków sejmu lub
senatu, który prowadzi obrady do czasu obioru marszałka' 4. w sporcie 'dorosły zawodnik, w zależności od dyscypliny:
mający więcej niż 18,21,22 lub 23 lata': Odbyły się kolejno zawody młodzików, juniorów i seniorów. 5. 'w
średniowieczu: pan feudalny mający władzę nad wasalem i sprawujący nad nim opiekę': Wasale składali seniorowi
hołd lenny. 6. 'w okresie rozbicia dzielnicowego w Polsce: rezydujący w Krakowie książę, nadrzędny (bardziej w teorii
niż w praktyce) wobec innych książąt dzielnicowych'
SENIORAT l. 'w średniowieczu: władza i opieka seniora nad wasalem' 2. 'w okresie rozbicia dzielnicowego w Polsce:
dziedziczenie funkcji seniora przez najstarszego członka rodu': Seniorat faktycznie przestał obowiązywać w końcu XII
wieku.

lać. senior 'starszy'

SENOR (czytaj: seńjor) 'pan - tytuł grzecznościowy używany w Hiszpanii i krajach hiszpańskojęzycznych': Senor Garcia
Cortazar z Gerony.

SENORA (czytaj: seńjora) 'pani - tytuł grzecznościowy używany w Hiszpanii i krajach hiszpańskojęzycznych':

Senora Teresa tańczyła flamenco.

SENORITA (czytaj: seńjorita) 'panienka, panna, dziewczyna - tytuł grzecznościowy używany w Hiszpanii i krajach
hiszpańskojęzycznych': Portret senority Dulcy-nei.

hiszp. z łac. senior 'starszy'

SENSAT l. pot. 'człowiek doszukujący się we wszystkim sensacji, dający się łatwo poruszyć sprawami drobnymi, żywo
reagujący na nowinki': Taki z niego sensat, że z byle plotki zrobi aferę. 2. przestarz. 'człowiek, który przesadnie okazuje
powagę i stara się wyglądać na mądrego, uczonego': Stał przed obrazem i pozując na sensata, milczkiem kiwał głową
od czasu do czasu.

SENSATKA l. pot. 'kobieta sensat, doszukująca się we wszystkim sensacji': Nowa koleżanka okazała się sensatką, co
rano przybiegającą z wiadomościami o nowych niezwykłych zdarzeniach, 2. przestarz. 'kobieta sensat, zwłaszcza
bardzo poważna młoda dziewczyna':

W III tomie "Potopu" Sienkiewicz zestawia dwie najzupełniej różne panny: Oleńkę, nazywaną sensatką, i trzpiotowatą
Anusię Borzobochatą.

lać. sensatus 'obdarzony rozumem'

SENSOR 'urządzenie (zwykle przetwornik, czujnik, włącznik lub wyłącznik) działające pod wpływem określone-

680

SENSUALNY

SERAFIN

go impulsu, bodźca, np. światła, dotyku, ciepła': Sensory czułe na pole magnetyczne.

SENSORYCZNY książk. 'taki, który jest odbierany, doznawany za pomocą zmysłów, czucia; także związany z tego typu
doznawaniem': Nerw sensoryczny. Poznanie sensoryczne i rozumowe.

lać. sensorium 'organ zmysłów'

SENSUALNY książk. 'odbierany za pomocą zmysłów, zmysłowy': Wrażliwość na odczucia sensualne i intelektualne nie
musi iść ze sobą w parze. Jego poezja jest pełna pierwiastków sensualnych.

| UWAGA: nie należy mylić tego wyrazu ze słowem seksual-

II "y-
tac. sensualis 'zdolny do odczuwania, zmysłowy'

SENSUS COMMUNIS (czytaj: sensus kommunis) książk. 'zdrowy rozum, powszechne odczucie tego, co rozsądne':
Powinieneś był się odwołać do sensus communis, a nie do swojej intuicji.

zestawienie: łac. sensus 'zmysł' i communis 'powszechny, ogólny, powszechnie przyjęty'

SENSU STRICTO zob. STRICTE

SENTENCJA 'zdanie wyrażające jakąś ogólną, filozoficzną lub moralną, myśl w zwięzłej, wyrazistej formie':

Głupoty dotyczą znane sentencje: "Głupich siać nie trzeba, sami się rodzą", "Byka strzeż się z przodu, konia - z tyłu, a
głupoty - ze wszystkich stron".

SENTENCJONALNY 'mający charakter sentencji lub typowe dla sentencji cechy': Sentencjonalna wypowiedź.
Sentencjonalny ton głosu.

lać. sententia 'pogląd, sąd, wyrok'

SENTYMENTALNY 'przesadnie uczuciowy, ckliwy; także: będący wyrazem takich zachowań: Sentymentalna bohaterka
romansu. Sentymentalny wiersz.

UWAGA: Wyraz ten bywa błędnie używany w znaczeniu 'emocjonalny, uczuciowy', np. "Pisząc o Basi, zobowiązany się
czuję do zdania okresowego raportu z aktualnej sytuacji w dziedzinie naszych związków sentymentalnych",
poprawnie: ...naszych związków uczuciowych.

ang. sentimental

SEPARACJA l. 'oddzielenie czegoś od czegoś albo kogoś od kogoś, rozdzielenie, rozłączenie': Separacja tego
ugrupowania od innych partii prawicowych w sejmie nie jest całkowita. 2. 'uchylenie wspólnoty małżeńskiej
(rozłączenie "od stołu i łoża") bez rozwiązania małżeństwa, co uniemożliwia osobom rozdzielonym zawarcie nowego
związku małżeńskiego' Nastąpiła formalna separacja diuka Yorku i jego żony, Sary Ferguson.

SEPAROWAĆ 'oddzielać, rozdzielać, odłączać': Po rozwodzie większość mężczyzn jest separowana od dzieci.
Separowali terrorystów od innych więźniów. Separować zakaźnie chorych.

SEPARATYZM 'dążenie jakiegoś narodu, grupy etnicznej itp. do wyodrębnienia się, wydzielenia z jakiegoś państwa albo
innej wspólnoty': Jest to przejawem słowackiego separatyzmu. Separatyzm Rosjan naddniestrzańskich.

SEPARATYSTA 'zwolennik separatyzmu politycznego, religijnego itp.': Do zamachu przyznali się separatyści baskijscy.
Jest to znany postulat separatystów z Que-becku.

SEPARATYSTYCZNY 'taki, który jest wyrazem dążenia do separacji, oparty na separatyzmie, charakterystyczny dla
separatyzmu albo dla separatystów': Separatystyczne dążenia mieszkańców Uisteru. Separatystyczny pokój izraelsko-
egipski.

lać. separatio 'oddzielenie'

SEPIA l. 'przytłumiony kolor brązowy, jakby trochę wyblakły': Artysta sięgał głównie po ciepłe kolory: żółcienie,
czerwienie, sepie. Stary album z fotografiami w kolorze sepii. 2. 'ciemnobrunatny barwnik stosowany w malarstwie,
zwłaszcza przy wykonywaniu jednobarw-nych akwareli lub rysunków piórkiem; także: rodzaj atramentu produkowany
z tego barwnika': Naturalną sepię otrzymuje się z wydzieliny mątw. 3. 'jednobarwna akwarela lub rysunek wykonany
przy użyciu sepii': Na ścianie wisiało kilka sepii, wszystkie przedstawiały tę samą postać. 4. inaczej: MĄTWA w zoologii
'drapieżny mięczak z gromady głowonogów, gatunek dziesięcior-nicy o owalnym ciele długości około 30 cm, która żyje
przy dnie w ciepłych morzach, w sytuacjach zagrożenia wypuszcza do wody czarną wydzielinę': Sepie, występujące
powszechnie w Atlantyku i Morzu Śródziemnym, mają możliwość maskowania się przez zmianę barwy ciała.

gr. sepia

SEPPUKU 'to samo, co harakiri'

jap. seppuku od: setsu 'ciąp' fuku 'brzuch'

SEPTET l. 'zespół muzyczny złożony z siedmiu instrumentalistów, rzadziej śpiewaków': Grać, występować w septecie.
2. 'utwór muzyczny, zwykle skomponowany na siedem instrumentów, rzadziej przeznaczony dla siedmiu śpiewaków':
Septety smyczkowo-dęte Beethovena, Ravela, Strawińskiego.

niem. Sepett, wf. settetto z łac. septem 'siedem'

SEPTYLION 'w Polsce, Niemczech, Anglii: liczba zapisana w postaci jedynki i czterdziestu dwóch zer, wyrażająca
wartość l O42, wyjątkowo w niektórych krajach, np. we Francji, 1024'

fr. septiiiion z łac. septem 'siedem'

SERAFIN w chrześcijaństwie 'jeden z aniołów należących do najwyższego, najbliższego Bogu chóru': Serafini
przedstawiani są w ikonografii chrześcijańskiej jako aniołowie w ludzkiej postaci z wieloma parami skrzydeł i nazywani
aniołami miłości, aniołami przekształcającymi niższe natury dzięki ogromnemu ogniowi boskiej

681

SERAJ albo SARAJ

SERWIS

miłości. Serafini unoszą się wokół Bożego tronu, śpiewając bezustannie "Święty, święty, święty".

SERAFICZNY książk. 'anielsko piękny, pełen wzniosłości, uwielbienia': Seraficzna muzyka. Seraficzna uroda.

hebr. w liczbie mnogiej: seraphim 'płonący, ogniści'

SERAJ albo SARAJ 'rezydencja muzułmańskiego władcy, stanowiąca zespół pałaców i innych budynków':

Podczas wycieczki do Stambułu największe wrażenie zrobił na mnie seraj nazwany przez mieszkańców Top-kapi Sarayi.

tur. zpers. saraj 'pałac, gmach'

SERENADA w muzyce: l. 'utwór muzyczny o spokojnym, pogodnym charakterze, skomponowany na niewielki zespół
instrumentalny': W okresie klasycyzmu grywano serenady zwykle wieczorami na wolnym powietrzu, często pod
oknami solenizanta. Artysta poproszony o wykonanie jakiejś serenady zagrał "Eine kleine Nacht-musik" Mozarta. 2.
'pieśń miłosna, śpiewana przez średniowiecznych śpiewaków wędrownych przy akompaniamencie gitary, lutni itp.;
także aria operowa śpiewana przez bohatera dla jego ukochanej': Serenada Kawalera des Grieux z "Manon Lescaut"
Pucciniego w wykonaniu Jana Kiepury. 3. 'osiemnastowieczny utwór okolicznościowy, przeznaczony do wykonywania
na scenie, stanowiący formę pośrednią między operą a kantatą, mający niezwykle podniosły charakter': Zagrała
tytułową rolę w serenadzie Handla "Acis i Galatea".

fr. serenadę z wf. serenata 'pieśń wieczorna' od: sera 'wieczór' i se-reno 'czysty, pogodny'
SEROLOGIA 'dział medycyny, nauka, która zajmuje się badaniem właściwości surowicy krwi ludzkiej lub zwierzęcej,
zwłaszcza wywarzaniem przeciwciał i antygenów': Dzięki rozwojowi serologii możliwe jest trafne typowanie przy
dobieraniu dawcy przeszczepu.

SEROLOGICZNY 'związany z serologią, wykorzystujący metody serologii': Diagnostyka serologiczna. Laboratorium

serologiczne. () Konflikt serologiczny 'zaburzenia w ustroju płodu lub noworodka, powstające w sytuacji, kiedy krwinki
płodu o dodatnim odczynniku krwi Rh, przenikające w niewielkich ilościach do układu krążenia matki, mającej ujemny
odczynnik krwi Rh, powodują wytwarzanie w surowicy jej krwi przeciwciał odpornościowych, które z kolei przenikają
do układu krążenia płodu i niszczą j ego krwinki czerwone': W leczeniu noworodków, u których wystąpił konflikt
serologiczny, stosuje się transfuzję krwi. () Odczyn serologiczny 'próba laboratoryjna, w której badany drobnoustrój
jest poddawany działaniu surowicy odpornościowej': Wynik odczynu serologicznego.

od łac. serum 'serwatka, to, co odcedzono' i gr. logos 'nauka, słowo'

SERPENTYNA l. 'dość wąska górska droga, zwykle biegnąca zboczem góry, mająca wiele ostrych zakrętów': Do zamku
na szczycie prowadziła malownicza serpentyna.

2. 'wąska, kolorowa taśma papierowa, zwinięta w rulonik, którą podczas balów i innych zabaw, zwłaszcza
karnawałowych, rzuca się tak, by się rozwinęła i spadła na uczestników zabawy': Na tańczących sypało się konfetti i
leciały różnokolorowe serpentyny. Rzucać serpentyny. 3. 'szabla polska wygięta w łuk, nieozdobna, noszona w XVII-
XVIII w. przez uboższą szlachtę do codziennego stroju; także: działo małego kalibru o długiej lufie używane w XVI-XVII
w.': Blizna po cięciu serpentyną. Wytoczyć serpentynę.

SERPENTYNOWY 'kręty, wijący się w różne strony':

Serpentynowa dróżka wśród pól.

lać. serpentinus 'wężowy' od: serpens 'wąż'

SERUM 'beztłuszczowy preparat kosmetyczny w postaci kremu lub żelu, zawierający wiele związków aktywnie
działających na skórę': Serum ułatwia odnowę tkanki łącznej, ujędrnia, regeneruje, poprawia ukrwienie. Polska firma
Dermika wyprodukowała dobre serum pod oczy.

fr. serum z łac. serum 'surowica krwi'

SERWER 'centralny komputer w sieci, w którym gromadzi się duże zasoby danych, udostępnianych następnie na
życzenie wielu różnym odbiorcom': Obydwa programy można ściągnąć za darmo z serwera intemetowego tej firmy.
System został zapisany po raz pierwszy w serwerze służącym do celów szkoleniowych.

ang. serwer

SERWILIZM książk. 'bezkrytyczne podporządkowanie się władzom, służalczość wobec nich': Serwilizm podwładnych.
Serwilizm pewnych kręgów społeczeństwa Galicji wobec władz zaborczych.

SERWILISTA 'osoba, której zachowanie cechuje się serwilizmem': W sytuacjach konfliktowych zawsze okazywali się
obłudnymi serwilistami.

SERWILISTYCZNY 'dotyczący serwilizmu, serwilis-tów': Serwilistyczna postawa. Serwilistyczne komplementy.

tac. seryilis 'niewolniczy' od: servus 'sługa, niewolnik, pachołek'

SERWIS l. 'komplet naczyń stołowych': Piękny, stary serwis po babce był używany tylko w czasie bardzo uroczystych
przyjęć rodzinnych. 2. inaczej: SERW 'w siatkówce, tenisie i innych grach: rozpoczynające grę podanie piłki na pole
przeciwnika': Mocny serwis polskiego tenisisty. 3. 'obsługa i naprawy maszyn, pojazdów i różnych innych urządzeń
technicznych; także: punkt, gdzie te usługi są świadczone': Firma poszukuje dealerów samochodów tej marki, którzy
prowadzą ich gwarancyjny i pogwarancyjny serwis. 4. 'komplet informacji lub filmów zebranych w pewnym celu lub
regularnie dostarczanych np. przez agencję prasową': Agencje w swoich serwisach na czołowych miejscach podają
wiadomości o najnowszych zdarzeniach w Polsce.

SERWOWAĆ l. 'w grach sportowych: podawać piłkę zza linii autowej na pole przeciwnika, rozpoczynając ko-

682

SERWITUT

SFERA

lejny fragment gry': Serwuje siatkarz francuski, l. 'podawać jakąś potrawę': Na przyjęciu serwowano wyłącznie dania
bezmięsne. 3. 'dostarczać komuś czegoś, zwłaszcza jakichś informacji, wrażeń, często ocenianych negatywnie':
Serwował nam głupie dowcipy. Zaserwowała im garść najnowszych plotek. To ty mi takie przyjemności zamierzasz
serwować?

UWAGA: w 2. znaczeniu słowo serwować jest nadużywane, zamiast "w barze serwuj ą naleśniki" znacznie lepiej
powiedzieć podają naleśniki. W 3. znaczeniu serwować to neologizm, przez wielu językoznawców oceniany jako błąd
językowy. Lepiej więc mówić: opowiadać dowcipy, plotki itd.

SERWISOWY l. 'związany z serwisem - kompletem naczyń': Serwisowe filiżanki. 2. 'związany z serwisem -podaniem
piłki na pole przeciwnika': Zagranie serwisowe Kowalskiego. 3. 'związany z serwisem-punktem ob-sługi': Punkt
serwisowy. Usługi serwisowe. 4. 'związany z serwisem - kompletem informacji lub filmów': Informacje serwisowe.

fr. service (stołowy, techniczny, informacyjny) od: servir 'służyć';

ang. service (zagranie)

SERWITUT l. w prawie 'prawo do korzystania z cudzej nieruchomości w określonym zakresie': Majątek obciążony
serwitutem. 2. często w liczbie mnogiej: SERWITUTY w dawnym prawie 'uprawnienia chłopów, także dziedziców, do
korzystania w określonym zakresie z dworskich (lub chłopskich) pastwisk i lasów, oparte na zwyczajach, umowach
ustnych lub dokumentach': Pozbawieni serwitutów chłopi nie mieli gdzie paść bydła ani zbierać drzewa na opał. Spór
o serwituty.

SERWITUTOWY 'związany z serwitutami': Lasy serwitutowe.

lać. servitus 'służenie, służba'

SESJA l. 'posiedzenie jakiejś instytucji, organizacji, poświęcone określonej sprawie': Sesja zarządu spółki. Sesja
naukowa 'typ konferencji naukowej, zazwyczaj mniejszej' 2. 'okres, w którym odbywają się regularne posiedzenia
jakiegoś organu': Sesja Sejmu. Sesja Zgromadzenia Ogólnego ONZ. O Sesja egzaminacyjna 'część roku akademickiego,
w której studenci muszą zdać egzaminy' 3. 'czas otwarcia giełdy w ciągu doby': Sesja giełdowa. Na wtorkowej sesji
giełdowej utrzymywała się hossa.

tac. sessio '(po)siedzenie'

SEX SHOP (czytaj: seks szop) 'sklep z artykułami, które mają uprzyjemniać, uatrakcyjniać seks, pobudzać seksualnie':

Bielizna z sex shopu. Sex shopy oferują coraz większy wybór kaset z filmami erotycznymi i pornograficznymi.

ang. sex 'płeć, seks' z łac. sexus i shop 'sklep'

SEXY l. (czytaj: seksi) 'atrakcyjny seksualnie, budzący pociąg, zainteresowanie osób płci przeciwnej - przymiotnik': - I
jak ci się podoba mój nowy przyjaciel? Owszem, bardzo sexy. Koleżanka doradzała jej, by założyła na ten wieczór coś
bardziej sexy. 2. 'atrakcyjnie, pociągająco, budząc pociąg fizyczny - przysłówek' : Wyglądał naprawdę sexy w
rozchylonej koszuli i wąskich dżinsach.

ang. sexy 'seksowny'

SEZAM l. 'w baśniach arabskich: tajemna jaskinia otwierana słowami zaklęcia, w której rozbójnicy przechowywali
zdobyte skarby': Kiedy Ali Baba poznał tajemnicze zaklęcie, mógł wchodzić do sezamu i korzystać z bogactw
rozbójników. 2. 'roślina jednoroczna lub wieloletnia, pochodząca z Afryki, o dość wysokiej łodydze, drobnych kwiatach
białych lub fioletowych i owocach w postaci torebek, zawierających drobne, spłaszczone nasiona': Ze względu na
bardzo dużą zawartość tłuszczu nasiona sezamu doskonale nadają się do wyrobu cennego oleju, a ponadto są
wykorzystywane w przemyśle cukrowniczym, kosmetycznym i mydlarskim. Sezam uprawia się w krajach tropikalnych i
śródziemnomorskich.

SEZAMOWY l. 'dotyczący sezamu - tajemnej jakini ze skarbami': Sezamowe wrota otworzyły się z łoskotem. 2.
'wykonany z sezamu, związany z sezamem - rośliną':

Olej sezamowy. Pole sezamowe.

gr. sesamon 'sezam; roślina, nasienie'

SEZON l. 'pora roku': Sezon jesienny. Sezon wiosenno--letni. Sezon deszczowy. 2. 'okres, kiedy coś się odbywa, czas o
szczególnie sprzyjających warunkach do określonej działalności, wykonywania pewnych czynności itp.:

Sezon narciarski. Sezon urlopowy. Szczyt sezonu. Rozpocząć sezon myśliwski. 3. 'okres dojrzewania i zbioru owoców
lub innego rodzaju płodów rolnych': Sezon truskawek. Sezon żniwny. Sezon na pomidory. Kupować warzywa w
sezonie.

SEZONOWY 'związany z określonym sezonem - porą roku, okresem, gdy coś się odbywa, lub czasem zbioru pewnych
płodów rolnych': Sezonowy wzrost zachorowań na grypę. Robotnicy sezonowi. Sporty sezonowe. Praca sezonowa przy
zbiorze truskawek. Warzywa sezonowe.

fr. saison

SFERA l. 'pewien zakres związanych ze sobą spraw, tematów, działalności itp.': Różne sfery zainteresowań. Sfera
uczuć. Żyć w sferze marzeń. 2. wyraz częściej używany w liczbie mnogiej: SFERY 'określona, zwykle duża, grupa ludzi,
których łączą wspólne sprawy, pochodzenie, wykształcenie, stopień zamożności, zainteresowania itp., warstwa
społeczna': Sfery arystokratyczne. Niższe sfery. Sfery rządowe. Ktoś znany w sferach naukowych. 3. 'dość duży,
wyodrębniający się obszar lub przestrzeń, zwykle rozciągające się wokół czegoś lub między czymś a czymś': Sfera
roślinności tropikalnej. Sfera klimatyczna. Sfera przyciągania ziemskiego. 4. 'przestrzeń nieba, otaczająca Ziemię,
wyobrażona w postaci kuli': Obserwacje sfery niebieskiej. Położenie ciał niebieskich na sferze. 5. w matematyce:
'powierzchnia kuli, stanowiąca zbiór punktów w przestrzeni równoodległych od danego punku, zwanego środkiem':
Sfera powstaje w wyniku pełnego obrotu okręgu wokół osi symetrii.

683

SFINKS

Si

SFERYCZNY 'mający kształt sfery - kuli': Sferyczne sklepienie kościoła. Kopuła sferyczna. łac. sphaera 'kula' z gr. sphaira
SFINKS l. 'w sztuce starożytnego Egiptu: wyobrażenie lwa, w pozycji siedzącej lub leżącej, z ludzką twarzą':

Sfinks symbolizował potęgę i mądrość faraona. 2. 'w mitologii greckiej: potwór z głową i piersiami kobiety, tułowiem
lwa i skrzydłami ptaka': [...] w kilka dni później w górach podmiejskich pojawił się dziwny potwór, który zaczął porywać
ludzi i rzucać w przepaście. Nazywał się Sfinks. [...] Powiedział, że dopiero wtedy ustąpi z ziemi tebańskiej, jeśli się
znajdzie ktoś, kto rozwiąże jego zagadkę. Tej zagadki nauczył się od muz, a sens jej był taki: "Co to za zwierzę,
obdarzone głosem, które z rana chodzi na czworakach, w południe na dwóch nogach, a wieczorem na trzech?"
(Parando-wski)

gr. Sphinks

SHAKER (czytaj: szejker) 'naczynie metalowe lub, rzadziej, szklane, ze specjalną nakładką i pokrywką, w którym miesza
się składniki (wstrząsając nim) w celu przygotowania koktajlu lub innego rodzaju napoju': Shakery mają zwykle
pojemność 0,5-0,75 l, co pozwala na przygotowanie 2-3 porcji napoju.

ang. shaker od: shake 'trząść, wstrząsać'

SHERRY (czytaj: szery) 'wino południowe, wzmacniane przez dodanie brandy, produkowane w Andaluzji w kilku
rodzajach, o zawartości alkoholu od 15,5 do 25%; ma kolorjasnożółty lub ciemnobrązowy w zależności od rodzaju,
zwykle jest nieco cierpkie i ma delikatny posmak migdałów lub orzechów': W połączeniu z wermutem sherry
doskonale nadaje się do przyrządzania aperitifów. Sherry jest na dużą skalę eksportowane do Wielkiej Brytanii.
Lampka półwy-trawnego sherry.

ang. sherry z hiszp. xerez, także: jerez - od nazwy hiszpańskiego miasta Jerez de la Frontera

SHINTO (czytaj: śinto) albo SINTO (czytaj: śinto) także SHINTOIZM albo SINTOIZM 'religia Japonii, nie-mająca
historycznego założyciela, sięgająca korzeniami do japońskiego kultu etnicznego, charakteryzująca się wielobóstwem,
kultem istot mitycznych, duchów przodków i sławnych ludzi oraz sił przyrody, obecnie zawierająca też m.in. elementy
buddyzmu': W latach 1868-1945 shinto jako religia państwowa została poddana ministerstwu spraw wewnętrznych,
obowiązywał wówczas także boski kult cesarza. Najwcześniejsze spisane teksty shintoizmu pochodzące z VIII w.
zawierają starożytne mity, opisujące narodziny bóstw, tzw. karni, oraz stworzenie świata.

SHINTOISTA albo SINTOISTA 'wyznawca shintoizmu':

Wśród niektórych grup shintoistów praktykuje się magię leczniczą, nekromancję, a także wróżbiarstwo.

SHINTOISTYCZNY albo SINTOISTYCZNY 'związany z shintoizmem, dotyczący shintoistów': Sekta shintoi-styczna.

Shintoistyczny kult cesarza.

jap. shinto, śinto, chin. shinto 'droga bogów'

SHOAH (czytaj: szoah albo szoa) albo SZOAH albo SZOA 'zagłada Żydów podczas II wojny światowej'

hebr. shoah 'zagłada'

SHOCKING (czytaj: szoking) pot. 'budzący zgorszenie, odrazę, niestosowny - przymiotnik, rażący; także rzecz, sytuacja
wywołująca takie odczucia - rzeczownik': -Jak film? - Shocking, lepiej żeby dziewczyny tego nie oglądały.

ang. shocking 'szokujący' od: shock 'szok'

SHOP 'sklep' (wyraz używany niemal wyłącznie w złożeniach typu: porno shop, minishop).

UWAGA: używanie tego wyrazu na szyldach nawet małych sklepików jest pretensjonalne jako przejaw snobizmu i
ulegania złudzeniu, że obca nazwa podniesie rangę sklepu.
ang. shop 'sklep'

SHOPOHOLIK albo SZOPOHOLIK 'osoba, która nałogowo kupuje towary w sklepach, nie może się powstrzymać od
zakupów': Po miesiącu takiego życia spostrzegł, ze zaczyna się robić shopoholikiem, który musi wstąpić do każdego
niemal sklepu i kupić choćby drobiazg.

SHOPOHOLICZKA albo SZOPOHOLICZKA 'kobie-ta-shopoholik': Znam taką shopoholiczkę, która jest autentycznie
chora, jeśli codziennie nie kupi jakiegoś ciucha.

ang. na wzór wyrazu alkoholik

SHOW (czytaj: szot) l. 'przedstawienie estradowe, widowisko o charakterze rewiowym': Brał udział w dwóch
międzynarodowych show. l. pot. 'widowisko' (czasem z odcieniem ujemnym). Ceremonia powitania przekształciła się
w wielki show.

SHOW BUSINESS (czytaj: szot biznes) albo SHOW BIZNES 'przemysł rozrywkowy, produkcja programów rozrywkowych
i ludzie z nią związani': Rekiny show businessu potraktowały tę działalność pobłażliwie, nie widząc w niej zagrożenia
dla siebie. Pracować w show biznesie.

SHOWMAN (czytaj: szołmen) 'człowiek, który jest zawodowo związany z przemysłem rozrywkowym': Zobaczyć tam
można prawdziwą erupcję talentów i osobowości telewizyjnych: prezenterów i showmanów.

LIVE SHOW (czytaj: lajfszoł) 'seks na żywo - przedstawienie, w czasie którego jakieś osoby, zwykle mężczyzna i kobieta,
prezentują oglądającym (za opłatą) czynności seksualne'

ang. show, show business, showman Si symbol pierwiastka chemicznego: krzem

684

SI

ISIMA

SI 'układ jednostek miar przyjęty i powszechnie zalecony przez Generalną Konferencję Miar, zawierający 7 jednostek
podstawowych i 2 uzupełniające oraz spójny sys-temjednostekpochodnych': W Polsce jednostki miar SI zostały
wprowadzone jako legalne w 1966 r.

od skrótu wyrażenia ang.: System Intemational 'System Międzynarodowy' zfranc. Systeme Intemational d'Units

SIAŁ (czytaj: s-ial) w geologii 'nazwa zewnętrznej warstwy skorupy ziemskiej lub, według nowszych poglądów, całej
kontynentalnej części skorupy ziemskiej, zbudowanej głównie z granitów i skał pokrewnych bogatych w krzem i glin':
Pod warstwą sialu znajduje się płaszcz. Siał może mieć grubość do 40 km pod kontynentami i około 5 km na dnie
mórz.

złożenie powstałe z symboli pierwiastków chemicznych krzemu -Si i aluminium - Al

SIC! (czytaj: s-ik!) 'uwaga, zwykle ironiczna, umieszczana w tekście po zacytowanym wyrazie albo zwrocie - zazwyczaj
zawierającym błąd - oznaczająca, że został on przytoczony zgodnie z oryginalnym zapisem': Mężczyzna, siląc się na
kulturę, zapytuje sprzedawcy: Czy te wino [sic!] naprawdę pochodzi z Bordeaux?

lać. sic! '(właśnie) tak!'

SIDING (czytaj: sajdink) 'plastikowa lub drewniana okładzina zewnętrznych ścian budynku, mocowana ze względów
ochronnych lub estetycznych': Położenie sidingu sprawiło, że stara, murowana oficyna wyglądała jak nowy, kryty
drewnem dom. Firma szczególnie poleca najlepszej jakości siding winylowy i rynny dachowe.

ang. siding 'boczne (wykończenie)'

SIERRA (czytaj: sjerra) 'pasmo gór, łańcuch górski, zwłaszcza w Hiszpanii, Portugalii i Ameryce': Sierra Grandę. Sierra
Nevada, Sierra Mądre.

hiszp. sierra

SIGNOR(E) (czytaj: s-inior) 'pan, forma grzecznościowa używana we Włoszech': Signor Bartolomeo Borricelli.

SIGNORA (czytaj: s-iniora) 'pani, forma grzecznościowa używana we Włoszech': Przyjęcie u signory Margarity.

SIGNORINA (czytaj: s-iniorina) 'panienka, panna, dziewczyna, forma grzecznościowa we Włoszech': Signoriny zawsze
pilnowała stara piastunka.

wl. signore z łac. senior 'starszy'

SILENTIUM! (czytaj: s-ilentium) książk. 'cisza! proszę zamilknąć! - zwrot wypowiadany w sytuacji oficjalnej w celu
uciszenia osób zgromadzonych w danym miejscu': Silentium! Panowie, pozwólmy referentowi dokończyć wywód!

lać. silentium!

SILIKON albo SYLIKON (czytaj: s-ilikon) w chemii:

'sztucznie otrzymywany związek chemiczny o łańcuchu

głównym zbudowanym z ułożonych na przemian atomów krzemu i tlenu, do którego są dołączane różne grupy
funkcyjne; cechuje się dużą odpornością zarówno na wysokie, jak i niskie temperatury, odpornością chemiczną, dużą
stałością właściwości; także: tworzywo sztuczne otrzymywane z tego związku': Silikony są produkowane w postaci
olejów, żywic i kauczuków. Silikonu używa się do wyrobu specjalnych uszczelek, protez, instrumentów medycznych,
izolacji elektrycznych, im-pregnatów.

SILIKONOWY lub SYLIKONOWY (czytaj: s-ilikono-wy) 'związany z silikonem, wykonany z silikonu, taki, w który
wstrzyknięto silikon': Uszczelka silikonowa. Proteza silikonowa. Laminat silikonowy. Silikonowy biust amerykańskiej
seksbomby.

ang. silicone od: silicon 'krzem'

SILOS (czytaj: s-ilos) l. 'zbiornik do zakiszania pasz i przechowywania otrzymanych kiszonek': Składować w silosie kłęby
ziemniaków. 2. 'komora do przechowywania zboża, będąca urządzeniem samodzielnym lub wchodzącym w skład
spichrza zbożowego': Najczęściej silosy buduje się z cegły, betonu lub kamienia, a ich wnętrza tynkuje się specjalną
zaprawą, można jednak spotkać prowizoryczne silosy w postaci dołów lub rowów w ziemi, wyłożonych folią albo
słomą. Nowoczesne silosy zapewniają odpowiednie warunki wietrzenia i suszenia ziarna. 3. 'stały lub przenośny
zbiornik do przechowywania sypkich materiałów budowlanych potrzebnych na placu budowy': Pobierać wapno z silo-
sa. Trzymać cement w silosie.

SILOSOWAĆ (czytaj: s-ilosować) 'zakwaszać i przechowywać w silosach paszę dla bydła': Silosować buraki cukrowe.

hiszp. siło, w liczbie mnogiej: silos

SILVA RERUM (czytaj: s-ilwa rerum) l. książk. 'zbiór różnego rodzaju wiadomości albo utworów o rozmaitej treści':
Publikacja ta jest wartościowym dwudziestowiecznym silva rerum, jednak jej lektura wymaga dobrej orientacji w
historii. 2. 'dawniej: księga domowa lub rodzinna, w której dorywczo spisywano wiadomości o różnych wydarzeniach
politycznych, a także przepisy, sentencje itp.': W zbiorach biblioteki znajduje się kilka cennych egzemplarzy silva rerum
z XVI w.

lać. silva rerum 'las rzeczy'

I SIMA (czytaj: s-ima) w geologii 'warstwa skorupy ziemskiej, zbudowana ze skał bogatych w krzem i magnez,
stanowiąca spodnią warstwę kontynentalnej części skorupy ziemskiej położoną pod siałem lub -według nowszych
poglądów - odpowiadającą oceanicznej skorupie ziemskiej': Według większości badaczy sima jest częścią skorupy
ziemskiej, niektórzy jednak sądzą, że należy ona do górnego płaszcza Ziemi.

złożenie powstałe z symboli pierwiastków chemicznych krzemu -Si i magnezu - Ma

685

II SIMA

SIT-IN

II SIMA (czytaj: s-ima) w architekturze l. 'rynna, zwykle o esowatym profilu, stosowana w klasycznych porządkach
architektonicznych, którą umieszczano nad gzymsem wieńczącym i zakańczano ozdobnym rzygaczem':

Od umieszczonej na dachowym gzymsie brzeskiego zamku simy odchodziły blaszane rzygacze o rybich kształtach. 2.
'ozdobna listwa o krzywolinijnym profilu w kształcie litery S (lub jej lustrzanego odbicia), często wystająca nad lico
muru, powierzchnię mebla itp., zwana także esownikiem': Wzdłuż górnej krawędzi szafy biegły równolegle dwie
hebanowe simy.

tac. sima od: simus 'płaski' zgr. simós

sin skrót słowa: SINUS (zob.)

SINE IRA ET STUDIO (czytaj: s-ine ira et studjo) 'bez gniewu i zawziętości - zdanie wypowiadane zwłaszcza wtedy, gdy
zauważamy, że osoby mające coś rozważyć, o czymś dyskutować, decydować, podchodzą do sprawy bardzo
emocjonalnie i chcemy je uspokoić, przypomnieć, żeby traktowały rzecz bezstronnie, obiektywnie':

Kiedy przy stole zaczęła podnosić się wrzawa, odezwał się prezes: - Proszę państwa, sine ira et studio, podpisanie
umowy z Niemcami jest sprawą poważną...

lać. sine ira et studio - zdanie z początku "Roczników" Tacyta, będące zapewnieniem o obiektywizmie autora

SINE TEMPORE (czytaj: s-ine temperę) 'punktualnie, bez kwadransa akademickiego, skrót: s.t.': Na wielu zachodnich
uniwersytetach godzinę rozpoczęcia zajęć o-znacza się: c.t - co oznacza, że można przyjść kwadrans później - lub: s.t. -
co oznacza, że trzeba być o ustalonej godzinie, bez żadnego opóźnienia. W przeciwieństwie do innych profesor
rozpoczynał wykład sine temperę i bardzo nie lubił, jeśli ktoś się spóźniał.

lać. sine temperę 'bez czasu'

SINGEL l. (czytaj: s-ingiel) 'niewielka płyta gramofonowa z nagraniem jednego utworu na każdej stronie' 2. inaczej:

MAKSISINGEL 'płyta kompaktowa z nagraniem kilku utworów, najczęściej w jakiś sposób powiązanych, np. będących
różnymi wersjami jednej piosenki': Single wydaje się najczęściej po to, by promować większe płyty. 3. inaczej:
SINGELTON 'w tenisie, badmintonie itp.: gra jeden przeciw jednemu': W singlu zagrał przeciwko zawodnikowi
francuskiemu. 4. 'w kartach: tylko jedna karta w danym kolorze otrzymana z rozdania' 5. pot. 'osoba nie mająca
partnera': Na prywatce było kilku singli.

SINGELTON (czytaj: s-ingelton) 'to samo, co singel w 2. znaczeniu'

SINGLISTA (czytaj: s-inglista) 'w tenisie, badmintonie itp.: zawodnik grający w singlu'

SINGLOWY (czytaj: s-inglowy) l. 'związany z singlem - płytą gramofonową lub kompaktową': Nagranie singlowe nie
różni się od nagrania na płycie długogrającej. 2. 'związany z singlem - grą jeden przeciw jednemu':

Gra singlowa. 3. 'związany z singlem w kartach': Karta singlowa.

ang. single 'pojedynczy'

SINGULARE TANTUM (czytaj: s-ingulare tantum) w językoznawstwie 'rzeczownik, który ma wyłącznie formy liczby
pojedynczej': Do grupy singulariów tantum zaliczamy m.in. nazwy abstraktów i nieodmienne zapożyczenia.

SINGULARIA TANTUM (czytaj: s-ingularia tantum) w językoznawstwie 'rzeczowniki występujące tylko w liczbie
pojedynczej': Do grupy singularia tantum należą m.in. rzeczowniki oznaczające pierwiastki i substancje, np. magnez,
chlor, tlen, azot.

lać. 'tylko w liczbie pojedynczej'

SINTO zob. SHINTO

SINUS (czytaj: s-inus) w matematyce 'jedna z funkcji trygonometrycznych, wyrażająca się stosunkiem przy-
prostokątnej przeciwległej do danego kąta do przeciw-prostokątnej'

SINUSOIDA (czytaj: s-inusojda) l. w matematyce:

'krzywa przedstawiająca przebieg funkcji sinus, wykres funkcji sinus': Na tablicy narysował sinusoidę. 2. 'krzywa,
podobna do tej, która przedstawia wykres funkcji sinus, obrazująca rozwój jakiegoś zjawiska lub procesu':

Znana sinusoida następstwa epok literackich określa jedne z nich jako "romantyczne", a inne jako "klasyczne".

SINUSOIDALNY (czytaj: s-inuso-idalny) 'taki, który ma kształt sinusoidy': Linie sinusoidalne. Wzory sinusoidalne.

lać. sinus 'skrzywienie, łuk'

SIR (czytaj: ser ) l. 'pan - angielski tytuł szlachecki, stawiany przed imieniem i nazwiskiem lub przed samym imieniem,
przysługujący osobom zasłużonym lub wielkim posiadaczom ziemskim': Sir Laurence Kerr Olivier zasłynął wielkimi
kreacjami szekspirowskimi. 2. 'pan -angielska forma grzecznościowa używana w nagłówkach listów albo wobec osób
starszych lub wobec przełożonych': Stary lokaj zwrócił się do mężczyzny:

- Sir, kolacja podana.

ang. sir

SITCOM (czytaj: s-itkom) 'serial komediowy, wyświetlany w telewizji, z podkładanym śmiechem w momentach, które
jego autorzy uznają za dowcipne': Istniały poważne obawy, że nasze nerwy nie zniosą kolejnego sit-comu - formy w
końcu przez lata obcej w naszym telewizyjnym świecie, a ostatnio mnożącej się w niepokojącej ilości. Polski sitcom w
telewizji publicznej.

ang. sitcom, skrót od: situation comedy 'komedia sytuacyjna'

SIT-IN (czytaj: s-it-in) 'forma protestu, polegająca na tym, że demonstranci siadają gdzieś ze swymi żądaniami na
plakatach, np. przed jakimś budynkiem publicznym, i odmawiają opuszczenia tego miejsca do czasu spełnienia ich
postulatów': Protestujący przeciw przewozowi materiałów radioaktywnych urządzili sit-in na torach kolejowych. Sit-in
przed budynkiem ministerstwa.

ang. sit-in

686

SIT TIBI (El) TERRA LEVIS

SKAND

SIT TIBI (El) TERRA LEVIS (czytaj: s-it tibi (eji) terra lewis) 'niech ci (jej, jemu) ziemia lekką będzie - zdanie używane w
mowach pogrzebowych lub umieszczane na nagrobkach': Pod datą śmierci widniał drobny napis:

"Sit tibi terra levis, Mater!"

lać.

SYTWApot. 'grupa osób, które się wzajemnie popierają i wykorzystują swoje pozycje społeczne (nie zawsze etycznymi
sposobami) w celu osiągnięcia własnych korzyści, często wbrew interesowi ogółu': Małomiasteczkowa si-twa.

jidysz zytfos 'spółka' z hebr.

SI VIS PACEM PARA BELLUM (s-i wiś pacem, para bellum) 'jeśli chcesz pokoju, gotuj się do wojny- tylko respekt
przeciwników przed twą siłą może zapewnić ci bezpieczeństwo': W dziewiętnastowiecznej polityce mocarstw
europejskich zasada "si vis pacem para helium" zapewniła dość drugi okres pokoju, zwłaszcza w drugiej połowie
stulecia.

fac.

SIZAL (czytaj: s-izal) l. 'inaczej AGAWA SIZALSKA, AGAWA SIZALOWA 'gatunek agawy pochodzący z Meksyku i Ameryki
Środkowej': Uprawy sizalu spotyka się nie tylko w Ameryce Środkowej, ale i w Brazylii, Afryce, Indonezji. 2. 'mocne
włókno, otrzymywane z liści agawy sizalskiej lub roślin pokrewnych, twarde, wytrzymałe i tanie w produkcji': Sizalu
używa się do wyrobu lin, mat, worków itp.

skrót od ang. sisal-grass 'trawa z Sizal' (portu meksykańskiego)

SJENA l. 'odmiana glinki w kolorze żółtobrunatnym, czasami ciemnobrunatnym, zawierająca tlenki żelaza': Sjena jest
stosowana przede wszystkim do produkcji farb olejnych, także jako farba akwarelowa. 2. 'kolor żółtobrunat-ny,
ziemisty, w zależności od zawartości glinki w barwni-kujasny lub ciemny': Sjena palona. Sjena palona zielona. W tym
jesiennym pejzażu dominują sjeny i oranże.

od nazwy miasta Siena we Włoszech

SJESTA l. 'w niektórych krajach o ciepłym lub gorącym klimacie: czas około południa, przeznaczony na odpoczynek':
Kiedy dojechaliśmy do Barcelony, była akurat pora sjesty, więc wszystkie sklepy były pozamykane. 2. 'poobiedni
odpoczynek lub drzemka': Czas na sjestę. Zrobić sobie krótką sjestę.

hiszp. siesta 'południowy odpoczynek' z fac. sexta 'szósta' (godzina od wschodu słońca)
SKAFANDER l. 'kurtka z kapturem, zwykle z impregnowanego materiału, chroniąca przed wiatrem, deszczem, chłodem
itp.': Narciarze w skafandrach. Skafander zapinany na zamek błyskawiczny. 2. 'specjalnie wyposażony, szczelny ubiór z
odpowiednimi urządzeniami, dokładnie okrywający ciało człowieka i umożliwiający mu przebywanie w takich
warunkach, do których organizm ludzki nie jest przystosowany, np. w kosmosie, głęboko pod wodą': Skafander
kosmonauty, nurka. Strażak w skafandrze ognioodpornym.

fr. scaphandre odgr. skaphe 'łódź' i aner, Dopełniacz andrós 'człowiek'

I SKALAR 'drobna ryba, zwykle szarozielona, z czterema poprzecznymi, ciemnymi paskami na płaskim ciele, o długości
do 15 cm, kształcie ciała zbliżonym do trójkąta, z dobrze rozwiniętymi płetwami grzbietową i odbytową oraz płetwami
brzusznymi w postaci drugich, nitkowatych wyrostków, żyje w wodach dorzecza Amazonki':

Skalary występujące w wielu odmianach hodowlanych są pospolitymi rybami akwariowymi.

II SKALAR w matematyce i fizyce 'wielkość, która wyraża się jedynie liczbą i nie ma żadnego kierunku w przestrzeni,
np. pole, masa, objętość, temperatura, gęstość, praca, czas itp.': Często liczby rzeczywiste określa się skrótowo
skalarami. W układzie współrzędnych skalar zaznacza się jako punkt, wektor natomiast (jako uporządkowaną parę
punktów) przedstawia się w postaci strzałki.

SKALARNY 'taki, który jest skalarem': Wielkość skalarna.

ang. scalar (quantity) 'stopniowalna (wielkość)' z łac. scalaris 'drabiniasty, mający stopnie'

SKALD 'średniowieczny skandynawski poeta i śpiewak, będący zarazem wojownikiem, który służył na dworze króla lub
możnowładcy i pisał utwory o bohaterach, ich zwycięstwach i miłościach, czerpiąc tematy z mitologii nordyckiej':
Fakty utrwalone przez skaldów i zachowane w zabytkach pisanych są ważnym źródłem historycznym. Najbardziej
znanymi skaldami byli Egill Saklla-grimson, Einarr Helgason i Snorri Sturiuson.

skandynawskie skald

SKALP 'dawne trofeum wojenne w postaci skóry z włosami, zdartej z głowy zwyciężonego wroga': Zwyczaj zdzierania
skalpów występował u Indian z Ameryki Północnej i Południowej, jak również u niektórych ludów starożytnych, m.in.
Scytów. Skalp był dowodem męstwa wojownika, a ponadto miał znaczenie magiczne i kultowe. Łowca skalpów.

SKALPOWAĆ 'zdzierać skalp z głowy pokonanego':

Niektórzy Indianie skalpowali wrogów zabitych w walce. Oskalpowane zwłoki.

ang. scalp

SKALPEL inaczej: BISTUR 'mały, wąski i bardzo ostry nóż chirurgiczny, prosty albo zakrzywiony, o ostrzu jednostronnym
lub na końcu dwustronnym, używany do przecinania skóry, tkanek itp.': Naciąć ropień skalpelem.

fr. scalpel z łac. scalpellum 'mały nóż, scyzoryk'

SKAND 'pierwiastek chemiczny o liczbie atomowej 21 i masie atomowej 44,956, symbol Sc: srebrzystobiały metal o
dużej aktywności chemicznej, w przyrodzie wy-

687

SKANER

SKLEROZA
stepujący w stanie rozproszonym': Skand został odkryty w 1879 roku. Skand i tlenek skandu są wykorzystywane do
produkcji materiałów mikroelektronicznych, innych zaś związków skandu często używa się jako katalizatorów.

lać. scandium od łac. Scandia 'Skandynawia'

SKANER 'urządzenie, połączone z komputerem, które służy do wprowadzania do niego map, obrazów, rysunków, a
także tekstu książek, gazet itp.': Za pomocą skanera uzupełniono tekst autentycznym rękopisem poety.

SKANOWAĆ 'wprowadzać za pomocą skanera jakiś fragment tekstu, rysunek itd.': Wskanował godło uniwersytetu na l.
stronę zaproszenia.

ang. skaner

SKANSEN 'muzeum na wolnym powietrzu, w którym eksponowane są przede wszystkim zabytki etnograficzne:

dawne chaty, narzędzia pracy, sprzęty domowe i gospodarskie itp.': W Oslo zwiedzili piękny skansen, w którym można
było zobaczyć, jak żyli i pracowali dawni Norwegowie.

szwedzkie Skansen - park w Sztokholmie, w którym przy końcu XIX w. założono pierwsze takie muzeum

SKARABEUSZ l. inaczej: POŚWIĘTNIK 'duży, czarny chrząszcz, lekko błyszczący, o spłaszczonym ciele, żywiący się
nawozem, w którym też samica składa jaja;

żyje w północnej Afryce, południowej Europie i Azji Mniejszej': Skarabeusze magazynują część nawozu jako zapas
pokarmu dla dojrzewających larw. 2. w mitologii egipskiej 'święty żuk, który według wierzeń miał tylko postać samca i
powstawał sam z siebie, był symbolem nieśmiertelności, zmartwychwstania, tworzenia':

Skarabeusz był czczony przez starożytnych Egipcjan pod imieniem Chepry jako bóg wschodzącego słońca. Kamienne
lub fajansowe wyobrażenie skarabeusza używane było powszechnie jako amulet.

lać. scarabeus

SKATEBOARD (czytaj: skejtbord) inaczej: DESKOROL-KA 'przyrząd sportowy: deska lub płaski kawałek mocnego
plastiku, o długości do 50 cm, z zamocowanymi pod spodem kółeczkami, na którym - stojąc -jeździ się i wykonuje
różne ewolucje'

SKATEBOARDING (czytaj: skejtbording) 'jazda na deskorolce': Skateboarding to modna wśród dzieci i młodzieży forma
zabawy i sportu.

SKATEBOARDZISTA (czytaj: skejtbordzista) inaczej: DESKOROLKOWIEC 'osoba, która jeździ na deskorolce':

Skateboardziści często noszą duże, szerokie stroje i spodnie, które mają krok niewiele wyżej niż kolana.

SKATING (czytaj: skejting) 'jazda na deskorolce, zwykłych wrotkach lub rolkach (butach z przymocowanymi pod
spodem w rzędzie pojedynczymi kółeczkami':

Na stadionie zrobiono specjalną betonową trasę dla amatorów skatingu.

ang. od: skate 'jeździć na łyżwach, deskorolce lub rolkach', board 'deska, pokład'

SKAUT (czytaj: skałt) 'członek organizacji młodzieżowej, skupiającej chłopców i dziewczęta, mającej na celu
wychowanie ich w poszanowaniu wartości ogólnoludzkich, nauczenie ich samodzielności i pracy w grupie dla dobra
własnego i innych, wykształcenie w nich sprawności fizycznej i szacunku dla świata przyrody': Podczas tygodniowego
obozu nad jeziorem skauci wspólnie się bawili i zdobywali sprawności przydatne w życiu obozowym.
SKAUTING (czytaj: skałting) 'światowy ruch młodzieżowy skupiający skautów, zapoczątkowany w Wielkiej Brytanii w
latach 1907-1908 przez Roberta Baden-Po-wella; także system wychowania młodzieży w ramach tego ruchu': Polskie
harcerstwo od początku nawiązywało do tradycji i metod wychowawczych skautingu. Światowy zlot skautingu.

SKAUTOWSKI albo SKAUTOWY (czytaj: skałtowski, skałtowy) 'związany ze skautami, skautingiem': Obóz skautowski.
Skautowski fason munduru. Mundur skautowy. Ruch skautowy.

ang. scout, dosłownie 'wywiadowca'

SKECZ 'krótka, żartobliwa scenka z żywym dialogiem, oparta na humorze słownym lub sytuacyjnym': Skecz
kabaretowy. Przedstawić kilka skeczy. Zespół przedstawił kilka skeczów, zarówno własnych, jak i znanych autorów
powojennych.

ang. sketch

SKIBOB (czytaj: skibop) l. 'pojazd przeznaczony dojazdy po śniegu, będący połączeniem roweru i nart, złożony z
kierownicy i siodełka przymocowanego do płóz nart, zastępujących koła': Zjeżdżający na skibobie powinien mieć
dodatkowo na nogach krótkie nartki dla utrzymania równowagi. 2. wyraz używany w liczbie mnogiej:

SKIBOBY 'dyscyplina sportu polegająca najeździe na czas na skibobie': Mistrzostwa Europy w skibobach są rozgrywane
od 1963 roku. Slalom gigant w skibobach.

ang. skibob

SKIN albo SKINHEAD (czytaj: skinhet) 'przedstawiciel podkultury młodzieżowej, w której wyraża się gwałtowny
sprzeciw wobec zastanych norm współżycia społecznego poprzez brutalne zachowanie, awantury publiczne, a także
poprzez szokujący sposób ubierania się i uczesania; często powiązanej lub sympatyzującej z ruchami i partiami
nacjonalistycznymi': Węgierscy skini są coraz groźniejsi dla Cyganów. Było to następstwem niedawnego napadu grupy
skinheadów na Niemców w Krakowie.

ang. skinhead

SKLEROZA'inaczej: MIAŻDŻYCA TĘTNIC, ARTE-RIOSKLEROZA 'przewlekła choroba, polegająca na

688

SKOLIOZA

SLALOM

zmianach w ścianach tętnic, gdzie gromadzą się substancje tłuszczowe, głównie cholesterol, których ogniska
następnie wapnieją i twardnieją, co powoduje stwardnienie i zwężenie światła tętnic': Skleroza atakuje głównie aortę,
tętnice wieńcowe i mózgowe, rzadziej występuje w tętnicach kończyn. Do przyczyn sklerozy zalicza się m.in.
niewłaściwy sposób odżywiania, nadciśnienie tętnicze, zaburzenia krzepnięcia krwi.

SKLEROTYK l. 'osoba chora na sklerozę': Sklerotykom zaleca się odpowiednią, niskotłuszczową dietę, ruchliwy tryb
życia i racjonalny odpoczynek. 2. pot. 'człowiek mający skłonność do zapominania faktów i ciągłego powtarzania tych
samych pytań, skierowanych do tych samych ludzi': Nie warto mu już dziś mówić o tym koncercie, bo to stary
sklerotyk, jeszcze nieraz będzie o to pytał.

SKLEROTYCZNY 'wynikający ze sklerozy, dotknięty sklerozą': Sklerotyczne zwapnienie. Sklerotyczna pamięć.

Sklerotyczny ojciec.
n.-lac. sclerosis zgr. sklerós 'suchy, twardy'

SKOLIOZA 'wada kręgosłupa, polegająca na jego bocznym skrzywieniu, będąca skutkiem m.in. wad postawy, wad
kończyn, porażeń mięśni grzbietu': Skolioza prowadzi do poważnych zniekształceń kręgosłupa i miednicy, może też
powodować garb.

n.-lac. scoliosis zgr. skoliós 'krzywy'

SKOPOLAMINA inaczej: HIOSCYNA 'alkaloid pochodzenia roślinnego, mający postać białego proszku rozpuszczalnego
w wodzie, alkoholu i eterze, który działa hamująco na układ przywspółczulny oraz narkotycznie na ośrodkowy układ
nerwowy, ma też działanie przeciwwymiotne': W wypadku choroby morskiej lub lokomocyjnej podaje się choremu
skopolaminę lub zawierający ją scopolan.

ang. scopolamine od: scopolia - roślina zawierająca ten alkaloid

SKRUB (czytaj: skrub lub skrab) 'busz australijski w postaci gęstych, twardolistnych zarośli, składających się z wiecznie
zielonych krzewów i skarlałych drzew': W skrubie dominują krzewiaste gatunki eukaliptusa i akacji.

ang. scrub

SKRUTACYJNA KOMISJA 'zespół ludzi powołanych do liczenia głosów w czasie głosowania': Przed rozpoczęciem
głosowania powołano komisję skrutacyjną. Protokół komisji skrutacyjnej.

lać. scrutatio 'dokładne badanie'

SKRYPT l. 'zbiór wykładów z danej dziedziny wiedzy, opracowany zwykle przez wykładowców akademickich, wydany
tanim kosztem, służący studentom za podręcznik': Uczyć się ze skryptów akademickich. Skrypt do biomechaniki. 2.
'zwykle nieopracowana ostatecznie pierwsza wersja książki, referatu itp.': Profesor zawsze wygłaszał wykłady bez
skryptów. 3. 'dawniej: pismo urzędowe, często tajne, lub innego typu

dokument': Skrypty z kancelarii ministra. () Skrypt dłużny w prawie 'dokument wystawiony przez dłużnika,
potwierdzający zaciągnięcie długu i zobowiązanie do jego zwrotu': Podpisać skrypt dłużny.

SKRYPTOWY 'opracowany, wydany w formie skryptu': Publikacje skryptowe. Podręczniki skryptowe.

niem. Skript z łac. scriptum 'to, co napisane'

SKRYPTOR 'w średniowieczu: osoba przepisująca rękopisy, głównie księgi': Skryptor z kancelarii królewskiej. Równe
pismo skryptora.

SKRYPTORIUM l. 'pomieszczenie w średniowiecznych klasztorach lub katedrach, w którym pracowali skryptorzy': Mnisi
pracujący w skryptorium. Skrypto-rium archikatedralne. 2. 'dawniej: przenośny, drewniany pulpit z pochyłym,
ruchomym blatem, będącym jednocześnie wiekiem niedużej skrytki na przybory do pisania': Skryba stał pochylony
nad skryptorium.

lać. scriptor 'pisarz, przepisywacz'

SKUTER 'odmiana motocykla o małych kołach i nisko umiejscowionym silniku, mającego osłony nóg oraz zbiornik
paliwa pod siodełkiem': Na uczelnię jeździła na małym skuterze.

SKUTER WODNY 'jednoosobowy pojazd mechaniczny z siodełkiem, ruchomą kierownicą i osłoną nóg, poruszający się
po wodzie na płozach': Policjanci patrolowali jezioro na skuterach wodnych.

SKUTER ŚNIEŻNY 'jednoosobowy pojazd mechaniczny z siodełkiem, ruchomą kierownicą i osłoną nóg, poruszający się
po śniegu na płozach': Zjeżdżali po stoku na skuterze śnieżnym.
ang. scooter

SLAJD 'mały obrazek na błonie fotograficznej oprawionej w ramkę, przeznaczony do oglądania na ekranie, na którym
wyświetla się go za pomocą rzutnika': Oglądała slajdy z wakacyjnej wyprawy. Wyświetlali slajdy.

ang. slide

SLALOM l. 'konkurencja sportowa, zwykle narciarska, polegająca na jak najszybszym pokonaniu trasy z rozstawionymi
bramkami, tyczkami itp., które trzeba omijać na zmianę raz z prawej, a raz z lewej strony': Slalom specjalny. Slalom
gigant. Slalom narciarski. Slalom kajakowy. Przygotować stok do slalomu. 2. 'poruszanie się między przeszkodami,
zwykle trudne i dość szybkie': Slalom między przechodniami na zatłoczonej ulicy. Slalom kelnera między stolikami.

SLALOMISTA albo SLALOMOWIEC 'zawodnik, którzy bierze udział w slalomie': Slalomista sunął w dół po stoku.

SLALOMOWY 'związany ze slalomem, wykorzystywany w slalomie': Bramki slalomowe. Tor slalomowy na górskiej
rzece.

norw. slalom

689

SLANG

SNOWBOARD

SLANG 'język określonej grupy społecznej lub pewnego środowiska, różniący się od języka ogólnego słownictwem':
Slang żołnierski. Slang młodzieżowy. Ostatnio w środkach masowego przekazu często używa się słowa przekręt,
pochodzącego ze slangu finansistów, a oznaczającego jakąś nielegalną operację, np. malwersację. Ciekawostką jest to,
że w wielu kontekstach słowo to nabiera pozytywnego znaczenia - kojarzy się przede wszystkim z przemyślnością i
sprytem, a nie z przywłaszczaniem sobie cudzych pieniędzy.

ang. slang

SLIPING 'wagon kolejowy z miejscami do spania': Wykupić bilet na sliping. Podróżować slipingiem.

SLIPINGOWY 'związany ze slipingiem, będący slipingiem': Miejsce slipingowe. Wagon slipingowy.

od ang. sleeping car 'wagon sypialny' od: sleep 'spać', car 'wóz, wagon'

SLOGAN l. 'zręczne, zwięzłe sformułowanie, będące hasłem politycznym lub reklamowym': Do dziś pamiętamy slogany
z 1939 r.: "Silni, zwarci i gotowi" oraz "Nie oddamy nawet guzika". 2. 'to samo, co frazes': Z mównicy sejmowej rzucał
puste slogany.

ang. slogan z celtyckiego sluaghghairm, pierwotnie 'zawołanie wojenne szkockich górali'

SLUMSY (czytaj: slamsy) albo SLAMSY 'dzielnice wielkich miast, zwłaszcza w Ameryce Południowej i Środkowej,
zamieszkiwane przez biedotę': Miasto Meksyk otaczają wielkie slumsy, w których, w domkach z blach, puszek i gliny,
gnieżdżą się miliony nędzarzy.

SLAMS 'rudera: stary, zniszczony i brzydki budynek':

Przy tej uliczce stoją jeszcze cztery slamsy, w których mieszkająjacyś pijacy.

ang. slum (slums to liczba mnoga), słowo ze slangu biedaków, w którym znaczy 'pomieszczenie, pokój'
Sm symbol pierwiastka chemicznego: samar (zob.)

SMECZ w sporcie 'silne zbicie lecącej piłki tenisowej lub lotki z odchyleniem ciała do tyłu i mocnym zamachem sponad
gfowy tak, by piłka (lotka) spadła szybko na pole przeciwnika': Nie obronić smeczu. Zepsuć smecz. Kilka udanych
smeczów.

ang. sn|iash

SMOG 'mgła z dymu, kurzu i spalin, która utrzymuje się nad niektórymi wielkimi miastami i rejonami przemysłowymi':
W Polsce smog występuje nad Krakowem i niektórymi rejonami na Górnym Śląsku.

SMOGOWY 'związany ze smogiem': Alarm smogowy. Skażenie smogowe.

ang. smog, złożenie: sm(oke) 'dym', (fo)g 'mgła'

SMOKING 'elegancki, męski strój wieczorowy, zwykle z czarnej tkaniny wełnianej, złożony z marynarki o jedwabnych,
lśniących klapach, zapinanej na jeden guzik, kamizelki oraz spodni ozdobionych wzdłuż zewnętrznych

szwów bocznych lśniącą, jedwabną taśmą': Moda na smokingi zapanowała u schyłku XIX wieku.

od ang. smoking jacket 'bonżurka, marynarka noszona dawniej w czasie palenia, nakładana na garnitur, żeby nie
przeszedł zapachem tytoniu'

SMS 'serwis krótkich wiadomości - umożliwiający przesyłanie krótkich wiadomości za pomocą urządzeń
elektronicznych, przede wszystkim wiadomości wyświetlających się na displeju telefonu komórkowego; także:
wiadomość wysłana tą drogą': Usłyszał krótki sygnał telefonu, to Agata przesłała mu SMS z datą i miejscem spotkania.

ang. S[hort] M[essage] S[ervice]

Sn symbol pierwiastka chemicznego: cyna (zob.)

SNACK BAR (czytaj: snakbar albo snekbar) 'rodzaj baru samoobsługowego, w którym można zjeść szybko przyrządzone
dania, kanapki, sałatki itp., bar przekąskowy':

W snack barze zjadł rybę piwnąz frytkami i wypił fantę.

ang. snack bar

SNAJPER inaczej: STRZELEC WYBOROWY l. w wojsku 'odpowiednio przeszkolony żołnierz, umiejący precyzyjnie i
niezawodnie strzelać do trudnych, pojedynczych celów, głównie ludzi, zazwyczaj z ukrycia, uzbrojony w specjalnie
wyposażoną broń, zwykle karabin z lunetą lub noktowizorem; strzelec wyborowy': Po raz pierwszy snajperzy pojawili
się w armii brytyjskiej w czasie I wojny światowej. Snajper ukryty na dachu budynku pilnie obserwował plac. 2. w
sporcie 'zawodnik w grach zespołowych, głównie w piłce nożnej, celnie strzelający i zdobywający dużo bramek'

SNAJPERSKI 'związany ze snajperem - żołnierzem, przeznaczony dla snajpera, taki jak u snajpera': Snajper-ska celność.
Karabin snajperski.

ang. sniper

SNOB 'człowiek, który robi różne rzeczy na pokaz i przesadnie, chcąc, by inni uważali go za osobę zamożną,
wykształconą, światową, kulturalną itd.': Gospodarz, dość zabawny snob, poustawiał na półkach dziesiątki książek w
złoconych oprawach, do których nigdy nawet nie zajrzał.

SNOBIZM 'postawa snoba': Angielskiego uczyła się nie tyle z potrzeby, ile ze snobizmu, ze snobizmu też - kupiła sobie
piękny narciarski strój, w którym paradowała po Zakopanem, chociaż nie umiała jeździć na nartach.
SNOBOWAĆ SIĘ 'robić różne rzeczy na pokaz, naśladować swoimi zachowaniami ludzi zamożnych, wykształconych
itd.': Snobowali się na biznesmenów.

SNOBISTYCZNY 'wynikający ze snobizmu, odznaczający się snobizmem': Snobistyczne zachowania młodzieży.

Snobistyczna publiczność teatralna.

ang. snob, pierwotnie 'partacz'

SNOWBOARD (czytaj: snołbort) l. 'szeroka narta, do której są przymocowane oba buty': Jeździć na snowboar-

690

SNYCERSTWO

SOCJALIZM

dzie. 2. 'dyscyplina sportowa, polegająca na wyścigach na takiej narcie'

SNOWBOARDING (czytaj: snołbordink) 'jazda na snowboardzie': Nauka snowboardingu. Szkoła snow-boardingu.

SNOWBOARDZISTA (czytaj: snołbordzista) 'mężczyzna jeżdżący na snowboardzie': Na stokach pełno snowboardzistów

w kolorowych, jaskrawych dresach.

SNOWBOARDZISTKA (czytaj: snołbordzistka) 'kobieta jeżdżąca na snowboardzie': Na muldzie nagle zjawiła się obok
niego jakaś snowboardzistka i musiał gwałtownie zahamować.

ang. snowboard

SNYCERSTWO 'sztuka rzeźbienia w drewnie (dawniej także w kamieniu)': Obecnie snycerstwo rozwija się jako gałąź
rzemiosła ludowego. W okresie baroku i rokoka, kiedy nastąpił bujny rozwój snycerstwa, powstało wiele cennych
wielokondygnacyjnych ołtarzy i rzeźb nagrobnych, często polichromowanych.

SNYCERKA pot. 'sztuka rzeźbienia w drewnie, dawniej także w kamieniu; snycerstwo': Trudnić się snycerką.

SNYCERZ 'artysta rzemieślnik zajmujący się snycerstwem': W ażurowych zdobieniach blatu stołu znać sprawne dłuto
snycerza. Snycerz ludowy czerpiący z folkloru góralskiego.

SNYCERSKI 'związany ze snycerzem, snycerstwem':

Kunszt snycerski. Zdolności snycerskie. Warsztat snycerski.

od niem. Schnitzer

SOAP OPERA (czytaj: sołp opera) 'bardzo długi serial telewizyjny, wyświetlany zwykle przed południem, którego
treścią są dzieje pewnej (licznej i rozgałęzionej) rodziny, przedstawione zwykle w sposób sentymentalny i tak, by z
treści jednego odcinka rodziło się wiele następnych': Bohaterowie kolejnej soap opery rozstają się, potem wracają do
siebie, mnożą się ich nieślubne dzieci i odrzucone narzeczone, a wszystko po to, by wymusić jeszcze kilkadziesiąt
nowych odcinków.

ang. soap opera, dosłownie 'opera mydlana' (początkowo w przerwach tych seriali nadawano zwykle reklamy mydeł)

SOBÓR l. w katolicyzmie 'zgromadzenie wszystkich biskupów świata, obradujących pod przewodnictwem papieża
(albo jego delegata) nad sprawami wiary, moralności, organizacji i dyscypliny w Kościele': Na Soborze Watykańskim II
(1962-1965) ogłoszono między innymi deklaracje o wolności religijnej i stosunku Kościoła do religii
niechrześcijańskich. Pierwszy powszechny sobór został zwołany w 325 r. przez cesarza Konstantyna Wielkiego. 2. w
prawosławiu 'stała rada biskupów przy patriarsze w danym Kościele narodowym, niezależnym od zagranicznych władz
duchownych': W zakresie dyscypliny kościelnej prawosławie opiera się na kanonach soborów. 3. 'prawosławna
bazylika, cerkiew katedralna':

Nabożeństwo w soborze. Klasycystyczne budynki soboru Kazańskiego w Petersburgu. Sobór Troicki w Psko-wie.
Monumentalne sobory na Kremlu.

SOBOROWY 'związany z soborem w znaczeniu l.': Postanowienia soborowe. Dokumenty soborowe.

roś. sobór

SOCJALNY l. 'związany ze społeczeństwem, występujący w społeczeństwie, dotyczący ogółu ludzi w danym kraju, na
danym obszarze': Problemy socjalne we wschodniej Europie. Usługi przeznaczone dla różnych grup socjalnych. 2.
'związany z zaspokajaniem potrzeb materialnych i kulturalnych członków społeczeństwa':

Fundusz socjalny. Stypendia socjalne. Ustawodawstwo socjalne. Pracownicy działu socjalnego. O Minimum socjalne
'warunki konieczne do życia, suma pieniędzy zapewniająca zaspokojenie podstawowych potrzeb życiowych człowieka
w określonym czasie (zwykle w ciągu miesiąca)': Minimum socjalne gwarantowane przez rząd.

fr. social z łac. socialis 'społeczny, towarzyski' od socius 'towarzysz, wspólnik'

SOCJALDEMOKRACJA l. 'kierunek polityczny i ideologiczny, głównie w ruchu robotniczym, który odrzuca ideę rewolucji
proletariackiej i dyktatury proletariatu, propaguje natomiast legalne i stopniowe reformy': Program socjaldemokracji.
Postulaty socjaldemokracji. 2. 'w drugiej połowie XIX w.: ogół partii socjalistycznych, skupionych w II
Międzynarodówce; po I wojnie światowej: partie reprezentujące prawicowy, reformi styczny nurt w ruchu
robotniczym': Rządy socjaldemokracji.

SOCJALDEMOKRATA 'zwolennik zasad, idei socjaldemokracji; członek partii socjaldemokratycznej': Zebranie

socjaldemokratów.

SOCJALDEMOKRATYCZNY 'związany z socjaldemokracją lub socjaldemokratami': Partia socjaldemokratyczna. Rząd

socjaldemokratyczny. Poglądy socjaldemokratyczne.

złożenie: socjal(na) i demokracja

SOCJALIZACJA 'kształtowanie osobowości człowieka poprzez przekazywanie mu systemu wartości i norm, które
obowiązują w danym społeczeństwie; uspołecznianie': Socjalizacja dokonuje się najczęściej w procesie wychowania
dziecka i młodego człowieka. Groźba załamania całego procesu socjalizacji młodzieży jest w pełni realna.

z łac. socialis 'społeczny'

SOCJALIZM l. 'ideologia głosząca zniesienie prywatnej własności środków produkcji i związanych z nią podziałów
klasowych, władzę klasy robotniczej, rządzącej państwem w koalicji z chłopami i inteligencją pracującą oraz centralne
sterowanie gospodarką': Socjalizm to ideologia wyrosła ze sprzeciwu wobec kapitalizmu. Jej zasady formułowano z
myślą o stworzeniu sprawiedliwego społeczeństwa, w którym nie będzie biednych, bogatych i wyzysku. Zdaniem wielu
krytyków, troszcząc

691

SOCJO-
SODA

się o sprawiedliwy podział dóbr, zapomniano o konieczności stworzenia mechanizmu sprawnego ich wytwarzania - w
rezultacie w państwach socjalistycznych można było mówić raczej o sprawiedliwym dzieleniu niedostatku. 2. 'ustrój
państwowy, będący - w myśl założeń teoretyków marksizmu - przejściową formą na drodze od kapitalizmu do
komunizmu': W socjalizmie zasada podziału dóbr to: "każdemu według jego pracy", w komunizmie: "każdemu według
jego potrzeb".

SOCJALISTA l. 'zwolennik socjalizmu': Czy członków PZPR należy nazwać komunistami, czy też może raczej
socjalistami? 2. 'członek partii, mającej w nazwie słowo: soc jalistyczny': We Francji nowy rząd utworzyli socjaliści.

SOCJALISTYCZNY l. 'związany z socjalizmem - ideologią': Partie socjalistyczne na Zachodzie. Zasady socjalistyczne.

Poglądy socjalistyczne. 2. 'związany z socjalizmem - ustrojem': Polska, Czechy i Węgry do 1989 r. były państwami
socjalistycznymi. Gospodarka socjalistyczna i gospodarka wolnorynkowa.

niem. Sozialismus od łac. socialis 'społeczny, towarzyski'

SOCJO- cząstka wyrazów złożonych, mająca znaczenie 'społeczny', wskazująca, że to, o czym mówi drugi człon
złożenia, jest związane ze społeczeństwem lub zjawiskami społecznymi, np. socjologia, socjotechnika, socjopatia'

od łac. socius 'towarzysz, wspólnik'

SOCJOLOGIA 'nauka o społeczeństwie, zajmująca się badaniem struktury społeczeństwa, następujących w nim zmian,
praw kierujących rozwojem społeczeństwa i różnego rodzaju zjawisk w nim występujących, np. zjawisk kulturowych,
psychologicznych itp.': Pośród metod badawczych socjologii szczególne znaczenie mają badania statystyczne.
Socjologia okręgów przemysłowych. Socjologia literatury.

SOCJOLOG 'specjalista w dziedzinie socjologii': W Polsce pierwszy Instytut Socjologii został założony w 1921 roku przez
wybitnego polskiego socjologa Floriana Znanieckiego.

SOCJOLOGICZNY 'związany z socjologią': Socjologiczne teorie państwa i prawa. Socjologiczne ujęcie zagadnienia.

złożenie cząstek: socjo- i -logia od gr. logos 'nauka, słowo'

SOCJOPATIA 'zaburzenie psychiczne o nieokreślonych organicznie przyczynach, które polega na braku przystosowania
się jednostki do życia w społeczeństwie':

Socjopatię można leczyć metodą terapii społecznej, np. przez pracę z rodziną.

SOCJOPATA 'osoba cierpiąca na socjopatię, nieprzystosowana do życia w społeczeństwie': Niebezpieczny socjopata.

Seria morderstw dokonana przez socjopatę.

SOCJOPATYCZNY 'charakterystyczny dla socjopaty, związany z nim': Zachowania socjopatyczne.

złożenie cząstek: łac. socjo- i -patia od gr. patheia od pathos 'uczucie, cierpienie'

SOCJOTECHNIKA l. 'planowe działania, których celem jest wywołanie określonych, pożądanych z pewnego punktu
widzenia zachowań jednostek lub grup społecznych': Socjotechniki wykorzystywane w marketingu. 2. 'teoria
naukowa, zajmująca się skutecznymi działaniami społecznymi i świadomym wpływaniem na rzeczywistość społeczną
(np. przez system prawny, wychowanie, sprawowanie władzy), która ma na celu budowę modeli zmian społecznych,
uwzględniających powiązania między jak największą liczbą czynników': Socjotechnika opiera się na wynikach badań
socjologii, psychologii społecznej i nauk politycznych. W Polsce próbę budowy naukowych teorii socjotechniki podjął
Leon Petrażycki.
SOCJOTECHNICZNY 'dotyczący socjotechniki, wynikający z socjotechniki': Modele socjotechniczne. Prawa
socjotechniczne.

złożenie cząstki: socjo- i słowa: technika

SOCREALIZM inaczej REALIZM SOCJALISTYCZNY 'kierunek w literaturze i sztuce, występujący od lat 30. dwudziestego
wieku w ZSRR, a po 1945 r. także w innych krajach komunistycznych, ściśle związany z polityką kulturalną okresu
stalinizmu, postulujący zgodność wizji świata przedstawianego przez artystów z ideologicznymi tezami marksizmu, jak
również komunikatywność formy, optymizm, uprzywilejowanie tematyki pracy, walki klasowej i ruchu robotniczego':
Doktryny socrealizmu obowiązywały w literaturze sowieckiej od czasu wystąpienia Maksima Gorkiego na zjeździe
pisarzy w 1934 roku. Kinematografia okresu socrealizmu.

SOCREALISTA 'osoba, zwłaszcza artysta, będąca zwolennikiem socrealizmu, realizująca założenia realizmu w swojej
twórczości': Twórczość socrealistów stanowiła propagandowe narzędzie partii komunistycznych.

SOCREALISTYCZNY 'związany z soceralizmem, zgodny z założeniami socrealizmu': Postulaty socrealistyczne w muzyce.

Malarstwo socrealistyczne. Pałac Kultury i Nauki w Warszawie oraz część budynków przy ulicy Marszałkowskiej to
przykłady architektury socrealistycznej.

złożenie cząstki: soc- od słowa: socjalizm) i słowa: realizm, kalka z języka rosyjskiego

SODA 'nazwa powszechnie odnoszona do węglanu sodu, nieorganicznego związku chemicznego o wzorze NazCOa, w
postaci bezbarwnego lub białego, krystalicznego proszku o właściwościach higroskopijnych, rozpuszczalnego w wodzie
i rozcieńczonych kwasach mineralnych, soda kalcynowana, soda amoniakalna': Soda jest używana do produkcji
środków myjących i piorących, a także w przemyśle włókienniczym, papierniczym, szklarskim do zmiękczania wody.
Już w czasach prehistorycznych ludzie nauczyli się otrzymywać sodę przez ługowanie z popiołów roślin. () Soda
kaustyczna lub soda żrąca 'wodorotlenek sodu, nieorganiczny związek chemiczny o wzorze NaOH, w postaci białego,
krystalicznego proszku o silnych właściwościach higroskopijnych, którego roztwór wodny jest bardzo mocną

692

SODOMA I GOMORA

SOLDATESKA

zasadą': Soda kaustyczna niszczy substancje organiczne i działa żrąco na skórę. () Soda oczyszczona 'wodorowęglan
sodu, nieorganiczny związek chemiczny o wzorze NaHC03, w postaci białej, krystalicznej substancji słabo
rozpuszczalnej w wodzie': Soda oczysz-czonajest stosowana jako składnik do wyrobu proszków do pieczenia, napojów
musujących, proszków gaśniczych oraz w lecznictwie.

niem. Soda

SODOMA I GOMORA l. 'w Biblii: dwa miasta, które Bóg zniszczył deszczem siarki i ognia za niemoralne życie ich
mieszkańców, głównie: rozpustę i stosunki ho-moseksualne' 2. przen. przestarz. 'rozpusta, coś niemoralnego': Babcia,
gdy dowiedziała się o tym, że zdradził żonę z jej przyjaciółką, zawołała wznosząc ręce do nieba: - Matko kochana,
sodoma i gomora, jak ty możesz ludziom w oczy spojrzeć! l.przen. 'zamieszanie, straszny bałagan, awantura': Na
remontowanym piętrze w ubikacji pili budowlańcy, czasem obrywała się jakaś część sufitu, a czasem iskrzyły
odsłonięte przewody elektryczne - to była sodoma i gomora.

SODOMIA l. 'to samo, co zoofilia' l. przestarz. 'to samo, co homoseksualizm'

SODOMITA l. 'osoba uprawiająca stosunki płciowe ze zwierzętami': Nawet najbardziej liberalne ustawodawstwo
zabrania pornografii, w której pokazuje się stosunki sodomitów ze zwierzętami. 2. przestarz. 'to samo, co pederasta'

od nazw biblijnych miast w Palestynie, nad Morzem Martwym

SOFISTYKA l. 'ruch umysłowy w starożytnej Grecji, rozwijający się od V w. p.n.e., który w centrum zainteresowania
stawiał człowieka, cechujący się krytycznym stosunkiem do uznanych wartości religijnych, etycznych i do ustalonego
porządku społecznego, głoszący indywidualizm oraz relatywizm poznania ludzkiego': Szczególnie intensywny rozwój
sofistyki można było obserwować w Atenach w V-IV w. p.n.e. 2. 'metoda argumentowania, stosowana zwłaszcza w
sofistyce przez późniejszych przedstawicieli tego nurtu, która polega na wykorzystaniu wieloznaczności słów,
stosowaniu trudnych do wykrycia nieścisłości i prowadzeniu fałszywych wywodów': Sofistyka [w wyniku krytyki
Platona] stała się synonimem erysty-ki, tj. rozumowania, które dla fałszywego twierdzenia stwarza pozory prawdy.
(Tatarkiewicz) 3. ksiazk. 'posługiwanie się nieuczciwą, często pokrętną, argumentacją i fałszywymi dowodami w celu
udowodnienia nieprawdy': Uprawiana przez autora sofistyka od-stręcza od sięgnięcia po książkę.

SOFISTA l. y/filozofii: 'starożytny grecki nauczyciel wędrowny o demokratycznych poglądach, zwolennik sofistyki,
uczący retoryki, polityki, filozofii i etyki i w ten sposób przygotowujący obywateli do życia publicznego': Sofiści są
uważani za pierwszych humanistów w dziejach filozofii starożytnej. Mistrzem z pierwszego pokolenia sofistów był
m.in. Protagoras z Abdery. 2. ksiazk. 'osoba, posługująca się sofistycznymi metodami argumentacji, np. fałszywymi
dowodami w celu udowodnienia nieprawdy': Nowo przybyły do kancelarii adwokat zyskał sobie miano sofisty.

SOFISTYCZNY 'związany z sofistyką lub sofistykami, charakterystyczny dla sofistyki, zwłaszcza w 2. i 3. znaczeniu':
Sofistyczne rozważania. Sofistyczne wywody. Sofistyczna argumentacja.

SOFIZMAT l. 'rozumowanie z pozoru poprawne, zawierające jednak świadomie utajone błędy logiczne, nieraz trudne
do wykrycia'; fałszywy dowód': Wykryć sofi-zmaty w czyimś wywodzie. 2. ksiazk. 'świadome, zwykle pokrętne,
dowodzenie nieprawdziwej tezy': Posługiwać się zręcznymi sofizmatami. gr. sophistike od: sophistes 'mistrz, mędrzec;
także: krętacz'

SOFT CÓRĘ (czytaj: soft kor) 'lekka pornografia - wydawnictwa, filmy itp., które nie przedstawiają czynności
seksualnych wprost, w dużych zbliżeniach (jak to jest w hard córę), ale w sposób pośredni, delikatny': Ci, których
odstręcza dosadna pornografia, sięgaj ą po soft córę.

ang. soft córę

SOFTWARE (czytaj: softłer) 'oprogramowanie komputerowe, w przeciwieństwie do hardware - sprzętu, materialnych

przedmiotów, urządzeń': Niektórzy porównują hardware do ciała, a software - do duszy komputera. Mieli na swoim
komputerze zainstalowany drogi, licencjonowany software.

ang. software, dosłownie 'rzeczy miękkie'

SOJUSZ 'umowa między państwami lub jakimiś siłami politycznymi, które zobowiązują się do pomagania sobie w
jakiejś dziedzinie lub współdziałania': Sojusz między Hitlerem i Stalinem okazał się nietrwały. Sojusz polityczny
chadeków i liberałów.

SOJUSZNIK, 'partner w sojuszu, sprzymierzeniec': Sojusznicy Polski w NATO to m.in. Stany Zjednoczone, Wielka
Brytania, Niemcy i Włochy.

roś. sojuz 'przymierze, związek'

SOLARIUM l. 'przyrząd do opalania ciała promieniami ultrafioletowymi, zazwyczaj łóżko z zamocowaną nad nim
specjalną lampą': W salonie kosmetycznym było solarium. 2. 'gabinet, w którym znajdują się takie przyrządy': Po
godzinie aerobiku poszła do sauny i do solarium.
ang. solarium, pierwotnie 'nasłonecznione miejsce, dobre do opalania' z łac. solarium

SOLDATESKA l. 'grupa wojskowych lub militarystów, sprawująca rządy w jakimś państwie': Soldateska pozostawała u
władzy przez kolejne lata. 2. 'niezdyscyplinowani, nieokrzesani żołnierze zachowujący się w sposób brutalny i
bezwględny': Zamieszki w okupowanej stolicy wszczynane przez soldateskę.

wl. soldatesco od: soldato 'żołnierz'

693

SOLDY

SOMBRERO

SOLDY 'wyprzedaż, zwykle posezonowa, towarów po obniżonych cenach': Przez cały sierpień w Klifie trwały soldy, a
ceny obniżano nawet o 60%.

ang. sold od: sale 'sprzedawać'

SOLENNY l. książk. 'traktowany bardzo poważnie, podniosły, uroczysty': Złożył solenną obietnicę poprawy. 2. książk.
'taki, na którego można liczyć, obowiązkowy, sumienny': Solenna uczennica. Solenny pracownik.

tac. sollennis 'doroczny, a więc: uroczysty, świąteczny'

SOLIDARNOŚĆ l. 'postawa członków jakiejś zbiorowości, polegająca na niesieniu pomocy innym członkom tejże
zbiorowości i gotowości do walki o ich prawa - także wówczas, gdy prawa tego, kto podejmuje tę walkę, nie są
bezpośrednio zagrożone': [Problemy ludzkie] wymagają powszechnej solidarności, wyższej ponad [...]
nieporozumienia czy spekulacje ekonomiczne. (Jan Paweł II) W 1980 r. solidarność robotników całego kraju,
wyrażających swoje poparcie dla strajku w Stoczni Gdańskiej, doprowadziła do historycznego zwycięstwa i zawarcia
ugody z rządem. 2. wprawie 'odpowiedzialność każdej ze współzobowiązanych do czegoś osób za całość
zobowiązania': Solidarność dłużników. Solidarność wierzycieli.

SOLIDARYZOWAĆ SIĘ 'popierać, wspierać kogoś w poczuciu wspólnoty z nim; wyrażać wspólnotę i jedność z kimś':
Robotnicy wielu zakładów solidaryzowali się z walką stoczniowców. Prezydent stwierdził, że społeczeństwo polskie
solidaryzuje się z ofiarami tragedii.

SOLIDARNY 'gotowy do niesienia pomocy innym członkom zbiorowości, wyrażający wspólnotę i jedność z nimi':
Rodzina była solidarna w nieszczęściu. Przewodniczący związku mówił im, że solidarna załoga powinna przestrzegać
zasady: "wszyscy za jednego", i występować razem w także w tej sprawie, która dotyczy tylko jej części.

SOLIDARNOŚCIOWY l. 'wyrażający solidarność, świadczący o solidarności z kimś': Strajk solidarnościowy. 2. 'związany

ze związkiem zawodowym "Solidarność": Rządy solidarnościowe.

SOLODARNOŚCIOWIEC 'członek "Solidarności"':

Na spotkaniu byli solidarnościowcy i przedstawiciele związków branżowych.

SOLIDARYZM 'pogląd społeczno-polityczny głoszący naturalną wspólnotę interesów całego społeczeństwa (także:
całego narodu, a nawet całej ludzkości), niezależną od podziałów klasowych i politycznych': Solidaryzm to pogląd
popierany przez Kościół, natomiast zwalczany przez komunistów.

fr. solidaire, se solidariser z łac. in solidum 'w całości'

SOLILOKWIUM w nauce o literaturze 'rozmowa z samym sobą prowadzona przez bohatera dramatu, zawierająca j ego
przemyślenia': Długie solilokwium. Prowadzić solilokwium na scenie.

p.-lac. soliloquium ułożenie: łac. solus 'sam' i loqui 'mówić'

SOLIPSYZM 'pogląd filozoficzny, wynikający ze skrajnego idealizmu subiektywnego, głoszący, że tym, co istnieje
bezspornie, jest jednostkowy podmiot poznający (tożsamy z umysłem), cała zaś rzeczywistość jest jedynie zespołem
jego indywidualnych wrażeń': Ideę solip-syzmu można wyrazić słowami: 'istnieję tylko ja sam, a wszystko inne jest
moim złudzeniem'.

SOLIPSYSTA 'zwolennik solipsyzmu': Za klasycznego solipsystęjest uważany George Berkeley.

fr. solipsisme od łac. solus ipse 'sam jeden'

SOLO l.' utwór lub fragment utworu przeznaczony do wykonywania przez jednego wykonawcę, jeden instrument,
jeden głos - rzeczownik': Solo skrzypcowe. Solo na fortepian. 2. 'o utworze lub jego fragmencie: wykonywany przez j
ednego artystę - przymiotnik': Utwór solo. Partia solo. 3. 'o sposobie wykonywania utworu: pojedynczo, osobno -
przysłówek': Śpiewał i tańczył solo. 4. pot. 'w pojedynkę, samotnie': Przyszła solo, partner zawiódł.

SOLISTA l. 'artysta, który występuje solo: piosenkarz, który śpiewa nie w chórze, lecz sam; muzyk, który gra nie w
orkiestrze, lecz sam, baletmistrz, który sam tańczy': Występ solistów baletu zgromadził nadkomplet widzów. 2.
'sportowiec, który występuje indywidualnie': Występy solistów na tafli lodowiska.

SOLOWY l. 'to samo, co solo w 2. znaczeniu': Występ solowy. 2. 'wykonywany przez jednego sportowca, niezależnie od
drużyny; należący do konkurencji indywidualnej ': Solowy rajd napastnika "Legii". Solowe występy łyżwiarzy rozpoczną
się we wtorek.

wl. solo 'sam jeden'

I SOMA w biologii: 'cały organizm z wyjątkiem komórek rozrodczych, ciało jako przeciwstawienie sfery psychicznej':
Soma i psyche.

SOMATYCZNY w biologii 'dotyczący ciała (oprócz komórek rozrodczych), związany z cielesnością': Komórki
somatyczne. Budowa somatyczna. Badanie somatyczne.

gr. sóma 'ciało, osoba'

II SOMA l. 'górska roślina, z której w starożytnych Indiach wytłaczano kultowy napój': Ziele somy. 2. 'napój kultowy
wywołujący halucynacje': Starożytni Hindusi składali somę w ofierze bogom. 3. 'w mitologii indyjskiej: jedno z
głównych bóstw wedyjskich, będące personifikacją somy-napoju': W późniejszych okresach Hindusi utożsamiali Somę
z bogiem księżyca - Ćandrą.

sanskr. soma

SOMBRERO 'miękki kapelusz filcowy lub słomiany z wysokim denkiem i bardzo szerokim rondem, zwykle o
wywiniętych brzegach, przepasany sznurem lub wstążką': Tradycyjnie nosi się sombrera w Hiszpanii i w krajach
Ameryki.

hiszp. sombrero 'kapelusz, baldachim' od: sombra 'cień'

694

SOMNAMBULIZM
SOPRAN

SOMNAMBULIZM inaczej: LUNATYZM 'zaburzenie polegające na nieświadomym wykonywaniu w stanie głębokiego

snu różnych czynności, o których się nie pamięta po obudzeniu': Cierpieć na somnambulizm.

SOMNAMBULIK inaczej: LUNATYK 'osoba chora na somnambulizm': Zazwyczaj somnambulicy chodzą we śnie, ale
mogą też wykonywać inne czynności.

SOMNAMBULICZNY inaczej: LUNATYCZKA 'związany z somnambulizmem, somnambulikami': Somnambuliczne

zaburzenia. Somnambuliczny sen.

fr. somnambulisme od łac. somnus 'sen' i ambulare 'przechadzać się'

SONAR 'urządzenie do wykonywania pomiarów w środowisku morskim,, które za pomocą dźwięków i ultradźwięków
wykrywa i lokalizuje różnego typu obiekty':

Podstawowym elementem sonaru jest echosonda. Pomiary zasolenia i temperatury za pomocą sonaru.

ang. skrót od nazwy: So(und) Na(vigation) R(anging) od: sound 'dźwięk', navigation 'nawigacja' i ranging 'obliczanie
odległości'

SONATA 'wykształcona w XVII w. kompozycja instrumentalna o budowie cyklu, tradycyjnie złożona z trzech (rzadziej
czterech) odrębnych części w układzie: szybka - wolna - szybka, w ujęciu klasycznym komponowana na instrument
solowy albo na instrument melodyczny i fortepian, w ujęciu szerszym - także na zespoły kameralne i orkiestrę': Sonata
fortepianowa. Sonata skrzypcowa. Adagio z "Sonaty księżycowej" Beethovena.

SONATINA 'utwór instrumentalny krótszy i prostszy w budowie od sonaty, zwykle o pogodnym nastroju,
komponowany na ogół w celach dydaktycznych': Zagrali so-natinę Diabellego.

SONATOWY 'mający cechy budowy typowe dla sonaty, będący częścią sonaty': Forma sonatowa. Allegro sonatowe.

wt. sonata od: sonare 'brzmieć'

SONDA l. 'przyrząd (o różnej budowie i różnym stopniu skomplikowania), który służy do badania czegoś przez
wnikanie, zagłębianie się w przedmiot badany': Sonda głębinowa. Sonda atmosferyczna. Sonda kosmiczna. Sonda
żołądkowa. 2. 'sposób badania opinii publicznej':

Sonda uliczna. Przeprowadzić sondę wśród robotników wielkich zakładów przemysłowych.

SONDOWAĆ l. 'przeprowadzać sondę (w znaczeniu l.)': Sondowano dno jeziora. Sondować powierzchnię Księżyca. 2.
'ostrożnie badać czyjąś opinię w jakiejś sprawie, próbować się dyskretnie dowiedzieć o czyimś stanowisku w pewnej
kwestii': Nie sondował nikogo co do stanowiska dyrektora, powiedział wprost, co myśli o sprawie. Długo sondował
rodzinę, zanim zdecydował się pójść do wujostwa z propozycją współpracy.

SONDAŻ l. 'rodzaj badania opinii publicznej; badanie poglądów i ocen ludzi w jakiejś sprawie poprzez ankietowanie
wybranej albo przypadkowej grupy osób; sonda':

Sytuację gospodarczą, jeśli wierzyć sondażom, ocenia się jako złą. 2. 'badanie, mierzenie czegoś sondą': Sondaż
atmosfery. Sondaż głębin morskich. SONDAŻOWY 'taki, który polega na sondażu (w zn. l. i 2.)': Sondażowe badanie
opinii społecznej. przen. Już sondażowe wyniki przepowiadały zwycięstwo Unii.

fr. sondę i sondage

SONET w nauce o literaturze 'utwór poetycki zbudowany z dwóch strof czterowersowych, zwykle opisowo-nar-
racyjnych o układzie rymów abab abab lub abba abba, i dwóch strof trzywersowych, liryczno-refleksyjnych, najczęściej
o układzie rymów cdc dcd albo cde cde': Sonet został ukształtowany we Włoszech w XIII-XIV w. Sonety Franciszka
Petrarki. Zbiór sonetów Staffa.

SONETOWY 'mający cechy budowy typowe dla sonetu, złożony z wielu sonetów': Cykl sonetowy.

wl. sonetto od dawnego prowansalskiego sonet 'piosenka'

SONG l. 'pieśń murzyńska, związana ze starszymi odmianami jazzu': Zapamiętał piękną scenę z filmu "Chwała",
poświęconego pierwszemu murzyńskiemu oddziałowi w wojnie Północ - Południe, przedstawiającą czarnych żołnierzy,
którzy spędzają ostatni wieczór przed atakiem, śpiewając przy ognisku swe songi, mówiące o ich życiu, doznaniach i
miłości do Jezusa. 2. 'pieśń o tematyce społecznej lub politycznej, często będąca fragmentem spektaklu teatralnego
lub przedstawienia kabaretowego': Do najsłynniejszych należą songi z dramatów Bertolda Brechta z muzyką Kurta
Weilla, np. songi z "Opery za trzy grosze". 3. 'w muzyce pop: utrzymana w spokojnym rytmie piosenka, której treść o
czymś opowiada': Kupił płytę z balladami rockowymi i songami. Songi Boba Dylana.

PROTEST SONG 'pieśń protestu: pieśń opowiadająca o aktualnych wydarzeniach społecznych i politycznych,
wyrażająca protest przeciwko złu': W latach 80. XX w. cała młodzież śpiewała protest songi Jacka Kaczmarskie-go.
Wiele utworów Stachury to zakamuflowane protest songi pokolenia lat 60. i 70., któremu zabroniono przeciw
czemukolwiek oficjalnie protestować.

ang. song 'pieśń, zwłaszcza taka, której podstawa to utwór poetycki'

SOPRAN w muzyce l. 'najwyższy głos kobiecy lub chłopięcy': Śpiewać sopranem. Wyróżnia się następujące typy
sopranu: sopran dramatyczny, sopran liryczny i sopran koloraturowy. 2. 'śpiewaczka lub śpiewak o takim głosie':
Soprany z chóru akademickiego. 3. 'instrument muzyczny o skali dźwięku zbliżonej do głosu sopranowego': Linia
melodyczna prowadzona przez sopran. 4. 'najwyższy głos w chórze mieszanym albo w średniowiecznym lub
renesansowym utworze polifonicznym': W tle sopranu zabrzmiały melodie kontrapunktujące.

SOPRANISTKA 'artystka śpiewająca sopranem': Aria w wykonaniu znanej sopranistki.

SOPRANOWY 'związany z sopranem, o skali głosu lub dźwięku takiej,jaką ma sopran': Głos sopranowy. Saksofon
sopranowy.

wl. soprano od: sopra 'nad'

695

SORBENT

SOWIETY

SORBENT w chemii 'ciało stałe lub ciecz o cząstkach zdolnych do zatrzymywania jonów, głównie kationów, lub innych
cząstek chemicznych': Sorbenty utmdniają wypłukiwanie i przenikanie w głąb gleby mineralnych składników
pokarmowych, dostarczanych roślinom w nawozach.

SORBOWAĆ 'o glebie, roślinach itp.: pochłaniać, przyswajać różnego rodzaju jony lub inne cząstki chemiczne
rozpuszczalne w glebie, jak również mikroorganizmy':

Sorbować mikroelementy.

ang. sorbent z łac. sorbens 'wchłaniający'

SORTOWAĆ l. 'przeglądać i dzielić towary, materiały, wyroby itp. na grupy według określonych kryteriów, cech':
Sortować warzywa. Sortować węgiel. Sortować listy, paczki. 2. w informatyce 'porządkować dane według przyjętych
zasad': Komputer sortuje dane przy ich przetwarzaniu. Sortować rekordy w pliku według relacji między ich kluczami.

SORT 'zespół czegoś, zwykle towarów o określonych cechach, towarów jednakowej jakości': Owoce gorszego sortu.
Pracownik drugiego sortu.

SORTOWACZ 'pracownik zajmujący się sortowaniem':

Sortowacz w fabryce porcelany.

SORTOWNIA 'pomieszczenie lub oddział w zakładzie, w którym sortuje się wyroby, towary itp.': Pracować w sortowni.
Sortownia węgla.

SORTOWNIK 'urządzenie służące do sortowania, przeznaczone dla określonego rodzaju produktów': Sortow-nik jabłek.

od ang. sort

SOS (czytaj: es-o-es) 'międzynarodowy umowny sygnał radiowy albo optyczny, który nadaje się alfabetem Morse'a (...
---...) jako znak niebezpieczeństwa, wezwanie na pomoc': Statek wysłał sygnał SOS. Często mylnie interpretuje się SOS
jako skrót angielskiego wyrażenia "save our souls" - 'ratujcie nasze dusze'.

ang. SOS

SOUL (czytaj: sołl) w muzyce l. 'rodzaj muzyki rozrywkowej nawiązujący do motywów murzyńskiej muzyki religijnej i
jazzu, łączący m.in. elementy bluesa i rhythm and bluesa': Do przedstawicieli soulu zalicza się m.in.:

Arethę Franklin, Sade, Barry'ego White'a. Grać soul. 2. 'związany z soulem': Muzyka soul.

SOULOWY 'związany z soulem': Muzyka soulowa. Piosenkarz soulowy.

ang. soul'dusza'

SOUVENIR (czytaj: suwenir) 'pamiątka albo upominek, przywiezione z podróży, wycieczki itp.': Na krakowskim rynku
kupiłem kilka souvenirów dla przyjaciół, którzy z nami nie wyjechali.

fr. souvenir

SOWCHOZ 'państwowe gospodarstwo rolne w sowieckiej Rosji lub Związku Radzieckim': Sowchozy zaczęli bolszewicy
tworzyć w 1917 r. na terenach wywłaszczonych gospodarstw.

SOWCHOZOWY 'związany z sowchozem, pochodzący z sowchozu, należący do sowchozu': Sowchozowe pola.

Sowchozowe dziewczęta.

skrót od roś. sow(ietskoje) choz(iajstwo) 'gospodarstwo radzieckie'

SOWIETY l. 'rady delegatów, po raz pierwszy powstałe w okresie rewolucji 1905-07, będące reprezentacją polityczną
robotników, później także chłopów i żołnierzy, okresowo sprawujące władzę w rewolucyjnej Rosji i ZSRR': Sowiety,
zlikwidowane w czerwcu 1907 r. przez policję, masowo odrodziły się podczas rewolucji lutowej 1917 r. 2. wyraz pisany
wielką literą, pot. 'Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich':

Obywatele Sowietów. Żyć w Sowietach.

SOWIECKI pot. 'związany z Sowietami; dotyczący Sowietów, radziecki - słowo mające odcień lekceważenia lub
pogardliwe': Armia sowiecka. Sowiecka władza. Czołgi sowieckie. Po wojnie Polska dostała się pod sowieckie
panowanie.

SOWIETYZACJA l. 'po II wojnie światowej: narzucanie przez Związek Radziecki krajom i narodom zależnym od ZSRR
sowieckiego systemu ustrojowego, czemu towarzyszyła ideologiczna indoktrynacja i narzucanie sowieckiego modelu
życia jednostkowego': Sowietyzac-ja, będąca dążeniem do całkowitej unifikacji, szczególnie intensywnie przebiegała w
latach 1949-1954. 2. 'przeobrażenia w mentalności indywidualnej i zbiorowej społeczeństwa radzieckiego, jak również
innych społeczeństw zależnych od ZSRR, objawiające się konformizmem, oportunizmem, zanikiem moralności w życiu
publicznym': Jednym z efektów sowietyzacji był powszechny zanik postaw obywatelskich na rzecz absolutnej uległości
wobec władzy.

SOWIETYZOWAĆ 'świadomie i celowo przeprowadzać proces sowietyzacji': Sowietyzowano społeczeństwo polskie.

SOWIETOLOGIA 'dziedzina nauki o charakterze interdyscyplinarnym, zajmująca się zagadnieniami historyczno-

politycznymi i społeczno-kulturalnymi dotyczącymi Związku Radzieckiego i innych państw komunistycznych': Ważnym
zadaniem sowietologii była krytyka filozoficzno-ideologicznych przesłanek marksizmu i leninizmu, będących podstawą
nauk społecznych w krajach komunistycznych. Prekursorami sowietologii byli m.in. Nikołaj Aleksandrowicz Bier-diajew
i Edward Carr.

SOWIETOLOG 'specjalista w dziedzinie sowietologii':

Sowietolodzy ujmowali budowę i funkcjonowanie społeczeństw komunistycznych w schemat interpretacyjny władzy

totalitarnej.

SOWIETOLOGICZNY 'związany z sowietologią, charakterystyczny dla sowietologii': Po wojnie problematyką

sowietologiczną zajmowało się wielu polskich inte-

696

SÓD

SPECIALITE DE LA MAISON

lektualistów emigracyjnych m.in. z kręgu paryskiej "Kultury" i "Aneksu".

roś. sowićt 'rada'

SÓD 'pierwiastek chemiczny z grupy litowców o liczbie atomowej 11 i masie atomowej 22,9898, symbol Na;

miękki i lekki metal o srebrzystym połysku, bardzo aktywny chemicznie': Czysty sód przechowuje się w nafcie lub w
atmosferze gazu obojętnego. Najważniejszym minerałem, w którym występuje sód, jest sól kamienna. W procesie
utleniania lotne sole sodu barwią płomień na żółto. Sód jest używany m.in. do produkcji szkła, papieru, lamp.

od łac. sodium

SPACJA l. 'odstęp między wyrazami lub literami w obrębie wyrazu w tekście drukowanym': Klawisz spacji na
klawiaturze komputera. 2. w poligrafii 'materiał zecerski, niższy od czcionek, służący do wypełniania tych miejsc w
składzie tekstu, które nie powinny dać odbitki w druku; ślepy materiał': Wypełniać skład spacjami.

SPACJOWAĆ 'wstawiać spacje między wyrazy albo litery w tekście lub jego składzie': Spacjować wyróżniony wyraz.

lać. spatium 'przestrzeń'

SPAGHETTI (czytaj: spagetti) l. 'długi, cienki makaron':

Ugotować paczkę spaghetti. 2. 'włoska potrawa, której podstawowym składnikiem jest długi, cienki makaron':

Zamówili dwie porcje spaghetti po bolońsku. Spaghetti było wyśmienite.

wl. spaghetti, liczba mnoga od: spaghetto 'szpagat, sznureczek'

SPARING albo SPARRING 'trening sportowy, polegający na robieniu tego samego, co robi się na zawodach w danej
dziedzinie, zwłaszcza tego typu trening w sportach walki oraz grach sportowych': Podczas sparingu bokserzy zadają
sobie uderzenia lżejsze niż w prawdziwej walce. Przed spotkaniem eliminacyjnym kadra Polski rozegrała sparing z
trzecioligowym zespołem z Rzeszowa.

SPARING PARTNER 'partner w walce lub grze sparingowej': Był zawodnikiem najcięższej wagi i trudno było znaleźć dla
niego odpowiedniego sparing partnera.

SPARINGOWY 'będący sparingiem, mający charakter sparingu': Mecz sparingowy. Walka sparingowa.

ang. sparring od czasownika: spar, pierwotnie 'docinać, przekomarzać się'

SPARTA 'miasto w południowej Grecji; w starożytności:

stolica jednego z najpotężniejszych miast państw i to miasto państwo': Okres hegemonii Sparty w starożytnej Grecji
kończy się po przegranej z Tebańczykami bitwie pod Leuktrami w 371 r. p.n.e.

SPARTANIN l. inaczej: SPARTIATA 'mieszkaniec Sparty - współczesnego miasta greckiego lub dawnego

miasta państwa': Do najsłynniejszych czynów bojowych Spartan należy walka stoczona w 480 r. p.n.e. przez Leo-
nidasa i jego 300 żołnierzy, którzy stanęli przeciw całej armii perskiej w obronie wąwozu w Termopilach,
prowadzącego do Grecji. W miejscu śmierci bohaterów wykuto na skale napis: "Przechodniu, powiedz Sparcie, że tu
leżymy, wierni jej prawom". 2. przen. 'osoba, która prowadzi surowy, pozbawiony wygód i przyjemności tryb życia':
Jego przyjaciel był to prawdziwy spartanin:

spał nie więcej niż sześć godzin, co dzień uprawiał rano gimnastykę, pracował od świtu do nocy i nigdy nie pozwalał
sobie na takie przyjemności, jak pójście z kolegami na piwo.

SPARTAŃSKI l. 'związany ze Spartą, zwłaszcza ze starożytnym miastem państwem': Spartańskie wychowanie polegało
na zastosowaniu bardzo surowej dyscypliny oraz forsownych ćwiczeniach fizycznych i wojskowych. W spartańskim
trybie życia nie było natomiast zbyt wiele miejsca na naukę i kulturę. 2. 'bardzo surowy, taki jak w starożytnej Sparcie -
zwłaszcza pod względem dyscypliny lub warunków życia': Studentów uprzedzano, że na praktyce w Chinach będą
mieszkać w spartańskich warunkach i spać na matach rozłożonych na podłodze.

gr. Sparte

SPASTYCZNY w medycynie 'charakteryzujący się wzmożonym napięciem mięśni; kurczowy': Stan spastyczny.
Dolegliwości spastyczne.

ang. spastic z łac. spasticus 'cierpiący na kurcze'

SPAZM 'nagły, mimowolny i bolesny skurcz mięśnia, grupy mięśni lub przewodu w organizmie': Spazmy są objawem
towarzyszącym m.in. dychawicy oskrzelowej . Nie mógł nic przełknąć z powodu dławiącego spazmu.

SPAZMY 'gwałtowny płacz, któremu zwykle towarzyszy łkanie, krzyk lub śmiech': Dostać spazmów. Atak spazmów.
Cała w spazmach opowiadała o przebiegu wypadku. Spazmy bólu. Spazmy rozkoszy.
SPAZMOWAĆ 'dostawać spazmów, gwałtownie płakać, szlochając, jęcząc lub śmiejąc się przy tym': Dziecko zaczęło
spazmować, kiedy nie dostało następnej porcji czekolady.

SPAZMATYCZNY l. 'będący objawem spazmu':

Spazmatyczne drgawki. Spazmatyczne skurcze. 2. 'związany ze spazmami, spazmowaniem': Spazmatyczny płacz.

Spazmatyczny śmiech.

gr. spasmós

SPECIALITE DE LA MAISON (czytaj: spesjalite de la mezą) l. 'danie, które jest specjalnościąjakiegoś lokalu, jest dla niego
swoiste lub jest w tym lokalu szczególnie dobrze przygotowywane': Kelner zaproponował nam spćcialitć de la maison -
nadziewanego kurczaka w polewie miodowo-cytrynowej. 2. 'cecha, która jest swoista, charakterystyczna dla jakiejś
osoby, zwłaszcza dla twórczości jakiegoś artysty itp.': Limeryki na temat ko-

697

SPECTRUM

SPIN

biet były jego spćcialite de la maison. Wszyscy z trudem znosili jej kaprysy, ale to było właśnie babcine specialite de la
maison.

fr. spćcialite de la maison 'specjalność domu'

SPECTRUM zob. SPEKTRUM

SPECYFIKACJA w handlu: 'dokument zawierający szczegółowy wykaz towarów lub wszystkich czynności, informacji,
kosztów związanych z obrotami danego przedsiębiorstwa': Do przesyłki dołączono specyfikację. Wystawić rachunek
na podstawie specyfikacji-

SPECYFIKOWAĆ 'szczegółowo wyliczać, wymieniać, wyszczególniać': Specyfikować sprzedany towar. Spe-cyfikować

koszty produkcji. Specyfikować zużyte materiały.

SPECYFIK 'gotowy lek o odrębnej nazwie handlowej, sprzedawany w aptekach': Leczył się ziołowymi specyfikami.
Specyfik nasenny. Specyfik przeciw grypie.

fr. spćcification

SPEDYCJA 'to samo, co ekspedycja w 2. znaczeniu'

"i'e"i. Spedition

SPEKTAKULARNY 'widowiskowy, pokazowy, taki, który rzuca się w oczy': Otrzymaliśmy porcję spektakularnej
brutalności władzy. Spektakularne przemówienie sejmowe. Spektakularne akcje zawodników "Ruchu" w końcowej
części spotkania.

fr. spectaculaire

SPEKTRUM l. 'zakres, rozpiętość, zasięg czegoś': Spektrum działania tego lekarstwa jest bardzo szerokie. Mamy więc
dzięki tym partiom całe spektrum polityczne w tak małym miasteczku. 2. w fizyce 'widmo optyczne'

w znaczeniu l. ang. spectrum, w znaczeniu 2. łac. spectrum 'obraz'

SPEKULACJA l. 'skupowanie towarów i odsprzedawanie ich z nadmiernym zyskiem wtedy, gdy brakuje ich na rynku':
Spekulacja zbożem była już wówczas oceniana jako proceder nieuczciwy. 2. 'wielokrotne kupno i sprzedaż akcji na
giełdzie dla osiągnięcia dużego zysku z różnic ich cen w różnych okresach; gra na giełdzie': Spekulacje giełdowe udają
się tym, którzy umieją ryzykować. 3. 'rozumowanie oparte na przypuszczeniach, których nie można udowodnić;
wyciąganie wniosków na podstawie domysłów i niepewnych wiadomości; wróżenie z fusów': Od spekulacji nie stronili
politycy największego kalibru. Kuluary sejmowe pełne były spekulacji na temat osoby przyszłego premiera.

SPEKULOWAĆ l. 'robić spekulacje (w znaczeniu l.)':

To, że spekulowała ziemią, nie było dla nikogo tajemnicą. 2. 'zajmować się spekulacjami (w znaczeniu 2.)':

Podobno Słowacki z powodzeniem spekulował na giełdzie. 3. 'oddawać się spekulacjom (w znaczeniu 3.)':

Spekulowano, czy i przeciw komu ludzie mecenasa przygotowywali zamach stanu.

SPEKULACYJNY 'będący spekulacją, mający charakter spekulacji (w znaczeniu l.)': Ceny spekulacyjne. Zakupy
spekulacyjne.

SPEKULATYWNY 'oparty na spekulacji (w znaczeniu 3.), oderwany od rzeczywistości, abstrakcyjny':

Spekulatywne rozumowanie. Spekulatywne rozważania.

lać. speculatio 'badanie, wypatrywanie' od: speculari 'wyszukiwać, badać'

SPELEOLOGIA 'nauka o jaskiniach, zajmująca się badaniem procesów powstawania jaskiń, ich budową, warunkami w
nich panującymi, jak również występującymi w nich roślinami i zwierzętami': Początki speleologii datuje się na wiek
XVII, jednak jej największy rozwój nastąpił dopiero po II wojnie światowej.

SPELEOLOG 'specjalista w dziedzinie speleologii':

Speleolodzy odkryli w jaskini szczątki ludzkie z czasów rzymskich.

SPELEOLOGICZNY 'związany ze speleologią, dotyczący speleologów': Badania speleologiczne. Wyprawa

speleologiczna.

fr. speleologie od gr. spelaion 'pieczara, jaskinia' i logos 'słowo, nauka'

SPERMA w biologii 'u mężczyzn i samców: wydzielina gruczołów rozrodczych, mająca postać płynu, zawierającego
plemniki oraz substancje odżywcze i enzymy':

Podczas ejakulacji mężczyzna wydala około 3,5 ml spermy.

gr. spćrma 'nasienie'

SPICZ pot. 'tekst przeznaczony do wygłoszenia; przemówienie, mowa': Uroczystość rozpoczęła się wygłoszeniem paru
okolicznościowych spiczów na temat osiągnięć polskich sportowców.

ang. speech

SPIKER l. 'osoba zapowiadająca w radiu lub telewizji poszczególne pozycje programu albo odczytująca treść
komunikatów': Dziennik był prowadzony przez dwójkę spikerów. 2. 'przewodniczący izby niższej w parlamentach
krajów anglosaskich': Od momentu wyboru spiker, którym jest na ogół przedstawiciel partii większościowej, formalnie
staje się bezpartyjny.

SPIKERSKI 'związany ze spikerem radiowym albo telewizyjnym': Dyżur spikerski. Zakres obowiązków spikerskich.
ang. speaker 'mówca'

SPIN w fizyce 'w mechanice kwantowej: moment pędu, właściwy danej mikrocząsteczce, niezależny od jej ruchu
postępowego w przestrzeni': Dzięki odkryciu spinu możliwe było zbudowanie teorii układu okresowego pierwiastków.
Spin elektronu wynosi 1/2.

698

SPINEL

SPONSOR

SPINOWY w fizyce 'związany ze spinem': Spinowa liczba kwantowa.

ang. spin 'ruch wirowy, wirowanie'

SPINEL 'jeden z grupy minerałów, będących podwójnymi, izomorficznymi tlenkami metali dwu- i trójwartościowych':
Niektóre przezroczyste lub pięknie barwione odmiany spineli są używane w jubilerstwie jako kamienie ozdobne.

wl. spinello

SPINNING l. 'metoda łowienia ryb, polegająca na zarzucaniu wędki ze sztuczną przynętą na dużą odległość i
powolnym, nierównomiernym ściąganiu żyłki za pomocą kołowrotka': Zawody w spinningu. Uprawiać spinning. 2.
'średniej długości wędka z długą żyłką, nawijaną na kołowrotek': Złowić szczupaka na spinning. Rozłożyć spinning.

ang. spinning 'przędzenie, szybki obrót'

SPIRITUALS (czytaj: spiritjuelz lub spiriczjuelz) albo NE-GRO SPIRITUALS (czytaj: nigrou spiritjuelz lub ni-grou
spiriczjuelz) 'pieśni religijne Murzynów amerykańskich, zwykle chóralne, o wyraźnie zaznaczonym rytmie i narracji
typowej dla ludowej ballady': Spirituals, których początki sięgają jeszcze XVIII w., sąjednym ze źródeł klasycznego
jazzu. Spośród znanych wykonawców spirituals należy wymienić Mahalię Jackson i Raya Charlesa.

ang. spirituał 'duchowy' zp.-fac. spiritualis

SPIRITUS MOVENS (czytaj: spiritus mowens) 'osoba, która przez swoje wielkie zaangażowanie w jakieś przedsięwzięcie
sprawia, że coś zaczyna się dziać, inspirator': Instytut powstał dzięki profesorowi, to on był spiritus movens tego
niezwykłego przedsięwzięcia.

lać. spiritus movens 'duch poruszający'

SPIRITUS SANCTUS (czytaj: spiritus sanktus) 'trzecia osoba boska - Duch Święty': Nad nimi unosi się Spiritus Sanctus,
przedstawiony w postaci białej gołębicy.

fac. Spiritus Sanctus

SPIROMETR 'urządzenie pomiarowe, stosowane w medycynie do określania pojemności płuc': Badanie wykonane za
pomocą spirometru. Wskazanie spirometru.

fr. spirometre od łac. spirare 'oddychać' i gr. metron 'miara'

SPIRYTUALIZM 'pogląd filozoficzny, zgodnie z którym cała rzeczywistość ma w istocie naturę duchową, a świat
matarialny jest jedynie sposobem przejawiania się pierwiastka duchowego': W pełni wieku męskiego Platon, jako
wyraziciel spirytualizmu, tworzył dzieła o wysokiej wartości artystycznej i filozoficznej.
SPIRYTUALISTYCZNY 'charakteryzujący się spirytu-alizmem, wyrażający spirytualizm': Spirytualistyczne przekonania.

fr. spiritualisme od łac. spiritualis 'duchowy'

SPIRYTYZM 'wiara w możliwość kontaktowania się z duchami zmarłych z pomocą ludzi o specjalnych uzdolnieniach,
specjalnych praktyk i przedmiotów; także: praktyki i seanse, których celem jest wywoływanie duchów i kontakt z
nimi': Spirytyzm był szczególnie rozpowszechniony w II połowie XIX i na początku XX w. W spirytyzmie najważniejszą
rolę odgrywa medium, jego pomocnicy i przedmioty używane do wywoływania duchów oraz rozmów z nimi: pukające
stoliki, krążki z poruszającymi się wskazówkami itd.

SPIRYTYSTA 'osoba, która wywołuj e duchy lub wierzy w możliwość ich wywoływania': W latach 20. XX w. prasa
donosiła o kompromitacjach kolejnych spirytys-tów, którym udowadniano dokonywanie szalbierczych sztuczek na
rzekomych seansach z duchami. W każdy sobotni wieczór w zaciemnionym pokoju w podziemiach gromadzili się
spirytyści.

SPIRYTYSTYCZNY 'związany ze spirytyzmem': Seanse spirytystyczne. Medium spirytystyczne.

ang. spiritism od łac. spiritus 'duch'

SPLENDOR (czytaj: splendor) książk. l.'to, co świadczy o bogactwie, świetności; przepych': Gościa olśnił splendor
magnackiego dworu. Splendor uczelni odchodził w zapomnienie. 2. 'powszechne poważanie, zaszczyt, honor':
Otrzymanie Nagrody Nobla przydaje uczonemu splendoru. Spłynął na kogoś splendor.

tac. splendor

SPLIN książk. 'nastrój głębokiego przygnębienia, poczucie beznadziejności, któremu towarzyszy niechęć do działania i
ogólne zniechęcenie': Młodych artystów zaczął ogarniać splin.

ang. spleen 'śledziona; złość' od gr. splen 'śledziona', schorzenia śledziony były niegdyś powszechnie uważane za
przyczynę depresji nerwowej, hipochondrii

SPOILER (czytaj: spojler) 'podłużna listwa umieszczana z tyłu nadwozia samochodu, która ma zmniejszać opór
powietrza, zwiększać jego przyczepność do podłoża lub nadawać autu bardziej sportowy wygląd'

ang. spoiler

SPONSOR 'osoba albo instytucja (firma, spółka itd.), która daje pieniądze i inne środki na jakąś imprezę, jakieś
przedsięwzięcie, jakiś produkt, na czyjąś działalność itp., najczęściej w zamian za robienie przez obdarowywanego
reklamy tej osobie lub instytucji': Kto był sponsorem konkursu "Miss Polonia"? Jak się ma sponsora, to można się
nawet węgierskiego nauczyć.

SPONSOROWAĆ 'być sponsorem kogoś albo czegoś':

Konkurs sponsorowała spółka Minkowski i Broock. Ewa

699

SPORADYCZNY

STACJONOWAĆ

Łętowska sponsorowała jeżozwierze w warszawskim ZOO.

SPONSORING lepiej: SPONSOROWANIE 'to, że się jest sponsorem kogoś lub czegoś'

ang. sponsor

SPORADYCZNY 'taki, który się zdarza od czasu do czasu, występuje nieregularnie': Słychać tylko sporadyczne strzały.

SPORADYCZNIE 'od czasu do czasu, nieregularnie':

Od kilku lat śpiewam tylko sporadycznie za granicą. gr. sporadikós 'rozproszony'

SPRAY (czytaj: sprej) albo SPREJ 'płyn zawierający substancję leczniczą, perfumy, lakier itp. przeznaczony do
rozpylania, zamknięty pod ciśnieniem w specjalnym pojemniku; także: pojemnik z takim płynem': Używać sprayu na
komary. Lakier do włosów w sprayu.

ang. spray, dosłownie 'pył wodny'

SPRINT w sporcie 'szybki wyścig krótkodystansowy, zwłaszcza w biegach': Sprint lekkoatletyczny, pływacki, łyżwiarski,
kolarski. Pobić rekord świata w sprincie.

SPRINTER 'zawodnik trenujący sprint, zwłaszcza biegacz': Sprinterzy ustawili się na bieżni.

SPRINTERSKI 'związany ze sprintem, odnoszący się do sprintu; taki, jak w sprincie': Sprinterski dystans 200 metrów
zwycięzca przebiegł w 20,3 sekundy. Następny mówca wygłosił swój odczyt w iście sprinterskim tempie.

ang. sprint

SQUAW (czytaj: skłoł) 'Indianka pochodząca z Ameryki Północnej, kobieta indiańska': Dziewczyna udała się po radę do
starej squaw.

amer. squaw 'Indianka; baba'

Sr symbol pierwiastka chemicznego: stront (zob.)

STABAT MATER DOLOROSA (czytaj: stabat mater doloroza) l. 'średniowieczna pieśń religijna (sekwencja) z melodią
wziętą z chorału gregoriańskiego, autorstwa prawdopodobnie franciszkanina Jacopona da Todi, napisana rymowaną
tercyną, mówiąca o Matce Boskiej stojącej pod krzyżem Syna': W 1727 r. "Stabat Mater dolorosa" została włączona do
liturgii Kościoła rzymskokatolickiego. 2. 'kompozycja wokalna lub wokal-no-instrumentalna, o poważnym, podniosłym
charakterze, oparta na tekście łacińskiej sekwencji lub jego tłumaczeniu': Stabat Mater dolorosa pojawiała się
szczególnie często w twórczości kompozytorów barokowych, ale sięgali po nią także i twórcy późniejsi, m.in.
Franciszek Schubert, Giuseppe Verdi, Karol Szymanow-ski, Krzysztof Penderecki.

fac. Stabat Mater dolorosa 'stała Matka boleściwa'

STABILNY 'odznaczający się - w sferze konkretnej lub abstrakcyjnej - trwałością, stałością lub niezmiennością, a także
tym, że po zakłóceniu równowagi samoistnie szybko do niej wróci': Sternik zapewniał nas, że łódź jest stabilna i nie ma
dużych przechyłów. Odporność na światowe kryzysy dowiodła, że mamy w Polsce stabilną, dojrzałą gospodarkę
rynkową. Dowodzący nimi major był spokojnym, stabilnym psychicznie typem, który budził zaufanie i poczucie
bezpieczeństwa.

STABILIZACJA 'osiągnięcie stanu równowagi, stałości - w sferze konkretnej lub - częściej - abstrakcyjnej': W latach 90.
XX w. nastąpiła stabilizacja stosunków międzynarodowych, zwłaszcza stosunków między mocarstwami. Podstawowym
celem rządu Tadeusza Mazowieckiego była stabilizacja polskiej gospodarki.

STABILIZATOR l. w elektryce 'urządzenie utrzymujące stałą wartość prądu elektrycznego': Podłączył do komputera
stabilizator napięcia, niwelujący jego skoki w sieci elektrycznej. 2. w chemii 'substancja, którą dodaje się w małych
ilościach do jakichś produktów, by zapobiegać niepożądanym ich zmianom': Na produktach spożywczych podaje się
informacje o dodanych do nich stabilizatorach, które są szczególnie istotne dla alergików. 3. -w technice 'urządzenie
zapobiegające zbyt dużym przechyłom i wyrównujące je': Stabilizator łodzi. 4. w lotnictwie 'urządzenie automatycznie
utrzymujące samolot na określonym kursie'

STABILIZOWAĆ 'ustalać stan równowagi, stałości - w sferze konkretnej lub abstrakcyjnej': Ustabilizował pozycję łodzi.
Stały kurs waluty jest czynnikiem stabilizującym gospodarkę.

STABILIZOWAĆ SIĘ 'uzyskiwać stan równowagi, głównie w sferze materialnej': Stan jego zdrowia powoli się
stabilizował. Ożenił się, ustabilizował i nikt by w nim nie poznał dawnego donżuana.

lać. stabilis 'stały'

STACHANOWIEC l.pot. żart. 'osoba, która, rywalizując z innymi, pracuje bardzo dużo, szybko i często niedokładnie':
Mógłbyś się trochę opamiętać, istny stachanowiec z ciebie! 2. 'przodownik pracy w krajach socjalistycznych, biorący
udział w rywalizacji, zazwyczaj robotnik': Brygada stachanowców.

roś. stachanowiec od nazwiska Aleksieja Stachanowa, donieckiego górnika, przodownika pracy w ZSRR w latach
czterdziestych

STACJONOWAĆ l. 'o wojsku: przebywać w jakimś miejscu przez pewien czas, zatrzymać się gdzieś na postój': We wsi
stacjonował oddział kawalerii. 2. rząd. 'wyznaczać komuś lub czemuś miejsce, w którym ma przebywać': Dowódca
stacjonował lotników w zamku.

STACJONARNY 'taki, który nie zmienia swojego położenia, miej sca pobytu, j est nieruchomy, zamontowany gdzieś na
stałe': Telefon stacjonarny. Skaner stacjonarny. O Studia stacjonarne 'forma studiowania, pole-

700

STADIUM

STATUS

gająca na tym, że studenci codziennie uczestniczą w zajęciach prowadzonych na uczelni': Zrezygnowała ze studiów
stacjonarnych i przeniosła się na zaoczne. Orbita stacjonarna 'orbita okołoziemska, na której znajduje się obiekt
poruszający się z taką prędkością, że stale jest widoczny nad tym samym punktem na Ziemi': Satelita umieszczony na
orbicie stacjonarnej.

fr. stationnaire od /ac. stationarius 'stały, gamizonowany'

STADIUM 'wyodrębniona faza jakiegoś procesu, pewien jego etap': Kolejne stadia rozwoju dziecka. Rak wykryty we
wczesnym stadium jest zazwyczaj uleczalny. Ostatnie stadium wojny.

STADIALNY 'dzielący się na stadia': Stadialny rozwój owadów.

lać. stadium z gr. stadion - miara długości, wynosząca od 179 do 213m

STAGNACJA l. 'okres zastoju, braku rozwoju lub postępu w czymś; czas, w którym nic się nie dzieje': Na rynku walut od
trzech dni ogólna stagnacja. W stosunkach prezydenta z premierem obserwujemy już od miesiąca niejaką stagnację i
czekamy na pierwszy ruch któregoś z tych mężów stanu'. 2. w ekonomii 'ten okres w cyklicznym rozwoju gospodarki,
w którym następuje zastój gospodarczy z niskimi cenami towarów i nadmiarem wolnego kapitału pieniężnego': W
dojrzałej gospodarce występuje tendencja do wydłużania się okresu stagnacji.
STAGFLACJA w ekonomii 'stagnacja połączona z inflacją': Stagflację, zjawisko ekonomiczne szczególnie groźne, bo
łączące dwie negatywne, a przy tym zazwyczaj wykluczające się tendencje gospodarcze, opisał w swoich książkach
amerykański futurolog Alvin Tofler.

fr. stagnation z łac. stagnum 'zbiornik stojącej wody'

STALAG 'w okresie II wojny światowej: niemiecki obóz jeniecki dla żołnierzy - podoficerów i szeregowców:

Stalagi dla polskich żołnierzy znajdowały się m.in. w Drzewicy, Olsztynku i Żaganiu.

niem. Stalag skrót od: Stammlager 'obóz podstawowy'

STALAGMIT w geologii 'forma skalna w postaci nacieku krystalicznego, występująca na dnie jaskiń (utworzonych w
wapieniach i dolomitach), powstała wskutek wytrącania się węglanu wapnia z wody kapiącej ze stropu jaskini':
Masywne stalagmity, wznosząc się coraz wyżej w górę, często łączą się ze zwisającymi ze stropu stalaktytami.

STALAGMITOWY w geologii 'mający formę stalagmitu':

Nacieki stalagmitowe.

fr. stalagmite od gr. stalagma 'kropla'

STALAKTYT w geologii 'forma skalna w postaci nacieku krystalicznego podobnego do sopla, zwisającego ze stropu
jaskiń (utworzonych w wapieniach i dolomitach), powstała wskutek wytrącania się węglanu wapnia z wody kapiącej ze
stropu jaskini': Maksymalny przyrost stalaktytu w ciągu roku wynosi około l mm. Dwumetrowe, cienkie stalaktyty
makaronowe.

STALAKTYTOWY w geologii 'mający formę stalaktytu':

Kolumny stalagmitowo-stalaktytowe.

fr. stalactite - wyraz zbudowany na wzór: stalagmite od gr. staktós 'kapiący'

STALLE 'ławy w prezbiterium kościoła, przeznaczone dla dostojników, zazwyczaj ozdobne, o wysokich oparciach i
obudowanych z przodu klęcznikach': W stallach siedzieli kanonicy kapituły i dygnitarze świeccy.

lać. sr. liczba mnoga od: stallum

STANDARD l. 'poziom czegoś ustalany według określonych norm; także: przeciętny typ czegoś, norma': A standard
hoteli jest wciąż niski. Europejskie standardy co do obecności religii w życiu publicznym. Standardy moralności w
naszym społeczeństwie 2. używane jako przymiotnik: 'będący standardem': Samochód osobowy - wersja standard. 3.
w muzyce 'popularny temat dżezowy, który staje się punktem wyjścia improwizacji':

Standard dżezowy. Grać popularne standardy.

STANDARDOWY 'taki, który jest standardem, typowy, przeciętny': Standardowe możliwości roweru. Standardowe
wyposażenie kuchni.

ang. standard

STANDING 'ranga, poważanie, jakim się ktoś cieszy, wysoka pozycja jakiejś osoby lub grupy w społeczeństwie;

także szerzej: sytuacja jakiejś osoby, grupy lub firmy':

W ostatnich latach nie stało się nic, co mogłoby naruszyć standing tej grupy społecznej. Standing finansowy firmy.
| UWAGA: zamiast słowa standing lepiej używać polskich || odpowiedników, np. sytuacja, pozy ej a.

ang. standing od czasownika: stand 'stać'

STAROCERKIEWNY JĘZYK albo STARO-CERKIEW-NO-SŁOWIAŃSKI JĘZYK 'język Słowian południowych z IX i X w., na

który przetłumaczono Pismo Święte i który był później długo używany jako język liturgiczny w Kościele wschodnim, w
skrócie scs': Pierwsze teksty w języku starocerkiewnym zostały zapisane za pomocą alfabetu stworzonego w IX w.
przez św. Cyryla - głagolicy (później uproszczonego przez jego uczniów i nazwanego cyrylicą).

nazwa nadana przez współczesnych badaczy najstarszemu językowi Słowian, znanemu z zabytków pisanych

STASIMON (czytaj: stas-imon) w nauce o literaturze 'część dramatu antycznego: śpiew chóru stojącego w miejscu':

Dialogi i monologi postaci w dramacie antycznym wygłaszane były między stasimonami - pieśniami chóru.

STATUS l. 'stan prawny kogoś albo jakiejś organizacji, instytucji, jakiegoś terytorium itp.': Polska uzyskała status
obserwatora w tej organizacji. Określali oni status etnicz-

701

STATUT

I STEK

ny tej części federacji. Nastąpiła zmiana statusu prawnego firm. 2. rząd. 'pozycja społeczna kogoś w grupie albo grupy
w społeczeństwie': Status aktorów w społeczeństwie nie był wówczas wysoki. Status kobiety w rodzinie
wielopokoleniowej.

STATUS QUO 'stan (prawny, polityczny itp.) istniejący w danym momencie': Serbowie dążą do zmiany status quo w
północnej części Bośni. Dążyli oni bądź do zachowania status quo, bądź też do odtworzenia tego, co było.

| UWAGA: nie należy mylić tego wyrazu ze słowem: statut II (zob.).

fac. status 'położenie, pozycja'

STATUT 'zbiór przepisów, które określają zadania, cele jakiejś organizacji, a także jej strukturę i sposoby działania': Do
statutu ma wpisane najwyższe standardy moralne. Statut naszej partii dokładnie określa sposoby postępowania w
takich wypadkach.

STATUTOWY 'zawarty w statucie, opierający się na statucie, zgodny ze statutem': Zadania statutowe. Cele statutowe.

lać. statutum 'postanowienie'

STATYCZNY l. 'nieruchomy lub nieulegający zmianom':

Między statyczne, emanujące spokojem postacie na swych obrazach wprowadzał niekiedy elementy dynamiczne,
iskrzące kolorami i pełne ruchu. Obok bohaterów takich, jak Zagłoba czy Wołodyjowski, którzy w kolejnych tomach
"Trylogii" dość zasadniczo się zmieniają, są też w dziele Sienkiewicza postacie zadziwiająco statyczne, jak np. Anusia
Borzobochata, która i w "Ogniem i mieczem", i w "Potopie" jest zupełnie taką samątrzpioto-watą panienką, choć
przecież akcję tych powieści dzieli prawie 8 lat. 2. 'związany ze statyką- dziełem mechaniki lub stanem równowagi;
zachowujący równowagę': Ciśnienie statyczne. Statyczny pojazd.
STATYKA l. 'dział mechaniki, nauka o równowadze ciał materialnych poddanych działaniu różnych sił' 2. 'równowaga,
niezmienność lub nieruchomość czegoś':

Statyka jesiennego pejzażu. Statyka to częsta cecha sztuki w okresach "apollińskich", np. renesansu i oświecenia.

od gr. statike techne 'sztuka ważenia, sztuka równowagi'

STATYSTA l. 'osoba niebędąca aktorem, występująca w filmie lub w sztuce teatralnej, zazwyczaj w nie-znaczących
rolach niemych lub w scenach zbiorowych':

Plan filmowy wypełnił się tłumem statystów w mundurach. l.przen. 'osoba, która jest obecna przy jakichś zdarzeniach,
ale nie bierze w nich udziału': Zachęcali go, by przestał być wiecznym życiowym statystą i wykorzystał dla dobra ludzi
swoją wiedzę i talent. 3. przestarz. 'mąż stanu, wytrawny polityk': Stokroć mędrszego byłby przekonał, a cóż dopiero
mnie, prostaka, żołnierza, on [Janusz Radziwiłł], taki statysta! (Sienkiewicz)

STATYSTOWAĆ 'odgrywać rolę statysty w filmie lub sztuce teatralnej': W filmie statystowali studenci miejscowej
szkoły wyższej i żołnierze z pobliskiej jednostki wojskowej.

wl. statista

STATYSTYKA l. 'nauka zajmująca się badaniem masowych zjawisk w liczbach, systematyzująca cechy ilościowe i
jakościowe tych zjawisk': Statystyka zajmuje się m.in. zbieraniem danych dotyczących procesów gospodarczych oraz
zjawisk społecznych, np. liczby urodzin, zmian miejsca zamieszkania, podejmowania pracy, bezrobocia. 2. 'zestawienia
liczbowe dotyczące jakichś zdarzeń, zjawisk lub procesów': Policja prowadzi statystykę wypadów drogowych.
Bibliotekarz sporządził statystykę wypożyczeń książek w tym kwartale.

STATYSTYCZNY l. 'związany ze statystyką - nauką zajmującą się badaniem masowych zjawisk w liczbach,
wykorzystujący jej metody': Zebrano dane statystyczne dotyczące zapadania na choroby układu krążenia w Polsce.
Główny Urząd Statystyczny prowadzi badania statystyczne dotyczące życia gospodarczego i kulturalnego oraz zjawisk
społecznych. Ich wyniki publikuje w rocznikach statystycznych. 2. 'przeciętny, taki, jak wynika z obliczeń': Statystyczny
mężczyzna w Polsce żyje aż 9 lat krócej niż statystyczna kobieta.

niem. Statistik od łac. status 'państwo'

STAŻ l. 'okres próbny po podjęciu pracy, poprzedzający objęcie jakiegoś stanowiska': Po półrocznym stażu
poinformowano ją, że niestety nie ma wolnych etatów i umowa o pracę nie zostanie podpisana. 2. 'zatrudnienie
gdzieś na krótki okres lub krótki pobyt gdzieś, umożliwiające zdobycie doświadczeń zawodowych': Wyjechał na
trzymiesięczny staż na niemieckim uniwersytecie. 3. 'okres pracy gdzieś, liczony od momentu jej podjęcia, czas
sprawowania jakiejś funkcji, bycia członkiem jakiejś organizacji itd.': Był to doświadczony nauczyciel z
dwudziestoletnim stażem pracy. Nasz staż małżeński jest jeszcze krótki.

STAŻYSTA 'osoba, która jest na stażu - w l. lub 2. znaczeniu': W tej firmie stażyści otrzymuj ą wynagrodzenie w
wysokości 600 zł. Do naszego instytutu przejechali dwaj stażyści z Belgii.

STAŻOWY l. 'związany ze stażem w l. znaczeniu': Pensja stażowa jest zazwyczaj bardzo niska. 2. 'związany ze stażem w
3. znaczeniu': Oprócz pensji podstawowej pracownicy tego urzędu dostają wysoki dodatek stażowy.

fr. stage z fac. sr. stagium 'stanowisko'

STEARYNA 'biała lub żółta substancja, otrzymywana w procesie zmydlania takich tłuszczów, jak łój i sadło, używana do
wyrobu świec, mydła, past, a także do impregnacji w przemyśle papierniczym i tekstylnym'

fr. stearine od gr. stćar 'tłuszcz'

I STEK l. w biologii 'końcowy odcinek przewodu pokarmowego u płazów, gadów, ptaków, niektórych ryb i
prymitywnych ssaków, w którym mają wspólne ujście dro-

702

II STEK

STEREOTYP

gi moczowe i płciowe' 2. 'nagromadzenie czegoś; także:

zbiorowisko jakichś ludzi - z reguły z odcieniem negatywnym': Stek kłamstw, wyzwisk. Stek łajdaków.

rodzime, związane etymologicznie ze stawem: stykać się

II STEK 'płat mięsa grubości ok. l cm, usmażony z dodatkiem przypraw': Stek z polędwicy. Zjedli pyszny stek wieprzowy
obłożony zrumienioną cebulką.

ang. steak

STELA 'pionowo ustawiona podłużna, prostokątna płyta, pokryta zazwyczaj płaskorzeźbami i napisami': Stele
wykonywano w różnych celach od czasów starożytnych, mogły one być np. pomnikami nagrobnymi.

gr. stele 'słup'

STELAŻ l. 'podstawa, podpórka pod coś, często mająca postać ramy, na której się to opiera; także: rama usztywniająca
plecak': Stelaż do nut. Plecak ze stelażem. 2. 'stojak lub półka, służące do wystawiania, prezentowania czegoś': Stelaże
pełne towarów.

niem. Stellage od: stellen 'stawiać' (słowo niemieckie, utworzone na wzór francuski)

STENICZNY w psychologii 'silny i aktywny lub wyzwalający aktywność': Odznaczał się stenicznym charakterem, był
silny i wytrwale dążył do wyznaczonych celów. Steniczne uczucia wyzwalają aktywność jednostki.

fr. sthenique odgr. sthćnos 'siła'

STENOGRAFIA 'metoda szybkiego zapisywania tego, co ktoś mówi, w której stosuje się skróty i umowne znaki':

W stenografii na ogół stosuje się uproszczone znaki oddające poszczególne litery, opuszcza się samogłoski, używa
umownych skrótów dla często występujących grup spółgłosek oraz szczególnie częstych wyrazów i wyrażeń. Istnieją
różne systemy stenografii.

STENOGRAM 'zapis tego, co ktoś mówi, dokonany metodą stenografii': Stenogram z obrad.

STENOGRAFOWAĆ 'zapisywać to, co ktoś mówi, metodą stenografii': Obecnie stenografowane są posiedzenia
szczególnie ważnych zgromadzeń, np. sejmu i komisji sejmowych, dawniej stenografia i stenografowanie były znacznie
częściej stosowane, w agencjach prasowych stenografowano wiadomości odbierane przez telefon, w bankach -
dyktowane listy kupieckie itd.

STENOGRAFICZNY 'związany ze stenografią, służący do stenografowania': Znaki stenograficzne. Stenograficzna

maszyna do pisania.

STENOTYPIA 'pisanie na maszynie stenograficznej'

STENOTYPISTA 'osoba odtwarzająca tekst ze steno-gramu'

fr. stćnographie od gr. stenós 'wąski, ciasny', grapho 'piszę'

STENTOR 'bohater "Iliady" Homera: herold greckich wojsk, który miał głos tak donośny, jak 50 ludzi'

STENTOROWY GŁOS 'głos donośny, potężny': Woźny, patrząc jak chłopcy skradają się przez podwórko, złożył dłonie i
zawołał stentorowym głosem: - A dokąd to się koledzy wybierają?

gr. Stentór

STEPOWAĆ 'tańczyć (solo), uderzając szybko i rytmicznie w podłogę obcasami i piętami (zazwyczaj specjalnie
podkutych butów)': W dawnych amerykańskich filmach muzycznych wykonawcy śpiewają, tańczą i stepują z
niedościgłym mistrzostwem.

od ang. step 'krok'

STEREO 'to samo, co stereofoniczny': Radio stereo. od słowa: stereo(foniczny)

STEREO- cząstka wyrazów złożonych, wskazująca na przestrzenność, trójwymiarowość tego, co oznacza człon drugi,
np. stereofonia, stereoskopia

gr. stereóś 'stanowiący bryłę'

STEREOFONIA 'metoda zapisywania i odtwarzania oraz przekazywania i odbierania dźwięku podzielonego na co

najmniej dwa niezależne kanały, dająca złudzenie przestrzennego rozmieszczenia źródeł dźwięku': Stereofonia
wymaga zastosowania podczas zapisu co najmniej dwóch niezależnych mikrofonów, zaś przy odtwarzaniu dźwięku -
co najmniej dwóch głośników.

STEREOFONICZNY 'oparty na technice stereofonii':

Stereofoniczny magnetofon. Stereofoniczny telewizor.

złożenie cząstki: stereo- i wyrazu: fonia

STEREOSKOPIA l. 'metoda uzyskiwania obrazów trójwymiarowych z dwu obrazów dwuwymiarowych': Stereoskopia

polega na uzyskaniu dwóch dwuwymiarowych obrazów jakiegoś obiektu, odpowiadających obrazowi widzianemu
przez jedno i przez drugie oko, i ekspozycji, w której każde oko widzi przeznaczony dla siebie obraz. 2. 'cecha widzenia
dwoma oczami, polegająca na postrzeganiu trójwymiarowym'

STEREOSKOP 'przyrząd optyczny do oglądania obrazów stereoskopowych': Prosty stereoskop to regulowane okulary
rozdzielające tory optyczne prawego i lewego oka.

STEREOSKOPOWY 'związany ze stereoskopią, wykorzystujący tę metodę lub służący jej; także: trójwymiarowy':
Okulary stereoskopowe. Film stereoskopowy.

złożenie cząstek: stereo- i -skop od gr. skopeó 'patrzę'

STEREOTYP 'uproszczony, schematyczny i wartościujący obraz jakiegoś postępowania, jakiegoś typu ludzkiego albo
jakiejś zbiorowości, zakorzeniony w świadomości pewnej grupy społecznej, uznany za prawdziwy i

703

STEKOWIEC
STOMATOLOGIA

trudny do zmienienia': W stereotypie Polaka mieści się to, że jest on katolikiem. Stereotyp biznesmena. Stereotyp
grzecznej panienki.

STEREOTYPOWY 'zgodny ze stereotypem, schematyczny i uproszczony': Stereotypowy obraz komunisty. Stereotypowe

pytania 'takie, które się zwykle zadaje, których pytający się spodziewa, nieoryginalne'

złożenie z gr. stereós 'stężały, twardy, stały' i typos 'obraz, forma, typ'

STEKOWIEC 'olbrzymi balon w kształcie cygara, mający napęd motorowy i stery oraz gondolę dla pasażerów
zaczepioną pod spodem': Nad Warszawą latał sterowiec, reklamujący opony jednej z wielkich firm.

rodzime; pierwsze sterówce skonstruowano w połowie XIX w., na początku wieku XX spełniały one podobną funkcję
jak współczesne samoloty pasażerskie, w czasie I wojny światowej używano ich nawet jako bombowców

STERYD albo STEROID 'jeden ze związków organicznych o skomplikowanej budowie, rozpowszechnionych w świecie
zwierzęcym i roślinnym, wywierających ważny wpływ na funkcjonowanie wielu narządów, przede wszystkim serca':
Do sterydów należą m.in,: hormony, kwasy żółciowe, cholesterol i liczne witaminy, np. witamina D.

ang. steroid

STERYLNY 'wyjałowiony, taki, z którego usunięto drobnoustroje; także: idealnie czysty': Sterylne narzędzia
dentystyczne. Sterylny bandaż. Sterylne pomieszczenie.

STERYLIZACJA l. 'zabieg pozbawienia ludzi lub zwierząt zdolności rozrodczych': Poddał się sterylizacji, polegającej na
przecięciu nasieniowodów. 2. 'niszczenie drobnoustrojów za pomocą wysokiej temperatury, promieniowania,
substancji chemicznych itd.': Sterylizacja narzędzi chirurgicznych.

STERYLIZATOR 'przyrząd służący do sterylizacji narzędzi lekarskich': Z przerażeniem obserwował, jak dentystka
wyjmuje szczypce ze sterylizatora.

STERYLIZOWAĆ l. dokonywać sterylizacji - pozbawienia ludzi lub zwierząt zdolności rozrodczych': Rada mieszkańców
uznała, że można hodować tylko wyste-rylizowane koty, inaczej bowiem "znaczą one teren", co kilku paniom bardzo
się nie podobało. 2. 'dokonywać sterylizacji - usunięcia drobnoustrojów': Laborantka sterylizowała probówki.

STERYLIZACYJNY l. 'związany ze sterylizacją - pozbawieniem zdolności rozrodczych': Zabieg sterylizacyj-ny. 2. 'związany

ze sterylizacją - usunięciem drobnoustrojów': Filtr sterylizacyjny. Chemiczne środki stery-lizacyjne.

fr. sterile m.in. 'wyjałowiony'; łac. sterilis 'bezpłodny'

STEWARD (czytaj: stiuart) 'pracownik samolotu lub statku, obsługujący pasażerów na pokładzie': Poprosili stewarda o
filiżankę kawy.

STEWARDESA (czytaj: stiuardesa) 'pracownica samolotu lub statku, obsługująca pasażerów na pokładzie': Te linie
lotnicze poszukują stewardess, młodych kobiet o miłej powierzchowności, znających dobrze przynajmniej trzy języki
obce.

ang., w dawnej Anglii: stigweard 'opiekujący się gospodarstwem'

STIUK 'masa plastyczna z zaprawy gipsowej, mielonego marmuru i piasku z wodą klejową, często barwiona, używana
do robienia sztukaterii, a także innych ozdób na ścianach, kolumnach i sklepieniach': Dekoracja ze stiuku. Kapitel ze
złoconego stiuku.

STIUKOWY 'wykonany ze stiuku': Stiukowe sztukaterie. Stiukowe reliefy.

fr. stuc z wt. stucco

STOICYZM l. 'kierunek filozoficzny w starożytnej Grecji i starożytnym Rzymie, dla którego charakterystyczne były m.in.:
materializm, panteizm ("świat jest boskiej natury", "każda rzecz jest boska"), teoria wiecznego odradzania się świata
oraz etyka, głosząca, że aby być szczęśliwym, należy się uniezależnić od okoliczności zewnętrznych i skupić na
wartościach wewnętrznych':

Istota stoicyzmu leżała w połączeniu racjonalizmu z materializmem. [...] Materialna natura jest jedynym bytem
rzeczywistym, jedyną miarą dobra w etyce i prawdy w logice. Ale natura jest racjonalna, podlega prawom rozumu. [...]
Surowość, z jaką stoicy żądali przeprowadzenia zasady cnoty w życiu, najszerszy znalazła oddźwięk - i ona popularnie
nosi nazwę stoicyzmu. (Tatarkiewicz) 2. 'postawa życiowa polegająca na zachowaniu spokoju wewnętrznego, hartu
ducha i opanowania w trudnych sytuacjach': Ze stoicyzmem znosił ciosy, jakich nie szczędził mu los.

STOIK- l. 'filozof starożytny rozwijający tezy stoicyzmu': Do najsłynniejszych stoików należą: Zenon z Ki-tion - założyciel
szkoły, Kleantes z Assos, Chryzyp, Epik-tet, Seneka i Marek Aureliusz - cezar filozof 2. 'człowiek opanowany, ze
spokojem znoszący różne koleje losu'

STOICKI l. 'związany ze stoicyzmem - kierunkiem filozoficznym, lub stoikami -jego przedstawicielami':

Szkoła stoicka rozwijała się od IV w. p.n.e. Stoicka logika formalna. 2. 'odznaczający się niezmąconym spokojem,
znoszący obojętnie wszelkie koleje losu': Ze stoicką cierpliwością wysłuchiwał kolejnych proszących i skarżących się. W
tych burzliwych czasach zachował stoicki spokój.

lać. stoicus z gr. Stoa Poikile - sala kolumnowa w Atenach, w której nauczał Zenon z Kition

STOMATOLOGIA 'dział medycyny, zajmujący się chorobami zębów (oraz sąsiadujących z nimi narządów, np. dziąseł) i
ich leczeniem': We współczesnej stomatologii zwraca się uwagę na profilaktykę chorób zębów.

STOMATOLOG w medycynie inaczej: DENTYSTA 'specjalista w zakresie stomatologii, zajmujący się lecze-

704

STOPER

STREETBALL

niem zębów oraz sąsiadujących z nimi narządów':

Wzrosła opłata za wizytę u stomatologa.

odgr. stoma 'usta', logos 'nauka, słowo'

STOPER l. 'rodzaj bardzo dokładnego zegarka, do mierzenia czasu z dokładnością ułamków sekundy, używany głównie
w sporcie': Włączył stoper i mierzył czas każdego okrążenia. 2. *w piłce nożnej: środkowy pomocnik, cofnięty i grający
jako obrońca': Drużyna z Parmy ma aż trzech doskonałych stoperów. 3. wyraz występujący tylko w liczbie mnogiej:
STOPERY 'gumowe elementy na skarpetkach przeznaczonych dla małych dzieci, zwiększające przyczepność i
utrudniające pośliźnięcie się': Skarpetki z kolorowymi stoperami.

w znaczeniu l. niem. Stopp-uhr z ang. stopwateh, w znaczeniu 2. ang. stopper

STORNO w księgowości 'zapis unieważniający lub poprawiający jakąś pozycję księgową': Stomo na rachunku
bankowym może polegać np. na przeciwstawnym zaksięgowaniu tej samej sumy pod tą samą datą płatności.
STORNOWAĆ w księgowości 'poprawiać lub unieważniać jakiś zapis przez wprowadzenie stoma': Księgowa
wystomowała tę pozycję ze sporządzonego już rachunku.

wl. stomo

STRATEGIA l. 'teoria i praktyka przygotowania wojny jako całości, a także jej głównych operacji i kampanii':

Podstawowe działy współczesnej sztuki wojennej to strategia, sztuka operacyjna i taktyka. 2. przen. 'przemyślany plan
działań w jakiejś dziedzinie, które mają doprowadzić do osiągnięcia pewnego celu, zwłaszcza działań na dużą skalę':
Dyskutowano o strategii firmy w nowych warunkach rynkowych. Strategia polityczna partii liberalnej.

STRATEG 'wódz, który kieruje działaniami bojowymi na najwyższym szczeblu': Jednym z największych nowożytnych
strategów był Napoleon Bonaparte, który potrafił tak pokierować w wojnie swymi armiami, że "maszerowały osobno,
ale biły się razem".

STRATEGICZNY l. 'związany ze strategią - działem sztuki wojennej; mający znaczenie dla wojny jako całości':
Strategiczna broń jądrowa. To miejsce ma znaczenie strategiczne, utrata go może oznaczać poniesienie klęski w
wojnie, l. przen. 'związany ze strategią - planem działań w pewnej dziedzinie, zwłaszcza działań na dużą skalę; mający
duże, ogólne znaczenie w tej dziedzinie': Dyrektor podjął strategiczną decyzję.

od gr. strategós - wódz w starożytnej Grecji, którego zadanie polegało głównie na doprowadzeniu oddziałów na pole
walki, od:

stratos 'wojsko', ago 'prowadzę'

ok. 50 km': W stratosferze prawie w ogóle nie występuje para wodna oraz chmury. Temperatura dolnych warstw
stratosfery jest bardzo niska, sięga nawet -70°C, jednak podwyższa się wraz ze wzrostem wysokości, co jest
spowodowane pochłanianiem przez cząsteczki ozonu, znajdujące się stosunkowo wysoko, promieniowania
słonecznego.

ang. stratosphere od łac. stratum 'warstwa, posłanie' i sphaera 'kula'

STRATUS w meteorologii 'chmura niska warstwowa: dość nisko występująca chmura, mająca postać jednolitej,
równomiernej warstwy': Stratus to chmura przynosząca najczęściej drobny, długotrwały deszcz.

STRATOKUMULUS w meteorologii 'chmura niska kłębiasto-warstwowa: dość nisko występująca chmura, szara z
ciemniejszymi miejscami, składająca się z regularnych płatów lub brył': Stratokumulus niekiedy przynosi opady w
postaci drobnego deszczu lub śniegu.

lać. stratus 'rozpostarty', cumulus 'gromada, kupa'

STRATYFIKACJA termin stosowany w bardzo wielu naukach, oznaczający układanie się czegoś warstwami lub kolejne
warstwy czegoś: l. w geologii 'nakładanie się poszczególnych warstw skał osadowych' 2. w socjologii 'wydzielanie się w
strukturze społecznej warstw różnicowanych według różnych kryteriów socjologicznych, np. zamożności,
wykształcenia; także: struktura, w której wydzielono poszczególne warstwy według tych kryteriów': Socjolog rozważał
różne metody stratyfikacji społeczeństwa polskiego. Stratyfikacja współczesnego społeczeństwa polskiego wskazuje
na -jak to określają socjologowie - "rozbieżność czynników statusu społecznego": często np. solidne wykształcenie nie
idzie w parze z wysokim statusem majątkowym. 3. w rolnictwie 'zabieg polegający na umieszczeniu nasion przed
wysiewem w warunkach sprzyjających ich wy-kiełkowaniu'

ang. stratification od łac. stratum 'warstwa, posłanie', facere 'robić'

STREAKING (czytaj: strikink) 'przebiegnięcie nagiej osoby przez jakieś zgromadzenie publiczne': Streaking może być
formą happeningu, może też być rodzajem niespodzianki, którą gospodarz ekskluzywnego przyjęcia robi gościom -
zwłaszcza wówczas, gdy przebiega między nimi piękna modelka.

amer. streaking od: streak 'smuga, zygzak (błyskawicy)'

STREAMER (czytaj: strimer) 'pamięć zewnętrzna komputera, zazwyczaj specjalna kaseta z taśmą, na której na bieżąco
zapisywane są kopie zapasowe danych zapisanych na dysku twardym': Stosowanie streamera ma na celu ochronę
cennych danych, jest zalecane szczególnie w tych wypadkach, gdy do danego systemu ma dostęp wielu
użytkowników.

ang. streamer od: stream 'strumień, potok'

STRATOSFERA 'warstwa atmosfery ziemskiej rozciągająca się od ok. 15 km nad powierzchnią planety do

STREETBALL (czytaj: stritbol) 'uliczna gra w piłkę, zwłaszcza w piłkę nożną lub koszykówkę': Streetball

705

STRES

STRUKTURALIZM

ma na Zachodzie zgorzałych zwolenników. Osiedlowy klub zorganizował zawody streetballu.

złożenie ang. słów: street 'ulica', bali 'piłka'

STRES 'stan (najczęściej przykrego) napięcia psychicznego, spowodowany jakąś przyczyną zewnętrzną lub
wewnętrzną': Stres nierozładowany, trwający dłuższy czas, może prowadzić do choroby. Stresy życia codziennego. Żyć
w stresie.

STRESOWY 'taki, który powoduje stres albo jest objawem stresu': Zachowanie stresowe. Sytuacja stresowa.

STRESOWAĆ 'wywoływać stres': Sytuacja taka stresuje mnie od dawna.

STRESOWAĆ SIĘ 'podlegać stresowi': Proszę się nie stresować, konieczne jest odprężenie.

ang. stress

STRETCHING (czytaj: streczink) 'rodzaj gimnastyki, polegającej na rozciąganiu mięśni': Coraz więcej kobiet w średnim
wieku uprawia stretching.

ang. stretching

STRICTE (czytaj: strikte) książk. 'ściśle, dokładnie': To nie jest stricte socjologiczna książka, lecz raczej reporterski opis
społeczeństwa, oparty na wynikach różnych badań i własnych obserwacjach autora.

SENSU STRICTO (czytaj: sensu strikto) książk. 'w ścisłym tego słowa znaczeniu': Buddyzmu nie można uznać za religię
sensu stricte, zwłaszcza w europejskim rozumieniu; jest on raczej pewnym światopoglądem, występującym zresztą w
bardzo różnych odmianach.

lać. stricte
STRIPTIZ albo STRIP-TEASE (czytaj: striptis) 'eleganckie i podniecające rozbieranie się, zwłaszcza stanowiące pewien
pokaz dla publiczności, często wykonywany w rytm muzyki': Obejrzeli striptiz w wykonaniu kolumbijskiej modelki,
która po rozebraniu się zaczęła na scenie prezentować prawdziwie akrobatyczne numery. Peep show na Zachodzie to
zwykle taki striptiz oglądany przez szybkę.

STRIPTIZERKA 'kobieta wykonująca striptiz': Striptizerka pociągnęła za nos wpatrzonego w nią nieprzytomnym
wzrokiem pana z pierwszego stolika.

ang. od: strip 'rozbierać się', tease 'drażnić, nagabywać'

STRIT 'w pokerze: układ kolejnych kart u jednego z graczy, np. - dziewiątka, dziesiątka, waler, dama, król (mały strit)
lub - dziesiątka, walet, dama, król, as (duży strit)': Układ kart określany jako poker to strit, w którym wszystkie karty są
w jednym kolorze.

ang. straight, m.in. 'uporządkowany, prosty'

STROBOSKOP 'przyrząd do obserwacji szybkozmien-nych procesów okresowych, w którym wykorzystany jest efekt
stroboskopowy, przedmiot poruszający się ruchem okresowym jest obserwowany w określonych, krótkich odstępach
czasu': Stroboskopy są wykorzystywane jako urządzania kontrolne i pomiarowe w różnych badaniach technicznych,
np. w badaniach prędkości obrotowej mechanizmów.

STROBOSKOPOWY 'związany ze stroboskopem': Lampy stroboskopowe emitują silne, okresowe błyski.

EFEKT STROBOSKOPOWY w fizyce 'efekt polegający na tym, że przedmiot wprawiony w szybki ruch okresowy wydaje
się nieruchomy lub poruszający się w zwolnionym tempie wówczas, gdy obserwowany jest w sposób nieciągły, tylko w
określonych odcinkach czasu':

Efekt stroboskopowy wiąże się z bezwładnością oka ludzkiego.

ang. stroboscope odgr. stróbos 'wir, obrót, piruet', skopeo 'patrzę'

STRONT 'pierwiastek chemiczny o liczbie atomowej 38 i masie atomowej (najtrwalszego izotopu) 87,62, symbol Sr:
srebrzystobiały, bardzo miękki metal, w przyrodzie występujący w rzadkich minerałach': Stront znajduje zastosowanie
w przemyśle elektronicznym, a także przy produkcji ogni sztucznych i farb.

n.-lać. strontium od okręgu szwedzkiego: Strontian

STRUCLA 'podłużna bułka drożdżowa, często nadziewana makiem, masą owocową, powidłami itd.': Zjedli świeże,
lukrowane strucle.

niem. Strutzel

STRUDEL 'potrawa przyrządzana z cienko rozwałkowanego ciasta, nadziewanego owocami (często jabłkami) albo
twarogiem, zwijanego i pieczonego z dużą ilością masła': Strudle popularne są w Austrii i krajach bałkańskich.

niem. Strudel, dosłownie 'wir'

STRUKTURA 'wewnętrzny układ części jakiejś całości;

budowa czegoś; nieprzypadkowy, zorganizowany układ jakichś elementów, które tworzą większą całość, i stosunki,
jakie między nimi zachodzą': Struktura społeczeństwa polskiego. Struktura polskiego rolnictwa. Struktura
organizacyjna wyższej uczelni.

STRUKTURALNY 'oparty na strukturze, zasadniczy, podstawowy': Kryzys strukturalny polskiej demokracji. Przemiany
strukturalne w gospodarce.
UWAGA: wyrazy: struktura i strukturalny, są modne, nadużywane, np. "Ważne jest nastawienie struktur terenowych
partii" (lepiej: ...nastawienie organizacji terenowych partii), "Inni organizują z kolei strukturę antybelwederską" (lepiej:
...organizują partię, tworzą organizację antybelwederską), "Strukturalne zagrożenie reform" (lepiej: zasadnicze,
podstawowe, istotne zagrożenie reform).

lać. structura 'budowa'

STRUKTURALIZM 'kierunek badawczy, początkowo w językoznawstwie, potem także w wielu naukach

humanistycznych, w którym zwraca się uwagę na analizę wzajemnych zależności elementów i na obserwację

706

STRYCHNINA

STYMULACJA

całych ich struktur': Za twórcę językoznawczego stru-kturalizmu uznaje się Ferdynanda de Saussure'a, zaś za jednego z
najważniejszych dziewiętnastowiecznych prekursorów tego kierunku Jana Baudoina de Courte-nay.

STRUKTURALISTA 'badacz, który stosuje w swej dziedzinie zasady metodologiczne strukturalizmu': Językoznawcy
strukturaliści uważają, że język jest systemem, zaś jego opis polega przede wszystkim na przedstawieniu zależności
między jednostkami tego systemu.

STRUKTURALISTYCZNY 'związany ze strukturaliz-mem, realizujący postulaty metodologiczne tego kierunku':

Strukturalistyczne prace językoznawcze Romana Jakobsona. Strukturalistyczna antropologia kulturowa Claude'a Levi-
Straussa.

fr. structuralisme

STRYCHNINA 'alkaloid otrzymywany z nasion kulczyby, związek organiczny w niewielkich ilościach pobudzający układ
nerwowy, w większych - będący silną trucizną': Strychnina jest wykorzystywana jako składnik leków działających na
ośrodkowy układ nerwowy oraz jako środek trujący do niszczenia szkodników. Strychnina występuje w postaci białych
kryształków bez zapachu, mających bardzo gorzki smak.

fr. strychninę od gr. strychnos 'kulczyba'

STULA 'szeroki, ozdobny pas tkaniny, noszony na szyi przez księży i zakonników, stanowiący część stroju liturgicznego':
Ksiądz zarzucił stułę na ręce nowożeńców. Za jaki miesiąc, gdy z Siczy wrócę, ruszymy do Łubniów [...] a tam ksiądz
Muchowiecki ze stułą czeka. (Sienkiewicz)

od łac. stola 'długa szata'

STUPOR inaczej: OSŁUPIENIE 'ograniczenie reakcji na bodźce, zahamowanie psychiczne i częściowa lub całkowita
utrata kontaktu z otoczeniem, występujące w niektórych chorobach psychicznych': W stanie stuporu może wystąpić
całkowite znieruchomienie, chory jest jednak przez cały czas świadomy i przytomny.

lać. stupor 'osłupienie, odrętwienie'

STURM UND DRANG (czytaj: szturm und drank) 'burza i napór - nurt w literaturze niemieckiej w latach 70. i 80. XVIII
w., głoszący sprzeciw wobec rozumowych ideałów oświecenia oraz wobec dbającej o harmonię i porządek form
estetyki klasycyzmu, występujący też przeciw etyce mieszczańskiej': Sturm und Drang to wczesna faza niemieckiego
romantyzmu. Z nurtem tym wiąże się m.in. wczesna twórczość Schillera i dojrzała -Goethego, zwłaszcza jego powieść
"Cierpienia młodego Wertera.

niem. Sturm- und Drangperiode

STYGMAT l. książk. 'piętno, znamię lub znak czegoś':

Patrzył na pooraną bruzdami twarz przyjaciela, naznaczoną stygmatem cierpienia. W jego obrazach dostrzegł

stygmat geniuszu. - Oni [Mongołowie] przenosili STEP w historię - oni byli pod stygmatem stepu - co religia stepu
zrobiła z nich, ewangelizowali na świat. (Norwid) 2. 'w starożytności: piętno wypalane na ciele niewolników i
przestępców'

STYGMATY 'czerwone znaki lub rany na ciele osoby rozpamiętującej w ekstazie religijnej mękę Chrystusa, pojawiające
się na rękach i nogach, głowie i boku, czyli w miejscach, w których ciało Chrystusa było przebite':

W religii chrześcijańskiej stygmaty są uważane za wyraz mistycznej miłości Chrystusa i krzyża.

STYGMATYZM 'zjawisko występowania stygmatów na ciele osób rozpamiętujących w ekstazie mękę Chrystusa':
Odnotowano kilkaset przypadków stygma-tyzmu; znacznie częściej występuje on u kobiet niż u mężczyzn.

STYGMATYK 'osoba, u której występują stygmaty religijne': Stygmatykami byli m.in. św. Franciszek z Asyżu i św.
Katarzyna ze Sieny.

tac. stigma 'piętno'

I STYLISTA 'pisarz, oceniany ze względu na wartości stylu, którym pisze': Był dobrym stylistą, ale słabo komponował
akcję swoich powieści.

fr. stylistę

II STYLISTA 'osoba zajmująca się tworzeniem czyjegoś fizycznego wizerunku poprzez dobór strojów, fryzur, makijażu
itp. Francuscy styliści lansują w tym sezonie model kobiety ciepłej, pełnej i z lekka niedoczesanej.

fr. stylistę

STYLIZACJA l. w literaturze, muzyce, sztukach plastycznych 'świadome naśladowanie czegoś w utworze artystycznym,
np. naśladowanie języka dawnych epok w powieści historycznej, naśladowanie stylu klasycznego w budowli
współczesnej, naśladowanie muzyki romantycznej w utworach dwudziestowiecznych itp.': Stylizacja gwarowa w
"Chłopach" Reymonta. Stylizacja na język epok minionych nosi nazwę archaizacj i językowej. 2. w modzie
'projektowanie czyjegoś wizerunku: ubioru, makijażu, fryzury itp.': Stylizacja modelki: Studio ART.

fr. stylisation

STYLITA inaczej: SŁUPNIK 'asceta chrześcijański, który za przykładem Szymona Pustelnika spędzał swe życie na kładce
zamocowanej na szczycie wysokiego słupa': Do najbardziej wstrząsających scen filmu "Thais" należała według niego
ta, w której Pafnucy, czczony jako święty i stylita, umyka w nocy ze swego słupa, by pójść do ukochanej kobiety.

od gr. stylos 'słup'

STYMULACJA l. 'pobudzanie do działania, dawanie bodźca, impulsu do czegoś': Budowanie domu to doskonała
stymulacja do zarabiania pieniędzy. 2. 'pobudzanie (fi-

707
STYPENDIUM

SUBLIMACJA

zyczne albo chemiczne) organizmu lub jego narządów do działania': Elektryczna stymulacja serca.

STYMULOWAĆ l. 'pobudzać, dawać impuls do działania': Co pana stymulowało w czasie pracy nad tym przekładem? 2.
'pobudzać, wzmagać procesy życiowe organizmu za pomocą środków fizycznych albo chemicznych': Stymulować
pracę wątroby. Lekarstwa stymulujące mózg.

STYMULATOR l. 'coś, co jest zachętą, pobudką do jakiegoś działania; bodziec, impuls': Stymulator rozwoju
społeczeństwa. Stymulator postępu. 2. 'czynnik fizyczny albo chemiczny, który wzmaga czynności życiowe organizmu':
Stymulator wzrostu.

lać. stimulatio 'pobudzanie' od stimulare 'pobudzać, popędzać'

STYPENDIUM 'pewna kwota pieniędzy, przyznawana osobie uczącej się, prowadzącej działalność artystyczną lub
naukową na określony czas, zwykle wypłacana co miesiąc': Stypendia są w Polsce zwolnione od podatku
dochodowego.

STYPENDYSTA 'osoba, która otrzymuje stypendium, zwłaszcza stypendium naukowe lub artystyczne': Był stypendystą
Niemieckiej Akademii Nauk z siedzibą w Moguncji.

STYPENDIALNY 'związany ze stypendium, przeznaczony na stypendia': Komisja stypendialna. Fundusz stypendialny.

lać. stipendium 'płaca'

SUB- cząstka wyrazów złożonych o znaczeniu 'pod', oznaczająca położenie pod czymś, zależność od czegoś, podleganie
czemuś, np. sublokator, subkultura

od łac. sub 'pod'

SUBIEKTYWNY l. 'o ludzkich sądach i wypowiedziach:

wyrażający emocje, uczucia i indywidualne zapatrywania autora, często niezgodny z obiektywną prawdą; o ludziach:
taki, który w swych sądach kieruje się emocjami i własnymi, indywidualnymi zapatrywaniami, a nie obiektywną
prawdą o czymś': Na posiedzeniu kolegium redakcyjnego zgodnie uznali, że nie opublikują nadesłanej przez reportera
relacji, jest subiektywna i stronnicza, przebijają z niej zbyt wyraźnie polityczne sympatie autora. Jego brat jest
niezwykle subiektywnym człowiekiem, oceniającym wszystko pod kątem swoich korzyści i upodobań. 2. w filozofii
'zależny od świadomości podmiotu, nieistniejący obiektywnie, lecz jako wrażenie poznającego podmiotu': W
dyskusjach o wartościach podnosi się często kwestie: czy przypisać im byt obiektywny, niezależność od
indywidualnych odczuć, czy też są one raczej subiektywne, uwarunkowane ludzką psychiką i emocjami.

SUBIEKTYWIZM l. inaczej: SUBIEKTYWNOŚĆ 'bycie subiektywnym - zależnym od emocji i zapatrywań tego, kto poznaje
rzeczywistość, lub emocji i zapatrywań innych osób; także: kierowanie się własnymi emocjami i zapatrywaniami, a nie
rzeczywistymi cechami obiektów': Historyk zwracał nam uwagę na subiektywizm owych wspomnień, które w wielu
miejscach odbiegają od relacji innych świadków tamtych zdarzeń. Subiektywizm może być zaletą artysty, ale na
pewno nie powinien cechować sędziego. 2. w filozofii 'pogląd, głoszący, że przedmiot poznania istnieje subiektywnie,
jest zależny od poznającego podmiotu'

SUBIEKTYWISTA 'filozof będący zwolennikiem subiektywizmu': Umiarkowani subiektywiści głoszą, iż w wyniku

poznania jest zawsze zależny od struktury umysłu poznającego, że nie ma możliwości poznania czystego.
SUBIEKTYWIZACJA 'nadanie czemuś subiektywnego charakteru': Subiektywizacja świata utworu. Subiekty-wizacjajego
poglądów jest posunięta za daleko.

SUBIEKTYWIZOWAĆ 'nadawać czemuś subiektywny charakter': Subiektywizować relację poetycką.

SUBIEKT l. w filozofii 'podmiot, osoba poznająca i działająca': Subiekt i obiekt poznania. 2. w muzyce 'główny temat w
fudze' 3. przestarz. 'pomocnik sklepowy': [..,] sklep zmieniał właścicieli i podłogę, szafy i szyby w oknach, zakres swojej
działalności i subiektów;

ale pokój pana Rzeckiego pozostał zawsze taki sam. (Prus)

fr. subjectifod łac. subiectum 'podmiot'

SUBKONTO w finansach 'wydzielone konto, stanowiące część jakiegoś większego konta': Pieniądze zostały przelane na
subkonto naszego wydziału, stanowiące część konta całego uniwersytetu. Księgowy otworzył w ramach ogólnego
rachunku dwa subkonta, przeznaczone do specjalnych rozliczeń.

złożenie cząstki: sub- i słowa: konto

SUBKONTYNENT 'duża, wyodrębniająca się pod jakimiś względami część kontynentu, także olbrzymia wyspa':

Subkontynent indyjski. Grenlandię uznaje się za największą wyspę świata, stanowiącą bardzo szczególny pod
względami geograficznymi subkontynent.

złożenie cząstki: sub- i słowa: kontynent

SUBKULTURA 'kultura - wytworzona albo przyjęta - która obowiązuje w pewnej grupie społecznej, stanowiącej część
większej zbiorowości (zwykle: część społeczeństwa albo narodu) i różni się wyraźnie, nieraz zasadniczo od kultury tej
większej zbiorowości, a czasem pozostaje w opozycji do niej; podkultura': Hippisi, gitowcy, punki, skini - to
przedstawiciele subkultur młodzieżowych ostatnich dziesięcioleci. Są to subkultury oparte na przemocy. Mały słownik
subkultur młodzieżowych.

SUBKULTUROWY 'charakterystyczny dla subkultury, taki, który zawiera w sobie subkulturę': Grupy subkultu-rowe.
Wzorce subkulturowe.

złożenie z łac. sub- 'pod' i cultura

SUBLIMACJA l. w fizyce i chemii 'przejście jakiegoś ciała ze stanu skupienia stałego w gazowy, z pominię-

708

SUBORDYNACJA

SUBSTYTUCJA

ciem stanu ciekłego': Przykładem sublimacjijest parowanie lodu. 2. książk. 'uwznioślenie czegoś, przedstawienie tego
jako bardziej wzniosłego i szlachetnego, niż to w istocie jest': Sublimacja szarej codzienności. Sublimacja życia. 3. w
psychologii 'jeden z mechanizmów obronnych osobowości, polegający na "u-wzniośleniu" niższych instynktów,
zwłaszcza agresji i popędu seksualnego - głównie przez skierowanie czerpanej z nich siły na działalność w wyższych
sferach': Wielu psychoanalityków interpretowało wielkie dzieła sztuki jako sublimację popędów seksualnych artystów.

SUBLIMOWAĆ l. w fizyce i chemii 'o ciałach stałych:

przechodzić bezpośrednio w stan gazowy' 2. książk. 'uwznioślać coś': Sublimował swe przyziemne doznania. 3. w
psychologii 'poddawać swe niższe instynkty sublimacji': Jego obrazy przepełnione były dziwną, wysublimowaną
agresją.

SUBLIMAT 'chlorek rtęci, silnie trująca, bezbarwna substancja krystaliczna, otrzymywana w procesie sublimacji':
Sublimatjest używany do dezynfekcji oraz jako środek ochrony roślin.

od łac. sublimare 'podnosić'

SUBORDYNACJA 'zdyscyplinowanie, podporządkowywanie się komuś (najczęściej władzy), karność, posłuszeństwo

wobec przełożonych': Subordynacja nigdy nie była u nas uznawana za zaletę. Od wszystkich pracowników żądam
punktualności i subordynacji.

SUBORDYNOWAĆ rząd. 'dyscyplinować kogoś': Su-bordynować uczniów.

SUBORDYNOWANY 'zdyscyplinowany, karny, poddający się dyscyplinie': Bywali oni niesubordynowani jak Francuzi, ale
też subordynowanijak Niemcy.

tac. subordinatio 'podporządkowanie*

SUBREGION 'wyodrębniająca się pod jakimiś względami część pewnego regionu': Puszcza Jodłowa wywiera pewien
wpływ na klimat w subregionie Łysogór, najwyższego pasma Gór Świętokrzyskich.

złożenie cząstki: sub- i stówa: region

SUBSKRYPCJA 'pisemne zobowiązanie do zakupienia pewnych ilości czegoś, co ma być wydane, zwłaszcza jakichś
bardzo drogich książek lub papierów wartościowych; także: sprzedaż w tym systemie': Rozpisano subskrypcje na
piękny album o Polsce. Subskrypcja na obligacje tej emisji będzie trwała do połowy września.

SUBSKRYBENT 'osoba, która podpisała na coś subskrypcję': W październiku subskrybenci otrzymaj ą pierwszy tom
nowej encyklopedii.

SUBSKRYBOWAĆ 'kupować coś w systemie subskrypcji': Subskrybować wielotomowy słownik.

niem. Subskription od łac. subscriptio 'podpis'

SUBSTANCJA l. 'jakaś jednorodna materia o określonym stanie i właściwościach': Zbiornik wypełniony był

płynną substancją. Substancja gazowa. Substancja trująca. Dziś jako substancje określa się raczej związki chemiczne,
dawniej tym mianem nazywano często pierwiastki. 2. w filozofii 'coś, co istnieje samo w sobie, a zatem nie jest cechą
czegoś innego, lecz właśnie temu przysługują cechy': Wcześniejsi filozofowie twierdzili, że substancją jest materia.
Platon zaś, że substancją są idee. Dla Arystotelesa ani materia, ani idee nie były substancjami; natomiast i jedna, i
druga były składnikami substancji. (Tatarkiewicz) 3. książk. 'podstawowa, istotna wartość czegoś': II wojna światowa
boleśnie naruszyła naszą narodową i kulturalną substancję: śmierć poniosło wiele milionów polskich obywateli,
zaprzepaszczono dorobek kulturalny i materialny całych pokoleń, sam kraj w zasadniczy sposób zmienił swe granice.
4.przestarz. 'mienie, nieruchomość, zwłaszcza ich podstawowa, nienaruszalna część': Młody panicz był lekko-duchem,
niedbającym o substancję, lecz szukającym zabaw i rozgłosu w świecie. Wujaszek panny Anny owszem słynął ze swych
szaleństw, nigdy jednak nie naruszył ani w jakikolwiek sposób na szwank nie naraził swej substancji.

p.-lać. substantia 'istota; to, co stanowi podstawę istnienia' od łac. substare 'stać pod czymś, trwać, istnieć'

SUBSTRAT l. książk. 'podstawa, podłoże, na którym coś się rozwija; także: podstawowa warstwa w procesach
historycznych, językowych i społecznych': Substrat bakteryjny. Nawarstwienie się obcych ludów i ich języków na
pierwotny substrat słowiański. 2. książk. 'podstawa czegoś rozumiana jako istota tego, ośrodek, główny składnik': W
swej analizie próbował określić istotę jego twórczości i dotrzeć do substratujego duszy. Umysł nazywano substratem
myśli, a serce - uczuć. 3. w chemii 'wyjściowa, początkowa substancja w reakcjach chemicznych': Uczeń zapisał na
tablicy wzory chemiczne substratów i produktów. 4. w filozofii 'to samo, co substancja'

lać. substratum 'podłoże'

SUBSTYTUCJA l. książk. 'zastąpienie jednej rzeczy inną, podstawienie jednej rzeczy w miejsce innej': Wiele
stosowanych w językoznawstwie testów polega na substytucji. Np. podstawiając w zdaniu: Strop zaczai trzeszczeć, w
miejsce słowa zaczai słowo począł, stwierdzamy, że otrzymane zdanie jest niepoprawne stylistycznie, co wskazuje na
to, że słowa zaczai i począł są bliskoznacz-ne, ale nie jednoznaczne - różnią się właśnie nacechowaniem stylistycznym.
2. w chemii 'reakcja, w której jeden atom lub grupa atomów w cząsteczce są zastępowane przez inny atom lub grupę'

SUBSTYTUT książk. 'coś, co zastępuje coś innego, co jest podstawione na miejsce czegoś innego': Substytut białka
zwierzęcego w pożywieniu.

SUBSTYTUCYJNY książk. 'związany z substytucją -zastąpieniem jednej rzeczy przez drugą': Substytucyjny test językowy.
Substytucyjna rola białka rybiego.

lać. substitutio 'podstawienie'

709

SUBSYDIUM

SUŁTAN

SUBSYDIUM 'bezzwrotna pomoc pieniężna, zasiłek na coś; to samo, co subwencja': Uzyskali subsydia na dokończenie
prac remontowych w dworku. Nie mogłem od nikogo dostać subsydium na wykup apteki.

SUBSYDIOWAĆ 'pomagać finansowo, dawać zasiłki, bezzwrotne pożyczki na jakąś działalność': Rumunia subsydiuje
przetwórstwo spożywcze. Francja subsydiuje rolnictwo.

lać. subsidium 'pomoc'

SUBURBIUM rząd. 'przedmieście wielkiego miasta': Wielu nowobogackich budowało sobie domki na subur-biach.

lać. suburbium

SUBWENCJA 'bezzwrotna pomoc pieniężna, zasiłek na coś; to samo, co sybsydium': Przyznano subwencje na prace
naukowo-badawcze nad lekiem torfowym.

SUBWENCJONOWAĆ 'dawać subwencje na coś, dawać pieniądze na jakąś działalność': Gospodarka Kuby była dotąd
subwencjonowana przez Związek Radziecki.

lać. subventio 'pomoc'

SUFIKS inaczej: PRZYROSTEK w językoznawstwie 'cząstka, za pomocą której tworzy się nowe wyrazy, występująca po
rdzeniu': W wyrazie śpiewak, utworzonym od: śpiewać, sufiks to -ak.

SUFIKSACJA w językoznawstwie 'dodawanie do wyrazów sufiksów, tworzenie nowych wyrazów za pomocą sufiksów':
Przez sufiksację tworzy się m.in. nazwy żeńskie od męskich, np. aktor - aktor-ka, biznesmen - biznesmen-ka, a także
nazwy męskich wykonawców czynności, np. pis-arz od: pisać, mal-arz od: malować.
SUFIKSALNY w językoznawstwie 'związany z sufiksa-mi lub sufiksacją': Derywacja sufiksalna to tworzenie nowych słów
za pomocą sufiksów.

od łac. suTfixus 'przymocowany'

SUFLER 'osoba podpowiadająca aktorom w teatrze tekst roli, ukryta przed widzami': Sufler ze swej budki podpowiadał
aktorowi: "porywa mię zapał i smutki", ten jednak nie dosłyszał i palnął na cały głos: "porywa mię zapach wódki". Dziś
sufler stoi zazwyczaj w kulisie teatru, a nie jak dawniej w budce z przodu sceny.

SUFLEROWAĆ l. 'wykonywać rolę suflera': Wieczorami suflerowała w teatrze. 2. 'podpowiadać komuś; także: udzielać
komuś rad': Nauczycielka zwróciła mu uwagę, żeby nie suflerował przepytywanym kolegom. Zamiast pomóc w pracy -
ty mi tu ciągle suflerujesz.

fr. souffieur od: souffier 'podpowiadać'

SUFLET 'deser z gotowanych lub smażonych owoców, przetartych przez sitko i osłodzonych, wymieszanych z pianą z
białka jajka i zapieczonych w piekarniku': Podała nam pyszny suflet z migdałami. Suflet należy podawać na gorąco,
zanim opadnie.

fr. souffle

SUFRAGAN 'biskup pomocniczy w danej diecezji lub prowincji kościelnej, podległy jej ordynariuszowi, często - biskup
tytularny, nie mający własnej diecezji':

Msza odprawiona przez sufragana arcybiskupstwa gnieźnieńskiego.

n.-lać. suffraganeus od łac. suffragium 'tabliczka do głosowania, głos, pomoc'

SUFRAŻYSTKA w historii 'bojowniczka o prawa wyborcze kobiet w USA i Wielkiej Brytanii': Walka
dziewiętnastowiecznych sufrażystek o prawa wyborcze kobiet w krajach anglosaskich została uwieńczona sukcesem:
w 1919 r. takie prawa zostały zagwarantowane kobietom amerykańskim, a w 1928 r. - angielskim.

ang. suffragist od łac. suffragium 'tabliczka do głosowania, głos'

SUI GENERIS (czytaj sui generis) 'swoisty, swego rodzaju, w swoim rodzaju': Wyszliśmy z sali zdziwieni i oczarowani, to
nie był wykład uniwersytecki, ale sui generis monodram, pozwalający głębiej i pełniej niż wszystkie książki razem
poznać środowisko ludzi nauki, ich życie i problemy.

lać. sui generis 'swego rodzaju'

SUKCESJA l. 'dziedzictwo, zwłaszcza majątku, spadek;

spuścizna po kimś': Sukcesja po stryju okazała się sporym majątkiem, przen. Automatyczna sukcesja umów polsko-
radzieckich przez Rosję jest tu jedynym rozwiązaniem. 2. 'dziedziczenie tronu': Tron dostał w sukcesji po zmarłym
królu Baudouinie.

SUKCESOR l. 'spadkobierca, dziedzic': Jako jedyny syn będziesz naszym wyłącznym sukcesorem. Byłeś chyba jedynym
politycznym sukcesorem Marszałka. 2. 'następca tronu': Książę Karol jest sukcesorem tronu brytyjskiego.

lać. successio 'następstwo' i successor 'następca'

SULFONAMID 'jeden ze związków chemicznych, stosowanych jako leki uniemożliwiające mnożenie się bakterii w
organizmie': Popularnym sulfonamidem, używanym w lecznictwie, jest sulfaguanidyna, podawana np. osobom
chorym na czerwonkę bakteryjną.
ang. sulphonamide od łac. sulfur 'siarka'

SUŁTAN 'tytuł władców muzułmańskich, zwłaszcza władców w dawnej Turcji; także: osoba nosząca ten tytuł': W 1683
r. wojska dowodzone przez króla Jana III Sobieskiego odniosły pod Wiedniem wspaniałe zwycięstwo nad armią
sułtana. Jej dowódca, który zdołał ujść z pola walki - wezyr Kara Mustafa - został stracony z rozkazu swego władcy.

SUŁTANAT 'państwo, którym włada sułtan; także: panowanie sułtana': Mehmed IV chciał rozciągnąć granice

710

SUMO

SUPLEMENT

swego sułtanatu. Za jego sułtanatu wybuchały bunty jan-czarów.

tur. z ar. sułtan 'panowanie'

SUMO 'tradycyjne japońskie zapasy, w których biorą udział zawodnicy o wielkiej masie ciała, często przekraczającej
200 kg': Zwycięzcą walki sumo jest ten zawodnik, który wypchnie przeciwnika poza zaznaczony na macie krąg lub
przewróci go, spowoduje, że tamten dotknie maty jakąkolwiek inną częścią ciała niż stopą, np. podeprze się ręką.

jap. sumo

SUMPT przestarz. 'koszt, nakład finansowy' - dziś tylko w wyrażeniu: własnym sumptem: Własnym sumptem
zbudował w swych dobrach mały kościółek.

lać. sumptus

SUNNA 'w religii islamskiej: tradycja Proroka - podania o Mahomecie, jego wykłady o Koranie i nauki o moralności i
religii': Sunna, tradycja Proroka jest różnie interpretowana przez różne odłamy w religii islamskiej, sunnici traktuj ą jaj
ako jedyne poza Koranem źródło wiary, zaś szyici dodają do niej nauki własnych imamów.

SUNNITA 'wyznawca islamu należący do większego spośród dwu nurtów tej religii': Sunnici, których jest przeszło 800
milionów, stanowią ok. 90% wyznawców Allacha. Rozdział na sunnitów i szyitów powodował zaostrzenie wielu
konfliktów w świecie islamskim, np. wojny iracko-irańskiej w latach 80. XX w.

ar. sunna 'zwyczaj, tradycja'

SUPER pot. 'wspaniały, pierwszorzędny - przymiotnik; także: wspaniale, pierwszorzędnie-przysłówek': Film był super.
Bawiłam się super.

ang. super

SUPER- przedrostek o znaczeniu 'nader, bardzo, w najwyższym stopniu', dodawany do rzeczowników i przymiotników,
oznaczający najwyższe natężenie cechy, punkt szczytowy procesu, o którym informuje druga część wyrazu, np.
supercena (= nadzwyczaj atrakcyjna cena), su-perfilm, superprodukcja, superzabawa; supernowoczesny,
superpodniecający, superpłaski.

UWAGA: przedrostek super-jest dziś bardzo modny i nadużywany, zwłaszcza w języku prasy i telewizji, i powinien być
zastępowany innymi określeniami, np. zamiast super-atrakcja - niezwykła atrakcja, zamiast superoszczędny -
nadzwyczaj oszczędny itd
ang. super 'wspaniały, pierwszorzędny' z łac. super 'nad'

SUPERATA 'nadwyżka towarów w magazynie lub pieniędzy w kasie, stwierdzona przez porównanie stanu
rzeczywistego ze stanem wynikającym z rachunku': Supera-ta, podobnie jak manko, jest wynikiem pomyłki (np. przy
przyjmowaniu towaru lub wydawaniu pieniędzy klientom) lub efektem nadużycia finansowego.

lać. superatus 'przewyższony'

SUPEREGO (czytaj: super-ego) 'w teorii psychologicznej Zygmunta Freuda: część osobowości człowieka, w której
zapisane są normy moralne i wyuczone od rodziców, opiekunów i innych ludzi wzory zachowań i wartości duchowe':
Superego spełnia w psychice człowieka funkcję kontrolną wobec popędów i instynków sfery id;

niektórzy porównywali sferę ego do rozumu, zaś super-ego - do sumienia.

od łac. super 'nad', ego 'ja'

SUPERFOSFAT 'popularny sztuczny nawóz fosforowy, rozpuszczalny w wodzie': Superfosfatjest wytwarzany w reakcji
fosforytu z kwasem siarkowym. Superfosfat jest stosowany pod wszystkie rośliny uprawne, najlepsze wyniki daje
zastosowanie go na glebach zasadowych.

ang. superphosphate

SUPERLATYWY 'słowa wyrażające najwyższe uznanie dla kogoś, najwyższą pochwałę kogoś': Mówił o nim w samych
superlatywach.

SUPERLATYWNY 'wyrażający najwyższe uznanie, najwyższą pochwałę': Superlatywny ton. Superlatywne wypowiedzi.

od łac. gradus superlativus 'stopień najwyższy' (np. w stopniowaniu przymiotników)

SUPERMAN (czytaj: supermen) 'mężczyzna odznaczający się nadzwyczajnymi cechami psychicznymi i fizycznymi:
inteligentny, niezwykle odważny, nadzwyczaj silny itd.': Pamiętam go jeszcze z tych czasów, gdy na wszystkich
zawodach odnosił sukcesy i dziewczyny za nim szalały - któż by poznał tego dawnego supermana w podtatusiałym
człowieczku, drepczącym do biura? Przybyły z odległej gwiazdy Superman, który bezustannie zbawia świat i walczy ze
złem - to jeden z głównych bohaterów amerykańskiej wyobraźni.

amer. supennan, postać z komiksów z początków XX w., popularna do dziś, zdaniem niektórych nawiązująca do idei
"Uber-manscha" Nietzschego (jedno i drugie słowo oznacza nadczłowie-ka)

SUPERMARKET 'duży, wielobranżowy sklep samoobsługowy': Nasz supermarket jest otwarty 7 dni w tygodniu.

złożenie cząstki: super i ang. słowa market.

SUPERNOWA albo GWIAZDA SUPERNOWA 'gwiazda zmienna, przekształcająca się w gwiazdę neutronową lub czarną
dziurę w olbrzymim wybuchu, w którym odrzuca swoje części zewnętrzne': Przez całe miesiące po wybuchu gwiazda
supernowa wydziela więcej energii niż 10 miliardów Słońc. Wybuch supernowej w stosunkowo nieodległych od Ziemi
obszarach Galaktyki mógłby zniszczyć życie na naszej planecie.

n.-lać. (i ang.) supemova

SUPLEMENT 'dodatek do jakiejś publikacji, zwykle wydany nieco później, zawierający uaktualnienie i uzu-

711
SUPLIKACJE

SUSPENS

pełnienie informacji w niej zawartych': Suplement do słownika języka polskiego, zawierający najnowsze słownictwo
polskie. Suplement do encyklopedii powszechnej zawiera szereg haseł nowych, a także informacje aktualizujące
niektóre dawne hasła.

lać. supplementum

SUPLIKACJE 'w Kościele katolickim: pieśni błagalne, śpiewane zwłaszcza podczas jakichś klęsk': Wieczorem oblężeni
zbierali się w kościele i śpiewali suplika-cje.

SUPLIKA 'dawniej: pisemna prośba lub skarga': Chłopi, kłaniając się, wręczyli dziedzicowi suplikę, wypisaną przez
nauczyciela ze szkółki wiejskiej.

od łac. supplicatio 'publiczne modły'

SUPPORT (czytaj: sapport) 'grupa muzyczna albo artysta (zwykle piosenkarz), których występ poprzedza koncert
gwiazdy wieczoru': Wystąpią Edyta Bartosiewicz, Kult, jako support kapela Młode Lwy.

ang. support

SUPOZYCJA książk. l. 'domniemanie, przypuszczenie': Artykuł zawierał oszczercze supozycje. 2. w logice 'sposób użycia
danego wyrażenia ze względu na jego rolę znaczeniową w wypowiedzi': Wyrażenie ojciec użyte w supozycji prostej,
np. w zdaniu: "Mój ojciec ma 50 lat" - odnosi się do osoby ojca; w supozycji materialnej, np. w zdaniu: "Ojciec jest
rzeczownikiem" - odnosi się do samego tego wyrażenia, jego materialnego kształtu, co zostało wykorzystane w słynnej
zagadce w powieści Umberto Eco "Imię róży".

lać. suppositio 'podkładanie'

SUPREMACJA książk. 'wyższość, przewaga jakiejś osoby w pewnej dziedzinie, także: zwierzchnictwo, przewaga
jakiegoś kraju lub jakiejś instytucji nad innymi':

Supremacja mężczyzny w tradycyjnej rodzinie mieszczańskiej. Supremacja ekonomiczna i militarna mocarstw.

Supremacja sejmu w polskim modelu parlamentarnym.

niem. Suprematie z łac. supremus 'najwyższy'

SURFING 'zabawa albo sport, polegające na ślizganiu się na stojąco na długiej, wąskiej desce unoszonej przez grzbiety
fal morskich': Surfingjest bardzo popularny na zachodnim wybrzeżu Stanów Zjednoczonych.

SURFOWAĆ l. 'uprawiać surfing': Zaczęłam surfować w Kalifornii, a teraz chcę to kontynuować na naszym wybrzeżu.
l.przen. 'poruszać się po intemecie': Surfować w sieci.

ang. sufring, od surffale przybrzeżne'

SUROGAT 'materiał zastępczy lub produkt zastępczy; także: coś abstrakcyjnego, co zastępuje coś innego, namiastka
czegoś': Sacharyna to surogat cukru. Surogaty prawdziwej skóry. Petting to jedynie surogat prawdziwego seksu.

od łac. surrogatus 'powołany zamiast kogoś innego'

SURREALIZM albo NADREALIZM 'kierunek w sztuce współczesnej przełamujący normy artystyczne realizmu,
szczególnie chętnie posługujący się absurdem i groteską, traktujący sztukę jako wyraz treści pozaświado-mych i
pozarozumowych, ukazujący świat marzeń sennych i podświadomości': Nadrealizm w życiu i sztuce miał być przede
wszystkim wyzwoleniem z zacieśnień i otamowań naszej wiedzy o świecie. Intelekt i inspirowany przezeń realizm
artystyczny były dla Bretona synonimami wulgarnej przeciętności, nienawiści i płaskiej zarozumiałości, przeciwnej
wszelkiemu rzeczywistemu wzlotowi duchowemu, moralnemu i artystycznemu. (Hutnikiewicz)

SURREALISTA albo NADREALISTA 'artysta tworzący zgodnie z założeniami surrealizmu': Do najsłynniejszych pisarzy
surrealistów należą Andre Breton, Pauł Eluard i Louis Aragon.

SURREALISTYCZNY albo NADREALISTYCZNY rzadziej: SURREALNY albo NADREALNY l. 'związany z surrealizmem':

Malarstwo surrealistyczne chętnie sięgało do doświadczeń dadaistów i abstrakcjonistów, jego znanym na całym
świecie przedstawicielem jest Salwador Dali. 2. 'absurdalny, niedorzeczny, przypominający świat widziadeł sennych':
W surrealnej rzeczywistości tego koszmarnego urzędu wszystko było możliwe, o czym miał się przekonać już w
pierwszym tygodniu swej pracy.

fr. surrrealisme od: sur 'nad', realisme 'realizm'; "Manifest surrealizmu" został ogłoszony przez Andre Bretona w 1924
r.

SURSUM CORDA (czytaj: sursum korda) 'w górę serca-łacińskie słowa wymawiane podczas mszy, w życiu codziennym
używane w znaczeniu: nie traćcie ducha, odwagi': Milczeli, patrząc na ogrom śnieżnej przestrzeni. Wreszcie odezwał
się mocnym głosem szef wyprawy: - Panowie, sursum corda, musi się udać, jeśli nie my, to kto tam pójdzie?

lać. sursum corda, z Wulgaty (łacińskiego przekładu Biblii z IV w.)

SURVIVAL (czytaj: serwajwel) 'szkoła przetrwania, w której uczy się umiejętności umożliwiających człowiekowi
przeżycie w skrajnie trudnych warunkach': Na obozach survivalu "westmani" robią zadziwiające odkrycia: oto można
przeżyć bez hamburgerów, koli, codziennego prysznica i telefonu komórkowego.

ang. survival

SUSPENS (czytaj: saspens) 'napięcie i niespodziewany zwrot w toku akcji filmu, widowiska albo powieści, opowiadania;
chwyt służący wywołaniu napięcia i zaskoczeniu widza albo czytelnika': Film z suspensem nie może już dziś liczyć na
taką kasę, jak jeszcze trzy lata temu. Był mistrzem suspensu w krótkich opowiadaniach.

ang. suspens

712

SUSPENSA

SYGNATARIUSZ

SUSPENSA 'kara dla duchownego w Kościele katolickim, polegająca na zakazie wykonywania przez niego czynności
religijnych lub urzędowych': Zazwyczaj suspensa ma charakter czasowego zawieszenia duchownego w jego
czynnościach.

SUSPENDOWAĆ 'w Kościele katolickim: wymierzać suspensę, zakazywać duchownemu - zwykle na pewien czas -
wykonywać czynności religijne lub urzędowe'

SUSPENSYWNY ksiąźk. 'zawieszający coś, zwłaszcza jakieś prawa lub postanowienia': Członkowie komisji podjęli
uchwałę o charakterze suspensywnym, uznając, że natychmiastowe wdrożenie wszystkich tych postanowień mogłoby
zachwiać równowagą budżetu.

lać. suspensus 'zawieszony'

SUTENER oficj. 'osoba zapewniająca prostytutce ochronę i pobierająca od niej część (zazwyczaj dużą) zarobku':

Policja zatrzymała kilku sutenerów, którzy zmuszali do prostytucji przy drogach kobiety z Ukrainy i Bułgarii i zabierali
im prawie cały zarobek.

SUTENERSTWO oficj. 'utrzymywanie się z prostytucji uprawianej przez jakąś osobę w zamian za zapewnianie jej
ochrony': W prawie polskim sutenerstwojest przestępstwem.

jr. souteneur

SUWERENNOŚĆ l. 'niezależność państwa, jego najwyższych władz, która przejawia się w stosunkach z innymi
państwami oraz w decyzjach i stosunkach wewnętrznych': Suwerenność to także niepodzielne zwierzchnictwo nad
całym terytorium państwowym, bez obcych enklaw. Po raz ostatni suwerenność utraciliśmy w wyniku paktu
Ribbentrop - Mołotow. 2. 'niezależność w podejmowaniu decyzji': Suwerenność swojej decyzji podkreślał tym, że
sąsiadów nawet nie spytał o zdanie.

SUWERENNY 'taki, który odznacza się suwerennością;

niezawisły': Suwerenny władca. Suwerenna decyzja. Kwestionowano w ogóle istnienie PRL jako państwa
suwerennego.

fr. souverain 'najwyższy, panujący' i ang. soyereign 'suweren'

SWEET (czytaj: słit) 'odmiana jazzu, charakteryzująca się łagodnym tempem i sentymentalnym, "słodkim"
brzmieniem': Sweet wykształcił się w Stanach Zjednoczonych w latach 30. XX w. Niektórzy krytycy muzyczni uważają
go raczej za odmianę muzyki przypomi-nającąjazz, ale do niego nienależącą: sweet bowiem jest pozbawiony elementu
improwizacji, jest muzyką skomercjalizowaną, zawierającą elementy wielu innych rodzajów muzyki.

amer. sweet-jazz od sweet 'słodki'

SWING (czytaj: słink) l. 'styl w muzyce jazzowej rozwijający się głównie w latach 30. i 40. XX w., odznaczający się
kołyszącym, synkopowanym rytmem; także:

charakterystyczny dla tego stylu rytm, oparty na synkopie': W swingu nastąpiło zwiększenie roli solisty i

rozwój big-bandów. Słynni muzycy swingowi to m.in. Benny Goodman (oraz jego sławny big-band) i Duke El-lington. 2.
'utwór muzyczny w rytmie swinga': Tańczyć swinga.

SWINGOWAĆ (czytaj: słingować) 'wykonywać utwór muzyczny w rytmie swinga; także: tańczyć swinga': Z dawnymi
kolegami z zespołu spotykali się kilka razy w roku, żeby trochę poswingować.

ang. swing, w podstawowym znaczeniu 'kołysać się'

SYBARYTA 'człowiek zamożny, pędzący życie próżnia-cze, lubujący się w przyjemnościach i wygodach': W zamożnych
krajach Zachodu, wśród osób z dziada pradziada należących do elity pieniądza, jest wielu sybary-tów, którzy
rozkoszują się luksusowym życiem, nie musząc dbać o pomnażanie i tak olbrzymich majątków, natomiast we
współczesnej Polsce, w której wszyscy, niezależnie od tego, ile już mają, chcieliby mieć więcej -sybaryta to zjawisko
nieznane.

SYBARYTYZM 'postawa sybaryty'

SYBARYCKI 'charakterystyczny dla sybaryty, odznaczający się sybarytyzmem': Sybaryckie zachowania. Sy-baryckie
życie.

od nazwy gr. kolonii Sybaris, której mieszkańcy słynęli z zamiłowania do wygód i luksusu
SYBILLA 'w starożytnej Grecji: wróżka przepowiadająca przyszłe zdarzenia, zwłaszcza nieszczęście i katastrofy (imię
wielu wróżek)': Nieznajoma natychmiast opuściła pałac i nigdzie już jej później nie widziano. Mówiono, że była to
wróżka, imieniem Sybilla. Owe zaś księgi, zwane odtąd Sybillińskimi, oddał król [Tarkwiniusz] na przechowanie do
miejsca świętego i pieczę nad nimi powierzył specjalnym kapłanom. (Parandowski)

KSIĘGI SYBILLIŃSKIE 'w mitologii: księgi, które sprzedała Sybilla Tarkwiniuszowi, zawierające przepowiednie i rady, jak
postąpić w trudnych sytuacjach'

gr. Sibylla

SYGNATARIUSZ 'państwo, podpisujące umowę międzynarodową; także: dyplomata jakiegoś państwa, który w jego
imieniu taką umowę podpisuje': Polska jest jednym z 35 sygnatariuszy Aktu Końcowego Konferencji Bezpieczeństwa i
Współpracy w Europie.

SYGNOWAĆ 'podpisywać coś swoim nazwiskiem, pseudonimem lub specjalnym znakiem, zwłaszcza podpisywać jakiś
dokument lub porozumienie, nadając im moc prawną i biorąc odpowiedzialność za ich postanowienia':

Swoje wczesne teksty literackie sygnował pseudonimem "Aster". Przeczytał im rozkaz generała, sygnowany z
Krakowa. 31 sierpnia 1980 r. w Stoczni Gdańskiej Lech Wałęsa oraz wicepremier Mieczysław Jagielski sygnowali słynne
porozumienie społeczne. Był to dokument sygnowany przez burmistrza.

SYGNATURA l. 'specjalny znak lub napis na różnych dokumentach, umieszczany przez osobę lub instytucję, która je
wystawia': Na papierach widniała sygnatura

713

SYJONIZM

SYMBOLIZM

znanej firmy. Koperta z sygnaturą Ministerstwa Kultury. 2. 'oznaczenie na książce, określające jej miejsce w
bibliotece': Wypełniał zamówienia na książki, wpisując numer swojej karty bibliotecznej, nazwisko autora i tytuł oraz
długą sygnaturę książki, złożoną z liter i cyfr. 3. w poligrafii 'numer na dolnym marginesie pierwszej i trzeciej strony
arkusza drukarskiego, ułatwiający broszurowanie książki' 4. 'własnoręczny podpis lub znak artysty na jego dziele':
Oglądali obrazy z sygnaturami Witkacego oraz dość dziwnymi często dopiskami, np. na temat piwa, które wypił,
malując obraz.

fr. signataire od łac. signare 'pieczętować, znaczyć'

SYJONIZM 'ideologia i oparty na niej żydowski ruch narodowy, powstały przy końcu XIX w., którego celem było
odbudowanie państwa żydowskiego w Palestynie':

Syjonizm osiągnął swój cel w 1948 r., gdy po wycofaniu wojsk brytyjskich z Palestyny w Tel Awiwie proklamowano
powstanie państwa Izrael.

SYJONISTA 'zwolennik syjonizmu': Propaganda w wielu krajach, także w Polsce po 1968 r., przedstawiała syjonistów
jako żydowskich nacjonalistów, a nawet rasis-tów.

SYJONISTYCZNY 'związany z syjonizmem': Syjonistyczna ideologia. Syjonistyczne ugrupowanie.

od słowa Syjon - nazwy wzgórza w Jerozolimie

SYLIKON zob. SILIKON

SYLOGIZM w logice 'schemat wnioskowania pośredniego, w którym z dwu zdań mających jeden składnik wspólny i po
jednym składniku różnym wyprowadza się wniosek dotyczący związku tych różnych składników':

Przykład sylogizmu to zdanie: Jeżeli stół jest meblem, a mebel jest rzeczą, to stół jest rzeczą.

gr. syllogismós

SYLUR w geologii 'trzeci okres paleozoiku, trwający od ok. 435 do 395 milionów lat temu': W sylurze pojawiły się w
morzach pierwsze ryby.

SYLURSKI w geologii 'związany z sylurem, pochodzący z tego okresu': W Polsce utwory sylurskie są spotykane m.in. w
Górach Świętokrzyskich.

niem. Silurformation od łac. nazwy szczepu brytyjskiego: Silures (wiele utworów sylurskich odkryli geolodzy w
środkowej Anglii i Walii)

SYMBIOZA l. w biologu 'współżycie organizmów dwóch różnych gatunków, korzystne dla nich obu lub (w nieco
szerszym znaczeniu) korzystne dla jednego gatunku i nieprzynoszące szkody drugiemu': Symbioza bakterii azotowych z
roślinami motylkowymi. Rak pustelnik żyje w symbiozie z ukwiałem: ukwiał żywi się odpadkami z tego, co upoluje rak,
a "w zamian" broni go swymi parzydełkami. 2. przen. 'współżycie dwóch osób, firm, dziedzin, przynoszące im
wzajemne korzyści': Symbioza medycyny i farmaceutyki. Symbioza siłowni i salonu masażu.

SYMBIONT w biologii 'organizm żyjący w symbiozie z innym organizmem': Symbiontami mrówek i termitów są owady
wielu innych gatunków.

SYMBIOTYCZNY w biologii 'związany z symbiozą, żyjący w symbiozie': Korzyści wynikające ze współżycia

symbiotycznego. Symbiotyczne glony.

fr. symbiose z gr. symbiósis 'współżycie'

SYMBOL l. 'rzecz, osoba, przedmiot itd. lub ich wizerunek, będące znakiem czegoś, kojarzące się z jakimś pojęciem i
wywołujące w myśli pewne - zwłaszcza głębokie - treści': Serce jest symbolem miłości. Krzyż jest symbolem
chrześcijaństwa i męki Chrystusa. Król Salomon jest symbolem mądrości. 2. 'ustalony znak, stosowany do oznaczania
pewnych wielkości, jednostek miar artykułów handlowych; w chemii - do oznaczania pierwiastków; w matematyce -
do oznaczania zbiorów, ich elementów, działań itd.': W tym słowniku w opisie każdego pierwiastka podany jest jego
symbol, najczęściej będący skrótem nowołacińskiej nazwy, np. ameryk -symbol Am (skrót od: americium), bar -
symbol Ba (skrót od: barium). 3. w literaturze i sztuce 'motyw lub zespół motywów, będących znakiem głęboko
ukrytych, często niejasnych i niewyrażalnych wprost, treści': Do najbardziej znanych symboli literatury młodopolskiej
należy rozdarta sosna z powieści Stefana Żeromskiego "Ludzie bezdomni" i chochoł z dramatu Stanisława
Wyspiańskiego "Wesele".

SYMBOLIKA 'zbiór jakichś symboli, najczęściej -symboli występujących w jakimś dziele sztuki, twórczości jakiegoś
artysty lub w pewnym okresie albo prądzie artystycznym': Symbolika wiersza Leśmiana "Dziewczyna". Symbolika
modernistyczna. Symbolika średniowiecza.

SYMBOLIZOWAĆ 'być znakiem czegoś, oznaczać coś jako symbol': Korona i tron symbolizują władzę królewską. W
Biblii tęcza symbolizuje zgodę między człowiekiem i Bogiem i jest znakiem nadziei.

SYMBOLICZNY l. 'związany z symbolem, często: taki, który należy odczytywać w przenośnym, a nie dosłownym sensie':
Symboliczny charakter wiersza. Wielu współczesnych religioznawców nadaje opowieściom ze Starego Testamentu
symboliczny sens. 2. 'mający tylko wartość symbolu, znaku jakichś uczuć, a nie znaczenie dosłowne lub wartość
materialną': Symboliczne gesty przed pomnikiem ofiar wojny. To była doprawdy symboliczna kwota. gr. symbolon
'znak rozpoznawczy'
SYMBOLIZM 'kierunek w sztuce na przełomie XIX i XX w., propagujący posługiwanie się symbolami, odwołujący się do
intuicji i stanów mistycznych, jako głównej metody poznania': Jednym z podstawowych założeń symbolizmu było
wyrażenie za pomocą symboli nagłęb-szych, niewyrażalnych innymi środkami artystycznymi treści.

714

SYMFONIA

SYMULTANICZNY

SYMBOLISTA 'artysta, tworzący zgodnie z założeniami symbolizmu': Polscy symboliści to m.in. Zenon Prze-smycki,
Stanisław Wyspiański i Jacek Malczewski.

od tytułu manifestu symbolistów: "Le Symbolisme", opublikowanego w 1884 r. w Paryżu

SYMFONIA l. 'utwór muzyczny przeznaczony na orkiestrę, oparty na formie sonatowej, złożony z czterech części,
podporządkowanych tematowi melodycznemu, różniących się charakterem': Wysłuchaliśmy wspaniałej symfonii
Krzysztofa Pendereckiego "II Christmas Sym-phony". 2. 'harmonijne zespolenie jakichś elementów':

Symfonia barw. Symfonia kształtów.

SYMFONIK- 'kompozytor tworzący symfonie; także:

dyrygent orkiestry symfonicznej lub jej członek': Do znanych polskich symfoników należą m.in. Karol Szy-manowski i
Witold Lutosławski. Wiele osób wspomina znakomitego symfonika - Herberta von Karajana i jego znaną orkiestrę.

SYMFONICZNY 'odnoszący się do symfonii lub do orkiestry, w której skład wchodzą instrumenty smyczkowe, dęte i
perkusyjne, przeznaczony na taką orkiestrę':

Utwór symfoniczny. Koncert symfoniczny. Orkiestra symfoniczna.

fr. symphonie zgr. symphónia 'współbrzmienie'

SYMONIA 'świętokupstwo - sprzedaż stanowisk i godności w Kościele katolickim, rozpowszechniona w średniowieczu':

Praktyka symonii była gorąco potępiana przez ruchy reformacyjne.

lać. śr. simonia od imienia Szymona Maga (lać. Simon), który chciał od apostołów kupić dar czynienia cudów

SYMPLIFIKACJA książk. 'takie uproszczenie jakiegoś zagadnienia, które jest zarazem jego spłyceniem': Jeden z
recenzentów pracy habilitacyjnej krytycznie wypowiedział się ojej zawartości, uznając, że sposób potraktowania
tematu przez autora to symplifikacja złożonego procesu psychologicznego.

SYMPLIFIKOWAĆ książk. 'dokonywać symplifikacji':

Symplifikować czyjś wywód. Symplifikować jakieś zagadnienie.

SYMPLICYSTYCZNY książk. 'mający charakter symplifikacji, spłycający coś': Symplicystyczne ujęcie problemu.
Symplicystyczne streszczenie czyjegoś wywodu.

lać. śr. simplificare 'upraszczać' od łac. simplex, dopełniacz: simp-licis 'prosty'

SYMPOZJUM 'spotkanie specjalistów zjakiejś dziedziny lub jakichś dziedzin, poświęcone omówieniu określonych
zagadnień, zwłaszcza duże spotkanie międzynarodowe' : Na wielkim sympozjum w Nowym Jorku dyskutowano o
problemie alternatywnych źródeł energii. W Warszawie odbyło się sympozjum naukowe, poświęcone problemom
leczenia nowotworów.

gr. sympósion 'uczta' (na której prowadzono rozmowy o nauce i sztuce, oglądano występy artystów itd.)

SYMPTOM 'objaw, oznaka, przejaw czegoś, zwłaszcza czegoś ocenianego ujemnie': Jest to symptomem niebezpiecznej
degeneracji aparatu bezpieczeństwa w Polsce. Pierwsze symptomy choroby pojawiły się wieczorem.

SYMPTOMATYCZNY 'taki, który ma typowe objawy, symptomy czegoś; znamienny, charakterystyczny dla czegoś': Jest
to wypowiedź symptomatyczna dla tego polityka, który zawsze mówił aluzyjnie. Symptomatyczne, że nie zaprzeczył
on tym oskarżeniom.

gr. symptoma 'zbieg okoliczności'

SYMPTOMATOLOGIA 'dział medycyny, to samo, co semiotyka w 2. znaczeniu'

złożenie słowa: symptom i cząstki: -logia od gr. logos 'nauka, sło-

SYMULACJA l. 'udawanie czegoś po to, by kogoś wprowadzić w błąd': On jest zupełnie zdrowy, to tylko symulacja
choroby. 2. w technice 'odtwarzanie, imitowanie występujących w naturze zjawisk, procesów, struktury obiektów
materialnych itd. - w sztucznych warunkach, za pomocą środków technicznych, mające na celu lepsze ich poznanie
tych zjawisk naturalnych i przewidywanie ich przebiegu w przyszłości': Symulacja lotu statkiem kosmicznym.
Symulacje rozwoju sytuacji ekonomicznej w Polsce.

SYMULANT 'osoba, która symuluje, udaje coś po to, by kogoś wprowadzić w błąd': Okazało się, że kilku żołnierzy
umieszczonych w izbie chorych to symulanci.

SYMULATOR 'urządzenie techniczne imitujące działanie jakiegoś urządzenia w prawdziwych warunkach': Symulator
lotu modeluje zachowanie się rzeczywistego statku powietrznego, jest powszechnie wykorzystywany do szkolenia
pilotów. Symulator uszkodzeń jest przeznaczony do pozorowania przez instruktora uszkodzeń mogących zaistnieć
podczas lotu.

SYMULOWAĆ l. 'udawać coś po to, żeby kogoś wprowadzić w błąd': Symulował, że pije, a w rzeczywistości wylewał
zawartość kolejnych kieliszków za siebie. 2. 'imitować w warunkach sztucznych jakieś zjawiska i procesy': Symulować
warunki lotu.

SYMULACYJNY l. 'związany z symulacją - udawaniem': Masz takie zdolności symulacyjne, że powinieneś zostać
aktorem. 2. 'związany z symulacją- imitowaniem pewnych procesów w sztucznych warunkach': Urządzenia
symulacyjne.

ang. simulation, łac. simulatio 'udawanie'

SYMULTANICZNY l. 'jednoczesny, dziejący się jednocześnie lub działający jednocześnie z czymś': Tłumaczenie
symultaniczne, konieczne np. podczas rozmów dyplomatów z różnych krajów, wymaga nie tylko doskonałej
znajomości języka obcego, lecz także bardzo trudnej umiejętności jednoczesnego mówienia, słuchania i tłumaczenia.
Symultaniczna partia szachów. 2. 'związany z symultanizmem, wykonany zgodnie z jego

715

SYN-

SYNDYKAT
zasadami': Symultaniczna powieść DOS Passosa. Scena symultaniczna.

SYMULTANA albo SYMULTANKA 'rozgrywka szachowa, polegająca na tym, że jeden szachista, zazwyczaj wielki mistrz,
rozgrywa jednocześnie partię z wieloma przeciwnikami, podchodząc kolejno do szachownic i po kilku sekundach
namysłu wykonując ruch': Najwięksi mistrzowie szachowi potrafią rozgrywać symultany z zawiązanymi oczami:
siedząc pośrodku sali, wokół której rozstawione są szachownice, potrafią oni zapamiętać sytuację na każdej z nich - i
informowani o kolejnym ruchu przeciwników - mówią, jak należy nań odpowiedzieć.

SYMULTANIZM l. w nauce o literaturze 'dwudziestowieczna technika narracyjna, polegająca na przedstawianiu

niezależnych od siebie zdarzeń, zachodzących jednocześnie w odległych miejscach': Sy-multanizm występuje np. w
takich dziełach, jak "Drogi wolności" Jeana Paule'a Sartre'a i "Ulisses" Jamesa Joyce'a. W literaturze polskiej
symultanizm występuje np. w powieści Józefa Wittiina "Sól ziemi" i powieściach Andrzeja Kuśniewicza "Strefy" oraz
"Królestwo Obojga Sycylii". 2. w teatrze 'jednoczesne rozgrywanie akcji w kilku miejscach, np. na scenie podzielonej
na różne fragmenty': Reżyser poetyckiego przedstawienia, zbudowanego z wierzy Leśmiana, wykorzystał
symultanizm: ze sceny na widownię wchodziło kilku aktorów, mówiących swoje teksty, równocześnie kilku innych
grało w różnych miejscach na fujarkach z wikliny i strugało ludowe rzeźby. 3. w filmie 'technika, polegająca na łączeniu
akcji, rozgrywających się w tym samym czasie, lecz w innych miejscach lub w różnym czasie w tym samym miejscu':
Przykładem symultanizmu filmowego jest dzieło Jima Jarmuscha "Noc na Ziemi", którego akcja rozgrywa się w pięciu
miastach świata w tym samym czasie.

niem. simultan z łac. śr. simultaneus 'równoczesny'

SYN- 'cząstka wyrazów złożonych o znaczeniu 'razem', wskazująca, że określają one zjawiska albo cechy występujące
ze sobą wspólnie lub zjawiska występujące jednocześnie, np. synchronia, synestezja'

gr. syn 'razem'

SYNAGOGA 'świątynia żydowska, zwłaszcza duża': Modły w synagodze. Hitlerowcy wysadzili synagogę w Warszawie.

tac. synagoga z gr. synagogę 'zgromadzenie'

SYNCHRONIA l. ksiąźk. 'jednoczesne występowanie pewnych zjawisk, procesów lub zdarzeń': Zastanawiała go
synchronia pewnych kontaktów prezesa z przelewami znacznych sum na konto banku w Liechtensteinie. 2. w
językoznawstwie 'ujmowanie zjawisk językowych w określonym momencie czasowym, a nie w przekroju czasowym':
Synchronia dominuje w obecnym językoznawstwie, w którym chętniej rozpatruje się np. współczesne zjawiska w
polszczyźnie i innych językach, niż porównuje te zjawiska w rozwoju historycznym.

SYNCHRONICZNY l. ksiąźk. 'zachodzący w tym samym czasie': Synchroniczne zjawiska. 2. w językoznawstwie 'związany
z ujmowaniem zjawisk językowych w określonym momencie czasowym': Profesor Dorosze-wski krytykował niektórych
swych uczniów za to, że ograniczają się do płaszczyzny synchronicznej, pomijając diachronię - ukazanie rozwoju
historycznego i ewolucji zjawisk językowych.

SYNCHRONIZACJA 'zgranie z czasie dwu lub więcej zjawisk, procesów lub działań': Synchronizacja śpiewu i podkładu
instrumentalnego. Synchronizacja dźwięku i obrazu w filmie.

SYNCHRONIZATOR 'sprzęgło z urządzeniem syn-chronizującym prędkość obrotów elementów wirujących':

Synchronizator jest stosowany np. w samochodowych skrzyniach biegów.

SYNCHRONIZOWAĆ 'powodować zgranie jakichś zjawisk, elementów itd. w czasie': Synchronizować dźwięk z obrazem.
Przed rozpoczęciem akcji policjanci zsynchronizowali czas na zegarkach.

złożenie cząstki: syn- i gr. chrónos 'czas'

SYNDROM l. 'zespół cech albo objawów, który jest charakterystyczny dla jakiegoś zjawiska, dla czyjegoś zachowania
albo postępowania, a oceniany zwykle jako nieprzyjemny albo niepożądany': Syndrom katastrofy, do której podobno
dąży nasza gospodarka, jest upowszechniany nie tylko przez partie prawicowe. Syndrom jedynaczki ciążył jej przez
długie lata. 2. w medycynie 'zespół objawów charakterystyczny dla danej choroby, który umożliwia jej rozpoznanie':
Syndrom choroby wieńcowej.

ang. syndrome z gr. syndrome 'zbiegowisko'

SYNDYK l. w prawie polskim 'zarządca majątku firmy, która zbankrutowała, przeprowadzający jej likwidację i dzielący
majątek między wierzycieli': Syndyk jest wyznaczany przez sąd, syndykiem może być też osoba prawna. 2. w
kodeksach niektórych krajów zachodniej Europy 'przedstawiciel jakiegoś urzędu lub samorządu terytorialnego, mający
pełnomocnictwo do prowadzenia spraw przed sądem; także: radca prawny'

p.-fac. syndicus od gr. syndicos 'obrońca przed sądem'

SYNDYKAT l. inaczej: KONSORCJUM w ekonomii 'grupa przedsiębiorstw, tworzących zrzeszenie, mające na celu
dokonanie jakiegoś wielkiego, wspólnego przedsięwzięcia': Trzy wielkie firmy zawiązały syndykat, który wygrał
przetarg na budowę autostrady. 2. przen. 'grupa przestępców lub organizacji przestępczych, zawiązana po to, by
wspólnie dokonać przestępstwa przynoszącego duże zyski': Syndykat gangsterów, zawiązany po to, by dokonać
wielkiego skoku na bank. Syndykat zbrodni.

amer. syndicate - w znaczeniu dość szerokim 'grupa ludzi lub firm wspólnie pracujących, by osiągnąć duże zyski'

716

SYNEKDOCHA

SYNONIMIA

SYNEKDOCHA w nauce o literaturze 'figura stylistyczna, polegająca na użyciu nazwy całości zamiast nazwy części lub
nazwy części zamiast nazwy całości': Synekdo-chy używamy mówiąc: wejdź w mój próg - zamiast:

wejdź do mojego domu, oraz mówiąc: oddział liczył 40 głów - zamiast 40 ludzi.

lać. synecdoche z gr. synekdoche

SYNEKURA 'dobrze płatna praca, nie wymagająca wysiłku ani kwalifikacji': Zasłużeni partyjni koledzy rządzących mogą
oczekiwać na synekury w radach nadzorczych spółek skarbu państwa i w niezliczonych rządowych agencjach.

ang. sinecure od łac. sine cura 'bez troski'

SYNERGIA inaczej: SYNERGIZM w różnych naukach i dziedzinach 'współdziałanie wielu różnych czynników w jakimś
procesie, zjawisku, działaniu': W fizjologii sy-nergia polega na współdziałaniu różnych grup mięśni przy wykonywaniu
pewnych czynności, zaś w medycynie na wspólnym działaniu kilku leków.

SYNERGIZM l. 'to samo, co synergia' 2. 'pogląd religijny, głoszący, że zbawienie osoby ludzkiej wymaga współdziałania
dwóch czynników (z których żaden z osobna nie jest wystarczający): łaski Boga i woli człowieka'

SYNERGICZNY rząd. SYNERGETYCZNY, SYNER-GISTYCZNY w różnych naukach i dziedzinach 'współdziałający z innym

czynnikiem, elementem lub narządem i często wzmacniający jego działanie': Mięśnie synergiczne i antagonistyczne.
Synergiczne narządy. Synergiczne czynniki.

od gr. synergós 'współdziałający'

SYNESTEZJA w psychologii 'zjawisko polegające na ścisłym kojarzeniu wrażeń odbieranych różnymi zmysłami, np.
dźwięku i koloru, zapachu i smaku': Przejawem synestezji są takie wyrażenia językowe, jak ostry dźwięk, cieple
brzmienie, miękki ruch, zimny kolor. Sy-nestezjajest właściwością postrzegania wielu artystów, wśród literatów
zasłynął z niej zwłaszcza Artur Rimbaud, opisujący barwy głosek.

SYNESTEZYJNY w psychologii 'oparty na synestezji':

Synestezyjne postrzeganie. Synestezyjna metaforyka wiersza.

złożenie cząstki: syn- i gr. aisthesis 'czucie'

SYNKOPA w muzyce 'przesunięcie naturalnego akcentu w takcie na dźwięk nieakcentowany przez wydłużenie wartości
muzycznej nuty nieakcentowanej': Synkopa nadaje opartym na niej kompozycjom, np. niektórym kompozycjom
jazzowym, zwłaszcza związanym ze swingiem, charakterystyczny rytm.

SYNK-OPOWANY w muzyce 'oparty na synkopie': Syn-kopowane rytmy tańców ludowych.

fr. syncope z gr. synkope 'obcięcie'

SYNKRETYZM l. 'łączenie w całość elementów różnych poglądów filozoficznych lub doktryn religijnych, społecznych
itd.': Synkretyzm obyczajowy. Synkre-tyzm szesnastowiecznych systemów filozoficznych, usiłujących pogodzić
platonizm z arystotelizmem. 2. w językoznawstwie 'wielofunkcyjność jakiejś końcówki fleksyjnej': Synkretyzm
końcówki "-i" w odmianie sło-wa: pieśń. 3. w psychologii 'postrzeganie pewnych sytuacji, rzeczy, zjawisk całościowo,
spowodowane brakiem zdolności analizy': Synkretyzm występuje np. u małych dzieci.

SYNKRETYCZNY 'będący połączeniem różnych elementów': Synkretyczna doktryna filozoficzna. Synkre-tyczny styl w
sztuce.

gr. synkretismós 'połączenie, zespolenie, m.in. sojusz na wojnie'

SYNOD l. 'w Kościele katolickim: zjazd duchowieństwa jakiejś diecezji lub zjazd biskupów jakiejś metropolii lub kraju;
także: organ doradczy papieża, w którego skład wchodzą osoby duchowne i świeckie': Synod diecezjalny. Zjazd
biskupów całego kraju to synod plenarny. Papież zwołuje synod, by zasięgnąć rady w sprawach umacniania wiary,
pogłębienia dyscypliny kościelnej i rozważenia sposobów zwiąanych z działalnością Kościoła w świecie. 2. 'w Kościele
prawosławnym:

stała rada biskupów' 3. 'w Kościele protestanckim:

zjazd osób duchownych i świeckich, stanowiący nadrzędną władzę kościelną w danym kraju'

SYNODALNY 'związany z synodem w l. 2. lub 3. znaczeniu': Dokumenty synodalne.

lać. kość. synodus z gr. synodos 'zejście się'

SYNONIMIA l. w językoznawstwie 'relacja jednoznaczności między wyrazami: albo braku jakichkolwiek różnic między
znaczeniami dwóch wyrazów, albo istnieniem tylko różnic drugorzędnych': Synonimia dokładna, czyli brak
jakichkolwiek różnic między znaczeniami dwóch wyrazów, np. między wyrazami: jeśli i jeżeli, dziś i dzisiaj, jest w języku
zjawiskiem dość rzadkim. Znacznie częstsza jest synonimia związana z istnieniem drugorządnych, zwłaszcza
stylistycznych różnic między dwoma wyrazami, np. małżonka i żona, twarz i gęba. l. pot. 'relacja bliskoznaczności':
Synonimia jest wykorzystywana w krzyżówkach i zagadkach językowych.

SYNONIM l. w językoznawstwie 'wyraz, który ma to samo znaczenie, co inny wyraz, lub różni się od niego tylko
drugorzędnymi cechami znaczeniowymi': Szczególnie wiele synonimów mają nazwy pojęć częstych lub szczególnie
wyodrębnionych w świadomości społecznej, np. taniego wina, stosunków miłosnych, młodej, ładnej kobiety itd. 2.
'wyraz bliskoznaczny': Synonim kaloryfera w tej krzyżówce to grzejnik.

SYNONIMIKA w językoznawstwie 'zasób synonimów':

Szczególnie bogatą synonimiką odznaczają się teksty Stefana Żeromskiego.

717

SYNOPTYKA

SZABER

SYNONIMICZNY w językoznawstwie 'związany z sy-nonimią, równoznaczny lub bliskoznaczny': Synonimicz-ne

konstrukcje językowe. Definicja synonimiczna.

fr. synonyme z gr. synonymos 'mający to samo imię, równo-imienny'

SYNOPTYKA inaczej: METEOROLOGIA SYNOPTYCZNA 'dział meteorologii, obejmujący badanie procesów

atmosferycznych zachodzących w różnych miejscach, zestawianie danych dotyczących tych procesów i prognozowanie
na tej podstawie pogody dla różnych obszarów'

SYNOPTYK 'meteorolog zajmujący się synoptyką, opracowujący prognozy pogody': Synoptycy przewidują wzrost
zachmurzenia i opady.

SYNOPTYCZNY l. 'związany z synoptyką - działem meteorologii': Mapy synoptyczne. Prognozy synoptyczne. 2.

'zestawiający w zwięzłej formie elementy jakiejś całości i umożliwiający wyrobienie ogólnego poglądu na nią': W swej
rozprawie umieścił szereg tablic synoptycznych, w których zestawił wiele różnorodnych danych dotyczących
obyczajów i kultury współczesnych Polaków. O Ewangelie synoptyczne 'trzy najstarsze Ewangelie (św. Mateusza,
Marka i Łukasza) zawierające cały szereg podobieństw i często wydawane razem w formie synopsy': Niektórzy
przypuszczają, że Ewangelie synoptyczne pochodzą od jednego, zaginionego tekstu opowieści o życiu Jezusa.

SONOPSA 'zestawienie Ewangelii synoptycznych w równoległych kolumnach, tak, by odpowiadające sobie fragmenty
były obok siebie'

SYNOPSIS (czytaj: synpos-is) książk. 'przegląd czegoś, zestawienie (np. artykułów); także: skrót scenariusza'

od gr. synopsis 'przegląd'

SYNTEZA l. książk. 'połączenie pewnych elementów w całość; także: całość będąca efektem tego połączenia':

W swej twórczości artysta dokonuje syntezy elementów należących do różnorodnych kultur. Zbiór poezji Goethego
"Dywan Zachodu i Wschodu" jest syntezą pierwiastków dwu -jakże różnorodnych - tradycji kulturalnych w twórczości
wielkiego pisarza. 2. książk. 'całościowe ujęcie czegoś, zwłaszcza takie, które wiąże się z uogólnieniem wniosków
wynikających z poszczególnych elementów tego': W książce Jacka Trznadla znajdujemy analizy poszczególnych wierszy
Leśmiana i - będącą ich podsumowaniem - syntezę twórczości poety. 3. w chemii 'reakcja polegająca na łączeniu się
substancji prostych w związki lub związków prostych w bardziej złożone': Reakcja syntezy chemicznej przebiega
według wzoru: A + B = AB. 4. w filozofii Hegla 'połączenie tezy i antytezy w nową jakość': Za naczelne prawo logiki
Hegel uważał prawo dialektyczne: że każdemu prawdziwemu twierdzeniu odpowiada nie mniej prawdziwe
przeczenie, każdej tezie antyteza, z których potem wyłania się synteza. (Tatarkiewicz)

SYNTEZATOR albo SYNTETYZATOR 'elektroniczny instrument muzyczny, zwykle klawiszowy, lub u-

rządzenie elektroniczne w studiu nagraniowym, które wytwarzają, przetwarzają i łączą dźwięki z impulsów
elektrycznych': W pracy kompozytorskiej często posługuję się syntezatorem.

SYNTETYZOWAĆ rzadziej SYNTEZOWAĆ l. książk. 'dokonywać syntezy - połączenia pewnych elementów w całość': W
mitologii greckiej zsyntetyzowane zostały wierzenia różnych plemion starożytnych Greków. 2. książk. 'dokonywać
uogólnienia, przechodzić od rozważań szczegółowych lub szczegółowych wyników badań do wniosków ogólnych':
Syntezując wyniki badań swego zespołu stwierdził, że nowy produkt wpływa korzystnie na zdrowie i nie ma prawie
żadnych działań ubocznych. 3. w chemii 'dokonywać syntezy chemicznej, by uzyskać związek złożony': Syntetyzować
amoniak. 4. w technice 'przetwarzać pewne sygnały lub dane i łączyć je, osiągając nowe jakości': Syntetyczny dźwięk i
obraz na koncertach Jeana Michela Jarre'a.

SYNTETYCZNY l. 'otrzymany na drodze syntezy chemicznej': Włókna syntetyczne, np. włókna akrylowe, otrzymywane
są w wyniku polimeryzacji. 2. 'łączący w całość różne elementy, uogólniający je, całościowy':

Przedstawił nam skrótowe opracowanie, zawierające syntetyczne dane o przeprowadzonych operacjach.

gr. synthesis 'złożenie'

SYZYF 'w mitologii greckiej: król Koryntu, który zdradził tajemnice Zeusa, poznane w czasie uczty na Olimpie, a potem -
za życia - długo oszukiwał bogów, unikając ich kary': Tanatos uciął mu pukiel włosów i knąbmą duszę zabrał do
podziemi. W Hadesie wymierzono mu ciężką karę: miał wynieść ciężki kamień na bardzo wysoką i stromą górę. Syzyf
natychmiast zabrał się do roboty, sądząc, że z łatwością to uczyni, a potem już będzie miał święty spokój. Wydźwignął
ów głaz prawie pod sam szczyt, gdy wtem skała wyślizgnęła mu się z rąk i spadła na dół. Za drugim razem to samo, i za
trzecim, i za dziesiątym. Zawsze. (Parandowski) () Syzyfowa praca 'ciężka praca, nie przynosząca żadnych rezultatów,
daremny trud': Próbowałem zlikwidować na działce perz, ale to syzyfowa praca.

gr. Sisyphos

SZABAS albo SZABAT 'w judaizmie: świąteczny dzień odpoczynku, który trwa od wieczoru w piątek do wieczoru w
sobotę': Żydzi przestrzegają w szabat zakazu pracy, który obejmuje 39 czynności.

SZABASOWY 'związany z szabasem': Szabasowa modlitwa. Szabasowe świece. Szabasowa wieczerza.

hebr. szabbat'odpoczynek'

SZABER 'przywłaszczenie sobie rzeczy pozostawionych bez opieki; także: rzeczy w ten sposób przywłaszczone':

Po zakończeniu wojny tysiące ludzi ruszyło na szaber na opuszczone miasteczka niemieckie.

SZABROWAĆ 'przywłaszczać sobie cudze mienie, pozostawione bez opieki': Grupy łotrów kradły i szabro-

718

I SZACH

SZARADA

wały, niekiedy też dopuszczały się napadów rabunkowych i zabójstw.

SZABROWNIK 'ten, kto szabruje': Szabrownicy pobili starego niemieckiego doktora, który został w miasteczku, i
zgwałcili jego córkę.
zapożyczenie wewnętrzne: z dawnego języka złodziejskiego, w którym szaber był to łom, używany do wyważania
drzwi

I SZACH 'tytuł dawnych władców niektórych państw muzułmańskich, w XX w. używany przez władcę Iranu; także:
osoba nosząca ten tytuł': Reza Pahiawi był szachem Iranu od 1925 do 1941 r.

SZACHNINSZACH 'szach szachów - tytuł dawnych władców niektórych państw muzułmańskich, w XX w. używany przez
władcę Iranu; także: osoba nosząca ten tytuł': Mohammad Reza Pahiawi, szachinszach Iranu, zmuszony został w 1979
r. do ucieczki z kraju ogarniętego rewolucją.

pers. szach 'król'

II SZACH 'w grze w szachy: sytuacja, gdy król dostaje się pod bicie jakiejś figury; także: słowo wypowiadane w tej
sytuacji przez tego gracza, który wykonał swą figurą taki ruch, że król przeciwnika znalazł się pod biciem':

Jego król był pod szachem. Powiedział: - Szach! i zatarł ręce.

SZACHOWAĆ l. 'w grze w szachy: stawiać króla przeciwnika pod szachem' l.przen. 'stawiać kogoś w trudnej sytuacji,
pod jakimś względem zagrażającej mu': Skrzętnie zbierał kompromitujące informacje o swych politycznych
przeciwnikach, chcąc ich w odpowiedniej chwili zaszachować.

z dawnego niem. schach z pers.

SZAFIR 'odmiana korundu, minerał mający postać przezroczystych, najczęściej niebieskich kryształów, ceniony kamień
szlachetny': Szafir, podobnie jak i druga odmiana korundu - rubin, to minerał niezwykle twardy. Szafiry bywają także
różowe oraz złociste, największym ich producentem są: Australia, Tajlandia i kraje wschodniej Afryki.

SZAFIROWY l. 'zrobiony z szafirów, zawierający szafiry': Szafirowa bransoleta 2. 'mający kolor szafiru, niebieski':
Szafirowe niebo.

lać. sapphirus (słowo występujące w wielu językach starożytnych i nowożytnych)

SZAMAN 'w religiach wielu ludów, zwłaszcza wśród Eskimosów: czarownik, będący pośrednikiem między światem
duchów i ludzi, mający też posłuch jako znachor i doradca w trudnych sprawach': Jakuci wierzą, że wielcy szamani
otrzymują swą moc czarodziejską od boga Ułu-Tojana.

SZAMANIZM 'forma religii, w której rolę kapłana odgrywa szaman, wierzy się w istnienie życia pozagrobowego i
istnienie duchów, oddziałujących na wszelkie aspekty ludzkiego życia': Zdaniem niektórych religioznawców szamanizm
to forma religii i magii, która występuje na etapie rozkładu wspólnoty pierwotnej, przed pojawieniem się
społeczeństwa klasowego.

fr. chamane z języka tunguskiego

SZAMOT 'gatunek gliny, po wypaleniu w bardzo wysokiej temperaturze i zmieleniu, dodawanej do wyrobów
ogniotrwałych, np. cegieł i płytek'

SZAMOTOWY 'związany z wypalaniem szamotu, wykonany z gliny ogniotrwałej': Piec szamotowy. Cegieł
szamotowych, wykonanych z szamotu i gliny plastycznej, używa się do omurowywania pieców.

niem. Schamotte

SZAMPAN l. pot. 'gazowane wino': Wypili butelkę taniego, rosyjskiego szampana. Strzeliły korki od szampana. 2. 'białe,
gronowe wino (naturalnie) musujące, produkowane we francuskiej Szampanii': Szampan należy do win drogich i
wykwintnych.
SZAMPANKA 'szeroki kieliszek do szampana'

SZAMPAŃSKI l. 'związany z francuską Szampanią':

Szampańskie wina, sławne w świecie. 2. 'doskonały, wyśmienity; także: błyskotliwy, pełen temperamentu':
Szampańska zabawa. Szampański nastrój. Szampańska dziewczyna.

fr., oryginalny szampan ma na etykiecie napis "Vin de Champagne"

SZANTA dawniej: 'pieśń śpiewana przez marynarzy w czasie pracy przy żaglach; dziś: każda pieśń lub piosenka
żeglarska': Festiwal szant.

ang. shanty, chanty zfr. chanter

SZANTAŻ 'zmuszanie kogoś do pewnych działań pod groźbą ujawnienia kompromitujących go informacji':

Osoby zajmujące najwyższe stanowiska w państwie między innymi dlatego muszą być ludźmi o uczciwej przeszłości i
nienagannej postawie moralnej, by nikt nie mógł niczego wymusić na nich szantażem.

SZANTAŻYSTA 'osoba, która stosuje wobec kogoś szantaż': Szantażystami okazali się dwaj agenci służb specjalnych,
którzy założyli podsłuch w domu polityka.

SZANTAŻOWAĆ 'zmuszać kogoś do pewnych działań, grożąc ujawnieniem kompromitujących go informacji':

Prezes był szantażowany przez byłą księgową, która żądała od niego dość znacznej sumy w zamian za milczenie o
nielegalnych transakcjach dokonywanych niegdyś w firmie. Szantażowała kochanka, że jeśli j ą porzuci, jego żona o
wszystkim się dowie.

fr. chantage

SZARADA 'zagadka w formie wiersza, w którym w jakiś sposób zaszyfrowane zostało pewne zdanie lub pewien wyraz':
Pan zgaduje szarady?... Posłałem taką: Pierwsze i drugie - to zwierz kopytkowy, / Pierwsze i trzecie - ozdabia damskie
głowy; / Wszystkie razem na wojnie strasznie goni, / Niech nas Pan Bóg od tego zabroni. Pan wie-, co to?... Pierwsze i
drugie - to jest: ko-za; pierwsze '

719

SZARA STREFA

SZETLAND

trzecie - to jest: ko-ki, a wszystkie - to są: Ko-za-ki. (Prus)

SZARADZISTA 'osoba układająca szarady' fr. charade

SZARA STREFA 'przedsiębiorstwa i ich właściciele prowadzący działalność gospodarczą, od której, niezgodnie z
prawem, nie są płacone podatki, albo które w inny sposób narażają na straty skarb państwa': Ograniczenie szarej
strefy w gospodarce to jedno z ważnych zadań polityki ekonomicznej rządu.

ang. grey area

SZARIJAT 'religijne prawo islamu, zawierające normy dotyczące kultu, normy etyczne oraz podstawy prawa w różnych
obszarach życia': W krajach muzułmańskich szarijat odgrywa bardzo ważną rolę, choć istnieje w nich zazwyczaj także
prawo podobne do kodeksów europejskich.
ar. szari'a 'właściwa ścieżka'

SZARLATAN 'oszust, który zwodzi ludzi swymi rzekomymi umiejętnościami lub uzdolnieniami i wykorzystuje ich
łatwowierność dla swych korzyści materialnych':

Wiele osób korzysta z porad rozmaitych "uzdrowicieli", zwykle szarlatanów i naciągaczy, niemających żadnego
wykształcenia medycznego.

SZARLATANERIA 'oszukiwanie, zwodzenie ludzi swymi rzekomymi umiejętnościami': Po serii kompromitacji w latach
20. XX w. słynnych mediów na seansach z duchami przynajmniej ten rodzaj szarlatanerii jest obecnie rzadki.

SZARLATAŃSKI 'związany z szarlatanem lub szarlatanerią': Oskarżono go o szarlatańskie praktyki.

wl. ciarlatano, pierwotnie 'handlarz zachwalający głośno swoje towary i używający różnych sztuczek, żeby przyciągnąć
klientów', dawniej w polszczyźnie 'kuglarz, oszust' (często w postaci: ciarla-tan)

SZARŻA l. 'atak oddziałów jazdy na nieprzyjaciela na rozpędzonych koniach': - Jakże natrą!... Gdy hufiec tu dzielny, tam
dziarski, / Z owej strony Królewski, z tej strony Cesarski, / Chorągiewek tysiące i barwy pułkowe: / Niebieskie, żółte,
białe i amarantowe... / Szarży podobnej dawno nie widziały dzieje! (Norwid) l.prze-starz. 'ranga, stopień, zwłaszcza w
wojsku'

SZARŻOWAĆ l. 'o oddziałach jazdy: atakować nieprzyjaciela na rozpędzonych koniach': Czy rzeczywiście w czasie II
wojny światowej polscy ułani szarżowali na czołgi? l.przen. 'wpadać w przesadę, przekraczać dopuszczalne granice':
No, z tym strzelaniem w gabinecie to pan przeszarżował!

fr. charge

SZASZŁYK 'potrawa z kawałków mięsa, boczku i warzyw, nadzianych na długi szpikulec i upieczonych nad ogniem, w
piekarniku lub na grillu': Szaszłyk podaje się na gorąco, z przyprawami i pieczywem.

SZASZŁYKARNIA 'miejsce lub lokal, w którym piecze się i podaje szaszłyki': Na wczasach zachodziliśmy często do
znakomitej szaszłykami nad brzegiem jeziora.

tur. sziszlik od: szisz 'rożen'

SZEJK l. 'w krajach arabskich: pierwotnie naczelnik plemienia lub wsi, potem - zwierzchnik muzułmańskiej jednostki
administracyjnej, gminy religijnej': Rozbijała się po Paryżu luksusowym samochodem z szejkiem arabskim, który swą
bajeczną fortunę zawdzięczał złożom ropy, znajdującym się pod jałowymi piaskami pustyni. 2. 'w krajach arabskich:
tytuł używany w odniesieniu do starszych, szanowanych osób'

SZEJKANAT 'w krajach arabskich: jednostka administracyjna podległa władzy szejka' od ar. szejch 'naczelnik, starzec'

SZELF 'przybrzeżna, płytka część dna morskiego lub oceanicznego, kończąca się uskokiem terenu': Szelf stanowi zalaną
przez morze lub ocean część lądu. Na szel-fie przylegającym do zachodnich i północnych wybrzeży Norwegii znajdują
się złoża ropy naftowej.

ang. shelf, dosłownie 'półka'

SZERMOWAĆ 'posługiwać się jakimiś argumentami w dyskusji nadużywając ich; używać jakichś słów, haseł jako broni
w wystąpieniach publicznych': Lewica będzie szermować ogólnikowymi hasłami. Szermował wygodnym dla siebie
argumentem zagrożenia wewnętrznego.

niem. schirmen 'ochraniać, zasłaniać'

I SZERYF l. 'w Stanach Zjednoczonych: urzędnik administracji lokalnej, odpowiedzialny za porządek i bezpieczeństwo':
Odważny szeryf, stający do walki z gangsterami, to główny bohater wielu słynnych westernów, np. "W samo
południe" Freda Zinnemanna. 2. 'w Anglii w średniowieczu: urzędnik królewski w hrabstwie o szerokich
uprawnieniach administracyjnych; w Anglii obecnie: urzędnik honorowy mianowany przez króla': Ro-bin Hood walczył
o sprawiedliwość z szeryfem Notting-ham.

ang. sheriff

II SZERYF 'w krajach muzułmańskich: osoba pochodzenia arystokratycznego, zwłaszcza potomek plemienia
Mahometa; także: władca na niektórych obszarach'

od ar. szarif 'czcigodny'

SZETLAND l. 'wełna z owiec szatlandzkich; także:

przędza z wełny tych owiec, z której wytwarza się delikatne tkaniny wełniane o luźnym splocie' 2. 'sweter lub inna
część garderoby, wykonane z przędzy o tej samej nazwie': Przyszedł do nas w szetlandzie i w dżinsach.

Wyspy Szetlandzkie znajdują się na Oceanie Atlantyckim, u północnych wybrzeży Wielkiej Brytanii

720

SZKAPLERZ

SZOWINIZM

SZKAPLERZ l. 'prostokątny pas płócienny, z otworem na głowę, okrywający plecy i piersi, noszony przez zakonników na
habicie' 2. 'dwa kawałki tkaniny połączone tasiemkami, zdobione wizerunkami Chrystusa i Matki Boskiej, noszone
przez katolików na plecach i piersiach pod ubraniem; rzadziej także: medalik' łac. śr. scapulare, pierwotnie 'okrycie
pleców'

SZKARŁAT l. 'mocny, ciemnoczerwony kolor, podobny do barwy krwi': Szkarłat nieba na zachodzie. Jego twarz
powlokła się szkarłatem. 2. 'tkanina w takim kolorze lub szata z takiej tkaniny': Obicia ze szkarłatu. Kardynalskie
szkarłaty.

SZKARŁATNY 'mający kolor szkarłatu': Zbliżył się do niej rycerz w czarnej zbroi, na którą narzucony był wspaniały,
szkarłatny płaszcz.

wl. scarlatto

SZKOPUŁ 'trudność, przeszkoda': Brak drukarki to poważny szkopuł. W tym szkopuł, że błędy można zobaczyć dopiero
wówczas, gdy się to wydrukuje, a wydrukować się nie da.

odlać, scopulus 'skała' (np. skała podwodna, utrudniająca żeglugę)

SZKUTNIK 'rzemieślnik trudniący się budowaniem i remontowaniem łodzi i niewielkich, drewnianych stateczków':
Szkutnik wyremontował mu stary jacht.

SZKUTNICTWO 'rzemiosło związane z wytwarzaniem łodzi drewnianych i niewielkich stateczków': Rozwój szkutnictwa
w Polsce w XVI w.

SZKUTA 'dawniej: stateczek rzeczny, napędzany głównie siłą żagli, służący do przewozu towarów lub ludzi':
Do Gdańska płynęły ciężkie szkuty, wyładowane zbożem.

z języków skandynawskich, w dawniej polszczyźnie szkuta to 'statek, w którym się zboża wożą'

SZKWAŁ 'krótkotrwały, porywisty wiatr, połączony często z deszczem, śniegiem lub gradem': Skoczył do żagli, bo łódź
zakołysała się pod ostrym szkwałem.

ang. squall

SZLEM 'w grze w brydża i wista: wzięcie trzynastu (czyli wszystkich) lew; także: zadeklarowanie tego': Zrobił, ugrał
szlema. Licytował szlema.

SZLEMIK 'w grze w brydża i wista: wzięcie dwunastu lew; także: zadeklarowanie tego'

niem. Schlemm z ang. slam, w podstawowym znaczeniu 'bić'

SZMARAGD 'odmiana berylu, przezroczysty minerał zielonej barwy, ceniony kamień szlachetny': Najsłynniejsza na
świecie kopalnia szmaragdów znajduje się w Chivor w Kolumbii. Jest to miejsce, w którym szmaragdy wydobywali
Inkowie, a od I połowy XVI w. - Hiszpanie.

SZMARAGDOWY l. 'zrobiony ze szmaragdów, zdobiony szmaragdami': Szmaragdowa broszka. W skarbcu sułtańskim w

Stambule znajduje się m.in. wspaniały szmaragdowy sztylet, mający rękojeść zdobioną trzema kamieniami, rzadkiej
piękności i blasku. 2. 'mający kolor szmaragdu, zielony': Szmaragdowa toń morska.

lać. smaragdus z gr. smaragdos

SZNAPS l. 'w krajach niemieckich: kieliszek lub dwa kieliszki wódki owocowej, pite po posiłku': Wypił sznapsa na lepsze
trawienie' l.pot. 'porcja wódki': Jeden z nich zapytał: - Napijesz się z nami sznapsa? Potem wyciągnął butelkę i
obtłuczoną szklankę oraz kawałek bułki do przegryzienia.

niem. Schnaps

SZNYCEL 'bity, panierowany kotlet z mięsa cielęcego lub wieprzowego; rzadziej: kotlet siekany z takiego mięsa':
Sznycel po wiedeńsku przyrządzamy z płata mięsa z udźca, które rozbijamy tłuczkiem, obtaczamy w mące z jajkiem,
smażymy na patelni w dużej ilości tłuszczu.

niem. Schnitze] od: Schnitz 'kawałek, plasterek'

SZNYT l. 'elegancki sposób bycia, działania, właściwy jakiejś grupie ludzi, jakiemuś środowisku lub jakiejś osobie; szyk,
fason': Nosili się z małomiasteczkowym sznytem. Sznyt dziennikarski. 2. śród. 'ślad samookale-czenia ostrym
przedmiotem, zwykle na przedramieniu'

od niem. Schnitt, w podstawowym znaczeniu 'cięcie'

SZOACH zob. SHOACH

SZOGUN 'w feudalnej Japonii: tytuł najwyższego dostojnika państwowego, przede wszystkim będącego dowódcą
wojsk': Tytuł szoguna był dziedziczny. Skupienie w rękach szogunów ogromnej władzy, przede wszystkim władzy nad
armią, doprowadziło do tego, że przez wiele wieków byli oni faktycznymi władcami Japonii.

jap. shogun

SZOWINIZM l. 'postawa i ideologia, charakteryzujące się przesadnym akcentowaniem swej przynależności narodowej,
połączonym z uznaniem swego narodu za lepszy od innych i - często - z pogardą dla innych narodów': Wielu badaczy
hitleryzmu twierdziło, że podłożem, na którym rozwinął się ten zbrodniczy ruch, był niemiecki szowinizm. 2. 'postawa
charakteryzująca się bezkrytycznym stosunkiem do swej grupy społecznej, zawodowej, branżowej itd. i żądaniem dla
niej większych praw, niż mają inne grupy': Feministki oskarżyły ich o seksizm, czyli męski szowinizm.

SZOWINISTA 'osoba odznaczająca się szowinizmem w l. lub. 2. znaczeniu': Po dojściu do władzy szowinistów nasiliły
się szykany wobec obcokrajowców zamieszkujących w tym kraju.

SZOWINISTYCZNY 'związany z szowinizmem w l. lub 2. znaczeniu': Szowinistyczne ekscesy grup nacjonalistów. Do

najsłynniejszych pojęć wprowadzonych w la-

721

SZPALER

SZTANGA

tach 60. XX w. przez amerykański "Ruch Wyzwolenia Kobiet" należy "męska szowinistyczna świnia".

fr. chauvinisme od nazwiska Nicolaisa Chauvina - postaci z komedii Eugene'a Scribe'a z 1831 r.: żołnierza pełnego
bezkrytycznego uwielbienia dla Napoleona I

SZPALER l. 'dwa równoległe rzędy drzew lub krzewów, najczęściej tworzące aleję; także: aleja między dwoma rzędami
drzew lub krzewów': Szpaler lip. Przechadzali się cienistym szpalerem. 2. 'dwa szeregi ludzi, zwykle policjantów lub
żołnierzy; także: przejście między ludźmi uformowanymi w dwa szeregi': Drogę demonstrantom zagradzał szpaler
policyjny. Pułkownik szedł przez szpaler żołnierzy.

niem. Spalier z wl. spalliera

SZPALTA w poligrafii l. inaczej: ŁAM 'kolumna wierszy na stronie': Na stronie tego słownika są dwie szpalty. 2. 'skład
drukarski o dowolnej liczbie wierszy, odbity do korekty': Korekta w szpaltach.

SZPALTOWAĆ w poligrafii 'rozmieszczać tekst w szpaltach'

SZPALTOWY w poligrafii 'związany ze szpaltą': Układ szpaltowy tekstu.

niem. Spalte

SZPONDER 'kawałek wołowiny z grzbietu za łopatką':

Szponder nadaje się przede wszystkim na sztukę mięsa.

słowo o trudnej do ustalenia etymologii; dawniej w polszczyźnie także: szpoder, kość szpądrowa 'kość promieniowa'
oraz szpąga 'spojenie' - to ostatnie zdaje się wskazywać aa język niem., w którym spinnen to 'pleść, spajać'

SZROT 'to samo, co autoszrot'

niem. Schrott, dosłownie 'złom, szmelc'

SZTAB l. 'grupa wyższych oficerów pod kierunkiem dowódcy zarządzająca wojskiem, zwłaszcza działaniami bojowymi
oddziałów; także: miejsce pobytu tej grupy':

Ze sztabu przyszły rozkazy, że mamy się powoli cofać w kierunku rzeki. Cały sztab dywizji został wzięty do niewoli. 2.
'grupa ludzi, zwykle fachowców w jakiejś dziedzinie, kierujących wykonaniem pewnego zadania lub doradzaj ących
komuś': Powołano sztab antykryzysowy, do którego weszli specjaliści w dziedzinie energetyki jądrowej. Sztab
wyborczy kandydata na prezydenta. Nad tym problemem pracował cały sztab prawników i ekonomistów.
SZTABOWIEC 'osoba wchodząca w skład sztabu, zwłaszcza w l. znaczeniu': Generał wezwał sztabowców na odprawę.

SZTABOWY 'związany ze sztabem, zwłaszcza w l. znaczeniu': Oficer sztabowy. Mapy sztabowe.

niem. Stab

SZTAFAŻ ksiozk. 'elementy upiększające coś, dodane dla ozdoby i urozmaicenia, zwłaszcza postacie ludzi i

zwierząt uzupełniające obraz, którego głównym tematem jest krajobraz': Poetycki sztafaż. W tym, co robisz, bywasz
niekiedy trochę sztuczny, przede wszystkim powinieneś się pozbyć zbędnego sztafażu. Malarz umiejętnie dobrał
sztafaż.

niem. Staffage od staffieren 'dekorować, stroić'

SZTAFETA l. 'biegowa konkurencja lekkoatletyczna, w której zawodnik po przebiegnięciu pewnego dystansu

przekazuje pałeczkę swemu następcy, ten - po pokonaniu owego dystansu - kolejnemu biegaczowi itd., a liczy się czas
mierzony w momencie przebiegnięcia mety przez ostatniego zawodnika zespołu': Sztafeta męska 4 razy 100 m. 2.
'dawniej: goniec wyprawiony z pilną wiadomością lub gońcy rozstawieni w ten sposób, że każdy z nich pokonywał
pewien dystans i przekazywał następnemu niesioną wiadomość (list, paczkę itp.)'

niem. Stafette

SZTALUGA 'stojak, zwykle trójnożny, na którym malarz na odpowiedniej wysokości umieszcza ramę z płótnem
malowanego przez siebie obrazu': Na chwilę wstał i odszedł od sztalugi, żeby spojrzeć na proporcje postaci z większej
odległości.

UWAGA: Słowo sztaluga powoli zmienia się w plurale tan-tum. Dziś używane jest często w liczbie mnogiej,
oznaczającej rzecz pojedynczą - jeden stojak malarski, np. na sztalugach rozpięte było płótno przedstawiające zimowy
krajobraz (podobnie jak np. wyrazy: drzwi, sanie i skrzypce - mające również formę liczby mnogiej, a oznaczające
pojedyncze rzeczy).

SZTALUGOWY 'związany ze sztalugami, z użyciem sztalug': Obraz sztalugowy. Malarstwo sztalugowe.

od niem. stellen 'stawiać'

SZTAMPA 'szablon w grze aktorskiej, twórczości artystycznej lub innym rodzaju działalności (np. w dziennikarstwie),
ciągłe powielanie wypracowanych sposobów gry, realizacji dzieła, zachowań': A w tym teatrze wciąż nic nowego, nuda
i sztampa. Za wszelką cenę chciał uniknąć w swej twórczości sztampy.

SZTAMPOWY 'odznaczający się sztampą': Sztampowe dialogi. Sztampowy wywiad.

roś. sztamp 'szablon, gotowy wzór' z wl. stampa 'druk'

SZTANGA l. 'gruby metalowy pręt': Drzwi podparte sztangą. 2. w sporcie 'drugi metalowy drąg, na który nakłada się
żelazne pierścienie o różnej wadze; także:

cały przyrząd atletyczny złożony z owego drąga i nałożonych nań pierścieni': Sztangą ma zwykle wagę lOkg. Nie zdołał
podrzucić sztangi. 3. pot. 'karton papierosów zawierający 10 paczek': Celnicy wydobywali ze schowka w wagonie
kolejne sztangi przemycanych papierosów.

SZTANGIELKA albo SZTANGIETKA 'przyrząd atletyczny złożony z krótkiego metalowego gryfu i nałożonych nań
żelaznych pierścieni, podnoszony w jednej

722
SZTOLNIA

SZYIZM albo SZYITYZM

ręce': W obu rękach trzymał sztangietki i na przemian podnosił je nad głowę.

SZTANGISTA inaczej: CIĘŻAROWIEC 'sportowiec uprawiający podnoszenie ciężarów'

niem. Stange

SZTOLNIA 'podziemny korytarz w kopalni, poziomy lub lekko pochyły, mający bezpośrednie wyjście na powierzchnię
ziemi, np. w zboczu wzniesienia': Sztolnie wykonuje się w celu badania złoża, eksploatacji go lub odwodnienia.

niem. Stollen

SZTON zob. ŻETON

SZTORM 'silny porywisty wiatr nad morzem, wywołujący wysoką falę': W prognozie pogody zapowiedzieli sztorm na
Bałtyku. Wypłynęli pomimo szalejącego sztormu. O sztormie mówi się zwykle wówczas, gdy prędkość wiatru
przekracza 8 stopni w skali Beauforta.

SZTORMOWY 'związany ze sztormem, przypominający sztorm': Sztormowe uderzenia wiatru. Sztormowa pogoda.

SZTORMIAK 'nieprzemakalny strój z kapturem': Marynarze założyli sztormiaki.

niem. Sturm 'burza'

SZTOS l. 'uderzenie kuli bilardowej kijem': Udany sztos. 2. 'śród. 'ostre, szybkie działanie; także: stosunek płciowy,
zwłaszcza z prostytutką'

niem. Stoss od stossen 'pchnąć'

SZTRUKS 'rodzaj welwetu, tkanina bawełniana podobna do aksamitu w drobne prążki': Kurtka ze sztruksu. Spódnica ze
sztruksu.

SZTRUKSY 'spodnie ze sztruksu': Wszyscy nosili wtedy czarne sztruksy.

SZTRUKSOWY 'wykonany ze sztruksu': Sztruksowe spodnie.

niem. Struck

SZTUKATERIA 'dekoracja rzeźbiarska ścian, sklepień lub sufitów, wykonana w gipsie lub stiuku na zaprawie
murarskiej': Ściany pałacyku zdobione były sztukaterią. Konserwatorzy z mozołem odtwarzali zniszczone sztukaterie w
kaplicy.

SZTUKATOR 'osoba zajmująca się wykonywaniem sztukaterii': Historyk analizował listy pracujących na polskich
dworach magnackich szesnastowiecznych włoskich artystów i sztukatorów.

SZTUKATORSKI 'związany ze sztukatorem lub jego sztuką': Zaprawa sztukatorska. Sztukatorskie dekoracje.

SZTUKATORSTWO 'zajęcie sztukatora'

wl. stuccatura
SZTYCH l. 'ostre zakończenie białej broni, np. szabli lub szpady': Przyłożył mu sztych do gardła. 2. 'pchnięcie białą
bronią, mające na celu przebicie przeciwnika':

Chcesz mnie, jako czapla sokoła, sztychem nadziać [...], aleja cię owym wiatraczkiem zażyję, który w Łubniach jeszcze
wykoncypowałem. (Sienkiewicz) 3. 'rycina odbita z płyty metalowej, na której wyryto obraz; dawniej także: każda
ilustracja książkowa': Miał piękną kolekcję sztychów. 4. 'ostre narzędzie do wykopywania korzeni i sadzenia drzewek'
5. 'wbicie szpadla w ziemię na całą długość ostrza': Rów głęboki na trzy sztychy.

niem. Stich

SZTYFT l. 'mały cienki gwóźdź z niewielką główką lub bez główki; także: cienki pręcik z metalu; także: mały drewniany
ćwiek' 2. 'kosmetyczna lub lecznicza substancja, uformowana w cienki, twardy wałeczek, którym smaruje się,
wysuwając go z obudowy': Nowy dezodorant - teraz także w sztyfcie i w kulce. Sztyft do nosa. Sztyft korekcyjny do
makijażu.

niem. Stift

SZWADRON 'oddział kawalerii, pod względem organizacyjnym równorzędny z kompanią piechoty (100-200 żołnierzy)':
Do najsłynniejszych w historii polskiej szarży należy atak szwadronu szwoleżerów, dowodzonego przez Jana
Kozietulskiego, który w 1808 r. przełamał hiszpańską obronę w wąwozie Somosierra i otworzył Napoleonowi drogę na
Madryt.

niem. Schwadron z wl. squadrone, dosłownie 'wielki czworokąt'

SZYBER l. 'zasuwa w przewodzie kominowym, służąca do regulowania wielkości ciągu': Matka przysunęła szy-ber i
ogień przygasł. 2. 'wąska, długa łopata, służąca do wsuwania pieczywa do pieca': Powoli wsuwał szybrem bochny
chleba.

SZYBERDACH 'odsuwany otwór w dachu samochodu': Szyberdach to jeden z elementów luksusowego wyposażenia
samochodu, pozwalającego na wietrzenie wnętrza nie przez okna, ale z góry - czystszym powietrzem.

niem. Schieber od: schieben 'suwać'

SZYCHTA 'czas pracy górnika w jednym dniu (w jednej dobie); także: górnicy jednej zmiany': Dzienna, nocna szychta.
Ranna szychta wyjechała z kopalni.

od niem. Schicht 'warstwa (czegoś), zmiana (robocza)'

SZYFON 'cienka i delikatna, zwykle przezroczysta lub półprzeźroczysta, tkanina z jedwabiu lub z bawełny':

Szyfon jest używany do wyrobu bielizny, a także na szale, woalki i welony.

SZYFONOWY 'wykonany z szyfonu': Szyfonowa szarfa. Zarys jej pięknej twarzy był widoczny zza szyfonowej woalki.

fr. chiffon od: chiffe 'licha, cienka materia'

SZYIZM albo SZYITYZM 'mniejszy z dwu głównych nurtów w islamie, obecnie występujący m.in. w Iranie':

723

SZYKANA

ŚWITA
Szyizm wykształcił się w walkach o władzę nad światem islamu, którą prowadził w VII w. kalif Ali, pochodzący z
plemienia Mahometa, z Muawiją, namiestnikiem Syrii.

SZYITA 'wyznawca islamu należący do nurtu szyizmu':

Szyici szczególnym kultem otaczają swych imamów, u-znawanych za następców kalifa Alego.

od ar. szi' at Ali 'zwolennicy Alego'

SZYKANA zwykle w liczbie mnogiej SZYKANY 'rozmyślnie robione komuś trudności, złośliwie stawiane przed nim
przeszkody życiowe': Po swoim proteście musiał znosić szykany ze strony dyrekcji: pomijano go przy nagrodach, nie
dostawał premii, na urlop mógł wyjechać dopiero w drugiej połowie listopada.

SZYKANOWAĆ 'robić komuś rozmyślne trudności':

Wielu działaczy opozycyjnych było w latach 80. XX w. szykanowanych przez władze komunistyczne.

fr. chicane

SZYKANY przestarz. 'elementy, które mają dodać czemuś szyku, elegancji': Bal z szykanami. Dziadek pokazał mu
piękny, stary model mercedesa z szykanami.

od słowa szyk 'elegancja' T.fr. chic

SZYNSZYLA 'pochodzący z Ameryki Południowej gryzoń, wielkości wiewiórki, o gęstym, jedwabistym futrze
perłowoszarej barwy': Ze skór szynszyli wyrabia się bardzo cenione wyroby futrzarskie.

SZYNSZYLE 'wyroby futrzarskie ze skór szynszyli':

Cała w szynszylach, spośród futer wysunęła do zdjęcia swą dłoń, nieskażoną żadną cięższą pracą, za to zdobną
wspaniałym brylantem.

fr. chinchilla z hiszp.

SZYPER 'kapitan niedużego statku, np. statku rybackiego, handlowego, holownika': Uzgodniliśmy z szyprem, że rano
wypłyniemy razem z nim na połów.

z dawnego niem. Schipper

ŚLUZA l. 'ruchome wrota wodne, służące do zatrzymywania lub przepuszczania wody w tamach': Otworzono śluzę i
poziom wody w zbiorniku zaczął się prędko obniżać. Gdy doszedł do właściwego poziomu, śluzę na powrót zamknięto.
2. 'specjalny basen odgrodzony z obu stron takimi wrotami, umożliwiający komunikację między dwoma obszarami
wodnymi o powierzchniach znajdujących się na różnej wysokości': Statek wpłynął do śluzy, którą następnie zamknięto
i zaczęto wypełniać wodą.

niem. Schleuse

ŚWITA 'grupa osób asystujących bardzo wysokiemu dostojnikowi, zwłaszcza monarsze, podczas publicznych
uroczystości': Świta papieska. Za królem w milczeniu postępowała jego świta, złożona z książąt i znamienitych rycerzy.
Zapytał z przekąsem: - Czy już przybył pan premier ze swą świtą?

fr. suitę

724
T symbol izotopu wodoru: tryt (zob.) Ta symbol pierwiastka chemicznego: tantal (zob.)

TABAKA l. 'sproszkowany tytoń, nasycony substancjami aromatycznymi, wciągany nosem i pobudzający do kichania':
Zwyczaj zażywania tabaki był szczególnie popularny w XVIII i I połowie XIX w., o czym przekonujemy się, sięgając do
wielu dzieł literackich, np. do "Pana Tadeusza" Adama Mickiewicza. 2. 'dawniej: tytoń fajkowy'

TABAKIERA 'płaskie pudełko do przechowywania tabaki, zwykle wykonane z metalu i zdobione': Kupił w antykwariacie
ozdobną tabakierę z czasów napoleońskich. Tłum szlachty go otaczał i uszy nadstawiał, I nosy ku księdzowskiej chylił
tabakierze; Brano z niej, i kichała szlachta jak moździerze. (Mickiewicz)

fr. tabac T, języka haitańskiego tobako - rodzaj fajki

TABASCO (wymawiaj: tabasko) 'bardzo ostry sos, używany jako przyprawa, zrobiony z miażdżonej ostrej papryki i
octu': Jedna kropla tabasco wystarczy, by potrawa nabrała ostrości.

od nazwy stanu w Meksyku

TABERNAKULUM (czytaj: tabernakulum) 'w Kościele katolickim: mała szafka w centralnej części ołtarza, w której
przechowuje się naczynia z hostiami': Po obu stronach tabenakulum paliły się lampki.

lać. tabemaculum 'namiot, potem też: świątynia'

TABOR l. 'grupa ludzi, zwłaszcza Cyganów, wędrujących z wozami; także: założony przez nich obóz': Minął go cygański
tabor. Na polanie rozłożył się tabor. 2. 'zespół środków transportowych jakiejś instytucji': Tabor zakładów
komunikacyjnych stolicy powiększył się o kilkanaście nowych autobusów i tramwajów. Tabor polskiej białej floty.
Tabor kolejowy. 3. 'w dawnym wojsku: wozy wiozące za maszerującymi oddziałami zaopatrzenie; także: obóz
warowny, utworzony z tych wozów, ustawionych w krąg i połączonych ze sobą': [...] cały krąg objęty taborem
strzeżony był jak źrenica oka. Pan Longinus cieszył się tylko w duchu, że nie napotyka pieszych placówek, które
stawiano zwykle przed taborami, aby podawały wiadomości konnym strażom. (Sienkiewicz)

ukr. tabur 'obóz otoczony wozami'

TABU l. 'zakaz dotykania pewnych rzeczy, wykonywania pewnych czynności, wymawiania nazw i imion określonych
ludzi, zwierząt, pojęć itp. pod groźbą sprowadzenia na łamiącego ten zakaz kary sił nadprzyrodzonych, obowiązujący
w wielu religiach społeczeństw pierwotnych; także: wszystko to, co jest objęte takim zakazem (osoba, zwierzę, rzecz,
czynność, pojęcie itp.): Reliktem dawnego tabu są w polśzczyżnie powiedzenia: "Obyś nie wypowiedział tego w złą
godzinę" czy "Nie wywołuj wilka z lasu" 2. 'coś, co jest nietykalne, o czym nie wolno mówić': Jeżeli w szkołach
wychowanie seksualne dalej będzie tabu, to nie dziwmy się potem rosnącej liczbie aborcji. 3. 'nietykalny, zakazany,
obję

ty zakazem mówienia o tym - przymiotnik': Choroba psychiczna matki była w naszej rodzinie tematem tabu. "Strajk"
był w PRL-u słowem tabu.

fr., ang. z języków polinezyjskich

TABULA RASA (czytaj: tabularaza) 'czysta, niezapisana karta - wyrażenie używane na ogół w przenośni, w odniesieniu
do umysłu ludzkiego': John Locke, angielski filozof siedemnastowieczny, przedstawiciel empiryz-mu, głosił, iż umysł
człowieka jest tabula rasa, jest czystą kartą, którą zapisuje dopiero doświadczenie, będące jedynym źródłem wiedzy.

lać. tabula rasa, dosłownie 'gładka tabliczka' (dawniej pisano rylcem na tabliczkach, więc taka, która była gładka, była
zarazem niezapisana)

TABULATOR 'klawisz na klawiaturze komputera (także:

maszyny do pisania, maszyn liczących), służący m.in. do robienia odstępu (np. przy nowym akapicie) i ustawiania słów
lub figur w kolumnach': Tabulatorem posługujemy się często podczas ustawiania tekstu w tabelach i poruszania się po
tabeli.

ang. tabulator od łac. tabula 'tablica'

TABULATURA l. 'notacja muzyczna z XV-XVIII w., oparta na cyfrach i literach; także: zbiór utworów w ten sposób
zapisanych': Tabulatura organowa. Tabulatury lutniowe.

lać. sr. tabulatura od łac. tabula 'tablica'

I TABUN l. 'stado koni lub bydła, zwłaszcza stado na prerii lub na stepie': Na amerykańskich preriach żyły tabuny
dzikich koni. Wysuwają nóg rzędy i po niebios sklepie / Przelatują jak tabun rumaków po stepie. (Mickiewicz) 2. przen.
'wielka, niezorganizowana gromada ludzi': Na boisko szkolne wybiegły tabuny uczniów.

ukr. tabun z tur.

II TABUN 'silnie trujący gaz bojowy, o działaniu pa-raiityczno-drgawkowym': Tabun został wynaleziony podczas II
wojny światowej przez chemików niemieckich.

niem. Tabun (nazwa firmowa)

725

TACHOMETR

TALAR

TACHOMETR 'przyrząd do pomiaru prędkości obrotowej urządzenia wirującego lub wirującej części maszyny': Wielu
kierowców potrafi dość dokładnie określić prędkość samochodu na podstawie obserwacji tachometru, montowanego
w różnych modelach aut i wskazującego liczbę obrotów wału silnika.

niem. Tachometer-w l. znaczeniu 'szybkościomierz', w 2. znaczeniu 'obrotomierz' odgr. tachós 'szybkość' i metreó
'mierzę'

TACHYMETR 'przyrząd do szybkiego dokonywania pomiarów topograficznych, pozwalający na równoczesny pomiar

kąta i odległości w terenie'

niem. Tachymeter od gr. tachys 'szybki' i metreó 'mierzę'

TAFTA 'połyskująca jedwabna tkanina, nieco sztywna i szeleszcząca': Wystąpiła na balu w pięknej sukni z tafty,
mieniącej się w dwóch kolorach.

fr. taffetas z pers.

TAJFUN 'cyklon tropikalny występujący w zachodniej części Oceanu Spokojnego, w Chinach, Japonii i Korei':

Tajfun odznacza się straszliwą siłą niszczycielską. W środku tajfunu, gdzie panuje pozorny spokój, a ciśnienie jest
szczególnie niskie, powierzchnia oceanu jest znacznie podniesiona, nawet o dwadzieścia metrów.

chin. t'ai fung 'wielki wiatr'

TAJGA 'pierwotny las iglasty występujący we wschodnich, europejskich częściach Rosji, na Uralu i Syberii':
Tajga występuje głównie na glebach bielicowych, jej drzewostan tworzą przede wszystkim: sosna, świerk, jodła,
modrzew i limba. Na północy, w strefie podbiegunowej, tajga przechodzi w tundrę.

roś. tajga z języka jakuckiego

TAKIELUNEK 'olinowanie statku żaglowego': Takielu-nek ruchomy to liny służące do podnoszenia żagli i
manewrowania nimi, zaś takielunek stały - liny mocujące drewniane lub metalowe elementy omasztowania.

TAKIELOWAĆ 'zakładać takielunek': Takielować statek.

niem. Takelung od: Takel, w dawnym niemieckim: 'lina'

TAKSACJA oficj. 'ocena, szacowanie wartości lub ceny czegoś': Taksacja towarów i usług. Odpowiednie władze
powinny zająć się raz jeszcze taksacją czynności notariusza.

TAKSATOR rząd. 'rzeczoznawca dokonujący wyceny czegoś'

TAKSOWAĆ l. oficj. 'dokonywać taksacji, oceniać, szacować wartość czegoś': Towarzystwo ubezpieczeniowe taksowało
straty w uprawach, spowodowane gradobiciem. l.przen. 'oceniać kogoś, zwłaszcza pod względem przydatności do
czegoś': Zarumieniła się, czując, że reżyser taksuje ją wzrokiem.

od łac. sr. taxa 'wyznaczona za coś cena'

TAKSONOMIA 'klasyfikacja zwierząt i roślin, ich podział na gatunki, rodzaje, rodziny, rzędy, klasy, gromady, i typy':
Współczesna taksonomia roślin i zwierząt to wynik prac międzynarodowych komisji, korzystających z ustaleń
wybitnych współczesnych biologów oraz uczonych minionych wieków.

TAKSONOMICZNY 'związany z taksonomia, odnoszący się do podziału roślin i zwierząt na gatunki, rodzaje, rodziny
itd.': Taksonomiczne zasady Karola Linneu-

sza.

fr. taxonomie od gr. taksis 'układ, porządek' i nómos 'prawo'

TAKTYKA l. 'zasady prowadzenia walki przez oddziały należące do różnych rodzajów wojsk': Taktyka wojsk
zmechanizowanych. Współczesna taktyka śmigłowców bojowych. Nowa taktyka wojsk pancernych zapewniła
Wehrmachtowi przewagę w pierwszej fazie II wojny światowej. 2. przen. 'sposób działania w pewnej sprawie, mający
zapewnić osiągnięcie celu': W rozmowach ze związkowcami stosował taktykę pozornych ustępstw. W drugiej połowie
meczu polski zespół zmienił taktykę:

skupił się na obronie oraz szybkich kontratakach.

TAKTYK l. 'dowódca wojskowy, który kieruje działaniami oddziałów na polu bitwy': Wśród oficerów było wielu
doskonałych taktyków, l.przen. 'osoba, która potrafi umiejętnie, zgodnie ze swym planem, rozgrywać pewną sytuację':
Jako polityk był dobrym taktykiem, szybko i sprawnie rozwiązującym konkretne problemy, brakowało mu natomiast
ogólniejszego spojrzenia na sprawy państwa.

TAKTYCZNY l. 'związany z taktyką - prowadzeniem walki przez różnego rodzaju oddziały; mający w działaniach
bojowych znaczenie lokalne': Plany taktyczne. Dowodzenie na szczeblu taktycznym. Obiekt o znaczeniu taktycznym,
l.przen. 'związany z taktyką- sposobem postępowania w pewnej sprawie, mającym doprowadzić do celu, często:
zręczny, przemyślany i przebiegły': Jego początkowe ustępstwa okazały się zręcznym taktycznym posunięciem, w
rezultacie otrzymał wszystko to, czego chciał. Było to zagranie taktyczne, mające ściągnąć piłkarzy przeciwnej drużyny
na lewą stronę boiska.
od gr. taktike techne 'sztuka porządkowania, ustawiania' (np. wojsk na placu bitwy)

TAL 'pierwiastek chemiczny o liczbie atomowej 81 i masie atomowej 204,383, symbol Tl: szary lub niebieskawy metal,
bardzo miękki, kowalny, aktywny chemicznie':

Dawniej tal był przede wszystkim stosowany jako składnik trucizn na gryzonie, jest to bowiem pierwiastek silnie
trujący. Obecnie używa się go jako składnika różnych stopów, a także w optyce i fotografice.

n.-lac. thallium od gr. thallos 'latorośl, zielona gałąź'

TALAR 'duża moneta srebrna, w Polsce bita od XVI w. do początków wieku XIX': Początkowo talar stanowił
równowartość złotego dukata.

niem. Taler, od Sankt Joachimstal - Dolina św. Joachima (w Czechach), gdzie bito takie monety

726

TALIB

I TANTAL albo TANTALOS

TALIB 'muzułmański fundamentalista w Afganistanie, należący do ugrupowania, które w 1997 r. przejęło kontrolę nad
większą częścią kraju': Walki talibów z mudża-hedinami. Talibowie są przeciwni nauczaniu kobiet i żądają ścisłego
przestrzegania szarijatu.

ar. talib 'uczeń' (talibowie wywodzą się z uczniów szkól koranicz-nych)

TALIZMAN 'przedmiot, zwykle niewielki, mający przynosić szczęście i chronić od zła': Zawsze przy sobie nosił talizman
podarowany mu niegdyś przez przyjaciela:

mały srebrny krążek, pokryty jakimiś magicznymi znakami.

ar. tilsaman 'magiczne wizerunki'

TALK SHOW albo TALK-SHOW (czytaj: tok szoł) 'typ widowiska telewizyjnego, rzadziej radiowego, w którym
prowadzący (gospodarz programu) rozmawia półprywatnie z zaproszonymi gośćmi, zwykle osobami znanymi, po to,
by zainteresować i zabawić nie tylko telewidzów, lecz także publiczność zgromadzoną w studiu': Poprowadzili swój
talk show z werwą, którą jednak czasem nadrabiali niedostateczne przygotowanie do rozmów. Żeby talk show się
udał, nie wystarczy, by gospodarzem jego była znana prezenterka czy gwiazda estrady. ang. talk show

TALMUD 'w religii żydowskiej: zbiór zasad religijnych i obyczajowych oraz praw, którego najważniejsza część powstała
po okresie niewoli babilońskiej; także: księga zawierająca ten zbiór': Biblia hebrajska i Talmud to dwie najważniejsze
księgi judaizmu.

TALMUDYSTA l. 'znawca Talmudu': Zwrócili się z tym problemem do starego rabina, znanego talmudysty. 2. przen.
'uczony zasklepiony w swej doktrynie, człowiek o ciasnych poglądach'

TALMUDYCZNY l. 'związany z Talmudem': Przepisy talmudyczne. 2. przen. 'formalistyczny, trzymający się ściśle
pewnych przepisów i sformułowań': Talmudyczna ciasnota poglądów.

hebr., talmud 'nauka, pouczenie', od: lamad 'uczyć się'

TANATOS 'w mitologii greckiej: bóg śmierci, przedstawiany jako młodzieniec ze zgaszoną pochodnią': W jednej Sparcie
miał Tanatos własną świątynię [...] Zrazu wyobrażany jako piękny, silny mężczyzna, zmienił się następnie w chłopca
podobnego do Erosa. Ma skrzydła u ramion i pochodnię w ręce; stoi cichutki i smutny z pochyloną głową, jakby
opłakiwał nieboszczyka, nad którym mu czuwać kazano. (Parandowski)

TANATOLOGIA 'nauka o śmierci - interdyscyplinarny dział wiedzy, zajmujący się problemami śmierci, np. pod
względem przemian biologicznych zachodzących w organizmie, pod względem sposobu traktowania problemu śmierci
w kulturze itd.'

TANATOPRAKSJA 'metoda impregnowania zwłok przez wstrzyknięcie do żył i tętnic specjalnego płynu, powodującego,
że zwłoki ulegają mineralizacji'

gr. Thanatós

TANDEM l. 'rower dla dwu osób, mający dwa siodełka i dwie pary pedałów': Po Łebie jeździli wypożyczonym
tandemem, głośno trąbiąc na samochody i przechodniów. 2. rząd. 'dwie połączone maszyny albo dwie ściśle
współpracujące ze sobą osoby': Ogromny pociąg był ciągnięty przez tandem lokomotyw. Na scenie wystąpił jeszcze
raz znakomity tandem. Wyścig wygrał polski tandem: Kowalska i Nowakowska.

UWAGA: dawniej słowo tandem było odnoszone także do przeróżnych urządzeń, pojazdów dwukonnych, psich
zaprzęgów itd., połączonych na długość (np. koni lub psów ustawionych w zaprzęgu jeden za drugim) - zgodnie z
łacińskim źródłosłowem. Obecnie ważniejszą niż sposób połączenia cechą znaczeniową wyrazu wydaj e się to, że
tandem składa się z dwu elementów.

ang. tandem z łac. tandem 'w końcu, na długość'

TANGENS w matematyce 'jedna z funkcji trygonometrycznych; tangens kąta ostrego w trójkącie prostokątnym to
stosunek przy prostokątnej leżącej naprzeciw tego kąta do drugiej przyprostokątnej, skrót tg'

TANGENSOIDA w matematyce 'krzywa będąca wykresem funkcji tangens': Tangensoida składa się z oddzielnych,
jednakowych, wznoszących się nieograniczenie gałęzi.

lać. tangens 'dotykający, styczny'

TANGO l. 'południowoamerykański taniec towarzyski w takcie 2/4 lub 4/8, tańczony niezbyt szybko, ale w wyrazisty
sposób, w pełnej bliskości partnerów': Tango przywędrowało do Europy z Buenos Aires i - choć niektórzy mówili, że
jest to taniec "wyuzdany i zmysłowy" - szybko zdobyło wielką popularność. 2. 'muzyka do tego tańca; także:
samodzielny utwór muzyczny w jego rytmie': Orkiestra zagrała znane, sentymentalne tango.

hiszp. tango

TANOREKSJA 'chorobliwa skłonność do opalania się, zwłaszcza w solarium; nienaturalna potrzeba bycia ciągle
opalonym': Tanoreksją są dotknięte zwłaszcza panie mające liczne kontakty towarzyskie.

złożenie z ang. tan 'opalenizna' i cząstki greckiej óreksis 'pożądanie, chęć'

I TANTAL albo TANTALOS 'w mitologii greckiej: król Frygii, skazany na wieczne męki głodu i pragnienia:

stojący w wodzie, której nie może się napić, pod drzewem z jabłkami, których nie może dosięgnąć': [...] wniesiono na
złotym półmisku pieczeń, którą Taniałoś szczególnie zachwalał. Ale nikt z bogów nie tknął tego mięsa. Poznali bowiem,
że jest to ciało królewicza Pelopsa. (Parandowski) <} Męki Tantala 'cierpienia wynikające z pożądania czegoś bliskiego,
a jednak nieosiągalnego'

gr. Taniałoś
727

II TANTAL

TASZYZM

II TANTAL 'pierwiastek chemiczny o liczbie atomowej 73 i masie atomowej 180,94, symbol Ta: ciężki, trudno topliwy
metal szarej barwy': Tantal jest składnikiem trudno topliwych stopów, używa się go też w elektrotechnice oraz do
wytwarzania aparatury chemicznej, jako metalu odpornego na działanie różnorodnych czynników chemicznych.

n.-lac. tantalum od imienia mitologicznego Tantala (być może ze względu na to, że dawniej był to pierwiastek bardzo
trudny do wydzielenia, wręcz "nieosiągalny", może też ze względu na jego oddziaływanie na kwasy, "niweczące"
pewne ich właściwości)

TANTIEMA l. 'pieniądze wypłacane autorowi dzieła literackiego albo muzycznego (przede wszystkim autorom sztuk
scenicznych), które stanowią określony procent od dochodów z wystawienia sztuki, wydania kasety, opublikowania
książki itp.': Miał zaległe tentiemy z dwóch komedii, ale teatry były bez grosza. 2. 'wynagrodzenie wypłacane z zysków
członkom rad nadzorczych i zarządów spółek': Tantiemy dla zarządu spółki nie były w tym roku wysokie.

fr. tantiemę

TANTRA 'tekst buddyjski lub hinduistyczny, który w tajemnym, zrozumiałym tylko dla wtajemniczonych, języku
przedstawia ważne prawdy: np. o kosmologii, praktykach magicznych, technikach panowania nad ciałem':

Tantry to teksty powstałe w VII w. n.e. i później. Podstawą wadżrajany jest zbiór tantr - traktatów powstałych w
Indiach w II połowie I tysiąclecia naszej ery.

TANTRYZM 'w węższym znaczeniu jeden z odłamów buddyzmu, w szerszym - kierunek religijno-filozoficz-ny, łączący
elementy buddyzmu, dżinizmu i hinduizmu, poszukujący drogi do prawdy i wyzwolenia, wykorzystujący ćwiczenia jogi
oraz praktyki i rytuały magiczne':

Tantryzm - choć nie tojestjego istotą- stał się sławny na całym świecie dzięki związanym z nim praktykom erotycznym.
W przeszłości budziły one potępienie ze strony moralistów z różnych religii, współcześnie zaś raczej zainteresowanie
tą osobliwą dla ludzi Zachodu formą religijności. Ponieważ nirwana i sansara nie różnią się od siebie, to - jak głoszą
nauki tantryzmu - wszystko , także pożądanie, może być z pożytkiem wyzyskane do osiągnięcia wyzwolenia.

sanskr. tantra 'formuła, doktryna magiczna'

TAO wieloznaczny, a zarazem kluczowy termin chińskiej filozofii, najczęściej rozumiany jako 'zasada doskonałego
istnienia; pełnia istnienia, związana z osiągnięciem harmonii ducha i ciała; także: droga prowadząca do tejże pełni':
Niektórzy porównywali chińskie tao z kluczowym pojęciem filozofii starogrec-kiej, pojęciem logosu. Częściej jednak
mówi się, że tao jest czymś niewyrażalnym, co istnieje w świecie i w czym wszystko, co istnieje, ostatecznie znajduje
swe ujście.

TAOIZM 'jeden z wielkich kierunków religijno filozoficznych Chin, głoszący jedność materialno-duchową świata,
rządzącego się zasadą tao, oraz wolność i swobodę człowieka, poszukującego tao, które jest zarazem drogą

ku cnocie i mądrości': Klasyczna księga taoizmu "Tao-te-cing" ("Księga o drodze i jej mocy") jest przypisywana
legendarnemu mędrcowi Lao-tsy, żyjącemu w VI w. p.n.e.

TAOISTA 'zwolennik, wyznawca taoizmu': Taoiści rozwijają starochińską koncepcję współistnienia w świecie dwóch
przeciwstawnych, a zarazem uzupełniających się pierwiastków: jin ijang.
chin. tao

TARA w handlu 'waga opakowania towaru': Tara to różnica między wagą brutto a wagą netto.

wl. tara z ar. tarha 'odciągnięcie, potrącenie'

TAROT albo TAROK l. 'średniowieczna gra w karty, do której używano specjalnej talii': W tarota grały trzy osoby. 2.
'talia do gry w tarota, składająca się z kart zwykłych i 21 kart ze specjalnymi figurami, dziś używana do różnych wróżb;
także: wróżba postawiona z takiej talii kart': Odkrywała przed nim ezoteryczne tajemnice tarota.

wł.tarocco.

TARPEJSKA SKAŁA 'skała na wzgórzu kapitolińskim w Rzymie, z której w czasach republiki zrzucano przestępców,
wykonując na nich w ten sposób wyrok śmierci'

zapewne od imienia Tarpei, legendarnej córki wodza rzymskiego z czasów Romulusa

TARTA 'cienkie, kruche ciasto, pieczone w tortownicach lub innych niskich formach, z różnym nadzieniem, którym jest
przekładane': Oryginalne ciasto tej tarty z nadzieniem z tuńczyka i szpinaku przyrządza się z mąki kukurydzianej.

fr. tarte

TARYFA l. oficj. 'urzędowy wykaz stawek, cen i opłat za pewne usługi': Od stycznia obowiązuje nowa taryfa celna i
przewozowa. W taksówce taryfa opłat powinna być umieszczona w widocznym miejscu. Taryfa ulgowa 'łagodniejsze
traktowanie kogoś lub czegoś': Nauczycielka nie stosowała wobec nikogo taryfy ulgowej. 2. pot. 'taksówka': Wrócił do
domu taryfą.

TARYFOWY oficj. 'związany z taryfą, wynikający z taryfy': Ulgi taryfowe. Opłata taryfowa.

TARYFIKATOR oficj. 'zbiór norm określających czynności w różnych zawodach i ustalających ich zaszeregowanie,
zwłaszcza zaszeregowanie płacowe': Pracownicy otrzymywali pensje według taryfikatora.

wl. tariffa z ar. ta'rif 'obwieszczenie o daninach'

TASZYZM 'kierunek malarstwa abstrakcyjnego, w którym technika malarska polega na nanoszeniu barwnych plam na
płótno przez rozpryskiwanie i rozlewanie farby': Taszyzm powstał w latach 40. XX w. we Francji, pod wieloma
względami jest bliski abstrakcyjnemu eks-presjonizmowi.

728

TATAMI

TEIZM

TASZYSTA 'artysta tworzący swoje dzieła techniką faszyzmu': Francuscy faszyści. fr. tachisme od: tache 'plama'

TATAMI l. 'pleciona mata ze słomy, którą pokryta jest podłoga w tradycyjnym domu japońskim' 2. 'mata do walki
dżudo': Nasz zawodnik spotkał się na tatami z mistrzem świata.

jap.

TAUTOLOGIA w językoznawstwie 'błąd językowy, wyrażenie składające się z dwóch współrzędnych wyrazów,
wyrażających tę samą treść': Tautologie to np. względy gospodarcze i ekonomiczne, ranga i znaczenie zawodu
nauczyciela.
TAUTOLOGICZNY w językoznawstwie 'zawierający tautologie, będący tautologią': Szczególnie dużo konstrukcji
tautologicznych i pleonastycznych jest w stylu urzędowym i w wypowiedziach polityków, którzy ubogą treść wyrażają
kwiecistym stylem. gr. tautó 'to samo', logos 'słowo'

TAWERNA 'gospoda, bar w krajach śródziemnomorskich, zwłaszcza blisko portu': W kącie wypełnionej po brzegi
tawemy stary marynarz opowiadał swoje przygody.

wl. tavema

Tb symbol pierwiastka chemicznego: terb (zob.) Te symbol pierwiastka chemicznego: technet (zob.) Te symbol
pierwiastka chemicznego: tellur (zob.)

TEAM (czytaj: tim) 'zgrany zespół - drużyna sportowa lub zespół razem pracujących ludzi': Polski team rozkręca się z
meczu na mecz. Do naszego teamu redakcyjnego dołączył nowy kolega.

UWAGA: team to słowo modne, nadużywane i w polszczyź-nie niepotrzebne, lepiej używać naszych rodzimych
wyrazów: zespól, drużyna lub paczka.

ang. team 'zespół'

TECHNET 'pierwiastek chemiczny o liczbie atomowej 43 i masie atomowej (najtrwalszego izotopu) 98, symbol Te:
srebrzysty, trudno topliwy metal promieniotwórczy': Technet to pierwiastek otrzymany sztucznie, w wyniku przemian
jądrowych wywołanych bombardowaniem neutronami. Technet występuje w Słońcu i innych gwiazdach.

n.-lac. technetium odgr. technetós 'sztuczny'

TECHNO l. 'rodzaj muzyki, głównie instrumentalnej muzyki dyskotekowej, dla której charakterystyczne są m.in.: szybki
rytm i niezwykłe efekty dźwiękowe, uzyskiwane dzięki zastosowaniu urządzeń elektronicznych':

Nad nim wynajęło pokój dwóch disc jockeyów, którzy od rana do wieczora słuchali techno. 2. 'taniec dyskotekowy o
niezwykłych figurach, wykonywany w rytm tej

muzyki': Z zamkniętymi oczami, w błyskach laserów i lamp stroboskopowych tańczyli techno.

TECHNOMAN 'miłośnik muzyki techno': Od lat 80. XX w. technomanów stale przybywa.

TECHNOPARTY 'dyskoteka, na której tańczy się przy muzyce techno': Muzyki techno najlepiej słucha się nie w domu,
ale na technoparty - ona wymaga mocy, głośności i przestrzeni.

ang. techno, nazwa utworzona w latach 80. XX w. od słowa: tech-nological

TECHNOKRACJA l. 'władza nad społeczeństwem sprawowana przez specjalistów z dziedziny techniki, ekonomii,
organizacji produkcji itd.': Technokracja, która dotąd nie wystąpiła w czystej postaci w żadnym właściwie państwie,
jest kojarzona na ogół ze sprawnym wprawdzie systemem rządów, ale jednocześnie: bezdusznym i obojętnym wobec
ludzkich potrzeb. 2. 'ogół technokratów'

TECHNOKRATA 'zwolennik technokracji lub jeden ze specjalistów w dziedzinie techniki, ekonomii itd. sprawujących
władzę nad społeczeństwem': W wielu zachodnich dziennikach na początku lat 70. XX w. pisano, że ekipa Edwarda
Gierka, która objęła w Polsce rządy, to grupa technokratów, którym dość obojętne są kwestie ideologiczne.

TECHNOKRATYCZNY 'związany z technokraci ą':

Koncepcje technokratyczne. Rządy technokratyczne.

ang. technocracy od gr.'. techne 'sztuka, umiejętność', kratos 'władza'

TECHNOLOGIA 'całość wiadomości o technikach wytwarzania różnych dóbr i metodach przetwarzania materiałów;
także: techniki wytwarzania dóbr i przetwarzania materiałów': Najnowsze odkrycia w dziedzinie technologii należą do
pilnie strzeżonych tajemnic firmowych i państwowych Stosowane w naszych hutach technologie wytopu stali i
wyrabiania elementów metalowych są już niestety przestarzałe.

złożenie słowa: technika i cząstki: -logia od gr. logos 'nauka, słowo'

TEFLON 'tworzywo sztuczne odporne na działanie czynników chemicznych i cieplnych': Teflon służy do wytwarzania
aparatury chemicznej, powleka się nim także naczynia kuchenne, dzięki czemu m.in. nie przywierają do nich cząsteczki
gotowanych i smażonych potraw.

amer. teflon - nazwa firmowa politetrafluoroetylenu

TEINA 'kofeina występująca w herbacie': W niektórych odmianach herbaty, np. herbaty zielonej, występuje tak dużo
teiny, że ma ona równie silne jak kawa działanie pobudzające.

fr. thćine od: the 'herbata'

TEIZM 'pogląd filozoficzno-religijny, głoszący istnienie jednego boga (w przeciwieństwie do politeizmu), osobowego i
znajdującego się poza światem, poza przyrodą

729

TEKSAS

TELENOWELA

(w przeciwieństwie do panteizmu), będącego stwórcą świata, sprawującym nad nim kontrolę (w przeciwieństwie do
deizmu)': Teizmjest zasadniczą częścią doktryny chrześcijańskiej.

fr. thćisme od gr. theós 'bóg'

TEKSAS 'rodzaj dżinsu, tkanina bawełniana dość gruba, sztywna i mocna, używana na stroje sportowe, spodnie i
kurtki': Kurtka z teksasu.

od nazwy stanu USA, w którym tradycyjnie zamieszkiwało wielu kowbojów, używających mocnych spodni z tego
materiału (do dziś stan ten znany jest z najwyższego w USA pogłowia bydła)

TEKTONIKA l. 'dział geologii, zajmujący się budową skorupy ziemskiej, układem mas skalnych, ich wzajemnymi
oddziaływaniami i historycznymi zmianami':

We współczesnej tektonice przyjmuje się teorię, że zasadnicza budowa skorupy ziemskiej jest związana z ruchem
olbrzymich płyt litosfery, np. płyty afrykańskiej, północnoamerykańskiej, euroazjatyckiej. 2. 'budowa skorupy
ziemskiej albo jakiegoś jej fragmentu, układ mas skalnych, historia ich ukształtowania itd.': Tektonika Tatr. Badali
tektonikę dna morskiego. 3. rząd. 'jednorodność i zwarta budowa dzieł sztuki'

TEKTONICZNY 'związany z tektoniką w l. lub 2. znaczeniu - z nauką o budowie skorupy ziemskiej lub z budową skorupy
ziemskiej': Badania tektoniczne. Z tektonicznymi ruchami płyty oceanicznej związane są takie zjawiska, jak trzęsienia
ziemi i wypiętrzanie gór.

od gr. tektonikę techne 'sztuka budownicza, ciesielska'

TELE- początkowa cząstka wyrazów złożonych, mająca znaczenia: l. 'działający na odległość, np. teleobiektyw,
telepatia 'przekazywanie myśli na odległość'; 2. 'mający związek z telewizją', np. telegazeta, telekonfe-rencja,
teletransmisja, telekino, teleturniej, telezakupy, telesklep

gr. tele 'daleko'

TELEBIM (czytaj: telebim a. telebim)'wielki ekran telewizyjny, ustawiany zwykle na otwartej przestrzeni, składający się
z wielu (kilkudziesięciu, kilkuset) małych ekranów, z których każdy przekazuje odpowiedni, znacznie powiększony
fragment tego samego obrazu telewizyjnego tak, że tworzy się całość podobna do gigantycznej układanki': Na placu
Piłsudskiego ustawiono ogromny telebim, na którym będzie można oglądać mszę odprawianą przez Papieża.

ang. telebeam, złożenie cząstki: tele- i słowa: beam 'wiązka'

TELEDYSK inaczej: WIDEOKLIP 'krótki, kilkuminutowy film, który jest muzyczną, w założeniu atrakcyjną, ilustracją
nadawanej piosenki': Nagrali trzy teledyski, pokazywane obecnie często w programach telewizji komercjalnych.

ang.

TELEFAKS zob. FAKS

TELEGAZETA 'gazeta odbierana za pomocą telewizora ze specjalnym dekoderem': Strony telegazety mają swoją
paginację, na każdej z nich mieszczą się 24 wiersze po 40 wersów każdy. Pierwsze telegazety pojawiły się na początku
lat 70. XX w. w Wielkiej Brytanii i Niemczech.

złożenie cząstki: tele- i słowa: gazeta

TELEKINEZA 'przesuwanie różnych przedmiotów na odległość - siłą woli, bez dotykania ich ręką albo narzędziami':
Opowiadali wszystkim, że podczas seansu spirytystycznego widzieli telekinezę - medium, siedząc nieruchomo za
stołem, poruszało za pomocą myśli różnymi przedmiotami w pokoju.

ang. telekinesis odgr. tele- 'na odległość', kinesis 'ruch'

TELEKOMUNIKACJA 'przekazywanie sygnałów na odległość; także: dziedzina gospodarki oraz nauka związana z
przekazywaniem sygnałów na odległość': We współczesnej telekomunikacji sygnały są przekazywane za pomocą
impulsów elektrycznych, fal radiowych i telewizyjnych. Wśród prywatyzowanych przedsiębiorstw najwięcej nabywców
znajdują te z dziedziny telekomunikacji. Instytut prowadzi badania w dziedzinie telekomunikacji.

TELEKOMUNIKACYJNY 'związany z telekomunikacją, służący przekazywaniu sygnałów na odległość':

System telekomunikacyjny. Satelita telekomunikacyjny.

złożenie cząstki: tele- i słowa: komunikacja

TELEKONFERENCJA 'konferencja, w której biorą udział osoby znajdujące się w różnych, oddalonych od siebie
miejscach, kontaktujące się za pomocą technik radiowych, telewizyjnych lub komputerowych': Szef naszej firmy, który
wyjechał do Francji, odbył dziś ze swoim zastępcą i księgowym krótką telekonferencję za pośrednictwem intemetu.

złożenie cząstki: tele- i słowa: konferencja

TELEKS 'urządzenie telegraficzne, do niedawna powszechnie używane przy przesyłaniu wiadomości między różnymi
instytucjami, drukujące na specjalnej taśmie w uproszczony sposób tekst wysłany z urządzenia nadawczego; także:
usługa telekomunikacyjna polegająca na przesyłaniu wiadomości za pomocą tego urządzenia oraz otrzymana za jego
pośrednictwem wiadomość': Teleks został wyparty przez pocztę elektroniczną i telefaks.

ang. skrót: Tel(eprinter) Ex(change) S(ervice)

TELENOWELA 'wieloodcinkowy (nawet kilkusetodcin-kowy) serial telewizyjny o tematyce obyczajowej, przeznaczony
dla szerokiego kręgu odbiorców': Wyświetla się niemal jednocześnie kilka południowoamerykańskich telenowel o
wątpliwej wartości artystycznej i poznawczej.

730

TELEOBIEKTYW

TEO-

UWAGA: nazwa telenowela nie jest właściwa w języku polskim (nowela to po polsku utwór krótki i jednowątko-wy);
lepiej używać określenia: serial telewizyjny, albo neologizmu telepowiesć.

z brazylijskiej odmiany port. telenovela, hiszp. telenoyela

TELEOBIEKTYW 'wąskokątny obiektyw aparatu fotograficznego o długiej ogniskowej (odległości ogniska od soczewki)':
Obiektywy szerokokątne służą do fotografowania z bliskich odległości, zaś teleobiektywy, dzięki specjalnej budowie,
umożliwiają fotografowanie z dużej odległości, np. wykonywanie zdjęć daleko stojących zwierząt.

złożenie cząstki: tele- i słowa: obiektyw

TELEOLOGIA 'wieloznaczny termin filozoficzny, najczęściej oznaczający: celowość lub pogląd, iż coś jest celowe,
zmierza do pewnego celu': Zdaniem wielu filozofów, np. witalistów, teleologia jest nie tylko cechą działań człowieka,
lecz także własnością życia jako takiego. Teleologia jest składnikiem doktryny chrześcijańskiej, uznającej, iż świat
zmierza do pewnego celu.

TELEOLOGICZNY książk. 'celowościowy, skierowany ku jakiemuś celowi, odmiennemu od niego samego':

Wartości teleologiczne, inaczej: instrumentalne, to takie wartości, które służą osiągnięciu innych - ostatecznych. Np.
uprawianie sportu jest wartością teleologiczną, dla jednych służy utrzymaniu zdrowia, dla innych zdobyciu pieniędzy
lub sławy.

odgr. teleos "osiągający cel', logos 'nauka, słowo'

TELEPATIA 'przekazywanie na odległość myśli i uczuć -bez pośrednictwa zmysłów': Niektóre doświadczenia, zwłaszcza
dotyczące bliźniąt jednojajowych, potwierdzają, że między ludźmi bardzo blisko spokrewnionymi istnieje pewien
kontakt nadzmysłowy, który można u-znać za jakąś formę telepatii.

TELEPATYCZNY 'związany z telepatią': Kontakt telepatyczny.

złożenie cząstek: tele- i -patia od gr. pathos 'czucie'

TELESKOP l. 'przyrząd astronomiczny, służący do otrzymywania znacznie powiększonych obrazów gwiazd i planet
widocznych na niebie': Tradycyjny teleskop składa się z lunety i zwierciadła wklęsłego. Teleskop Hubbie' a, wyniesiony
na orbitę okołoziemską w 1990 r., ma średnicę zwierciadła 2,4 m. 2. 'amortyzator w postaci dwóch rur, szerszej i
wchodzącej w nią węższej'

TELESKOPOWY l. 'związany z teleskopem - przyrządem astronomicznym, będący jego częścią': Badania teleskopowe.
Obiektyw teleskopowy. 2. 'związany z teleskopem - amortyzatorem, mający taką konstrukcję':

Amortyzatory teleskopowe motocykla.

fr. telescope odgr. tele 'daleko', skopeó 'oglądam'

TELLUR 'pierwiastek chemiczny o liczbie atomowej 52 i masie atomowej 127,60, symbol Te: srebrzystobiały półmetal':
Tellur jest składnikiem wielu stopów, m.in.

ołowiu, jego związki są wykorzystywane w przemyśle optycznym i elektronice.

n.-lac. tellurium od łac. tellus, dopełniacz: telluris 'ziemia'

TEMBLAK l. 'opaska podtrzymująca złamaną lub zwichniętą rękę albo rękę w gipsie, zawieszana na szyi': Miał rękę na
temblaku. 2. 'dawniej: pasek u rękojeści szabli lub innej broni białej, zaczepiony o rękę walczącego':

Widząc ruch przeciwnika, błyskawicznie puścił szablę, która zwisła na temblaku, i wydobył pistolet.

ukr. temlak od tur. temlik

TEMBR albo TIMBR (czytaj: tembr) 'ton głosu ludzkiego albo barwa dźwięku instrumentu muzycznego, różnicująca
dźwięki o tej samej wysokości i głośności': Poważny, groźny tembr głosu. Przejmujący timbr skrzypiec.

fr. timbre

TEMIDA l. 'w mitologii greckiej: bogini sprawiedliwości, przedstawiana jako kobieta z zawiązanymi oczami, w jednej
ręce trzymająca wagę, a w drugiej - miecz': Te-mida była jednym z najstarszych bóstw, córką Nieba i Ziemi. [...]
Uważano ją za boginię sprawiedliwości, obyczaju i porządku i stawiano jej ołtarze w miejscach zgromadzeń ludowych,
aby swą obecnością ożywiała narady w duchu dobra i prawości. (Parandowski) 2. przen. 'wymiar sprawiedliwości,
system instytucji -sądów, prokuratury itd. - strzegących praworządności w kraju': Wiele osób bardzo krytycznie
wypowiada się o polskiej temidzie: sprawy sądowe są przewlekane ponad wszelkie dopuszczalne granice, zapadają
kuriozalne wyroki, z więzień są zwalniani pod byle pretekstem nawet ci nieliczni bandyci, których uda się zatrzymać
policji-lać. Themis, dopełniacz: Themidis z gr. Themis

I TENOR 'najwyższy głos męski; także: śpiewak o takim głosie': Tenor liryczny to głos odznaczający się dużym zasięgiem
rejestru górnego, zaś tenor dramatyczny (bohaterski) - siłą rejestru środkowego. Do najwybitniejszych polskich
tenorów XX w. należy Wiesław Och-man.

wl. tenore

II TENOR przestarz. 'brzmienie lub treść jakiegoś pisma':

Swą odpowiedź zaczął tak: "Zadziwił mię tenor listu wujaszka, czyż już młody człowiek nie może wcale życia
pokosztować, tylko cały czas przy lampie nad książką ślęczeć?".

od łac. tenor 'ciąg, przebieg'

TEO- cząstka wyrazów złożonych o znaczeniu 'Bóg', wskazująca, że to, co wyraża druga część znaczenia, należy odnieść
do Boga, religii lub Kościoła, np. teocen-tryzm, teokracja

od gr. theós 'bóg'

731

TEOCENTRYZM

TERCET
TEOCENTRYZM 'pogląd stawiający Boga w centrum zainteresowań filozoficznych, moralnych, naukowych itd.,
podporządkowujący sens istnienia człowieka celom pozaziemskim, zaś wszystkie dziedziny życia - religii':

Renesansowy antropocentryzm przeciwstawiał się teo-centryzmowi średniowiecza.

TEOCENTRYCZNY 'związany z teocentryzmem, wynikający z teocentryzmu': Światopogląd ściśle związany z religią

wcale nie musi być teocentryczny, przykładami tego są poglądy oparte na religiach Wschodu, np. na bud-dyzmie i
jodze, w których większe znaczenie ma droga człowieka do wyzwolenia i prawdy niż wola i działanie bogów lub Boga.

złożenie cząstki: teo- i słowa: centryzm

TEODOLIT 'przyrząd geodezyjny do mierzenia kątów w płaszczyźnie poziomej i pionowej': Teodolit jest zbudowany z
dwóch prostopadłych względem siebie kół kątowych i lunety celowniczej. Na polu, przeznaczonym pod działki
budowlane, pracowali geodeci z teodolitem, zakopujący w ziemi betonowe słupki, znaczące przyszłe posiadłości.

niem. Theodolit (od tak samo brzmiącej nazwy angielskiej) - może od gr. theaomai 'patrzę' i dęłoś 'jasny'?

TEODYCEA 'dział teologii, zajmujący się problemem: jak pogodzić wszechmoc i dobroć Boga z istnieniem w świecie
zła': Do najbardziej znanych szkiców Leszka K-ołakowskiego należą te dotyczące teodycei, zwłaszcza "Czy diabeł może
być zbawiony?".

niem. Theodizee, termin wprowadzony przez Leibniza w 1710 r., od gr. theós 'bóg', dike 'sprawiedliwość'

TEOFANIA 'objawienie się ludziom Boga w widzialnej postaci': W politeistycznej religii starożytnych Greków teofania
była na porządku dziennym: bogowie objawiali się ludziom i ingerowali w ich sprawy bezustannie. W Nowym
Testamencie występuje teofania, zwana też chrystofanią - objawienie Chrystusa po śmierci.

oó, gr. theós 'bóg', phainein 'zjawiać się'

TEOKRACJA 'władza duchownych, zwłaszcza ustrój państwowy, w którym faktyczną władzę sprawują duchowni': Czy
ustrój Iranu po rewolucji Chomeiniego to przykład rzadkiego we współczesnym świecie połączenia demokracji i
teokracji?

od gr. theós 'bóg', kratos 'władza'

TEOLOGIA 'nauka o Bogu - dyscyplina, w której ramach prowadzi się dociekania o Bogu lub bogach, interpretuje i
uzasadnia twierdzenia danej religii': Teologia może być uprawiana niezależnie od określonej religii albo -częściej -
uprawiana w ścisłym związku z pewnym wyznaniem. Do najważniejszych źródeł teologii katolickiej należą: Biblia oraz
nauczanie Kościoła, w tym m.in.: nauczanie papieskie i nauczanie soborów oraz nauki ojców Kościoła.

TEOLOG 'znawca teologii': Do najwybitniejszych teologów średniowiecza należą: św. Tomasz z Akwinu, Anzelm z
Cantenbury i Tomasz a Kempis.

TEOLOGICZNY 'związany z teologią': Wywody teologiczne. Pod koniec XX w. pojawił się nowy nurt teologiczny
związany z feminizmem, ukazujący żeńskie aspekty boskości oraz rolę kobiet w Biblii.

lać. theologia z gr. theós 'bóg', logos 'nauka, słowo'

TEOZOFIA l. 'nurt myślowy o charakterze filozoficzno--religijnym, stawiający sobie za cel poznanie tajemnic świata
nadprzyrodzonego przez bezpośredni, mistyczny kontakt z Bogiem' 2. 'nazwa różnych ruchów filozo-ficzno-religijnych,
rozwijających się zwłaszcza w II połowie XIX w. i na początku wieku XX w ramach tego nurtu myślowego, łączących
tradycje różnych religii, np. buddyzmu, hinduizmu i chrześcijaństwa, w poszukiwaniu drogi do poznania boskiej
mądrości': Do najbardziej znanych grup w dziewiętnastowiecznej teozofii należało "Towarzystwo Teozoficzne"
założone w 1875 r. w Nowym Jorku przez Helenę Bławatską.
odgr. theós 'bóg', sophia 'mądrość'

TEOUILA (czytaj: tekila) 'bardzo mocny, bezbarwny napój alkoholowy, wytwarzany z soku kaktusa meksykańskiego,
zwanego agava tequilana': Tequilę podaje się schłodzoną z cytryną i solą.

hiszp.

TERAPIA 'leczenie, lecznictwo': Leki współczesnej terapii.

TERAPEUTA (czytaj: terapeu-ta) 'człowiek leczący kogoś, najczęściej: lekarz (choć także ktoś, kto leczy nie mając do
tego formalnych uprawnień)': Zasięgnęła porady znanego terapeuty, specjalisty w zakresie endokrynologii. Zjazd
terapeutów stosujących niekonwencjonalne metody leczenia.

TERAPEUTYCZNY 'leczniczy': Otwarto kilka ośrodków terapeutycznych stosujących wodolecznictwo. Nowe metody
terapeutyczne.

gr. therapeia 'opieka, leczenie', therapeutes 'leczący' i therapeuti-kós 'leczniczy'

TERB 'pierwiastek chemiczny o liczbie atomowej 65 i masie atomowej 158,92, symbol Tb: srebrzystobiały, miękki
metal, aktywny chemicznie': Terb jest pierwiastkiem rzadkim w przyrodzie, jego związki wykorzystywane są do
wytwarzania ekranów fluorescencyjnych.

n.-lac. terbium od nazwy miejscowości: Ytterby w Szwecji, w której został ten pierwiastek odkryty

TERCET l. 'zespół trojga śpiewaków, zwłaszcza wykonujących utwory z zakresu muzyki poważnej': Na scenie wystąpił
tercet, śpiewający a capella, a potem znakomite trio instrumentalistów. 2. w muzyce 'utwór wokalny na trzy głosy,
samodzielny lub będący częścią większego utworu muzycznego'

wl. terzetto od łac. terzo 'trzeci'

732

TERCJA

TERPENTYNA

TERCJA l. 'jedna z trzech części meczu hokejowego': W drugiej tercji Kanadyjczycy uzyskali wyraźną przewagę. 2. w
muzyce 'interwał (odległość) między dźwiękiem pierwszym a trzecim, drugim a czwartym itd.' 3. 'modlitwy liturgiczne
odmawiane w czwartej godzinie kanonicznej (po jutrzni, laudzie i prymie), odpowiadającej trzeciej godzinie dnia,
liczonej od 6 rano - czyli o godzinie 9.00': W klasztorze zadzwoniono na tercję. 4. w szermierce 'trzecia pozycja
obronna, chroniąca przed cięciem cały bok'

lać. tertia 'trzecia'

TERMA l. 'niewielki grzejnik elektryczny lub gazowy do wody, używany w gospodarstwach domowych': W piwnicy
zainstalowali termę elektryczną, która podgrzewała wodę do mycia, wówczas gdy nie działał piec c.o. 2. wyraz zwykle
używany w liczbie mnogiej: TERMY inaczej CIEPLICE 'naturalne źródła ciepłej lub gorącej wody':

Termy, np. występujące w czeskich Teplicach, są wykorzystywane przez balneologów do leczenia różnych schorzeń. 2.
wyraz zwykle używany w liczbie mnogiej:

TERMY 'starożytne łaźnie publiczne': Do najokazalszych zalicza się termy rzymskie, stanowiące cały kompleks
budynków, przeznaczonych do kąpieli, wypoczynku i rozrywki.
TERMICZNY w różnych naukach 'cieplny, związany z ciepłem': Fizyk badał rozszerzalność termiczną różnych ciał.
Obróbka termiczna metali.

TERMALNY 'związany z termami - ciepłymi lub gorącymi źródłami': Wody termalne.

lać. thermae 'ciepłe źródła, kąpiele' od gr. thermós 'ciepły'

TERMINAL l. 'końcowa (albo początkowa) stacja kolejowa, takiż dworzec lotniczy albo port': Z terminalu lotniczego
pasażerowie są odwożeni do miasta samochodami. Załadunek towarów na statki odbywa się teraz w nowoczesnym
terminalu.

UWAGA: wyraz terminal jest charakterystyczny dla języka zawodowego i handlowego, poza tymi odmianami brzmi
pretensjonalnie. Lepiej używać określeń: port, port lotniczy, stacja końcowa, dworzec.

2. 'urządzenie komputerowe, które umożliwia wprowadzenie i odczytanie przetwarzanych informacji, a składa się
zwykle z klawiatury i monitora'

ang. terminal z łac. terminalis

TERMINATOR l. 'człowiek lub robot do zabijania': Arnold Schwarzenegger gra w filmie rolę elektronicznego mordercy,
terminatora przysłanego ze świata przyszłości. 2. w astronomii 'linia oddzielająca oświetloną przez Słońce część ciała
niebieskiego od nieoświetlonej' 3. 'dawniej: chłopiec uczący się u majstra rzemiosła, terminujący'

w l. znaczeniu ang. terminator, dosłownie 'wykańczacz' od łac. ter-minus 'granica, kres'; 2. znaczenie od tegoż słowa
łacińskiego, zaś

3. - od dawno wykształconego w polszczyźnie sensu wyrazu termin 'czas nauki u majstra'

TERMO- cząstka wyrazów złożonych wskazująca na ich związek z ciepłem, np. termoizolacja, termoregulacja

gr. thermós 'ciepły'

TERMOIZOLACJA inaczej: IZOLACJA TERMICZNA 'chronienie czegoś przed niepożądanym nagrzaniem lub oziębieniem;
także: materiał zapewniający ochronę przed nagrzaniem lub oziębieniem': Obecnie w budownictwie do termoizolacji
wykorzystuje się najczęściej takie materiały, jak styropian, wełna mineralna i odpowiednio układane pustaki. Nad
stropem drugiego piętra ułożył warstwę termoizolacji, oddzielającą budynek od zimnego strychu.

TERMOIZOLACYJNY 'związany z termoizolacja, służący do termoizolacji': Materiały termoizolacyjne odznaczają się

małą przewodnością cieplną.

złożenie cząstki: termo- i słowa: izolacja

TERMOJĄDROWY 'polegający na przemianie lekkich jąder atomowych w jądra ciężkie wskutek reakcji syntezy w
bardzo wysokiej temperaturze, z wydzielaniem się olbrzymich ilości energii': Reakcje termojądrowe we wnętrzu
gwiazd. Broń termojądrowa jest wielokrotnie potężniejsza od zwykłej broni atomowej.

złożenie cząstki: termo- i słowa: jądrowy

TERMOSTAT 'urządzenie służące do utrzymywania stałej temperatury w jakiejś zamkniętej powierzchni':

Termostaty są stosowane w lodówkach, pralkach, w ogrzewaniu domu i w układzie chłodniczym w samochodzie.

Działanie termostatu jest związane z rozszerzaniem się pod wpływem ciepła jakiegoś elementu, który swą wielkością
włącza lub wyłącza elementy ogrzewania albo oziębiania.

złożenie cząstki: termo- i -stat od słowa: statyczny

TERMS OF TRADE (czytaj: terms of trejt) w ekonomii 'stosunek indeksu cen towarów eksportowanych do indeksu cen
towarów importowanych przez jakiś kraj lub kraje': Na rynkach światowych utrzymuje się korzystny dla
przemysłowych potęg Zachodu terms od trade: rosną ceny wysoko przetworzonych wyrobów przemysłowych, spadają
ceny surowców i wyrobów rolniczych.

ang. terms of trade, dosłownie 'warunki handlowe'; w specjalistycznym słownictwie związanym z biznesem używane
są też inne połączenia ze słowem terms 'warunki', np. terms od payment 'warunki płatności', terms ofsale 'warunki
sprzedaży', easy terms 'dogodne warunki'

TERPENTYNA 'zielonożółta lub bezbarwna ciecz otrzymywana z żywicy, głównie żywicy sosny, dobry rozpuszczalnik
tłuszczów': Terpentyna jest wykorzystywana m.in. przy produkcji farb, pokostów, smarów i pasty do butów.

TERPENTYNOWY 'zawierający terpentynę lub będący terpentyną': Smar, rozpuszczalnik terpentynowy. Olejek
terpentynowy.

niem. Terpentin od gr. nazwy drzewa

733

TERRARIUM

TETRALOGIA

TERRARIUM 'pomieszczenie, zwykle oszklone i ogrzewane, w którym hodowane są niewielkie zwierzęta lądowe, np.
węże, jaszczurki, żółwie': W zoo były dwa piękne, duże terraria: jedno z żółwiami, drugie - z kolorowymi jaszczurkami.

od łac. terra 'ziemia'na wzór słowa: akwarium

TERROR l. 'stosowanie przemocy i okrucieństwa po to, żeby kogoś zastraszyć i zmusić do uległości lub zgodnych ze swą
wolą działań': Krytycy "Ogniem i mieczem" zarzucali Sienkiewiczowi, że w najzupełniej niewłaściwy sposób przedstawił
postać Jeremiego Wiś-niowieckiego - dumnego i okrutnego magnata, który posłuszeństwo w swych dobrach na
Ukrainie wymuszał terrorem, wbijaniem opornych na pale i przemocą wojskową. Zagrożenie terrorem we
współczesnym świecie wzrasta, mnożą się ataki bombowe, których ofiarą padają najczęściej zupełnie przypadkowi
ludzie, l.przen. 'wymuszanie czegoś na kimś': Gdy z płaczem opowiadał mamusi o terrorze żony i teściowej, zawsze
odpowiadała mu z satysfakcją: - Widziały gały, co brały.

TERRORYZM 'stosowanie współcześnie terroru jako metody politycznej, dla wywarcia presji na władze i
społeczeństwa': Stany Zjednoczone oskarżyły Libię o popieranie terroryzmu.

TERRORYSTA 'osoba dopuszczająca się współcześnie aktów terroru': Terroryści grożą, że w razie niespełnienia ich
żądań politycznych będą kolejno mordować pasażerów samolotu.

TERRORYZOWAĆ l. 'stosować terror, zastraszać kogoś przemocą lub okrucieństwem': Psychopata terroryzował
mieszkańców. Sterroryzował pasażerów i załogę wiązką granatów. 2. 'wymuszać coś na kimś': Malec terroryzuje całą
rodzinę.

TERRORYSTYCZNY 'związany z terroryzmem lub terrorystami': Działalność terrorystyczna. Zamachy terrorystyczne.

Organizacje terrorystyczne.

ang. terror z łac. terror 'przestrach, przerażenie'

TERTIO 'po trzecie': Nie pójdę tam, bo: primo - to jest za daleko, secundo - to się zaczyna za późno, tertio - wcale nie
mam ochoty tam iść.

lać.

TEST l. 'metoda badania jakiegoś zjawiska, procesu itp., która polega najczęściej na przygotowaniu odpowiedniego
zestawu pytań i ilościowej analizie odpowiedzi na nie'. Przeprowadzać test na inteligencję wśród młodzieży szkół
średnich. Testy socjologiczne. 2. 'rodzaj egzaminu pisemnego w formie pytań i kilku odpowiedzi na nie, z których
trzeba wybrać jedną, właściwą': W tym roku egzaminy wstępne na polonistykę będą miały formę testu. Test na prawo
jazdy. 3. ogólnie 'próba, sprawdzian': Test sprawności fizycznej. Test na pilota doświadczalnego. Test ciążowy. Test
popularności polityków.

TESTOWAĆ l. 'robić test, sprawdzać za pomocą testu (w znaczeniach: l .-3.)': Testować inteligencję uczniów.

Testować nowe wyroby. 2. ogólnie 'badać, kontrolować, sprawdzać': Będziemy nie tylko reklamować towary, ale także
testować rynek i obiektywnie radzić.

UWAGA: wyrazy test w znaczeniu 3. i testować w znaczeniu 2. są modne i nadużywane zamiast określeń: próba,
sprawdzian, miernik, kontrola i: próbować, badać, kontrolować, sprawdzać, np. "To, co zrobi, będzie testem jego
uczciwości" (lepiej: ...będzie sprawdzianem jego uczciwości).

TESTER l. 'próbka kosmetyku (perfum, kremu itd.) przeznaczona do darmowego używania przez klientów drogerii,
perfumerii': Testery kremów należy często zmieniać, by nie traciły swoich walorów. 2. 'urządzenie do sprawdzania
prawdziwości banknotów': Testery sprzedawane na naszym rynku są już całkowicie niezawodne.

ang. test 'sprawdzian'

TESTOSTERON 'hormon męski wytwarzany przez jądra, stymulujący wykształcenie się męskich cech płciowych oraz
popęd płciowy': Obecnie testosteron jest również wytwarzany sztucznie, stosuje się go w leczeniu zaburzeń czynności
męskich narządów płciowych oraz w niektórych chorobach kobiecych.

ang. testosterone od gr. testes 'jądra męskie'

A,A

TETE-A-TETE (czytaj: tetatet) 'sam na sam - przysłówek; także: spotkanie we dwoje, sam na sam - rzeczownik' : Panno
Halinko, a kiedy spotkamy się tete-a-tete? Babcia ze wzruszeniem wspominała swe pierwsze tete-a-tete z dziadkiem,
który wszedł w nowym garniturze do sadzawki w parku, by narwać dla niej lilii.

fr. tete-a-tete, dosłownie 'głowa w głowę'

TETRA- cząstka o znaczeniu 'czterokrotnie', wskazująca, iż to, o czym mówi druga część złożenia, występuje cztery razy
lub składa się z czterech części, np. tetra-gram, tetralogia

gr. tętni- 'czterokrotnie'

TETRA l. 'tkanina bawełniana o luźnym splocie, używana do szycia pieluch' 2. 'czterochlorek węgla, bezbarwna,
niepalna substancja używana jako rozpuszczalnik i środek gaśniczy'

TETROWY l. 'wykonany z tetry - tkaniny': Pieluszki jednorazowe prawie zupełnie wyparły już dawne pieluchy tetrowe.
2. 'zawierający czterochlorek węgla, wypełniony nim': Gaśnica tetrowa.

od gr. tetra- 'czterokrotnie'

TETRAGRAM 'napis złożony z czterech znaków': Do dziś trwaj ą dyskusje biblistówJak odczytać tajemniczy tetragram
JHWE, będący imieniem Boga.

złożenie cząstek: tetra- i -gram od gr. gramma 'napis'

TETRALOGIA w nauce o literaturze 'cykl literacki złożony z czterech części': W starożytnej Grecji w czasie Wielkich
Dionizji wystawiano tetralogie złożone z

734

TEZA

Tm

trzech tragedii i jednego dramatu satyrowego, pogodnego dzieła zamykającego cykl.

złożenie cząstek: tetra- i -logia od logos 'słowo'

TEZA l. 'twierdzenie, zawierające ważną dla pewnej dyscypliny treść, które ktoś zamierza uzasadnić, udowodnić':
Przedstawił tezę, a następnie argumenty, które za nią przemawiają. W dyskusji obalono sformułowane przez nią tezy.
2. w filozofii 'twierdzenie lub stan rzeczy, które jest punktem wyjścia pewnego rozumowania i rozwoju': Heglowska
triada to teza, antyteza i synteza. 3. w matematyce 'część twierdzenia, którą należy udowodnić, opierając się na
założeniu (będącym drugą częścią twierdzenia)' 4. w nauce o literaturze 'proponowane przez autora rozwiązanie
pewnego problemu, wyraziście przedstawione czytelnikowi': Pozytywistyczne powieści z tezą.

lać. thesis 'twierdzenie, założenie'

TEZAURUS 'obszerne dzieło, obejmujące wiedzę z jakiejś dziedziny; także: słownik obejmujący całość słownictwa
danego języka, zawierający cytaty i wyjaśnienia encyklopedyczne': Do najwybitniejszych dzieł dawnej polskiej
leksykografii należy tezaurus Grzegorza Kna-piusza, słownik polsko-łacińsko-grecki, wydany na początku XVII wieku
pod tytułem "Thesaurus Polono-Latino-Graecus". łac. thesaurus zgr. thesaurós 'skarbiec'

TEZAURYZACJA w ekonomii 'gromadzenie dużych ilości pieniędzy wyłączonych z obiegu gospodarczego, np.
przechowywanych w postaci złota i kosztowności w domowych sejfach': Tezauryzacja - obecnie występująca w krajach
niestabilnych ekonomicznie i w okresach kryzysu -jest zjawiskiem szkodliwym dla gospodarki, spowalniającym j ej
rozwój.

TEZAURYZOWAĆ w ekonomii 'dokonywać teza-uryzacji': Władcy feudalni, jak o tym świadczą niezliczone przekazy,
tezauryzowali swój majątek, spoczywający bezużytecznie w pilnie strzeżonych skarbcach.

od łac. thesaurus z gr. thesaurós 'skarbiec'

Th symbol pierwiastka chemicznego: tor (zob.)

THE REST IS SILENCE (czytaj: de rest is sajlens) l. 'reszta jest milczeniem - ostatnie słowa umierającego Hamleta':
Oryginalną parafrazę Szekspirowskiego "The rest ist silence" znajdujemy w wierszu Herberta "Tren Fortynbrasa":
"Reszta nie jest milczeniem ale należy do mnie / wybrałeś część łatwiejszą efektowny sztych / lecz czymże jest śmierć
bohaterska wobec wiecznego czuwania". 2. 'słowa wypowiadane żartobliwie na zakończenie wypowiedzi, sugerujące,
że mówiący wie jeszcze coś więcej na dany temat, ale nie chce o tym mówić'

ang., dramat Szekspira "Hamlet" po raz pierwszy został wystawiony w 1600 r.

THRILLER (czytaj: triller) 'film grozy, dreszczowiec, rzadziej: sztuka teatralna albo książka o takim charakterze':
Wielbiciele thrillerów erotycznych będą tym razem zawiedzeni. Alfred Hitchcock, twórca najsłynniejszych thrillerów w
historii kina, mawiał [...].

ang. thriller

Ti symbol pierwiastka chemicznego: tytan (zob.)

TIAMINA 'witamina B[, związek organiczny występujący m.in. w drożdżach, roślinach strączkowych i ziarnach zbóż,
którego niedobór w organizmie powoduje upośledzenie przemiany węglowodanowej oraz zaburzenia układu
nerwowego': Długi, ostry niedobór tiaminy wywołuje chorobę beri-beri.

ang. thiamine - pierwsza witamina odkryta w 1912 r. przez Kazimierza Funka (Amerykanin polskiego pochodzenia) i
wówczas nazwana po prostu witaminą

TIARA l. 'nakrycie głowy papieża: zakończona krzyżem czapka z trzema koronami, symbolizującymi Trójcę Świętą oraz
potrójną władzę papieża: arcykapłana, króla i proroka': Tiara była używana przez papieży do 1965 r. w sytuacjach
oficjalnych, zwłaszcza wówczas, gdy występowali w roli głowy Kościoła. 2. 'w starożytności:

stożkowate, złote lub srebrne nakrycie głowy władców i wysokich kapłanów na Bliskim Wschodzie'

lać. tiara z gr. tiara

TIE-BREAK (czytaj: taj-brek) 'skrócony set, będący dogrywką w tenisie lub w siatkówce': W tie-breaku zwyciężyła
drużyna polska.

ang., od: tie 'remis', break 'przełamywać'

TIMBR zob. TEMBR

TIPI 'stożkowaty namiot indiański, budowany przez plemiona zamieszkujące północnoamerykańskie prerie':

Weszli do obszernego tipi, pokrytego kolorowymi matami.

z języków indiańskich

TIPSY 'długie, sztuczne paznokcie, nakładane (zwykle naklejane) na paznokcie naturalne': Z naklejonymi tipsami nie
możemy, oczywiście, wykonywać takich prac domowych, jak zmywanie naczyń.

ang. tip, liczba mnoga: tips, pierwotnie: 'koniuszek'

TIUL 'lekka, delikatna tkanina ażurowa z bawełny lub sztucznego jedwabiu, używana m.in. na firanki i zasłonki': Twarz
zakrywała jej woalka z tiulu.

TIULE 'stroje z tiulu': Damy w tiulach i koronkach. TIULOWY 'wykonany z tiulu': Tiulowa firanka.

fr. tulle od nazwy miasta: Tulle

Tl symbol pierwiastka chemicznego: tal (zob.) Tm symbol pierwiastka chemicznego: tul (zob.)

735

TO BE OR NOT TO BE...
TOMIZM

TO BE OR NOT TO BE, THAT IS THE QUESTIONS

(czytaj: tu bi or not tu bi, ded is de kłeszczn) 'być albo nie być, oto jest pytanie - najsłynniejsze słowa Szekspirowskiego
Hamleta'

dramat Szekspira "Hamlet" został po raz pierwszy wystawiony w 1600 r.

TOBOGAN l. 'sanki ratownicze, używane do transportu rannych w górach, niskie, łódkowate, z szerokim dnem':

Rannego ułożono w toboganie. 2. 'sanie Indian kanadyjskich, ciągnione przez psie zaprzęgi, zwykle mające jedną,
szeroką płozę'

z języków indiańskich

TOCCATA (czytaj: tokkata) 'polifoniczny utwór muzyczny na instrumenty klawiszowe, w którym na przemian
występują partie akordowe i szybkie pasaże': Toccata Bacha. Toccata jest często wstępem do fugi.

wf. toccata od: toccare 'dotykać, uderzać'

TOFU 'biały twaróg sojowy, spożywany głównie w krajach Dalekiego Wschodu': Przez wieki tofu było podstawowym
źródłem białka dla ubogich warstw ludności Chin, Korei i Japonii. Tofu jest wdzięcznym tworzywem do
eksperymentów kulinarnych: ponieważ nie ma smaku i jest białe, można przez dodanie różnych składników (papryki,
curry, szpinaku) nadać mu dowolny smak i kolor.

jap. tofu

TOGA l. 'urzędowy strój prawników podczas rozpraw, a także profesorów uniwersytetu podczas uroczystych
ceremonii: długa, luźna szata ciemnego koloru, uszyta zwykle z grubego materiału': Toga sędziego. Toga dziekańska. 2.
'długie, drapowane, przerzucone przez lewe ramię męskie okrycie wierzchnie, noszone przez pełnoprawnych
obywateli w starożytnym Rzymie'

lać. toga od: tegere 'okrywać'

TOKAJ 'wysokogatunkowe wino węgierskie o złocistej barwie, produkowane w rejonie miasta Tokaj': Do najbardziej
znanych rodzajów tokaju należą: tokaj aszu (słodki, deserowy) i tokaj szamorodni (wytrawny lub półwytrawny).

miasto Tokaj leży w póhiocno-wschodnich Węgrzech, tradycje winiarskie tego regionu sięgają średniowiecza

TOKSYNA 'trucizna pochodzenia organicznego': Toksyny są wydzielane przez wiele węży, grzybów i owadów.
Najgroźniejsza ze znanych toksyn to jad kiełbasiany.

TOKSYCZNY l. 'mający trujące działanie, powodujący zatrucia': Środek toksyczny. Toksyczne działanie tlenku węgla. 2.
'spowodowany trującym działaniem': Toksyczne uszkodzenie wątroby. Toksyczna biegunka.

od łac. toxicum 'trucizna'

TOLERANCJA l. 'postawa polegająca na wyrozumiałości i zgodzie na istnienie odmiennych od naszych zachowań w

sferze obyczajowej, poglądów politycznych, religijnych itd.': Przed wiekami Polska zasłynęła jako kraj tolerancji
religijnej - nie było u nas wojen religijnych, nie płonęły stosy, nie urządzano nocy świętego Bartłomieja. Wielu
moralistów podkreśla, że o ile godna pochwały jest tolerancja wobec cudzej odmienności, o tyle na potępienie
zasługuje tolerancja wobec zła, wynikająca często ze strachu lub obojętności. 2. w biologii 'zdolność znoszenia przez
organizm bodźców chemicznych, fizycznych lub biologicznych, niewystępowanie ujemnych, odrzucających reakcji
organizmu na nie - zazwyczaj do pewnego ich natężenia': Tolerancja na alkohol. Tolerancja immunologiczna. 3. w
technice 'dopuszczalne odchylenie jakiejś wartości od normy': Tolerancja odchyleń wagi towaru. Tolerancja wymiaru
wynosi w tym przypadku plus-minus dwie dziesiąte cala.

TOLEROWAĆ l. 'wykazywać tolerancję wobec kogoś lub czegoś': W XVI i XVII wieku w wielu krajach Europy Zachodniej
nie tolerowano innowierców. Tolerowała jego zdrady. 2. biologii 'o organizmie: znosić jakieś czynniki, nie reagować na
nie odrzuceniem, alergią itd.':

Jego organizm nie toleruje tego typu leków.

TOLERANCYJNY 'wykazujący tolerancję wobec kogoś lub czegoś': Holendrzy i Duńczycy są niezwykle tolerancyjni pod
względem obyczajowym.

tac. tolerantia 'cierpliwość, wytrzymałość'

TOMAHAWK 'bojowy toporek Indian północnoamerykańskich, pierwotnie kamienny, potem żelazny, kupowany u
przybyszów z Europy': Indianin rzucił tomahawkiem. Zamachnął się tomahawkiem.

amer. tomahawk z języków Indian północnoamerykańskich: toma-hak

TOMBAK 'odmiana mosiądzu, stop miedzi z cynkiem, niekiedy z dodatkiem innych metali (np. cyny), wyglądem
przypominający złoto': Tombak jest używany jako imitacja złota przy wyrobie taniej biżuterii, wyrobie instrumentów
muzycznych i ich części oraz różnych wyrobów artystycznych. Dziecinna bransoletka z tombaku.

niem. Tombak z języka malajskiego tombaga 'miedź'

TOMIZM 'kierunek filozoficzny rozwijający poglądy św. Tomasza z Akwinu, stanowiący podstawę filozoficzną
nauczania Kościoła katolickiego': To, co było w tomizmie nowe, nieoczekiwane, to oparcie chrześcijańskiej filozofii na
doświadczeniu, tej filozofii głoszącej istnienie Boga, opatrzności, nieśmiertelnej duszy, wolnej woli. Iluminizm,
nadprzyrodzone oświecenie umysłu, wiedza aprioryczna, wrodzona, intuicyjna, do której dotąd odwoływała się
scholastyka, to wszystko jest niepewne i niepotrzebne, wystarcza doświadczenie. Najogólniejszymi właściwościami to-
mizmu były: dualizm Boga i ciała, hilemorfizm [obro-najedności ludzkiej natury: duchowo-cielesnej], empi-ryzm,
uniwersalizm, realizm, intelektualizm. (Tatar-kiewicz)

736

TOMOGRAFIA

I TOR

TOMISTA 'filozof rozwijający tezy tomizmu': Wielu wybitnych współczesnych filozofów chrześcijańskich jest tomistami,
np. w Polsce Mieczysław Krąpiec i Mieczysław Gogacz.

TOMISTYCZNY 'związany z tomizmem': Po śmierci św. Tomasza idee tomistyczne były rozwijane przez uczniów, wśród
których wielu było związanych z zakonem dominikanów, a potem także jezuitów. Nawrót do nauki św. Tomasza
nastąpił w 1879 r. pod wpływem papieskiej encykliki, wzywającej do odnowienia filozofii chrześcijańskiej w duchu
tomizmu.

św. Tomasz z Akwinu (1225-1274) był dominikaninem, z pochodzenia Włochem, potomkiem hrabiów Akwinu

TOMOGRAFIA 'jedna z metod rentgenowskiego badania narządów wewnętrznych, która polega na robieniu zdjęć
warstwowych, wykonywanych w różnych płaszczyznach i na różnych głębokościach ciała, co umożliwia wykrycie
schorzeń niewykrywalnych innymi metodami': Zrobili mu tomografię mózgu. Tomograficzne badanie wątroby.
TOMOGRAF 'aparat rentgenowski do tomografii': Gabinet wyposażono w tomograf, dar Ojca Świętego.

ang. tomography od gr. tomós 'krający, dzielący' i graphO 'piszę'

TONER 'proszek, zazwyczaj czarny, z którego w drukarkach laserowych i kserokopiarkach jest formowany obraz; także:
wymienny pojemnik z takim proszkiem': Jeśli zabrudzisz ręce tonerem, najlepiej je zmyć zimną wodą. Wymień toner w
kserokopiarce, bo kopie są już niewyraźne i blade.

ang. toner

TONIK l. 'napój gazowany, gorzkawy (zawiera chininę), pity samodzielnie albo mieszany z alkoholem': Poproszę o dżin
z tonikiem i cytryną. 2. 'rodzaj kosmetyku:

wodnisty preparat do mycia skóry (przede wszystkim skóry twarzy), oczyszczania jej i nawilżania': Zamiast wodą twarz
należy przemywać tonikiem, na przykład z wyciągu aloesu.

ang.

TOP l. zwykle w zwrocie: być na topie pot. 'największe osiągnięcie w jakimś zakresie, czołowa pozycja na jakiejś liście':
Na topie naszej listy przebojów bez większych zmian. 2. pot. grupa osób zajmujących czołowe miejsca w jakiejś
dziedzinie życia; elita': Należała do topu polskich wykonawców swinga.

ang. top 'szczyt'

TOPAZ 'fluorokrzemian glinu, minerał mający postać przezroczystych kryształów o różnych kolorach, często żóhych lub
bezbarwnych, z których najpiękniejsze, złociste, są wykorzystywane wjubilerstwiejako kamienie szlachetne': W Polsce
niewielkie ilości topazów występują w Górach Izerskich. Szkatułka zdobna dużym, żółtym topazem.

lać. topazus z gr. tópazos

TOPLES albo TOPLESS l. 'damski kostium plażowy bez części górnej, czyli odsłaniający piersi, najczęściej składający się z
samych majteczek': Kostiumy toples przyjęły się już na większości plaż europejskich. 2. 'bez górnej części damskiego
kostiumu plażowego; z odkrytymi piersiami - przysłówek': Chodziła zawsze topless, czym budziła pewną sensację.
Fotografia znanej gwiazdy filmowej - toples.

ang. toples, topless

TOPMODELKA 'wzięta modelka, prezentująca kolekcje najlepszych projektantów mody, ale także popularna w kręgach
biznesowo-artystycznych; gwiazda wśród modelek': Czołowe topmodelki zarabiają krocie, ale też niedługo utrzymują
swoją pozycję: muszą walczyć z konkurencją coraz młodszych rywalek.

ang. top model

TOPOGRAFIA l. 'dział geodezji zajmujący się dokonywaniem pomiarów terenu, odległości między różnymi punktami w
terenie, ukształtowaniem jego powierzchni, rzeźbą terenu itd. - w celu opracowania szczegółowych map': Obecnie w
topografii powszechnie wykorzystuje się zdjęcia lotnicze i satelitarne. 2. 'cechy zewnętrzne jakiegoś terenu: jego
rzeźba, usytuowanie na nim różnych obiektów, sieć dróg itd.':

Dowódca szczegółowo omówił z żołnierzami topografię wyżyny, na której miały rozpocząć się ćwiczenia.

TOPOGRAFICZNY 'związany z topografią - działem geodezji': Pomiary topograficzne. <) Stolik topograficzny (mierniczy)
'komplet przyrządów, takich jak dalmierz, luneta itd., służących do wykonywania pomiarów topograficznych'

odgr. topos 'miejsce, okolica', grapho'piszę'

TOPOS l. w retoryce 'ustalony schemat perswazji lub argumentacji, chwyt retoryczny': Do najbardziej znanych
toposów należą: antyteza, alegoria, metafora i wyliczenie. 2. w nauce o literaturze 'powtarzający się w wielu dziełach
literackich, zakorzeniony w kulturze motyw lub temat': Do znanych toposów literatury europejskiej należą
przeciwstawienia: miłość - śmierć, niebiański -ziemski, starość - młodość. W wierszu "Święta tęsknota" Goethe
wykorzystuje jeden z ulubionych w poezji barokowej toposów: ćmę krążącą wokół ognia i na koniec spalającą się w
nim.

odgł". topos 'miejsce'

I TOR 'pierwiastek chemiczny o liczbie atomowej 90 i masie atomowej (najtrwalszego izotopu) 232,038, symbol Th:
promieniotwórczy metal, srebrzystobiały i miękki, rzadko występujący w przyrodzie': Tor jest wykorzystywany w
elektronice i fizyce jądrowej. Z jednego z jego izotopów w wyniku przemian promieniotwórczych uzyskuje się uran.

n.-lac. thorium od imienia staroskandynawskiego boga piorunów:

Thorr (ze względu na promieniotwórcze właściwości)

737

II TOR

TOTEM

II TOR w fizyce 'dawna jednostka ciśnienia, skrót: Tr': l Tr odpowiada ciśnieniu słupa rtęci o wysokości l mm w
temperaturze 0°C. l tor to 133,32 Pa i 1,33 bara.

od nazwiska Evangelisty Tomcelliego (1608-1647), włoskiego fizyka, znanego m.in. ze swych badań nad zjawiskiem
ciśnienia

TOREADOR 'zapaśnik korridy - nazwa ogólna, odnoszona do matadora, pikadorów i banderilleros': Toreadorzy kłaniali
się, dziękując publiczności za doping.

hiszp. toreador od: toro 'byk'

TORF 'zbita masa, która powstaje na bagniskach z resztek rozkładających się roślin': Torf jest wydobywany i
wykorzystywany m.in. jako opał, nawóz lub żyzna pod-ściółka.

TORFOWY 'zawierający torf, wykonany z torfu': Pod warzywa podsypali ziemi torfowej. Antyrakowy preparat torfowy
prof. Tołpy.

niem. Torf

TORLEN 'niegniotąca się tkanina sztuczna z ciągłych włókien poliestrowych': Torlen, podobnie jak np. elana, to tkanina
produkcji polskiej.

nazwa firmowa

TORNADO 'olbrzymia trąba powietrzna w kształcie lejka rozszerzającego się ku chmurom, wirująca z wielką prędkością
i przemieszczająca się, niszcząca na swej drodze uprawy oraz zabudowania, porywająca ludzi, zwierzęta i przedmioty,
nawet tak duże jak samochód': Tornada występują m.in. wiosną i latem na południu Stanów Zjednoczonych oraz na
Kubie.

ang. tornado z hiszp. tomare 'kręcić się'

TORPEDA 'wielki pocisk w kształcie cygara, służący do zatapiania okrętów, mający własny napęd, dzięki któremu
przemieszcza się pod wodą i po powierzchni morza':

Torpedy są najczęściej wystrzeliwane z okrętów podwodnych i ze specjalnych kutrów torpedowych lub zrzucane z
samolotów.

TORPEDOWIEC obecnie: KUTER TORPEDOWY 'niewielki, zwrotny i szybki okręt wyposażony w torpedy, służące do
zatapiania okrętów i statków przeciwnika'

TORPEDOWAĆ l. 'atakować okręty i statki torpedami, by je zatopić': Niemiecki pancernik "Bismarck" został
storpedowany przez okręty brytyjskie. 2. przen. 'uniemożliwiać realizację jakichś planów, niweczyć jakieś działania,
zwłaszcza w sferze politycznej': Plany polityczne partii konserwatywnej zostały storpedowane przez demokratów,
którzy weszli w sojusz z liberałami.

TORPEDOWY 'związany z torpedą, polegający na użyciu torped': Napęd torpedowy. Atak torpedowy okrętów
podwodnych.

niem. Torpedo od łac. torpedo 'ryba drapieżna, porażająca ofiary wytwarzanym przez siebie prądem' - po polsku:
drętwa

TORTELLINI 'małe pierogi - uszka, wypełnione różnego rodzaju farszem': Jeśli tortellini ugotuje się w bulionie, potrawa
z nich zyska bardzo na smaku.

wl. tortellini

TORTILLA 'w Ameryce Środkowej: 'placek kukurydziany, podobny do naleśników, podawany z dodatkami lub bez
dodatków'; w Hiszpanii: 'omlet z dodatkami, np. świeżych pomidorów, papryki': W kuchni hiszpańskiej tortiiię smaży
się na dużej patelni. hiszp. tortiiia

TORYSI 'angielskie stronnictwo polityczne działające od XVII do XIX w., głoszące poglądy konserwatywne, popierające
absolutną władzę królewską i specjalne przywileje Kościoła anglikańskiego; przeciwnicy wigów':

Torysi byli wspierani głównie przez angielskie ziemiań-stwo, do tradycji tego stronnictwa w pewien sposób nawiązują
współcześni brytyjscy konserwatyści.

TORYS 'członek stronnictwa torysów albo jego zwolennik': Nazwa torys początkowo miała obraźliwe zabarwienie,
odnosiła się bowiem do irlandzkich zbójników.

ang. tories z irlandzkiego: toraidhe 'zbrodniarz'

TOSTER 'urządzenie elektryczne do robienia grzanek;

opiekacz': Z tostera wyjęła lekko przyrumienione, pachnące kromki.

ang. toaster

TOTALITARYZM 'ustrój polityczny i towarzyszący mu system organizacji państwa, który opiera się na całkowitej i
bezwzględnej ingerencji państwa oraz jego organów we wszystkie dziedziny życia publicznego i gospodarczego, a
nawet w życie prywatne obywateli, i na sprawowaniu nad wszystkim całkowitej kontroli za pomocą rozbudowanego
aparatu policyjnego i partyjnego': Totalitaryzm faszystowski. Sowiecki totalitaryzm komunistyczny.

TOTALITARNY 'taki, który opiera się na totalitaryzmie': Państwo totalitarne. Ustrój totalitarny. Totalitarny reżim
komunistyczny.

niem. Totalitarismus z łac. totalis 'całkowity'

TOTALNY 'całkowity, zupełny, powszechny': Totalny bałagan. Totalna niemoc. Totalne nieporozumienie. Państwo
totalne 'to samo, co państwo totalitarne' (zob.).

fr. total

TOTEM 'w religiach wielu ludów: przedmiot, zwierzę lub roślina albo ich wizerunek, któremu członkowie jakiegoś
plemienia lub rodu okazują cześć, wierząc, że uosabia on ich przodków': Totemem wielu plemion indiańskich był
wizerunek jakiegoś zwierzęcia, w którym -jak wierzono - mieszkają duchy przodków, ochraniające członków plemienia.

738

TOURNEE

TRAŁ

TOTEMICZNY 'związany z totemem, będący totemem': Totemiczne wizerunki. Totemiczne rysunki, znaki.

TOTEMIZM 'system religijny, którego podstawą jest wiara w totemy': Totemizm jest zdaniem religioznawców typowy
dla wierzeń plemion, w których występują silne więzi rodowe.

ang. totem z języków indiańskich

TOURNEE (czytaj: turne) 'podróż artysty lub zespołu artystów, której celem są występy w różnych miejscach':

Piosenkarz rozpoczął dwumiesięczne toumee po Francji. Krakowski zespół dramatyczny rozpoczął krajowe toumće, w
którego czasie odwiedzi Poznań, Gdańsk i Warszawę.

fr. toumee

TRADE MARK (czytaj: trejd mark) 'chroniony prawem znak towarowy - napis umieszczany obok towarowych znaków
firmowych, zarejestrowanych w specjalnym urzędzie (w Polsce - w Urzędzie Patentowym), których wykorzystanie
przez innych producentów (np. na swoich produktach) jest zakazane'

ang. trade mark

TRADUTTORE, TRADITORE 'tłumacz, zdrajca - stwierdzenie wyrażające tę refleksję, że dobry i wiemy przekład
wybitnego dzieła literackiego jest właściwie niemożliwy': Te przekłady utworów literackich, które są uznawane za
równie wielkie dzieła jak oryginał, np. Mickiewiczowski przekład "Giaura" Byrona, z reguły wiążą się z większą lub
mniejszą liczbą zmian wprowadzonych przez tłumacza. Dotyczą one także treści i kompozycji dzieła, która wymaga
dostosowania do realiów innego języka i innego kontekstu kulturowego. Można odnieść wrażenie, że "niewierność"
jest nieodłączną cechą sztuki przekładu - traduttore, traditore...

wl. traduttore, traditore

TRAGEDIA l. w nauce o literaturze 'gatunek dramatu, obejmujący utwory, których podstawą akcji jest konflikt między
ukazanymi postaciami lub między jednostką a siłami wyższymi: losem, prawami społecznymi, moralnymi itd. -
prowadzący bohaterów do nieuchronnej klęski i - często - śmierci': Do najbardziej znanych w literaturze światowej
tragedii należą: "Król Edyp" Sofoklesa, "Medea" Eurypidesa i "Hamlet" Szekspira. 3. przen. 'nieszczęśliwe zdarzenie lub
ciąg zdarzeń - przynoszące stratę, rozpacz i ból': Tragedia Powstania Warszawskiego. Tragedia rodzinna. Tragedia
opuszczenia i odrzuconej miłości.
TRAGIK l. 'pisarz, tworzący tragedie': Trójka wielkich tragików starogreckich to Ajschylos, Sofokles i Eurypides. 2.
'aktor, który specjalizuje się w graniu ról w tragediach': Juliusz Osterwa był wybitnym polskim tragikiem, choć grywał
także role komediowe.

TRAGICZNY l. 'związany z tragedią - utworem dramatycznym': Bohater tragiczny. Rola tragiczna.

Konflikt tragiczny w nauce o literaturze 'typowy zwłaszcza dla tragedii antycznej nieprzezwyciężalny konflikt między
dwiema równie słusznymi racjami, który nieubłaganie prowadzi bohaterów do klęski' 2. 'związany z tragedią -
nieszczęśliwym zdarzeniem, wywołujący rozpacz, cierpienie': Tragiczne zdarzenia. Tragiczna wiadomość. 3. of. 'bardzo
słaby, zły': Ten wiersz jest tragiczny. Mieszkają w tragicznych warunkach.

TRAGIZM l. 'cecha sytuacji, która jest bardzo zła i nie ma z niej wyjścia, klęska jest nieuchronna': Film w poruszający
widza sposób przedstawia tragizm ostatnich minut na tonącym okręcie. 2. 'konflikt między realizowanymi przez jakąś
osobę wartościami i okolicznościami zewnętrznymi, nieubłaganą koniecznością, prowadzący do klęski, katastrofy':
Tragizm bohatera. Tragizm pokolenia Kolumbów.

TRAGIZOWAĆ pot. 'rozpaczać bez istotnej przyczyny': Wzruszyła ramionami i powiedziała: - Nie tragizuj, nic aż tak
strasznego się nie stało.

gr. tragoidia - gatunek dramatu; pierwotnie 'pieśń kozła' - tragedia wywodzi się z pieśni satyrów śpiewanych podczas
starogreckich świąt na cześć Dionizosa

TRAJEKTORIA 'linia lotu jakiegoś przedmiotu, zwłaszcza linia zakreślona przez pocisk wystrzelony z jakiejś broni':
Specjaliści od balistyki zakreślili trajektorię pocisku. Trajektoria rakiety.

fr. trajectorie od łac. traiectus 'przerzucony'

TRAKCJA 'napęd pojazdów, zwłaszcza napęd pojazdów szynowych, związany z rodzajem zastosowanego silnika':
Trakcja parowa. Trakcja spalinowa. Trakcja elektryczna. Trakcja konna dawnych warszawskich tramwajów.

TRAKCYJNY 'związany z trakcją-napędem pojazdów szynowych': Wstrzymano ruch tramwajów, ponieważ została
uszkodzona sieć trakcyjna. Zespół trakcyjny 'zespół połączonych wagonów, z których jeden jest wyposażony w silniki i
napędza całość'

od łac. tractio 'ciągnięcie'

TRAKTAT l. 'umowa międzynarodowa, zawarta w uroczysty sposób': Traktat o dobrym sąsiedztwie i przyjaznej
współpracy między Polską a Niemcami. Szefowie rządów Polski i Francji podpisali traktat handlowy. 2. książk.
'rozprawa, najczęściej o charakterze naukowym lub filozoficznym': Traktat astronomiczny Kopernika. Miłosz jest
autorem "Traktatu poetyckiego" i "Traktatu moralnego".

lać. tractatus 'dłuższe pismo na pewien temat'

TRAŁ l. 'sieć rybacka, kształtem przypominająca ogromny worek, przymocowywana do statku i ciągnięta przezeń w
wodzie': Rybacy wyciągnęli trał wypełniony rybami. 2. w wojskowości 'urządzenie montowane na czołgu, służące do
rozbrajania lub niszczenia min w terenie': Trały mocowane są do przedniej części pancerza czołgu. 3. w wojskowości
'urządzenie, za pomocą

739

TRAMP
TRANSCENDENCJA

którego wykrywa się i rozbraja lub niszczy miny morskie i rzeczne': Do wykonywania przejść w zaporach minowych
ustawionych w rzekach stosuje się trały przeciwminowe.

TRAŁOWAĆ l. w rybołówstwie 'poławiać ryby za pomocą trału': Trałowanie odbywa się zwykle na trawlerze. 2. w
wojskowości 'wykrywać i rozbrajać lub niszczyć miny': Saperzy trałowali pole minowe.

TRAŁOWIEC w wojskowości 'nieduży specjalny okręt, przeznaczony do wykrywania i niszczenia min morskich za
pomocą trałów': Trałowce wyposażone są również w artylerię i mogą służyć do konwojowania innych statków.

ang. trawi

TRAMP l. 'człowiek, który lubi wędrować, zwłaszcza pieszo po nieznanych, dzikich terenach': Ubierała się jak tramp, w
wojskową kurtkę i mocne skórzane buty. 2. 'statek towarowy, który wypływa w nieregularne rejsy, niemające z góry
ustalonej trasy'

ang. tramp od czasownika: tramp 'chodzić, stąpać ciężkimi krokami'

TRAMPING l. w żegludze morskiej 'morskie przewozy ładunków, odbywające się bez ustalonych z góry czasu i trasy
rejsu, a jedynie w zależności od potrzeb przewozowych': Tramping dotyczy przewożenia dużych ładunków, zwykle
takich, które zajmują cały okręt. 2. 'dawniej: daleka wędrówka piesza, dziś również podróżowanie samochodem,
autobusem lub autostopem': W czasach studenckich tramping z namiotem po Polsce był jego ulubioną formą
wypoczynku.

ang. tramping

TRAMPOLINA l. w sporcie 'długa, giętka deska, mocowana na określonej wysokości nad powierzchnią wody, służąca
do odbijania się przed skokiem do wody': Odbił się z trampoliny i wykonał podwójne salto. 2. w sporcie 'pochyła deska
zamocowana na sprężynach, służąca do odbijania się przed skokiem, np. przez kozioł lub skrzynię': Zawodniczka
wzięła rozbieg, odbiła się od trampoliny i zwinnie przeskoczyła przez wysoką skrzynię. 3. w lotnictwie 'skocznia
spadochronowa, którą stosuje się w czasie ćwiczeń'

niem. Trampolin

TRANS l. 'stan zbliżony do niepełnego snu, charakteryzujący się obniżeniem świadomości i kontaktu ze światem
zewnętrznym, osłabieniem woli oraz zagłębieniem w siebie': Trans hipnotyczny. Trans występuje w niektórych
chorobach psychicznych. 2. 'stan, w którym obniżona jest świadomość, ale uwalniają się niezwykłe umiejętności
drzemiące w podświadomości': Tworzył swe wielkie dzieła w transie poetyckim. Podobno media spirytystyczne w
transie przekraczały granicę świata duchów.

fr. transe od łac. trans 'za, poza, z tamtej strony'

TRANS- cząstka wyrazów złożonych o znaczeniach:

'przez, z jednej strony na drugą; a także: za, z tamtej strony', np. transformacja, transatlantyk, transatlantycki

lać. trans 'za, poza, z tamtej strony'

TRANSAKCJA (czytaj: tranzakcja) 'operacja handlowa albo bankowa typu kupno-sprzedaż, ale na większą skalę; także:
porozumienie, układ w jakiejś sprawie, które jest wynikiem rokowań, przetargów i ustępstw': Stało się możliwe
zawarcie transakcji tymi walorami. Dokonano transakcji kupna znacznej partii mebli fińskich. Firma zawarła transakcję
ubezpieczeniową na znaczną sumę.
lać. transactio 'dokonanie'

TRANSATLANTYK 'wielki statek, odbywający rejsy przez Ocean Atlantycki': W II połowie XX w. transatlantyki zostały
całkowicie wyparte przez ogromne samoloty, przewożące pasażerów przez Ocean Atlantycki w ciągu kilku godzin.
Najsłynniejsza katastrofa trans-atlantyka to zatonięcie 15 kwietnia 1912 r. "Titanica" po zderzeniu z górą lodową.

TRANSATLANTYCKI 'związany z tym, co jest po drugiej stronie Atlantyku; rzadziej także: związany z tym, co przebiega
przez Atlantyk, lub z tym, co znajduje się po jego obydwu stronach': Europejscy dziennikarze dyskutowali o sukcesach
transatlantyckiej gospodarki, zwłaszcza o nowych rozwiązaniach w gospodarce Stanów Zjednoczonych i Kanady.
Transatlantycki rejs. Na konferencji mówiono o transatlantyckiej wspólnocie kulturalnej.

złożenie cząstki: trans- i słowa: Atlantyk

TRANSCENDENCJA l. 'pogląd filozoficzny, uznający istnienie kogoś lub czegoś, zwłaszcza Boga, ponad czymś albo na
zewnątrz czegoś, np. świata, a także głoszący, że przedmiot poznania znajduje się poza umysłem poznającego':
Zdaniem niektórych filozofów miłość nosi piętno transcendencji w stosunku do świata, w którym znalazła swój wyraz i
swą realizację. 2. w filozofii 'istnienie ponad czymś lub na zewnątrz czegoś, zwłaszcza w odniesieniu do rzeczy
abstrakcyjnych':

Transcendencja świata wartości. Transcendencja ducha względem materii.

TRANSCENDENTNY w filozofii 'istniejący ponad czymś lub na zewnątrz czegoś; także poza umysłem poznającego oraz
poza granicą doświadczenia i poznania':

Sfera transcendentnej rzeczywistości.

TRANSCENDENTALIZM l. 'pogląd filozoficzny głoszony przez Immanuela Kanta, a potem Friedricha W. Schelinga, w
myśl którego każde doświadczenie, zmierzające do poznania przedmiotu, powinno być poprzedzone poznaniem zasad
samego poznania, a więc warunków, które z góry określają sposób, w jaki zostanie przeprowadzone doświadczenie':
Według transcendentaliz-mu warunkami charakteryzującymi nasze poznanie są m.in. czas i przestrzeń. 2. 'w filozofii
romantycznej: nurt, ukształtowany przez grupę myślicieli amerykańskich, który z przesłanek mistyczno-religijnych
wyprowadzał przeświadczenie o równości wszystkich ludzi i niezależ-

740

TRANSFER

TRANSLACJA

ności człowieka od jakichkolwiek hierarchii i autorytetów': Zwolennicy transcendentalizmu byli skupieni wokół
czasopisma "The Dial".

TRANSCENDENTALNY w filozofii 'związany z trans-cendentalizmem Immanuela Kanta i Friedricha W. Sche-linga;

będący poza umysłem poznającego i wiążący się z zasadami poznania poprzedzającymi samo poznanie':

Poznanie transcendentalne.

niem. Transzendenz od łac. transcendens 'przekraczający'

TRANSFER l. 'przeniesienie, przepływ, przekazanie jakichś walorów - pieniędzy, rzeczy, usług - z jednej instytucji
(przedsiębiorstwa itp.) do innej': Transfer znacznej kwoty dolarowej do banku zachodnioniemieckiego. Najświeższe
zakupy i transfery telewizyjne można uznać za udane. 2. w sporcie 'przej ście zawodnika (zwykle piłkarza) z jednego
klubu do drugiego za odpowiednio dużym wynagrodzeniem': Rozmowy na temat transferu dwóch piłkarzy są
zaawansowane. Zainteresowane transferem są Legia i Górnik.

lać. transferre 'przenosić'

TRANSFERAZA w biologii 'jeden z enzymów, należących do grupy, której zadaniem jest przenoszenie różnych grup
chemicznych z cząsteczki jednego związku na cząsteczkę innego związku': Grupa transferaz liczy ponad 450 enzymów.

ang. transferases

TRANSFIGURACJA ksiąźk. 'zmiana postaci; przemienienie, przekształcenie': Ustrój państwa podlega jakiejś
niepokojącej transfiguracji.

fr. transfiguration z łac. transfiguratio

TRANSFOKATOR 'obiektyw aparatu fotograficznego, kamery filmowej lub telewizyjnej, który ma zmienną ogniskową':
Transfokator daje efekt zbliżenia lub oddalenia fotografowanego lub filmowanego obiektu.

złożenie cząstek: trans- i -fokator od łac. focus 'ognisko'

TRANSFORMACJA 'przekształcenie, przeobrażenie, zmiana czegoś, zwłaszcza zasadnicza, na dużą skalę': (dziś
określenie używane najczęściej w odniesieniu do przekształcania gospodarki z planowej, komunistycznej, na rynkową,
kapitalistyczną) Weszliśmy w okres transformacji systemu gospodarczego. Spycha to polską transformację z drogi
normalnego kapitalizmu. Rafy i mielizny transformacji. Ma to szczególne znaczenie w warunkach transformacji.

| UWAGA: jest to wyraz modny, nadużywany, zamiast słów:

11 przekształcenie, przeobrażenie.

TRANSFORMOWAĆ 'przekształcać, zmieniać na dużą skalę; dokonywać transformacji czegoś': Transformować

gospodarkę.

TRANSFORMACYJNY 'będący transformacją, oparty na transformacji': Działania transformacyjne rządu.

lać. transformatio 'przekształcenie'

TRANSFUZJA w medycynie 'zabieg polegający na przetoczeniu osobie chorej krwi, pobranej od osoby zdrowej
(zazwyczaj krwi zakonserwowanej)': Transfuzję stosuje się w razie niedoboru krwi u jakiejś osoby, np. po wypadku lub
operacji, albo w razie niedoboru pewnych składników krwi. W szczególnych przypadkach, np. przy ciężkim zatruciu
tlenkiem węgla, stosowana jest transfuzja krwi, polegająca na wymianie dużej jej części lub całości.

niem. Transfusion od łac. transfusio 'przelewanie'

TRANSGENICZNY 'o organizmie żywym, zwykle (jak dotąd) o roślinach: zmodyfikowany genetycznie, to znaczy taki, w
którym dokonano zmian w ilości, jakości lub układzie genów, co spowodowało zmianę cech tego organizmu':
Modyfikacja transgeniczna może nastąpić a) przez wyłączenie jednego własnego genu, b) przez wymianę genów
własnych na geny innego gatunku, c) przez wszczepienie genu innego gatunku. Uodpornionej genetycznie na herbicyt
soi było 40%, trangenicznego rzepaku- 10%. Czekoladki zaprawione lecytyną, otrzymaną z transgenicznej soi, szybko
musiały zniknąć z półek sklepowych.

złożenie cząstek: trans- i -geniczny (od gen)

TRANSKONTYNENTALNY 'taki, który przebiega przez kontynent lub kontynenty': Transport, przelot trans-
kontynentalny. Kolej transkontynentalna.
złożenie cząstki: trans- i słowa: kontynentalny

TRANSKRYPCJA w językoznawstwie l. 'zapisywanie wyrazów tekstu napisanych za pomocą liter jednego alfabetu
literami innego alfabetu tak, by możliwie najwierniej zachować brzmienie wyrazów tego tekstu, przy czym w razie
konieczności jeden znak danego alfabetu można oznaczać za pomocą dwóch znaków innego alfabetu': Rosyjski wyraz,
zapisywany grażdankąjako fi&abróJest to w transkrypcji - bielyj. 2. 'pisownia ściśle zgodna z brzmieniem wyrazów,
stosowana np. przy zapisie tekstów gwar ludowych'

TRANSKRYBOWAĆ w językoznawstwie l. 'poddawać transkrypcji tekst zapisany innym alfabetem': Jeśli chcemy, żeby
ktoś umiał przeczytać tekst zapisany innym alfabetem, wówczas go transkrybujemy. 2. 'zapisywać fo-netycznie jakiś
tekst'

od łac. transcriptio 'przepisywanie'

TRANSLACJA l. ksiąźk. 'tłumaczenie tekstu z jednego języka na drugi': Już nie zajmuje się tłumaczeniem, teraz wykłada
na uczelni i jest teoretykiem translacji. 2. w matematyce 'jedno z najprostszych przekształceń geometrycznych,
polegające na przesunięciu każdego punktu figury geometrycznej o taki sam wektor, wskutek czego powstaje
identyczna figura, znajdująca się w odległości równej długości tego wektora od pierwszej figury':

Translacja figur geometrycznych może odbywać się na płaszczyźnie lub w przestrzeni. 3. w genetyce 'proces syntezy
białka z aminokwasów, których kolejność jest zapisana w kodzie genetycznym, zachodzący w cytoplaz-

741

TRANSLITERACJA

TRANSWESTYTYZM

mię przy udziale rybosomów' 4. w technice 'technika odbierania za pomocą specjalnych aparatów sygnałów, a potem
ponownie ich nadawania': Translacja jest stosowana w radiofonii i telewizji do wzmacniania sygnałów i ulepszania
jakości odbioru.

TRANSLATOR l. 'tłumacz': Jest znanym translato-rem literatury duńskiej. 2. w informatyce 'program komputerowy
służący do tłumaczenia tekstu napisanego w języku, którego nie zna komputer, na język wewnętrzny komputera':
Translator zazwyczaj przekształca teksty zapisane w języku programowania, np. w Pascalu.

TRANSLATORSKI 'związany z translatorem - tłumaczem': Wydawnictwo przyznało mu nagrodę za wybitne osiągnięcia

translatorskie.

fr. translation z łac. translatio 'przeniesienie'

TRANSLITERACJA w językoznawstwie 'zapisywanie tekstów napisanych za pomocą liter danego alfabetu literami
innego alfabetu, bez uwzględniania ich wymowy i przy zastosowaniu zasady, że każdej literze jednego alfabetu
odpowiada określona litera w drugim alfabecie':

Zazwyczaj transliteracji poddawane są teksty zapisane w innym alfabecie niż łaciński, np. rosyjskim, bułgarskim lub
macedońskim.

TRANSLITEROWAĆ w językoznawstwie 'poddawać transliteracji jakiś tekst': Rosyjski wyraz, zapisany jako fie-łbrójest
transliterowany jako belyj.

ang. transliteration
TRANSMISJA 'przekazywanie czegoś na odległość, zwłaszcza przekazywanie do odbiorców programu radiowego lub
telewizyjnego z jakiegoś odległego od studia miejsca': Rozpoczynamy transmisję meczu piłkarskiego z Buenos Aires.
Transmisja sygnałów za pośrednictwem sieci telefonicznej, światłowodów, fal elektromagnetycznych. Szerokie pasy
służyły do transmisji ruchu silnika do położonych obok obrabiarek.

TRANSMITOWAĆ 'przekazywać coś na odległość, zwłaszcza przekazywać do odbiorców program radiowy lub
telewizyjny z jakiegoś miejsca odległego od studia':

Telewizja transmituje obrady sejmu. Uszkodzeniu uległy rury transmitujące gaz i ciepłą wodę do nowego osiedla
mieszkaniowego.

TRANSMISYJNY 'związany z transmisją': Nadajnik i odbiornik transmisyjny. Urządzenia transmisyjne. Łańcuch

transmisyjny maszyny.

od łac. transmisjo 'przesyłka, przekaz'

TRANSPLANTACJA 'przeszczepienie jakiegoś narządu wewnętrznego': Transplantacja nerki.

TRANSPLANTACYJNY 'będący transplantacją, oparty na transplantacji': Zabieg transplantacyjny.

z łac. transplantare 'przeszczepiać'

TRANSPOZYCJA l. 'przekształcenie czegoś tak, żeby znalazło zastosowanie gdzie indziej, niż planowano na

początku; także: przeniesienie czegoś, np. jakiegoś pojęcia, z jednej dziedziny do drugiej': Scenarzysta zajmuje się
transpozycją powieści na komedię. 2. w muzyce 'przeniesienie utworu muzycznego lub jego fragmentu do innej
tonacji': W wyniku transpozycji w zapisie nutowym zmieniają się znaki, które stoją przy kluczu, oraz pozycja nut na
pięciolinii.

TRANSPONOWAĆ l. 'dokonywać transpozycji czegoś po to, żeby znalazło zastosowanie gdzie indziej, niż planowano;
dokonywać transpozycji czegoś z jednej dziedziny do drugiej': Wszystkie swoje radosne i bolesne przeżycia
transponował na muzykę. 2. w muzyce 'dokonywać transpozycji utworu muzycznego lub jego fragmentu':
Przetransponował sonatę z tonacji C-dur do tonacji F-dur.

fr. transposition z łac. transpositus 'przestawiony'

TRANSSEKSUALIZM 'odczuwanie rozbieżności między swój ą płcią biologiczną, fizyczną a psychiczną; psychiczne
utożsamianie się z osobami płci przeciwnej niż własna płeć biologiczna': Transseksualizm to poczucie fizycznej kobiety,
że jest mężczyzną, a fizycznego mężczyzny, że jest kobietą.

TRANSSEKSUALISTA 'osoba, która odczuwa rozbieżność między swoją płcią fizyczną a psychiczną': Większość
transseksualistów z trudem przyznaje się do swoich skłonności.

TRANSSEKSUALNY 'charakterystyczny dla trans-seksualisty, opierający się na transseksualizmie': Zachowania

transseksualne. Postawy transseksualne.

złożenie cząstki: trans- i słowa: seksualizm.

TRANSSYBERYJSKI 'taki, który przebiega przez Syberię, w poprzek Syberii': Kolej transsyberyjska.

złożenie cząstki: trans- i słowa: syberyjski

TRANSURANOWCE 'promieniotwórcze pierwiastki chemiczne: neptun, pluton, ameryk, kiur, berkel, kalifom, ajnsztajn,
ferm, mendelew, nobel, lorens i kurczatow, które w układzie okresowym pierwiastków umieszczone są po uranie':
Transuranowce, z wyjątkiem neptunu i plutonu, nie występują w przyrodzie, lecz są otrzymywane przez
bombardowanie odpowiednimi cząstkami pierwiastków o niższych liczbach atomowych.

złożenie cząstki: trans- i słowa: uranowce

TRANSWESTYTYZM 'skłonność do upodabniania się ubiorem i zachowaniem do płci przeciwnej, zwykle: noszenie
kobiecych strojów i robienie sobie makijażu przez mężczyzn': Transwestytyzm nieraz wiąże się z homoseksualizmem.

TRANSWESTYTA 'mężczyzna, który lubi się przebierać za kobietę i zachowywać jak ona': Ulicami spacerują
transwestyci, o których nigdy byś nie powiedział, że nie są to kobiety.

złożenie cząstki: trans- i słowa: łac. vestitus 'odziany'

742

TRANSZA

I TRASOWAĆ

TRANSZA l. 'jedna z części pewnej całości; partia czegoś, zwykle towarów': Dostawa drugiej transzy materiałów
budowlanych. Trzecia transza przedsiębiorstw przeznaczonych do prywatyzacji.

UWAGA: w tym znaczeniu wyraz modny, nadużywany, np. zamiast: "kolejna transza obniżki cen", należy powiedzieć:
kole/na obniżka cen, następny etap obniżki cen.

2. w ekonomii 'część pożyczki państwowej albo kredytu bankowego, puszczone w obieg': Trzecia transza środków
przeznaczonych na odbudowę terenów popowodziowych została przekazana gminom. Termin wykupu kolejnej
transzy obligacji.

fr. transze

TRANSZEJA w wojskowości 'długi, głęboki rów, często o zygzakowatym kształcie, łączący w całość stanowiska
strzeleckie i obiekty obronne, umożliwiający także ukrywającym się żołnierzom poruszanie się wzdłuż frontu': W
niszach transzei złożono amunicję.

roś. transzeja z fr. tranchee

TRANZYSTOR l. w elektronice 'trój elektrodowy przyrząd półprzewodnikowy, montowany w bardzo wielu

urządzeniach elektronicznych, pełniący różnorodne funkcje, związane ze wzmacnianiem sygnałów elektrycznych':
Wynalezienie tranzystora uważane jest za początek rewolucji elektronicznej XX w. 2. pot. 'niewielkie, zwykle
przenośne, radio, które jest zbudowane m.in. z tranzystorów': Z popołudniowej drzemki wyrwała go głośna muzyka z
tranzystora.

TRANZYSTOROWY 'związany z tranzystorami, zbudowany z tranzystorów': Tranzystorowe urządzenia elektroniczne

zastąpiły dawne - znacznie większe -urządzenia lampowe.

ang. transistor, stówo utworzone w połowie XX w. od łac. trans- i ang. conductance 'przewodzenie'

TRANZYT 'przejazd, przewóz osób lub towarów z jednego państwa do drugiego odbywający się przez terytorium
trzeciego państwa, zgodnie z zasadami przyjętymi w prawie i umowach międzypaństwowych': Tranzyt przez Czechy do
Austrii. Wiele firm przewozi towary z Europy Zachodniej na Wschód tranzytem przez Polskę.
TRANZYTOWY 'związany z tranzytem': Ruch tranzytowy. Cło tranzytowe. Trasa tranzytowa ze Świecka do Brześcia. W
konsulacie wydano mu wizę tranzytową ważną przez 48 godzin.

TRANZYTYWNY w językoznawstwie 'przechodni':

Czasowniki przechodnie, czyli tranzytywne, to np. czytać, bronić, jeść, zaś nieprzechodnie to np. lecieć, iść. Czasowniki
tranzytywne odznaczają się tym, że możliwe jest przekształcenie zdania, w którym czasownik taki jest orzeczeniem, na
zdanie w stronie biernej, np. Jan czyta książkę - Książka jest czytana przez Jana.

niem. Transit od łac. transitus 'przejście, przekroczenie'

I TRAP 'ruchome schody, pomost lub kładka, dzięki którym można przejść z nabrzeża na statek, ze statku na nabrzeże i
z pokładu jednego statku na pokład drugiego statku albo z jednego pokładu na drugi': Zanim statek odpłynie, trap jest
podnoszony i składany przy burcie.

hol. trap

II TRAP 'zapadnia na scenie teatralnej': Nagle aktor, grający ducha, momentalnie znika, zapada się w trap.

fr. trappe

III TRAP 'konkurencja w strzelaniu sportowym, polegająca na strzelaniu ze strzelby śrutowej do rzutków, wyrzucanych
pod różnymi kątami': Rzutki w trapie wyrzucane są na odległość ok. 80 m ze specjalnego schronu, oddalonego o 15 m
od stanowisk strzeleckich.

ang. trap

TRAPER 'dawniej: myśliwy północnoamerykański, który w dzikich lasach polował na zwierzęta futerkowe, często za
pomocą potrzasków, sideł; dziś: każdy myśliwy polujący na zwierzęta w surowych, naturalnych warunkach': Zanim na
Alasce zjawili się poszukiwacze złota, kraj ten należał do traperów i Indian. Dołączył do traperów, udających się na
północ Norwegii.

TRAPERSK-I 'związany z traperami, charakterystyczny dla traperów': Traperski szlak. Traperska chata. Traper-ska
dzielność.

amer. trapper od stówa: trap 'sidła'

TRAPEZ l. w matematyce 'czworokąt, którego tylko dwa boki, zwane podstawami, są do siebie równoległe': Odległość
między podstawami trapezu to jego wysokość. 2. w sporcie 'drążek zamocowany na długich, grubych linach, służący
do wykonywania ćwiczeń gimnastycznych i akrobatycznych': W cyrku najbardziej podobały mu się popisy akrobatów
na trapezie.

TRAPEZOID w matematyce 'czworokąt, który kształtem przypomina trapez, ale którego żadne dwa jego boki nie są do
siebie równoległe'

TRAPEZOIDALNY 'kształtem przypominający trape-zoid; taki jak trapezoid': Działka za domem ma trapezo-idalny
kształt.

fr. trapeze zgr. trapezion 'stolik'

I TRASOWAĆ l. 'wyznaczać w terenie lub wykreślać na mapie miejsce, którędy będzie przebiegać droga, linia
komunikacyjna, rury wodociągowe itp.': Trasowali drogi dla czołgów, przeprawiających się po dnie przeszkody
wodnej. Ponad pół roku zajęło im trasowanie linii nowego gazociągu. 2. w technice 'zaznaczać na powierzchni jakiegoś
przedmiotu lub materiału punktami i liniami miejsca, według których ten przedmiot albo materiał zostanie poddany
obróbce': Cienkim rysikiem trasował linie cięcia na blasze.

TRASER w technice l. 'pracownik zakładu mechanicznego, zajmujący się trasowaniem linii i punktów na przedmiotach
lub materiałach, które poddane zostaną obróbce': Zdaniem trasera wysokość kosztów związa-

743

II TRASOWAĆ

TREMOLO albo TREMOLANDO

nych z wyprodukowaniem nowych nadwozi samochodowych zależy m.in. od tego, jak będą naniesione linie cięcia, a
więc ile zużyjemy materiału. 2. 'pracownik stoczni, zajmujący się kreśleniem poszczególnych elementów statku w
naturalnych rozmiarach oraz przygotowywaniem ich szablonów': Dwaj traserzy pracują nad projektem nowego
okrętu.

fr. tracer 'nakreślić'

II TRASOWAĆ w finansach 'wystawiać weksel ciągniony, czyli taki, za który ma zapłacić inna firma lub osoba (z którą
wystawca zawarł odpowiednie porozumienie)':

Zawarł porozumienie z pośrednikiem i wystawiał na jego konto trasowane weksle.

TRASANT w finansach 'osoba, która wystawia trasowany weksel': Trasant złożył swój podpis na wekslu.

TRASAT w finansach 'osoba, która jest wymieniona na trasowanym wekslu, jako ta, która ma zapłacić określoną kwotę
pieniężną': Często była trasatem weksli swojego ojca.

niem. trassieren

TRAUMA (czytaj: trałma) l. w medycynie 'uszkodzenie organizmu spowodowane jakimś obrażeniem ciała, np.
poparzeniem, złamaniem, urazami w czasie wypadku':

Leczeniem traumy zajmuje się chirurgia urazowa. 2. w psychologii 'silne przeżycie, którego następstwem mogą być
stałe zmiany w psychice człowieka': Wielu z tych, którzy przeżyli koszmar obozów hitlerowskich, nosi w sobie traumę,
która zmienia ich stosunek do ludzi i do świata.

TRAUMATYCZNY (czytaj: trałmatyczny) l. w medycynie 'mający związek z traumą- uszkodzeniem organizmu; będący
skutkiem traumy': Uszkodzenie traumatycz-ne. U pacjenta stwierdzono szok traumatyczny. 2. w psychologii 'mający
związek z traumą - silnym przeżyciem': Doświadczenie traumatyczne. Widok egzekucji miał traumatyczny wpływ na
tych, którzy na niąpatrzyli.

od gr. traumą 'rana'

TRAVELLER'S CHECK (czytaj: trawlez czek) 'czek podróżny wystawiony przez bank lub jakieś biuro podróży, uznawany
za ważny w chwili, kiedy właściciel złoży na nim swój podpis': Traveller's check to bardzo przydatny dokument
płatniczy dla osób, które wybierają się w podróż zagraniczną.

ang. traveller's check 'czek podróżny'

TRAWESTACJA l. •w nauce o literaturze 'komiczna przeróbka jakiegoś poważnego utworu, w której zachowuje się
wiele elementów jego treści, a zmienia się formę lub język': Jedna z najbardziej znanych w naszej literaturze
trawestacji to przeróbka wzniosłego hymnu "Święta miłości kochanej Ojczyzny", dokonana przez samego Ignacego
Krasickiego, rozpoczynająca się od słów "Święta miłości kochanej szklenice", będąca satyrą na rozpowszechnione w
Polsce pijaństwo. 2. 'przeróbka jakiegoś znanego powiedzenia, dostosowanie go do nowej

sytuacji, nowego kontekstu': Trawestując stwierdzenie Norwida, że "przeszłość jest to dziś - tylko cokolwiek dalej",
powiedział, że "przyszłość jest to jutro, tylko cokolwiek bliżej".

TRAWESTOWAĆ l. 'dokonywać trawestacji dzieła literackiego': Strawestował powieść romantyczną w komediowy

melodramat. 2. 'przerabiać jakieś znane powiedzenia': Do najczęściej trawestowanych powiedzeń Cezara należy:
"Kości zostały rzucone".

od wf. travestire 'przebierać się'

TRAWLER (czytaj: trałler) 'statek rybacki przeznaczony do łowienia ryb za pomocą sieci przypominającej kształtem
duży worek, ciągniętej za statkiem po dnie morza': Trawlery zwykle są wyposażone w urządzenia służące do
przetwarzania, mrożenia i przechowywania ryb.

ang. trawler od: trawi 'łowić ryby w sieć'

TREF w judaizmie I. 'gatunki mięsa, przede wszystkim wieprzowina, których nie mogą spożywać wyznawcy judaizmu;
także: każde jedzenie, które zostało skażone przez kontakt z takim mięsem' 2. 'zasada zabraniająca wyznawcom
judaizmu spożywania określonych pokarmów'

TREFNY l. w judaizmie 'przygotowany bez przestrzegania rytualnych zasad sporządzania potraw, dlatego zabroniony
do jedzenia': Trefne potrawy. 2. pot. 'taki, który pochodzi z podejrzanego źródła, zwykle z przestępstwa': Trefny towar
w domu pasera. 3. pot. 'podejrzany w jakimś środowisku, uważany za nieakceptowanego w nim': Jako były milicjant
byłem dla nich trefny.

od hebrajskie terefa 'nieczyste jedzenie'

TREFIĆ przestarz. 'zwijać włosy w loki; układać fryzurę z loków': Dawniej każdy monarcha miał na swym dworze osobę,
która zajmowała się trefieniem jego peruk. Zanim zgłosiła swojego pudełka na wystawę psów rasowych, bardzo
starannie utrefiła mu sierść.

z dawnego niem. treffen

TREFL l. 'kolor w kartach oznaczony czarnym znaczkiem, przypominającym listek koniczyny': Na stole leżały dwa
walety - trefl i karo. 2. 'karta w tym kolorze': W pierwszym rozdaniu dostał prawie same trefle.

fr. trefle, dosłownie 'koniczyna'

TREFNY zob. pod hasłem: TREF

TREMO 'duże lustro, w którym można obejrzeć się w całości': Początkowo tremo zawieszano na ścianie
międzyokiennej lub umieszczano nad kominkiem albo na

suficie.

fr. trumeau

TREMOLO albo TREMOLANDO w muzyce l. 'w grze na instrumencie: ozdobnik muzyczny, polegający na bardzo
szybkim powtarzaniu jednego, dwóch lub więcej

744
I TREN

TRIALIZM

dźwięków': Tremolo na instrumentach smyczkowych osiąga się dzięki szybkiemu i rytmicznemu poruszaniu smyczka w
górę i w dół po strunach. Tremolando w grze na instrumentach stosowane jest od XVII w., przede wszystkim dla
zilustrowania stanów emocjonalnych lub zjawisk natury. 2. 'w śpiewie: wibracje lub drżenie głosu': Nie podobało się
mu drżące tromolo sopranu. Nadużywanie tremolanda przez śpiewaków staje się niepożądaną manierą.

TREMOLOWAĆ w muzyce l. 'wykonywać tremolo na instrumencie': Końcowy fragment sonaty trzeba zagrać,
tremolując. 2. 'śpiewać wibrującym, drżącym głosem'

wl. tremolo, tremolando, dosłownie 'drżąc'

I TREN w nauce o literaturze 'utwór żałobny poświęcony zmarłej osobie, w którym zwykle sławione są jej zalety i
opłakiwana jej śmierć': Za twórców trenu jako samodzielnego gatunku literackiego przyjęło się uznawać greckich
poetów: Symonidesa i Pindara. Dzięki "Trenom", które Jan Kochanowski napisał po śmierci ukochanej córki Urszulki,
tren jako gatunek literacki był niezwykle popularny w literaturze polskiej aż do XVIII w.

gr. threnos

II TREN 'długi, ciągnący się po ziemi fragment sukni;

ogon sukni': Panna młoda miała suknię z trenem.

fr. traine

TRENCZ 'męski lub damski długi, luźny płaszcz, przepasywany szerokim paskiem, przypominający angielski płaszcz
żołnierski': Po alejkach parku spacerowały panie w pięknie skrojonych kostiumach i panowie w ciemnych trenczach.
Znów modne stają się trencze i długie dyplomatki.

ang. trench coat

TREND 'tendencja, skłonność ku jakiemuś rozwiązaniu;

prąd': Zdrowy rozsądek oraz obserwacja trendów politycznych podpowiadają bowiem rozwiązanie. Na giełdzie
utrzymują się trendy wzrostu akcji.

| UWAGA: wyraz nadużywany zamiast słów: tendencja, \ \ prąd, skłonność.

ang. trend

TREPAK 'rosyjski i ukraiński skoczny taniec ludowy, w trakcie którego tancerze poruszają się drobnymi krokami,
przytupują i często uginają kolana': Piotr Czajkow-ski wprowadził trepaka do swojego baletu "Dziadek do orzechów".

roś. triepak

TREPANACJA w medycynie 'operacja chirurgiczna polegająca na wywierceniu otworu w kości, zwłaszcza kości czaszki,
po to, by dostać się do chorego lub uszkodzonego miejsca': Trepanacja czaszki była wykonywana już w starożytności.
W stomatologii dokonuje się zabiegu trepanacji zęba po to, aby otworzyć jego koronę, pod

którąjest stan zapalny, lub po to, żeby dotrzeć do miazgi próchniejącego zęba.
TREPAN w medycynie 'narzędzie chirurgiczne wykorzystywane do trepanacji kości': Trepan zwykle ma kształt wiertarki
z wymiennymi wiertłami.

TREPANOWAĆ w medycynie 'wykonywać trepanację':

Żeby usunąć odłamek żelaza, który tkwił w głowie chłopca, lekarze musieli trepanować jego czaszkę.

fr. trepanation odgr. trypanon 'świder'

TRESKA 'sztuczne lub prawdziwe włosy zaplecione w warkocz, ułożone w kok lub loki, dopinane przez kobiety do
prawdziwych włosów w celu zwiększenia ich ilości lub dla ozdoby': Dodatkiem do wytwornego stroju wieczorowego
była kunsztowna, ufarbowana w kolorze sukni treska, którą upięto na jej głowie, tuż przed wyjściem na bal.

fr. tresse

TREZOR l. 'skarbiec, zwłaszcza skarbiec bankowy': Klucze do trezoru były zdeponowane w trzech miejscach. 2. 'skrytka
w gmachu banku, do której wkłada się utarg dzienny'

fr. (resor

TRI- albo TRY- cząstki wyrazów złożonych o znaczeniu 'trzy', najczęściej wskazujące, że odnoszą się one do czegoś, co
jest potrójne, złożone z trzech elementów, np. trylion, lub są związane z geometrycznymi trójkątami, np. triangulacja,
trygonometria

UWAGA: cząstka tri- jest łączona z wyrazami lub innymi cząstkami, zaczynającymi się od samogłoski, zaś try- - od
spółgłoski.

gr. tri- 'trzy razy'

TRIADA l. 'zespół złożony z trzech elementów: pojęć, rzeczy lub ludzi': Starogrecka triada wielkich wartości duchowych
to prawda, dobro i piękno. Heglowska triada to teza, antyteza i synteza. Triady w chińskiej mafii. 2. w chemii 'grupa
trzech pierwiastków chemicznych, mających podobne właściwości fizyko-chemiczne':

Triada żelazowców. 3. w muzyce 'grupa trzech akordów w danej tonacji durowej lub molowej stanowiących główne
funkcje danej tonacji': Triada durowa, molowa.

fr. triadę z p.-lac. trias, dopełniacz: triadis 'trójka'

TRIALIZM 'koncepcja polityczna, która pojawiła się w czasie I wojny światowej w Austrii, zmierzająca do przebudowy
dualistycznej monarchii w trialistyczną: w Austro-Węgro-Polskę'

TRIALISTYCZNY 'składający się z trzech członów -zwykle w powiązaniu z koncepcją trializmu': Trialistycz-ne koncepcje
zmierzały do przyciągnięcia Polaków pod austriackie sztandary i odnowienia chylącej się ku upadkowi monarchii.

ang. trialism odp.-fac. trias 'trójka'

745

TRIANGULACJA

TROFEUM

TRIANGULACJA w geodezji 'sposób wyznaczania współrzędnych punktów w terenie, polegający na utworzeniu sieci
trójkątów, powstałych z połączenia tych punktów, a następnie zmierzeniu kątów i boków tych trójkątów i ustaleniu na
podstawie uzyskanych danych szukanych geograficznych współrzędnych punktów': Triangulację stosuje się przede
wszystkim do dokładnego pomiaru terenu kraju i przy konstrukcji map topograficznych. Obecnie w triangulacji
wykorzystuje się najnowsze techniki, np. połączenia satelitarne.

fr. triangulation od łac. triangulus

TRIAS w geologii 'pierwszy okres w erze mezozoicznej Ziemi, od około 230 do około 195 milionów lat temu':

Trias dzieli się na trzy epoki: trias dolny, środkowy i górny. W triasie występowały ruchy tektoniczne, które
zapoczątkowały proces powstawania nowych oceanów -Atlantyckiego i Indyjskiego. W triasie szeroko
rozprzestrzenione były amonity i ryby oraz pojawiły się pierwsze dinozaury.

od gr. trias 'trójca, trójka' (ze względu na trójdzielność odkrytych niegdyś utworów z tego okresu)

TRIATLON inaczej: TRÓJBÓJ 'konkurencja obejmująca trzy następujące po sobie wyścigi, w której wygrywa zawodnik
mający najkrótszy łączny czas tych wyścigów':

Triatlon letni obejmuje wyścig kolarski, pływacki i bieg na długim dystansie, triatlon zimowy - bieg narciarski, wyścig
kolarski i łyżwiarski.

TRIATLONISTA 'sportowiec startujący w triatlonie':

Sukcesy warszawskich triatlonistów w mistrzostwach Europy w Almere w Holandii.

ang. triathlon, złożenie gr. cząstki tri- i słowa gr. athlon 'zapasy, walka'

TRIK l. 'celowy zabieg stosowany w filmie, sztuce, przedstawieniu cyrkowym itp., mający na celu przede wszystkim
zaskoczenie widza lub zastąpienie jakiegoś rzeczywistego działania lub przedmiotu - upozorowanym lub sztucznym':
Klaun bawił publiczność różnymi trikami. W najnowszych filmach science fiction stosuje się wiele trików technicznych.
2. 'pomysłowe, sprytne działanie, dzięki któremu chce się coś osiągnąć': Dzięki inteligencji, umiejętnościom, a także
trikom finansowym zbił ogromną fortunę.

TRIKOWY 'związany z trikiem w filmie, sztuce, przedstawieniu cyrkowym itp.; wykorzystujący taki trik':

Zdjęcia trikowe. Trikowe wybuchy.

ang. trick

TRIO (czytaj: trijo) l. zespół trzech muzyków instrumentalistów': Trio fortepianowe tworzą: skrzypek, wiolonczelista i
pianista, zaś trio smyczkowe: skrzypek, alto-wiolista i wiolonczelista. 2. 'utwór muzyczny, który mają wykonywać trzy
różne instrumenty': Ostatnią jego kompozycją było trio smyczkowe. Wirtuozowsko zagrali trio sonatowe. 3. 'środkowa
część wielu trzyczęściowych utworów muzycznych, zwłaszcza tanecznych,

początkowo wykonywana tylko przez trzy instrumenty':

Trio z marsza, menueta.

wl. trio

TRISMUS w medycynie 'mimowolne, kurczowe, silne zwarcie szczęk': Trismus towarzyszy atakowi padaczki.

n.-lac. trismus, z gr. trismós 'zgrzytanie' (zębami)

TRIUMWIRAT l. 'w starożytnym Rzymie: trzyosobowy zespół urzędników, powoływany do zrealizowania określonego
zadania': Raz na kilka lat specjalny trium-wirat zajmował się podziałem ziemi między kolonistów. 2. 'w starożytnym
Rzymie: układ zawierany przez trzech mężów stanu, przede wszystkim w celu zdobycia władzy w państwie, którą
potem wspólnie sprawowano': W historii państwa rzymskiego istniały dwa trium-wiraty: I triumwirat - tajny - zawarli
w 60 r. p.n.e. Cezar, Pompejusz Wielki i Krassus; II triumwirat -jawny - został zawiązany w 43 r. p.n.e. między
Oktawianem Augustem, Antoniuszem i Lepidusem.

TRIUMWIR 'mąż stanu wchodzący w skład trium-wiratu': Po śmierci triumwira Marka Krassusa rozpadł się pierwszy
triumwirat.

lać. triumviratus od: tres 'trzy' i vir 'mąż'

TROCKIZM 'kierunek w ruchu komunistycznym, oparty na poglądach społeczno-politycznych Lwa Trockiego,

zakładający m.in., że zwycięstwo rewolucji w jednym kraju jest niemożliwe i dlatego celem komunistów powinno być
przeprowadzenie jej we wszystkich państwach kapitalistycznych, oraz proponujący nową koncepcję gospodarowania,
w myśl której społeczność miała zostać całkowicie pozbawiona własności zarówno indywidualnej, jak i zespołowej, a
wszystkimi dobrami w państwie miała zarządzać partyjna elita': Trockizm powstał na przełomie lat 20. i 30. XX w. w
rosyjskiej partii komunistycznej i międzynarodowym ruchu komunistycznym, a po II wojnie światowej znalazł
zwolenników wśród organizatorów rewolty studenckiej, która w 1968 r. przetoczyła się przez USA i Europę.

TROCKISTA 'zwolennik Trockiego i trockizmu': IV Międzynarodówkę utworzyli w 1938 r. trockiści, których wcześniej
usunięto z Międzynarodówki Komunistycznej.

TROCKISTOWSKI 'związany z trockizmem': Ideologia trockistowska. Organizacja, bojówka trockistowska. Działacze

trockistowscy.

od: Trocki - pseudonimu Lwa Bronsteina (1879-1940 ), działacza rosyjskiego ruchu robotniczego, a potem radzieckiego
działacza państwowego

TROFEUM l. w starożytności: symbol zwycięstwa wojennego, którym początkowo była pojedyncza zbroja, ściągnięta z
pokonanego wroga i zawieszona na słupie, lub rzadziej stos zdobytej broni, a później też pomnik, posąg lub element
dekoracyjny jakiejś budowli': Pierwotne trofea umieszczano najczęściej na polu bitwy, rzadziej w świątyni. 2. 'łup
wojenny': Wśród pamiątek

746

TROFICZNY

TROPIZM

związanych z dziejami Polski, znajdujących się we Włoszech, zobaczyć można trofea wojenne przywiezione przez króla
Jana III Sobieskiego spod Wiednia. 3. 'przedmiot, który jest oznaką czyjegoś zwycięstwa, sukcesu, zwykle odniesionego
w jakiejś rywalizacji': Na półce trzymał wszystkie swoje trofea sportowe. Statuetka Oscara przyznana Andrzejowi
Wajdzie trafiła do muzeum Uniwersytetu Jagiellońskiego, gdzie znajdują się już poprzednie trofea reżysera - Złoty Lew
i Złota Palma. Trofeum myśliwskie 'pamiątka z polowania, w postaci okazu upolowanego zwierzęcia, spreparowanego
w całości bądź w części': Najczęściej trofea myśliwskie to poroża zwierzyny łownej, kły i skóry dzików, pióra ogonowe
cietrzewia, ptaki łowne spreparowane w całości oraz medaliony, czyli spreparowane głowy bądź przednie części ciała
zwierząt.

lać. trophaeum z gr. tropaion

TROFICZNY w biologii 'związany z odżywianiem;

odżywczy': Roślinożercy to jedno z ogniw troficznych łańcucha zależności pokarmowych. Funkcja troficzna organu.
n.-lać. trophicus z gr. trophe 'żywienie'

TROGLODYTA l. wyraz często używany w liczbie mnogiej: TROGLODYCI 'prehistoryczni ludzie zamieszkujący jaskinie,
zajmujący się łowiectwem i zbieractwem; jaskiniowcy': W starożytności troglodytami nazywano ludy mieszkające
m.in. w północno-zachodniej Afryce, Etiopii, a najczęściej mieszkańców zachodnich wybrzeży Morza Czarnego. 2. pot.
'osoba prymitywna, źle wychowana, której zachowanie świadczy o umysłowym i duchowym ubóstwie': Dziwiło ją to,
jak Kaśka może spotykać się z takim troglodytą jak Michał, który nie tylko obgadywał wszystkich znajomych, ale i nigdy
nie wpadł na pomysł, żeby komuś pomóc lub ustąpić miejsca w autobusie starszej osobie.

lać. troglodyta z gr. troglodytes 'jaskiniowiec'

TROJAŃSKI 'związany ze starożytną Troją': Mury trojańskie. Homer przedstawia w "Iliadzie" zakończenie wojny
trojańskiej. () Koń trojański 'wielki drewniany koń pułapka, którego Grecy, pozornie rezygnując z oblężenia, zostawili
Trojanom, a ci wprowadzili go do miasta, nie podejrzewając, że w środku ukryci są wojownicy, którzy w nocy otworzą
bramy armii greckiej' przen. 'o kimś lub o czymś, wprowadzonym podstępnie do jakiegoś środowiska, w którym ma
działać na jego szkodę i doprowadzić do jego zniszczenia': Konkurencji zależało na tym, żeby zarząd firmy nie podjął
żadnej decyzji w sprawie nowego przetargu, dlatego liczono, że Zieliń-ski z Działu Marketingu będzie koniem
trojańskim, który odwiedzie prezesa od angażowania firmy w ten przetarg.

od nazwy Troja, starożytnego grodu leżącego w Azji Mniejszej

TROLL wyraz często używany w liczbie mnogiej: TROLLE 'w folklorze skandynawskim: demoniczne istoty, męskie lub
żeńskie, przedstawiane w postaci karłów lub olbrzymów; także: figurka takiej istoty - popularna pamiątka turystyczna
z krajów skandynawskich lub amulet': Magiczne moce trolli skuteczne były jedynie w nocy, w promieniach
słonecznych każdy troll przekształcał się w kamień. Znajomi z Norwegii podarowali mu drewnianego trolla z bujną
czupryną, którą należało trochę poczochrać - wtedy zadowolony duszek przynosił szczęście.

szwedzkie troll

TROMBOCYTY w fizjologii 'ciałko krwi, odpowiedzialne za krzepnięcie krwi': W jednym litrze krwi występuje ok. 200-
300xl09 (200-300 tys./mm3) trombocytów.

od gr. thrómbos 'grudka' i cząstki -cyt od gr. kytos 'komórka'

TRON l. 'fotel z wysokim oparciem, bogato zdobiony, zwykle stojący w specjalnej sali na podium, do którego prowadzą
schody, będący honorowym miejscem monarchy lub dostojnika kościelnego': Tron pojawił się we wczesnym
średniowieczu i od samego początku, podobnie jak insygnia, był oznaką władzy monarszej, l.przen. 'władza królewska,
monarsza': Po śmierci króla tron objął jego jedyny syn z prawego łoża.

TRONOWAĆ rząd. 'zasiadać na tronie; być królem, panować': Obraz przedstawiał tronującego władcę.

lać. thronus z gr. thrónos

I TROPIK zwykle w liczbie mnogiej TROPIKI 'obszar kuli ziemskiej, rozciągający się między zwrotnikami Raka i
Koziorożca, na którym panuje gorący i wilgotny klimat': Wyprawa w tropiki.

TROPIKALNY 'usytuowany w strefie międzyzwrotni-kowej; typowy dla tej strefy, upalny, gorący': Niszczenie lasów
tropikalnych może zagrozić równowadze ekologicznej na całej Ziemi. Kraje tropikalne to m.in. Wenezuela, Kolumbia,
Etiopia i Zair. Prażyło ich tropikalne słońce. Tropikalne upały w kwietniu i śnieg we wrześniu to anomalie pogodowe.

ang. tropie 'zwrotnik'

II TROPIK l. 'cienka, lekka tkanina wykonana z połączenia wełny i włókien syntetycznych, z której wykonuje się
przewiewne stroje': Bluza z tropiku. 2. 'okrycie rozpinane nad namiotem, niestykające się z nim bezpośrednio,
chroniące przed zbytnim nagrzaniem się i deszczem': Kupili doskonały namiot z tropikiem.

od I tropik

TROPIZM w biologii 'podatność roślin i niektórych niższych zwierząt, np. jamochłonów, na bodźce zewnętrzne, np.
promienie słoneczne lub wodę, objawiająca się ruchem tych roślin lub zwierząt albo ich części w kierunku działającego
bodźca; także taki ruch, zwykle polegający na wzroście rośliny lub zwierzęcia w pewnym kierunku': Dzięki tropizmowi
roślina może się prawidłowo rozwijać, gdyż jej korzenie rosną w stronę gleby, zaś łodyga i liście w stronę światła.

ang. tropism, od gr. trópos, trope 'obrót, zwrot'

747

TROTYL

TRYGONOMETRIA

TROTYL 'materiał wybuchowy, używany do rozsadzania oraz napełniania bomb i pocisków, mający postać białej
substancj i krystalicznej': Górnicy użyli kilkanastu lasek trotylu, żeby rozsadzić węgielną ścianę.

ang. nazwa firmowa

TRUBADUR wyraz zwykle używany w liczbie mnogiej:

TRUBADURZY 'średniowieczni wędrowni poeci, głównie francuscy, tworzący w XI-XIII w. przede wszystkim dworską
lirykę miłosną': Trubadurzy tworzyli - głównie w języku staroprowansalskim - krótkie pieśni sławiące rycerstwo oraz
miłość dwoma do szlachetnie urodzonych dam.

fr. troubadour

TRUCK (czytaj: trak) 'pojazd kołowy - zwłaszcza duży, służący do przewożenia towarów': Słowo truck)est często
dodawane do nazw samochodów firm znanych raczej z produkcji aut osobowych, by wskazać, że chodzi w tym
wypadku o ciężarówkę.

ang. truck

TRUIZM 'stwierdzenie prawdziwe, ale o banalnej, wszystkim znanej i oczywistej treści': Stwierdzenie, że w kulturze
polskiej widoczne są zarówno wpływy zachodnie, jak i wschodnie - należy do truizmów. Warto byłoby natomiast
zastanowić się, jak tę naszą specyfikę kulturalną wyeksponować i pielęgnować w jednoczącej się Europie.

ang. truism od: tnie 'prawdziwy'

TRUST (czytaj: trust albo trest albo trast) w ekonomii 'połączenie w jedno wielkie przedsiębiorstwo mniejszych,
samodzielnych wcześniej przedsiębiorstw, zajmujących się tą samą produkcją, których dotychczasowi właściciele stają
się akcjonariuszami nowo powstałego przedsiębiorstwa': Trusty tworzone są w celu uzyskania większego wpływu, a
często i dominacji na rynku oraz w celu zwiększenia zysków.

ang. trust

TRUWER wyraz zwykle używany w liczbie mnogiej:

TRUWERZY 'średniowieczni poeci francuscy, tworzący w XII-XIV w., przede wszystkim dworską poezję miłosną i pieśni
epickie (tzw. chanson de gęste), wzorujący się w swojej twórczości na trubadurach': Pieśni truwerów wykonywane
były nierzadko z towarzyszeniem muzyki zawierającej motywy ludowe. Najwybitniejszym truwerem był Chretien de
Troyes.

fr. trouvere

TRYB l. 'określony sposób, porządek, zwyczaj, w jakim realizuje się jakieś sprawy, przeprowadza się jakieś działania
itp.': Lekarz nakazał mu zmienić dotychczasowy tryb życia. Ustalono tryb przyjmowania i zakwatero-wywania
turystów. 2. wyraz używany zwykle w liczbie mnogiej: TRYBY 'zęby na kole lub walcu, znajdującym się w jakimś
urządzeniu, dzięki którym wprowadzane są w ruch odpowiednie części tego urządzenia': Trzeba

nasmarować tryby, bo zacinają się koła młockami. 3. w językoznawstwie 'kategoria gramatyczna, wyrażająca się w
odpowiedniej formie czasownika, określająca stosunek mówiącego do czynności, o której się mówi w zdaniu': Jeśli
czynność, o której mówi się w zdaniu, mówiący uznaje za rzeczywistą, mamy do czynienia z trybem orzekającym,
inaczej - oznajmującym. Jeżeli mówiący uznaje tę czynność za nierzeczywistą, ale możliwą, mówimy o trybie
przypuszczającym, inaczej - warunkowym. Jeśli zaś mówiący żąda wykonania tej czynności, mamy do czynienia z
trybem rozkazującym. 4. w muzyce 'rodzaj skali, gamy, tonacji lub akordu, w której napisany jest jakiś utwór
muzyczny': Sonet skomponowany został w trybie molowym.

niem. Trieb 'pęd, skłonność'

TRYBULARZ 'w kościele: naczynie przeznaczone do palenia kadzidła': W trybularzu migotały rozżarzone węgle.

p.-lać. tribularium

TRYBUN l. 'w starożytnym Rzymie: urzędnik, będący obrońcą plebsu, wybierany przez plebejuszy ze swojego grona':
Trybun ludowy miał prawo zwoływania zgromadzenia ludowego, sprawował sądownictwo w sprawach politycznych w
mieście, mógł zawiesić każdy akt senatu, jeżeli uznał go za szkodliwy dla plebsu. Osoba trybuna ludowego była
nietykalna. 2. 'w starożytnym Rzymie: jeden z sześciu najwyższych oficerów w legionie rzymskim': Każdy trybun był
dowódcą oddziału. 3. przen. 'obrońca ludu; walczący o prawa dla prostych i najbiedniejszych ludzi': Sędzia zlikwidował
pańszczyznę w swoim majątku i stał się trybunem uciśnionych. 4. przen. 'osoba upowszechniająca jakieś poglądy,
idee, zwykle społeczne': Od pierwszych dni rewolucji był jej żarliwym trybunem.

lać. tribunus

TRYBUNA l. 'podium stawiane na czas defilady, manifestacji, pochodu itp., na którym miejsca zajmują przedstawiciele
wyższych władz': Zasiadł na trybunie tuż obok prezydenta i ministrów rządu. 2. 'podium, z którego przemawia mówca;
mównica': Wygłosił mowę z trybuny. 3. 'czyjś, zwłaszczajakiejś zbiorowości, głos, czyjaś opinia': Gazeta była trybuną
ugrupowań demokratycznych. 4. wyraz używany tylko w liczbie mnogiej: TRYBUNY 'miejsca na stadionie, w
amfiteatrze, cyrku itp., przeznaczone dla publiczności; także: publiczność zajmująca takie miejsca na stadionie, w
amfiteatrze, cyrku itp.': Mecz miał być tak ważnym wydarzeniem sportowym, że już w drugim dniu sprzedaży biletów
zapełniono trybuny do ostatniego miejsca. Trybuny wiwatowały na cześć zwycięskiej drużyny.

fr. tribune z wf. tribuna 'galeria, mównica'

TRYGONOMETRIA 'dział geometrii badający relacje między bokami a kątami trójkątów, rzadziej innych wie-lokątów':
Trygonometria zaczęła kształtować się już w starożytności, głównie w związku z rozwojem astronomii i technik
nawigacyjnych.

748
TRYKOT

TSE-TSE

TRYGONOMETRYCZNY 'związany z trygonometrią' () Funkcje trygonometryczne w matematyce 'funkcje kąta: sinus,

kosinus, tanges, kotanges, za pomocą których bada się zależności między kątami i bokami w trójkącie. od gr. trigónon
'trójkąt' i -metria, od gr. metron 'miara'

TRYKOT l. 'elastyczny materiał wełniany, bawełniany lub jedwabny; dzianina': Bluzka z kremowego trykotu. 2.
'ubranie, zwykle kostium kąpielowy lub sportowy, uszyte z takiego materiału': Baletnica wystąpiła w białym trykocie,
tiulowej spódniczce i srebrnych balet-kach.

TRYKOTYNA 'miękki, gruby materiał przypominający trykot': Spódnica z bordowej trykotyny.

fr. tricot;yr. tricotine

TRYLIARD w matematyce 'tysiąc trylionów, l O21' złożenie: try(lion) i (mi)liard

TRYLION w matematyce l. 'milion bilionów, l O18' Atom promieniotwórczego berylu żyje przeciętnie około stu
trylionów lat. 2. 'w dawnym systemie (do dziś używanym w niektórych krajach): milion milionów, 1012'

niem. Trillion, utworzone od: milion i łac. tli- 'trzy'

TRYLOGIA 'cykl trzech utworów literackich, filmowych lub muzycznych, z których każdy jest ściśle powiązany z innymi,
zarazem jednak stanowi odrębne dzieło': Tytuły filmów składających się na trylogię Krzysztofa Kieś-Iowskiego:
"Niebieski", "Biały" i "Czerwony" - są utworzone od kolorów flagi francuskiej, co stanowi nawiązanie do hasła wielkiej
rewolucji z 1789 r.: "wolność, równość i braterstwo". W skład "Trylogii" Henryka Sienkiewicza wchodzą powieści
historyczne, których akcja rozgrywa się od czasów powstania Chmielnickie-go w 1648 r. do zdobycia przez Turków
Kamieńca Podolskiego w 1672 i (w epilogu) bitwy pod Chocimiem w roku 1673.

gr. trilogia

TRYPTYK l. 'trzyczęściowa kompozycja malarska lub rzeźbiarska, zwłaszcza ołtarz złożony z trzech części':

Ołtarz był tryptykiem, którego środkowa część była nieruchoma, a dwie boczne tworzyły zamykające się skrzydła. 2.
szerzej 'trzyczęściowa kompozycja z jakiejś dziedziny sztuki': Tryptyk dramatyczny, filmowy. Tryptyk poetycki.

gr. triptychos 'złożony w troje'

TRYT 'izotop wodoru, mający właściwości promieniotwórcze, o liczbie atomowej 3, którego jądro składa się z jednego
protonu i dwóch neutronów, symbol: T': Tryt stosowany jest w reakcjach termojądrowych oraz jako wskaźnik, za
pomocą którego określa się wiek różnych produktów.

n.-lać. tritiumodgł". tritos 'trzeci'

TRYUMF albo TRIUMF l. w starożytnym Rzymie: 'uroczysty wjazd zwycięskiego wodza do Rzymu, będący najwyższym
wyróżnieniem wojskowym; z czasem także: uroczystość z okazji zwycięstwa': Wódz, po uzyskaniu zgody senatu na
tryumf, składał swe naczelne dowództwo i odbywał uroczysty wjazd na Kapitel, w wieńcu laurowym i purpurowej,
wyszywanej złotem todze, na rydwanie, w otoczeniu swojego wojska, prowadząc jeńców i wioząc łupy. Triumf kończył
się złożeniem ofiar Jowiszowi, bogu wojny, i ucztą. 2. 'pokonanie przeciwnika w walce': Słynnego miecza Cezara
używał cesarz Oktawian, a po tryumfie pod Akcjum kazał go złożyć w jednej ze świątyń w Rzymie. 3. 'sukces osiągnięty
w jakiejś dziedzinie': Sklonowanie owcy uznano za tryumf człowieka w dziedzinie genetyki. 4. 'radość lub duma z
osiągniętego zwycięstwa lub sukcesu': Po podpisaniu porozumienia między przedstawicielami pracowników a
właścicielami fabryki, na dziedzińcu rozległy się okrzyki tryumfu.
TRYUMFOWAĆ albo TRIUMFOWAĆ l. 'w starożytnym Rzymie: odbywać tryumf, który przysługiwał zwycięskiemu
wodzowi': Przez blisko dwa dni zwycięski wódz tryumfował, biorąc udział w uczcie zorganizowanej na jego cześć. 2.
'odnosić tryumf w walce': Dopiero kiedy do szturmu przyłączyły się dodatkowe oddziały piechoty, zatryumfowano nad
wrogiem. 3. 'odnosić tryumf w jakiejś dziedzinie': Polscy konstruktorzy samolotów ćwiczebnych znów tryumfują. 4.
'cieszyć się, być dumnym z osiągniętego zwycięstwa lub sukcesu': Po odebraniu pierwszej nagrody w konkursie
pianistycznym, długo tryumfował wraz z najbliższymi.

TRYUMFALNY albo TRIUMFALNY l. 'taki, który głosi tryumf: Tryumfalny marsz, pochód, wjazd. () Łuk tryumfalny w
architekturze 'monumentalna budowla w postaci wolno stojącej bramy, której wejście lub wjazd zakończone są
łukiem, budowana w starożytnym Rzymie na część zwycięskiego wodza, zaś współcześnie zwykle w celu
upamiętnienia jakiegoś wydarzenia' 2. 'taki, który odnosi tryumf w walce; taki, na który składają się tryumfy':
Tryumfalna armia. Tryumfalny wódz. Tryumfalne lata w dziejach państwa. 3. 'taki, który wyraża tryumf - radość lub
dumę ze zwycięstwa':

Tryumfalne spojrzenia, okrzyki.

lać. triumph

TRYWIALNY l. 'prostacki, pospolity o odcieniu wulgarnym': Trywialny dowcip. Trywialne zachowanie. Trywialny gust. 2.
'banalny, nieodkrywczy, oczywisty':

Trywialne stwierdzenie. Trywialne wyniki badań.

| UWAGA: w tym znaczeniu lepiej używać przymiotników:

|| banalny, nieodkrywczy.

w znaczeniu l .fr. trivial z łac. trivialis; w znaczeniu 2. ang. trivial

TSE-TSE (czytaj: tse-tse) 'mucha występująca w kilkunastu gatunkach w tropikalnej Afryce, znana przede wszystkim z
tego, że przyczynia się do roznoszenia groźnych chorób, np. śpiączki': Tse-tse, wyglądem przypominająca dużą muchę
domową, żywi się krwią ludzi i

749

T-shirt

TURBO-

zwierząt, którą potrafi jednorazowo wessać w ilości dwukrotnie przekraczającej ciężar swojego ciała.

ł języka baniu

T-shirt (czytaj ti szert) 'podkoszulek z krótkimi rękawami, który rozłożony ma kształt litery T, noszony jako bluzka':
Przecena T-shirtów w sklepach odzieżowych.

ang. T-shirt

TSUNAMI w geografii 'długie i po zbliżeniu się do lądu bardzo wysokie fale, powstające na oceanach i morzach, w
wyniku podwodnego trzęsienia ziemi, wybuchu podwodnego wulkanu lub oberwania się wielkich mas lodu od
lodowców schodzących do morza': Najczęściej tsu-nami występują u brzegów Japonii i Chile. Największe tsunami
odnotowano w 1933 r. w Japonii, u wybrzeża wyspy Honsiu, kiedy prawie dwudziestopięciometrowe fale, powstałe w
wyniku podmorskiego trzęsienia ziemi, wdarły się na ląd, powodując śmierć ponad 3 tyś. osób.
jap. tsunami

TUBERKULINOWY w medycynie 'związany z gruźlicą' () Odczyn tuberkulinowy 'próba, na podstawie której ustala się,
czy pacjent choruje lub chorował na gruźlicę':

Dodatni odczyn tuberkulinowy świadczył o tym, że pacjent przebył gruźlicę.

TUBERKULOZA przestarz. w medycynie 'gruźlica':

Tuberkulozę stwierdza się na podstawie próby tuberkulinowej, polegającej na wprowadzeniu do organizmu pacjenta
tuberkuliny, czyli mieszaniny otrzymywanej z hodowli prątków gruźlicy.

n.-lac. tuberculosis z łac. tuberculum 'mały guz' (zdrobnienie od:

tuber 'garb, guz')

TUBEROZA 'roślina o wąskich liściach i długich, wosko-wobiałych, rzadziej różowych, kielichach, kształtem
przypominających dzwonek lub lejek, wydzielająca bardzo intensywny zapach': Tuberozy pochodzą z Meksyku.
Dawniej hodowane były na kwiaty cięte, dziś używane są przede wszystkim w przemyśle perfumeryjnym.

n.-lać. Połyanthes tuberosa od łac. tuberosus 'pokryty guzkami'

TUL 'pierwiastek chemiczny o liczbie atomowej 69 i masie atomowej 168,934, symbol Tm: srebrzysty, bardzo miękki,
aktywny chemicznie metal': Tul jest stosowany jako składnik niektórych materiałów mikroelektronicz-nych oraz jako
źródło tzw. miękkiego promieniowania gamma.

n. -lać. Thulium od gr. Thoule - nazwy bajecznej wyspy leżącej rzekomo na północ od Brytanii

TUMOR rząd. w medycynie 'nowotwór w kształcie guza' łac. tumor

TUNDRA 'obszar znajdujący się między tajgą a polarną pustynią lodową, pozbawiony lasów i porośnięty tylko małą lub
karłowatą roślinnością, np. mchami, porostami, borówkami, karłowatymi brzozami i wierzbami':

Wiele miejsc w tundrze jest zabagnionych i tam występują torfowiska, zwane mszarami.

roś. tundra z fińskiego tunturi

TUNER (czytaj: tuner albo tjuner) l. 'podstawowa część odbiornika radiowego lub telewizyjnego, służąca do odbioru
sygnałów' 2. 'odbiornik radiowy bez wzmacniacza, będący częścią zestawu wieżowego': Oprócz tunera w zestawie jest
odtwarzacz CD, magnetofon i klasyczny gramofon.

ang. tuner

TUNIKA l. w starożytnym Rzymie: szata noszona przez kobiety i mężczyzn, uszyta z niebarwionej tkaniny wełnianej,
zwykle bez rękawów, sięgająca do połowy łydek lub do kolan, rzadziej do kostek, wkładana przez głowę i
przepasywana na biodrach': Przed zgromadzonym na placu wojskiem pojawił się młody wódz, ubrany w białą tunikę
przepasaną kosztownym pasem, przy którym wisiał krótki miecz. 2. 'dawniej: krótka spódniczka zakładana przez
kobiety na długą, wąską suknię' 3. 'wąska lub luźna damska bluzka, sięgająca do ud, zakładana do spodni lub do
wąskiej spódnicy':

Wyglądała bardzo zwiewnie w jedwabnej tunice zestawionej z delikatną, tiulową suknią wieczorową.

lać. tunica

TURA l. 'jedna z czynności kolejno powtarzanych, jedna z powtarzających się faz jakiegoś procesu; kolejka, etap':
Pierwsza tura wyborów samorządowych we Francji przebiegła zgodnie z oczekiwaniami. 2. 'jedna z grup osób
wykonujących tę samą czynność': Druga tura wczasowiczów. Następna tura pacjentów.

fr. tom 'kolejność, obrót'

TURBAN l. 'w krajach muzułmańskich i w Indiach: męskie nakrycie głowy, formowane z drugiego, około czte-
rometrowego, wąskiego pasa lekkiego materiału, zwykle muślinu': Kształt i kolor turbanu są oznakami godności lub
wykonywanego zawodu. 2. 'damskie nakrycie głowy lub jakakolwiek specjalnie uformowana tkanina, przypominające
muzułmański turban': Lubiła styl lat dwudziestych i trzydziestych, dlatego często zakładała turban, ramiona
przykrywała lisią etolą i stale słuchała fokstrota. Umyte włosy okręciła ogromnym turbanem z ręcznika.

tur. tiiibend z perskiego dułband

TURBINA w technice 'silnik przetwarzający energię pary lub cieczy, zwykle wody lub sprężonego gazu, w energię
wprawiającą w ruch łopatki wirnika znajdującego się w tym silniku': Wzdłuż kanału zbudowane były fabryki, działające
dzięki ogromnym turbinom wodnym.

fr. turbinę z łac. turbo, dopełniacz: turbonis 'wir, ruch kołowy, krąg'

TURBO- 'cząstka wyrazów złożonych mająca znaczenie 'związany z turbiną lub ruchem wirowym' wskazująca,

750

TURBOAGREGAT

III TUSZ

że to, o czym mówi drugi człon złożenia, będący zwykle nazwą jakiegoś urządzenia, składa się z turbiny lub występuje
w tym zjawisko ruchu wirowego, np. turbogenerator, turboodrzutowy

lać. turbo 'wir, ruch kołowy, krąg'

TURBOAGREGAT w technice 'urządzenie składające maszyny roboczej i napędzającej ją turbiny'

złożenie cząstki: turbo- i słowa: agregat

TURBOGENERATOR w technice 'urządzenie składające się z mniejszego urządzenia wytwarzającego prąd i

napędzającej turbiny parowej, gazowej lub wodnej': Turbogeneratory instaluje się w dużych elektrowniach.

złożenie cząstki: turbo- i słowa: generator

TURBOODRZUTOWY Q Silnik turboodrzutowy w lotnic-twie 'silnik odrzutowy montowany np. w niektórych typach
samolotów nadający ruch pojazdowi dzięki spalinom, częściowo rozprężonym w turbinie tego silnika, następnie
rozprężającym się w dyszy wylotowej':

Pierwszym na świecie samolotem z silnikiem turboodrzutowym był samolot "Hę 178", skonstruowany w 1939 r.

złożenie cząstki: turbo- i słowa: odrzutowy

TURBULENCJA l. w fizyce 'zjawisko powstające podczas przepływu gazu lub cieczy, polegające na chaotycznym,
przypadkowym ruchu ich cząsteczek' 2. w meteorologii 'chaotycznie poruszające się wiry i strumienie powietrza w
atmosferze ziemskiej, o zróżnicowanych rozmiarach i kierunkach, powstające na skutek różnic prędkości wiatru w
sąsiadujących ze sobą warstwach powietrza': Turbulencja w atmosferze ziemskiej jest przyczyną porywistości wiatru,
wahania ciśnienia i temperatury, przemieszczania się pary wodnej i zanieczyszczeń.

TURBULENTNY l. w fizyce 'taki, w którym zachodzi turbulencja - chaotyczny ruch cząsteczek cieczy lub gazu':
Turbulentny przepływ wody. 2. w meteorologii 'taki, w którym zachodzi turbulencja - chaotyczny ruch strumieni
powietrza': Turbulentny ruch ciepłego powietrza.

fr. turbulence zp.-lac. turbulentia 'zamieszanie, wzburzenie'

TURKUS l. 'minerał, powstający w skałach zawierających glin i fosfor pod wpływem działania roztworu związków
miedzi, mający barwę zieloną, zielononiebieską lub niebieską, ceniony kamień szlachetny': Turkus od starożytności
jest stosowany w jubilerstwie i zdobnictwie. Na ramieniu miała ozdobną klamrę wysadzaną turkusami. 2. 'kolor
zielononiebieski': Przez małe okienko poddasza widać było kawałek turkusu nieba.

TURKUSOWY l. 'zrobiony z turkusa, wysadzany turkusami': Turkusowe kolczyki. Turkusowa kolia. 2. 'w kolorze turkusa;
zielononiebieski': Turkusowy płaszcz. Turkusowa tapeta.

niem. Turkis, wl. turchese, dosłownie 'turecki (kamień)'

TURMALIN 'minerał o barwie zazwyczaj czarnej, rzadziej zielonej, czerwonej, żółtej lub granatowej, mający bardzo
skomplikowany i zmienny skład chemiczny':

Turmalin jest wykorzystywany w jubilerstwie jako kamień ozdobny, znajduje także zastosowanie w radiotechnice.

fr. tourmaline z syngaleskiego toramalli

TURPIZM 'tendencja w literaturze wyrażająca się szczególnym upodobaniem do brzydoty, choroby, kalectwa, śmierci,
rozkładu i zniszczenia, którą programowo wprowadzili do swojej twórczości niektórzy poeci II połowy XX w.':
Określenie turpizm zaproponowane zostało przez Juliana Przybosia w "Odzie do turpistów" (1962) na oznaczenie
nurtu poetyckiego rozwijającego się po 1956 r.

TURPISTA 'poeta będący zwolennikiem turpizmu; wykorzystujący w swojej twórczości elementy turpizmu':

Najsłynniejsi turpiści to: Stanisław Grochowiak, Tadeusz Różewicz i Miron Białoszewski.

TURPISTYCZNY 'związany z turpizmem; charakterystyczny dla turpizmu; taki.jakwturpizmie': Wiersze tur-pistyczne.

Obrazowanie turpistyczne. Świat przedstawiony utworu ma znamiona turpistyczne.

lać. turpis 'szpetny, szkaradny, brzydki'

I TUSZ l. 'dość szybko schnąca farba wodna, o nasyconej barwie, zwykle czarnej, z połyskiem, używana do kreślenia
znaków, pisania lub rysowania': Tusz, wyrabiany w postaci pałeczek lub gałek z sadzy po spalonych drzewach iglastych
albo olejkach roślinnych, z domieszką gumy arabskiej, już od dawna stosowano w Chinach i Japonii, a w Europie znany
jest od XVIII w. 2. 'rysunek, obraz zrobiony tą farbą': Początkowo malował akwarele, ale potem zaczął robić tusze. 3.
'kosmetyk, w postaci czarnej farbki w specjalnym pojemniczku, służący do malowania rzęs': Tusz do rzęs nakłada się
spiralną szczoteczką, od brzegu powieki ku końcom rzęs.

TUSZOWAĆ l. 'pisać, rysować tuszem': Przez kilka godzin starannie tuszował miniaturę. 2. 'malować rzęsy tuszem':
Zawsze była bardzo skupiona, kiedy malowała usta lub paznokcie albo kiedy tuszowała rzęsy. 3. 'pokrywać tuszem
defekty urody': Pani Krysia jasnym podkładem tuszuje popękane naczyńka na policzkach i nosie. 4. przen. 'postępować
w taki sposób, żeby ukryć coś złego lub nieładnego; także łagodzić przykre wrażenie': Politycy próbowali całą sprawę
zatuszować, ale dziennikarze i tak wszystko odkryli i zrobił się hałas.

niem. Tusche; niem. tuschen

II TUSZ w muzyce 'krótka, głośna, efektowna przygrywka, grana przez orkiestrę przy toastach, wiwatach na czyjąś
cześć itp.': Orkiestra co godzinę grała tusz na cześć młodej pary.

niem. Tusch

III TUSZ w sporcie l. 'w szermierce: trafienie przeciwnika': Trener liczył jego tusze. 2. 'w zapasach: położenie

751

IV TUSZ

TYNKTURA

przeciwnika na łopatki': Walka zapaśnicza zwykle trwa pięć minut, a o zwycięstwie decyduje większa liczba punktów
zdobytych za tzw. akcje techniczne - chwyty i rzuty, tusz (położenie przeciwnika na łopatki) lub dyskwalifikacja (np. za
pasywność), kończąca walkę przed czasem.

fr. touche od: tuocher 'dotykać'

IV TUSZ l. inaczej: PRYSZNIC 'urządzenie, zwykle w postaci długiej rurki zakończonej sitkiem, montowane w łazience,
służące do kąpieli': W rogu campingu znajdował się pawilon z WC, kilkoma umywalkami i tuszami. 2. inaczej:
NATRYSK, PRYSZNIC 'kąpiel, w czasie której korzysta się z takiego urządzenia': Lekarz zalecił mu, żeby wstawał z
samego rana, brał letni tusz i przez dwie godziny spacerował.

niem. Dusche zfr. dousche

TUTOR (czytaj: tutor albo tjutor) l. 'w anglosaskim systemie szkolnym: wychowawca i opiekun grupy uczniów lub
studentów' 2. 'w niektórych uczelniach w Polsce po roku 1990: opiekun studenta studiującego według specjalnego
programu': Był Pan Profesor futorem już kilku osób; jak Pan ocenia tę funkcję?

ang. tutor

TUTTI FRUTTI l. 'deser z wielu różnych owoców, pokrojonych i posypanych cukrem, często też polanych likierem lub
rumem': Nie będę brała lodów, bo boli mnie gardło, zamówię tutti frutti. 2. 'puchar lodów przybranych różnymi
owocami': Specjalnością łodziami są tutti frutti z cząstkami ananasów, mandarynek i fig. 3. 'konfitury wieloowocowe':
Na obiad podano naleśniki z serem i tutti frutti.

wl. tutti frutti 'wszystkie owoce'

TUZ l. przestarz. 'w kartach: as': Wiedział, że wygra, bo już w pierwszym rozdaniu miał trzy tuzy. 2. 'osoba, która ma
wpływy w jakimś środowisku, zwykle polityków lub finansjery, zajmująca ważną funkcję; taka, z którą wszyscy się
liczą': Do tego ośrodka wypoczynkowego przyjeżdżają same tuzy. 3. 'osoba wybitna, wyjątkowa w jakiejś dziedzinie':
Propozycje zagrania w reklamie przyjmowały takie tuzy przedwojennej sceny kabaretowej, jak Loda Halama, Mira
Zimińska czy Adolf Dym-sza.

z dawnego niem. Tus, Duś

TUZIN l. 'dwanaście sztuk': Kup tuzin jajek. W szafce wiszącej w kuchni stał tuzin szklanek i tyle samo talerzy. 2. wyraz
używany tylko w liczbie mnogiej: TUZINY 'duża liczba kogoś lub czegoś, np. jakichś przedmiotów': Do urzędu, jak co
dzień, przychodzą tuziny petentów. W pokoju na podłodze walały się tuziny książek, gazet i pomiętych papierów.

TUZINKOWY 'taki, który niczym się nie wyróżnia spośród innych; zwyczajny, przeciętny': Denerwowały go nadawane
wieczorami tuzinkowe filmy, których akcja była tak prosta, że już po paru chwilach wiedział, jak się
skończą. Nie był tuzinkowy, przeciwnie, uchodził za duszę towarzystwa, dlatego chętnie go wszędzie zapraszano.

staroczeski tusen przez niem. z wl. dozzina

TWEED (czytaj: tłid) 'luźno tkany materiał z grubej wełnianej przędzy, ze skośnym splotem': Ubrana była w kostium z
ciemnego tweedu w kratkę.

TWEEDOWY (czytaj: tłidowy) 'zrobiony, uszyty z tweedu': Tweedowe ubranie. Marynarka, kurtka tweedo-wa.

ang. tweed

TWIST (czytaj: tłist) l. 'dość szybki taniec towarzyski, w czasie którego partnerzy tańczą obok siebie, ale osobno,
wykonując dynamiczne skręty bioder, nóg i rąk': Twist zapoczątkował falę tańców rockowych. W czasie balu wszyscy
żywiołowo tańczyli modnego w tym sezonie twista. 2. 'muzyka do tego tańca': Nagle, ku zdziwieniu wszystkich,
orkiestra zagrała twista. 3. 'zakrętka do słoika, z nacięciem w kształcie spirali na wewnętrznej ściance' 4. 'słoik z taką
zakrętką': Gotowe powidła babcia przekładała z garnka do twistów, które szczelnie zamknięte stawiała na półce w
spiżami.

ang. twist, dosłownie 'skręt, obrót'

TYFUS inaczej DUR 'groźna choroba zakaźna, występująca przeważnie w dwóch odmianach: tyfusu brzusznego i tyfusu
plamistego, objawiająca się bardzo wysoką temperaturą lub wysypką, biegunką i wymiotami':

Zakażenie tyfusem następuje przez kontakt z chorym, przez zakażoną wodę lub zakażone produkty. Najczęściej
zachorowania na tyfus wy stępuj ą w lecie i jesienią.

n.-lać. typhus odgr. typhos 'odurzenie, zaćmienie'

TYLŻYCKI Ser tylżycki 'ser żółty wyrabiany z mleka krowiego, mający specyficzny zapach i dużo małych, nieregularnych
dziurek'

od nazwy miejscowości Tylża, leżącej w dawnych Prusach Wschodnich, gdzie początkowo wyrabiano ten ser

TYNF 'dawna moneta polska, którą zaczęto masowo bić za panowania króla Jana Kazimierza, zawierająca mniej srebra
(zastępowanego miedzią), niż wynikało z jej wartości nominalnej': Świadome fałszerstwo tynfa, usankcjonowane przez
Sejmową Komisję Menniczą, znalazło odzwierciedlenie w haśle wybitym po łacinie na jego awersie: "Wartość tej
monecie nadaje zbawienie ojczyzny, które jest więcej warte od metalu". W rzeczywistości emisja tynfów przyczyniła
się do znacznego wzrostu cen i ruiny gospodarki.

od nazwiska Andrzeja Tynfa, projektodawcy tej monety i dzierżawcy mennic w Krakowie, Bydgoszczy i Lwowie za
panowania Jana Kazimierza

TYNKTURA l. wyraz używany w liczbie mnogiej: TYN-KTURY 'kolory występujące w herbach szlacheckich':

Wśród tynktur herbowych dominowały barwy: czerwona, zielona, niebieska lub czarna, z czasem zastępowane
wzorami graficznymi, np. odpowiednikiem czerwonego

752

TYPOGRAFIA

TYRAN
było pole z pionowymi kreskami, a zielonego - pole ze skośnymi kreskami. 2. przestarz. 'preparat lekarski zawierający
alkohol': Aptekarz sam zbierał zioła, suszył je i robił z nich tynktury. Lekarz przepisał pacjentowi kompresy z ziół oraz
przeróżne mikstury, m.in. wyciąg z gencjany i tynkturę z aloesu.

lać. tinctura

TYPOGRAFIA w drukarstwie l. 'technika drukowania, polegająca na tym, iż odpowiednio przygotowany tekst, zwany
składem, lub klisze z tekstem drukowane są na papierze przez maszyny drukarskie': Stała ekspozycja w Muzeum
Gutenberga prezentuje dzieje typografii od czasów książek drukowanych przed 1501 rokiem, a więc wydanych w
najwcześniejszym okresie rozwoju druku, aż do współczesności. 2. 'sztuka nadawania książkom lub innym publikacjom
odpowiedniej, ozdobnej szaty graficznej': Z upływem czasu poznał tajniki oryginalnej typografii, dzięki której każda
książka stawała się małym arcydziełem. 3. 'szata graficzna książki lub innej publikacji': Z okazji wystawy prac
współczesnych malarzy wydano katalog, który już sam w sobie stanowił bardzo interesujący przykład futurystycznej
typografii.

TYPOGRAFICZNY l. 'związany z typografią - techniką drukowania tekstu': Koszt powielania dokumentów na maszynach
offsetowych jest znacznie niższy od kosztu powielania sposobem typograficznym. () Punkt typograficzny 'podstawowa
jednostka długości używana w technice drukarskiej, m.in. do określania wielkości czcionki, szerokości wierszy lub
odległości między wierszami, wynosząca 0,376 mm' 2. 'związany z typografią-układem graficznym książki lub innej
publikacji': Skromny w formie typograficznej album został wydany we Włoszech.

fr. typographie

TYPOLOGIA 'podział czegoś na pewne typy i opis tych typów': Typologia jest często stosowana w socjologii i
psychologii. W odróżnieniu od klasyfikacji - spotykanej w naukach przyrodniczych - jest ona podziałem nieostrym: nie
ma charakteru wyczerpującego, wyróżniane typy mogą się krzyżować, zwykle też jest tak, że np. większość obiektów
nie ma wszystkich cech danego typu, lecz jedynie dużą ich część. Znane typologie psychologiczne to podział na
ekstrawertyków i introwertyków oraz podział na sangwiników, choleryków, melancholi-ków i flegmatyków.

TYPOLOGIZOWAĆ 'dokonywać typologii czegoś':

Maria Ossowska w swych pracach często typologizuje ludzkie postawy, rozróżniając pewne typy wzorcowe, będące
zbiorem określonych cech i dzieląc świat społeczny ze względu na podobieństwo do tych typów.

TYPOLOGICZNY 'związany z typologią, mający charakter typologii': Pojęcia typologiczne. Podział typologiczny.

niem. Typologie odgr. typos 'odbicie', logos 'słowo, nauka'

TYPIZACJA l. 'wyodrębnianie typów czegoś i przyporządkowanie elementów zbioru do poszczególnych typów':

Typizacja głosek. Typizacja utworów literackich. 2. 'ujednolicanie czegoś tak, by możliwie najdokładniej odpowiadało
poszczególnym typom': Typizacja konstrukcji przemysłowych powoduje obniżenie kosztów produkcji, ułatwia naprawy
i sprawia, że poszczególne elementy tych konstrukcji są wszechstronne i wymienne. W swych balladach Mickiewicz
dokonuje typizacji postaci: zazwyczaj są one albo jednoznacznie dobre, albo złe.

TYPIZOWAĆ l. 'dokonywać typizacji-wyodrębnienia typów i przyporządkowania do nich elementów zbioru':

Niekiedy typizowanie dzieł literackich jest trudne, nie można ich przyporządkować do żadnej konkretnej epoki lub
prądu w sztuce. 2. 'dokonywać typizacji - ujednolicenia czegoś': Typizować oprzyrządowanie i konstrukcje budowlane.

niem. typisieren od gr. typos 'odbicie', logos 'słowo, nauka'

TYRADA 'długa mowa na jakiś temat, zazwyczaj pouczająca i utrzymana w podniosłym tonie': W czasie tyrady
dyrektora uczniowie zaczęli szemrać i kręcić się.
fr. tirade

TYRALIERA w wojsku l. 'luźny szyk bojowy oddziałów żołnierzy walczących pieszo, znajdujących się w równych
odległościach od siebie, zazwyczaj co 8-10 metrów, ale nie w jednej linii': Tyralierę na polu walki zaczęto stosować od
2. połowy XVIII w. w związku z rozwojem broni palnej. Wówczas to tyraliera zastąpiła stosowany wcześniej przez
walczącą piechotę szyk zwarty. 2. 'żołnierze ustawieni i walczący w takim szyku': Na znak dowódcy tyraliera ruszyła do
ataku.

fr. tiraillerie

TYRAN l. 'okrutny i bezwzględny władca, sprawujący władzę absolutną, wymuszający na poddanych posłuszeństwo za
pomocą terroru': Ryszard Kapuściński opisuje w swych książkach wielkich tyranów współczesnego świata, m.in.
cesarza Etiopii Hajle Selasjego i szacha Iranu - Mohammada Rezę Pahiawiego. 2. 'osoba bezwzględna, która wymusza
na innych podporządkowanie się swej woli': Jej mąż to tyran. Ja bym nie zniosła podobnego traktowania. 3. 'w
starożytnej Grecji: władca, który objął rządy nieprawnie (np. w zamachu stanu) i rządził wbrew woli obywateli'

TYRANIA l. 'rządy tyrana': Rewolucja położyła kres jednej tyranii, a wprowadziła drugą. 2. 'bezwzględne narzucanie
innym własnej woli przez jakąś osobę': Tyrania ojca w rodzinie. 3.przen. 'siła dużych grup społecznych lub pewnych
ogólnie uznanych przekonań, wymuszająca podporządkowanie się im': Tyrania mody. Tyrania poglądów religijnych
większości. 4. 'w starożytnej Grecji: czas rządów tyrana'

TYRANIZOWAĆ 'wymuszać na kimś posłuszeństwo, podporządkowanie': Cesarz tyranizował podwładnych. Dyrektor

tyranizuje pracowników.

753

TYTAN

TYTULARNY

TYRANSKI 'związany z tyranem w l. lub 2. znaczeniu, charakterystyczny dla tyrana': Tyrańskie rządy. Tyrań-skie
postępowanie. Tyraóska bezwzględność.

gr. tyrannos

TYTAN l. 'w mitologii greckiej: jeden z olbrzymich synów Uranosa (Nieba) i Gai (Ziemi)', z którymi Zeus stoczył walkę o
władzę nad światem': Ze szczytów Olimpu Zeus bez przerwy ciskał pioruny, które dniem i nocą wykuwali cyklopi. [...]
Płomienne opary otoczyły tytanów, którym oczy ślepły od niesamowitego blasku. (Pa-randowski) l.przen. 'człowiek
ogromny i bardzo silny lub człowiek wielki duchem, mądrością, geniuszem, niezwykle pracowity': W filmie występuje
tytan współczesnego kina - Arnold Schwarzenegger. Ojciec był tytanem pracy. W swej książce przedstawił sylwetki
tytanów odrodzenia - Michała Anioła i Leonarda da Vinci.

TYTANICZNY 'olbrzymi, nadludzko wielki': Tytaniczny wysiłek. Tytaniczne dzieło. Tytaniczna siła.

gr. Titan

II TYTAN 'pierwiastek chemiczny o liczbie atomowej 22 i masie atomowej 47,90, symbol: Ti: stalowoszary, lekki,
twardy, wytrzymały mechanicznie metal, który nie koroduje': Tytan znajduje zastosowanie jako dodatek do

stali, a jego stopy stosowane są w konstrukcjach pojazdów kosmicznych, samolotów i statków. Z tytanu produkowane
są także narzędzia i implanty chirurgiczne (zastępujące ubytki kostne), elementy żaroodporne i aparatura
laboratoryjna.
TYTANOWY 'zawierający tytan; zrobiony z tytanu':

Stopy, próbki tytanowe. Śruby tytanowe. Tytanowe łopatki wirnika.

n.-lać. titanium odgr. titanos 'kreda'

TYTULARNY 'taki, który może używać jakiegoś tytułu, np. stopnia naukowego, ale bez obowiązku oraz uprawnień do
pełnienia funkcji związanych z tym tytułem':

Tytularny prezes stowarzyszenia. Tytularny starszy sierżant. Prezydent ma tytularne zwierzchnictwo nad siłami
zbrojnymi.

TYTULATURA l.przestarz. 'tytuł lub tytuły, które ktoś posiada': W IV w. n.e. z tytulatury cesarzy rzymskich zniknął tytuł
najwyższego kapłana, co oznacza, że wtedy też nastąpiło formalne odłączenie władzy cesarskiej od religii pogańskiej.
2. 'wszystkie informacje znajdujące się na stronie tytułowej książki i w jej metryczce, np. nazwisko autora, tytuł książki,
nazwa wydawnictwa i rok wydania': Redaktor książki znalazł braki i błędy w tytu-laturze.

niem. Titular z łac. titulus

754

U symbol pierwiastka chemicznego: uran (zob.)

UBERMENSCH (czytaj: iibermensz) l. 'w poglądach filozoficznych F. Nietzschego: idealny człowiek, który pokonał w
sobie wszystko to, co ludzkie i - zdaniem Nietzschego - będące oznaką słabości, np. litość, miękkość serca lub miłość,
doskonalszy od współczesnego człowieka, podobnie jak "doskonalszy jest człowiek od małpy'": W "Tako rzecze
Zaratustra" czytamy, że małpa porównywana z człowiekiem może być tylko pośmiewiskiem. Tymże jest także człowiek
dla Ubermenscha: "pośmiewiskiem i wstydem bolesnym". 2. 'w ideologii faszystowskiej: człowiek należący do wyższej,
lepszej rasy, tzw. rasy panów': Hitler opierał się na poglądach Nietzschego, stwarzając teorię rasową i rasę
Ubermenschów, nordyckich nadludzi, uznających jedynie prawo dżungli i nienawiści.

niem. Ubermensch, dosłownie 'nadczłowiek'

UBI TU GAIUS, IBI EGO GAIA (czytaj: ubi tu gajus, ibi ego gaja) 'dosłownie: Gdzie ty Gąjusie, tam ja - Gaja -deklaracja
lojalności i wierności żony względem męża, jej posłuszeństwa wobec niego'.

lać. Ubi tu Gaius, ibi ego Gaia - słowa, które rzymska panna młoda miała wypowiadać, wchodząc do domu swego
małżonka

UBUNG MACHT DEN MEISTER (czytaj: ibung macht den majster) 'dosłownie: ćwiczenie czyni mistrza, prowadzi do
doskonałości w wykonywaniu czegoś - słowa wypowiadane wówczas, gdy chcemy pochwalić sprawność jakiejś osoby
w robieniu czegoś, wynikającą z długiej praktyki, lub gdy chcemy zachęcić kogoś do ćwiczeń': Kiedy przyszło mu po raz
pierwszy naprawić popsuty zamek w drzwiach, zajęło mu to prawie dwie godziny. Za to przy piątym zamku - poradził
sobie w 20 minut, jak mawiają: Ubung macht den Meister.

niem. Ubung macht den Meister

UFO skrótowiec angielski oznaczający 'niezidentyfikowany obiekt latający' (który, według poglądów niektórych osób,
może być statkiem kosmicznym cywilizacji pozaziemskich). Widział latające UFO. Cztery UFO pojawiły się - według
relacji świadków - nad Los Angeles wczoraj wieczorem.
UFOLOGIA 'poszukiwanie śladów kontaktów cywilizacji kosmicznych z naszą cywilizacją': Oficjalna nauka wciąż jeszcze
ignoruje ufologię.

UFOLOG 'człowiek zajmujący się urologią': W Buffalo odbył się zjazd ufologów z całych Stanów Zjednoczonych.

UFITA 'pasażer UFO, będący wysłannikiem cywilizacji pozaziemskiej na Ziemię': Czy naprawdę widziała wtedy ufitów?

ang. UFO skrót nazwy: U(nidentified) F(lying) O(bject) 'niezidentyfikowany obiekt latający'

UGIER l. 'barwnik mineralny o kolorze mieszczącym się w palecie barw od żółtej do złocistobrunatnej; odmiana ochry':
Ugier znajduje zastosowanie przede wszystkim

w produkcji farb olejnych. 2. 'kolor należący do takiej palety barw': Słońce z wolna chowało się za szczytami gór,
opalizując kolorem ciemnego ugru. Po chwili znaleźliśmy się w salonie pełnym różów, ugrów i ciemnych brązów. 3.
'farba w takim kolorze': Malując, dość często sięgał po tubki jasnego ugru i błękitu paryskiego.

od gr. óchrós 'jasnożółty'

ULTIMA RATIO (czytaj: ultima racjo) 'argument, który przeważa w jakiejś sprawie; coś, co stanowi ostateczny sposób
uzyskania lub osiągnięcia czegoś': Podniósł dumnie głowę i powiedział: - Gdy inne argumenty nie zdołają ich
przekonać, zostaje zawsze ultima ratio: armaty na murach.

lać. ultima ratio 'ostatni, ostateczny argument'

ULTIMA THULE (czytaj: ultima tulę) 'dosłownie: najdalej położona, ostatnia Thule (wyspa), przen. - kraniec świata'

gr. ultima Thoule, od nazwy jakiejś wyspy leżącej na północ od Brytanii, o której to wyspie wspomina w Georgikach
Wergiliusz

ULTIMATUM l. 'ostre w tonie oświadczenie wystosowane przez jakieś państwo lub organizację międzynarodową
wobec innego państwa lub organizacji, w którym sformułowane są pewne warunki, które adresat musi spełnić pod
groźbą zastosowania surowych sankcji, często -wojny': Po dokonaniu w 1914 r. w Sarajewie zamachu na arcyksięcia
Ferdynanda, austriackiego następcę tronu, rząd Austrii postawił Serbii ultimatum, zawierające szereg upokarzających
warunków. Tylko częściowe spełnienie go przez Serbię stało się dla Austrii formalnym powodem wypowiedzenia
wojny. 2. przen. 'bezwzględne żądanie postawione innej osobie, zawierające jakąś groźbę w razie niespełnienia go':
Postawiła mu ultimatum, że jeśli nie przestanie pić, to się z nim rozwiedzie.

ULTYMATYWNY 'mający charakter ultimatum politycznego; także: ostry, grożący jakimiś karami w razie niespełnienia
żądań': Ambasadorowi przekazano ultyma-tywne pismo. Jego wypowiedź była utrzymana w tonie ultymatywnym, w
niedwuznaczny sposób mówił, co nas spotka, jeżeli nie spełnimy jego żądań.

lać. śr. ultimatum od fac. ultimus 'ostatni' (warunek)

755

ULTRA-

UNCJA

ULTRA- przedrostek o znaczeniu 'bardzo', dodawany do przymiotników, wskazujący na bardzo duże natężenie cechy, o
której mówi druga część wyrazu, np. ultranowoczesny (bardzo, niezwykle nowoczesny), ultra-miękki, ultrasłodki

tac. ultra 'ponad, powyżej'

ULTRADŹWIĘKI 'dźwięki niesłyszalne dla ludzkiego ucha, których częstotliwość wynosi więcej niż 16 000 herców; mają
zastosowanie w medycynie, technice pomiarów itp.': Pewne nieprawidłowości w strukturze budowli wykryto za
pomocą ultradźwięków.

ULTRADŹWIĘKOWY 'związany z wytwarzaniem lub wykorzystywaniem ultradźwięków': Fale ultradźwiękowe.

Ultradźwiękowa technika pomiarów.

złożenie przedrostka: ultra- i słowa: dźwięki

ULTRAFIOLETOWY 'nadfioletowy': O Promieniowanie ultrafioletowe 'niewidzialne gołym okiem promieniowanie

świetlne o fali krótszej od promieniowania widzialnego, wysyłane przede wszystkim przez Słońce, rzadziej przez jakieś
urządzenie, np. lampę kwarcową':

Warstwa ozonowa, pochłaniająca promieniowanie ultrafioletowe, chroni Ziemię przed jego nadmiarem, który jest
zabójczy dla organizmów żywych.

złożenie cząstki: ultra- i słowa: fioletowy

ULTRAKRÓTKI O Fale ultrakrótkie 'bardzo krótkie fale radiowe, o długości 1-10 m i częstotliwości 30-300 MHz': W
Polsce fale ultrakrótkie są oznaczane skrótem UKF, zaś na świecie - VHF. Zaczynamy nadawanie programu literackiego
na falach ultrakrótkich w paśmie 105 MHz.

złożenie cząstki: ultra- i słowa: krótki

ULTRAMARYNA l. w chemii 'barwnik mineralny, zwykle otrzymywany sztucznie, zawierający m.in. siarkę, której
zawartość wpływa na jego barwę - niebieską, czerwonofioletową, zieloną, a nawet żółtą': Ultramaryna stosowana jest
przede wszystkim jako składnik farb, lakierów i gumy. 2. 'farba w jednym z niebieskich odcieni': Artystka maluje
zazwyczaj fioletem, żółcią i ultramaryną. 3. 'odcień koloru niebieskiego': Ulubionym kolorem Yvesa Kleina była
ultramaryna. Kałuża zamieniła się w jedną wielką plamę z benzyny -j askra-wożółtą, przechodzącą w ciemną
ultramarynę i szafirową zieleń.

ang. ultramarine od łac. ultra 'ponad' marinus 'morski' (w łac. śr. 'zamorski')

ULTRAMONTANIZM l. 'w katolicyzmie: przekonanie o wyższości władzy papieskiej nad władzą świecką i o konieczności
podporządkowania hierarchii kościelnej kurii rzymskiej': Ultramontanizm, powstały w średniowieczu, odrodził się w II
połowie XIX w. w Niemczech, Francji i Belgii w związku z dogmatem o nieomylności papieża. 2. 'postawa pełnej
akceptacji wobec papieża i Watykanu': Każdy jego tekst jest propapieski i prowaty-

kański, nic więc dziwnego, że jego ultramontanizm stał się prawie przysłowiowy.

ULTRAMONTANIN l. 'zwolennik ultramontanizmu -przekonania o wyższości władzy papieskiej nad władzą świecką':
Ultramontanie byli zwolennikami hierarchicznej koncepcji Kościoła, skupionego wokół osoby papieża. 2. 'osoba, którą
cechuje postawa propapieska'

fr. ultramontain, z łac. śr. ultramontanus, dosłownie: 'znajdujący się za górami', tzn. zaalpejski z punktu widzenia
Francuzów, czyli rzymski, watykański

ULTRAS l. wyraz częściej używany w liczbie mnogiej:

ULTRASI 'ugrupowanie skrajnych przeciwników reform społeczno-politycznych, działające we Francji w okresie

restauracji Burbonów' 2. wyraz częściej używany w liczbie mnogiej: ULTRASI 'we Francji po II wojnie światowej:
prawicowe ugrupowanie zwolenników stosowania ostatecznych środków przemocy, np. terroru i dyktatury, w celu
utrzymania władzy francuskiej w Algierze': W latach 60. najaktywniejszą grupą wśród ultrasów była OAS, dążąca m.in.
przez zamachy bombowe do uniemożliwienia przyznania Algierii niepodległości. 3. 'osoba będąca zwolennikiem
skrajnych poglądów politycznych i takich samych metod działania'

fr. ultras 'skrajni (rojaliści)'

ULTRASONOGRAFIA 'metoda, stosowana przy rozpoznawaniu choroby, stawianiu diagnozy, a także w badaniach
ciążowych, w której wykorzystuje się zjawisko odbicia ultradźwięków, skrót: USG': Ultrasonografie stosuje się
powszechnie do wykrywania schorzeń narządów wewnętrznych. Dzięki ultrasonografu możliwe jest dokładne
śledzenie rozwoju dziecka w życiu płodowym.

ULTRASONOGRAF 'aparat do robienia ultrasonografu': Pracownia jest wyposażona w nowoczesny ultrasonograf.

ULTRASONOGRAFICZNY 'oparty na ultrasonografu, będący ultrasonografią': Badania ultrasonograficzne.

ang. ultrasonography od łac. ultra 'ponad' i sonus 'dźwięk' oraz gr. grapho 'piszę'

UMBRA l. 'barwnik naturalny, najczęściej koloru brunat-nokasztanowego, rzadziej żółtego lub zielonobrązowe-go,
będący odmianą gliny': Umbra jest stosowana do wyrobu farb malarskich, olejnych i drukarskich. 2. 'farba w kolorze
brunatnokasztanowym': Liście drzew namaluję umbrą. 3. przestarz. 'abażur': W rogu pokoju stała lampa przykryta
czerwoną umbrą w kwiaty.

od Umbria - kraina w środkowych Włoszech, gdzie wydobywano glinkę brązowego koloru; łac. umbrą 'cień'

UNCJA l. 'jednostka masy ciała i objętości cieczy, stosowana przede wszystkim w krajach anglosaskich': Uncja
handlowa masy jest równa 1/16 części funta angielskiego, czyli 28,35 gramom. Uncja objętości cieczy jest równa
1/160 galona, czyli 28,41 centymetrom sześciennym. 2. 'dawniej: jednostka wagowa stosowana w

756

UNDERGROUND

UNIWERSALIZM

aptekach': Uncja aptekarska wynosiła ok. 30 g. 3. 'w starożytnym Rzymie: oficjalna jednostka masy': Rzymska uncja
była równa dzisiejszej wadze ok. 27 g.

lać. uncia 'dwunasta część'

UNDERGROUND (czytaj: andergrant) l. 'podziemie, ruchy nielegalne, zwłaszcza polityczne lub społeczne':

Wywodził się z antyperonowskiego undergroundu. 2. 'niezależne, niekomercyjne ruchy artystyczne w krajach

Zachodu': Młodzieżowy underground muzyczny. Amerykański underground teatralny.

ang. underground 'podziemie'

UNIA 'zjednoczenie jakichś sił politycznych, państw, kościołów, organizacji krajowych i międzynarodowych itd. - słowo
często występujące w nazwach nowych organizacji, sił itd. powstałych w wyniku zjednoczenia lub aktów
zjednoczeniowych': Unia polsko-litewska została zapoczątkowana małżeństwem Jagiełły z Jadwigą w 1385 r. W wyniku
Unii Brzeskiej, zawartej w 1596 r. przez część duchownych prawosławnych z Kościołem katolickim - powstał Kościół
unicki, podporządkowany władzy papieża i uznający katolickie dogmaty, ale zachowujący prawosławną liturgię. W
1993 r. Europejska Wspólnota Gospodarcza przekształciła się w Unię Europę] ską. Unia i Konfederacja albo Północ i
Południe - to najczęstsze nazwy stron w wojnie secesyjnej w USA w latach 1861-1865.
UNITA 'osoba należąca do Kościoła powstałego w wyniku Unii Brzeskiej z 1596 r.. Kościoła unickiego'

UNIONISTA 'zwolennik lub członek partii mającej w nazwie słowo unia; w Stanach Zjednoczonych podczas wojny
secesyjnej: żołnierz lub zwolennik Unii, stanów Północy': Unioniści z Leszkiem Balcerowiczem na czele dyskutowali o
możliwych sojuszach wyborczych. Oddziały czarnych unionistów zasłynęły ze szczególnego męstwa.

UNICKI 'związany z Unią Brzeską w 1596 r., powstały w wyniku tej Unii': Duchowieństwo unickie. Obrządek unicki. W
Kościele unickim, podobnie jak w Kościele prawosławnym, dopuszczano małżeństwa księży.

UNIJNY 'związany z organizacją lub partią, mającą w nazwie słowo unia (obecnie najczęściej w odniesieniu do Unii
Europejskiej)': Chcąc przystąpić do Unii Europejskiej, Polska musi zaakceptować unijne rozwiązania prawne w wielu
dziedzinach.

p.-lac. unio 'zjednoczenie'

UNIFIKACJA 'sprowadzenie do jednej normy, ujednolicenie czegoś, łączące się zwykle z uczynieniem czegoś spójnym,
jednorodnym, typowym': Unifikacja przepisów przeciwpożarowych. Unifikacja prawa. Unifikacja kryteriów ocen w
szkolnictwie ponadpodstawowym.

UNIFIKOWAĆ 'ujednolicać coś, sprowadzać do jednej normy; przeprowadzać unifikację czegoś': Unifikować średnice
rur używanych w budownictwie.

fr. unification

UNIFORM 'ujednolicony strój przedstawicieli pewnej grupy zawodowej, służby państwowej lub członków jakiejś
organizacji': Uniformy wojskowe i policyjne. Strażnicy w granatowych uniformach.

UNIFORMIZACJA 'ujednolicenie czegoś: stroju, zachowań, zwyczajów, myślenia itd.': Moda wpływa na uniformizację
strojów. Czy globalizacja musi oznaczać też uniformizację kulturalną?

UNIFORMIZOWAĆ 'dokonywać uniformizacji czegoś, ujednolicać to pod względem formy lub treści': Bez trudu można
zaobserwować, jak telenowele uniformizują zachowania dzieci: po obejrzeniu czterdziestego odcinka o wszystkich
sprawach życiowych zaczynają one mówić wyuczonymi z tych filmów zdaniami i zachowywać się jak ich bohaterowie.
Patrzył na monotonny krajobraz miasta, w którym dominowała zuniformizowana architektura przemysłowa.

fr. uniforme z łac. unifonnis 'jednakowy'

UNIKAT 'coś wyjątkowego, niepowtarzalnego, jedynego w swoim rodzaju; rzadkość, wyjątkowy okaz': Ta książka jest
dziś unikatem, pozostało tylko kilka jej egzemplarzy. Tygrysy syberyjskie żyjące na wolności to dziś unikaty; polowanie
na nie jest zakazane.

UNIKATOWY 'będący unikatem; wyjątkowy, niepowtarzalny, jedyny w swoim rodzaju': To unikatowa kolekcja, dlatego
trzymam j ą zawsze w sejfie bankowym. Unikatowy park krajobrazowy.

UNIKALNY 'to samo, co unikatowy': Unikalna okazja taniego spędzenia urlopu nad Morzem Śródziemnym.

lać. unicum 'jedyne'

UNIPOLARNY 'taki, który ma tylko jeden biegun elektryczny': Tranzystor unipolarny.

od łac. unus 'jeden' i polus 'biegun'

UNISONO w muzyce l. 'równoczesne brzmienie co najmniej dwóch, jednakowej wysokości, dźwięków' 2. 'wykonanie
tej samej nuty lub melodii przez różne głosy lub instrumenty' 3. 'zgodnie; wykonując tę samą nutę lub melodię razem
z innym głosem lub instrumentem -przysłówek': Technika kompozytorska znanego gitarzysty polega na powtarzaniu
skocznych tematów, granych unisono przez gitarę, bas i syntezatory.

wl. unisono, dosłownie 'równobrzmiący'

UNIWERSALIZM l. 'dążenie do tego, żeby ogarnąć całość; dążenie do objęcia jakimś działaniem wszystkiego, co może
być tym działaniem objęte': W jego pracy widać jakiś, zamierzony chyba, uniwersalizm. 2. 'stawianie dobra ogółu
ponad dobro jednostek': Uniwersalizm jest poglądem filozoficznym przeciwstawnym indywidualizmowi. 3. pot.
'nadawanie się na każdą okazję, do wszystkiego; bycie wszechstronnym, możliwym do różnorodnego zastosowania':
Uniwersalizm tej mody nie ulega kwestii, iron. Uniwersalizm poglądów politycznych.

757

UNIWERSAŁ

UROLOGIA

UNIWERSALNY l. 'mający wartości powszechne, obejmujący całość': Uniwersalne prawa fizyki. Papież nadawał także
solidarności pewną uniwersalną treść. 2. 'taki, który może mieć różnorodne zastosowanie, wszechstronny':
Uniwersalna maszyna rolnicza. Uniwersalny proszek do prania.

UNIWERSALIZOWAĆ rząd. 'robić coś uniwersalnym, nadawać czemuś wartość ogólną': Odkryli wartości uni-
wersalizujące w losach ludzkich.

UNIWERSALISTYCZNY 'taki, który obejmuje albo stara się objąć całość; zgodny z uniwersalizmem (w znaczeniu l. i 2.)':
Uniwersalistyczne koncepcje dziejów. Uniwersalistyczny idealizm.

UNIWERSALIZACJA 'nadanie czemuś charakteru u-ogólnionego, robienie czegoś uniwersalnym (w znaczeniu l.)':
Uniwersalizacja doświadczeń pokolenia 40-lat-ków.

z łac. universalis 'powszechny'

UNIWERSAŁ 'w dawnej Polsce: dokument, często mający charakter listu otwartego lub aktu prawnego, sporządzany
przez władcę, wojewodę, głównodowodzącego wojskiem lub na ich polecenie, zawierający jakieś istotne informacje,
np. wprowadzający nowe zasady prawne, regulujący sytuację gospodarczą i obronną kraju, wzywający szlachtę na
sejm lub pospolite ruszenie itp.': W 1655 r. król Jan Kazimierz podpisał uniwersał do narodu polskiego, wzywający do
powstania przeciw najeźdźcy szwedzkiemu. Uniwersał Połaniecki, wydany przez Tadeusza Kościuszkę w 1794 r. w
obozie pod Połańcem, poprawił sytuację chłopów w Rzeczypospolitej, m.in. przez nadanie im wolności osobistej i
zmniejszenie pańszczyzny.

lać. universalis 'powszechny'

UNIWERSYTET (czytaj: uniwersytet) 'wyższa uczelnia, na której przeważają wydziały nietechniczne': Za najstarszy
uniwersytet uważana jest islamska wyższa szkoła przy meczecie Karouiyne w Fezie (Maroko) powstała w 859 r. n.e. Na
czele uniwersytetu stoją: rektor i senat.

UNIWERSJADA 'międzynarodowe zawody sportowe, w których bierze udział młodzież akademicka, m.in. studenci
uniwersytetów': Igrzyska XVI Zimowej Uniwer-sjady, która odbyła się w 1993 r. w Zakopanem, były jak dotąd
największą międzynarodową imprezą sportową, jaką zorganizowano w Polsce.

niem. Universitat z łac. universitas, dopełniacz: universitatis 'ogół, całość'

UP TO DATĘ (czytaj: ap tu dejt) 'taki, który jest bardzo modny, nowoczesny, zwłaszcza w odniesieniu do stroju':
Kostiumy tej projektantki, zawsze up to datę, można kupić w kilku salonach firmowych "Mody".

ang. up to datę

URAN 'promieniotwórczy pierwiastek chemiczny o liczbie atomowej 92 i masie atomowej 238,03, symbol U: sre-
brzystobiały metal, dość aktywny chemicznie, którego

związki są trujące': Uran stosowany jest przede wszystkim jako paliwo jądrowe; jego związki znajdują także
zastosowanie m.in. w przemyśle ceramicznym i szklarskim oraz fotografice.

n.-lać. uranium odgr. ouranós 'niebo'

URBANIZACJA 'wzrost liczby miast na jakimś obszarze, zwiększenie się na nim procentowego udziału ludności miejskiej
oraz związane z tym przemiany socjologiczne i gospodarcze': Industrializacja, uprzemysłowienie Europy szło w parze z
urbanizacją. Celem budowy Centralnego Okręgu Przemysłowego w latach 30. XX w. było nie tylko stworzenie
oddalonego od granic ośrodka przemysłu zbrojeniowego, ale też urbanizacja i industrializacja Polski.

URBANIZOWAĆ 'dokonywać urbanizacji': W latach 50. XX w. odgórnie urbanizowano tereny rolnicze. Reymont w
"Ziemi obiecanej" przedstawia Łódź, należącą ówcześnie do najbardziej zurbanizowanych regionów Polski.

URBANIZACYJNY l. 'związany z urbanizacją': Procesy urbanizacyjne. 2. 'to samo, co urbanistyczny': Plan urbanizacyjny.

od łac. urbanus 'miejski'

URBANISTYKA 'dział architektury: nauka o planowaniu przestrzennym miast'

URBANISTA 'specjalista w dziedzinie urbanistyki': Zespół urbanistów opracował plan zagospodarowania

przestrzennego terenów podmiejskich.

URBANISTYCZNY 'związany z urbanistyką': Zespół urbanistyczny Starego Miasta. Pracownia urbanistyczna. Plany
urbanistyczne.

fr. urbanistę 'urbanista' od łac. urbanus 'miejski'

URBI ET ORBI l/błogosławieństwo papieskie, udzielane w ważnych okolicznościach i podczas wielkich świąt, np. na
Wielkanoc, z balkonu jednej z bazylik rzymskich, obecnie Bazyliki św. Piotra': Zwyczaj papieskiego błogosławieństwa
urbi et orbi został przerwany w 1870 r., wznowiony w latach 20. XX w. trwa do dziś. 2. przen. 'podanie jakichś
informacji do wiadomości powszechnej '

lać. urbi et orbi, dosłownie: 'miastu (Rzymowi) i światu'

URNA l. 'skrzynia z otworem, do której wrzuca się kartki wyborcze': Wyborcy wrzucali do urny listy z zakreślonymi
przez siebie nazwiskami. 2. 'ozdobny pojemnik z prochami zmarłej osoby': Zmarła prosiła o kremację jej ciała, więc
przed ołtarzem stała tylko niewielka, ozdobna urna z prochami.

lać. urna, pierwotnie 'dzban'

UROLOGIA 'dział medycyny zajmujący się anatomią, chorobami i leczeniem układu moczowego oraz męskich
narządów płciowych': Pierwsza w świecie klinika urologii założona został w Paryżu w 1896 r.

758
USG

UZUS

UROLOG 'specjalista w zakresie urologii': Na kongresie spotkali się światowej sławy urolodzy.

URYNA przestarz. 'mocz': Pielęgniarka opróżniła woreczki z uryną.

fr. urologie odgr. ouron 'mocz' i logos 'nauka, słowo'; łac. urina

USG zob. ULTRASONOGRAFIA

UTENSYLIA przestarz. 'narzędzia, przybory potrzebne do wykonania określonej czynności; także różne sprzęty
domowe, zwłaszcza kuchenne': Hydraulik nie zabrał ze sobą wszystkich potrzebnych mu utensyliów, bez których nie
naprawi cieknącej rury. Na biurku sekretarki główne miejsce zajmowały utensylia do pielęgnacji paznokci. Na ścianie,
tuż obok pieca, wisiały rozmaite domowe utensylia, takie jak patelnia, sagan, warząchwie.

tac. utensilia 'sprzęty, naczynia, narzędzia'

UTOPIA 'coś, o czym się marzy, a co się nigdy nie urzeczywistni, zwłaszcza w zakresie stosunków społecznych; idealny
ustrój społeczny, idealne stosunki międzyludzkie itp.': Zgoda społeczna nie jest utopią. Silny parlament, sprawny rząd,
zdyscyplinowane społeczeństwo - ach, jakże to miła utopia!

UTOPIJNY 'niemożliwy do urzeczywistnienia, taki, który jest mrzonką': Utopijne marzenia o powszechnej tolerancji.
Utopijny pomysł przegrodzenia Cieśniny Beringa.

ang. utopia

UTYLITARYZM l.'postawa zakładająca, że najistotniejsze dla człowieka są cele praktyczne: użyteczność kogoś lub
czegoś, pożytek, jaki coś może przynosić, osiągnięcie wygód itp.': Utylitaryzm Antoniego przejawiał się także w jego
niechęci do dyskusji na tematy ogólne i filozoficzne; chętnie za to rozmawiał o kwestiach konkretnych. 2. 'kierunek
filozoficzny (popularny w wieku XVIII i XIX), głoszący, że najwyższym celem moralnym jest pożytek jednostki i
społeczeństwa, a z dobra poszczególnych ludzi rodzi się dobro społeczeństwa.

UTYLITARNY 'taki, który ma zastosowanie praktyczne, pożyteczny, użytkowy; także taki, który podkreśla korzyści
materialne, wygodę itp.': Utylitarny charakter sztuki jest od dawna kwestionowany. Względy utylitarne zadecydowały
o tym, że zająłem się popularyzacjąnauki.

fr. utiiitarisme

UTYLIZACJA 'wykorzystywanie odpadów przemysłowych, śmieci i wszelkich materiałów wtórnych do produkcji czegoś
nowego': Utylizacja odpadów przemysłowych. Utylizacja opakowań szklanych.

UTYLIZOWAĆ 'wykorzystywać odpady przemysłowe, śmieci, materiały wtórne do produkcji': Śmieci segregowane w
odpowiednich pojemnikach można potem utyli-zować.

fr. utiiiser

UWERTURA l. w muzyce 'orkiestrowy utwór muzyczny będący wstępem do opery, operetki, baletu itp.': Od połowy
XVIII w. uwertury są zazwyczaj komponowane w formie sonaty, opartej na temacie, który pojawi się następnie w
utworze. () Uwertura koncertowa 'samodzielny utwór, przeznaczony do wykonania przez orkiestrę' 2. przen. 'wstęp
do czegoś, zwykle czynność poprzedzająca inną, ważniejszą czynność': Przyznanie medali kombatantom było uwerturą
do uroczystości rocznicowych związanych z wybuchem Powstania Warszawskiego. Ale to spięcie na temat rodzinnych
finansów okazało się tylko uwerturą do prawdziwej awantury, spowodowanej pytaniem żony o wczorajszy wieczór.
fr. ouverture 'otwarcie, rozpoczęcie'

UZURPACJA 'bezprawne zagarnięcie (praw do) czegoś, zwłaszcza zagarnięcie władzy': Objęcie władzy w Polsce w 1733
r. przez Augusta III było uzurpacją, możliwą tylko dzięki zbrojnej interwencji Rosji, prawnie tron należał się
Stanisławowi Leszczyńskiemu.

UZURPATOR 'ktoś, kto bezprawnie coś zagarnął, zwłaszcza - władzę': W artykułach w niemieckiej, austriackiej i
rosyjskiej prasie z początków XIX w. często nazywano Napoleona I uzurpatorem. Wiele osób sądziło jednak, że prawo
do najwyższych godności nadaje mu geniusz i wielka miłość własnego narodu.

UZURPOWAĆ 'dokonywać uzurpacji': Uzurpował sobie prawo do korony. Kanapowe partyjki uzurpują sobie prawo do
przemawiania w imieniu społeczeństwa.

UZURPACYJNY albo UZURPATORSKI 'związany z uzurpacją lub z uzurpatorem, uzurpatorami': Uzurpacyj-ne zagarnięcie
władzy. Uzurpatorski urząd.

fr. usurpation z łac. usurpatio 'przywłaszczenie, użytkowanie', usur-pare 'przywłaszczyć sobie coś, używając tego'

UZUS książk. 'zwyczaj społeczny': We współczesnym uzusie już nie mieści się całowanie kobiet w rękę, dla młodzieży
jest to bardzo staromodne. Dla językoznawców uzus jest ważnym kryterium przy ocenie, czy należy popierać jakieś
formy językowe, czy też nie. Formy częste w uzusie, np. tą kobietę, zyskują obecnie aprobatę normatywną, choć nie są
zgodne z dawnymi wzorcami odmiany.

UZUALNY w językoznawstwie 'związany z uzusem':

Kryterium uzualne przemawia za aprobatą normatywną tych form, które są w społeczeństwie powszechnie używane.

lać. usus 'zwyczaj, użytkowanie, praktykowanie'

759

I V 'cyfra rzymska o wartości 5'

II V skrót słowa: wolt (zob.)

III V symbol pierwiastka chemicznego: wanad (zob.)

VA BANQUE (czytaj: wabank) 'o całość - wyrażenie używane wówczas, gdy ktoś stawia na szali wszystko, by dużo
zyskać lub stracić': Postanowił zagrać va banque, postawił wszystko, co miał, na numer 13. Zagrał va banque,
oświadczając szefowi, że zostanie w firmie tylko wówczas, gdy będzie przeniesiony na tamto stanowisko.

fr. va banque 'o cały bank' - pierwotnie w kartach

VACAT zob. WAKAT

VACATIO LEGIS (czytaj: wakacje legis) w prawie 'o-kreślony okres od dnia ogłoszenia aktu prawnego do dnia, kiedy
zacznie on obowiązywać': Zgodnie z obecnie obowiązującymi przepisami o publikacji "Dziennika Ustaw", jeżeli w
samej ustawie Sejm nie wskazuje daty, od której ta ustawa ma obowiązywać, wchodzi ona w życie po 14-dniowym
vacatio legis. Obowiązek uzyskiwania zezwoleń na import węgla został wprowadzony niemal z dnia na dzień, bez
vacatio legis.

p.-lać. vacatio legis, dosłownie 'uwolnienie, próżnowanie ustawy'

YADEMECUM zob. WADEMEKUM

VAE VICTIS! (czytaj: wae wiktis) 'biada zwyciężonym! Według Plauta vae victis krzyknął Brennus, legendarny wódz
Galów, w chwili, kiedy rzymski trybun zaprotestował przeciw nieuczciwości Galów, ważących okup złożony przez
Rzymian przy użyciu nierzetelnych odważników. Brennus dorzucił wtedy na szalę z odważnikami swój miecz,
wypowiadając słynne zdanie. Inni historycy przytaczali słowa Brennusajako wypowiedziane po klęsce Rzymian nad
rzeką Allią (w 390 p.n.e.). Zob też: gloria victis.

lać. vae victis

VALE (czytaj: wale) 'żegnaj; bądź zdrów'

lać. yale

VAN (czytaj: wan) 'typ samochodu osobowego, większego i wyższego od przeciętnego samochodu osobowego,
przeznaczony do przewozu większej liczby osób'

ang. van, pierwotnie 'wagon, wóz'

VANITAS VANITATUM ET OMNIA VANITAS (czytaj: wanitas wanitatum et omnja wanitas) 'marność nad marnościami i
wszystko marność - zdanie z Wul-gaty, z Księgi Koheleta, wyrażające refleksję, że wszystko, co jest na tym świecie, jest
krótkotrwałe, przemijające i nic nieznaczące w porównaniu z boską wiecznością'

lać.

VARIA l. 'rozmaite rzeczy': W starym kufrze znaleźli akt własności ziemi z 1797 r., jakieś varia i księgi inwentarzowe. 2.
'w czasopiśmie: dział, w którym poruszane są różne tematy, zwykle mające charakter ciekawostek i nowinek': W
drukowanych w miesięczniku variach zazwyczaj umieszczane są recenzje najnowszych książek, filmów, sztuk i płyt.

lać. varius 'rozmaity, różny, różnorodny'

VARIETES (czytaj: wariete) l. 'widowisko rozrywkowe składające się z piosenek, skeczów, tańców, krótkich pokazów
akrobatycznych itp.': Wieczorem idą ze znajomymi na jakieś varietes. 2. 'teatr, w którym się takie widowiska
przedstawia': Przed wojną występowała w varietes jako tancerka.

fr. varietes

VAT (czytaj: wat) 'typ podatku od zakupu towaru: podatek od tego, co zyskuje towar w trakcie sprzedaży po kolejnych
fazach procesu produkcji (czyli od tzw. wartości dodanej)': W Polsce VAT obowiązuje od roku 1993.

ang. VAT, skrót od: value added tax 'podatek od wartości dodanej' (w Polsce: podatek od towarów i usług, skrót: PTU)

VEL (czytaj: wel) 'albo, lub, czyli; wyraz używany zwłaszcza przy zestawieniu dwu określeń tej samej osoby, np.
nazwiska i pseudonimu': W przestępczym światku znany był jako Jasio Grubas vel Kiełbasa. Nieślubny syn księcia
Józefa Poniatowskiego - Józef Ponitecki, vel Po-niatowski - zbierał laury jako tenor na scenach paryskich operetek.

VENI, VIDI, VICI (czytaj: weni, widi, wic-i) 'dosłownie:

przyszedłem, zobaczyłem, zwyciężyłem - słowa Juliusza Cezara powiadamiającego senat listownie przez przyjaciela o
swoim szybkim zwycięstwie nad Famace-sem, królem Pontu w 47 r. p.n.e'

lać. veni, vidi, vici

VERBUM NOBILE (czytaj: werbum nobile) 'dosłownie:

słowo (honoru) szlachcica': - Mości Twardowski - zakrzyknął czart - a gdzież twoje verbum nobile?

tac., skrócona wersja dłuższego powiedzenia: verbum nobile debet esse stabile 'słowo szlacheckie winno być
dotrzymane'

VERSO l. 'odwrotna strona zapisanej kartki' 2. 'w książce:

strona parzysta'

lać. verso 'obracać, przewracać'

760

VERTE!

VOX POPULI - VOX DEI

VERTE! (czytaj: werte) 'odwróć! - napis na dole strony, umieszczany po to, by ten, kto czyta, odwrócił ją i przeczytał
też to, co jest na odwrocie'

lać. verte od: vertere 'odwracać'; od tego czasownika łacińskiego pochodzi też słowo: wertować, oznaczające,
podobnie jak verte, odwracanie zapisanych kartek

VETO zob. pod hasłem: WETO i LIBERUM VETO

VIA (czytaj: wiją) 'dosłownie: przez (jakąś miejscowość);

informacja często umieszczana na bagażach lub przesyłkach': Planowali podróż do Afryki Północnej via Włochy.

lać. via 'droga'

VICE VERSA (czytaj: wice wersa) 'na odwrót, przeciwnie': W regulaminie internatu jest napisane, że odwiedziny
chłopców w tych częściach budynku, które są zajmowane przez dziewczęta, i vice versa, mogą się odbywać tylko po
uprzednim uzgodnieniu tego z opiekunami.

lać. vice versa

VIDE (czytaj: wide) 'patrz; tym słowem zazwyczaj odsyła się czytelnika do innego miejsca w książce': Zainteresowanie
wyborami rośnie (vide: wykres porównawczy z 1996 i 2000 r.).

VIP (czytaj: wip) 'bardzo ważna osoba - ktoś, kto z racji swego stanowiska, dochodów, znaczenia w państwie korzysta z
określonych przywilejów': Prezydent miasta wszedł na stadion specjalnym wejściem dla VIP-ów. Zauważyła, że siedzi
w ministerialnej loży, między VIP-a-mi.

ang. skrót wyrażenia: v(ery) i(mportant) p(erson)

VIRTUTI MILITARI (czytaj: wirtuti militari) 'najwyższy polski order wojskowy, nadawany żołnierzom, którzy odznaczyli
się w boju szczególnym męstwem oraz wielkimi zasługami': Order Virtuti Militari został ustanowiony w 1792 r. przez
króla Stanisława Augusta Poniatowskiego po bitwie pod Zieleńcami. Do pierwszych kawalerów Virtuti Militari należał
młody

oficer, którego męstwo i wielki talent wojskowy sprawiły, że Polska tę bitwę wygrała - Tadeusz Kościuszko.

lać. virtuti militari 'dzielności żołnierskiej'

VIS-A-VIS (czytaj: wizawi) 'naprzeciwko - przysłówek;

także: osoba znajdująca się naprzeciwko -rzeczownik':

Za stołem, vis-a-vis, siedział jakiś ponury jegomość, który przyglądał się jej badawczo. Po drugiej stronie ulicy, vis-a-vis
działek, jest mały sklepik spożywczy. Nie zamieniła ze swoim vis-a-vis ani słowa.

fr. vis a vis 'twarzą w twarz'

VIVAT, CRESCAT, FLOREAT! (czytaj: wiwat, kreskat, floreat) 'dosłownie: niech żyje, niech wzrasta, niech kwitnie!'

tac. vivat, crescat, floreat!

VIVENTE REGE (czytaj: wiwente rege) 'wybór króla za życia jego poprzednika': W Polsce elekcja vivente rege odbyła się
tylko raz, kiedy to za życia Zygmunta I Starego w 1529 r. ogłoszono następcą tronu Zygmunta II Augusta i koronowano
go w 1530 r.

fac. vivente rege 'za życia króla'

VOLKSDEUTSCH zob. FOLKSDOJCZ

VOTUM SEPARATUM (czytaj: wotum separatum) 'oficjalnie przyjęte, zaprotokołowane odrębne zdanie w jakiejś
kwestii (co do której przyjęto uchwałę, wniosek) zgłoszone przez jednego z członków zespołu zajmującego się tą
sprawą': Jako jedyny członek komisji sejmowej zgłosiłem wtedy votum separatum. Dwóch sędziów Trybunału zgłosiło
swoje votum separatum.

lać. votum separatum dosł. 'zdanie odrębne'

VOX POPULI - VOX DEI (czyatj: woks populi - woks deji) 'dosłownie: głos ludu jest głosem Boga - powiedzenie
przytaczane zazwyczaj przez osobę, która podjęła decyzję niekoniecznie zgodną z własnymi przekonaniami, ale taką,
której oczekuje większość pewnego grona (zebranych, członków organizacji itp.)'

lać., z "Listu do Karola Wielkiego" (800 r.), autorstwa Alkuina, anglosaskiego mnicha, teologa i filozofa

761

I W skrót angielskiego słowa: west 'zachód', symbol zachodu jako strony świata

II W skrót słowa: wat (zob.) III W symbol pierwiastka chemicznego: wolfram (zob.)

WADEMEKUM albo VADEMECUM (czytaj: wadame-kum) 'przewodnik po jakiejś dziedzinie - podręczna książka
zawierająca podstawowe wiadomości z tej dziedziny i praktyczne rady': Wademekum wędkarza. Wa-demekum
turysty. Chłopcy pożyczali sobie wademe-kum skauta.

lać. vade mecum 'idź za mną'

WADIUM 'kwota, którą się wpłaca, jeśli chce się stanąć do jakiegoś przetargu, będąca gwarancją tego, że się na pewno
do niego przystąpi': Wadium wynosi 10% ceny wywoławczej samochodu dostawczego.

niem. z łac.

WAGINALNY -w anatomii 'dotyczący pochwy - końcowego odcinka żeńskich dróg rozrodczych': Przyczyną AIDS jest
wirus zwany HIV. Znajduje się on we krwi osób zakażonych oraz w spermie i wydzielinie waginal-nej.
fac. vagina 'pochwa' (miecza)

WAJDELOTA 'na pogańskiej Litwie: wieszcz i niższy kapłan spełniający czynności kultowe w obrzędach religijnych,
niekiedy także śpiewak wędrowny, guślarz, wróżbita': Wajdeloci znani byli nie tylko mieszkańcom
przedchrześcijańskiej Litwy, ale również Jaćwingom i Prusom. Słynna Mickiewiczowska "Pieśń wajdeloty" zaczyna się
od słów: "Już w gruzach leżą Maurów posady"

wyraz przyswojony językowi polskiemu (być może też: utworzony) przez Adama Mickiewicza, w powieści poetyckiej
"Konrad Wal-lenrod"; od niem. Waidler 'guślarz - wróżbita staropruski'

WAKAT albo VACAT (czytaj: wakat) l. 'nieobsadzone stanowisko, wolne miejsce pracy': Minister kultury i sztuki - vacat.
W Urzędzie mamy jeszcze dwa wakaty. 2. 'niezadrukowana stronica książki': Przed stroną tytułową otwierającą każdy
rozdział dajemy wakat.

WAKOWAĆ rząd. 'być wolnym, nie obsadzonym' (o jakimś stanowisku, urzędzie). Powołał Wachima Achme-

dowa na wakujące stanowisko premiera. Wakuje prawie 30% stanowisk w komendach rejonowych.

lać. vacat 'brakuje' od: vacare 'być wolnym, próżnym':

WAKUUM l. w fizyce 'obszar wypełniony gazem o ciśnieniu znacznie mniejszym niż ciśnienie atmosferyczne;

inaczej: próżnia' 2. książk. 'próżnia': Ale polityka nie znosi wakuum: miejsce działacza, który odszedł, bo po-winęła mu
się noga, zajmuje inny, jeszcze bardziej pazerny na zaszczyty i pieniądze.

lać. vacuum 'próżnia'

WALKIE-TALKIE (czytaj: łoki-toki) 'mały, kieszonkowy radiotelefon, służący do porozumiewania się na niewielkie
odległości': Grupy policjantów z walkie-talkie przy uchu przeczesywały teren. Dzięki walkie-talkie mogłem rozmawiać z
synem, kiedy był na oddziale zakaźnym.

ang. walkie-talkie

WALKIRIA 'w mitologii skandynawskiej: posłanka boga Odyna, pojawiająca się na polu bitwy na koniu lub na wilku
albo unosząca się w postaci drapieżnego ptaka i zwiastująca śmierć tym wojownikom, którzy mieli polec, wybierająca
jednocześnie spośród nich bohaterów, z którymi powróci do Odyna do Walhalli i będzie im usługiwać podczas
wspólnej uczty': Najbardziej znaną walkirią była piękna Brunhilda.

niem. Valkiiren, z dawnego skandynawskiego, dosłownie 'ta, która wybiera poległych'

WALKMAN (czytaj: łokmen) 'mały, kieszonkowy magnetofon ze słuchawkami, służący tylko do odtwarzania nagrań':
Skradziono telewizor, dwa walkmany, części do komputera. Słuchawki na uszach, walkman w kieszonce na piersiach,
ręce w kieszeniach - typowy młody człowiek.

ang. walkman (nazwa firmowa)

WALKOWER w sporcie 'uznanie jednego z przeciwników (zawodników lub drużyn) za zwycięzcę w tej sytuacji, gdy
rywal nie stawił się do walki lub gry albo nie spełnił regulaminowych wymagań, pozwalających mu wziąć w niej udział':
Kubańczyk nie wyszedł na ring i nasz bokser wygrał walkę walkowerem. Drużyna "Czerwonych" oddała przeciwnikowi
trzy punkty walkowerem.

ang. walkover 'łatwe zwycięstwo'

WALL STREET (czytaj: łoi strit) 'ogół najważniejszych finansistów, przedsiębiorców i bankierów amerykańskich': Wali
Street podjęło decyzję o rozpoczęciu drugiej rundy w wojnie walutowej po obu stronach Atlantyku.
ang. Wali Street, nazwa ulicy w Nowym Jorku, na której i w pobliżu której mieszczą się największe banki i giełda
papierów wartościowych

WALORYZACJA 'przywracanie określonej wartości takim świadczeniom, jak płace, renty, emerytury, którą to

762

WALUTA

WAPORY

wartość straciły one na skutek inflacji'; także: 'przywracanie wartości papierom wartościowym, kredytom itp.':
Waloryzacja płac nauczycieli. Waloryzacja emerytur.

WALORYZOWAĆ 'dokonywać waloryzacji, przywracać wartość pensjom, emeryturom, papierom wartościowym, gdy
utraciły ją wskutek inflacji': Mimo zapowiedzi nie zrewaloryzowano dotąd rent trzeciej grupy. Zob. też rewaloryzacja,
rewaloryzować.

fr. valorisation i valoriser

WALUTA l. w finansach 'jednostka pieniężna obowiązująca na terenie jakiegoś państwa lub grupy państw':

Waluta francuska to frank francuski, ukraińska - hryw-na, włoska - lir, norweska - korona norweska. Wspólna waluta
wielu państw Unii Europejskiej to euro. 2. 'rodzaj pieniądza będącego w obiegu': Waluta srebrna, złota, miedziana.
Waluta papierowa. 3. pot. 'zagraniczne pieniądze, zwłaszcza takie, które można bez trudu wymieniać w każdym kraju:
dolary amerykańskie, marki niemieckie itd.': W latach 50. XX w. za handel walutą groziły w Polsce surowe kary, do
kary śmierci włącznie.

WALUTOWY w finansach 'związany z walutą -jednostką pieniężną obowiązującą na terenie jakiegoś kraju': Profesor
omawiał na wykładzie systemy walutowe, obowiązujące w państwach europejskich. Czy znaczny deficyt w handlu
międzynarodowym nie wywoła w Polsce kryzysu walutowego? Założył w banku konto walutowe, na którym
przechowywał nadsyłane przez ojca z Ameryki dolary.

wl. valuta

WAMPIR l. 'w baśniach i podaniach ludowych: upiór, wstający nocą grobu i wysysający krew śpiących ludzi, którzy
przez to również stają się wampirami': Po śmierci hrabia Dracula miał jakoby zmienić się w wampira, a z czasem miał
być nawet obwołany księciem wampirów. l.przen. 'osoba bezwzględnie wykorzystująca innych; wyzyskiwacz': Ten
właściciel firmy to wampir! Jak można wymagać od ludzi, żeby pracowali dziesięć godzin dziennie, zmuszać ich, żeby
przychodzili jeszcze w soboty, a na dodatek dawać im tak śmiesznie niskie wynagrodzenie?! 3. pot. 'mężczyzna, który
dopuścił się wielu morderstw, często na tle seksualnym':

Nieletnich przestępców przybywa, coraz częściej są sprawcami napadów rozbójniczych i współpracują z gangami
złodziei samochodów, wreszcie - tak jak słynny "wampir z Ochoty" - mordują, aby ułatwić sobie grabież i pozbyć się
potencjalnego świadka. 4. 'nietoperz żywiący się krwią ssaków i ptaków, należący do rodziny tych ssaków
występującej w tropikalnej strefie Ameryki Środkowej i Południowej': Wampiry żyją w koloniach. Ich zęby
przystosowane są do przecinania skóry ofiary, a żołądek dostosowany do magazynowania krwi.

WAMPIRZYCA l. 'kobieta wampir - wysysająca krew śpiących ludzi': Wbił kołek osikowy w pierś wampirzycy i dopiero
wtedy poczuł, że uwolnił się od niej na zawsze. 2. 'kobieta, która ubiera się i zachowuje wyzywająco': Była wcieleniem
kobiety z reklamy - wampirzycy, obiektu pożądania, której walory urody w podświadomości odbiorcy mają być
przenoszone na reklamowany produkt.
WAMP pot. 'kobieta, która ubiera się i zachowuje tak, żeby zwrócić na siebie uwagę; prowokująca i uwodzicielska w
stosunku do mężczyzn': Umiała zmieniać swój wygląd: rano mogła być skromną myszką biurową, po południu matką i
gospodynią domową, zaś wieczorem stawała się wampem, otulonym futrem z norek i owianym zapachem dobrych
perfum.

fr. vampire

WAMPUM 'muszelki lub koraliki nawlekane na sznurki lub naszywane na ubranie, używane dawniej przez Indian
Ameryki Północnej m.in. jako środek płatniczy, zastaw, oznaka godności, ozdoba, a także służące do przekazywania
informacji': Kolor muszelek lub paciorków, z których robiono wampum, był symboliczny, np. barwa biała oznaczała
pokój, a czerwona - wojnę.

z języka Indian Narragansel wampompeag 'białe paciorki zrobione z muszli'

WANAD 'pierwiastek chemiczny o liczbie atomowej 23 i masie atomowej 50,942, symbol V: srebrzystoszary, twardy
metal': Wanad jest składnikiem stali i żeliwa;

niektóre jego związki są wykorzystywane przy wytwarzaniu farb i lakierów, w fotografice oraz do produkcji
specjalnych gatunków szkieł.

n.-lać. vanadium od dawnego skandynawskiego Vanadis, przydomku skandynawskiej bogini miłości, płodności,
narodzin i śmierci

WANDAL l. 'członek plemienia germańskiego, które w 455 r. n.e. najechało Rzym, niszcząc miasto i znajdujące się w
nim zabytki kultury oraz dzieła sztuki': W 418 r. Wandalowie zostali w Hiszpanii pobici przez Wizygotów; po tej klęsce
przenieśli się do Afryki, gdzie założyli swe państwo. 2. 'człowiek, który niszczy dobra kultury i dzieła sztuki, nie
rozumiejąc ich wartości': W nocy jacyś wandale próbowali podpalić muszlę koncertową w parku.

WANDALIZM 'bezmyślne niszczenie dóbr kultury i sztuki': Norwid w swych listach opisuje przerażające, a zarazem
komiczne, akty wandalizmu dokonywane przez rosyjskich żołnierzy, tłumiących powstanie listopadowe, np.
przepiłowywanie na pół bezcennych ksiąg średniowiecznych, wywożonych z polskich bibliotek do Petersburga - by
były łatwiejsze w transporcie.

lać. nazwa osławionego plemienia to Vandali, niemiecka - Wandale

WAPORY l. przestarz. 'gazy o nieprzyjemnym zapachu, ulatniające się z rozgrzanych cieczy lub ciał stałych;

opary, wyziewy': Drzewa były jakby nadęte od wilgoci i od intensywnych waporów, które po długich deszczach unosiły
się tuż nad ziemią. 2. 'dawniej: nagły atak spazmatycznego płaczu i histerii, który dość często dotykał

763

WARIACJA

WATERGATE

damy z towarzystwa': Rozrzutny syn nieraz przyprawiał generałową o spazmy i wapory.

lać. vapor 'para wodna'

WARIACJA l. wyraz częściej używany w liczbie mnogiej: WARIACJE w muzyce 'zmiany tematu lub innych fragmentów
utworu muzycznego w trakcie jego trwania': Wariacje należą do najczęściej stosowanych środków konstrukcyjnych w
muzyce. 2. wyraz częściej używany w liczbie mnogiej: WARIACJE 'utwór muzyczny, w którym główny temat pojawia się
co jakiś czas w zmienione] formie': Temat w wariacjach jest oryginalny, tzn.jest dziełem inwencji twórczej
kompozytora, albo jest zapożyczony z innych dzieł, jak np. w wypadku Wariacji na temat "Don Giovanniego"
Wolfganga Amadeusza Mozarta, skomponowanych przez Fryderyka Chopina. 3. w choreografii 'doskonały, popisowy
taniec solowy' 4. w astronomii 'brak regularności w ruchu Księżyca polegający na okresowym hamowaniu lub
przyspieszaniu tego ruchu, wywołanym działaniem Słońca' S. pot. rząd. 'stan wielkiego, trudnego do opanowania
podniecenia; szaleństwo, obłęd': - Stare chłopy, chcecie coś zdziałać w życiu, a jak przyjdzie co do czego, to jak dzieci
kłócicie się o byle głupstwo. Jak Boga kocham, ja już wariacji dostaję!

WARIACYJNY 'związany z wariacją w znaczeniu l.;

stosujący technikę wariacji': Wariacyjne przekształcenia. Dwuczęściowa aria wariacyjna.

p.-tac. variatio 'rozmaitość, niejednolitość, zmiana'

WARIANT 'coś, co jest odmienną realizacją, inną wersją czegoś': W sztabie opracowano kilka wariantów działania,
uwzględniających odmienny rozwój zdarzeń. Wymyślał różne warianty gry w kości, sądząc, że w ten sposób wygra
wielki majątek.

lać. yarians, dopełniacz variantis 'zmieniający się, odmienny'

WARNA 'każda z czterech kast, na które podzielone jest społeczeństwo hinduistyczne w Indiach': Dawniej
przynależność do warny uzależniona była od koloru skóry. Do trzech najwyższych wam należeli ci którzy mieli dość
jasną cerę (potomkowie ludności napływowej), zaś do czwartej, najliczniejszej warny - ci, którzy mieli ciemną cerę
(potomkowie tubylców).

sanskr. vama, dosłownie 'kolor, barwa'

WARRANT w ekonomii 'część potwierdzenia wystawianego przez przedsiębiorstwo, które zajmuje się
przechowywaniem towarów, na podstawie której można towar dać pod zastaw': Tylko podmioty uprawnione mogą
wystawić warrant. Druga - oprócz warrantu - część dokumentu składowego to rewers, pozwalający na sprzedaż
towaru.

ang. warrant, słowo wieloznaczne, m.in. 'dokument stanowiący tytuł prawny do czegoś', 'kupon dywidendowy',
'świadectwo udziałowe'

WASAL 'w ustroju feudalnym: osoba, która poddana była zwierzchnictwu seniora - króla lub możnowładcy -
zobowiązana wobec niego (pod przysięgą) do wiernej, dożywotniej służby, a w zamian za to otaczana opieką,
otrzymująca ziemię i przywileje': Początkowo wasalami byli tylko rycerze, później wasalem nazywano każdego, kto
złożył hołd lenny.

lać. sr. vassallus

WAT 'jednostka mocy w układzie SI; skrót: W': Jeden wat to moc, przy której praca jednego dżulajest wykonywana w
ciągu jednej sekundy.

od nazwiska Jamesa Watta (1736-1819), angielskiego inżyniera i wynalazcy

WATAHA l. w łowiectwie 'stado wilków lub dzików':

Lochę, która przewodzi watasze dzików, nazywa się przodownicą. Jesienią i zimą wilki polują zazwyczaj w watahach
składających się z kilku do kilkunastu osobników. 2. 'dawniej: uzbrojony oddział, zwłaszcza niesforny': Miasto zdobyły
kozackie watahy. 3. pot. 'banda, zgraja, zwykle opryszków, chuliganów': Wataha pseudokibiców co sił w nogach
uciekała przed oddziałami policji. Zbierali się w watahy i uzbrojone grupy, by na własną rękę wypadać po łup do osiedli
emigrantów.
WATAŻKA l. 'dawniej: dowódca Kozaków ukraińskich': Na chrzcie dano mu imię Jeremi, a zatem jego patronem nie
został żaden święty (nie było takiego w kalendarzu), lecz znany ze swego okrucieństwa watażka kresowy. 2. 'dawniej:
dowódca watahy - oddziału zbrojnego': Oddział żołnierzy wrócił do miasteczka dopiero na szósty dzień, przywożąc ze
sobą wziętego do niewoli watażkę rozbitego upowskiego oddziału. 3. 'osoba przewodząca watasze - bandzie
opryszków, chuliganów': Staszek był mały, ale zadziomy. Nieraz wyłaziła z niego natura watażki, który nadrabiał
niedostatki postury zawziętością i upartym dążeniem do podjęcia bitki.

ukraińskie wataha; watażok

WATERGATE (czytaj: lotergejt) l. 'budynek w Waszyngtonie, w którym w 1972 znajdował się sztab wyborczy Partii
Demokratycznej' () Afera Watergate 'skandal polityczny, który miał miejsce w USA w 1972 r. i doprowadził do dymisji
w 1974 r. ówczesnego prezydenta Ri-charda M. Nixona': Afera Watergate zaczęła się od aresztowania w budynku
"Watergate" pięciu osób podejrzanych o włamanie do siedziby Komitetu Wyborczego Partii Demokratycznej,
założenie w niej podsłuchu i próbę kradzieży ważnych dokumentów. Wśród aresztowanych znalazł się doradca
prezydenta Richarda Nixona starającego się o ponowny wybór. Mimo zatrzymania oskarżonych, sprawie nie nadano
rozgłosu z uwagi na wybory prezydenckie, w których zwyciężył Nixon. Z czasem powołano dwie komisje, prezydencką i
senacką, które zbadały sprawę inwigilacji politycznej i przygotowały wniosek o postawienie prezydenta w stan
odpowiedzialności konstytucyjnej. W sierpniu 1974 r. Nixon złożył dymisję, przyznając się tym samym do
przedłożonych mu zarzutów, l.przen. 'wielki skandal polity-

764

WATERPROOF

WELON

czny nagłośniony przez media, zwłaszcza taki, w którym zatajono niewygodne fakty'

od nazwy hotelu Watergate w Waszyngtonie (dosłownie: 'wodne wrota, śluza')

WATERPROOF (czytaj: loterpruf albo waterpruf) l. 'wodoodporny': Przestałam się martwić, że na wietrze łzawią mi
oczy, bo w końcu kupiłam sobie tusz do rzęs, z napisem "waterproof". 2. 'trwała, nieprzemakalna skóra stosowana
m.in. jako wierzch obuwia sportowego i roboczego' 3. przestarz. 'materiał nieprzemakalny' 4. przestarz. 'ubranie,
zwykle płaszcz, uszyte z takiego materiału'

ang. waterproof

WAWRZYN zob. LAUR

WEEKEND (czytaj: łikent albo łikend) l. 'czas od piątkowego popołudnia do niedzielnego wieczoru, wolny od pracy i
nauki, zwykle przeznaczany na odpoczynek':

Przez cały weekend było słonecznie i bardzo ciepło. Kursy językowe prowadzone są rano, po południu i wieczorem, a
także w weekendy. 2. 'wyjazd zorganizowany w tym czasie': Z weekendu w Wiedniu wróciła wypoczęta i chętna do
pracy.

ang. weekend, dosłownie 'koniec tygodnia'

WEGETACJA l. 'nędzne, bezczynne, nudne życie bez wyższych celów i pragnień; ograniczanie swojego istnienia do
zaspokajania podstawowych potrzeb biologicznych': Wegetacja w prowincjonalnym miasteczku. 2. 'o roślinach:
rośniecie, rozwijanie się, życie': Okres wegetacji zbóż.
WEGETOWAĆ l. 'nędznie żyć, ograniczać swoje istnienie do zaspokajania podstawowych potrzeb biologicznych po to,
żeby przetrwać': Nie myślę wegetować do śmierci w tej Pipidówce. Już trzeci rok wegetowali w tej norze bez żadnej
nadziei na poprawę losu. 2. 'o roślinach: rosnąć': Wegetuj ą tu rozmaite gatunki lilii.

z łac. vegetare 'rosnąć'

WEGETARIANIZM 'sposób odżywiania polegający na niejedzeniu mięsa i jego przetworów, czasem - produktów
zwierzęcych w ogóle; odżywianie się tylko produktami roślinnymi'. Wegetarianizm to już światopogląd, postawa
etyczna wyrosła ze współczucia dla zwierząt hodowanych na rzeź.

WEGETARIANIN 'człowiek żywiący się tylko produktami roślinnymi, niejedzący mięsa; jarosz': Nie znam otyłych
wegetarianów. Nie wszyscy wegetarianie nie jedzą jajek i nie piją mleka.

niem. Vegetarianismus z łac. ar. vegetarius 'roślinny'

WEHIKUŁ 'urządzenie o dziwnym, często przestarzałym wyglądzie, które służy jako środek lokomocji - wyraz używany
zwykle z odcieniem ironii lub żartu': Zajechał do nas tym swoim wehikułem, pamiętającym jeszcze czasy Bolesława
Bieruta. W powieściach fantastycznych z początków XX w. roi się od niezwykłych wehikułów przenoszących ludzi w
czasie, umożliwiających podróże do wnętrza Ziemi, po dnach oceanów, a nawet podróże na Księżyc.

od łac. vehiculum 'pojazd'

WEKSEL 'dokument, zwykle wypisany na specjalnym blankiecie, w którym wystawca zobowiązuje się do zapłacenia
komuś w wyznaczonym terminie określonej sumy': Pożyczył mu 5 000 złotych i wziął od niego na tę sumę weksel,
płatny po dwóch miesiącach. Finansiści rozróżniają wiele rodzajów weksli, np. weksel domicy-Iowany - ze wskazaniem
miejsca płatności, weksel płatny za okazaniem - który musi być przez wystawcę zapłacony po przedłożeniu mu go,
weksel suchy - wystawiony tylko w jednym egzemplarzu itd.

niem. Wechsel od: Wechselbrief, pierwotnie 'list, pismo, które można zamienić na pieniądze'

WEKTOR l. w matematyce 'odcinek prostej, w którym odróżnia się początek i koniec, przedstawiany w piśmie za
pomocą liter i umieszczanej nad nimi strzałki' 2. w fizyce 'wielkość, która ma określoną wartość liczbową, kierunek i
zwrot, i może być ukazana w postaci odcinka':

W fizyce pęd jest wektorem.

WEKTOROWY w matematyce lub fizyce 'związany z wektorem lub wektorami; przedstawiony za pomocą wektora':
Suma wektorowa. Wielkości wektorowe. Zależność między dwiema wielkościami zapisana jest w skróconej postaci
wektorowej.

od łac. vector 'ten, który niesie; tragarz'

WELON l. 'kawałek delikatnego, przezroczystego materiału przypinanego przez kobiety do włosów lub do nakrycia
głowy, będący częścią stroju ślubnego lub żałobnego': W długim, trój warstwowym welonie panna młoda wyglądała
czarująco. 2. 'część stroju zakonnic i duchownych niektórych wyznań w postaci długiego kawałka materiału upinanego
na głowie': Po złożeniu pierwszych ślubów zakonnych nowicjuszki zastępują krótki welon drugim. Podczas uroczystości
nowy metropolita prawosławny otrzymuje ikonę Bogurodzicy, którą odtąd będzie nosił na piersi, biały welon i
pastorał. 3. w religii 'kawałek materiału, którym przykrywa się zwykle kielich mszalny lub monstrancję': Po
zakończeniu liturgii wielkopiątkowej w procesji zanosi się eucharystyczne Ciało Chrystusa w monstrancji przykrytej
białym przezroczystym welonem do Bożego Grobu. 4. w religii 'długi szal, którym okrywa ramiona duchowny,
trzymający monstrancję lub puszkę z hostiami': Po obu stronach biskupa szli dwaj księża, podtrzymujący jego ręce, w
których trzymał monstrancję i poprawiający welon, który zsuwał mu się z ramion. 5. 'rybka akwariowa o długiej
płetwie ogonowej': Wartość welona ustala się według proporcji jego ciała i długości płetw - długość płetwy ogonowej
musi przekraczać długość ciała i płetwa ta musi się składać z dwóch niezrośniętych części.

wl. velo z łac. velum 'zasłona, firanka'

765

WELUR

WERBALNY

WELUR l. 'gładka lub wzorzysta tkanina bawełniana z krótkim, puszystym włoskiem na wierzchu, otrzymywanym z
dodatkowych nici, biegnących wzdłuż lub wszerz tkaniny': Puszyste włoski po prawej stronie weluru otrzymuje się z
wyciągniętych na wierzch dodatkowych nitek materiału, które się rozcina, a następnie strzyże. W tym sezonie
najmodniejsze są sukienki i spódnice z weluru. 2. 'miękka, aksamitna, zwykle barwiona, skóra cielęca, świńska, barania
lub kozia, przypominająca zamsz': Na nogach miała długie kozaczki z weluru, które doskonale pasowały do torebki i
rękawiczek. 3. 'wełniana tkanina przypominająca aksamit': Technika wyrobu aksamitu i weluru pochodzi z Indii, a
same tkaniny znane były w Europie już od XII w.

fr. yelours z wl. velloso 'kosmaty'

WELWET l. 'bawełniana albo wełniana tkanina z połyskiem, prążkowana lub gładka, przypominająca aksamit': Miał na
sobie koszulę flanelową, pomięte granatowe spodnie i rozpiętą kurtkę z welwetu. 2. 'bardzo miękka skóra, której
zewnętrzna powierzchnia jest oszlifowana' : Garbarnia produkuje welwet przeznaczony przede wszystkim na ubrania.

ang. velvet 'aksamit' przez wiele języków od łac. vellus, dopełniacz: velleris 'wełna; skóra zwierzęcia'

WENDETA 'krwawa zemsta rodu za krzywdę wyrządzoną jednemu z jej członków, zwykle za zabójstwo': Do dziś w
pewnych regionach Europy, np. na Sycylii, Korsyce, Sardynii, w Albanii, funkcjonuje zwyczaj, a nawet niepisane prawo
wendety. Przypadek szczególnie absurdalnej wendety wśród plemion indiańskich żyjących na Alasce opisuje London w
"Odysei Północy": członkowie dwóch rodów mordowali się przez wiele pokoleń z powodu zabójstwa popełnionego w
zamierzchłych czasach przez ich protoplastów.

wl. vendetta z łac. vindicta 'zemsta'

WENTYL l. 'cienka gumowa rurka, umożliwiająca pompowanie powietrza do dętki i uniemożliwiająca wydostanie się
go z niej': Gumowy ponton nadmuchuje się powietrzem przez wentyl zatykany następnie korecz-kiem z polietylenu. 2.
'urządzenie służące do regulowania przepływu gazów lub płynów w jakichś przewodach;

zawór': W rurze odprowadzającej gaz zamontowano specjalny wentyl. Wentyl bezpieczeństwa przen. 'coś, np. jakieś
działanie, mające służyć zmniejszeniu napięcia społecznego, rozładowaniu społecznych emocji':

Organizowanie koncertów rockowych i nadawanie muzyki młodzieżowej w radiu i telewizji było na początku lat 80. XX
w., po wprowadzeniu stanu wojennego, wentylem bezpieczeństwa dla środowisk młodzieżowych. 3. w muzyce
'urządzenie umożliwiające dopływ powietrza do piszczałek organów' 4. w muzyce 'specjalna część w instrumentach
dętych blaszanych, np. trąbce lub puzonie, dzięki której powietrze może być skierowane do określonego miejsca w
instrumencie i wysokość dźwięku ulega zmianie': Wentyl, który znalazł zastosowanie w instrumentach dętych
blaszanych, wynaleźli na początku XIX w. F. Bluhmel i H. Stółzer.

WENTYLACJA l. 'wymiana powietrza w pomieszczeniu, zwykle ochładzanie powietrza; przewietrzanie':

Otwory w kształcie koła, które dawniej murarze wykonywali w szczytowych ścianach strychów, służyły przede
wszystkim do wentylacji poddasza. 2. 'system urządzeń służących do wymiany powietrza w pomieszczeniu': W żadnym
ze starych domów nie zainstalowano wentylacji.

WENTYLOWAĆ 'sprawiać, że następuje wymiana powietrza w pomieszczeniu, zwłaszcza ochładzać powietrze': Badania
lekarskie robotników, narażonych na zatrucie oparami rozpuszczalnika, wykazały, że zatrucia te występują nawet przy
użyciu masek z dopływem świeżego powietrza, a także w pomieszczeniach dobrze wentylowanych.

WENTYLATOR 'urządzenie, zwykle kształtem przypominające wiatrak lub śmigło, które służy do wentylacji
pomieszczenia': Pod sufitem głośno pracują szklane wentylatory, doprowadzające do wnętrza zawsze świeże
powietrze.

WENTYLACYJNY l. 'służący do wentylacji - wymiany powietrza w pomieszczeniu': System wentylacyjny. Sieć

wentylacyjna. 2. 'taki, który jest częścią wentylacji - systemu urządzeń, dzięki którym następuje wymiana powietrza w
pomieszczeniu': Szyby, klapy, otwory wentylacyjne.

niem. Ventil, łac. ventilatio 'przewietrzanie'

WENUS albo WENERA l. 'w mitologii rzymskiej: bogini miłości': [Wenus] utożsamiano z grecką Afrodytą, a
najbujniejszy rozkwit jej kultu datuje się od Cezara, który podawał się za potomka bogini [...]. (Parandowski) 2. 'nazwa
drugiej planety w Układzie Słonecznym': Wenus, nazywana też Jutrzenką, świeci rano i wieczorem na niebie pięknym,
liliowym blaskiem.

CHOROBY WENERYCZNE 'choroby przenoszone (najczęściej) przez kontakty seksualne': Do chorób wenerycznych
należą rzeżączka i syfilis.

lać. Venus, Venera

WERBALNY 'oparty na słowach, zwykle z dezaprobatą:

tylko słowny - niepoparty doświadczeniem, prawdziwą wiedzą, nieuzupełniony innymi, np. wizualnymi, środkami
przekazu': To czysto werbalna erudycja, niepopar-ta praktyką. Powszechnie krytykowane są werbalne metody
nauczania, cóż jednak zrobić, gdy jedyne pomoce naukowe w szkole to kreda i tablica? To tylko werbalne deklaracje,
naprawdę panowie z ministerstwa nie zamierzają w tej sprawie nic zrobić.

WERBALIZM l. 'nauczanie werbalne, niepoparte doświadczeniami, pokazami, dowodami': Werbalizm we współczesnej

szkole. 2. 'jałowe, czcze rozprawianie o czymś': To tylko pusty werbalizm, wszystkie te słuszne zdania nie mają
żadnego odniesienia do praktyki.

WERBALIZOWAĆ 'wyrażać coś za pomocą słów, u-jmować jakąś myśl w słowa': Według Miłosza rolą poety jest
werbalizować doświadczenie narodu, wyrażać jego

766

WERBUNEK

WERYFIKACJA

ducha, tak, by "w trudach swoich nie kroczył w milczeniu".

od łac. verbalis 'słowny'

WERBUNEK l. 'przeprowadzanie zaciągu do wojska, zwłaszcza przyjmowanie do wojska ochotników': Rozpoczęto
werbunek żołnierzy, by uzupełnić straty w walczących oddziałach. 2. 'nakłanianie kogoś do wzięcia w czymś udziału':
Przed żniwami rozpoczynali zwykle werbunek robotników sezonowych.

WERBOWAĆ l. 'przeprowadzać zaciąg do wojska, zwłaszcza przyjmować ochotników': W całym województwie

werbowano zdrowych mężczyzn do nowo tworzonych oddziałów. 2. 'nakłaniać kogoś do wzięcia w czymś udziału;
także: zjednywać sobie stronników': Nie przebierając w środkach werbowano kandydatów do partii komunistycznej.
Werbował sprzymierzeńców.

WERBUNKOWY l. 'związany z werbunkiem do wojska': W punkcie werbunkowym wisiały plakaty informujące o tym,
jakie korzyści można odnieść ze służby w armii. 2. 'związany z werbunkiem - nakłanianiem kogoś do czegoś': Wśród
robotnic prowadzono akcję werbunkową na wyjazd do prac rolnych za granicę.

niem. Werbung, werben, pierwotnie 'starać się o coś'

WERDYKT 'orzeczenie ławy przysięgłych lub komisji sędziowskiej w procesie sądowym albo decyzja jury o tym, kto
zwyciężył w jakimś rodzaju współzawodnictwa': Sędzia Barbara Piwnik odczytała werdykt. Werdykt jury był
jednomyślny: tegoroczną królową piękności zostaje mieszkanka Poznania.

lać. vere dictum 'słusznie, prawdziwie powiedziane'

WEREDYK książk. 'osoba, która zawsze mówi innym prawdę w oczy, nawet wtedy, kiedy wie, że może to być przykre
dla kogoś': Jerzy był weredykiem, zawsze mówił, co myśli, nie dbając o to, czy jest to dla kogoś przyjemne i czy jest to
w ogóle w danej sytuacji potrzebne.

WEREDYZM książk. 'postawa charakterystyczna dla weredyka; mówienie prawdy w oczy bez względu na jakiekolwiek
okoliczności i konsekwencje': W towarzystwie drażnił wszystkich jej weredyzm, który nieraz już doprowadził do tego,
że któraś z koleżanek śmiertelnie się na nią obraziła za kilka gorzkich słów prawdy.

lać. veridicus 'prawdomówny'

WERMUT 'ziołowe wino, przyprawione m.in. korą chińską, szałwią, goździkami i skórką z gorzkich pomarańczy':
Wyróżnia się wermuty białe wytrawne (aperitify) oraz czerwone słodkie (używane jako składnik koktajli). Najbardziej
znane są wermuty włoskie: cinzano, gancia, martini.

niem. Wermut 'piołun'

WERNISAŻ 'oficjalne, uroczyste otwarcie wystawy dzieł sztuki, w którym biorą udział krytycy, dziennikarze i zaproszeni
goście, odbywają się dyskusje i wywiady z autorem albo autorami prac': Innym razem zaproszony

byłem na wernisaż, na wystawę późną nocą w głębokich piwnicach, (z piosenki Marka Grechuty)

WERNIKSOWAĆ 'powlekać coś werniksem, zwłaszcza utrwalać werniksem powierzchnię obrazu'

fr. vemissage od: vemisser 'powlekać werniksem' (pierwotnie wernisaż to było poprzedzające wystawę spotkanie
malarzy, którzy powlekali werniksem swoje prace, dyskutując przy tym)

WERS l. 'linijka tekstu pisanego lub czytanego': Przeczytaj jeszcze raz ostatni wers. 2. w teorii literatury 'podstawowa
jednostka kompozycyjna i rytmiczna wiersza, zazwyczaj wyodrębniona graficznie jako oddzielna linijka tekstu':
Budowa wersu decyduje o tym, z jakiego typu wierszem mamy do czynienia, np. jeśli w każdym wersie utworu
występuje jednakowa liczba sylab, a akcent przypada na przedostatnią sylabę wersu, to wiersz nazywamy
sylabicznym.
WERSET 'fragment tekstu wyodrębniony graficznie, czasem też oznaczony kolejnym numerem, tworzący całość
znaczeniową i rytmiczną': Wersety są charakterystyczne dla tekstów biblijnych, Koranu i innych tekstów religijnych lub
nawiązujących do stylistyki biblijnej, jak np. "Anhelli" Juliusza Słowackiego.

WERSYFIKACJA l. 'nauka o budowie wiersza': Wer-syfikacja, wchodząca w zakres poetyki, usamodzielniła się wraz z
rozwojem językoznawstwa, a zwłaszcza fonetyki. 2. 'zasady i technika tworzenia wierszy': Wersyfi-kacjajego utworów
była w zasadzie tradycyjna, ale z regularnego, monotonnego rytmu umiał wydobywać interesującą melodyjność.

fr. vers z łac. versus 'wiersz'

WERTYKALNY 'pionowy': W architekturze gotyckiej dominował kierunek wertykalny. Z sali balowej pałacu pozostały
jedynie cztery wertykalne filary jednakowej wysokości. Horyzontalne i wertykalne ułożenie ciała.

p.-lać. verticalis

WERYFIKACJA l. 'sprawdzanie czegoś, kontrola autentyczności albo zgodności z prawdą': Weryfikacja teorii naukowej.
Pierwszej weryfikacji biletów miesięcznych Zarząd dokonał przed tygodniem. Przepowiednia naszego czytelnika nadal
czeka na weryfikację. 2. 'sprawdzanie kogoś pod określonym kątem, najczęściej sprawdzanie czyjejś przeszłości
politycznej, czasem - sprawdzanie czyjejś przydatności do zawodu, na określone stanowisko itp.': Weryfikacja powinna
objąć wszystkich tych, którzy byli funkcjonariuszami partyjnymi przed rokiem 1989. Kandydatka do tej pracy przejdzie
następnie dwukrotną weryfikację.

WERYFIKOWAĆ l. 'robić weryfikację czegoś, kontrolować zgodność z prawdą, potwierdzać autentyczność czegoś': Są
to wstępne opinie, które zostaną zweryfikowane podczas dokładniejszych badań. 2. 'robić weryfikację osób,
sprawdzać je pod określonym kątem, zwłaszcza politycznym': Weryfikowali nie tylko członków AK, lecz także całe ich
rodziny.

lać. verificatio 'sprawdzanie' od: yerificare 'sprawdzać'

767

WERYZM

WIADUKT

WERYZM 'kierunek w sztuce końca XIX i przełomu XIX i XX w., w którym główny nacisk kładziono na wierne
odtworzenie rzeczywistości, odmiana naturalizmu': W literaturze weryzm przejawiał się w podejmowaniu tematyki
wiejskiej, w malarstwie - w przedstawianiu scen z życia wsi i biedoty miejskiej, a w muzyce, zwłaszcza operowej -
polegał na wprowadzeniu do libretta realistycznych wątków fabularnych zamiast romantycznych bądź mitologicznych,
a także na rezygnacji z popisów wokalnych.

WERYSTA 'artysta będący zwolennikiem weryzmu, taki, w którego utworach dominuje weryzm': Najsłynniejsi weryści
w muzyce to Piętro Mascani, Giacomo Puccini i Umberto Giordano. Jan Kasprowicz na początku swojej twórczości był
zapalonym werystą, czego dowodem są sonety "Z chałupy" i "Obrazki z natury".

WERYSTYCZNY l. 'związany z weryzmem, wykorzystujący metody weryzmu': Werystyczne utwory literackie, obrazy.
Sztuka werystyczna. 2. 'taki, jak w rzeczywistości': W powieści psychologicznej obraz rzeczywistości wykreowanej
przez pisarza zatracał wygląd werystycznej reprodukcji, stając się raczej sumą indywidualnych doznań i wrażeń.

wl. verismo od: vero 'prawdziwy' z łac. verus 'prawdziwy, istotny, rzeczywisty'
WESTYBUL w architekturze l. 'w domach starożytnej Grecji i starożytnego Rzymu: przedsionek, zwykle w formie
korytarza, lub reprezentacyjny przedpokój':

W Pompejach zachował się kolumnowy westybul jednego z domów. 2. 'w renesansowych i barokowych pałacach:
bogato zdobiony przedpokój reprezentacyjny lub przedpokój sąsiadujący z pokojami mieszkalnymi': Z ozdobnego
westybulu przeszli do sali balowej. 3. 'obszerny, reprezentacyjny hali w budynkach takich, jak opera, teatr, parlament,
zwykle łączący główne wejście z najważniejszym pomieszczeniem w tych budynkach, np. salą koncertową,
widowiskową lub salą zebrań': Na parterze oprócz westybulu z szatniami znajdowały się kancelaria i siedziba zarządu
spółki.

lać. yestibulum 'przedsionek'

WETERAN l. 'stary żołnierz, zasłużony w dawnych walkach': Młodzież słuchała opowiadań weterana o bitwie pod
Monte Cassino. 2. 'zasłużony, długoletni pracownik jakiejś instytucji lub branży': Na spotkaniu z dyrekcją byli obecni
weterani zakładu, którzy uczestniczyli w jego odbudowie i uruchomieniu po wojnie. Udekorowano medalami
weteranów górnictwa. 3. 'w starożytnym Rzymie: żołnierz, który odsłużył w armii cały obowiązkowy czas (nawet do 25
lat)': Rzymianie otaczali weteranów wielkim szacunkiem, otrzymywali oni nagrody pieniężne i kawałek ziemi na
własność.

lać. yeteranus 'stary żołnierz'

WETO 'sprzeciw, protest, zwłaszcza sprzeciw wobec uchwały jakiegoś zgromadzenia': Przewodniczący poinformował
radę, że dwóch członków komisji zgłosiło swoje weto do przedstawionej uchwały. Weto prezydenta do ustawy
uwłaszczeniowej powoduje, że wraca ona do sejmu. Q Prawo weta 'prawo odmowy zatwierdzenia ustawy sejmowej,
przysługujące senatowi oraz prawo odmowy zatwierdzenia ustawy parlamentarnej przysługujące prezydentowi': Jeżeli
prezydent skorzysta z prawa weta, ustawa wraca do parlamentu i jest ponownie rozpatrywana. Odrzucenie
prezydenckiego weta wymaga, by za tą ustawą w jej pierwotnym kształcie głosowało co najmniej 2/3 posłów przy
obecności co najmniej połowy posłów uprawnionych do głosowania.

WETOWAĆ 'odmawiać zatwierdzenia jakiejś ustawy, wyrażając oficjalnie swoje weto': Prezydent zawetował
nowelizację prawa karnego. Prezydent wetuje ustawy wtedy, gdy są one niedoskonałe pod względem prawnym lub
mogą się okazać szkodliwe dla polskiej gospodarki i społeczeństwa.

lać. veto 'nie pozwalam'

WEZYR 'w większości krajów muzułmańskich: wysoki urzędnik państwowy, zwykle minister lub radca stanu':

W dawnej Turcji osmańskiej wezyrowie wchodzili w skład rady sułtańskiej, a wielki wezyr był szefem rządu i głównym
dowódcą armii.

WEZYRAT l. 'bycie wezyrem; urząd wezyra': Po śmierci wielkiego wezyra, wezyrat przejął jego najstarszy syn. 2. 'okres,
w którym ktoś piastuje urząd wezyra': Bitwa pod Wiedniem miała miejsce w czasie wezyratu Kara Mustafy.

WHISKY (czytaj: łiski) 'mocna wódka zbożowa, wytwarzana ze słodu jęczmiennego, żyta lub kukurydzy, o złocistej
barwie oraz specyficznym zapachu i smaku, uzależnionym od regionu wytwarzania i okresu leżakowania w dębowych
beczkach': Whisky uznawana jest za narodowy trunek Anglików. Wyróżnia się cztery typy whisky: szkocką, np. Johnnie
Walker, White Horse lub Black and White; amerykańską, np. Bourbon i Com Whisky; irlandzką, np. Single-Single, Malt
lub Blended, oraz kanadyjską, np. Rye Whisky.

ang. whisky z irlandzkiego uisce(-beatha), dosłownie 'woda życia'

WHO IS WHO (czytaj: hu is hu) 'rodzaj leksykonu, przedstawiającego sylwetki znanych żyjących osób, zwłaszcza
polityków i naukowców': Pierwsze who is who wydane zostało w Anglii w 1849 roku. Pomimo że w różnych "Who is
who" celowo nie umieszczano nazwiska tego felietonisty, to jednak czytelnicy gazety zawsze przedkładali jego
artykuły nad inne.

ang. who is who, dosłownie 'kto jest kim'

WIADUKT 'konstrukcja podobna do mostu, zbudowana nad jakąś drogą, torami kolejowymi, łącząca brzegi wąwozu
itp., przez którą biegnie droga dla samochodów lub tory kolejowe': Z powodu prac na wiadukcie w nie-

768

WIATA

WIDEO-

dzielę zostanie wstrzymany mch tramwajowy w alei Jana Pawła II.

ang. viaduct od łac. via 'droga' i duco 'prowadzę', na wzór słowa:

aqueduct 'akwedukt'

WIATA 'budowla, zwykle bez ścian lub tylko z lekkimi przeszklonymi ściankami, w postaci dachu zamocowanego na
słupach, umieszczana np. na przystankach tramwajowych lub autobusowych': Jego koledzy całymi dniami wysiadują w
wiacie na przystanku, palą papierosy, piją piwo i przeklinają.

od litewskiego vieta 'miejsce'

WIATYK wyraz używany tylko w liczbie pojedynczej 'w Kościele katolickim: komunia święta udzielana ciężko choremu
lub umierającemu, zwykle w jego domu lub w szpitalu': Jak ci się podobała scena, kiedy ksiądz przychodzi z wiatykiem
do umierającego Jacka Soplicy? łac. viaticum 'zaopatrzenie na podróż, pieniądze na drogę'

WIBRACJA 'wyraźne, częste drganie czegoś, np. powietrza, struny lub dźwięku': Śpiewacy uzyskują efekt wibracji przez
celowe napinanie i rozluźnianie mięśni krtani. Po jakimś czasie udzieliła mu się wibracja młota pneumatycznego i czuł,
jak strumień wirujących dźwięków przepływa przez jego ciało.

WIBRATOR l. 'maszyna lub urządzenie, które wytwarzają wibrację mechaniczną, wykorzystywaną np. do ubijania
betonu lub do masażu ciała': Na budowie piasek zagęszcza się zazwyczaj za pomocą elektrycznego wibratora. Masaż
można wykorzystać w walce z celluliti-sem, używając do tego specjalnego wibratora i odpowiedniego kremu. W sex
shopie kupili wielki wibrator i podarowali go na urodziny koleżance ze studiów, śmiejąc się z jej onieśmielenia,
zgorszenia i oburzenia. 2. w muzyce 'część instrumentu muzycznego, stanowiąca źródło wibracji dźwięku, np. napięta
struna w instrumentach strunowych': Wysokość i barwa dźwięku instrumentu zależą od właściwości wibratora. 3. w
elektronice 'urządzenie służące do przetwarzania prądu stałego w prąd tętniący lub w prąd stały o wyższym napięciu':
Podstawowe elementy wibratora to źródło prądu stałego, transformator i elektromagnes.

WIBROWAĆ l. 'o powietrzu, strunie, dźwięku itp.: być w stanie wibracji; drgać, falować': Zaraz o zmroku na ulicy
pojawił się stróż nocny i zaczął przeraźliwie gwizdać na wibrującej metalowej świstawce z kamyczkiem w środku. Na
pytanie odpowiedział wibrującym głosem, który zdradził jego zdenerwowanie. 2. 'wprowadzać coś w wibrację, zwykle
za pomocą wibratora - maszyny lub urządzenia': Ziemia może być zagęszczana ubijakiem, a także przez wibrowanie.

WIBRACYJNY 'związany z wibracją; wprawiający w wibrację; polegający na wibracji': Urządzenie wibracyjne. Młotki
wibracyjne. Metalowe widełki wibracyjne. Masaż, ruch wibracyjny.

lać. vibratio 'drganie'; ang. vibrator

WICE- cząstka wyrazów złożonych, mająca znaczenie 'zastępca', np. wicepremier, lub 'ten, który zajął drugie miejsce w
jakichś zawodach lub w jakimś konkursie', np. wicemiss, albo 'ten, który stoi o stopień niżej w jakiejś hierarchii, np.
wiceadmirał

lać. vice(m) 'zamiast'

WICEMINISTER 'funkcja zastępcy ministra; także osoba pełniąca tę funkcję': Na konferencję zaproszeni zostali
wiceministrowie resortu spraw wewnętrznych i administracji.

złożenie cząstki: wice- i słowa: minister

WICEMISS 'tytuł przyznawany dziewczynie, która zajęła w konkursie piękności inne niż pierwsze miejsce, w zależności
od regulaminu konkursu: drugie, trzecie, czasem czwarte miejsce; także dziewczyna, która nosi ten tytuł': Pierwszą
wicemiss świata została Amerykanka, a drugą wicemiss - Iranka.

złożenie cząstki: wice- i słowa: miss

WICEMISTRZ 'tytuł przyznawany zawodnikowi lub drużynie, którzy zajęli drugie miejsce w jakichś zawodach,
rozgrywkach lub w jakiejś rywalizacji; także zawodnik lub drużyna, którzy noszą ten tytuł': W ćwierćfinale piłkarskiej
Ligi Mistrzów wystąpią wicemistrzowie poszczególnych grup. Wicemistrzem ortografii został sześćdziesięcioletni
rencista z Krakowa.

WICEMISTRZOSTWO 'bycie wicemistrzem': Drużyna koszykarek zdobyła wicemistrzostwo Europy.

złożenie cząstki: wice- i słowa: mistrz

WICEPREMIER 'funkcja zastępcy premiera; także osoba pełniąca tę funkcję': W skład nowego rządu weszli dwaj
reformatorsko nastawieni wicepremierzy.

złożenie cząstki: wice- i słowa: premier

WIDEO l. 'to samo, co magnetowid - rzeczownik': Nagrywał filmy dla dzieci nowym wideo. Dwa stare wideo wyniósł do
piwnicy. 2. 'związany z techniką rejestrowania obrazu i dźwięku na taśmie magnetycznej, służący do tego celu -
przymiotnik': Technika wideo. Film wideo. Kaseta wideo.

UWAGA: wideo to słowo nieodmienne, i jako przymiotnik, i jako rzeczownik. W języku potocznym niekiedy używa się
form: tego widea, te widea, ale w starannej polszczyźnie lepiej ich unikać.

ang. video z łac. videre 'widzieć'

WIDEO- albo (mniej poprawnie) VIDEO- cząstka dodawana do rzeczowników, wskazująca na to, że zjawisko, o którym
mówi druga część wyrazu, ma związek z techniką rejestrowania na taśmie magnetycznej obrazu i dźwięku, np.
wideokaseta, wideoklip, albo odnosi się do przedsięwzięć związanych z kasetami wideofoniczny-mi, np.
wideowypożyczalnia, wideopiractwo

ang. video z łac. videre 'widzieć'

769

WIDEOFON

WINIDUR
WIDEOFON 'telefon połączony z kamerą i monitorem':

Oboje mieli wideofony, więc mogli sobie głęboko patrzeć w oczy podczas swych czułych rozmów.

złożenie cząstek: wideo- i -fon od: (tele)fon

WIDEOKINO 'niewielkie kino, w którym wyświetla się filmy z kaset wideo': W szkole projektuje się budowę wideokina,
w którym będzie można wyświetlać filmy stanowiące ekranizację lektur szkolnych.

złożenie cząstki: wideo- i słowa: kino

WIDEOKLIP inaczej: TELEDYSK 'krótki telewizyjny film z nagraniem piosenki albo melodii': Produkcja wi-deoklipów.
Gwiazdor wideoklipów Michael Jackson.

ang. videoclip

WIDEOMAN 'człowiek namiętnie oglądający filmy z kaset wideo; maniak wideo': Reżyser, znany wideoman z komedii
"Zakład", przytakuje. Sławny w całym miasteczku wideoman Zyzio.

z ang. video 'wideo' i mań 'człowiek' (na wzór: narkoman)

WIDEOTEKA 'zbiór, kolekcja nagranych wideokaset': W prywatnej wideotece miał wszystkie filmy Alfreda Hitchcocka.

złożenie cząstek: wideo- i -teka z gr. theke 'pudło, skrzynia'

WIGOWIE 'angielskie stronnictwo polityczne działające od XVII do XIX w., dążące do uzyskania gwarancji swobód
obywatelskich i tolerancji wobec protestanckich dysydentów oraz walczące o przewagę parlamentu nad władzą
królewską; przeciwnicy konserwatywnych torysów': Wigowie popierani przez część arystokracji, burżuazję miejską i
dysydentów przez długi czas pozostawali decydującą siłą polityczną w państwie, a dzięki rewolucji angielskiej (1688-
1689) wprowadzili w Anglii monarchię konstytucyjną zależną od parlamentu. W latach 60. XIX w. ugrupowanie wigów
weszło w skład Partii Liberalnej.

WIG 'członek stronnictwa wigów albo jego zwolennik':

W młodości był wigiem, ale po bogatym mariażu i wejściu do arystokracji stał się umiarkowanym torysem.

ang. whig

WIGWAM 'indiański namiot w kształcie stożka, wykonany z długich żerdzi, przykrytych skórami zwierząt, trzciną lub
korą': Już pod koniec XVIII w. sytuacja Indian z Ameryki Północnej była katastrofalna; wegetowali w rozpadających się
wigwamach, żyli z dnia na dzień, od jednego zdobytego posiłku do następnego, wyplatali kosze, szyli worki, a poza
tym pili i próżnowali.

amer. wigwam z języków indiańskich weko-om-ut, dosłownie 'w swoim domu'

określić albo jej się nie zna lub się jej nie pamięta': U-rwał mi się taki wihaj ster przy silniku. Daj mi tamten wi-hajster
do przykręcania śrub.

niem. wie heisst er?, dosłownie 'jak on się nazywa?'

WIKARIUSZ 'w Kościele katolickim: ksiądz, który pomaga proboszczowi parafii': Mszę w nowo wybudowanym kościele
odprawił miejscowy wikariusz.

WIKARY 'to samo, co wikariusz': Na czele niewielkiej parafii stał proboszcz i dwóch wikarych.

lać. vicarius 'zastępca'

WIKTORIAŃSKI Q Epoka wiktoriańska 'okres panowania w Anglii królowej Wiktorii, który przypadł na lata 1837-1901,
charakteryzujący się wzbogaceniem się osób pochodzących z zamożnych warstw społecznych, rozwojem przemysłu i
nauki oraz osiągnięciem przez państwo brytyjskie statusu imperium kolonialnego' <) Moralność wiktoriańska 'surowa,
obłudna moralność, która dominowała w zachowaniu możnych za panowania królowej Wiktorii' () Styl wiktoriański
'styl w sztuce angielskiej, zwłaszcza w architekturze i meblarstwie, który obowiązywał za panowania królowej Wiktorii,
charakteryzujący się łączeniem różnych stylów artystycznych, wystawnością i przepychem zdobnictwa'

od imienia Wiktorii, królowej Anglii w latach 1819-1901

WILLYS (czytaj: wilis) 'marka dżipa': Na wyprawę po stepowych bezdrożach pożyczył służbowego wiłłysa. Przez most
przetoczył się karawan samochodów, ciężarówek i wiłłysów, wyładowanych po brzegi rzeczami zebranymi w czasie
akcji humanitarnej.

od nazwiska Johna Norma Wiłłysa (1873-1933), amerykańskiego konstruktora i producenta samochodów

WINDSURFING (czytaj: Hndserfing) 'sport, który polega na poruszaniu się po falach na desce z przymocowanym do
niej niedużym żaglem': Mistrzowie windsurfingu. Uprawiać amatorsko windsurfing.

ang. windsurfing

WINDYKACJA 'sądowe dochodzenie swoich praw do majątku, rzeczy, pieniędzy, którymi włada w tej chwili ktoś inny':
Windykacja dworku. Windykacja długów.

WINDYKOWAĆ 'przeprowadzać windykację': Windy-kować dobra ziemskie. Zob. też rewindykacja.

lać. vindicatio 'roszczenie'

WINEGRET (czytaj: winegre) 'sos z oliwy, octu, musztardy, z dodatkiem soli, pieprzu, estragonu itp.': Przyprawić
sałatkę winegretem albo: sosem winegret.

/'-. WINIDUR 'nazwa handlowa twardego polichlorku

WINIETA

WIRYDARZ

jest do produkcji mr, płyt, elementów armatury, wykładzin zbiornikowych, folii oraz części pomp kwasood-pomych.

połączenie wyrazu: winy(l) i łac. dur(us) 'twardy'

WINIETA 'niewielki rysunek, np. przedstawiający ornamenty roślinne lub postacie ludzkie albo zwierzęce, umieszczany
w celach zdobniczych przy tytule czasopisma, na karcie tytułowej, końcowej lub na końcu rozdziału książki': Okładka
była dwustronnie ozdobiona czamo-białymi winietami, które uzyskiwano przez zastosowanie nowej techniki
powielaczowej.

fr. vignette 'ornament, początkowo w postaci gałązki winorośli' od vigne 'winorośl'

WINKULACJA w finansach 'powiązanie, związanie: wieloznaczny termin, oznaczający powiązanie jakichś operacji
finansowych albo uzależnienie ich od czegoś': W bankowości winkulacja może polegać na zabezpieczeniu należności
banku na towarze, który dopiero jest dowożony. W handlu winkulacja to uzależnienie wydania jakiejś firmie towaru
od złożenia przez nią zabezpieczenia lub gwarancji, np. pewnej kwoty. W niemieckim języku finansowym winkulacja to
uzależnienie operacji finansowych dokonywanych na papierach wartościowych od zgody emitenta.
WINKULOWAĆ w finansach 'dokonywać winkulacji':

Miała zawinkulowany wkład w spółdzielni mieszkaniowej i spodziewała się, że w ciągu kilku lat wprowadzi się do
nowego mieszkania.

p.-lac. vinculatio 'związanie'

WINYL 'chemiczna grupa organiczna, którą tworzą atom węgla i dwa atomy wodoru, połączone podwójnym
wiązaniem z jednym atomem węgla i jednym atomem wodoru, wywodząca się od etylenu i wchodząca w skład
związków organicznych, będących podstawowym składnikiem różnych tworzyw sztucznych': Ważnym związkiem
zawierającym w cząsteczce winyl jest chlorek winylu.

WINYLEUM 'rodzaj tkaniny pokrytej z wierzchu warstwą chlorku winylu': Winyleum stosowane jest przede wszystkim
jako wykładzina podłogowa.

niem. Vinyl

WIOLIN w muzyce l. 'część muzycznej skali dźwiękowej, obejmująca wysokie i najwyższe dźwięki' 2. 'w grze na
instrumentach klawiszowych: wszystkie fragmenty utworu, które wykonywane są przez grającego prawą ręką'

WIOLINOWY w muzyce 'związany z wiolinem, z górnymi dźwiękami skali muzycznej': Melodia prowadzona jest przez
pierwszy, wiolinowy głos. Klucz wiolinowy 'znak graficzny umieszczany na początku pięciolinii wyznaczający położenie
dźwięku "g" na drugiej linii od dołu': Klucz wiolinowy używany jest do notowania wysokich głosów, instrumentów o
wysokim brzmieniu, np.

skrzypiec i wysokich dźwięków, które wydobywa się z prawej strony klawiatury instrumentu klawiszowego.

od wl. violino 'skrzypce'

WIORSTA 'jednostka długości równa 1,0668 km, używana dawniej przede wszystkim w Rosji': W wiorstach mierzona
była głównie długość drogi, którą ktoś miał przebyć. Pałac był oddalony od wsi o pół wiorsty.

roś. wiersta

WIRTUALNY l. 'taki, jaki może zaistnieć, zakładany, wyobrażany sobie przez kogoś': Wirtualny odbiorca dzieła sztuki. 2.
'tworzony za pomocą techniki komputerowej i stwarzający pozory czegoś rzeczywistego':

Wirtualne tory wyścigowe. Witrualne dekoracje wnętrz.

RZECZYWISTOŚĆ WIRTUALNA 'tworzone za pomocą techniki komputerowej trójwymiarowe obrazy, które są określoną
wizją świata i stwarzają osobie, która je ogląda, niby-realny świat'

w znaczeniu l. fr. virtuel, w znaczeniu 2. ang. virtual

WIRTUOZ l. 'wykonawca utworów muzycznych, zwłaszcza z zakresu muzyki poważnej, którego grę cechuje
mistrzostwo wykonania, perfekcja techniczna': Wystąpił na koncercie i jako kompozytor, i jako wirtuoz. Niccolo Pa-
ganini, włoski skrzypek żyjący na przełomie XVIII i XIX w., zyskał przydomek "wirtuoza wszech czasów". l.przen.
'człowiek wykonujący coś lub posługujący się czymś po mistrzowsku, zwłaszcza artysta sceniczny':

Wirtuoz słowa. Wirtuoz wiersza, formy. Wirtuozi koszykówki z zespołu "Chicago Bulls".

WIRTUOZERIA 'mistrzostwo w wykonywaniu czegoś, zwłaszcza utworów muzycznych': Wirtuoozeria Krystiana

Zimermana. Popis aktorskiej wirtuozerii.

wl. virtuoso, pierwotnie jako przymiotnik 'sprawny, zdolny'

WIRUS l. wyraz częściej używany w liczbie mnogiej: WIRUSY 'pasożytnicze drobnoustroje mniejsze od bakterii,
rozwijające się w komórkach żywych organizmów i wywołujące choroby tego organizmu': Te same wirusy mogą u
jednego pacjenta wywołać tylko lekkie objawy choroby, a innego zwalić z nóg. Wirus grypy przenosi się drogą
kropelkową - podczas rozmowy, kaszlu i kichania. 2. w informatyce 'program wprowadzony do pamięci komputera lub
do sieci komputerowej bez wiedzy i zgody ich użytkownika, mający zdolność samoczynnego powielania się i
zakłócania pracy komputera, a nawet niszczenia danych': Często wirus objawia swoje istnienie przez prezentację
rozmaitych efektów graficznych i dźwiękowych.

WIRUSOWY 'wywołany przez wirusy - drobnoustroje chorobowe': Infekcja wirusowa. Zakażenie wirusowe. Wirusowe
zapalenie wątroby typu B.

lać. virus 'jad, trucizna'

WIRYDARZ l. 'kwadratowy lub prostokątny ogród na wewnętrznym dziedzińcu klasztoru, otoczony krużgankami':
Pośrodku wirydarza zazwyczaj znajduje

771

WIRYLIZM

WIWISEKCJA

się studnia, fontanna lub ozdobne drzewo. 2. 'dawniej:

niewielki ogród ozdobny, w którym rosły kwiaty, zioła i drzewka': W wirydarzach większych rozmiarów mogły się
zmieścić stawy rybne i zwierzyńce.

lać. viridarium 'gaj, park', od viridis 'zielony'

WIRYLIZM w biologii 'pojawienie się u kobiety typowych zewnętrznych cech męskich, np. zarostu na twarzy i klatce
piersiowej, niskiego głos lub przerostu mięśni ciała': Główną przyczyną wirylizmu są zaburzenia hormonalne w
organizmie kobiety.

lać. virilis 'męski, właściwy mężczyźnie'

WISHFUL THINKING (czytaj: łiszfiil fmking) 'nierealne i naiwne plany, pomysły, pragnienia, których nie można
zrealizować; utożsamianie własnych marzeń i mrzonek z rzeczywistością, pobożne życzenia': Jedną z
charakterystycznych cech histerii jest zafałszowanie obrazu rzeczywistości; histeryk widzi to, co chce widzieć (wish-ful
thinking) i czuje się zawiedziony, gdy inni nie po-dzielająjego opinii.

ang. wishful thinking 'myślenie życzeniowe'

WISKOZA l. 'lepka, bardzo gęsta substancja, uzyskiwana z drzewnych mas celulozowych, które są poddawane działaniu
ługu sodowego, a następnie dwusiarczku węgla': Wiskoza jest produktem pośrednim w produkcji niektórych włókien,
np. sztucznego jedwabiu i celulozy. 2. 'włókno otrzymane z tej substancji': Pościel szyje się w zasadzie wyłącznie ze
stuprocentowej bawełny, czasem z domieszką elany lub wiskozy. 3. 'tkanina lub włóczka z tego włókna': Bluzka z
wiskozy. Czapka z wiskozy.

p.-lac. yiscosus 'lepki'

WIST l. 'gra w karty dla czterech graczy, którzy graj ą parami przeciwko sobie całą talią kart': Wist pochodzi z Anglii.
Raz w tygodniu spotykamy się na partyjkę wista. 2. 'pierwsze położenie na stole jakiejś karty, rozpoczynające
rozgrywkę, np. w brydżu': - Ja zaczynam. A zatem: wist! Wychodzę w piki.

ang. whist

WITALNY l. 'związany z życiem, z siłą życiową': Siły witalne narodu. Sukces pisarski wywołał w duszy Marti-na Edena
efekt paradoksalny -jego energia witalna wyczerpała się, utracił moc twórczą i chęć do życia. 2. 'pełen energii i siły
życia': Niezwykle witalny człowiek. Witalne społeczeństwo.

WITALIZM l. inaczej: WITALNOŚĆ 'bycie witalnym, pełnym siły życiowej': W zakończeniu "Krzyżaków" Sienkiewicz
przedstawia obraz narodu polskiego w XV w., pełnego siły i witalizmu. 2. 'koncepcja filozoficzna, głosząca, iż funkcje
istot żywych, ich rozwój i zmiany są spowodowane niematerialną, przenikającą przyrodę "siłą życiową" (vis vitalis, elan
vital)': Badania te [synteza chemiczna substancji występujących w żywych organizmach z substancji nieorganicznych]
przemawiały przeciwko witalizmowi, przeto zdawały się przemawiać

za mechanicyzmem, pod którego sztandarem skupili się od Kartezjusza przeciwnicy witalizmu. (Tatarkiewicz)

WITALISTA 'filozof rozwijający tezy witalizmu': Witaliści to m.in. Paracelsus i Henryk Bergson. od łac. vitalis 'życiowy'

WITAMINA wyraz częściej używany w liczbie mnogiej:

WITAMINY l. 'substancje występujące w pożywieniu lub otrzymywane w przemyśle farmaceutycznym, umownie

oznaczane symbolami literowymi, np. A, C lub D, niezbędne dla prawidłowego funkcjonowania organizmu ludzkiego i
zwierzęcego': Witamina E wzmacnia tkanki i w ten sposób przeciwdziała przedwczesnemu tworzeniu się zmarszczek.
Marchewka zawiera dużo witaminy A. 2. 'tabletki oraz leki w innej postaci zawierające takie substancje': Kup wapno,
coś na spędzenie gorączki i witaminy.

WITAMINIZACJA 'dodawanie witamin do składu produktów spożywczych lub kosmetycznych': Witaminizac-ja

margaryny polega na dodaniu do niej witamin A i D, zaś witaminizacja mleka - na wzbogaceniu go witaminami C i D.

WITAMINIZOWAĆ 'dodawać witaminy do składu produktów spożywczych lub kosmetycznych': Sklepy zoologiczne
oferują mnóstwo mieszanek witaminizowanych dla chomików, żółwi i ptaków trzymanych w mieszkaniach.

niem. Vitamine od łac. vita 'życie' i amine 'aminy', nazwa utworzona na początku XX w.

WITRAŻ 'kompozycja z barwnych szkieł połączonych ołowianymi ramkami, wypełniająca otwór okienny, często
przedstawiająca jakieś osoby, zwierzęta, sceny rodzajowe; także, niewielki przedmiot wykonany z takich kolorowych
szkiełek, który w celach dekoracyjnych zawiesza się np. w oknie': Witraże znane były już w starożytności, lecz
rozpowszechniły się dopiero w średniowieczu, zwłaszcza w budownictwie sakralnym.

fr. vitrage od: vitrer 'oszklić, wstawić szybę'

WIWARIUM 'pomieszczenie do hodowli zwierząt, zwłaszcza małych, takich jak płazy, gady czy owady, w którym
panują warunki podobne do naturalnych warunków życia tych zwierząt': Wiwaria mogą być stosowane do celów
laboratoryjnych oraz amatorskiej hodowli zwierząt.

lać. vivarium 'zwierzyniec'

WIWISEKCJA l. 'operacja dokonana w celach naukowych na żywym zwierzęciu': Wiwisekcje są przeprowadzane dla
poszerzenia wiedzy o reakcji żywego organizmu na rozmaite bodźce. 2. przen. 'bardzo staranna, dogłębna analiza
czegoś, np. czyjejś osobowości': Powieść ta jest swoistą wiwisekcją duszy i umysłu autora. Bohaterowie filmów Woody
Allena bardzo często poddają wnikliwym wiwisekcjom własne stany uczuciowe.
ang. vivisection od łac. vivus 'żywy' i sectio 'cięcie, krajanie'

772

WIZA

WIZYTÓWKA

WIZA 'pisemne zezwolenie na pobyt cudzoziemca na terytorium własnego państwa lub przejazd przez nie, udzielane
przez organy konsularne i z reguły odnotowywane w paszporcie': Obywatele Polscy, udający się turystycznie do
krajów Unii Europejskiej, nie potrzebują wiz. Jednak wówczas, gdy zamierzaj ą tam na pewien czas zamieszkać lub
podjąć pracę - wiza jest konieczna. Wydano mu wizę tranzytową, ważną 48 godzin od chwili przekroczenia granicy.

WIZOWAĆ l. 'wpisywać, wklejać wizę do paszportu' 2. 'wbijać do indeksu studenckiego pieczęć zaliczającą rok lub
semestr i pozwalającą na podjęcie studiów w kolejnym roku akademickim lub semestrze': Dziekan wizował indeksy.

WIZOWY 'związany z wizą': Rozpoczyna się amerykańska loteria wizowa: zostaną wylosowane kolejne osoby, które
otrzymają wizę Stanów Zjednoczonych, będą tam mogły wyjechać i podjąć pracę.

od łac. visum (liczba mnoga: visa) 'rzecz ujrzana, sprawdzona'

WIZAŻYSTA 'artysta makijażu, specjalista od wykonywania kunsztownego, artystycznego makijażu': Dior

zaproponował mi pracę "nadwornego wizażysty". Dwuli-cowa kobieta-wizje wizażystów najsłynniejszych firm.

fr. visagiste od: visage 'twarz'

WIZJA l. 'stworzony przez kogoś obraz czegoś, istniejący w wyobraźni tej osoby, zwykle jako jakiś plan lub jakieś
zamierzenie albo ukazany w książce, filmie, sztuce, na obrazie itp.': Na zebraniu wytknięto mu m.in. brak wizji rozwoju
miasta. Twierdził, że bez swoistego wniknięcia w przedmiot i ujrzenia go tak, jakby nigdy przedtem go nie widział - nie
jest w stanie wyrazić jakiejkolwiek wizji malarskiej. 2. 'obraz czegoś, np. świata w przyszłości, pojawiający się w umyśle
jakiejś osoby pod wpływem natchnienia, snu, wysokiej gorączki itp.':

Szamana owładnęły prorocze wizje. Wizja końca świata wyłaniająca się z biblijnej Apokalipsy fascynowała wielu
artystów. 3. wyraz używany tylko w liczbie pojedynczej w technice 'sygnały przesyłane od nadajnika do odbiornika,
których efektem jest obraz w telewizorze':

Łącznościowcy nie mieli kłopotów z wizją, natomiast fonia stwarzała bezustanne problemy. 4. wyraz używany tylko w
liczbie pojedynczej w technice 'obraz, który widzimy na ekranie telewizora': Spiker uprzedził, że w związku z
konserwacją nadajnika mogą nastąpić zakłócenia w wizji.

WIZJONER l. 'osoba, która ma wizje, zwykle pod wpływem natchnienia': Prorocy żydowscy byli duchowymi
przywódcami narodu, kaznodziejami i natchnionymi wizjonerami. 2. 'artysta, którego twórczość polega przede
wszystkim na ukazywaniu własnych wizji': El Greco, Velasquez i Goya uchodzili za cudownych opo-wiadaczy życia
hiszpańskiego, wielkich magów malarstwa i wizjonerów.

WIZJONERSTWO l. 'miewanie wizji, zwłaszcza pod wpływem natchnienia': Był naturą skłonną do mistycyzmu i
wizjonerstwa. 2. 'tendencja artysty do ukazywania w swej twórczości wizji': Poeci romantyczni dobrze się

czuli na pograniczu realności i fantastyki, marzenia i własnego wybujałego wizjonerstwa.

WIZJER l. 'mały oszklony otwór w drzwiach, dzięki któremu widać, co dzieje się po ich drugiej stronie': Spojrzała przez
wizjer, żeby zobaczyć, kto dzwoni. 2. 'otwór w ściance jakiegoś naczynia, pomieszczenia lub zbiornika, umożliwiający
obserwację ich wnętrza' 3. 'część jakiegoś przyrządu lub urządzenia optycznego, dzięki której można określić granice
fragmentu przestrzeni, który się obserwuje': Gdy na podest weszli dwaj mężczyźni w eleganckich garniturach i stanęli
przed mikrofonami, rozbłysły reflektory, a operatorzy przywarli do wizjerów kamer 4. 'celownik w broni palnej':
Spojrzał na cel przez wizjer. 5. 'dawniej: zasłona w hermie rycerza, którą można było opuścić na twarz': Rywale zanim
skrzyżowali kopie, przez jakiś czas stali z podniesionymi wizjerami i długo wpatrywali się w siebie.

lać. visio;y?-. visionnaire;y?-. visiere

WIZUALNY książk. 'wzrokowy, odbierany wzrokiem':

Wspaniałe efekty wizualne podczas koncertu Jeana Mi-chela Jarre'a. Kupił wielojęzyczny słownik wizualny na płycie
kompaktowej.

WIZUALIZACJA książk. 'przedstawienie czegoś w formie odbieranej wzrokiem, w formie obrazu': Wizualizacja pojęć
abstrakcyjnych w malarstwie.

WIZUALIZOWAĆ książk. 'przedstawiać coś w formie odbieranej wzrokiem': By uprzystępnić swój wykład, profesor
wizualizował dane dotyczące polskiej gospodarki w formie różnorodnych wykresów.

lać. visualis 'wzrokowy'

WIZYTACJA l. 'oficjalna wizyta przedstawicieli wyższych władz w jakiejś placówce lub instytucji, w celu sprawdzenia ich
działania': Dwa razy do roku przeprowadzana jest wizytacja miejscowego ośrodka zdrowia. 2. 'przedstawiciele
wyższych władz, którzy biorą udział w takiej oficjalnej wizycie': Wizytację przyjęli delegaci załogi. Wizytacja dokładnie
sprawdziła stan aparatury laboratoryjnej.

WIZYTATOR 'przedstawiciel wyższych władz, który przeprowadza wizytację': Wizytatorzy mieli zapewniony
nieograniczony dostęp do informacji.

WIZYTOWAĆ 'przeprowadzać wizytację': Dobrze byłoby, gdyby każdy nauczyciel opracowywał własny plan pracy
dydaktycznej na podstawie programu przysłanego z kuratorium, a następnie przedstawiał go dyrektorowi oraz innym
władzom oświatowym wizytującym szkołę.

lać. visitatio

WIZYTÓWKA l. 'niewielki kartonik, na którym umieszczone jest imię i nazwisko jakiejś osoby, jej adres, numery
telefonu, faksu itp.': Na wizytówce umieszczono adres e-mail i adres intemetowy firmy. 2. 'tabliczka na drzwiach
mieszkania informująca o tym, kto w nim mieszka': Na drzwiach nowego domu przymocowali mosiężną wizytówkę. 3-
przen. 'cos, co świadczy o pew-

773

WOAL

WOLFRAM

nych cechach, zwłaszcza dodatnich, jakiejś osoby, rzeczy, jakiegoś miejsca itp.': Dobrze rozwinięta agroturys-tykajest
wizytówką tego regionu. Zdaniem większości węgierskich historyków literatury to właśnie poezja, a nie proza, była
zawsze naj świetniej szą wizytówką piśmiennictwa węgierskiego.

od: karta wizytowa, ang. visiting card

WOAL l. 'bardzo cienka, przezroczysta, miękka tkanina':

Na zabawę sylwestrową uszyła sobie suknię z różowego woalu. 2. 'dawniej: przezroczysty, zwiewny, długi szal, który
kobiety nosiły przy kapeluszu': Pod ścianą, tuż obok stolika kelnerek, siedziała młoda kobieta z kapeluszem okręconym
czerwonym woalem.

WOALKA 'przybranie damskiego kapelusza lub toczka w postaci kawałka przezroczystej tkaniny, często spuszczanego
na twarz': Podniosła woalkę i dopiero wtedy zauważył, że ma cerę przezroczystą, niemal białąjak śnieg.

fr. voile z łac. velum 'zasłona, firanka'

WODEWIL 'komediowy utwór sceniczny przypominający operetkę, w którym części tekstu mówionego przedzielone są
muzyką, piosenkami i fragmentami baletowymi': Wodewil jako odrębny gatunek widowiska teatralnego pojawił się
we Francji w XVIII w., zyskując dużą popularność zwłaszcza w okresie rewolucji francuskiej. Wystawiali
dziewiętnastowieczne wodewile, w których intryga skupiała się zazwyczaj wokół perypetii damsko-męskich, a zamiana
kapelusza, teczki czy wizytówki stanowiła oś kompozycyjną akcji. Julian Tu-wim spolszczył (bo nie tylko przetłumaczył,
ale i dostosował do polskich realiów) wiele wodewili francuskich.

fr. vaudeville

'WOJAŻprzestarz., dziś żart. 'podróż, zwłaszcza długa, często za granicę': W powrotnej drodze z wojażu po Rosji
zatrzymałem się w Moskwie.

WOJAŻERprzestarz., dziś żart. 'osoba, która odbywa wojaż lub wojaże, zwłaszcza w odległe strony': Mimo swoich
siedemdziesięciu lat był wytrawnym wojażerem, któremu niestraszne były lody Grenlandii i pustynie Afryki.

WOJAŻOWAĆ przestarz., dziś żart. 'odbywać wojaż lub wojaże, zwłaszcza daleko': Wraz ze swoim zespołem
teatralnym wojażował po całej Europie.

fr. voyage

WOKALNY 'związany ze śpiewem, a nie grą na instrumentach - przeznaczony do śpiewania, śpiewający, śpiewany itd.':
Utwór wokalny. Zespół wokalny. Muzyka wokalna i instrumentalna.

WOKALISTA 'śpiewak, często: ten członek grupy muzycznej, który śpiewa': Wokalista śpiewał ballady rycerskie
pięknym, głębokim głosem. Wokalistą zespołu "Queen" był niezapomniany Freddie Mercury.

WOKAL po?, 'śpiew- słowo umieszczane na płytach, by poinformować o tym, który członek zespołu śpiewa':

Kupił starą płytę Beatlesów z informacją: Pauł McCart-ney - wokal, gitara basowa, wokal, John Lennon - wokal, gitara
rytmiczna, George Harrison - gitara solowa, Ringo Star - perkusja.

UWAGA: zamiast wokal lepiej mówić i pisać śpiew, polskie słowo jest prostsze i jednoznaczne, w przeciwieństwie do
angielskiego, które w młodzieżowym slangu występuje też w innych, dość dziwacznych użyciach, np. "ależ ona ma
wokal".

WOKALISTYKA 'dziedzina muzyki obejmująca naukę i teorię śpiewu oraz komponowanie i wokonywanie utworów
przeznaczonych do śpiewu'

WOKALIZA 'śpiew bez słów, zazwyczaj polegający na wymawianiu tylko samogłosek lub prostych sylab (np. la, la)'

WOKALIZOWAĆ 'śpiewać bez słów, wymawiając same samogłoski lub proste sylaby'

ang. vocal od łac. vocalis 'głosowy'

WOKALIZACJA w językoznawstwie 'przekształcenie się półsamogłoski lub samogłoski zredukowanej w samogłoskę
pełną': Występowanie w języku polskim "e" ruchomego, np. w formach: korek, korka, to efekt zaniku jerów w jednych
pozycjach i ich wokalizacji w innych.

WOKALIZOWAĆ SIĘ w językoznawstwie 'przekształcać się w pełną samogłoskę': Jer twardy w tej pozycji wokalizował
się w głoskę "e".

od łac. vocalis 'głosowy'

WOKANDA w prawie 'spis spraw, które mają być w danym dniu rozpatrywane przez sąd': Ile dziś jest spraw na
wokandzie? Dopiero po 9 miesiącach ta sprawa weszła na wokandę.

lać. vocanda - liczba mnoga od: vocandus 'mający być wywołany'

WOLAPIK l. 'międzynarodowy sztuczny język, w którym można odnaleźć przekształcone elementy łaciny, języka
angielskiego, francuskiego i niemieckiego, stworzony w XIX w., później zastąpiony esperanto': Twórcą wolapi-ku był
niemiecki ksiądz Johann M. Schleyer. Wolapik pełen był długich i trudnych wyrazów. 2. przen. 'niezrozumiały, bardzo
zawikłany sposób mówienia lub pisania': Na konferencji rzecznik mówił swoistym wo-lapikiem i mam wrażenie, że nikt
go nie zrozumiał.

niem. Volapiik;vol 'świat'z ang. worid, plik 'mówić' z ang. speak-dosłownie 'mowa światowa'

WOLEJ w sporcie l. 'w tenisie lub piłce nożnej: odbicie piłki w locie, zanim jeszcze dotknie podłoża': Wygrał drugi gem,
uderzając piłkę z woleja. 2. 'piłka odbita w taki sposób': Piłkarz wyskoczył w powietrze, zrobił zamach i mocny wolej
utkwił w rogu bramki.

ang. volley

WOLFRAM 'pierwiastek chemiczny o liczbie atomowej 74 i masie atomowej 183,85, symbol W: stalowoszary,

774

WOLICJONALNY

WORKSHOP

ciężki metal, o temperaturze topnienia najwyższej spośród temperatur topnienia wszystkich metali': Wolfram
znajduje zastosowanie m.in. w produkcji wysokogatunkowej stali, elektrod i smarów.

niem. Wolfram

WOLICJONALNY w psychologii 'związany z wolą; taki, który zależy od woli': Sądy wolicjonalne. Zdaniem wielu
psychologów sfera wolicjonalna to obszar świadomości, od którego zależy to, w jaki sposób podejmujemy decyzje.

ang. volitional od: volition 'wola, chęć' z łac. volo 'chcę'

WOLONTARIUSZ l. 'osoba, która bez wynagrodzenia wykonuje prace pożyteczne społecznie, np. opiekę nad ludźmi
chorymi lub bezdomnymi, pomoc niepełnosprawnym, kształcenie ludzi i zaznajamianie ich z ich prawami itp': Coraz
więcej wolontariuszy uczestniczy w akcji pomocy osobom wychodzącym z nałogu narkomanii. 2. 'praktykant, np.
lekarz, wykonujący gdzieś bezpłatną pracę w celu zaznajomienia się z zawodem.

WOLONTARIAT 'społeczny ruch bezpłatnej pracy dla innych i pomocy osobom potrzebującym, zwłaszcza chorym,
starym, niepełnosprawnym; ogół wolontariuszy (w znaczeniu l.).
fr. yolontaire, ang. volunteer

WOLT 'jednostka napięcia elektrycznego w układzie SI;

skrót: V: Jeden wolt to napięcie, powodujące wydzielenie się mocy l wata w przewodniku, przez który płynie prąd o
natężeniu jednego ampera. l V = l W/1 A Przyrząd składa się z rurki będącej pod napięciem tysiąca kilkuset woltów.

od nazwiska Alessandra Volty (1745-1827), włoskiego fizyka i fizjologa

WOLTA l. 'bardzo szybki i sprawny obrót ciała, zwykle mający na celu uniknięcie uderzenia': Karateka uniknął ciosu
swojego przeciwnika dzięki zręcznej wolcie. 2. 'duży okrąg, który zatacza jeździec na koniu w czasie jazdy konnej': Na
następnych zajęciach zamienimy się końmi i dalej będziemy ćwiczyć wolty. 3. w muzyce 'oznaczenie jednego z dwóch
zakończeń utworu muzycznego, z których pierwsze wykonywane jest tuż przed powtórzeniem jakiegoś fragmentu
tego utworu, a drugie na koniec tego powtórzenia, z pominięciem pierwszego zakończenia' : W oznaczeniach
muzycznych pierwsza wolta zapisywana jest jako "prima volta", a druga volta - jako "seconda volta". 4. 'nagła, zręczna
zmiana stanowiska, poglądów, wygłaszanych w dyskusji sądów itp., spowodowana względami praktycznymi, chęcią
dostosowania się do takich poglądów, które okazują się przeważające, bardziej opłacalne w danym momencie itp.':

Wolta, jaką wykonał ten działacz, przechodząc z obozu posierpniowego do obozu lewicy, zdumiała wielu
obserwatorów.

wt. volta 'obrót, zwrot'

WOLTYŻER l. 'mężczyzna uprawiający akrobatyczną jazdę na koniu': Z cyrku dzieci zapamiętały przede wszystkim
zapierające dech w piersiach popisy woltyżera. 2. 'wyraz częściej używany w liczbie mnogiej: WOL-TYŻEROWIE 'w
wojskach napoleońskich: strzelcy wyborowi piechoty': Woltyżerowie, tworzący tzw. kampanie wyborcze lub
wyborowe, przeznaczeni byli przede wszystkim do walki w szyku rozproszonym.

WOLTYŻERKA l. wyraz używany tylko w liczbie pojedynczej 'jazda akrobatyczna na koniu': W słynnej Szkole Rycerskiej
założonej przez króla Stanisława Augusta wielką rolę odgrywało wychowanie fizyczne, woltyżer-ka i fechtunek.
Woltyżerka od 1983 r. jest uznana przez Międzynarodową Federację Jeździectwa za dyscyplinę sportową. 2. 'kobieta
woltyżer': Po występie tresowanych słoni na arenę wyszedł mężczyzna w czerwonym surducie i zapowiedział paradę
koni oraz występ wolty-żerki.

fr. yoltigeur

WOLUMIN l. w bibliotekoznawstwie i introligatorstwie 'oddzielna, samodzielna pozycja książkowa; tom': Biblioteka

Wydziału Ekonomii Uniwersytetu Warszawskiego gromadzi około 20 tysięcy woluminów. 2. 'gruba, duża, oprawiona
księga, zwykle rękopis z dawnych czasów': W czytelni starodruków można przejrzeć woluminy z XV w. 3. 'w
starożytności: papirusowy lub pergaminowy zwój pokryty pismem': Archeolodzy odkryli fragmenty babilońskich
woluminów.

lać. volumen, dopełniacz: yoluminis 'zwój; książka'

WOLUNTARYZM l. 'kierowanie się przez osoby zajmujące ważne stanowiska tylko własną wolą i własnym zdaniem,
nieliczenie się z opiniami innych': W czasach komunistycznych najczęściej oskarżano polityków o woluntaryzm, teraz
oskarża się o korupcję. 2. 'pogląd filozoficzny i psychologiczny, przyznający ludzkiej woli prymat w poznaniu i
kształtowaniu rzeczywistości':

[stanowisko Ferdynanda Schillera z Oksfordu] Jest wo-luntaryzmem - w przeciwieństwie do intelektualizmu,

nieliczącego się z najistotniejszym pierwiastkiem naszego umysłu: wolą. (Tatarkiewicz)

ang. voluntarism od łac. voluntas 'wola'

WORDS, WORDS, WORDS (czytaj: łords, łords, łords) 'dosłownie: słowa, słowa, słowa - odpowiedź Hamleta,
tytułowego bohatera tragedii Szekspira, na pytanie Po-loniusza o to, co czyta'

ang.

WORKAHOLIC (czytaj: łerkaholik) 'człowiek, który nie umie nie pracować, człowiek "chory na pracowanie";

pracoholik': Wszyscy znamy takich workaholików, co to zawsze "musząjeszcze coś zrobić".

ang. workaholic (na wzór alcoholic)

WORKSHOP (łerkszop) 'spotkanie artystyczne lub naukowe, mające na celu kształcenie i ćwiczenie umiejętności;
warsztaty artystyczne lub naukowe; seminarium':

775

WOTUM

WUNDERWAFFE

Zapraszamy do składania wniosków o finansowanie konferencji, workshopów i prac naukowo-badawczych.

ang. workshop

WOTUM dziś tylko w wyrażeniach: WOTUM NIEUFNOŚCI i WOTUM ZAUFANIA O Wotum nieufności 'uchwała ciała
ustawodawczego (najczęściej: parlamentu) cofająca poparcie dla organu wykonawczego (najczęściej: dla rządu) na
skutek ujemnej oceny jego działalności': Wotum nieufności parlamentu powoduje konieczność ustąpienia rządu. Sejm
większościąjednego głosu uchwalił wotum nieufności dla rządu. Q Wotum zaufania 'uchwała ciała ustawodawczego
(najczęściej parlamentu) będąca poparciem, wyrażeniem zaufania dla organu wykonawczego (najczęściej: dla rządu).
Zgromadzenie głosowało wczoraj za przyjęciem wotum zaufania dla premiera.

z łac. votum 'ślubowanie'

WUDU 'wierzenia religijne, łączące elementy katolickie z magicznymi praktykami, zaczerpniętymi z kultów
afrykańskich': Kult wudujest szczególnie rozwinięty na Haiti. W horrorze występował zombi wywołany z grobu przez
praktyki kapłana wudu.

amer. voodoo z języków afrykańskich

WULKANIZACJA l. 'naprawianie uszkodzonych dętek, opon itp.': Zanieś tę pękniętą oponę do wulkanizacji. 2. w
technice 'ogrzewanie kauczuku z siarką lub jej

związkami oraz substancjami przyspieszającymi ten proces, w celu wytworzenia gumy lub ebonitu': Proces
wulkanizacji kauczuku przeprowadza się zazwyczaj w temperaturze 140-180°C, często pod zwiększonym ciśnieniem.

WULKANIZATOR l. 'fachowiec przeprowadzający wulkanizację uszkodzonych wyrobów z gumy, np. dętek i opon':
Przebiłem oponę i musiałem ją zawieźć do wulkanizatora. 2. 'maszyna do wulkanizacji uszkodzonych wyrobów z gumy,
np. dętek i opon': Widziałeś nowy wulkanizator, który kupił nasz majster?

WULKANIZOWAĆ l. 'naprawiać uszkodzone wyroby z gumy, np. dętki i opony': Stare gumy roweru trzeba było bez
przerwy wulkanizować. 2. 'ogrzewać kauczuk z siarką lub jej związkami, żeby otrzymać gumę lub ebonit':
Wulkanizował kauczuk, dzięki czemu stał się odporniejszy na działanie różnych rozpuszczalników.
fr. vulcanisation

WUNDERWAFFE 'cudowna broń - nazwa rozpowszechniona przez propagandę hitlerowską pod koniec drugiej wojny
światowej, najczęściej odnoszona do pocisków dalekiego zasięgu V-1 i V-2': W 1945 r. było jasne, że żadna
wunderwaffe nie zdoła odwrócić strasznej klęski wiszącej nad Niemcami, ani pociski V-2, ani prototypy samolotów
odrzutowych, ani plany skonstruowania bomby atomowej.

niem. Wunderwaffe od: Wunder 'cud', Waffe 'broń'

776

X cyfra rzymska o wartości 10 Xe symbol pierwiastka chemicznego: ksenon (zob.) Y symbol pierwiastka chemicznego:
itr (zob.) Yb symbol pierwiastka chemicznego: iterb (zob.)

YETI (czytaj: jeti) 'podobne do człowieka stworzenie, pokryte na całym ciele długim włosem, mieszkające jakoby w
górnych partiach Himalajów': Wielu himalaistów twierdzi, że widziało z daleka yeti lub jego ślady. Jeśli stwierdzimy, że
yeti istnieje - lub, co logiczniejsze, yeti istnieją- może powstać ciekawy problem antropologiczny: czy to człowiek, czy
zwierzę? Przy okazji ludzie będą musieli raz jeszcze odpowiedzieć sobie, czym właściwie jest człowiek, co go odróżnia
od zwierząt.

z języka tybetańskiego yeti 'straszny, odrażający'

YUPPIE (czytaj: japi) afóo JAPS, pot. JAPISZON 'młody rzutki biznesmen albo przedstawiciel wolnego zawodu, zamożny
i zawsze elegancki': W latach 80. yuppie zdo-

XY

minowali wielkie miasta Ameryki. Polscy yuppies są tylko karykaturą swojego anglosaskiego pierwowzoru. Chciał, żeby
zaliczyli go do japsów, choć do bogactwa było mu daleko.

ang. yuppie, skrótowiec od: young, urban, professional 'miody, miejski, zawodowiec'

777

ZAPPING 'bezmyślne, nawykowe zmienianie kanałów pilotem telewizora i oglądanie każdego programu zaledwie przez
kilkanaście sekund; przerzucanie się z kanału na kanał, skakanie po programach telewizyjnych' Ciekawe, że zappingowi
ulegają niemal wyłącznie mężczyźni, i to niezależnie od wieku i wykształcenia.

ZAPPOWAĆ 'oddawać się zappingowi'

ZAPPER 'człowiek, który ulega nawykowi zappingu, który nałogowo zappuje'

ang. zap 'robić coś bardzo szybko, przelatywać coś'

ZDEPERSONALIZOWANY zob. pod hasłem DEPERSONALIZACJA

ZEŃ 'japońska odmiana buddyzmu, zalecająca dyscyplinę wewnętrzną, medytacje i kontemplacje jako drogę do
osiągnięcia oświecenia': Mistrz zenu. Praktykować zeń.

jap. zeń
ZENIT l. w astronomii 'najwyżej położony na sferze niebieskiej punkt, znajdujący się w miejscu przecięcia się linii
wybiegającej pionowo z punktu obserwacji i sfery niebieskiej': Gdy słońce stoi w zenicie - co w naszej szerokości
geograficznej nigdy się nie zdarza - świeci prosto nad głową i wyprostowany człowiek nie rzuca w ogóle cienia. 2.
'największe natężenie, szczyt czegoś':

Gdy zawodnicy wybiegli na ostatnią prostą, napięcie na trybunach doszło do zenitu.

fr. zenith z ar. samt ar-ra's 'droga głowy' (tj. pionowo nad głową)

ZEPPELIN (czytaj: cepelin) w lotnictwie 'sterowiec o sztywnej konstrukcji, kształtem przypominający cygaro, używany
na początku XX w.': Pierwszy zeppelin został zbudowany w 1900 r., a jego seryjną produkcję rozpoczęto w roku 1906.

GRAF ZEPPELIN 'olbrzymi sterowiec zbudowany pod koniec lat 20. XX w., który w 21 dni obleciał dookoła świat'

od nazwiska Ferdynanda Zeppelina (1838-1917), niemieckiego konstruktora sterowców

ZŁOTOGŁÓW zob. ALTEMBAS Zn symbol pierwiastka chemicznego: cynk (zob.)

ZODIAK 'wielkie koło na sferze niebieskiej, pas, na którego tle pozornie porusza się w cyklu rocznym Słońce i znajduje
się 12 gwiazdozbiorów': Zodiak jest podzielony umownie na dwanaście części, odpowiadających jego poszczególnym
gwiazdozbiorom. Znak zodiaku 'jedna z umownie wydzielonych części zodiaku, mająca swój symbol, a także pewne
ramy czasowe - ustalane ze względu na położenie Słońca na tle pewnego gwiazdozbioru zodiaku': Urodzenie się pod
określonym znakiem zodiaku od niepamiętnych czasów było wykorzystywane we wróżbach dotyczących losu i
charakteru człowieka.

lać. zodiacus z gr. zoidiakós (kyklos) 'koło zwierzęce' (nazwy gwiazdozbiorów zodiaku w większości odpowiadają
nazwom zwierząt)

ZOIL 'złośliwy, niesprawiedliwy, dokuczliwy krytyk, zwłaszcza krytyk dzieł artystycznych': Gałczyński lubił posługiwać
się metaforami dawno już zapomnianymi, które dla niektórych zoilów literackich trącą myszką.

od imienia Zoil(os), pisarza i retora z IV w. p.n.e., żyjącego w Amfi-polis w Macedonii, słynnego ze zjadliwej krytyki,
szczególnie dzieł Homera

ZOMBI l. 'w kulcie wudu: dusza bez ciała, będąca we władaniu czarownika' 2. 'w horrorach: ożywiony mocą
czarownika trup, który wykonuje jego rozkazy': Bohater filmu walczy z zombi, który usiłuje go zabić. Gdy go pokonuje,
pojawiają się kolejne zombi, które, niczym bezwolne maszyny, okrążaj ą j ego samochód.

ang. zombie z języków zachodnioafrykańskich

ZOROASTRYZM 'staroirańska religia, powstała w wyniku zreformowania przez Zaratustrę pierwotnego mazda-izmu,
której główną tezą jest przeświadczenie o niekończącej się walce dobra ze złem w świecie, w którą to walkę
zaangażowany jest też człowiek': Zoroastryzm głosi, że każdy człowiek złymi czynami wspiera boga ciemności i zła -
Arymana, zaś dobrymi przyczynia się do zwycięstwa boga światła i dobra - Ormuzda.

od: Zoroaster, gr. formy imienia Zaratustra (prawdopodobnie VII-VI w. p.n.e.), legendarnego proroka, reformatora
mazdaizmu

Zr - symbol pierwiastka chemicznego: cyrkon (zob.)

ZWARTO-WYBUCHOWE SPÓŁGŁOSKI zob. spółgłoski eksplozywne pod hasłem: EKSPLOZJA

ZYGOTA w biologii 'komórka powstała w wyniku połączenia się gamety żeńskiej z gametą męską, daj ąca początek
nowemu organizmowi; także: sam ten organizm': Wytwarzanie dużych ilości nadtlenku wodoru jest niebezpieczne dla
zygoty i zarodka w pierwszych stadiach jego rozwoju.

fr. zygote od gr. zygótós 'połączony'

778

ŻABOT 'ozdoba z kawałka cienkiej, dekoracyjnej tkaniny ułożonej w fałdy, przypinana lub przyszyta pod szyją do
bluzki, sukienki lub koszuli': Usiadł w wygodnym foteliku naprzeciw portretu prababki w koronkowym żabocie i z
namaszczeniem zaczął przeglądać pamiątki po przodkach.

fr. jabot

ŻAK 'średniowieczny uczeń lub student': Najubożsi z żaków mieszkali w przytułkach i obchodzili domy z garnuszkiem
prosząc o jadło z okrzykiem: "Ubogim!". Niekiedy żakiem nazywano lekceważąco uczonego lub duchownego,
mającego jedynie niższe święcenia.

czes. żak 'uczeń' zp.-lac. diacus 'kleryk, sługa kościelny'

ŻAKIET l. 'górna część damskiego ubrania, zapinana, z długimi lub krótkimi rękawami, przypominająca męską
marynarkę': Coco Chanel wylansowała kostium składający się z prostej spódnicy, sięgającej przed kolano i żakietu z
półokrągłym wycięciem. 2. 'rodzaj męskiej marynarki wizytowej, zwykle czarnej, o długich, skośnie ściętych połach, z
wyłożonym kołnierzem':

Wszyscy zwrócili uwagę na siwego staruszka ubranego w doskonale skrojony żakiet, z żółtym kwiatem w butonierce.
3. 'dawniej: rodzaj męskiej marynarki wciętej w pasie': Żakiety noszono we Francji już od XIV w.

fr. jaquette, zdrobnienie od: jaque 'kaftan'

ŻALUZJA l. 'zasłona okienna w postaci ułożonych równolegle poziomych lub pionowych listewek, metalowych pasków
itp., które można ustawiać tak, żeby wpuszczały więcej lub mniej światła': W gabinecie, gdzie siedzieliśmy, było jasno,
mimo zapuszczonych żaluzji. 2. 'zwijana lub zsuwana metalowa krata, która chroni witryny i drzwi sklepowe': Ulica
była prawie pusta, większość sklepów miała już na wpół zasunięte żaluzje.

fr. jałousie, dosłownie 'zazdrość'

ŻANDARM 'w niektórych krajach, np. we Francji lub we Włoszech: osoba, która służy w oddziale policji, policji
wojskowej lub oddziale pełniącym funkcje porządkowe': Otaczające nas towarzystwo było tak głośne, że dwaj
żandarmi poprosili ich i nas o dokumenty.

ŻANDARMERIA l. 'w niektórych krajach: oddział lub oddziały żandarmów tworzące policję, policję wojskową lub
pełniących funkcje porządkowe': Po telefonie anonimowego informatora do jednego z oficerów Żandarmerii
Wojskowej udało się odnaleźć prawie 120 kilogramów trotylu, który kilka dni wcześniej zniknął z magazynu
Wojskowej Szkoły Oficerskiej. 2. 'budynek, w którym mieści się oddział lub oddziały żandarmów': Złodzieja
samochodów złapano na gorącym uczynku i odprowadzono na żandarmerię. 3. w historii 'od XV do XVIII w.
ciężkozbrojna jazda francuska, której oddziały wchodziły w skład gwardii ludowej'

fr. gendarme

ŻARGON l. 'język specjalny, właściwy grupie ludzi jakiegoś środowiska lub zawodu (np. żargon komputerowców,
żołnierzy), odznaczający się przede wszystkim swoistym, odrębnym słownictwem': Żargon niekiedy pełni funkcję
języka tajnego, niezrozumiałego dla osób postronnych. 2. pot. 'język niezrozumiały w brzmieniu, sprawiający wrażenie
niechlujnego, niepoprawnego':

Mówił jakimś żargonem, z którego można było zrozumieć tylko co drugie słowo, więc nie zdołaliśmy się dowiedzieć, o
co mu chodzi.

fr. jargon, pierwotnie 'niepoprawna, zepsuta mowa'

ŻEL w chemii 'lepka substancja, wyglądem przypominająca galaretę, powstająca w wyniku łączenia się cząstek
koloidalnych rozproszonych w płynie': Żel jest wykorzystywany w przemyśle spożywczym, farmaceutycznym i
kosmetycznym.

ŻELOWAĆ 'pokrywać coś żelem': Krysia co rano żeluje włosy, bo -jak twierdzi - tylko wówczas, gdy położy na nie żel,
fryzura utrzymuje się jej do wieczora.

fr. gelee 'galareta'

ŻETON l. 'niewielki krążek, zwykle metalowy lub plastikowy, który zastępuje pieniądze w automatach telefonicznych,
automatach ze słodyczami lub napojami, w niektórych grach hazardowych itp.': Jak będziesz na poczcie, kup kilka
żetonów do telefonu. 2. rząd. 'metalowy znaczek o charakterze pamiątkowym lub świadczący o przynależności do
jakiejś organizacji, do jakiegoś stowarzyszenia, o sprawowaniu jakiejś funkcji itp.': Każdemu z uczestników zjazdu
kombatantów przypinano żeton z podobizną marszałka Piłsudskiego.

fr. jeton od: jeter 'rzucać' z łac. iactare 'rzucać'

ŻIGOLO (czytaj: żigolo) albo pot. ŻIGOLAK l. 'w lokalu rozrywkowym: mężczyzna, któremu się płaci za taniec z nim':
Przystojni żigolo wirowali w tańcu, pocieszając w swych ramionach samotne panie. 2. 'młody mężczyzna, który
utrzymuje się z kontaktów ze starszymi, zwykle bogatymi kobietami': Ten młodzieniec, który wynajmuje nad nami
mieszkanie, to chyba jakiś żigolo, bo znów widziałam go w czułych uściskach z dużo starszą od niego kobietą.

fr. gigolo od: gigolette 'ladacznica'

779

ŻOŁD

ŻYROSKOP

ŻOŁD 'pieniądze wypłacane żołnierzom odbywającym służbę wojskową': Pierwsze przekazy o wypłacie żołdu pochodzą
z Grecji z czasów Peryklesa (V w. p.n.e.).

ŻOŁDAK l. 'dawniej: żołnierz, który pobierał żołd': X legion rzymski uformowany był z żołdaków, którzy znani byli z
okrucieństwa. 2. pogardliwie 'żołnierz, który postępuje wbrew zasadom żołnierskiego honoru': W Da-chau ginęli
niemieccy antyfaszyści i ludzie z krajów okupowanych przez hitlerowskich żołdaków.

czes. żołd z niem. Sold

ŻORŻETA 'przezroczysta, bardzo lekka tkanina wełniana, bawełniana lub jedwabna o niejednolitej, delikatnie
chropowatej fakturze': Żorżeta używana jest głównie na suknie.

fr. (crepe) georgette

ŻUŁ pot. 'chuligan, który dopuszcza się drobnych przestępstw': Przewodził gangowi żuli terroryzujących miejscowy
targ.

ŻULlApot. 'grupka żuli lub środowisko żuli': Film pokazuje meliny nadwiślańskich hipisów, sklepiki ze śrubami na
Grzybowskiej i twierdze żulii z Czerniakowskiej.

roś. żulik; żuljo

ŻUPAN 'dawny ubiór męski w postaci długiej, zapinanej do pasa sukni z podniesionym lub niskim kołnierzem i
wąskimi, długimi rękawami, noszony pod kontuszem przez szlachtę polską w okresie od XVI do połowy XIX w.': Rodzaj
żupana odzwierciedlał status jego posiadacza, co odzwierciedlało się w odpowiednich nazwach. Szlachta nosząca
drogie żupany karmazynowe zwana była karmazynami; biedna szlachta, odziana w żupany z szarej, niebarwionej
wełny, nosiła miano szlachty szaraczkowej, zaś mieszczan, noszących żupany z tkaniny wykonanej z łyka, zwano łykami
lub łyczkami.

wl. giubbone 'kaftan męski'

ŻURNAL l. 'ilustrowane czasopismo, najczęściej poświęcone modzie': W poczekalni, tuż obok gabinetu lekarskiego, stał
niewielki stolik, uginający się pod stosem żumali. 2. 'dawniej: każda gazeta': Codzienny żumal donosi, że muzeum, w
związku z remontem, zostanie zamknięte dla zwiedzających.

ŻURNALISTA 'dawniej, dziś żartobliwie: dziennikarz pracujący w redakcji czasopisma lub piszący teksty do

gazet': Zdaniem niektórych krytyków prawdziwy pisarz powinien mówić przede wszystkim o rzeczach najważniejszych,
jeśli nie przyświeca mu ta myśl, pozostanie sprawnym żurnalistą lub dostarczycielem tekstów reklamowych.

ŻURNALISTYKA 'praca dziennikarza': Tuż po studiach zajął się żumalistyką.

yr.joumal 'dziennik' odjour 'dzień'; joumaliste

ŻYRO l. w prawie i finansach 'przeniesienie praw z weksla lub czeku przez jego posiadacza na inną osobę, realizowane
przez umieszczenie na odwrocie tego weksla lub czeku stosownej informacji z podpisem lub tylko podpisu' 2. wprawie
i finansach 'poręczenie zapłaty sumy wekslowej przez osobę wskazaną przez posiadacza weksla, potwierdzone jej
podpisem na odwrocie weksla' 3. w bankowości 'tradycyjna nazwa rozliczeń pieniężnych o charakterze
bezgotówkowym; także: formularz takich rozliczeń': Bankowe żyro polega na przeksięgowaniu pieniędzy z jednego
rachunku na drugi. Wypełniła żyro bankowe.

ŻYRANT wprawie 'osoba, która ręczy za kogoś spłatę sumy wekslowej': Firma oferuje swoim klientom wygodne i
bezpieczne usługi, bez konieczności wizyty w banku, bez wypełniania skomplikowanych formularzy i zdobywania
żyrantów.

ŻYROWAĆ w prawie 'poręczać spłatę sumy wekslowej': W najbliższych dniach zwołana zostanie sesja Rady Powiatu,
na której podjęte zostaną uchwały w sprawie żyrowania szpitalnego kredytu oraz pieniędzy na modernizację kotłowni.

wl. giro; girante, dosłownie 'obracający się, kręcący się'

ŻYROKOMPAS w lotnictwie i żeglarstwie 'przyrząd wskazujący kierunek północy geograficznej, działający na zasadzie
żyroskopu, umożliwiający określenie położenia statku lub odchylenia samolotu od założonego kursu': Żyrokompasu
używa się na statkach zamiast kompasu magnetycznego.

odgr. gyros 'koło' i kompas

ŻYROSKOP w technice 'krążek bardzo szybko obracający się wokół własnej osi, zwykle połączony przegubowo z
podstawą, utrzymujący stale jednakowe położenie w przestrzeni': Żyroskopy są podstawowymi elementami budowy
urządzeń pokładowych i nawigacyjnych.

od gr. gyros 'koło' i skopeó 'oglądam'

780