Matematik Kitap2

Matrisler 143
9. MATRİSLER
1. Matris Kavramı
m adet satır ve n adet sütuna yerleştirilmiş m  n tane reel yada
karmaşık sayıdan oluşan dikdörtgen şeklinde bir A tablosu matrisin genel
şeklidir. Bu tabloda i satır indisi, j sütun indisi olmak üzere tablonun
elemanları aij olarak yazılırsa, bir A matrisinin genel gösterimi;
 a 11 a 12 a 13 ... a 1n 
a a 22 a 23 ... a 2 n 
 21
A   a 31 a 32 a 33 ... a 3n 
 
 ... ... ... ... ... 
a m1 a m2 a m3 ... a mn  mn
biçiminde gösterilmektedir.
Matrisler genellikle A, B, C, D gibi büyük harflerle gösterilirler

ve [ ], ( ) veya | | sembolleri arasına matrisin elemanları yazılmaktadır.
Bu sembollerden, diğerleri daha başka anlamlarda da kullanıldıklarından
[ ] gösterimi tercih edilmektedir.
Bir A matrisinin sayısal örneği;
3 1 0 2
A   2 0 1  1
 1 1 1 0  34
şekilde yazılmış ise, bu A matrisin üç satır ve dört sütun veya kolonu

vardır. Bu örnekte, i = 1, j = 1 olan aij elemanı, yani birinci satır, birinci
sütun elemanı a11 = 3 sayısından oluşmuştur. Benzer şekilde birinci satır,
144 Meslek Yüksekokulları için Genel Matematik
üçüncü sütun elemanı a13 = 0; üçüncü satır, birinci sütun elemanı a13 = –1
sayısından oluşmuştur.
Herhangi bir matrisin satır veya sütun değeri bir sayısından

oluşmuş ise bu matrise vektör adı verilir. Örneğin;
B  1 0  313
  2
C 
 5  21
gösteriminde B; bir satır ve üç sütunu olan bir vektör, C; iki satır ve bir
sütunu olan bir başka vektördür.
Matrisler, genelde n sayıdaki bilinmeyen içeren, n adet doğrusal

denklem sisteminin kolay gösteriminin yapılması ve çözümünün
hesaplanmasında kolaylıklar sağlar. Bu nedenle de matrisler, bilgisayar
programlarında kullanılmakta ve doğrusal denklemlerin çözümleri kısa
sürede yapılabilmektedir.
İki matrisin eşitliği; İki matrisin eşit olabilmesi için aynı türden
olması, diğer bir anlatımla her iki matrisin satır ve sütun sayılarının eşit
olması gerekmektedir. Ayrıca, her iki matrisin karşılıklı elemanlarının da
eşit olması gerekir.
4  2 0  4  2 0 
A  ; B 
1 3  5 23 1 3  5 23
yukarıda elemanları yazılan A ve B matrisinin satır ve sütun sayısı
aynıdır. Ayrıca tüm elemanları aij = bij gibi birebir birbirine eşittir. Buna
göre;
A=B
gösterimiyle iki matris A ve B birbirine eşittir.
4  2 0  4 2 0 
A  ; B 
1 3  5 23 1 3  5 23
Matrisler 145
şeklinde yazılan matrislerinde, satır ve sütun sayıları birbirine eşit

olmalarına karşın, a12  b12 olduğundan, bu iki matris birbirine eşit
değildir.
Örnek; Aşağıda verilen A ve B matrisleri birbirine eşit ise x  y değerini

hesaplayınız.
 2 8  2 3x  y 
A  ; B
  x  2y 5 4 5 
Her iki matrisin elemanları birebir birbirine eşitlenirse;

a11 = b11  2 = 2
a12 = b12  8 = 3x – y (1)
a21 = b21  – x + 2y = 4 (2)
a22 = b22  5 = 5
ile (1) ve (2) eşitliğinden

3x – y = 8
– x + 2y = 4
şeklinde yazılan iki bilinmeyenli iki denklem çözüldüğünde x = 4, y = 4
ile x  y = 16 sonucu bulunur.
Kare matris; Satır sayısı, sütun sayısına eşit olan matrislerdir.

Satır veya sütun sayısı aynı zamanda kare matrisin derecesini veya
mertebesini belirtir. Örneğin;
 2 3
A 
 4 1 22
biçiminde elemanları yazılan A matrisi, iki satır ve iki sütunlu, diğer bir
anlatımla ikinci dereceden bir kare matristir.
Kare matrislerde, aynı satır ve sütun indisli elemanlar; a11, a22, a33,
a44, ..... asal köşegen veya birinci köşegen adını alır. Asal köşegene dik
olarak sıralanan elemanlara da ikinci köşegen denir.
Örnek: Aşağıda verilen matrisin türünü belirtiniz, birinci satır

elemanlarının toplamını, ikinci sütun elemanlarının çarpımını ve
asal köşegen elemanlarının kareleri toplamını bulunuz.
  1 2 5
A   4 3 0
 5  1 1
Verilen matris üç satır ve üç sütundan oluşmaktadır ve üçüncü

dereceden bir kare matristir.
Birinci satır elemanları toplamı;
T = a11 + a12 + a13 = – 1 + 2 + 5 = 6
İkinci sütun elemanları çapımı;
C = a12  a22  a32 = 2  3  (–1) = – 6
Asal köşegen elemanlarının kareleri toplamı;

K = (a11)2 +( a22)2 +( a33)2 = (–1)2 + 32 + 12 = 11
olarak hesaplanır.
Sıfır matris; Tüm elemanları 0 (sıfır) sayılarından oluşan

matrislerdir. Sıfır matrisler, 0m  n şeklinde gösterilirler.
0 0 0 0 0 
0 23    ; 0 22   
0 0 0 23 0 0 22
birer sıfır matris örneğidir.
Simetrik matris; Bir kare matriste, matrisin tüm elemanlarının

asal köşegene göre simetrik olması durumudur. Örneğin;
Matrisler 147
3 1 1 0 
 1  1 4 1
   4 5  2
A   1 2 5 ; B 
 1 5 0 3
 4 5 3 33  
 0 2 3 1  4 4
Yukarıdaki A matrisi üçüncü dereceden, B matrisi dördüncü dereceden

bir kare simetrik matrislerdir. Buna karşın, aşağıda verilen C matrisi
üçüncü dereceden, D matrisi dördüncü dereceden ters simetrik matris adı
verilir.
3 1 1 0
 1 1 4   1 4 2
C   1 2  5 ; D  
5
 1 5 0 3
 4 5 3  33  
 0 2 3 1  4 4
Üçgen matris; Bir kare matriste, asal köşegenin üstünde veya

altında kalan tüm elemanların 0 (sıfır) olması durumudur. Örneğin
aşağıda verilen A matrisi, üçüncü dereceden bir üst üçgen matris, B
matrisi ise, üçüncü dereceden bir alt üçgen matris adını alır.
1 1 4 1 0 0 
A  0 2 5 ; B  3 2 0
0 0 3 33 4 2 3 33
Köşegen (diyagonal) matris; Bir kare matriste, asal köşegen

dışında kalan dışında kalan tüm elemanların değeri sıfır ise bu matrise
köşegen matris denir.
2 0 0 0
 2 0 0 0
 2 0    3 0 0
A  ; B  0  1 0 ; C  0 0 1 0
 0 5  2 2 0 0 3 33  
0 0 0 1 4 4
Verilen örneklerde, A; ikinci dereceden bir köşegen matris, B;

üçüncü dereceden bir köşegen matris, C; dördüncü dereceden bir köşegen
matris özelliği göstermektedir.
Skaler matris; Bir köşegen matriste tüm elemanların aynı

sayılardan oluşması durumudur. Aşağıdaki A matrisi üçüncü dereceden
elemanları 3 sayısı olan bir skaler matris, B matrisi dördüncü dereceden
elemanları 2 sayısı olan bir skaler matris, C matrisi ikinci dereceden
elemanları – 1 sayısından oluşan skaler matris özelliğindedir.
2 0 0 0
3 0 0 0
  2 0 0  1 0 
A  0 3 0  ; B   ; C 
0 0 2 0  0  1 22
0 0 3 33  
0 0 0 2 4  4
Birim matris; Köşegen matriste asal köşegen üzerindeki

elemanlarının 1 sayısından oluştuğu durumdur ve I olarak gösterilir.
Aşağıda verilen matrisler, birincisi ikinci dereceden bir birim matris,
ikincisi ise üçüncü dereceden bir birim matris adını almaktadır.
1 0 0
1 0
I  ; I  0 1 0
0 1  2  2 0 0 1 33
2. Matrislerde Toplama ve Fark Alma İşlemi

İki matrisin toplanabilmesi veya farkının alınabilmesi için aynı
türden olması, diğer bir anlatımla, her iki matrisin satır ve sütun
sayılarının eşit olması gerekmektedir. Belirtilen koşulu sağlayan
matrislerde, aynı indisli elemanlar işaretlerine göre toplanır veya farkı
alınır.
Örnek; Aşağıda elemanları verilen A ve B matrisleri ile C = A+B

işlemini yapınız.
 1 3  0  3
A  ; B  
  4 2  2  1
C matrisinin elemanları;
Matrisler 149
c11 = a11 + b11 = 1 + 0 = 1

c12 = a12 + b12 = 3 + (–3) = 0
c21 = a21 + b21 = (-4) + (–2) = -6
c22 = a22 + b22 = 2 + (–1) = 1
şeklinde hesaplanır ve C matrisi aşağıdaki gibi yazılır.
 1 0
C 
 6 1
Örnek; Aşağıda elemanları verilen D ve E matrisleri ile C = D+E işlemini

yapınız.
3 0 1 4  1  1 2 0

D   1 2 1 3  ; E  2 0  2  3
 
 2  2 0  3 3 4 1 3 
 4  1 1 4
C  1 2  1 0
5 2 1 0
Matrislerde toplama işlemiyle ilgili bazı özellikler aşağıdaki

gibidir.
a) Reel sayılarda olduğu gibi matrislerde toplama işlemi
kapalılık özelliğine sahiptir.
b) A + (B + C) = (A + B) + C (birleşme özelliği)
c) A + 0 = 0 + A = A (toplamaya göre etkisiz birim matris sıfır
matristir.)
d) A + (– A) = (– A) + A = 0 (– A matrisi, A matrisinin
toplamaya göre ters işaretlisidir.
e) A + B = B + A ( değişme özelliği vardır)
Örnek; Aşağıda elemanları verilen A, B ve C matrisleri için A + B = C

özelliği biliniyorsa, x  y değeri nedir?
 2 x  1  3y  9
A  ; B  ; C 
 x   4y  6 
 2 x  1  3y  9
A+B = C     
  x   4y  6
 2 x  1  3y  9 
   
  x  4y  6
matrislerin eşitliği ile yazılan 2x +1 – 3y = 9 ve – x + 4y = 6 gibi iki
bilinmeyenli iki denklem elde edilir. Bu iki denklem birlikte çözülürse;
2x +1 – 3y = 9  2x – 3y = 8
–x + 4y = 6  – 2x + 8y = 12 ile
5y = 20  y = 4 ve
– x + 4y = 6  – x + 4  4 = 6  x = 10
değerleriyle x  y = 40 elde edilir.
3. Matrislerde Çarpma İşlemleri

Bir skalerle bir matrisin çarpım işlemi; k  R skaler değeri ile bir
A matrisinin çarpımı işleminde, skaler değer ile matrisin tüm elemanları
ayrı ayrı çarpılır ve aynı indisli olarak yeni matrise yazılır.
Örnek: A matrisinin elemanları aşağıda verilmiş ise, B = 2  A,

C = – 3  A, D = 0  A matrislerini hesaplayınız.
 2 3  2
A 
0  1  3
 2 3  2  4 6  4 
B  2A  2  
 0  1  3  0  2  6 
Matrisler 151
 2 3  2   6  9 6
C  (3)  A  (3)   
 0  1  3  0 3 9
2 3  2 0 0 0
D  0A  0  
0  1  3 0 0 0
Bu sonuçlar içerisinde D = 0 matris özelliğindedir.
Örnek; Aşağıda elamanları verilen matrislerle A – 3  B = 2  C ise x + y

değeri nedir?
2 x 4   y 2 5  1 
A  ; B  ; C 
 3 y 1 x 0  2 
 2 x 4  3y 6   2 x  3y 2 
A – 3 B =     
 3  y   3 3x   0  y  3x 
5  1 10  2
2 C = 2   
0  2  0  4
 2 x  3y 2  10 2
A – 3 B = 2 C   0 
  y  3x   0 4
matrislerin eşitliğinden yazılacak

2x – 3y = 10 ve
– y – 3x = – 4
şeklindeki iki bilinmeyenli iki denklem birlikte çözülürse;
2x –3y = 10  2x –3y = 10
– y – 3x = – 4  9x –3y = 12 ile
11x = 22  x = 2 ve
– y – 3x = – 4 ile y = – 2 ile
x + y = 0 sonucu bulunur.
k1 ve k2 skalerleriyle, matrislerin çarpımındaki bazı özellikler

aşağıdaki gibidir ve;
a) k1  (A + B) = k1  A + k1  B
b) (k1 + k2 )  A = k1  A + k2  A
c) k1  ( k2  A) = (k1  k2 )  A
d) 1  A = A ve 0  A = 0
şeklinde yazılırlar.
Bir matrisle bir matrisin çarpım işlemi; A ve B gibi iki matrisin

çarpımının olabilmesi için A matrisinin sütun sayısı ile B matrisinin satır
sayısı birbirine eşit olmalıdır. Bu koşulu sağlayan matrislerde çarpma
mümkündür. Diğer bir anlatımla, herhangi iki matrisin her zaman çarpma
işlemi olmayabilir. C = A  B işlemi mümkünse, C matrisinin satır sayısı
A matrisinin satır sayısına, C matrisinin sütun sayısı da, B matrisinin
sütun sayısına eşittir. Bu ifadenin gösterimi
A  B = C = [ai  j]n  m  [bj  k]m  k = [ci  k]n  k
şeklindedir. Bu bilgilere göre;
Cn  k = An  m  Bm  k işlemi yapılır.
C2  4 = A2  3  B3  4 işlemi yapılır.
C?  ? = A3  4  B3  2 işlemi tanımlı değildir, yapılamaz.
a a  b b 
Örnek: A   11 12  ; B   11 12  matrisleri için C = A B
a 21 a 22  b 21 b 22 
işleminin yapılması şöyledir.
C sonuç matrisinin elemanları;
c11= a11  b11 + a12  b21
c12= a11  b12 + a12  b22
c21= a21  b11 + a22  b21
Matrisler 153
c22= a21  b12 + a22  b22

biçiminde hesaplanmaktadır.
1 2  2 1
Örnek: A    ; B   3 2 matrisleri için C = A  B işleminin
3 4  
sonucu nedir?
c11 = a11  b11 + a12  b21 = 1  2 + 2  (–3) = 2 – 6 = – 4
c12 = a11  b12 + a12  b22 = 1  1 + 2  2 = 1 + 4 = 5
c21 = a21  b11 + a22  b21 = 3  2 + 4  (–3) = 6 – 12 = – 6
c22 = a21  b12 + a22  b22 = 3  1 + 4  2 = 3 + 8 = 11 ile
 4 5 
C  bulunur.
 6 11
Örnek; Aşağıda elemanları verilen A ve B matrisleri için D = A  B

işleminin sonucu nedir?
5 2 
 2  1 1
A  ; B  3  4
  3 1 4 1 2 
D2  2 = A2  3  B3  2 işlemi yukarıdaki gibi yapılırsa,
 8 10 
D  sonucu elde edilir.
  8  2
Matrislerde, çarpma işleminin değişme özelliği yoktur. Diğer bir

anlatımla A  B  B  A dır. Ayrıca A  B işleminin yapılabilmesine
karşın, B  A işlemi de olmayabilir.
1 2  2 1
Örnek: A    ;B    matrisleri için C = A  B ve D = B  A
3 4   3 2
işlemlerinin sonucu nedir?
 4 5 
C2  2 = A2  2  B2  2  C   
 6 11
5 8
D2  2 = B2  2  A2  2  D    bulunur.
3 2
İki matrisin çarpımında, matrislerden biri A, diğeri I birim matris

ise; çarpma işleminde sıralama önemli değildir ve
A I = I A = A
özelliği vardır. Diğer bir anlatımla, I birim matrisi çarpma işlemine göre
etkisiz elemandır.
 2 0  x 0
Örnek; A    , B  için A  B = B  A eşitliği yazılırsa x
  3 4  4 2
değeri nedir?
 2 0  x 0  2 x 0
A B =      
 3 4  4 2  3x  16 8 
 x 0  2 0 2 x 0
B A =    
 4 2  3 4  2 8 
14
matrislerin eşitliğinden – 3x +16 = 2 ile x = hesaplanır.
3
Kare matrislerde üs değerleri; A kare bir matris ve k  Z ile Ak

gösterimi, A matrisinin çarpma işlemine göre üs ya da kuvvetidir. Bir A
matrisi için;
A0 = I, A1 = A, A2 = A  A , A3 = A  A2, ........, Ak = A  Ak–1
olarak yazılabilir. Ayrıca, birim matrislerin tüm doğal sayı kuvvetleri,
kendisine eşittir.
1 2 
Örnek; x    ise y = x2+4x+2  I2  2 matrisini bulunuz.
 4 3
Matrisler 155
1 2  1 2   9  4
x2 = x  x =    
4  3 4  3  8 17 
1 2   4 8 
4x  4  x  4   
  
 4 3 16 12
1 0 2 0
2I  2  
0 1 0 2
değerleriyle y = x2+4x+2  I2  2 matrisi
 9  4  4 8  2 0 15 4
y      şeklindedir.
 8 17  16  12 0 2  8 7
1 3 
Örnek; A    ise A42 matrisini hesaplayınız.
0  1
Bu tür örneklerin çözümünde, verilen matrisin uygun sayıda üs
değeri alınarak I birim matris veya uygun bir skaler matris oluşturulmaya
çalışılır. Diğer bir anlatımla, üs olarak sırayla 2, 3, 4 ... seçilerek istenilen
amaca ulaşılır.
1 3  1 3  1 0
A2 = A  A =    = I
0  1 0  1 0 1
1 0
 
A42 = A 2
21
= I21 =   bulunur.
0 1 
1 1 
Örnek; A    ise A28 matrisini hesaplayınız.
 3  1
  1 1    1 1    2  2
A2 = A  A =    
 3  1  3  1  6  2
  1 1   2  2 8 0
A3 = A  A2 =    
 3  1  6  2 0 8
A matrisi için A3 bir skaler matristir.
8 0 1 0
A3     8    8  I birim matrisi ve
0 8 0 1
 
A28 = A3  A  8  I  A  89  I  A ile
9 9
  1 1
A28 = 89    sonucu bulunur.
 3 1
4. Bir Matrisin Devriği

Bir An  k matrisinin, aynı numaralı satırlarıyla sütunlarının yer
değiştirmesiyle oluşan Ak  n gösterimindeki yeni matrise, A matrisinin
devriği veya transpozu, transpozesi adı verilir ve AT veya Ad sembolü
ile gösterilir.
Örnek; Aşağıdaki matrislerin devriğini bulunuz.
 2  3
 2 1  2
A   1 0   A T  
  3 0 4  23
 2 4  32
1
B  1  3 213  B   3
T
 2  31
 1 0 1   1 2 3
  
C   2 4  5  C   0
T
4 0 
 3 0  2 33  1  5  2 33
A, B ve C matrisleri ile k  R verilirse; bir matrisin devriğiyle

ilgili olarak; A  T T
 A, k  AT = k  AT , A  BT  AT  BT ,
 A*B =BT  AT gibi bazı özellikler yazılabilir. Ayrıca AT = A ise, A
T
simetrik bir matris, AT = – A ise, A ters simetrik matris özelliğindedir.

Matrisler 157
5. Matrislerde Determinant
Bir A kare matrisi için D(A)  R olarak hesaplanan değere A
matrisinin determinantı denir. A matrisinin determinantı detA veya |A|
ile gösterilir. Determinant değeri reel bir sayıdır ve yalnızca kare
matrislerde hesaplanır.
a) Birinci dereceden bir kare matrisin determinantı, A = a11 için

detA = a11 şeklinde hesaplanır. Örneğin;
A = 511  detA = 5
B =  411  detB = – 4
biçiminde birinci dereceden matrislerin determinantı hesaplanır.
b) İkinci dereceden bir kare matrisin determinantı, birinci

köşegen üzerindeki elemanların çarpımından, ikinci köşegen üzerindeki
elemanların çarpımı çıkarılarak hesaplanır. Örneğin bir A matrisi için,
a a 
A   11 12  için detA= a11  a22 – a21  a12
a 21 a 22 
biçiminde determinant değeri bulunur.
Örnek; Aşağıdaki matrislerin determinant değerlerini hesaplayınız.
3 4
A   detA = 3  6 –5  4 = 18 – 20 = – 2
5 6
3 4
B   detB = 3  (–2) – (–2)  4 = – 6 + 8 = 2
  2  2
 3  1
C   detC = 3  0 – (–2)  ( –1) = 0 – 2 = – 2
 2 0 
  3 4
D   detD = –3  0 – 0  4 = 0 – 0 = 0
 0 0
 a 4
Örnek; A    matrisi için detA = 0 ise a değeri nedir?
 a  1 5 
detA = 5  a – 4  (a–1) = 0
ile yazılacak denklem çözülürse;
5a – 4a + 4 = 0  a = – 4
sonucu bulunur.
 k  4
Örnek; B    matrisi için detB = 16 ise k değeri nedir?
3 k 
detB = k  k – 3  ( – 4) = 16
ile oluşacak denklemde
k2 +12 = 16  k2 = 4 ile
k1 = 2 ve k2 = – 2
değerleri bulunur. Her iki k değeri de ayrı ayrı çözümdür.
c) Üçüncü dereceden, yani 3  3 boyutlu matrislerin determinantı;

Sarrus kuralı ile özel olarak hesaplanır. Sarrus kuralında, verilen üçüncü
derece matrisin determinantı için, ilk iki satır determinant gösteriminin
altına veya ilk iki sütun determinant gösteriminin sağına yazılarak
aşağıdaki gibi açılarak hesabı yapılır.
a 11 a 12 a 13
 a11 a12 a13  a 21 a 22 a 23
 
A  a 21 a 22 a 23  matrisi için, det A  a 31 a 32 a 33 ile
a 31 a 32 a 33  33 a 11 a 12 a 13
a 21 a 22 a 23
Matrisler 159
detA=a11  a22  a33 + a21  a32  a13 + a31  a12  a23

– a31  a22  a13 – a11  a32  a23 – a21  a12  a33
olarak hesaplanmaktadır. Benzer şekilde aynı determinant değeri;
a11 a12 a13 a11 a12

det A  a 21 a 22 a 23 a 21 a 22 ile
a 31 a 32 a 33 a 31 a 32
detA = a11  a22  a33 + a12  a23  a31 + a13  a21  a32
– a31  a22  a13 – a32  a23  a11 – a33  a21  a12
biçiminde hesaplanmaktadır. Her iki gösterimden aynı sonuç elde edilir.
Örnek; Aşağıda elemanları verilen A matrisinin determinantını Sarrus

kuralı ile hesaplayınız.
3 4 3
3 4 3 1 2 2

A 1 
2 2  det A   2  1 5 ile
 2  1 5 3 4 3
1 2 2
detA = 3  2  5 + 1  (–1)  3 + (–2)  4  2

– (–2)  2  3 – 3  (–1)  2 – 1  4  5
detA = 30 – 3 –16 + 12 + 6 – 20
detA = 9 bulunur.
Örnek; Aşağıda elemanları verilen B matrisinin determinantını Sarrus

kuralı ile hesaplayınız.
6 3  2 6 3 2 6 3
B  4 0 3   det B  4 0 3 4 0 ile
5  1 4  5 1 4 5 1
detB = 6  0  4 + 3  3  5 + (–2)  4  (–1)

– 5  0  (–2) – (–1)  3  6 – 4  4  3
detB = 0 + 45 +8 + 0 + 18 – 48
detB = 23 bulunur.
Sarrus kuralı, yalnızca üçüncü dereceden kare matrislerin

determinant hesabında kullanılmaktadır. Diğer dereceli matrislerde
determinant hesabı diğer yöntemlerle yapılır.
Matrisin derecesi dört veya daha fazla olursa eş çarpan

yönteminden yararlanarak determinant değeri bulunur. Eş çarpan
yöntemi aşağıda tanıtılmıştır.
Alt determinant (minör); Determinantın herhangi bir elemanı

için, o elemanın bulunduğu satır ve sütundaki elemanlar atıldıktan sonra,
kalan elemanların oluşturduğu determinant değerine, o elemanın alt
determinantı veya minörü denir ve Dij şeklinde gösterilir.
Örnek; Aşağıda verilen A matrisinin D23 alt determinant değeri nedir?
 2 3 1 
A    1 2 4 
 4 3  3
matrisinde a23 = 4 olmaktadır. A matrisinde, bu elemanın bulunduğu satır

ve sütundaki elemanlar atılırsa;
2 3
D23 = = 6 –12 = – 6
4 3
ile istenilen alt determinant değeri – 6 olarak hesaplanır.
Eş çarpan (kofaktör); A matrisindeki aij elemanına ilişkin alt

determinant değerinin (–1)i+j ile çarpılması işlemine eş çarpan denir ve
Aij ile gösterilerek;
Aij = (–1)i+j  Dij
bağıntısıyla hesaplanır.
Matrisler 161
Örnek; Aşağıda verilen A matrisinin A23 eş çarpan değeri nedir?
 2 3 1 
A    1 2 4 
 4 3  3
matrisinde a23 = 4 olmaktadır. Bir önceki örnekte olduğu gibi D23 = – 6

olarak hesaplanmıştır.
Aij = (–1)i+j  Dij ile
A23 = (–1)2+3  D23 = (–1)5  (–6) = (–1)  (–6) = 6
değeri elde edilecektir.
Ek determinant; Bir A matrisindeki determinantının tüm

elemanlarının, eş çarpanlardan oluşan yeni determinant gösterimine ek
determinant veya alt determinant denir ve AltA şeklinde gösterilir.
a11 a12 a13  A11 A12 A13 

A  a 21 a 22 a 23  AltA   A 21 A 22 A 23 
a 31 a 32 a 33  A31 A32 A33 
Alt determinant değerleri kullanılarak verilen bir matrisin

determinantı, matrisin herhangi bir satır veya sütunu ile bu satır veya
sütuna karşılık gelen alt matrisin elemanları birebir çarpımları toplamı
olarak kontrollü biçimde hesaplanır.
detA = a11  A11 + a12  A12 + a13  A13
gösterimi birinci satıra göre hesaplanan determinant değeridir. Benzer
şekilde ikinci ve üçüncü satırlar ile birinci, ikinci ve üçüncü sütunlar için
de determinant değeri hesaplanır.
Örnek; Aşağıda verilen matrisin alt matrisini ve bu alt matris yardımıyla

determinant değerini bulunuz.
3 4 A A12 
A   AltA   11  için
  2  2  A 21 A 22 
Aij = (–1)i+j  Dij bağıntısı kullanılarak,

A11 = (–1)1+1  D11 = (–1)2  (– 2) = – 2
A12 = (–1)1+2  D12 = (–1)3  (– 2) = 2
A21 = (–1)2+1  D21 = (–1)3  4 = – 4
A22 = (–1)2+2  D22 = (–1)4  3 = 3
 2 2
AltA    ve
 4 3
detA = 3  (–2) + 4  2 = 2 (birinci satır elemanları ile)
detA = (–2)  (–4) + (–2)  3 = 2 (ikinci satır elemanları ile)
detA = 3  (–2) + (–2)  (– 4) = 2 (birinci sütun elemanları ile)
detA = 4  2 + (–2)  3 = 2 (ikinci sütun elemanları ile)
olarak determinant değeri dört kez kontrollü biçimde hesaplanır.
Örnek; Aşağıda verilen matrisin alt matrisini ve bu alt matris yardımıyla

determinant değerini bulunuz.
1  1 3 
A  4 0 2
2  3 1
0 2
A11  (1)11  = 1  [0  1– (–3)  2] = 6
3 1
4 2
A12  (1)1 2  = –1  [4  1– 2  2] = 0
2 1
4 0
A13  (1)1 3  = 1  [4  (–3) – 2  0] = – 12
2 3
Matrisler 163
1 3
A 21  (1) 2 1  = –1  [(–1)  1 – (–3)  3] = – 8
3 1
1 3
A 22  (1) 2  2  = 1  [1  1 – 2  3] = – 5
2 1
1 1
A 23  (1) 2  3  = –1  [1  (–3) – 2  (–1)] = 1
2 3
1 3
A31  (1)31  = 1  [(–1)  2 – 0  3] = – 2
0 2
1 3
A32  (1)3 2  = –1  [1  2 – 4  3] = 10
4 2
1 1
A33  (1)3 3  = 1  [1  0– 4  (–1)] = 4
4 0
 A11 A12 A13   6 0 12

AltA   A 21 A 22 A 23   AltA   8 5 1 

 A31 A32 A33   2 10 4 
A ve AltA matrisleri ile

detA = 1  6 + (–1)  0 + 3  (–12) = –30 ( birinci satırlar için)
detA = 4  (–8) + 0  (–5) + 2  1 = – 30 ( ikinci satırlar için)
detA = 2  (–2) + (–3)  10 + 1  4 = – 30 ( üçüncü satırlar için)
detA = 1  6 + 4  (–8) + 2  (–2) = – 30 ( birinci sütunlar için)
detA = (–1)  0 + 0  (–5) + (–3)  10 = – 30 ( ikinci sütunlar için)
detA = 3  (–12) + 2  1 + 1  4 = – 30 ( üçüncü sütunlar için)
olarak A matrisinin determinant değeri altı kez ve kontrollü biçimde
hesaplanır.
Bir matrisin determinantı, satır veya sütunlardan hangisine göre

açılırsa açılsın sonuç değişmez. Buna göre, bir matriste determinant
değeri hesaplanırken, satır veya sütunlardan hangisinde sıfır (0) fazla ise
o satır veya sütuna göre açılım yapmak işlem kolaylığı sağlar.
Örnek; Aşağıda verilen matrisin determinant değerini bulunuz.
4 3 1
A   2 1 0 
 1 2 2 
İkinci satırda sıfır olduğu için bu satırla işlem yapılırsa
3 1
A 21  (1) 21  =8
2 2
4 1
A 22  (1) 2 2  =–7
1 2
a23 = 0 olduğu için A23 değerinin hesaplanmasına gerek yoktur.

detA = (–2)  8 + 1  (–7) = – 23
Determinant değerinin özelliklerinden bazıları aşağıdaki gibidir.
a) Bir matrisin kendisi ile devriğinin determinant değerleri

birbirine eşittir, yani detA = detAT özelliği vardır.
b) Bir matrisin herhangi bir satır veya sütunundaki tüm elemanlar
sıfır ise, matrisin determinant değeri sıfırdır.
1 3 4 
 6 0
A  0 0 0   det A 0 B    det B  0
9 2 5   3 0
c) Bir matrisin iki satırındaki veya sütunundaki terimleri birbiri

ile orantılı ise matrisin determinant değeri sıfır olur.
Matrisler 165
3 2
A    det A  0
6 4
A matrisinde ikinci satır, birinci satırın iki katına eşittir, yani
birinci satır, 2 sayı değeriyle çarpılarak ikinci satır bulunmuştur.
d) Bir matrisin herhangi bir satır veya sütununun tüm elemanları
bir k değeri ile çarpılırsa, determinant değeri de k ile çarpılmış olur.
e) Bir matriste herhangi iki satır veya sütun elemanları yer
değiştirdiğinde determinant değerinin işareti değişir.
f) A ve B matrisleri için; det (A  B) = detA  detB yazılır.
g) n dereceden bir A matrisi ve k  R ise, det(k  A) = kn  detA
olmaktadır.
Ek matris (adjoint); Bir A kare matrisinde aij terimlerinin yerine

Aij eş çarpanlarının yazılımıyla elde edilen AltA matrisinin devriğine
(transpozuna) A matrisinin ek matrisi denir ve EkA ile gösterilir.
4 3
Örnek; A    matrisinin EkA matrisi nedir?
5 2
A11 = (–1)1+1  D11 = (–1)2  2 = 2
A12 = (–1)1+2  D12 = (–1)3  5 = – 5
A21 = (–1)2+1  D21 = (–1)3  3 = – 3
A22 = (–1)2+2  D22 = (–1)4  4 = 4
 2 5
AltA   T
 ve EkA = AltA ile
 3 4 
 2 3
EkA =   bulunur.
 5 4 
Örnek; Aşağıda verilen A matrisi için detA ve EkA matrisi nedir?
4 1 2
A   1 2 1 
 3 2 3
2 1 1 1
A11  (1)11  =–8 A12  (1)1 2  =0
2 3 3 3
1 2 1 2
A13  (1)13  =–8 A 21  (1) 21  =7
3 2 2 3
4 2 4 1
A 22  (1) 2 2  = – 18 A 23  (1) 23  =–5
3 3 3 2
1 2 4 2
A31  (1)31  =–3 A32  (1)3 2  =–6
2 1 1 1
4 1
A33  (1)33  =9
1 2
 A11 A12 A13   8 0 8

AltA   A 21 A 22 A 23   AltA   7 18 5

 A31 A32 A33   3 6 9 
 8 7 3
EkA =  0 18 6  bulunur.
 8 5 9 
Verilen A matrisi ile AltA matrisi elemanlarından yararlanılarak

A matrisi için detA değeri, satır veya sütunlara göre;
detA = – 48
sonucu bulunur.
Matrisler 167
6. Bir Matrisin Tersi
Derecesi n olan bir A kare matris için A  B = B  A = In koşulunu

sağlayan n dereceli B matrisi hesaplanabiliyorsa, bu B matrisine A
matrisinin çarpma ilkesine göre tersi, inversi veya evriği denir. Bir A
matrisinin tersi A–1 biçimde gösterilir.
Bir kare matrisin çarpma ilkesine göre tersinin olabilmesi için

determinant değerinin sıfırdan farklı olması gerekmektedir. Bir A matrisi
için detA = 0 hesaplanıyorsa, bu A matrisine tekil, singüler, düzensiz,
irregüler matris adı verilir. Eğer detA  0 ise, A matrisi tekil olmayan,
düzenli, regüler matristir. Bir A matrisinin çarpma işlemine göre tersi
varsa bu ters matris adedi bir tanedir.
Matrislerin tersi ile ilgili bazı özellikler; A ve B n dereceli kare

matrisler ve k  R olmak üzere;
a) A  A–1 = A–1  A = In
b) (A–1) –1 = A
c) (A–1)T = (AT) –1
d) (A  B) –1 = B–1  A–1
1
e) (k  A) –1 =  A–1
k
f) (A n) –1 = (A–1)n
1
g) detA–1 =
det A
biçiminde yazılmaktadır.
 1 3
Örnek; A    matrisinin çarpma işlemine göre tersini bulunuz.
 2 4
a b 
A matrisinin çarpma işlemine göre tersi A 1    ise ve
c d
A  A–1 = A–1  A = In koşuluyla,
 1 3   a b  1 0 
 2 4   c d   0 1  
     
 a  3c b  3d  1 0
 2a  4c 2b  4d   0 1 
   
matrislerin eşitliği ile oluşacak denklemler

a + 3c = 1 b + 3d = 0
–2a+4c = 0 –2b + 4d = 1
biçimindedir. Bu denklemlerin çözümü yapılırsa;

2 3 1 1
a= , b= , c= , d=
5 10 5 10
değerleri ile;
2 3 
5 10 
A 1    bulunur.
1 1
 5 10 
Bir matrisin tersinin ek matris yardımıyla bulunması; Çarpma

ilkesine göre bir matrisin tersini bulmak zordur. Bu zorluk, matrisin
derecesi arttıkça daha da kendini göstermektedir. Bu nedenle, bir matrisin
tersini ek matris yöntemiyle bulmak, işlem açısından daha kolaydır.
A, kare matris ve detA  0 ise bu matrisin tersi;

1
A–1 =  EkA
det A
bağıntısı kullanılarak hesaplanır.
Matrisler 169
a b 
İkinci dereceden bir kare matris A    ise
c d 
detA = a  d – b  c
ile bu A matrisinin tersi,
1  d b 
A–1 = 
a  d  b  c  c a 
olarak doğrudan hesaplanabilir.
 4 3
Örnek; A    matrisinin tersini bulunuz.
 6 5
detA = a  d – b  c = 4  5 – 6  3 = 2
detA  0 olduğundan A matrisinin tersi vardır ve
1  5 3
A–1 = 
2  6 4 
 2.5 1.5 
A–1 = 
 3 2 
hesaplanır.
Örnek; Aşağıda verilen A matrisinin tersini bulunuz.
 2 1 3
A   4 3 5 
1 4 0 
3 5 4 5
A11  (1)11  = – 20; A12  (1)1 2  =5
4 0 1 0
4 3 1 3
A13  (1)13  = 13; A 21  (1) 21  = 12
1 4 4 0
2 3 2 1
A 22  (1) 2 2  = – 3; A 23  (1) 23  =–9
1 0 1 4
1 3 2 3
A31  (1)31  = – 14; A32  (1)3 2  =2
3 5 4 5
2 1
A33  (1)33  = 10
4 3
 20 5 13   20 12 14 

AltA   12 3 9  ; AkA   5 3 2 
 
 14 2 10   13 9 10 
A ve AltA ile, A matrisinin determinant değeri olan detA = – 6

kontrollü biçimde hesaplanır.
1
A–1 =  EkA bağıntısından;
det A
 20 12 14  20 6  12 6 14 6 
  5 3 2  =   5 6  2 6 
11 
A  36
6
 13 9 10   13 6 9 6  10 6
şeklinde A matrisinin tersi hesaplanır.
Örnek; Aşağıda verilen A matrisinin tersini bulunuz.
1 0 0 
A   2 1 0 
 3 2 1 

A11 = 1 A12 = – 2 A13 = – 7
Matrisler 171
A21 = 0 A22 = – 1 A23 = 2

A31 = 0 A32 = 0 A33 = 1
1 2 7   1 0 0
AltA  0 1 2  ; EkA   2 1 0 
 
0 0 1   7 2 1 
A ve AltA matrisleriyle ile detA = 1 kontrollü olarak hesaplanır.

1
det A
 1 0 0  1 0 0
A    2 1 0  =  2 1 0 
1 
1
1
 7 2 1   7 2 1 
şeklinde hesaplanır. A–1 alt üçgen bir matristir, diğer bir anlatımla, üçgen
bir matrisin tersi de bir üçgen matris olmaktadır. Benzer şekilde simetrik
matrislerin tersi yine bir simetrik matris özelliğindedir.
Bir A matrisinin rank değeri, matris n dereceden bir kare matris

ve detA  0 ise, söz konusu matrisin rank değeri rankA = n olarak
belirlenir. Kare olmayan matrislerde, satır veya sütun sayılarından
diğerine göre küçük olan sayı, o matrisin rank değerini gösterir.
7. Doğrusal Denklem Sistemleri

a1x1 + a2x2 + a3x3 + …. + anxn = b gösterimindeki denkleme,
doğrusal (lineer) denklem denir. Bu gösterinde ai reel sayılarına
denklemin katsayıları, xi değişkenlerine de denklemin bilinmeyenleri
denir. Katsayıların ve bilinmeyenlerin oluşturduğu bölüme denklemin
birinci yanı, b bölümü ise ikinci yanı denilir. b denklemde sağ taraf
bilgisidir ve reel bir sayıdır.
n adet bilinmeyeni içeren n adet denklem sistemine doğrusal

denklem sistemi denir ve genel gösterimi;
a11x1 + a12x2 + a13x3 + …. + a1nxn = b1

a21x1 + a22x2 + a23x3 + …. + a2nxn = b2
a31x1 + a32x2 + a33x3 + …. + a3nxn = b3
………………………………………………………….
an1x1 + an2x2 + an3x3 + …. + annxn = bn
biçimindedir. Bu denklem sisteminin oluşturduğu katsayı değerleri bir A
matrisinde toplanılırsa;
 a11 a12 a13 ... a1n 

a ... a 2n 
 21 a 22 a 23
A   a 31 a 32 a 33 ... a 3n 
 
 ... ... ... ... ... 
a n1 a n 2 a n3 ... a nn 
şeklindedir ve doğrusal denklem sisteminde bu matrise A katsayılar

matrisi adı verilir. Doğrusal denklem sisteminde bi sabitlerinin
oluşturduğu B ve xi bilinmeyenlerin oluşturduğu X matrisleri;
 b1   x1 
b  x 
 2  2
B   b3  X   x3 
   
 ...   ... 
 b n   xn 
olarak yazılır. B; sağ taraf matrisi, sabitler matrisi adını alır. X;

bilinmeyenler matrisidir. B ve X matrisleri bir sütun oldukları için
uygulamada sağ taraf vektörü, bilinmeyenler vektörü gibi adlandırılırlar.
Yukarıda açık olarak yazılan denklem sistemi, matris gösterimi

kullanılırsa;
A X = B
şekline dönüşür. Bu gösterimde, X bilinmeyenleri;
X = A–1  B
olarak hesaplanacaktır.
Matrisler 173
Örnek; Aşağıda verilen denklem sistemini matris gösteriminde yazınız.
4x + y = 9
–2x – 3y = 3
4 1 9   x
A   ; B   ; X  
 2 3  3  y

– 3x + z = 4
2x + y = – 6
– 6x + 5y + 4z = 2
 3 0 1  4  x
A   2 1 0  ; B   6  ; X   y 
   
 6 5 4   2   z 

2x + 4y = – z – 2
–x+y=z
– x – 3z = – 2y – 4
Bu şekilde verilen denklem sisteminin düzenlenmesi ve genel
gösterime dönüştürülmesi gerekir. Yapılacak işlem; aynı bilinmeyenler
alt alta gelmeli, sistemde birinci bölümde yani eşitliğin sol kısmında
toplanmalı ve bilinmeyeni bulunmayan katsayılar eşitliğin sağ yanına
taşınmalıdır. Buna göre düzenlenmiş denklemlerle;
2x + 4y + z = – 2
–x+y–z=0
– x + 2y – 3z = – 4
2 4 1  2   x
A   1 1 1 ; B   0  ; X   y 
   
 1 2 3  4   z 
matris gösterimi yazılır.

8. Doğrusal Denklem Sisteminin Çözümü

Matematik kitaplarında doğrusal denklemlerin çözümü ile ilgili
olarak çok sayıda yöntem bulunmaktadır. Bu bölümde, söz konusu
yöntemlerden yalnızca üç adedi açıklanmaktadır.
a) Ters matris yöntemi kullanıldığında,

A X = B
şekline dönüştürülmüş denklem sisteminde, A katsayılar matrisinin
tersini bularak, X bilinmeyenleri;
X = A–1  B
olarak hesaplanacaktır.
Örnek; Aşağıda verilen denklem sistemi için, ters matris yöntemi

kullanarak bilinmeyenleri bulunuz.
– 2x + y = 3
x–y=2
 2 1   3  x
A   ; B   ; X  
 1 1  2  y
1
A–1 =  EkA bağıntısı için;
det A
A11 = – 1 ; A12 = –1
A21 = – 1 ; A22 = –2
 1 1  1 1
AltA    ve EkA =   bulunur.
 1 2  1 2 
detA = 1
1  1 1  1 1
A–1 = 
1  1 2   1 2 
=
Matrisler 175
X = A–1  B bağıntısı için
 1 1  3   5 
X=    2  =  7 
 1 2     
bulunur. Bu sonuca göre; x = – 5, y = – 7 şeklinde bilinmeyenler
hesaplanır.

x + 3z + 2y = 3
4y + 2x = 4 – 5z
6z + 1 = – 5y – 3x
verilen denklemler düzenlenirse;
x + 2y + 3z = 3
2x + 4y + 5z = 4
3x + 5y + 6z = – 1
elde edilir. Bu yapıdaki denklemlerin matris gösterimini ile;
1 2 3 3  x
 
A  2 4 5 ; B   4  ; X   y 
 
3 5 6  1  z 
1
A–1 =  ekA bağıntısı için;
det A
A11 = – 1 ; A12 = 3 ; A13 = – 2
A21 = 3 ; A22 = – 3 ; A23 = 1
A31 = – 2 ; A32 = 1 ; A33 = 0
  1 3  2   1 3  2
AltA =  3  3 1  ; EkA =  3 3 1 
 
 2 1 0   2 1 0 
A ve AltA matrisiyle detA= – 1 kontrollü olarak hesaplanır.

1
det A
  1 3  2  1  3 2 
1 
A 
-1
  3  3 1  =  3 3  1
1
 2 1 0   2  1 0 
 1  3 2   3   11
X =  3 3  1   4  =  4 
 2  1 0   1  2 
bulunur. Bu sonuca göre; x = – 11, y = 4 ve z = 2 elde edilir.

2x + 3y + z = 0
x+y+z=1
2x + 2y – 3 z = 2
2 3 1  0   x
A  1 1 1  ; B  1  ; X   y 
   
 2 2 3  2  z 
1
A–1 =  ekA bağıntısı için;
det A
A11 = – 5 ; A12 = 5 ; A13 = 0
A21 = 11 ; A22 = – 8 ; A23 = 2
A31 = 2 ; A32 = – 1 ; A33 = –1
Matrisler 177
 5 5 0   5 11 2 
AltA   11 8 2  ; EkA   5 8 1
 
 2 1 1  0 2 1
A ve AltA matrisiyle detA = 5 kontrollü olarak hesaplanır.

1
det A
 5 11 2   5 5 11 5 2 5 
A    5 8 1 =  5 5 8 5 1 5 
1 
1
5
 0 2 1  0 5 2 5 1 5 
 5 5 11 5 2 5   0   3 
X =  5 5 8 5 1 5   1  =  2 
 0 5 2 5 1 5  2   0 
bulunur. Bu sonuca göre; x = 3, y = – 2 ve z = 0 elde edilir.
b) Cramer yöntemi ile çözüm; Bu yöntemde de verilen doğrusal

denklem sistemi bilinen şekilde matris gösterimine dönüştürülür.
A X = B
Bu gösterinde A katsayılar matrisi için detA değeri hesaplanır. Daha
sonra, A katsayılar matrisinde ilk bilinmeyen değerlerinin katsayıları
birinci sütun çıkarılarak yerine B matris bilgileri yazılır. Bu yeni matris
için detX1 değeri hesaplanır. Benzer işlem, A matrisinde diğer sütunlar
için yapılarak, detX2, detX3, .... detXn değerleri bulunur.
Denklem sistemindeki bilinmeyenler de;

det X1 det X 2 det X 3 det X n
x1 = ; x2 = ; x3 = ; ........; xn =
det A det A det A det A
biçiminde hesaplanmaktadır. Denklem sisteminin anlamlı tek çözümünün
olabilmesi için detA  0 olmalıdır.
Örnek; Aşağıda verilen denklem sistemi için, Cramer yöntemi kullanarak

bilinmeyenleri bulunuz.
x+y=5
x–y=–3
1 1  5  x
A=   ; B=  3 ; X =  y
1 1    
A matrisinin determinant değeri,
detA = – 2
olarak hesaplandığı için denklemin çözümü vardır.
A matrisinde, x bilinmeyenlerine ilişkin katsayıların yer aldığı

birinci sütun elemanları yerine, B sağ taraf bilgileri yazılarak
hesaplanacak detX değeri;
5 1
detX = =–2
 3 1
A matrisinde, y bilinmeyenlerine ilişkin katsayıların yer aldığı

ikinci sütun elemanları yerine, B sağ taraf bilgileri yazılarak
hesaplanacak detY değeri;
1 5
detY = =–8
1 3
ile denklem sistemindeki bilinmeyenler;

det X 2
x= = =1
det A 2
det Y 8
y= = =4
det A 2
şeklinde hesaplanır. Bu sonuca göre; x = 1, y = 4 elde edilir.
Matrisler 179

2x1 – x2 = 5
4x1 + x2 = 7
2  1 5   x1 
A=   ; B= 7  ; X = x 
4 1     2
detA = 6
5 1 2 5
detX1 = = 12; detX2 = =–6
7 1 4 7
det X1 12 det X 2 6
x1 = = = 2; x2 = = =–1
det A 6 det A 6
bulunur. Bu sonuca göre; x1 = 2, x2 = – 1 elde edilir.
Örnek; Aşağıda verilen denklem sistemi için, sonsuz sayıda çözüm

olabilmesi için m değerini bulunuz.
3x + 2y = 4
3x + 2y = – m
Bir denklem sisteminin sonsuz çözümünün olabilmesi için
katsayılar matrisinin determinant değerinin sıfır olması, ayrıca Cramer
yöntemiyle yazılacak her bir bilinmeyenin determinant değerleri de yine
sıfır olmalıdır.
3 2  4   x
A=   ; B=  m  ; X =  y
3 2    
detA = 0 ve
4 2
detX = = 0  8 + 2m = 0  m = – 4 olmalıdır.
m 2

– x +2y = z
4y + z = – 2 – 2x
2y = x + 3z – 4
Öncelikle verilen denklemlerin düzenlenmesi ve belirlenen genel
gösterime dönüştürülmesi gerekir.
– x +2y – z = 0
2x + 4y + z = – 2
– x + 2y – 3z = – 4
 1 2 1 0  x
A   2 4 1  ; B   2  ; X   y 
   
 1 2 3  4   z 
detA = 16 ile,
0 2 1 1 0 1
detX = 2 4 1 = – 32 ; detY = 2 2 1 = 0
4 2 3 1 4 3
1 2 0
det X 32
detZ = 2 4 2 = 32 ; x= = =–2
det A 16
1 2 4
det Y 0 det Z 32
y= = =0; z= = =2
det A 16 det A 16
bulunur. Bu sonuca göre; x = – 2, y = 0 ve z = 2 elde edilir.

x – 2y + z = 3
3x + 2y + z = 2
y + 2z = 1
Matrisler 181
1  2 1 3  x
A  3 2 1 ; B  2 ; X   y 
   
0 1 2 1   z 
detA = 18
3 2 1 1 3 1
detX = 2 2 1 = 15; detY = 3 2 1 = – 12
1 1 2 0 1 2
1 2 3
det X 15
detZ = 3 2 2 = 15; x= = = 0.8333..
det A 18
0 1 1
det Y 12 det Z 15

y= = = – 0.6667..; z= = = 0.8333..
det A 18 det A 18
bulunur. Bu sonuca göre; x =0.83, y = – 0.67 ve z = 0.83 elde edilir.
c) Echelon (Eşelon) yöntemiyle, denklem sistemlerinin

çözümünün yapılmasında diğer bir yöntemdir. Yukarıda kısaca tanıtılan
yöntemlerde matrisin derecesi attıkça işlem yapmak zorlaşır, hatta
imkânsız duruma gelir. Echelon yönteminde, aşağıda verilen özelliklerle
katsayılar matrisi kendi içinde indirgenerek aşama sıralı biçimde çözüme
ulaşılabilir.
Bir doğrusal denklem sisteminde;

a) Her hangi iki denklemin yerini değiştirmek,
b) Her hangi bir denklemin katsayılarını, k  0 olmak üzere, bir k
katsayısı ile çarpmak,
c) Her hangi bir denklemin katsayılarını, k  0 olmak üzere, bir k
katsayısı ile çarparak elde edilecek yeni katsayıları, her hangi bir başka
denklemin katsayılarına eklemek sonucu değiştirmez.
Diğer taraftan denklem sisteminin matris gösterimindeki A ve B

matrisleri birlikte, yani B matrisinin elemanları, A matrisine sağ
kısmında ek sütun olarak yazılmasıyla elde edilen  A B gösterimindeki

matrise, doğrusal denklem sisteminde artırılmış matris adı verilir.
Örnek; Aşağıda verilen denklem sisteminde, artırılmış matris gösterimi

nedir?
2x + 3y + z = 0
x+y+z=1
2x + 2y – 3 z = 2
2 3 1  0   x
A  1 1 1  ; B  1  ; X   y  ile
   
 2 2 3  2  z 
2 3 1 0
 A B  1 1 1 1 
 2 2 3 2 
olarak artırılmış matris gösteriminde yazılır.
Echelon yönteminde, artırılmış matrisin A katsayılar matrisi kısmı

I birim matrise dönüştürülür, bu dönüşüm sonucunda artırılmış matrisin
B sağ taraf matrisi kısmı da X çözüm matrisine dönüşmüş olur. Birim
matrise dönüşüm veya indirgeme işleminde, yukarıda sayılan
özelliklerden yararlanılır. Dönüşüm işlemi, artırılmış matriste sütun sütun
yapılır. Bu konudaki örnekler aşağıda açıklamalı olarak verilmiştir.
Örnek; Aşağıda verilen denklem sistemindeki bilinmeyenleri, Echelon

yöntemi kullanarak bulunuz.
2x – y = 5
4x + y = 7
 2 1 5  x
A   ; B   ; X  
4 1  7   y
 2 1 5 
 A B   
4 1 7
Matrisler 183
artırılmış matrisiyle gösterimiyle;
2 1 5
0 
4 1 7
gösteriminde, birinci satırın tüm elemanları 2 sayısı ile bölünürse,
1 0.5 2.5
1 
4 1 7
birinci satırın 4 katı olan sayı değerlerinin ikinci satır elemanlarından

çıkarılırsa,
1 0.5 2.5
2 
0 3 3
ikinci satırın 6 sayısına bölümüyle elde edilen sayılar birinci satıra

eklenirse,
1 0 2
3 
0 3 3
ikinci satır elemanları 3 sayısına bölünürse,
1 0 2
4 
0 1 1
gösteriminde A katsayılar kısmı I birim matrise dönüşmüştür. Bu

indireme sonucunda, B sağ taraf matrisi X çözüm matrisine
dönüşeceğinden, bilinmeyenler de x = 2, y = – 1 şeklinde hesaplanır.

2x – 3y = 16
x–y=7
 2 3 16  x
A   ; B  7 ; X   y
1 1    
 2 3 16  2 3 16
 A B    ve 0  ile
1 1 7  1 1 7
1 1 7
1  birinci ve ikinci satır yer değiştirdi
2 3 16
1 1 7
2  birinci satır –2 ile çarpıldı, ikinci satıra eklendi
0 1 2
1 0 5
3  ikinci satır –1 ile çarpıldı, birinci satıra eklendi
0 1 2
1 0 5
4  ikinci satır –1 ile çarpıldı
0 1 2
işlemleri sonucunda artırılmış matrisin A katsayılar kısmı birim matrise

dönüşür ve x = 5, y = – 2 bilinmeyenleri hesaplanır.

x + 2y – z = – 2
3x + 8y + 2z = 30
4x + 9y – z = 15
1 2  1  2   x
AB  3 8 2 30  ; X   y 
 
4 9  1 15   z 
1 2 1  2
ε 0  3 8 2 30 ile
4 9  1 15
Matrisler 185
1 2 1  2
ε1  0 2 5 36 birinci satırın – 3 katı ikinci satıra eklendi
4 9  1 15
1 2 1 2
 2  0 2 5 36 birinci satırın – 4 katı üçüncü satıra eklendi
0 1 3 23
1 2 1 2
3  0 1 2 13 üçüncü satırın –1 katı ikinci satıra eklendi
0 1 3 23
1 0 5 28
 4  0 1 2 13 ikinci satırın –2 katı birinci satıra eklendi
0 1 3 23
1 0 5 28
5  0 1 2 13 ikinci satırın –1 katı üçüncü satıra eklendi
0 0 1 10
1 0 5 28
0 0 1 10
1 0 0 22
7  0 1 0 7 üçüncü satırın 5 katı birinci satıra eklendi
0 0 1 10
gösteriminde, artırılmış matrisin A katsayılar kısmı I birim matrise

dönüşmüştür. Buna göre; x = 22, y = – 7, z = 10 değerleri bulunur.

–x+y–z=0
2x + 4y + z = – 2
– x + 2y – 3z = – 4
 1 1 1 0   x
 A B   2 4 1 2 ; X   y 
 
 1 2 3 4   z 
1 1 1 0
0  2 4 1 2 ile
1 2 3 4
1 1 1 0
1  2 4 1 2 birinci satır –1 ile çarpıldı
1 2 3 4
1 1 1 0
2  0 8 5 10 üçüncü satırın 2 katı ikinci satıra eklendi
1 2 3 4
1 1 1 0
3  0 8 5 10 birinci satır üçüncü satıra eklendi
0 1 2 4
1 1 1 0
 4  0 1 2 4 ikinci ve üçüncü satır yer değiştirdi
0 8 5 10
1 0 14
5  0 1 24 ikinci satırın 1 katı birinci satıra eklendi
0 8 5 10
Matrisler 187
1 0 1
4
6  0 1 2
4 ikinci satırın –8 katı üçüncü satıra eklendi
0 0 21 42
1 0 1 4
7  0 1 2 4 üçüncü satır –21 e bölündü
0 0 1 2
1 0 0 2
8  0 1 2 4 üçüncü satırın 1 katı birinci satıra eklendi
0 0 1 2
1 0 0 2
0 0 1 2
gösteriminde A katsayılar kısmı I birim matrise dönüşmüştür. Buna göre;

x = – 2, y = 0 , z = 2 değerleri bulunur.

x – 2y + u = 3
3y + z – 2u = – 4
2x – 4z – u = 5
x – 2y –2z = 2
1  2 0 1 3  x
0 3 
1  2  4  y
AB   ; X 
2 0  4  1 5  z 
   
1  2  2 0 2 u 
1 2 0 1 3
0 3 1 2 4
0  ile
2 0 4 1 5
1 2 2 0 2
1 2 0 1 3
0 3 1 2 4
1  1.satırın –2 katı, 3.satıra eklendi
0 4 4 3 1
1 2 2 0 2
1 2 0 1 3
0 3 1 2 4
2  1.satırın –1 katı 4.satıra eklendi
0 4 4 3 1
0 0 2 1 1
1 2 0 1 3
0 1 3 0.5 3.5
3  3.satırın –0.5 katı 2.satıra eklendi
0 4 4 3 1
0 0 2 1 1
1 0 6 0 4
0 1 3 0.5 3.5
4  2.satırın 2 katı 1.satıra eklendi
0 4 4 3 1
0 0 2 1 1
1 0 6 0 4
0 1 3 0.5 3.5
5  2.satırın – 4 katı 3.satıra eklendi
0 0 16 1 13
0 0 2 1 1
1 0 6 0 4
0 1 3 0.5 3.5
6  3.ve 4.satır yer değiştirdi
0 0 2 1 1
0 0 16 1 13
Matrisler 189
1 0 6 0 4
0 1 3 0.5 3.5
7  3.satır –2 değerine bölündü
0 0 1 0.5 0.5
0 0 16 1 13
1 0 6 0 4
0 1 3 0.5 3.5
0 0 1 0.5 0.5
0 0 0 7 21
1 0 6 0 4
0 1 0 2 5
0 0 1 0.5 0.5
0 0 0 7 21
1 0 0 3 7
0 1 0 2 5
0 0 1 0.5 0.5
0 0 0 7 21
1 0 0 3 7
0 1 0 2 5
11  4.satır 3 değerine bölündü
0 0 1 0.5 0.5
0 0 0 1 3
1 0 0 0 2
0 1 0 2 5
0 0 1 0.5 0.5
0 0 0 1 3
1 0 0 0 2
0 1 0 0 1
0 0 1 0.5 0.5
0 0 0 1 3
1 0 0 0 2
0 1 0 0 1
14  4.satırın –0.5 katı 3.satıra eklendi
0 0 1 0 1
0 0 0 1 3
Son indirgeme işlemi sonucunda A katsayılar kısmı I birim

matrise dönüşmüştür. Buna göre; x = 2, y = 1, z = – 1, u = 3 değerleri
bulunur.
9. Homojen Doğrusal Denklemler

Doğrusal denklem sistemlerinin her birinde ikinci tarafların
tamamının sıfır olmadığı varsayımı ile işlem yapılmaktadır. Eğer ikinci
taraf olan B matrisinin tüm elemanları sıfır ise, oluşan denklem sistemine
homojen doğrusal denklem adı verilir.
a11x1 + a12x2 + a13x3 + …. + a1nxn = 0
a21x1 + a22x2 + a23x3 + …. + a2nxn = 0
a31x1 + a32x2 + a33x3 + …. + a3nxn = 0
………………………………………………………...
an1x1 + an2x2 + an3x3 + …. + annxn = 0
gösterimindeki homojen denklemlerde Cramer yöntemine göre detX1= 0,
detX2= 0, detX3= 0, .... ,detXn= 0 olduğundan; detA  0 için sistemin tek
çözümü vardır ve x1 = 0, x2 = 0, x3 = 0 ,….., xn = 0 biçimindedir. Eğer
detA = 0 ise denklem sisteminin sonsuz çözümü olmaktadır.
Örnek; Aşağıda verilen denklemlerin çözüm kümesini bulunuz.

5x – 3y = 0
2x + 4y = 0
Bu iki bilinmeyenli iki denklemin oluşturduğu sistem, sağ taraf
bilgilerinin tamamı sıfır olduğu için doğrusal homojen denklem
özelliğindedir.
5 3
detA = = 26
2 4
Matrisler 191
detA  0 tanımı ile x = 0, y = 0 sonucu yazılır.

3x1 – 2x2 + 3x3 = 0
2x1 – 3x2 + x3 = 0
x1 + 2x2 – x3 = 0
Bu üç bilinmeyenli üç denklemin oluşturduğu sistem, sağ taraf
bilgilerinin tamamı sıfır olduğu için doğrusal homojen denklem
özelliğindedir.
3 2 3
detA = 2 3 1 = 18
1 2 1
detA  0 ile x1 = 0, x2 = 0, x3 = 0 sonucu yazılır.

3x1 – 2x2 + 3x3 = 0
2x1 + 4x2 – 2x3 = 0
x1 + 2x2 – x3 = 0
Verilenler, doğrusal homojen denklem özelliğindedir.
3 2 3
detA = 2 4 2 = 0
1 2 1
detA = 0 ise verilen denklem sisteminin sonsuz çözümü vardır.
10. Sınav Soruları
1 2 3
1.) A    ; C   1 1 ise B = A  AT  CT işleminin sonucu
0 1 2 
nedir?
1 0 0
2.) A   ; D = 5 10 ; C   x  y ve B = A  A  C
T T T
 0 1 2 
biçiminde hesaplanıyorsa, B = D için x ve y değeri nedir?
3.) Aşağıda verilen matrislerle, C = A  B olduğuna göre; x  y değerini

hesaplayınız.
 2 0  4
A  ; B   x 3  y ; C  0 6
T T
 0  1 3 
4.) Aşağıdaki matrisleri kullanarak D = AT  P  C işlemini yapınız.
1 0  1 1 0 0 0 1
0 0 1  0 2 0 
0 2
A P C 
2 1 0 0 0 3 0  1
     
 1 0 1 0 0 0 4 0
5.) Aşağıdaki matrislerle hesaplanan C = A–1  BT işleminin sonucu

nedir?
1 5
A  ; B   3  0.5
5 2
2 3 
6.) A    ise A1996 değerini hesaplayınız.
1 2 
  1 1
7.) A   30
 ise A değerini hesaplayınız.
  3 1
 2007 2008
8.) A    ise detA değerini bulunuz.
 2006 2009 
9.) Aşağıdaki matrisleri kullanarak D = AT  P  A ve E = AT  C

işlemlerini yapınız.
Matrisler 193
1 0  1 4 0 0 0   1
 0 1 1  0 3 0 0  0 
A   ; P ; C 
 1 1 0 0 0 1 0 1 
     
 1 0 1  0 0 1  1  2
10.) A  B = I ise x ve y değerlerini bulunuz.
0 2 4  x 0 y
A  ; BT = 
 1  1 1   1 0 0 
  1 2 4 3
11.) A    ve B    ise C = A  B–1, D = B–1  A
 3 0   3  2
işlemlerinin sonucunu bulunuz.
x y a b 
12.) A    ; B  ve A + BT = B + AT ise a ile b arasındaki
y x a b 
bağıntı ne olur?
13.) Aşağıda verilen A matrisi tekil olduğuna göre x değerinin çözüm

kümesini bulunuz.
3 2 4 
A  5 1 2 
3 4x x 
14.) Aşağıda verilen matrisin determinant değeri – 2 ise k sayısının

değerlerini bulunuz.
k 1 2
A   3 1 4 
 1 k 1 
15.) Aşağıda elemanları verilen matrisler için A  B =I koşulu yazılıyorsa,

x ve y değerlerini hesaplayınız.
 2 2 4   x 0 4
A  ; BT   
 0 1 0  y 1 0
16.) C matrisi aşağıda verilen A matrisinin asal köşegen elemanları ile

oluşan bir köşegen matris ise B = AT  A  C–1 işleminin sonucunu
bulunuz.
 1 1 0 
A   0 1 3 
 2 0 0.5
17.) A matrisi aşağıda verilmiştir. B3  1 matrisi A matrisinin asal köşegen

elemanlarından oluşmuştur. D = AT  B – B işleminin sonucunu
bulunuz.
0 1 2
A  3  2  1

0 1 2 
18.) A matrisi aşağıda verilmiştir. B köşegen bir matristir ve A matrisinin

birinci sütunundaki elemanlardan oluşmuştur. C = AT  B–1 – B
işleminin sonucunu bulunuz.
1 0 0
A  0.1  1 0

 1  2 3
19.) A matrisi aşağıda verilmiştir. B2  2 matrisi, köşegen bir matristir ve

A matrisinin ikinci satır elemanlarından oluşmuştur. C=A  BT  B–1
işleminin sonucunu bulunuz.
1 0
A  0.5  1
  1  2
Matrisler 195
20.) A ve B matrisleri aşağıda verilmiştir. I üçüncü dereceden bir birim

matris ise, C = AT  A  I  B işleminin sonucunu bulunuz.
1 2 3 4  1
A  0  1  2  3 ; B   0 
T  
0 0 1 2   1 
3  1
21.) A    matrisi ile B = AT  A  A–1 işleminin sonucu nedir?
0 2 
22.) A ve B matrisleri aşağıda verildiğine göre C = AT  A–1  B işleminin

sonucunu bulunuz.
1 0 0   1
A  2 1 0 ; B   2 
 
3  2 1  3 
23.) Verilen matrislerle C = A  B–1  AT işleminin sonucunu bulunuz?
0 1
1 0 
A   2  3 ; B  


 4  0 1 
5
24.) Verilen matrislerle B = AT  A  P–1 işleminin sonucunu bulunuz.
3 2
 1 0 
A1 0  ; P  
 0 2 
 1  2
25.) Verilen matrislerle C = AT  B–1  A işleminin sonucunu bulunuz.
 0  1 1 0 0 
 
A   1  2 ; B  0 1 0 
 2 0  0 0 2 
26.) Aşağıda verilen matrisin determinant değeri detA = 0 ise, x

değerlerini sağlayan çözüm kümesini bulunuz.
 6 6 2 

A 7 x  5 1 
 x  3 1 1 
27.) Aşağıda verilen matrislerin determinant değerlerini hesaplayınız.
2 1 0 0 1 2 3 4
4 1 0 2 5 6 7 8
A=  ; B=  
 1 3 2 1  9 10 11 12
   
1 4 3 1 13 14 15 16
28.) Aşağıda verilen denklem sistemlerinin matris gösterimini ters matris

yöntemiyle çözümü yaparak bilinmeyenleri bulunuz.
a) x + y + 1 = 0 b) – 2x + z = – 11
– 2x + z = 11 x + 2y = – 1
–2y + z = 5 – 2y + z = 5
c) x +2y – 3z + 13 = 0 d) 2x + 4y + z = – 2
x+y+z=0 – x + 2y – 3z = – 4
z + 3x –2y +1 = 0 –x +y–z=0
e) x – y + 2z = 0 f) x + y + 1 = 0
z+2=0 – 2x + z = – 11
2x – 3z + 3y = 2 – 2y + z = 5
g) – 3y + z = – 5 h) x – 2y + z = 1
3x + y – 2z = 9 2x + y – z = 4
2z – 2 = 0 x – 2y + z = 1
i) – 3x + z – 4 = 0 j) z – 1 = 0
2x + y + 6 = 0 3y – z = 5
– 3x + 2.5y + 2z = 1 3x + y – 2z = 9
Matrisler 197
29.) Aşağıda verilen denklem sistemlerinin matris gösterimini Cramer

a) 4x – 0.5y = 10 b) 3y + 3x = 0
4y – 3x + 7.5 = 0 1.5y + x = 0.5
c) 625 = 3y + 13x d) 1.5x + 2y = 6.30
1.6x = y – 57 2x – 1.5 = 14.65
e) 2y – z = – 5 f) 2x + 2y + 2z = 0
2x + 4y + 2 = 0 x + 3z – 2y = – 1
6x – 3z = 33 – 3x + 2y + z = – 13
g) – 2x + z = – 11 h) x – 2y + z = 1
– 2y + z = 5 2x + y – z = 4
2x + 4y + 2 = 0 3x – 6y + 3z = 3
i) – 3x + z – 4 = 0 j) x + y – z = 0
2x + y + 6 = 0 2x – y + 4z = 14.4
– 6x + 5y + 4z = 2 – x – 3y + 8.4 = 0
k) 2x + 4y + z = – 2 l) 3x – 2y + z = 0
– x + 2y – 3z = – 4 x+y+z+6=0
3y – 3z – 3x = 0 – z + 3y + 2x = – 2
m) x – y + 2z = 0 n) x + 2y = 0.5z – 1
z+2=0 – x + 2y = 3z – 4
2x – 3z + 3y = 2 x–y=–z
o) 2x + 4y = – z – 2 p) x1 + 2x2 + x3 = 3
3x – 6y = – 9z + 12 3x1 + 7x2 + 4x3 = 9
2.5y – 2.5x = 2.5z 2x1 – x2 + 3x3 = 12
r) 3x1 + 4x2 + 5x3 = 6 s) x1 – 2x2 + x3 = 0
– 2x1 + x2 + 4x3 = – 8 3x1 + x2 + 4x3 = 0
– 5x1 + 2x2 + 6x3 = 10 2x1 – x2 + x3 = 0
t) 2x1 – x2 + 3x3 = 0
3x1 + x2 – x3 = 0
4x1 – 2x2 + 6x3 = 0
30.) Aşağıda verilen denklem sistemlerinin matris gösterimini Echelon

a) y – 2x = 3 b) 4x + y = 9
x–y–2=0 – 3y – 2x = 3
c) 3x –2y = 7 d) 2y + 2x = 0
3y – 5x = – 1 2x + 3y = 1
e) x – y + 2z = 0 f) x + y + 1 = 0
2x – 3z + 3y = 2 2x – z = 11
z+2=0 –2y + z = 5
g) x + y = 1 h) x + y + z – u = 4
x+z+u=–3 2x – y + 3z = 7
y+u+z=0 3u + x – y = 1
x–u–y=0 – 3y – 4x + u = – 5
Limit 199
10. LİMİT
1. Tanım
Bir f(x) fonksiyonun limiti kısaca şu şekilde tanımlanmaktadır.
f(x) fonksiyonu ve bir xo sayı değeri verildiğinde;
lim f (x) = l
x  xo
gösteriminde, x değişkeninin xo sayısına yaklaştığı durumda f(x)

fonksiyonunun limiti l değeridir. Verilen bir fonksiyonda limit değeri
hesaplanabiliyorsa, hesaplanan bu değer l  R ile reel sayılar kümesi
içindedir. x  xo ; x değişkeninin xo değerine yaklaşması anlamındadır.
2. Limit Hesaplama Kuralları

Limit alma işlemleri genelde, üç ana başlık altında gösterilir ve
aşağıda kısaca açıklandığı gibidir.
a) f(x) fonksiyonun x = xo noktasında tanımlı olması durumudur.

Bu grupta yer alan limitlere basit limitler adı verilir.
Örnek; f(x)= x3 – 2x + 5; xo = 1 için limit değeri nedir?

Bu tür örneklerde sonuç f(xo) gösterimi ile f(1) değerinin
bulunması anlamındadır. Verilen fonksiyonda x değişkeninin yerine xo
değeri, yani 1 sayısı yazılarak işlem tamamlanır.
lim ( x3 – 2x + 5) = 13 – 2  1 + 5 = 4
x1
biçiminde fonksiyonun limit değeri hesaplanır.

2x  3
Örnek; f(x)= ; xo = 0 için f(0) değeri nedir?
x2  1
 2x  3   2  0  3  3
lim  2 =  2 = = 3
x 0
 x 1   0 1  1
sonucu bulunur.
x2  4 x  3
x 1
 x 2  4 x  3   2 2  4  2  3  1
lim  =  = =–1
x 2
 x 1   2 1  1
olarak limit değeri hesaplanır.
4 x  10
Örnek; f(x)= ; xo = – 3 için f(–3) değeri nedir?
x5
 4 x  10   4  (3)  10  2
lim  =  = =–1
x3
 x  5   3  5  2
sonucu hesaplanır.
3x 2  x
x 1
 3x 2  x   3  02  0  0
lim  =  = = 0
x 0
 x 1   0 1  1
sonucu bulunur.
Eğer verilen fonksiyon çift ise, xo değerinin hangisinde uygun

olduğu irdelenmeli ve fonksiyon çiftinin uygun olan kısmı için limit
işlemi yapılmalıdır.
3x 2  2, x  1
Örnek; f(x) =   xo = 3 için f(x) değeri nedir?
2 x  4, x  1
Limit 201
Bu örnekte; xo = 3 ile x  1 için 3  1 olduğundan ilk satırdaki

koşul sağlanır. Bu nedenle ilk satır için limit işlemi yapılır ve
lim (3x2 – 2) = 3  32 – 2 = 25
x3
sonucu elde edilir.
 x 2  1, x  1
Örnek; f(x) =   xo = – 2 için f(x) değeri nedir?
2 x  3, x  0
Bu örnekte; xo = – 2 ile x < 0 için – 2 < 0 olduğundan ikinci
satırdaki koşul sağlanır. Bu nedenle ikinci satır için limit işlemi
yapılacaktır. Buna göre;
lim (2x + 3) = 2  (–2) + 3 = – 1

x2
sonucu bulunur.
Bir fonksiyon için limit işlemi x  a+ gösteriminde ise bu sağdan

limit işlemini, x  a– gösteriminde ise soldan limiti işlemini ifade eder.
Bu tanım daha çok, özellikle çift fonksiyonlarda karşımıza çıkmaktadır.
3x  2, x  1
Örnek; f(x) =  2  için lim f(x) değeri nedir?
 x  1, x  1 x 1
Burada sağdan limit durumu vardır, birinci satırdaki fonksiyon

için limit işlemi yapılır,
lim (3x + 2) = 5
x 1
değeri elde edilir. Eğer lim1 f(x) değeri istenirse, bu defa ikinci satırdaki
x 1
fonksiyon için limit işlemi yapılır ve
lim (x2 +1) = 2

x 11
sonucu bulunur.
b) f(x) fonksiyonu x = xo noktasında tanımlıdır, ancak x  xo için

limit değerinin de olabileceği işlemlerdir. Bu durumdaki limitler için,
0
basit olarak işlem yapıldığında, önce gösteriminde tanımsız değeri
0
oluşmaktadır. Daha sonraki işlem adımlarında, çarpanlara ayırma veya
L’hospital kuralı gibi yöntemler uygulanarak tanımsızlık ortadan
kaldırılmaktadır.
x2  5x  6
Örnek; f(x) = 2 ; xo = 2 için limit değeri nedir?
x  3x  2
 x 2  5 x  6  4  10  6 0
lim  2 = 
x 2
 x  3x  2  462 0
biçiminde tanımsızdır. Pay ve payda değeri çarpanlara ayrılır ve gerekli

kısaltmalar yapılırsa,
 ( x  2)  ( x  3)  2  3
lim  = =–1
x 2
 ( x  1)  ( x  2)  2  1
sonucu bulunur.
x 2  3x  4
Örnek; f(x) = ; xo = –1 için limit değeri nedir?
x2  x  2
 x 2  3x  4  1  3  4 0
lim  2 = 
x1
 x  x  2  11 2 0
biçiminde tanımsızdır. Pay ve payda değeri çarpanlara ayrılır ve
sadeleştirme işleminden sonra,
 ( x  1)  ( x  4)  1  4 5
lim  =  = 1.667…
x1 ( x  1)  ( x  2)
  1  2 3
sonucu hesaplanır.
x3  1
Örnek; f(x) = ; xo = 1 için limit değeri nedir?
x 1
Limit 203
 x3  1  1  1 0
lim  = 
x1
 x 1  1 1 0
biçiminde tanımsızdır. Pay değeri çarpanlara ayrılır ve gerekli
sadeleştirme işleminden sonra,
 ( x  1)  ( x 2  x  1)  1  1  1
lim  = =3
x1
 x 1  1
sonucu elde edilir.
c) f(x) fonksiyonu x = xo için tanımsız olabileceği gibi, x  xo

sayı
için limiti de olmayabilir. Bu tür fonksiyonlar şeklinde
0
hesaplandıkları için limit değerleri sonsuzdur. Pay değerinin + ve –
olmasına göre hesaplanacak limit değeri +  veya –  olarak bulunur.
x 1
2x  8
 x 1  4 1 5
lim  =   
x 4
 2x  8  8  8 0
değeri hesaplanır.
1  x2
3x  6
 1  x 2  1  4 3
lim  =   
x 2
 3x  6  6  6 0
sonucu bulunur.
( x  2) 2
x2  5x  4
 ( x  2)2  (4  2) 2 4
lim  2  =   
x 4
 x  5 x  4  16  20  4 0
sonucu bulunur.
Fonksiyon limitleri ile ilgili özelliklerden bazıları aşağıda olduğu

gibidir ve
1.) c  R, lim c = c
xa
2.) lim f ( x)  g( x) = lim f(x)  lim g(x)

xa xa xa
3.) lim f ( x)  g( x) = lim f(x)  lim g(x)

xa xa xa
 f ( x)  lim
x a
f (x)
4.) lim   =
xa
 g ( x)  lim
x a
g(x)
5.) lim n f ( x) = n lim f (x)

xa x a
6.) lim |f(x)| = | lim f(x)|

xa xa
bağıntılarıyla yazılır.
  x 
2
Örnek: lim (2 x  1)    

x3
  3  
2
x
= lim (2x +1)  lim   = 7  1 = 7
x3 x3
3
olarak hesaplanır.
 x3  3x 2  4 x  1 
Örnek; lim  
 x  2x  3 
x1 2
Limit 205
lim( x3  3x 2  4 x  1) 3
x 1
= = = 1.5
lim( x  2 x  3)
2
2
x 1
sonucu bulunur.
 3 3x  5 4 
Örnek: lim   15 x  1 
 2x 1 
x1
lim 3 3 x  5
= x 1
 lim 4 15 x  1
lim 2 x  1 x 1
x 1
3 lim(3 x  5)
x 1
=  4 lim(15 x  1)
lim(2 x 1) x 1
x 1
3
3 1  5 4 3
8 4 2
=  15 1  1   16 = + 2 = 4
2 1  1 1 1
değeri elde edilir.
x   olan limitler özel bir durum gösterirler. Böyle durumlar

için basit fonksiyonlarla hesaplanacak limitler +  veya –  değerini
alırlar. Kesirli ifadelerde pay ve payda fonksiyonlarının derecelerine
bakılarak sonuç doğrudan yazılabilmektedir.
Payda fonksiyonun derecesi pay fonksiyonun derecesinden

büyükse limit değeri 0 (sıfır) olur. Pay fonksiyonun derecesi payda
fonksiyonun derecesinden büyük olduğunda limit değeri  olmaktadır.
Pay ve Payda fonksiyon dereceleri eşit olduğunda ise, en yüksek dereceli
terimlerin katsayıları oranı, hesaplanacak limit değeridir.
 3x  1 
Örnek: lim  2  =0
x
 x 4
Bu örnekte paydadaki fonksiyonun derecesi, pay fonksiyonun
derecesinden büyüktür ve yukarıdaki tanım gereği sonuç 0 (sıfır) olur.
 4 x2  5x  3 
Örnek: lim   =
x
 x  7 
 5 x3  6 x 2  7 x  8 
Örnek: lim   =– 
 3x  2 x  1 
x 2
Yukarıdaki iki örnekte pay fonksiyonun derecesi payda

fonksiyonuna göre büyük olduğundan, sonuç doğrudan yazılmıştır.
 3x 2  4 x  1  3
Örnek; lim  2  =3
x
 x  x2  1
 2 x  (3x 2  5) 2 
Örnek; lim  
x
 5  x5 
 2 x  (9 x 4  30 x 2  25) 
= lim  
x
 5  x5 
 (18 x5  60 x3  50 x)  18
= lim  = = 18
x
 x5  5  1
Bu son iki örnekte, pay ve payda fonksiyonları aynı derecendirler.
En yüksek dereceli terimlerin katsayıları oranları ile doğrudan sonuç
yazılır.
3. Sınav Soruları
1.) Aşağıdaki çift fonksiyonlardaki limit değeri nedir?
3x  4, x  2
a) f(x) =   xo = 3 için f(x) = ?
 5 x  4, x  2
 2 x  4, x  0
b) f(x) =  2  xo = 0 için f(x) = ?
 x  1, x  0
Limit 207
2  3x, x  2
c) f(x) =   için lim f(x) ve f(x) lim değerleri nedir?
1  x , x  2
2 x2 x2
2.) Aşağıdaki limitleri hesaplayınız
 x2  4 
a) lim (–1)7 b) lim  
x 0 x 2
 x2 
 x 2  81   x 2  8 x  16 
c) lim   d) lim  
x9
 x 9  x 4
 x4 
 6 x3  27  4 x 6  4 x2 
e) lim  
x3  ( x 3  9)  ( x 2  3) 
 
3.) Aşağıda verilen limitleri hesaplayınız.
 x 2  3x  2   3x 4  6 x3 
a.) lim  2  b) lim  5 3 
 x  5x  6   x  4 x  3x 
x 2 x 0 4
 ( x 2  2 x) 2   x 1 
c.) lim  2  d.) lim  3 
x 4
 x  5x  4  x1
 x 1 
 3x 2  4 x  15   x2  5x  6 
e.) lim  3  f.) lim  2 
x3
 x  2 x  33  x 2 x  3 x  2
 
 3 x  ( x 3  6 x) 
g.) lim  5 3 
 x  4 x  3x 
x 0 4
4.) Aşağıda verilen limitleri hesaplayınız.
 (2 x  1)2  (2 x  1)   ( x  5)  (3x 2  1)2 

a) lim   b) lim  
x
 8 x3  1  x
 3x  3x  10 x 
5 4
 (2 x  3) 2  (4 x  3)   ( x3  5)  (3x  1) 2 
c) lim   d.) lim  5 
x
 16 x3  4  x
 x  3x  10 x 
4
 ( x3  5)  (4 x  1)2   (4 x 2  x  5)  (3x3  1) 
e) lim  5  f) lim  
 x  3x  20 x  6 x5  5
4
x x
 
 (2 x  1)2  (2 x  1)   ( x  4)2  (3x3  4) 

g) lim   h) lim  
x
 8 x3  1  x
 x5  16 
2x  a
5.) f(x) = fonksiyonun xo = – 2 için limiti 3 olarak hesaplanıyorsa,
4x 1
fonksiyondaki a sayısının değeri nedir?
Türev 209
11. TÜREV
1. Tanım
y = f(x) biçiminde tanımlanan herhangi bir fonksiyonda, x
bağımsız değişken, y bağımlı değişken olarak adlandırılır. Bağımsız
değişkendeki herhangi bir artma veya azalma, bağımlı değişkeni de
etkilemektedir.
y = f(x) fonksiyonundaki x değişkeninde x kadar bir değişme

olduğunda y bağımlı değişkenindeki değişim y = f(x + x) – f(x) değeri
Δy
kadar olur. Bu bilgilere göre; oranına değişmeler oranı adı verilir.
x
Bu tanıma göre;
Δy f ( x  Δx)  f ( x)
lim = lim , a R
x a x x a Δx
limitine f fonksiyonun x değerindeki türevi denir.
dy
Bir y = f(x) fonksiyonu için türev gösterimleri y , , y x,
dx
df ( x)
.... şeklindedir. Ancak en çok kullanılan gösterim biçimi ise
dx
y şeklinde olanıdır.
Türev konusu, matematiğin en önemli kavramlarından birisidir.

Tarihsel olarak bakıldığında, iki önemli problemin çözümünde türev
kendisini göstermiştir. Söz konusu bu iki problem, fizik konusundaki hız
problemi ve bir eğrinin teğetinin bulunmasıdır. Türev bilgisinden
yararlanılarak, bir doğrunun eğimi, bir eğrinin herhangi noktadaki eğimi,
fonksiyonların diferansiyellerinin hesabı, tanımsız limitlerin hesabı,
fonksiyonla tanımlanmış olaylarda ani değişim oranlarının tespiti, iktisat

kavramı içersinde ortalama maliyet, son birim (marjinal) maliyeti,
ortalama son birim maliyeti, ortalama gelir hesaplamaları gibi birçok
konu çözümlenir.
2. Temel Türev Alma Kuralları

1.) Sabit fonksiyonların türevi sıfırdır.
f(x) = a, a  R için f  (x) = 0
Örnek; y = 5  y = 0
y = – 4.541  y = 0
y= 7  y = 0
 5.4
y=  y = 0
6.5
3
y=  y = 0
4
2.) Kuvvet fonksiyonun türevi

f(x) = xn için f  (x) = n  x n–1, (n  0)
biçiminde formüle edilir. Sözel ifadesi, üst sol tarafa çarpan olarak gelir,
fonksiyonun kuvveti veya üs değerinden bir sayısı çıkarılır, şeklindedir.
Örnek; y = x5  y = 5  x5–1  y = 5x4
y = x3  y = 3x2
y = x2  y = 2x (x2 olduğunda 1 değeri yazılmaz)
y=x  y = 1 (x0 = 1 olduğundan)
y = x–12  y = –12x –13

Türev 211
2 1
2 3
y= x 3
 y = x
3
2 2 3  1
 3  1  3  3  3  (üs ya da kuvvet sayısının hesabı)
1 4
1 3
y= x3  y = x
3
1 1 3  4
 3  1  3  3  3  (üs ya da kuvvet sayısının hesabı)
3.) İki fonksiyonun toplam veya farkının türevi
T(x) = f(x)  g(x) için T (x) = f  (x)  g (x)
biçimindedir. Yani toplam veya fark şeklindeki fonksiyonların ayrı ayrı

türevleri alınarak fonksiyon işaretlerine göre yazılırlar.
Örnek; y = x5 + x2  y = 5x4 + 2x
y = x2 + x  y = 2x + 1
y = x6 – x2 – 6  y = 6x5 – 2x – 0
y = x4 + x –2  y = 4x3 – 2x –3
y = x – x –1 + 3  y = 1 + x –2
4.) Bir sayı ile bir fonksiyonun çarpımının türevi
a  R, y = a  f(x) için y = a  f  (x)
şeklinde yazılır. Verilen sayı ile fonksiyonun türevi çarpım olarak

sonucun türevi bulunmaktadır.
Örnek; y = 3x4 + x  y = 3  4x3 + 1  y = 12x3 + 1
y = 3x2 + 5x3  y = 6x + 15x2

y = x2 – 5x4  y = 2x – 20x3
y = x–1 – 5x –2 + 6  y = – x–2 + 10x –3
1 3 1 4
y= x – x –12x +1  y = x2 – 2x3 – 12
3 2
5.) İki fonksiyonun çarpımın türevi
Ç(x) = f(x)  g(x) için Ç (x) = f  (x)  g(x) + g (x)  f(x)
bağıntısıyla hesaplanır. Bu bağıntının sözel ifadesi, birinci fonksiyonun

türevi çarpı ikinci fonksiyon, artı ikinci fonksiyonun türevi çarpı birinci
fonksiyon biçimindedir. Polinomlarda olduğu gibi işlemlerin yapılması
ve sonucun düzenlenmesi gerekir.
Örnek; y = 5x4  (x12+2x)

y = 20x3  (x12+2x) + (12x11 + 2)  5x4
y = 20x15 + 40x4 + 60x15 + 10x4
y = 80x15 + 50x4
Örnek; y = (x3 + 7x)  (x2+1)

y = (3x2 + 7)  (x2+1) + 2x  (x3 + 7x)
y = 3x4 + 3x2 + 7x2 + 7 + 2x4 + 14x2
y = 5x4 + 24x2 + 7
Örnek; y = (x3 + 5x2)  (10x + 7)

y = (3x2 + 10x)  (10x + 7) + 10  (x3 + 5x2)
y = 30x3 + 21x2 + 100x2 + 70x + 10x3 + 50x2
y = 40x3 + 171x2 + 70x

Türev 213
Örnek; y = (2x + 1)  (4x2 + 5)  (2x3 – 8)

y = [2  (4x2 +5)+8x  (2x+1)]  (2x3 –8)+6x2  [(2x+1)  (4x2+5)]
y = (8x2 +10+16x2+8x)  (2x3 –8) + 6x2  (8x3+10x+ 4x2+5)
y = (24x2 +8x +10)  (2x3 –8) + (48x5 + 60x3 + 24x4 + 30x2)
y = 48x5–192x2+16x4 –64x+20x3–80 +48x5 +60x3 +24x4 +30x2
y = 96x5+40x4 +80x3 –162x2 – 64x – 80
6.) İki fonksiyonun birbirine bölümünün türevi
f ( x) f ( x)  g( x)  g( x)  f ( x)
B(x) = için B (x) =
g( x) g 2 ( x)
bağıntısı ile hesaplanır. Bu bağıntının sözel ifadesi, pay fonksiyonunun

türevi çarpı payda fonksiyonu, eksi payda fonksiyonunun türevi çarpı pay
fonksiyonu, bölü payda fonksiyonunun karesi şeklindedir.
x3
Örnek; y =  y = ?
x 1
3x 2  ( x  1)  1  x3 3x3  3x 2  x3 2 x 3  3x 2
y = = =
( x  1) 2 ( x  1) 2 ( x  1) 2
1
Örnek; y =  y = ?
x  x2
2
0  ( x 2  x  2)  (2 x  1  0)  1  2x  1
y = = 2
( x  x  2)
2 2
( x  x  2) 2
2x  7
Örnek; y =  y = ?
5x  8
2  (5 x  8)  5  (2 x  7) 10 x  16  10 x  35  51
y = = =
(5 x  8) 2
(5 x  8) 2
(5 x  8) 2
2
Örnek; y =  y = ?
x4
0  x 4  4 x3  2  2  4 x3 4 2
y = 4 2
= 8
=
(x ) x x5
2x  1
Örnek; y =  y = ?
x 1
2  ( x  1)  1  (2 x  1) 2x  2  2x  1 3
y = = =
( x  1) 2
( x  1) 2
( x  1) 2
3x
Örnek; y =  y = ?
x 1
3  ( x  1)  1  3x 3x  3  3x 3
y = = =
( x  1) 2
( x  1) 2
( x  1) 2
3x  5
Örnek; y =  y = ?
x3  2
3  ( x3  2)  3x 2  (3x  5) 3x3  6  9 x3  15 x 2
y = =
( x3  2) 2 ( x3  2) 2
 6 x3  15 x 2  6
y =
( x3  2) 2
(3x 2  1)  ( x3  2)
Örnek; y =  y = ?
x3
[6 x  ( x3  2)  3x 2  (3x 2  1)]  x3  3x 2  (3x 2  1)  ( x3  2)

y =
( x3 ) 2
y = .....................
Türev 215
7.) Üslü ifadelerin türevi
y = f ( x)  için y = n   f ( x) 
n 1
 f ( x)
n
şeklinde yazılır. Sözel olarak anlatımı; üs çarpan olarak fonksiyonun

önüne yazılır, çarpı üs bir azaltılarak fonksiyon aynen yazılır, çarpı
parantez içi fonksiyonun türevi yazılır.
Örnek; y = (3x2 + 4x)3

y = 3  (3x2 + 4x)2  (6x +4)
y = .....................
Örnek; y = [(x2 + 4)  (4x – 1)]2

y = 2  [(x2 + 4)  (4x – 1)]  [2x  (4x – 1) + 4  (x2 + 4)]
y = .....................
 2x  1 
2
Örnek; y =  
 3x 
 2 x  1   2  3x  3  (2 x  1) 
y = 2      
 3x   (3x) 2 
y = .....................
8.) Köklü ifadelerin türevi
f ( x)
y= n f ( x) için y =
n  n f ( x) n-1
şeklinde yazılan türev alma bağıntısı bulunmaktadır. Sözel olarak, kök içi
fonksiyonun türevi, bölü kökün derecesi çarpı köklü ifadenin kendisi
şeklinde söylenir. Ayrıca, köklü ifade üslü ifade biçimine
dönüştürülebilir ve dönüştürülmüş ifadenin yukarıda tanımlandığı
biçimde de türevi alınabilir.
Örnek; y = 1  7 x  y = ?
7
y =
2  1 7x
Aynı örnek üslü gösterime dönüştürülerek çözülebilir.
1
y = 1 7x  y = 1  7 x  2 ile y = ?
1
1
y =  1  7 x  2  ( – 7)
2
7 1
7
y =  1  7 x  2 =
2 2  1 7x
Örnek; y = 5x  2  y = ?
5
y =
2  5x  2
Örnek; y = 3
(3x  1)2  y = ?
2  (3 x  1)  3 3  (6 x  2) 6x  2
y = = =
3  3 (3 x  1) 2
3  3 (3 x  1) 2 3
(3x  1) 2
1
Örnek: y = – 2 + x – + x  y = ?
x
1 1
y = 0 +1 + +
2 x
2
x
9.) Bazı fonksiyonların türevi
Matematikte oldukça sık kullanılan bazı fonksiyonlara ilişkin

türevler aşağıda verilen biçimde hesaplanırlar.
a) y = sin f(x)  y = f  (x)  cos f(x)

Türev 217
Eğer f(x) = x ise y = sin x  y = cos x gösterimindedir.
b) y = cos f(x)  y = – f  (x)  sin f(x)

Yine f(x) = x ise y = cos x  y = – sin x sonucu yazılır.
f ( x)
c) y = tan f(x)  y =
cos 2 f ( x)
1
Basit olarak f(x) = x ise y = tan x  y = = 1 + tan2x olur.
cos 2 x
f ( x)
d) y = cot f(x)  y = 
sin 2 f ( x)
f ( x)
e) y = log [f(x)]  y =  loge
f ( x)
f ( x)
f) y = ln [f(x)]  y =
f ( x)
g) y = ex  y = ex
Örnek; y = 3 sin x + 4 cos x  y = ?
y = 3 cos x – 4 sin x
Örnek; y = sin x  cos x  y = ?
y = cos x  cos x – sin x  sin x = cos2x – sin2x
Örnek; y = tan x  y = ?
sin x
y = tan x = dönüşümü ile türev alınırsa,
cos x
cos x  cos x  sin x  sin x cos 2 x  sin 2 x
y = =
cos 2 x cos 2 x
1
y =
cos 2 x
Örnek: y = cot x  y = ?
cos x
y = cot x = ile türev alınırsa,
sin x
 sin x  sin x  cos x  cos x  sin 2 x  cos 2 x

y = =
sin 2 x sin 2 x
1 (sin 2 x  cos 2 x) 1

y = 2
=
sin x sin 2 x
Örnek: y = log (– x2 + 3x)  y = ?
2 x  3
y =  loge
2 x 2  3x
 3x3  7 x 
Örnek: y = ln  3   y = ?
 8x 
(9 x 2  7)  8 x3  24 x 2  (3 x3  7 x)
(8 x3 ) 2
y =
3x3  7 x
8 x3
72 x5  56 x3  72 x5  168 x3 112 x 3
(8 x3 ) 2 (8 x 3 ) 2
y = =
3x3  7 x 3x3  7 x
8 x3 8 x3
112 x3 8 x3 112 x3
y =  =
(8 x3 )2 3x3  7 x 8 x3  (3x3  7 x)
14
y =
(3x3  7 x)
olarak istenilen türev fonksiyonu yazılır.

Türev 219
3. Türevlerde Sayısal Değer

Fonksiyonların verilen bir x = a, a R, durumundaki türev
değerlerini bulmak için, verilen fonksiyonun istenilen dereceden türevi
alındıktan sonra x değişkeni yerine a sayısı yazılarak hesaplanacak y (a)
değeri y fonksiyonu için sayısal türev adını alır.
Sayısal türevler; genelde y (a) değerinin veya y fonksiyon için

x = a noktasındaki türev değerinin ne olduğunun bulunması şeklinde
karşımıza çıkmaktadır.
Örnek: y = 3x2 – 2x + 1 fonksiyonunun x = 2 için türevi nedir?

y = 6x – 2, bu türevde x yerine 2 değeri yazılır
y (2) = 6  2 – 2 = 10
1 3 1 4
Örnek; y = x + x –12x +1 fonksiyonunun x = 2 için türevi nedir?
3 2
y = x2 + 2x3 – 12
y (2) = 22 + 2  23 – 12 = 8
2x 1
Örnek; y =  y (1) = ?
5x  4
2  (5 x  4)  5  (2 x  1)
y =
(5 x  4) 2
2  (5 1  4)  5  (2 1  1) 2 1  5  3
y (1) = = = – 13
(5 1  4) 2
12
Örnek; y = (4x3 + x2 + 1)3  y (2) = ?
y = 3  (4x3 + x2 + 1)2  (12x2 + 2x)
y (2) = 3  (4  23 + 22 + 1)2  (12  22 + 2  2)
y (2) = 213564
4. Ardışık Türevler
Türevi alınan fonksiyonun yeniden türevinin alınması işlemidir.
Yüksek dereceden türevler olarak da bilinir. Bir y fonksiyonun türevi
y biçiminde yazıldığında, bu birinci dereceden bir türevi
göstermektedir. y fonksiyonunun yeniden türevi alındığında, bu ifadenin
gösterimi yıı şeklindendir ve ikinci dereceden bir türevi ifade eder.
Benzer şekilde üçüncü derece yııı , dördüncü derece y IV türevler
biçiminde yazılırlar.
Örnek; y = 6x5 – 8x4 + 2x3 –3x + 5  yııı = ?
y = 30x4 – 32x3 + 6x2 – 3
yıı = 120x3 – 96x2 + 12x
yııı = 360x2 – 192x + 12
Örnek; y = cos x  yııı = ?
y = – sin x
yıı = – cos x
yııı = sin x
Örnek; y = 3x6 – 4x3 + 2x2 – 1  y IV (1) = ?
y = 18x5 – 12x2 + 4x
yıı = 90x4 – 24x + 4
yııı = 360x3 – 24
y IV = 1080x2
y IV (1) = 1080  12 = 1080

Türev 221
1
Örnek; y =  yııı (2)= ?
x
0  x  1 1  1
y = = 2
x2 x
0  x 2  2 x  (1) 2
yıı = 4
= 3
x x
ııı0  x 3  3 x 2  2 6
y = = 4
x6 x
6 6
yııı (2) = 4
=  0.375
2 16
5. Kısmi Türevler
Yukarıda verilen fonksiyonlarda değişken olarak yalnızca x
bilgisi vardır. Ancak fonksiyon, x değişkenin yanında z, u, v, t gibi başka
değişkenler de içeriyorsa, her bir değişken için ayrı ayrı türev alınabilir.
Bu ayrı ayrı türev alma işlemine kısmi türev adı verilmektedir. İşlemlerin
yapılışı aşağıdaki örnekte olduğu gibidir.
Örnek; y = x3 + 2z2x2 – 3z3x + 6z4 fonksiyonundaki değişkenlere göre

türevler nelerdir?
Bu örnekte x ve z değişkenleri vardır. x değişkenine göre türev
alındığında diğer değişken z sabit olarak kabul edilir. Aynı durumda, z
değişkenine göre türev alındığında x değişkeni sabit olarak kalacaktır.
x değişkenine göre türev alınırsa;
dy
= 3x2 + 4z2x – 3z3 + 0
dx
z değişkenine göre türev alınırsa;
dy
= 0 + 4zx2 – 9z2x + 24z3
dz
biçiminde hesaplanır.
3xt
Örnek; y  fonksiyonundaki değişkenlere göre türevler nelerdir?
4t - x
Bu örnekte x ve t değişkenleri vardır. x değişkenine göre türev
alınırsa;
dy 3t  (4t  x)  ( 1)  3 xt
=
dx (4t  x) 2
12t 2  3xt  3xt 12t 2

= 
(4t  x)2 (4t  x) 2
ve t değişkenine göre türev alınırsa;

dy 3x  (4t  x)  4  3xt
=
dt (4t  x) 2
12 xt  3x 2  12 xt 3x 2
= 
(4t  x)2 (4t  x)2
sonucu bulunur.
6. Türev Uygulamaları
0
a) Tanımsız limitlerin hesabı; şeklinde hesaplanan ve tanımsız
0
sonucu elde edilen limitler, L’hospital kuralı uygulanarak tanımsız
olmaktan kurtarılmaktadır. L’hospital kuralında pay ve payda birer
bağımsız fonksiyon olarak kabul edilir ve ayrı ayrı türevleri alınır.
3x 2  4 x  15
Örnek: f(x) = fonksiyonun xo = 3 için limiti nedir?
x3  2 x  33
3x 2  4 x  15 3  32  4  3  15 0
lim = 
x 3 x 3  2 x  33 33  2  3  33 0
Türev 223
tanımsızdır. Pay ve paydanın ayrı ayrı türevleri alınarak tekrar limit

hesaplanırsa;
6x  4 6  3  4 14
lim   = 0.482759
x 3 3 x  2
2
3  32  2 29
3x3  x 2
x4  x2
3x3  x 2 0
lim 
x 0 x 4  x 2 0
hesaplanırsa;
9 x2  2 x 0
lim 
x 0 4 x 3  2 x 0
yine tanımsızdır. Pay ve paydanın ayrı ayrı türevleri alınarak tekrar limit
hesaplanırsa;
18 x  2 2
lim  =–1
x 0 12 x  2
2
2
bulunur.
x  sin x
x3
x  sin x 0  0 0
lim  
x 0 x3 0 0
hesaplanırsa;
1  cos x 1  1 0
lim  
x 0 3x 2 0 0
yine tanımsızdır. Pay ve paydanın ayrı ayrı yeniden türevleri alınarak

tekrar limit hesaplanırsa;
sin x 0
lim 
x 0 6x 0
tekrar tanımsız olmaktadır. Pay ve paydanın ayrı ayrı yeniden türevleri
alınarak tekrar limit hesaplanırsa;
cos x 1
lim  = 0.166667
x 0 6 6
sonucu elde edilmektedir.
b) Eğrilerin çizimi; Eğrilerin çiziminde türev işlemi yapılarak

eğrinin dönüm (maksimum, minimum) noktaları bulunmaktadır.
Genel bir doğru denklemi y = mx +n biçimindedir ve bu doğrunun

çiziminde, doğrunun koordinat eksenlerini kestiği değerler bulunarak
işlem yapılır. Bu konudaki örnekler aşağıdadır. Geometri bölümünde
anlatılmıştır.
Eğrilerin çiziminde de, doğrularda olduğu gibi eğrinin koordinat

eksenlerini kestiği noktalar bulunur. Ayrıca eğrinin dönüm noktası veya
noktalarının koordinat değerleri türev yardımıyla hesaplanır. Verilen bir
eğri denklemi içersindeki en büyük x değişkenin derecesinin bir eksiği
kadar dönüm noktası vardır. Örneğin x3 ise iki adet, x2 ise bir adet dönüm
noktası olmaktadır.
Örnek; y = x2 – 4x +3 eğrisini çiziniz.

Eğrinin koordinat eksenlerini kesme noktaları;
x = 0 için y = 3 ile A (0, 3)
y = 0 için x2 – 4x +3 = 0
ile elde edilen denklem çözülürse
 = b2 – 4  a  c = 4
 > 0 olduğu için iki kök değeri vardır.
Türev 225
b  
x1 = =3
2a
b  
x2 = =1
2a
değerleri kullanılarak B (1, 0), C (3, 0) koordinat noktaları elde edilir.
Eğrinin dönüm noktası koordinatları için, eğri denkleminin türevi
alınarak sıfıra eşitlenir ve çözümü yapılır. Bulunan x çözüm değeri eğri
denkleminde yerine yazılarak y değeri hesaplanır.
y = x2 – 4x +3
y = 2x – 4
2x – 4 = 0  x = 2 ile
y = 22 – 4  2 +3 = –1
şeklinde dönüm noktasının
koordinatları D (2, – 1) olarak
hesaplanır. Noktalar koordinat
sisteminde işaretlenerek, verilen
eğri uygun biçimde çizilir.
Örnek; y = x2 – 3x +2 eğrisini çiziniz.

x = 0 için y = 2 ile A (0, 2)
y = 0 için x2 – 3x +2 = 0
ile elde edilen denklem çözülürse;
 = b2 – 4  a  c = 1
 > 0 olduğu için iki kök değeri vardır.
b  
x1 = =2
2a
b  
x2 = =1
2a
değerleri kullanılarak B (1, 0), C (2, 0) koordinat noktaları elde edilir.
Eğrinin dönüm noktası;

y = x2 – 3x +2
y = 2x – 3
2x – 3= 0  x = 1.5 ile
y = 22 – 4  2 +3 = – 0.25
dönüm noktasının koordinat değerleri
D (1.5, – 0.25) hesaplanır.
Noktalar koordinat sisteminde işaretlenerek, verilen eğri uygun

biçimde çizilir.
Örnek; y = – x2 + 4x – 4 eğrisini çiziniz.

Eğrinin koordinat eksenlerini kestiği noktalar;
x = 0 için y = – 4 ile A (0, – 4)
y = 0 için – x2 + 4x – 4 = 0
denklemi çözüldüğünde  = 0 için tek kök vardır ve x = 2 değeri ile B (2, 0)
koordinatları bulunur.

y = – x2 + 4x – 4
y = – 2x + 4
– 2x + 4= 0  x = 2
ile y = 0 bulunacağından dönüm noktası
koordinatları C (1.5, – 0.25) hesaplanır.
Türev 227
B ve C noktaları aynı koordinat değerine sahiptir. Noktalar

koordinat sisteminde işaretlenerek, verilen eğri uygun biçimde çizilir.
Örnek; x = y2 – 7y +10 eğrisini çiziniz.

Eğriler y = f(x) biçiminde olabilecekleri gibi x = f(y) biçiminde de
olabilirler. Bu gösterimli eğrilerin çiziminde yapılacak işlem de aynı
özelliktedir.

y = 0 için x = 10 ile A (10, 0)
x = 0 için y2 – 7y +10 = 0
ile elde edilen denkleminin çözümünde  = 9 için çift kök olduğundan
y1 = 2, y2 = 5 değeri ile B (0, 2) ve C (0, 5) koordinatları bulunur.

x = y2 – 7y +10
x = 2y – 7
2y – 7 = 0  y = 3.5 ve x = – 2.25
değerleriyle dönüm noktalarının koordinatları D (–2.25, 3.5) hesaplanır.

Noktalar koordinat sisteminde işaretlenerek, verilen eğri uygun biçimde
çizilir.
Örnek; y = x3 + x2 eğrisini çiziniz.

x = 0 için y = 0 ile A (0, 0)
y = 0 için x3 + x2 = 0
x3 + x2 = 0  x2  (x + 1) = 0 ile
x1,2 = 0, x3 = – 1
değerleri kullanılarak B (0, 0), C (–1, 0) koordinat noktaları elde edilir.

y = x3 + x2
y = 3x2 + 2x
3x2 + 2x = 0  x1 = 0 ve
2
x2 = = – 0.67...
3
2
x1 = 0 için y1 = 0 ve x2 = için y2 = 0.15
3
değerleriyle dönüm noktalarının koordinatları D (0, 0) ve E (– 0.67, 0.15)
hesaplanır. Noktalar koordinat sisteminde işaretlenerek, verilen eğri
uygun biçimde çizilir.
Örnek; y = x3 – 3x eğrisini çiziniz.

x = 0 için y = 0 ile A (0, 0)
y = 0 için x3 – 3x = 0
x3 – 3x = 0  x  (x2 – 3) = 0 ile
x1 = 0, x2 = 3 = 1.73, x3 = – 3 = – 1.73
değerleri kullanılarak B (0, 0), C ( 3 , 0), D (– 3 , 0) koordinat noktaları

elde edilir.
Verilen eğri denklemi üçüncü derecedendir. Bu durumda söz

konusu eğri için için iki adet dönüm noktası olacaktır. Dönüm
noktalarının bulunmasında normal işlem adımları uygulandığında iki adet
x değeri bulunur. Bu her iki x değerine karşılık yine iki adet y değeri
hesaplanır. Dolayısıyla iki adet koordinat çifti değeri vardır. İşlemler
aşağıdaki gibidir.
Türev 229

y = x3 – 3x
y = 3x2 – 3
3x2 – 3= 0  x1 = 1,
x2 = – 1
x1 = 1 için y1 = – 2 ve
x2 = – 1 için y2 = 2
değerleriyle dönüm noktalarının koordinatları E (1, –2) ve F (–1, 2)

hesaplanır. Noktalar koordinat sisteminde işaretlenerek, verilen eğri
uygun biçimde çizilir.
c) Eğrilere xo noktasında teğet olan doğru denkleminin

yazılması konusu bir türev uygulamasıdır. Problemin çözümü aşağıdaki
örnek üzerinde verilirse;
Örnek: f(x) = y = x3 + 5 eğrisine xo = – 2 noktasında teğet olan doğrunun

denklemini yazınız.
Koordinatları verilen bir noktadan geçen doğru denklemi
y – yo = m  (x – xo)
biçimdedir. Bu bağıntı aynı zamanda;
y – f(yo) = f  ( xo)  (x – xo)
olarak da yazılabilir. Verilen eğri denkleminde xo = – 2 ile;
yo = (–2)3 + 5 = – 3
ve xo = – 2 noktasındaki eğim değeri;
y = x3 + 5  y = 3x2
m = y ( xo) = 3  (–2)2 = 12
biçimindedir. Bulunan değerler, doğru denkleminde yerine yazılarak;

y – yo = m  (x – xo)
y + 3 = 12  (x – (–2)) ile
y = 12 x + 21
olarak aranılan teğet denklemi yazılır.
Örnek: f(x) = y = 6x2 + x – 7 eğrisine xo = 2 noktasında teğet olan

doğrunun denklemini yazınız.
Verilen eğri denkleminde xo = 2 ile;
yo = 6  22 + 2 – 7 = 19
ve xo = 2 noktasındaki eğim değeri;
y = 6x2 + x – 7  y = 12x + 1
m = y (xo) = 12  2 +1 = 25
biçimindedir. Bulunan değerler, doğru denkleminde yerine yazılarak;

y – yo = m  (x – xo)
y – 19 = 25  (x – 2) ile
y = 25 x – 31
olarak aranılan teğet denklemi yazılır.
d) İki eğri arasındaki açı değerinin bulunması bir türev

uygulamasıdır. Verilen d1 eğrisinin eğim değeri m1, d2 eğrisinin eğimi m2
ise, bu iki eğri arasındaki açı değeri;
m1  m 2
tan  =
1  m1  m 2
bağıntısı ile hesaplanır.
Örnek; y = 3x – 1 ve y = – 2x + 4 doğrularının kesişim noktasını ve bu

noktadaki açı değerini bulunuz.
Türev 231
Kesişim noktasının koordinatları için iki doğru denklemi birbirine

eşitlenerek;
3x – 1 = – 2x + 4  x = 1
ve x değeri doğru denklemlerinde yerine yazılarak y = 2 ile kesişim
noktasının koordinatı K (1, 2) elde edilir. Birinci doğrunun eğimi m1= 3,
ikinci doğrunun eğimi m2= – 2 ile;
m1  m 2 3  (2) 5
tan  = =  =–1
1  m1  m 2 1  3  (2)  5
tan  = –1   = 135o ve  = 315o açı değerleri bulunur.
3 2 47
Örnek; y = 2x2 +3 ve y = x  eğrilerinin kesişim noktasını ve
10 10
bu noktadaki açı değerini bulunuz.
Kesişim noktasının koordinatları için verilen iki eğri denklemi
birbirine eşitlenerek;
3 2 47
2x2 +3 = x 
10 10
3 2 47 20 x 2  3x 2 47  30
2x  x 
2
3  
10 10 10 10
17x2 = 17  x2 = 1  x1 = 1, x2 = – 1
x değerleri birinci eğri denkleminde yerine yazılarak
x1 = 1 için y1 = 5 ve x2 = – 1 için y2 = 5
ile kesişim noktasının koordinatları K (1, 5), L (–1, 5) elde edilir.
y = 2x2 +3 eğrisinin eğimi m1;
y = 4x  x1 = 1 için m11 = 4 ve x2 = – 1 için m12 = – 4
3 2 47
y= x  eğrisinin eğimi m2;
10 10
3
y = x  x1 = 1 için m12 = 0.6 ve x2 = – 1 için m 22 = – 0.6
5
eğim değerleri yardımıyla,
m11  m12 4  0.6 3.4

tan  = =  =1
1  m1  m 2 1  4  0.6 3.4
1 1
tan  = 1   = 45o ve  = 225o ve
m12  m 22  4  (0.6)  3.4

tan  = =  =–1
1  m1  m 2
2 2
1  (4)  (0.6) 3.4
tan  = – 1   = 135o ve  = 315o açı değerleri bulunur.
e) Hataların yayılımı; özellikle haritacılık işlemlerinde, ortalama

hataları bilinen veya hesaplanabilen ölçülerle bulunacak bir büyüklüğün
ortalama hatasının bulunması işlemi, hataların yayılması kuralı
uygulanarak bulunur.
li; değişkenler, ölçüler

mi; li değişkenlerinin, ölçülerinin ortalama hataları ile
y = f(l1, l2, l3, ….., ln)
fonksiyonu ile hesaplanan y büyüklüğünün my ortalama hata değeri
2 2 2
 dy   dy   dy 
m    m12  
2
y   m2 .......  
2
  mn
2
 dl1   dl2   dln 

biçiminde kısmi türev olarak yazılabilmektedir. Bu gösterimde birimlerin
aynı türden olması, açı ve uzunluklar birlikte verilmiş ve sonuç uzunluk
cinsindense, açı değerlerinin / şeklinde dönüşümlerinin yapılması
gerekir. Açı birimine göre r =1, g = 200/, o = 180/ olmaktadır.
Örnek; Bir üçgende, iki açı ve ortalama hataları aşağıdaki gibi verilirse
üçüncü açının ortalama hatası nedir?
 = 80g  15cc,  = 90g  12cc

Türev 233
 = 200g – ( +) olarak hesaplanan  açısı için m hata

büyüklüğü, hata yayılma bağıntısıyla,
2
 d   d 
2
m 
2
  m  
2
  m
2
 d   d 
biçiminde yazılır. Burada,
d d
= 1, m = 15cc, = 1, m = 12cc ile
d d
m =  19.21cc değeri bulunur.
Örnek; Bir dikdörtgende a = 35.00 m  2 cm, b = 45.00 m  3 cm ise, bu

dikdörtgenin yüzölçümünün ortalama hata değeri nedir?
Dikdörtgenin yüzölçümü f = a  b olarak hesaplanmaktadır ve mf

hata büyüklüğü, hata yayılma bağıntısıyla,
2 2
 df   df 
m    ma2     mb2
2
f
 da   db 
şeklinde yazılır. Burada,
df
= b, ma =  0.02 m,
da
df
= a, mb =  0.03 m ile
db
mf =  1.38 m2 olarak hesaplanır.
Örnek; Bir dik üçgende, dar açı  = 38.88g  5c ve bu açıya komşu dik
kenar b = 50.00 m  1 cm ise, diğer dik kenarın ortalama hatası
nedir?
Karşı dik kenar a = b  tan olarak hesaplanmaktadır ve ma hata

büyüklüğü, hata yayılma kuralı uygulandığında,
2
 da   m 
2 2
 da 
m    mb2  
2
  
 d    
a
 db 
şeklinde yazılır. Burada,

da
= tan, mb =  0.01 m,
db
da b m 0.05 g
= , = ile
d cos 2   200 
ma=  0.059 m olarak hesaplanır.
Örnek; Bir üçgende a = 30.00 m  2 cm, b = 50.00 m  3 cm ve

aralarındaki açı  = 60.714g  1c ise bu üçgenin yüzölçümünün
ortalama hatası nedir?
a  b  sin 
Verilere göre yazılacak yüzölçüm f = ve yüzölçümün
2
ortalama hatası mf
2 2
 df   m 
2 2
 df   df 
m    ma2     mb2  
2
  
 d    
f
 da   db 
olarak yazılır. Burada,

df b  sin 
= , ma =  0.02 m,
da 2
df a  sin 
= , mb =  0.03 m,
db 2
df a  b  cos  m 0.01g
= , = ile
d 2  200 
mf =  0.55 m2 olarak hesaplanır.

Türev 235
7. Sınav Soruları
1.) Aşağıdaki türevleri bulunuz.
a) y = [(3x– 4)  (2x5– x4+1)]  (–2x3+4x–1)
b) y = [(2x4+1)  (x3–7)]  [(x– 9)  (3– x2)]
c) y = (3x4– 4)  (2x3– x2+1)4
d) y = (x4– 5)3  (2x3+1)2
(2 x 4  1)  ( x 2  1)
e) y =
( x  2)
(2 x  1)3  ( x  1)
f) y =
( x  2)
2.) Aşağıdaki sayısal türevlerinin değerlerini bulunuz.

2
a) y = x – + x – 3  y ı (4) = ?
x
2
b) y = x3 – + x  y ı (2) = ?
x
3
x4  4
c) y =  y ı (1) = ?
5x2
x3  1
d) y =  y ı (2) = ?
x4
e) y = (4x3 – x2 – 1)3  y ı (2) = ?
(3x3  4) 2
f) y =  y ı (1) = ?
x3
(2 x  1) 2
g) y =  y ı (2) = ?
3x 2
h) y = ex  (3x3– 4)3  y ı (0) = ?
 3x3  7 x 
i) y = ln  3   y ı (1) = ?
 8x 
3.) Aşağıda verilen türev işlemlerini yapınız.

x 1
a) y   yı (2) = ? b) y   yıı (2) = ?
2x 13
x3
2 1
c) y =  yıı (1) = ? d) y   yııı (1) = ?
2x 4 2x3
2 1
e) y =  yıı (1) = ? f) y =  yııı (2) = ?
x 4
x3
1 1
g) y =  yııı (2) = ? h) y =  yııı (2) = ?
x3 x
 x5  3x 2  1 
i) y = ln    yıı (1) = ?
 5 x3 
4.) y = 6x3 – 2zx2 – 3z3x + 6z3 + 8 fonksiyonundaki değişkenlere göre

türevler nelerdir?
5.) y = 14 + tx3 + 2t2x2 – 3z3 + 6x3t3z2 + t2 – z–1 fonksiyonundaki

değişkenlere göre türevleri yazınız.
6.) y = (x4– 5z)  (2z3+x)2 fonksiyonundaki değişkenlere göre türevler

nelerdir?
3xt
7.) y  fonksiyonu için değişkenlerine göre türevlerini yazınız.
4x  t
 1 
8.) y  ln  2 3  fonksiyonu için değişkenlerine göre türevlerini
 4x  t 
yazınız.
Türev 237
9.) Aşağıda denklemleri verilen eğrileri çiziniz.

a) y = – x2 + 3x – 2 b) y = x2 – 4x + 3
c) y = – x2 + 4x – 4 d) y = x2 – 2x – 8
e) y = x2 – 7x + 10 f) y = x2 – 7x + 10
g) y = x2 – 4 h) y = – x2 + 4
i) y = x2 j) y = – x2
k) y = 0.5x2 + x – 4 l) y = x3 –3x
m) y = x3 – 4x2 n) y = x3 +x2
o) y = x3 – 4x p) y = x3 – x
r) y = x3 – 2x2 – 3x s) y = – x3 + 4x2 – 4x
10.) Aşağıda denklemleri verilen eğrileri çiziniz.

a) x = – y2 + 4y – 3 b) x = y2 – 1
c) x = – y2 + y d) x = – 0.5y2 + y + 4
e) x = y2 – 4y + 4 f) x = – y2 +2y + 8
g) x = y3 – 4y2 h) x = – y2 + 4
11.) Aşağıdaki limitleri hesaplayınız.
x2  4 x 2  8 x  16
a) lim b) lim
x2 x2 x 4 x4
x 2  81 3x3
c) lim d) lim
x9 x 9 x 0 x  sin x
3x 4  6 x3 2 x4
e) lim f) lim
x 0 x5  4 x 4  3x3 x 0 x  sin x
12.) y = 6x2 – x + 7 eğrisine xo = – 1 noktasında teğet olan doğrunun

13.) y = – 3x3 + x2 + 5 eğrisine xo = 2 noktasında teğet olan doğrunun

14.) y = – 3x + 1 ve y = 2x – 4 doğrularının kesim noktasını ve bu

15.) y = 4 – x ve y = 4  0.5x 2 eğrilerinin kesim noktasını ve bu

16.) y = 3x2 –1 ve y = 2x2 + 3 eğrilerinin kesim noktasını ve bu

17.) Dikdörtgen şeklindeki bir parselin kenarları 100.10 m ± 5 cm, ve

75.10 m ± 6 cm ise bu dikdörtgenin yüzölçümünün ortalama hatası
nedir?
18.) Bir eşkenar dörtgende bir kenar 85.05 m ± 3 cm ve kenarlar

arasındaki iç açı  = 65.455g ± 50cc olarak ölçülürse bu seklin
yüzölçümünün ortalama hatası nedir?
19.) Yamuk şeklindeki bir parselin paralel olan kenarları 125.45 m ± 5

cm, 75.10 m ± 6 cm ve bu iki kenar arasındaki uzaklık da 15.40 m
± 1 cm olarak ölçülmüş ise bu yamuğun yüzölçümünün ortalama
hatasını bulunuz.
20.) Bir ABC üçgeninde a = 31.72 m ± 0.04 m ,  = 60.0140g ± 50cc

 = 51.1830g ± 75cc ise bu üçgenindeki diğer iki kenarının ortalama
hatasını hesaplayınız.
21) Bir ABC dik üçgeninde; dar açı  = 38.88g  5c ve bu açıya komşu
dik kenar b = 50.00 m  1 cm ise diğer dik kenarın ortalama hatası
nedir?
22) Bir üçgende iki kenar 50.00 m ve 60.00 m olarak ölçülmüştür ve

ortalama hataları ±5 cm değerindedir. İki kenar arasındaki açı
122.49g ±1c ise bu üçgenin yüzölçümünün ortalama hatasını
hesaplayınız.
İntegral 239
12. İNTEGRAL
1. Diferansiyel Kavramı
y = f (x) şeklindeki bir fonksiyonun diferansiyeli, dy gösterimi
kullanılarak;
dy = f  (x)  dx
şeklinde yazılmaktadır. Diğer bir anlatımla, bir fonksiyonun
diferansiyeli, y fonksiyonun türevi ile y fonksiyonun bağımlı değişkeni
dx ile çarpımıdır.
Örnek; y = x3 + 2x +5 fonksiyonunu diferansiyeli nedir?

dy = y  dx ile
dy = ( x3  2 x  5)  dx
dy = (3x2 + 2)  dx
Örnek; cos2x fonksiyonun diferansiyeli nedir?
dy = (cos2 x)  dx
dy = (– 2 sin x  cos x)  dx
2. İntegral Kavramı
Matematiğin temel konularından biri olan integral, türevi veya
diferansiyeli belli olan bir fonksiyonun ne olduğunun cevabını bulmaktır.
Diğer bir anlatımla, anti türev, türevin tersi olarak da bilinir. İntegral
işlemi ile eğri uzunlukları, düzgün olmayan şekillerin yüzölçümleri,
şekillerin ağırlık merkezleri ve moment değerleri, hacım hesapları, dönel
yüzeylerin yüzölçümleri, dönel yüzeylerde ortaya çıkan hacimler, bazı

özel limitlerin hesabı gibi problemlerin çözümü yapılabilmektedir.
f(x) = x2 fonksiyonu verilirse, bu hangi fonksiyonun türevi

olabilir?
x3 3x 2
F(x) = 
fonksiyonunun türevi alındığında f(x) = F (x) = =
3 3
x2 fonksiyonu bulunur.
x3 x3 5 x3
Ancak; F1(x) = +5, F2(x) = + , F3(x) = + , ……
3 3 6 3
fonksiyonlarının da türev değeri F (x) = x2 olmaktadır. Buna göre,
x3
Fn = + C, C  R olmak üzere sonsuz sayıda fonksiyon
3
yazılabilir. Bu tanımlara göre;
 f ( x)dx = F(x) +C eşitliğinde;
F (x) = f(x) ise

f(x) ; integralı alınacak fonksiyon,
dx ; integral değişkeni
C; integral sabiti
 ; integral sembolü veya işaretidir.
3. İntegral Alma Kuralları

Bir fonksiyonun integralını almak için o fonksiyona uygun bir
integral alma kuralını uygulamak gerekir. Matematikte her bir tür
fonksiyon için ayrı ayrı tanımlanmış integral alma kuralı bulunmaktadır.
Verilen fonksiyonun, bu tanımlanan kurallardan hangisi ile ilgili olduğu
belirlenir veya tanımlı bir fonksiyona dönüştürülür, tanımlı fonksiyon
için integral alma kuralı uygulanır. Matematik kitaplarında tanımlanan
İntegral 241
integral alma kuralları onlarcadır. Bu bölümde, yalnızca basit

fonksiyonların integralının nasıl alındığı gösterilmiştir.
a) Sabit terimlerin integralları; a  R olmak üzere, a olarak

yazılan bir sabit terimin integralı,
 a dx= a x + C
biçimde hesaplanmaktadır.
Örnek;  3 dx = 3x + C
 7 dx = – 7x + C
2 2
5 dx =
5
x+C
b) Değişken dereceli terimlinin integralı; x değişken, n  R ve

n  –1 ile xn şeklinde yazılan bir fonksiyonun integralı;
x n 1
 x dx =
n
+C
n 1
olarak hesaplanmaktadır. Bu ifadenin sözel anlatımı, üssü bir artır,
artırılmış üssü bölü olarak payda değerine yaz şeklindedir.
Örnek;  3x 2 dx ifadesinin integralını hesaplayınız.
3 x 21 3x3
 3x dx = + C = x3 + C
2
+C=
2 1 3
Örnek;  (6 x 2  4 x  3) dx ifadesinin integralını hesaplayınız.
6 x3 4 x 2 3x
 (6 x  4 x  3) dx =  
2
+C
3 2 1
= 2x3 – 2x2 + 3x + C
Örnek;  (4 x3  4 x  5) dx ifadesinin integralını hesaplayınız.
4 x4 4 x2 5x
 (4 x  4 x  5) dx =  
3
+C
4 2 1
= x4 + 2x2 – 5x + C
Örnek;  (1  6 x 2  4 x3 ) dx ifadesinin integralını hesaplayınız.
6 x3 4 x 4
 (1  6x  4 x ) dx = x  
2 3
+C
3 4
= x4 – 2x3 + x + C
Toplam veya fark alma şeklinde yazılan fonksiyonların integral

alma işlemlerinde, işlem kolaylığı açısından integral işlemi parçalara
ayrılabilir, sabit terimler integral işareti dışına alınabilir.
Örnek;  ( x5  8x 2  4) dx ifadesinin integralını hesaplayınız.
 (x  8x 2  4) dx = x dx –  8 x 2 dx +  4 dx
5 5
x6 8 x3
= + c1 – + c2 + 4x + c3
6 3
x6 8 x3
= – + 4x + C ; (c1 + c2 + c3 = C)
6 3
Örnek;  ( x3  5x 2  7 x  3) dx ifadesinin integralını hesaplayınız.
 (x  5x 2  7 x  3) dx
3
x dx +  5 x 2 dx –  7 x dx +  3 dx
3
=
x dx +5  x 2 dx –7  x dx +  3 dx
3
=
İntegral 243
x4 x3 x2
= + c1 + 5 + c2 – 7 + c3 + 3x + c4
4 3 2
x4 5 3 7 2
=  x  x  3x + C
4 3 2
2
Örnek;  (3  x 2 ) dx ifadesinin integralını hesaplayınız.
2
 (3  x ) dx =  (9  6 x 2  x 4 ) dx
2
6 x3 x5 x5
= 9x   + C = 9 x  2 x3  +C
3 5 5
Basit köklü ifadeler, üslü gösterim şekline dönüştürülerek

yukarıdaki örneklerde olduğu gibi integralları alınabilir.
Örnek; 
3

x 2  2 x  2 dx ifadesinin integralını hesaplayınız.

 2
 
1
3
x 2  2 x  2 dx =   x 3  2 x 2  2  dx
 
2 1
1 1
3 2
x x
= + 2 + 2x + C
2 1
1 1
3 2
5 3
x3 x2
= + 2 + 2x + C
5 3
3 2
3 53 4 32
= x  x + 2x + C veya
5 3
33 5 4 3
= x  x + 2x + C
5 3
c) Bazı basit fonksiyonların integralları aşağıdaki gibidir.

1
 x dx = ln | x | + C
e dx = e x + C
x
ax
 a dx =
x
+C (a > 0)
ln a
 sin x dx = – cos x + C
 cos x dx = sin x + C
1
 cos 2
x
dx =  sec 2 x dx =  (1  tan 2 x) dx = tan x + C
1
 sin 2
x
dx =  csc 2 x dx =  (1  cot 2 x) dx = – cot x + C
1
 1  x2
dx = arcsin x + C = – arccos x +C
1
 1 x 2
dx = arctan x + C = – arccot x +C
2
Örnek;  x dx ifadesinin integralını hesaplayınız.
2  1 1
 x dx =   2  x  dx = 2  x dx = 2 ln | x | + C
Örnek;  2e x dx ifadesinin integralını hesaplayınız.
 2e dx = 2  e x dx = 2 e x + C
x
İntegral 245
1
Örnek;  3x  7 dx ifadesinin integralını hesaplayınız.
1
u = 3x+7 dönüşümü ile; du = 3dx ve dx = du ile
3
1 du 1 du 1 1
u 3
= 
3 u
= ln | u | + C =
3 3
ln | 3x+7 | + C
2
Örnek;  5x  4 dx ifadesinin integralını hesaplayınız.
1
u = 5x+4 dönüşümü ile; du = 5dx ve dx = du ile
5
2 du 2 du 2 2
u 5
= 
5 u
=
5
ln | u | + C = ln | 5x+4 | + C
5
3
Örnek;  x  1 dx ifadesinin integralını hesaplayınız.
u = x – 1 dönüşümü ile; du = dx olur,
3 du
 du = 3 = 3 ln | u | + C = 3 ln | x–1 | + C
u u
Örnek;  cos 3x dx ifadesinin integralını hesaplayınız.
1
u = 3x dönüşümü yapılırsa; du =3dx ve dx = du ile
3
1 1 1
 cos 3x dx =
3  cos u du = sin u + C = sin 3x + C
3 3
x 
Örnek;  cos   3  dx ifadesinin integralını hesaplayınız.
2 
x 1
u= +3 dönüşümü yapılırsa; du = dx ve dx = 2du ile
2 2
x 
 cos u 2du = 2  cos u du = 2sin u + C = 2sin  2  3  + C
 5
Örnek;   2sin x  10 x3   dx ifadesinin integralını hesaplayınız.
 x
3
1
= 2  sin x dx + 10  x 2 dx + 5  x dx
5
2
x
= 2  (– cosx) + 10 + 5 ln | x | + C
5
2
20 52
= – 2cosx + x + 5 ln | x | + C
5
= – 2cosx + 4 x5 + 5 ln | x | + C
4. Belirli İntegrallar
Belirli integralın genel gösterimi;
b
I =  f (x) dx
a
şeklindedir. Bu gösterimde a ve b integralın sınır değerleridir, f(x)

fonksiyonunun a noktasından b noktasına kadar integralı tanımı yapılır.
Verilen fonksiyonun integral alma işlemi yapıldıktan sonra, fonksiyonda
x değişkeni yerine a yazılarak F(a) ve x değişkeni yerine b yazılarak F(b)
biçiminde hesaplanan sayısal değerleri ile belirli integral işleminin
sonucu;
b
I =  f ( x) dx = F(b) – F(a)
a
şeklinde hesaplanır.
İntegral 247
2
Örnek; x dx işleminin sonucunu bulunuz.
2
2 2
x3
I =  x dx  I =
2
1
3 1
gösterimindedir. Bu gösterimde C integral sabiti yoktur. x değişkeni

yerine önce 2 değeri, sonra 1 değeri yazılarak;
23 13 8 1 7
I=     = 2.333333…
3 3 3 3 3
birim değeri hesaplanır.
Belirli integral işlemlerinde özelliklerden bazıları;

b b
a)  k  f (x) dx = k  f (x) dx
a a
b b b
b)  [f (x) ± g (x) ] dx =  f (x) dx ±  g (x) dx
a a a
b c b
c)  f (x) dx =  f (x) dx +  f (x) dx ; a<c<b
a a c
a
d)  f (x) dx = 0
a
b a
e)  f (x) dx = –  f (x) dx
a b
bağıntılarıyla birlikte yazılırlar.

0
Örnek;  2 x dx işleminin sonucunu bulunuz.
3
0 0 0
x2
I =  2 x dx = 2  x dx = 2
0
= x 2
2 3
3 3 3
I = – 02 – (– 3)2 = – 9 birim.
2
Örnek;  2x 3 dx işleminin sonucunu bulunuz.
0
2 2
x4 24 16
I =  2x dx =
3
=  = 8 birim.
0
2 0 2 2
2
Örnek;  (3x 2  4 x  5) dx işleminin sonucunu bulunuz.
1
2
I =  (3x 2  4 x  5) dx
1
2
3x3 4 x 2 2
I=   5 x = x3  2 x 2  5 x
3 2 1
1
I = [23 + 2  22 – 5  2] – [13 + 2  12 – 5  1]
I = (8 + 8 –10) – (1 + 2 – 5) = 8 birim.
1
Örnek;  (2  x  x ) dx işleminin sonucunu bulunuz.
2
2
1 1
x 2 x3
I =  (2  x  x ) dx = 2 x  
2
2
2 3 2
1 1  4 8
I = 2     4    = 4.5 birim.
2 3  2 3
İntegral 249
5. İntegral Uygulamaları
a) Doğrular ya da eğrilerle sınırlanan kısımların
yüzölçümlerinin bulunması;
Verilen şekildeki y=f(x)
denklemi ile tanımlanan eğri ile
x = a, x = b doğrularının Ox
ekseninin sınırladığı bölgenin
yüzölçümü olan A değeri;
b
A =  f (x) dx = .. birim2
a
şeklinde hesaplanır
Örnek; y = x2 eğrisi ile x = 2, x = 4 doğrularının Ox ekseni arasında

kalan bölümün yüzölçüm değerini hesaplayınız.
Bu tür örneklerde, eşitliği verilen eğrinin ve doğruların yaklaşık

olarak çizilmesi gerekir. Türev uygulamaları bölümünde benzer örnekler
verilmiştir. Verilen eğrinin, söz konusu olan doğrularla sınırlandığı
noktalar x = 2 ve x = 4 noktalarıdır. Buna göre şekildeki A ile belirtilen
bölümün yüzölçüm değeri şu şekilde hesaplanır.
b 4
A =  f (x) dx = x
2
dx
a 2
4
x3 43 23
A= = 
3 2
3 3
64  8
  18.7 birim2
3
yüzölçüm değeri hesaplanır.
Örnek; y = x2 – 4x + 3 eğrisi ile x = 2, x = 4 doğrularının Ox ekseni

arasında kalan bölümün yüzölçümünü hesaplayınız.
Çizilen şekilde, istenilen

aralıkta iki adet kapalı bölüm
vardır. Bu bölümlerden birincisi;
x = 2 ve x = 3 ile tanımlı kısım,
ikincisi ise; x = 3 ve x = 4 ile
tanımlı kısımlardır. Bu nedenle,
iki farklı bölge için ayrı ayrı
yüzölçümleri hesaplanmalıdır.
3 4
A =  ( x 2  4 x  3)dx   ( x 2  4 x  3)dx
2 3
3 4
 x3 4 x 2   x3 4 x 2 
A=    3x      3x 
 3 2 2  3 2 3
 33   23 
A =   2  32  3  3     2  22  3  2  +
3  3 
 43   33 
  2  4 2
 3  4     2 3  33
2
3  3 
8 64
A = (9 – 18 + 9) – ( – 8 + 6) + ( – 32 + 12) – (9 – 18 + 9)
3 3
8 64 72
A= –2+ – 20 = – 22 = 24 – 22 = 2
3 3 3
A = 2 birim2 olarak hesaplanır.
Örnek; y = x2 – 4 eğrisinin x ekseni ile oluşturduğu kapalı bölümün

yüzölçümünü hesaplayınız.
İntegral 251
Verilen eğri, daha önce

anlatıldığı gibi çizildiğinde x
eksenlerini x = – 2 ve x = 2
noktalarında kesmektedir.
2
 (x  4)dx
2
A=
2
2
 x3 
A =   4x 
 3  2
8 8 16 48 32
A= –8– –8=   = – 10.67
3 3 3 3 3
A = 10.67 birim2 değeri hesaplanır.
Örnek; x = 8 + 2y – y2 eğrisi ile y = – 1, y = 3 doğrularının y ekseni

arasında kalan bölümün yüzölçümünü hesaplayınız.
Bu örnekte, x fonksiyon, y değişken olarak yazılmıştır.
Diferansiyel ve integral tanımı buna göre düzenlenmelidir.
 (8  2y  y )dy
2
A=
1
3
 2y 2 y3 
A =  8y   
 2 3  1
 33   (1)3 
A =  8  3  32     8  (1)  (1) 2  
 3  3 
 1 1
A =  24  9  9    8  1   = 24 +7 –
 3 3
A = 30.67 birim2 bulunur.
Bu örnekte belirli integral, y = –1 ve y = 0 ile y = 0 ve y = 3

aralıkları arasında da yazılabilir.
Örnek; y = x3– 3x eğrisinin Ox ekseni ile oluşturduğu kapalı bölümün

Verilen eğri, Ox ekseni

ile birbirine eşit iki kapalı kısım
oluşturur. Sağ taraftaki kısım
x = 0 ve x = 3 değerleri ile
hesaplanırsa;
3
 (x  3x)dx
3
A=
0
3
 x 4 3x 2 
A=    =
 4 2 0
 3  3
4 2
3 9 9
   = – 2.25 birim2
4 2 4 2
Buradaki yüzölçüm değeri – işaretlidir. Bunun nedeni, integralı
hesaplanan bölümün x ekseninin altında olmasıdır. Sonucun mutlak
değeri alınmalıdır. Diğer x = – 3 ve x = 0 kapalı bölüm için de aynı
İntegral 253
yüzölçüm değeri bulunur. Toplam kapalı kısımların yüzölçüm değeri

olarak 2  A = 4.5 birim2 hesaplanır.
Örnek; y = – x2 + 1 ve y = 9 – x2 eğrilerini çizerek, bu eğriler arasında

kalan ve x ekseni ile oluşturduğu kapalı bölümün yüzölçümünü
hesaplayınız.
y = – x2 + 1 eğrisinin koordinat eksenlerini kesim noktaları bilinen

şekilde hesaplanırsa; A ( 0, 1), B ( 1, 0), C ( – 1, 0) sonuçları bulunur. Bu
eğrinin dönüm noktası koordinatları D ( 0, 1) olarak hesaplanır.
y = 9 – x2 eğrisinin koordinat eksenlerini kesim noktaları E ( 0, 9),

F ( 3, 0), G ( – 3, 0) ve bu eğrinin dönüm noktası koordinatları H ( 0, 9)
şeklinde hesaplanır. Her iki eğri şekildeki gibi çizilir.
Örnekte iki eğri arasındaki yüzölçüm istediğine göre y = 9 – x2

eğrisinin x ekseni ile oluşturduğu kapalı kısmın yüzölçüm değerinden
y = – x2 + 1 eğrisinin x ekseni ile oluşturduğu kapalı kısmın yüzölçüm
değeri çıkarılarak gerekli sonuç bulunur. Buna göre yazılacak yüzölçüm
bağıntısı
3 1
A   (9  x 2 )dx   ( x 2  1)dx
3 1
Şeklindedir.
3 1
 x3   x3 
A =  9x       x 
 3  3  3  1
 33   (3)3 
A =  9  3     9  (3)  
 3  3 
 13   (1)3 
    1      (1)  
 3   3 
A = ( 18 ) – (– 18) – [( 0.6667) – (– 0.6667)] = 34.67 birim2

olarak istenilen kısmın yüzölçüm değeri hesaplanır.
b) f(x) ve g(x) gibi iki eğri arasında kalan ve x = a, x = b ile

sınırlanan bölgenin yüzölçümü
b
A =  | f ( x)  g( x) | dx
a
bağıntısıyla hesaplanır. Eğri eşitliğini gösteren denklemlerin farkının

mutlak değeri için belirlenen aralıklarda işlem yapılır. Buradaki a ve b
sınır değerleri, yazılacak integral eşitliğinin değişkenine göre genelde iki
eğrinin kesim noktası koordinatlarının x veya y değerleridir.
Örnek; y = x doğrusu ile y = x2 eğrisi arasında kalan kapalı bölgenin

yüzölçümünü bulunuz.
Verilen doğru ve eğrinin çizimi şekildeki gibidir.
Bu doğru ve eğrinin kesişim noktalarının koordinatları için iki

denklem birbirine eşitlenirse,
x2 = x  x2 – x = 0
eşitliğinin çözümünden x1 = 0 ve x2 = 1 değerleri bulunur.
x1 = 0 için hesaplanan y1 = 0 ve
x2 = 1 için y2 = 1 değerleri kesişim
noktalarının koordinatlarıdır. İntegral
değişkeni dx olduğundan kesişim
noktalarının x koordinat değerleri a ve b
sınır değerlerini oluşturmaktadır.
İki eğri arasında kalan kapalı

kısım A bölümünün yüzölçümü ilgili
bağıntı ile
1
1
 x3 x 2 
 x  x dx =   
2
A=
0  3 2 0
 13 12   03 02  1
A =      =
3 2  3 2 6
İntegral 255
A = 0.1667… birim2 olarak hesaplanır.
Örnek; y = 1 – x2 ve y = x2 – x eğrileri arasında kalan kapalı bölgenin

Verilen iki eğrinin çizimi şekildeki gibidir.
Bu iki eğrinin kesişim

noktalarının koordinatları için,
1 – x2 = x2 – x ile
2x2 – x – 1 = 0
olarak yazılacak denkleminin
çözümünden x1 = – 0.5 ve x2 = 1
değerleri bulunur. x1 = – 0.5 için
y1 = 0.75 ve x2 = 1 için y2 = 0 ile
kesişim noktalarının koordinatları K1 (– 0.5, 0.75), K2 ( 1, 0) şeklinde
hesaplanır.
İki eğri arasında kalan kapalı kısım A bölümünün yüzölçümü

ilgili bağıntı ile
1
1
 2 x3 x 2 
A =  2 x  x  1 dx = 
2
  x
0.5  3 2  0.5
 2 13 12   2  (0.5) 3 ( 0.5) 2 

A=    1     (0.5)  = 1.125
 3 2   3 2 
A = 1.125 birim2 olarak hesaplanır.
Örnek; y = 6x2 – x – 1 ve y = – 6x2 + 1 eğrileri arasında kalan kapalı

bölgenin yüzölçümünü bulunuz.
Daha önce anlatılan hesaplamalarla, verilen iki eğrinin çizimi

şekildeki gibidir.
Bu iki eğrinin kesişim noktalarının koordinatları için,

6x2 – x – 1 = – 6x2 + 1 ile

12x2 – x – 2 = 0
olarak yazılacak denkleminin
çözümünden x1 = – 0.37 ve x2 =
0.45 değerleri bulunur. x1 = – 0.37
için y1 = 0.18 ve x2 = 0.45 için y2 =
– 0.22 ile kesişim noktalarının
koordinatları K1 (– 0.37, 0.18), K2
(0.45, – 0.22) şeklinde hesaplanır.
İki eğri arasında kalan ve

koyu olarak tanımlı A bölümünün
yüzölçümü ilgili bağıntı ile
0.45
A= 
0.37
12 x 2  x  2 dx
A =  2 x3  0.5 x 2  2 x 
0.45
0.37
A =  2  0.453  0.5  0.452  2  0.45
–  2  (0.37)3  0.5  (0.37)2  2  (0.37)  = – 1.106
A = 1.106 birim2 olarak hesaplanır.
c) Eğri uzunluğunun hesabı; y = f(x) eşitliği ile tanımlanan

doğrunun veya eğrinin, x = a ve x = b değerleri arasında kalan parçasının
uzunluk değeri L;
b
L= 
a
1  (y) 2 dx
bağıntısı kullanılarak hesaplanır. Burada, y ; doğrunun veya eğrinin

denkleminin yazıldığı fonksiyonun türev değeridir.
Örnek; y = 3x doğrusunun x = 1 ve x = 2 değerleri arasında kalan

uzunluk değeri nedir?
İntegral 257
y = 3x  y = 3 ve
b
L= 
a
1  (y) 2 dx ile
2 2
 1  32 dx   10 dx  10 x 1 = 3.16 birim
2
L=
1 1
Örnek; y = 2x + 4 doğrusunun x = – 2 ve x = 0 değerleri arasında kalan

y = 2x + 4  y = 2 ve
b
L= 
a
1  (y) 2 dx ile
0 0
 1  22 dx = 
0
L= 5 dx = 5 x  2 = 4.47 birim
2 2
6. Sınav Soruları
1.) Aşağıda verilen fonksiyonların diferansiyelini yazınız.
a) f(x) = (4 – x4)  (x3 – 3x2 – 3)
b) f(x) = (3 – 3x4)3  (x3 – 3)
(1  x 2 ) ( x 2  1)3
c) f(x) = d) f(x) =
2x 2
(3  x 2 )  ( x3  1) x
e) f(x) = f) y 
2x2 2x 13
(3  x 2 )  (3  x 2 )3 1
g) f(x) = h) y 
x3 x3
2
i) y = ln [(2x4 – 5x3 – x +1)2] j) y =
2x 4
2.) Aşağıda verilen fonksiyonların integralını yazınız.

a) f(x) = (x4 – 3x2 + 3x – 2)
b) f(x) = ( x3 –2x) 2
c) f(x) = x3  (x2 + x –1)2
d) f(x) = 4
x3  3 x  2 x
2
e) f(x) = (4x3 – 3 e x + 2 cos x + + (3x2 – 2)2
x
3
f) f(x) = (– 2x3 – 3 e x + 3 sin x + + (x2 + x)2
x
3.) Aşağıda verilen işlemleri yapınız.

2 1
 x dx b)  (2  x  x 2 ) dx
2
a)
1 0
2 3
c)  (x
3
 4 x)dx d)  ( x3  4 x 2  3x)dx
2 0
0 1.5
 ( x  4 x  2 x  1)dx  (4 x  2 x 2  1)dx
5 3 3
e) f)
3 1
1 2.5
 2 x  x  1 dx  (x  4 x 2 )dx
2 3
g) h)
2.5 5
0.75 2
 (3x3  4 x 2  1)dx  (x  4 x 2  2 x  1)dx

3
i) j)
2.75 3
1 2.25
 ( x  3x  1)dx  (4 x3  6 x 2  2)dx
3
k) l)
2 2.75
İntegral 259
4.) Aşağıda eşitlikleri verilen eğrilerin x ekseni ile oluşturduğu kapalı

şeklin yüzölçümünü bulunuz.
a) y = 3x2 – 4x – 4 b) y   x 2  1
c) y = – 2x2 + 4 d) y = – 2x2 + 2
e) y = – x2 + 8 f) y = x3 – 3x2
g) y = 4x3 – 12x2 h) y = x3 – x
i) y = – 2x2 + 4x – 2 j) y = x3 – 4x
k) y = – 2x2 – 4x + 4 l) y  3x  3x 2
5.) Aşağıda eşitlikleri verilen eğrilerin y ekseni ile oluşturduğu kapalı

şeklin yüzölçümünü bulunuz.
a) x = – y2 + 8 b) x = – y2 + 2y –1
c) x = – y2 + 2y + 3 d) x = – 2y2 – 4y + 6
e) x = y2 – 2y – y f) x = 2y2 – 6y + 4
h) x = y2 – 4y
6.) y = x3 – 4x eğrisi ile x = 1, x = 3 doğrularının x ekseni ile oluşturduğu

kapalı şeklin yüzölçümünü bulunuz.
7.) y = x2 – 4x + 3 eğrisi ile x = 0, x = 4 doğrularının Ox ekseni arasında

kalan bölümün yüzölçümünü hesaplayınız.
8.) x = 8 + 2y – y2 eğrisi ile y = 0, y = 3 doğrularının Oy ekseni arasında

kalan bölümün yüzölçümünü hesaplayınız.
9.) y = 2x + 4 doğrusunun x = – 2 ve x = 2 değerleri arasında kalan

10.) y = – 6x + 3 doğrusunun x = – 3 ve x = – 1 değerleri arasında kalan

11.) y = 5 ve y = 2x – 4 doğruları ile x = 2 ve x = 4 doğruları arasında

kalan yüzölçüm değerini hesaplayınız.
12.) y = x – 2 doğrusu ile y = x2 – 4 eğrisi arasında kalan kapalı şeklin

yüzölçümü hesaplayınız.
13.) y = – 2x – 6 doğrusu ile y = 9 – x2 eğrisi arasında kalan kapalı şeklin

yüzölçümü hesaplayınız.
14.) y = 2x2 – 4 ve y = x2 – 5 eğrileri arasında kalan kapalı şeklin

yüzölçümünü hesaplayınız?
15.) y = x3 – 4x ve y = x2 + 8x eğrileri arasında kalan kapalı şeklin

x2 y2
16.) y = ve x = eğrileri arasında kalan kapalı şeklin yüzölçümünü
9 8
hesaplayınız.
17.) x = 8 + 2y – y2 eğrisini çizerek, bu eğri ile y = – 1 ve y = 3 doğruları

ile y ekseni arasında kalan kapalı bölgenin yüzölçümünü bulunuz.
18.) y = – x2 +1 ve y = 9 – x2 eğrilerini çizerek bu eğrilerin x ekseni ile

oluşturduğu kapalı şeklin yüzölçümünü hesaplayınız.
19.) y = 2x2 – 4 ve y = x2 – 5 eğrileri arasında kalan kapalı şeklin

20.) y = 1 – x2 ve y = x2 – x eğrileri arasında kalan kapalı bölgenin

İstatistik 261
13. İSTATİSTİK
1. Tanımlar
İstatistik, büyük yığın ya da kümeler yerine bu kümeyi temsil
eden alt kümelerde, belirlenen kurallarla toplanan bilgileri
değerlendirerek büyük kümeler hakkında bir bilgi edinmeyi amaçlayan
bir bilimdir. Ayrıca alt kümelerde elde edilen bilgilerin işlenmesi,
değerlendirilmesi ve yorumlanması konuları da istatistik kapsamındadır.
İstatistikle ilgi çok sayıda tanım ve kural bulunmasına karşın bu

bölümde, ders içeriğinin öngördüğü tanım ve bilgilere yer verilmiştir.
Herhangi bir gözlem alanına giren nesne ya da bireylerin

tamamına uzay veya yığın adı verilir. Örneğin 2007 yılında Meslek
Yüksekokullarına yeni kayıt yaptıran öğrencilerin tamamı bir uzay
oluşturur.
Örnek uzay; uzayda seçilmiş nesnelerin bir alt cümlesidir. Örnek

uzay, uzayın bütün özelliklerini yansıtmalı ve uzayı temsil edecek
özellikte olmalıdır. Örneğin, Meslek Yüksekokullarına yeni kayıt
yaptıran öğrencilerden seçilen kimi öğrenciler örnek uzayı oluşturur.
Veri veya data; üzerinde çalışılan mal veya insan gruplarına

ilişkin olarak elde edilen sayılara veri denilmektedir. Örneğin, örnek
uzayda anket uygulanan Meslek Yüksekokuluna yeni kayıt yaptıran
öğrencilerin, boy uzunlukları, lise bitirme puanları, programı tercih
sıraları gibi sayısal bilgiler veridir.
Değişken; gözlemden gözleme değişik değerler alabilen

nesnelere, özelliklere veya durumlara değişken denilir. Örneğin,
öğrenciden öğrenciye değişen lise bitirme puanları birer değişkendir.
Verilerin toplanması, kapsamı bakımından tamsayım veya

örnekleme olmak üzere iki türlüdür. Tamsayım, uzayı oluşturan bütün
birimlerden, örnekleme ise uzay içinden rasgele olarak seçilen bir kısım
birimlerden bilgi edinilmesidir. Beş yılda bir yapılan nüfus sayımı bir
tamsayım örneğidir. Rasgele seçilen belli sayıdaki insanlarla yapılan bilgi
toplama işlemi ise örnekleme adını almaktadır. İstatistik olarak işlem
yapılmak istenirse, maliyet ve hız önemli olduğundan örnekleme
yöntemi tercih edilmektedir.
Toplam gösterimi; Bir nesne veya birey üzerinde yapılan

gözlemlerle, nesne veya birey sayısı n ile gösterilirse,
x1, x2, x3, ......., xn
y1, y2, y3, ......., yn
biçiminde elde edilen veriler bulunmaktadır. Örneğin bu veriler içinde x1,
öğrencilerin lise mezuniyet puanlarını, y1, öğrencilerin mezuniyet
yıllarını gösterebilir.
Bu örnekteki x1, x2, x3, ......., xn değerleri kullanılarak, bu

değerlerin toplamı için; x1 + x2 + x3 + .......+ xn şeklinde yazılacak
n
gösterim yerine  xi yazılım biçimi bir toplam gösterimidir.
i 1
Örnek; x1 = 9, x2 =6, x3 = 5, x4 = 8, x5 = 12 ise aşağıdaki işlemleri

yapınız.
5
a)  x = x1 + x2 + x3 + x4 + x5
i 1
i
= 9 + 6 + 5 + 8 + 12 = 40
5
x = x12 + x22 + x32 + x42 + x52

2
b) i
i 1
92 + 62 + 52 + 82 + 122 = 350
5
c)  ( x  5)
i 1
i
2
= (x1 –5)2+ (x2 –5)2+ (x3 –5)2+ (x4 –5)2+ (x5 –5)2
İstatistik 263
= (9–5)2 + (6–5)2 + (5–5)2 + (8–5)2 + (12–5)2 = 75

4
x = x32+ x42 = 52 + 82 = 89
2
d) i
i 3
2
 4 
e)   xi  = (x3 + x4)2 = (5 + 8 )2 = 169
 i 3 
3
(x  2  xi ) = (x12 –2  x1) + (x22 –2  x2) +(x32 –2  x3)

2
f) i
i 1
= (92 –2  9) + (62 –2  6) +(52 –2  5) = 102
Toplam gösterimi ile ilgili özelliklerden bazıları;

n n n n
a) 
i 1
( xi + y i + z i ) = 
i 1
xi + 
i 1
yi + 
i 1
zi
n n
b) 
i 1
a  xi = a   xi , a  R
i 1
n
c) 
i 1
b = n  b , b R
bağıntılarıyla yazılabilirler.
2. Verilerin Gösterimi ve Sunumu

Toplanan veriler herhangi bir işlemden geçirilmemişlerse, bu
verilere ham veriler adı verilir. Veriler düzenlenerek önce sıralı gösterim
şeklinde sunulur. Daha sonra, frekans (sıklık) dağılımlı gösterimi
kullanılır. Değişkenlere ilişkin bir ölçünün tekrar sayısına frekans veya
sıklık adı verilir ve f harfi ile gösterilir.
Örnek: Bir sınıfın matematik dersinden almış olduğu notlar aşağıdadır.

Bu notları sıralayarak, sıralı frekans dağılım biçiminde gösteriniz.
40 45 30 25 45 80 90 65 40 25
90 85 80 65 60 50 50 55 40 25
60 75 70 65 60 55 95 30 35 45
40 25 90 80 75 75 50 35 45 40
20 80 70 65 75 50 50 45 50 60
Veri sayısı n = 50 adettir.
Notların sıralı gösterimi, yani küçükten büyüğe doğru sıralanmış

gösterimi;
20 25 25 25 25 30 30 35 35 40
40 40 40 40 45 45 45 45 45 50
50 50 50 50 50 55 55 60 60 60
60 65 65 65 65 70 70 75 75 75
75 80 80 80 80 85 90 90 90 95
Notların sıralı frekans dağılımında, hangi nottan kaç kez

tekrarlandığı göstermektedir.
Not fi Not fi Not fi Not fi
----- ----- ----- ----- ----- ----- ----- -----
20 1 40 5 60 4 80 4
25 4 45 5 65 4 85 1
30 2 50 6 70 2 90 3
35 2 55 2 75 4 95 1
Kontrol;  fi = 50 = n olmalıdır. Bu tabloya göre m = 16 adet

sıralı frekans verisi elde edilmiştir.
Gruplandırılmış frekans dağılımı ile bu notlar daha kısa, yani

daha özet olarak gösterilebilir. Grup aralığı a ile gösterilen aralık
katsayısı veya sınıf aralığı;
L
Sınıf aralığı (a) =
s
şeklinde hesaplanır. Bu bağıntıda; L = En büyük değer – En küçük değer
ve s; istenen sınıf sayısını göstermektedir. Sınıf sayısı olan s değeri, 5–15
arasındadır ve genelde verilmektedir. Sınıf sayısı verilmiyor ise;
İstatistik 265
L
a olacak biçimde belirlenmeye çalışılır.
n
Yukarıda verilen matematik notları örneğinde
L 95  20
a = = 10.7
n 50
ile a sınıf aralığı en az 10 olacak biçimde seçilebilir.
Örnek; Bir önceki örnekte verilen notları sınıf sayısı s = 5 olacak şekilde
gruplandırılmış frekans dağılımı nedir?
L 75
a= = = 15 sınıf aralığı ile
s 5
Not aralığı Frekans
---------------- --------
20  x < 35 7
35  x < 50 12
50  x < 65 12
65  x < 80 10
80  x  95 9
Kontrol;  fi = 50 = n olmalıdır.
Frekans dağılım tablosu üzerindeki her aralığa denk gelen

sayıların yüzde oranı p ile gösterilir ve toplamları ardışık yapılırsa;
100
pi =  fi gösterimiyle;
n
Not aralığı fi  fi p  p
---------------- ------ ------ ------ ------
20  x < 35 7 7 14 14
35  x < 50 12 19 24 38
50  x < 65 12 31 24 62
65  x < 80 10 41 20 82
80  x  95 9 50 18 100
 50  100 
Veriler bu aşamadan sonra grafik olarak da gösterilebilirler.

Grafik gösterimlerde, x ekseni üzerinde değişkenler, y ekseni üzerinde
frekanslar veya sınıf frekanslarının gösterildiği histogramlar, grafikler,
çizgi – diyagram grafikler, frekans poligonu gibi şekiller olabilir.
3. Merkezi Eğilim Ölçütleri

a.) Aritmetik Ortalama; x1, x2, x3, ......., xn gibi n adet verinin
aritmetik ortalaması x ;
n
x  x  ......  xn x
i 1
i
x = 1 2 =
n n
şeklinde hesaplanır. Eğer veriler m adet sıralı frekans dağılım tablosu
biçiminde ise x ;
m
f  x  f  x  .....  f m  x m f
i 1
i  xi
x= 1 1 2 2 =
f1  f 2  ....  f m n
m
n= f
i 1
i
şeklinde hesaplanır.
Örnek; Yukarıdaki örnekte matematik notları için aritmetik ortalama

değerini sıralı ve frekans dağılımlı verilerle hesaplayınız.
50
x
i 1
i
2795
x = = = 55.9
50 50
veya m= 16 adet frekans sayısı ile
İstatistik 267
f
i 1
i  xi
20  1  25  4  30  2  35  2  ......  95  1
x= =
m
1  4  2  2  ........  1
f i 1
i
2795
x = = 55.9 bulunur.
50
b.) Ortanca (Medyan) Değer; Veriler büyükten küçüğe veya

küçükten büyüğe doğru dizildiklerinde, ortanca veya medyan değeri olan
M; n sayısı tek ise dizinin tam ortasındaki eleman, n sayısı çift ise dizinin
tam ortasında kalan iki elemanın ortalaması biçiminde bulunur.
Örnek: 6, 7, 9, 12, 16, 20 sayıları için ortanca değeri nedir?

n = 6 ve n çift sayı olduğu, verilerin de küçükten büyüğe dizili
olduğu bilgisi ile tam ortada olan 9 ve 12 sayıları kullanılarak,
9  12
M= = 10.5 şeklinde ortanca değeri hesaplanır.
2
Örnek: 6, 12, 20, 16, 15, 5, 12, 6, 12 sayıları için ortanca değeri nedir?
Bu örnekte n = 9 ve tek sayıdır. Veriler küçükten büyüğe doğru
sıralanırsa,
5, 6, 6, 12, 12, 12, 15, 16, 20
tam ortadaki sayı 12 olur ve M = 12 değeri elde edilir.
Eğer, veriler ve verilerin frekansları varsa yine aynı yol izlenir.

Gruplandırılmış frekans dağılımında da,
 n 2  fk 
M = L +    a
 f m 
bağıntısı geçerlidir. Bu bağıntıda, L; ortanca değerinin içinde bulunduğu
sınıfın alt sınırı, fk; ortanca değerinin içinde bulunduğu sınıfa kadar
aralıkların frekans dağılımı, fm; ortanca değerinin içinde bulunduğu
sınıfın frekansı, a; aralık değeridir.
Örnek; Aşağıda verilen gruplandırılmış frekans dağılımının ortanca

değerini hesaplayınız.
Aralıklar Frekans
---------------- --------
30  x < 40 6
40  x < 50 12
50  x < 60 15
60  x < 70 15 
70  x < 80 8
80  x < 90 6
90  x < 99 4
7
n
n= fi 1
i = 66,
2
 33 , L = 60
 n 2  fk   33  33 
M = L +    a = 60 +   10
 fm   15 
M = 60 bulunur.
c) Tepe (Mod) Değeri; Bir veri kümesinde en çok tekrarlanan

değere tepe veya mod değeri denir. Verilerin frekans sayıları biliniyorsa
frekans sayısı en fazla olan veri tepe büyüklüğüdür.
Örnek; 5, 10, 15, 10, 5, 15, 20, 10, 30, 25 sayıları için tepe değeri nedir?
Sayılar küçükten büyüğe doğru dizilir ve frekanslı dağılımları
yapılırsa;
Sayı  5, 10, 15, 20, 25, 30
Frekans  2, 3, 2, 1, 1, 1
ile frekans sayısı en yüksek f = 3 olan sayı 10 olduğu için verilen
sayılarda tepe = 10 değerine eşittir. Bir veri içinde birden çok tepe değeri
olabilir.
d) Geometrik Ortalama; xi > 0 olmak üzere n adet veri için

hesaplanacak geometrik ortalama OG;
İstatistik 269
OG = n x1  x2  x3  .....  xn
bağıntısı ile hesaplanmaktadır.
Örnek; Bir malın üretimindeki aylık artış oranları aşağıdaki tabloda

verilmiştir. Bu malın dört aylık üretim artışı nedir?
Ay Üretim artış oranı xi
--------- --------------------- -------
Ocak % 6.1 1.061
Şubat % 8.5 1.085
Mart % 10.5 1.105
Nisan % 5.2 1.052
OG = n x1  x2  x3  .....  xn
OG = 4 1.0611.085 1.105 1.052 = 1.07555
değeri ile söz konusu malın aylık üretim artış oranı % 7.555 hesaplanır.
Geometrik ortalama değeri aritmetik ortalamadan tanım olarak her zaman
küçüktür.
e) Harmonik Ortalama; n adet xi sayıdaki veriler için harmonik

ortalama OH değeri;
n n
OH = = n
1 1 1 1
  .... 
x1 x2 xn x
i 1 i
bağıntısıyla hesaplanmaktadır.
Örnek: Yapılan test sürüşlerinde, bir araç sabit bir uzaklığı önce 30 sonra
40 saniyede geçmiştir. Sürüş mesafesi için ortalama süre nedir?
n 2 2 240
OH = n
= 2
  ile
1 1 1 1
x x  7
i 1 i i 1 i
30 40
OH = 34.286 saniye bulunur.

f) Dağılım Ölçütleri; İstatistikteki dağılım ölçütlerinden bazıları

ranj, ortalama sapma ve standart sapma olarak bilinir. Ranj; verilen sayı
dizisi içindeki en büyük değer ile en küçük değer arasındaki fark olarak
tanımlanır.
1) Ortalama Sapma Değeri;Verilen bir sayı dizisi içersindeki

elemanların aritmetik ortalamasından olan sapmaların mutlak değerinin
toplamı, söz konusu sayı dizisi için ortalama sapma OS olarak tanımlanır.
Verilen sayı dizisi, n adet x1, x2, x3, ......., xn elemanlarından oluşuyorsa;
n
| x  x |
i 1
i
OS =
n
bağıntısıyla ortalama sapma değeri hesaplanır.
Örnek; 11, 14, 19, 20, 16, 10, 10, 15, 20 sayılarından oluşan veriler için
ortalama sapma değeri nedir?
n 9
 xi
i 1
x
i 1
i
x = = = 15
n 9
xi x xi – x | xi – x |
------- ------- ------- -------
10 15 –5 5
10 15 –5 5
11 15 –4 4
14 15 –1 1
15 15 0 0
16 15 +1 1
19 15 +4 4
20 15 +5 5
20 15 +5 5
n=9  =0  = 30
İstatistik 271
| x  x |
i 1
i
30
OS = = = 3.33
n 9
Gruplandırılmış frekans tablosunda m sayıda sınıf ve her bir
sınıfın ortalamaları x1, x2, x3, ......., xm; ve frekansları fi ise, bu durumda
ortalama sapma değeri OS;
m
| x
i 1
i  x | f i
OS = m
f
i 1
i
Örnek: aşağıda verilen gruplandırılmış frekans tablosu için ortalama

sapma değeri nedir?
Aralıklar Frekans
---------------- --------
0  x < 10 3
10  x < 20 5
20  x < 30 7
30  x < 40 3
40  x < 50 2
m=5
5
f x
i 1
i i
460
x = 5
= = 23
f
20
i
i 1
xi x xi – x | xi – x | fi | xi – x |  fi
------- ------ ------- ------- ---- -------------
5 23 –18 18 3 54
15 23 –8 8 5 40
25 23 +2 2 7 14
35 23 + 12 12 3 36
45 23 + 22 22 2 44
m=5 n=20  =188
| x
i 1
i  x | f i
188
OS = 5
= = 9.4
f
20
i
i 1
2) Standart Sapma Değeri; Verilen bir sayı dizisi içersindeki

elemanları, ortalamadan sapma değerlerinin kareleri toplamının, eleman
sayısına bölümünün karekök değeri, söz konusu verilerin standart
sapmasıdır. Verilen sayı dizisi, n adet x1, x2, x3, ......., xn elemanlarından
oluşuyorsa, bu verilerin standart sapma değeri ;
n
 ( x  x)
i
2
= i 1
n
Örnek: 11, 14, 19, 20, 16, 10, 15, 10, 20 elemanlarından oluşan veriler
için standart sapma değeri nedir?
n 9
 xi
i 1
x i 1
i
x = = = 15 aritmetik ortalama değeri ile,
n 9
xi x xi – x ( xi – x )2
------- ------- ------- -------
10 15 –5 25
10 15 –5 25
11 15 –4 16
14 15 –1 1
15 15 0 0
16 15 +1 1
19 15 +4 16
20 15 +5 25
20 15 +5 25
n=9  =0  = 134
İstatistik 273
 ( x  x) i
2
134
= i 1
= =  3.86
9 9
olarak bulunur. Standart sapma değeri köklü ifadenin kök dışına çıkmış
hali olduğu için  işaretlidir.
Frekans dağılımlı verilerin kullanılması durumunda, m adet aralık

için  standart sapma değeri;
m
 f  (x i i  x) 2
= i 1
m
f
i 1
i
Örnek: Aşağıda sayı ve frekans değerleri verilen gösterim için standart

Sayı  5, 10, 15, 20, 25
Frekans  3, 6, 5, 4, 2  m = 5
5
f x
i 1
i i
280
x = 5
= = 14 ile
f
20
i
i 1
xi x xi – x ( xi – x )2 fi ( xi – x )2  fi
------- ------ ------- ------- ---- ----------------
5 14 –9 81 3 243
10 14 –4 16 6 96
15 14 +1 1 5 5
20 14 +6 36 4 144
25 14 + 11 121 2 242
m=5 n=20  = 730
 f  (xi i  x) 2
730
= i 1
5
= =  6.04 hesaplanır.
f
20
i
i 1
Standart sapma değeri günümüzde birçok ürün üzerinde ağırlık,

hacim, boyut gibi bilgilerle birlikte kullanılmaktadır. Örneğin 2 kg  10
gram gibi. Bu sayıların anlamı, verilen ürünün ortalama 2 kg olduğu, en
fazla  10 gram kadar hata içerebileceğini göstermektedir.
Gruplandırılmış frekans tablosu kullanıldığı durumlarda standart

sapma bağıntısı, frekans dağılımlı gösterimle aynıdır.
Örnek: aşağıda verilen gruplandırılmış frekans tablosu için standart

Aralıklar Frekans
---------------- --------
0  x < 10 3
10  x < 20 5
20  x < 30 7
30  x < 40 3
40  x < 50 2
m=5 n = 20
5
f x
i 1
i i
460
x = = = 23
n 20
xi x xi – x ( xi – x )2 fi ( xi – x )2  fi
------- ------ ------- ----------- ----- -------------
5 23 – 18 324 3 972
15 23 –8 64 5 320
25 23 +2 4 7 28
35 23 + 12 144 3 432
45 23 + 22 484 2 968
m=5 n=20  = 2720
İstatistik 275
 f  (x i i  x) 2
2720
= i 1
5
= =  11.66
f
20
i
i 1
şeklinde standart sapma değeri hesaplanır.
4. Sınav Soruları
1.) Bir dersin notları; 45, 50, 45, 50, 60, 65, 40, 35, 45, 40, 50, 50, 55, 40,
30, 40, 40, 45, 45, 50 ise bu notları 5 sınıf olacak biçimde gruplu
frekans tablosunu hazırlayınız, notların standart sapmasını bulunuz?
2.) Bir sınıftaki kız öğrencilerin boy uzunlukları; 165, 153, 154, 160, 165,
155, 165, 163, 172, 168, 163, 166, 165, 165, 151 cm ise bu değerleri
3 sınıf olacak biçimde gruplu frekans tablosunu düzenleyerek
ortalama sapma ve standart sapma değerlerini hesaplayınız?
3.) 10, 15, 20, 15 ve 12 sayıları için geometrik ve harmonik ortalama

değerlerini hesaplayınız?
4.) 1, 6, 5, 4, 3, 4 değerleri için harmonik ve geometrik ortalama değerleri

ile ortalama sapma ve standart sapma değerlerini bulunuz?
5.) Bir sınıftaki erkek öğrencilerin boy uzunlukları; 155, 158, 167, 172,
140, 165, 155, 172, 191, 155 cm ise bu değerler için tepe, ortanca,
standart sapma değerlerini bulunuz?
6.) Bir sınıftaki öğrencilerin ağırlıkları; 72, 65, 69, 68, 68, 72, 75, 72, 70,
69 kg olarak elde edilmiştir. Sınıf sayısı 5 olacak biçimde
gruplandırılmış frekans tablosunu hazırlayarak, öğrencilerin kiloları
için aritmetik ortalama, tepe, ortanca ve standart sapma değerlerini
bulunuz?
7.) Aşağıda sayı ve frekans değerleri verilen gösterim için ortalama

sapma ve standart sapma değeri nedir?
Sayı  8, 12, 16, 20, 24
Frekans  3, 7, 4, 4, 2
8.) Bir sınıftaki kız öğrencilerin boy uzunlukları aşağıda verildiği

biçimde ise bu değerleri ortalamadan sapma ve standart sapma
değerlerini hesaplayınız.
Boy  172, 170, 168, 165, 163, 155, 153, 150
Frekans  1, 2, 4, 5, 2, 3, 2, 1
10.) Bir sınıftaki öğrencilerin ağırlıkları; 72, 69, 68, 68, 72, 75, 72, 70,
69, 65 kg olarak elde edilmiştir. Sınıf sayısı 2 olacak biçimde
gruplandırılmış frekans tablosunu hazırlayarak, öğrencilerin kiloları
için, tepe, ortanca, ortalamadan sapma ve standart sapma değerlerini
bulunuz.
11.) Bir sınıftaki öğrencilerin ağırlıkları ile ilgili bilgiler aşağıda verildiği
biçimde ise bu bilgiler için standart sapma, sıralı ilk üç veri için
geometrik ortalama ve harmonik ortalama değerlerini hesaplayınız.
Ağırlık  72, 70, 68, 65, 63, 55, 53, 50
Frekans  2, 2, 3, 5, 2, 3, 2, 1
12.) 2, 3, 2, 3, 4, 5, 4, 2 sayıları için tepe, ortanca, geometrik ortalama ve

harmonik ortalama değerlerini bulunuz.
13.) Aşağıda verilen gruplandırılmış frekans tablosu için ortalama sapma

değeri ve standart sapma değerleri nedir?
Aralıklar Frekans
--------------- --------
0  x < 10 1
10  x < 20 3
20  x < 30 7
30  x < 40 3
40  x < 50 1

Matematik Kitap2

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

You might also like

Matematik Kitap2

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Matematik Kitap2

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Matrisler 143

Matrisler genellikle A, B, C, D gibi büyük harflerle gösterilirler

Bir A matrisinin sayısal örneği;

şekilde yazılmış ise, bu A matrisin üç satır ve dört sütun veya kolonu

Herhangi bir matrisin satır veya sütun değeri bir sayısından

Matrisler, genelde n sayıdaki bilinmeyen içeren, n adet doğrusal

şeklinde yazılan matrislerinde, satır ve sütun sayıları birbirine eşit

Örnek; Aşağıda verilen A ve B matrisleri birbirine eşit ise x  y değerini

Her iki matrisin elemanları birebir birbirine eşitlenirse;

ile (1) ve (2) eşitliğinden

Kare matris; Satır sayısı, sütun sayısına eşit olan matrislerdir.

Örnek: Aşağıda verilen matrisin türünü belirtiniz, birinci satır

Verilen matris üç satır ve üç sütundan oluşmaktadır ve üçüncü

Asal köşegen elemanlarının kareleri toplamı;

Sıfır matris; Tüm elemanları 0 (sıfır) sayılarından oluşan

Simetrik matris; Bir kare matriste, matrisin tüm elemanlarının

Yukarıdaki A matrisi üçüncü dereceden, B matrisi dördüncü dereceden

Üçgen matris; Bir kare matriste, asal köşegenin üstünde veya

Köşegen (diyagonal) matris; Bir kare matriste, asal köşegen

Verilen örneklerde, A; ikinci dereceden bir köşegen matris, B;

Skaler matris; Bir köşegen matriste tüm elemanların aynı

Birim matris; Köşegen matriste asal köşegen üzerindeki

2. Matrislerde Toplama ve Fark Alma İşlemi

Örnek; Aşağıda elemanları verilen A ve B matrisleri ile C = A+B

c11 = a11 + b11 = 1 + 0 = 1

Örnek; Aşağıda elemanları verilen D ve E matrisleri ile C = D+E işlemini

Matrislerde toplama işlemiyle ilgili bazı özellikler aşağıdaki

Örnek; Aşağıda elemanları verilen A, B ve C matrisleri için A + B = C

3. Matrislerde Çarpma İşlemleri

Örnek: A matrisinin elemanları aşağıda verilmiş ise, B = 2  A,

Örnek; Aşağıda elamanları verilen matrislerle A – 3  B = 2  C ise x + y

matrislerin eşitliğinden yazılacak

k1 ve k2 skalerleriyle, matrislerin çarpımındaki bazı özellikler

Bir matrisle bir matrisin çarpım işlemi; A ve B gibi iki matrisin

c22= a21  b12 + a22  b22

Örnek; Aşağıda elemanları verilen A ve B matrisleri için D = A  B

D2  2 = A2  3  B3  2 işlemi yukarıdaki gibi yapılırsa,

Matrislerde, çarpma işleminin değişme özelliği yoktur. Diğer bir

İki matrisin çarpımında, matrislerden biri A, diğeri I birim matris

Kare matrislerde üs değerleri; A kare bir matris ve k  Z ile Ak

A matrisi için A3 bir skaler matristir.

4. Bir Matrisin Devriği

Örnek; Aşağıdaki matrislerin devriğini bulunuz.

A, B ve C matrisleri ile k  R verilirse; bir matrisin devriğiyle

simetrik bir matris, AT = – A ise, A ters simetrik matris özelliğindedir.

a) Birinci dereceden bir kare matrisin determinantı, A = a11 için

biçiminde birinci dereceden matrislerin determinantı hesaplanır.

b) İkinci dereceden bir kare matrisin determinantı, birinci

Örnek; Aşağıdaki matrislerin determinant değerlerini hesaplayınız.

c) Üçüncü dereceden, yani 3  3 boyutlu matrislerin determinantı;

detA=a11  a22  a33 + a21  a32  a13 + a31  a12  a23

a11 a12 a13 a11 a12

Örnek; Aşağıda elemanları verilen A matrisinin determinantını Sarrus

detA = 3  2  5 + 1  (–1)  3 + (–2)  4  2

Örnek; Aşağıda elemanları verilen B matrisinin determinantını Sarrus

detB = 6  0  4 + 3  3  5 + (–2)  4  (–1)

Sarrus kuralı, yalnızca üçüncü dereceden kare matrislerin

Matrisin derecesi dört veya daha fazla olursa eş çarpan