Pakalın - Mehmet Zeki - MALİYE TEŞKİLATI TARİHİ (1442-1930) - Vol II - Full - OCR

X
MALİYE BAKANLIĞI TETKİK KURULU YAYINI N o : 1977 ■180/11

eçkli.
.
*1» .t ı r ' vetT2$k
sîc iiı- imin te fe lim e ! ftj
fi i
oL) s t, y~
•
»h«n ’m
le rin l * 8 re n d a ire y e tfa liy e l i . s â r , t l ) v e İ,u‘ *d a i
ana " a r ı ) unvanı v a r i l m i ş t i r . ha evv

1 M) ad ın ı tn ' ve W
.^ a b u lu n a n a ^ d a (L e Xt€* r i ) verili ıu . — ]
-V V
■_ _ T ü rk le r i n i n kuı u rla rı
•* f b i r l e l â ı
t l olmak İ t i b a r i ! e i l k ; ah e r v e l
e m k . ı t u i e d e r e fe , . n T , r . . L ^ l , r " ^ ı ! | ^ '
^ Ü - ^ i t o ^ J L U d ı ^ ı n d a n e a k T İ R İ l m m a liy e t e ş k i l a t ı h'aki
t ^ l r PİM » U ahat^ y g -ÎT s K u ü ^ ^ *
S a d r ı la l â t t d a j y a l n ı z ' ^ i r ( G ^ t U l m a l U ) . ^ v a r d ı .
^ S r k S M 6 6î a 9 r l l e h“ r e t l b irin ci h alife[
** ı k b i z z a t meşgul o l m u ş l a r d ı r . H a z r e t i Ömer h i l a f
Ä. m in i i ş g a l e d i p t e b i r t a r a f t a n J e l â m m e m le keti bUyUdURU i
r e t tu Te O S 8 a r i f a r m e ı j r e « l f i e r t a r a f t a n ^ J
r e t t ü p eden v a z i f e l e r e . , ç o ğ a l d ı ğ ı c i h e t l e h « y t « İ M a r I i t
«örmek Üzere (D ivan) a d i l e b i r t e ş k i l â t .U c u d e g e ^ i İ İ L
-M İİ^ İg n in o ^ Muharreminde ( l ’i l â d i 642) (Beytlilma:
nabb^tE fetır. , ~ »
ih n i E t l a l i b ' ■</\s
(D 7 K
. . -P i... » ' T* " P P P “ İ “P İ P r . ! « b u r n t
» » 1 .* * - « » . <
/ y * uAl • .
&
^ ' $■ • êytUlm^LV^r v a r i d a t , ve v e z a i f i " i e d e n l ■
\
«**> •1 MALİYE
tü l ,
TEŞKİLÂTI
‘
TARİHİ a a ı r ^ / v e r şev
\ -l «im g e le n :ttfc
Zai..&V4VJ| her. BQ
ae
__
3
(1442 — 1930) ı - i ytr-,hak oJ'Jukl.arıV^Î

•İr- h e r b i r e r l e r i n i n hıjfc'iıri**»« • Bunla;
bur u’ : i B a l ) ı r * t *d î y e ibi )
i-c •■• yv;.:, ve s ila h bı
Mehmet Zeki PAKAL1N
G o 1^ ^
_______________
MALİYE BAKANLIĞI TETKİK KURULU YAYINI N o : 1977-180/11
MALİYE TEŞKİLÂTI TARİHİ

(1442 — 1930)
Mehmet Zeki PAKALIN
Digitized by Google Original from

UNIVERSITY OF CALIFORNIA
İÇ İN D EK İL ER
Ali Paşa«Kılıç, Kinci» ........................................................... 1-7

Mustafa Paşa «Emir» ..................................................... 7-14
Hüseyin Paşa «Doğancı» ................................................ 14*19
Ramazan Efendi ................................................................... 19-21
Mahmut Paşa «Fındık KıtlıkŞenlik» ...................................... 22-26
Ali Paşa «Sürmeli» ............................................................... 27-34
i Yusuf Efendi «Kel» ............................................................ 35-37
| İsmail Paşa «Kirli» ............................................................ 37-45
I Mehmet Paşa «Sarıkçı» ..................................................... 45-48
1 Ahmet Efendi «Canibi» ..................................................... 48-55
i Ali Paşa «Kaim» ................................................................ 55-56
Halil Paşa «Kösenç» ............................................................ 57-73
! Mustafa Paşa «San» ....................................................... 74-83
! Mehmet Paşa «MuhsinZade» ............................................ 83-86
Elhaç Mehmet Paşa «San».................................................. 86-110
Abdullah Paşa «Muhsin Zade» ............................................... 110-115
Hasan Paşa «Sarı» ............................................................ 115-121
: İsmail Efendi «Tabii, davul» ............................................... 121-122
I Yahya Efendi «Esseyit» ...................................................... 122-123
. Mehmet Paşa «Damat* ...................................................... 123-130
, Osman Paşa .......... 130-136
1 Elhaç Mustafa Efendi ......................................................... 136-143
Elhaç İbrahim Efendi «Türk» ........................................... 144-154
İzzet Ali Paşa ....................................................................... 154*171
Mehmet Efendi «Üç Anbarlı» ............................................... 172-179
Ali Efendi «Canibi» ............................................................. 179-185
İbrahim Efendi «Bozoğlan* ............................................... 185-187
Elhaç Halil Efendi ............................................ 188-189
Atıf Mustafa Efendi ............................................................ 189-203
Elhaç Yusuf Efendi ............................................................. 203-207
Elhaç Sadullah Efendi......................................................... 207 - 208
Behçet Mehmet Efendi «Acem Kılıcı Zade» ....................... 208-213
Esseyid Mehmet Muhsin Efendi ........................................ 213-216
Kâmil Ahmet Paşa «Sopa Salan»........................................ 216-222
Hilmi Mustafa Paşa ............................................................. 222-232
Naili Abdullah Paşa ............................................................ 232-243
Elhaç Ahmet P aşa................................................................ 243-246
Şarim İbrahim Paşa ............................................................ 246-252
Elhaç Mustafa Naili Bey ................................................. 252-254
Elhaç Abdi Efendi ............................................................ 254-260
Rakım Ahmet Paşa ............................................................ 260-267
— III —
Sayfa No.
Kâşif Mehmet Emin Efendi «Şatır Zade» ............................ 268-272

Avni Seyit Mehmet Efendi .................................................... 272 - 275
Ömer Vahid Efendi «Atıf Zade» ........................................... 275-288
İbrahim Hıfzı Paşa «Meş’aleci»............................................. 288*292
İsmeti Ali Efendi ................................................................... 292-295
Elhaç İsmail Efendi ............................................................... 295-296
Derviş Mehmet P a ş a ................................................................ 296 - 303
Recai Elhaç Mehmet Emin Efendi ...................................... 303-310
Hasan Efendi «Pepeyi» ......................................................... 311-316
Mustafa Paşa «Esseyid» ........................................................ 316-321
Fcyzullah Efendi .................................................................... 321-330
Ahmed Nazif Efendi ................................................................ 331 -350
Süleyman Raşid Efendi ......................................................... 351-358
Ali Raik Efendi «Rahitki» ..................................................... 358-363
Şerif Mehmet Paşa ................................................................ 363-373
Osman Efendi «Morali» ........................................................ 374-386
Elhaç İbrahim Efendi «Gizli Sıtma» .................................... 387-396
Emin Mehmet Efendi ............................................................ 396-398
Sadullah E fendi....................................................................... 398-399
Recai Mehmet Efendi ............................................................ 400-402
Hasan Tahsin Efendi ............................................................ 403-405
Feyzullah Efendi «Ekin İti» ................................................. 405-409
Çelebi Mustafa Reşit Efendi «Köse Kâhya* ......................... 409-422
Mehmet Emin Bey «Feyzi Bey Zade» .................................. 422-424
Emin Mehmet Efendi «Çavuş Zade» ................................... 422*424
Mehmet Emin Behiç Efendi ................................................. 427-435
Tahsin Mehmet Efendi ....................... ................................. 435-441
Mehmet Ragıp Efendi ............................................................ 442-443
Mehmet Efendi «İmam» ......................................................... 443-444
Rauf Mehmet Emin Paşa ..................................................... 444-457
Elhaç Mehmet Sait E fendi..................................................... 458 - 462
Mustafa Mazhar Efendi ........................................................ 462-465
Ataullah Mehmet E fendi......................................................... 465 - 466
Elhaç Yusuf Efendi ................................................................ 467-468
Mustafa Sabri Efendi «Derviş».............................................. 468-469
Esat Mehmet Efendi................................................................ 469 - 472
Esseyid Mehmet Tahir Efendi .............................................. 473-483
Elhac İbrahim Ethem Paşa ................................................. 483-439
Ali Necip P aşa.......................................................................... 490 • 493
Sadık Mehmet Efendi ........................................................... 493-502
Esseyid Ali Rıza Efendi ......................................................... 502 - 507
^giTOI from
d by G o o g l e UNIVERSITY OF CALIFORNIA
Ali Paşa (Kılıç, Kına)
Zamanına göre iyice bir tahsilden sonra, henüz genç iken Devlet
hizmetine intisap etti. Zamanla yükselerek nihayet Anadolu Muhasebe
cisi ve 1096 senesi Ramazanının yirmisinde (1685) de bazı hallerden
memnun olmıyan Sadrazam Kara İbrahim Paşa'nın Osek vesilesiyle
uzaklaştırmağa muvaffak olduğu Divrikli Mehmet Paşanın yerine Baş Def
terdar oldu. Memuriyeti Edirne'de icra olunmuş, ve Ali Efendi usulen
Orduya itihak eylemişti. Vaziyet pek elim idi. Viyana mağlûbiyetinden
beri bozulan muvazene bir türlü düzelemiyor, düşman daima ilerliyerek
kaleleri birer birer ele geçiriyordu. Ali Efendi’nin Onduya muvasalatı
sırasında metanet ve istihkâmı ile meşhur Uyvar Kalesi düşmanm eb
ne düştüğü gibi bunu Meton Kalesinin sukutu takip etti. Hatta Avustur
yalIlar Bosna'ya kadar sokulmuş, orada bulunan ve miktarı herhalde
çok olan askerle muhabereye girişmişti. Tedbirsizlik atfiyle öldürülen
İbrahim Paşanın yerine Engurus serhaddi ahvaline vakıf bulunan Ket
hüda Ahmet Paşa'nın nasp, ve ertesi sene bir miktar takviye kıt'alan
gönderilmiş olmasına rağmen vaziyet ıslah olunamıyor, yine mağlûbiyet
mağlûbiyeti takip ediyordu. Biraz sonra seferi Hümayun vukuu nazan
dikkata alınarak Sadrâzam Süleyman Paşa da gönderildi, fakat bunun
da faydası olmadı. Bu sıralarda bilhassa para sınkıntısı şiddetle baş
gösterdi. Tahsilâta imkân olmadığından Enderun hazînesinden, iki bin
kese ihsan olundu. Bu para bu defa İstanbul’dan, Padişah de dahil ol
duğu halde, hareket eden yerin Ordunun masarifine sarfolunacaktı.
Bu tedbirler alınırken AvusturyalIlar Macaristan'm en mühim bir
şehri ve Beylerbeyilik merkezi olan (Budin-Budapeşte) yi muhasaraya
koyuldular. Padişahın huzuru hiç bir fayda vermedi. Kıymetli Tarihçi
İbrahim Efendi'nin vatanı olan (Peçev) Kalesi de bu zamanda düşman
eline düştü. Bunu (Sekedin) in sukutu takip etti.
Malî muzayek ayine son dereceye varmıştı. Bunu anlamak için
Vaka nüisin ittihaz oilman tedabire dair verdiği izahatı okumak kâfidir:
«Biemrullahitealâ bir kaç senelerden beri cevanibi erbaada (dört
taraftan) seferlerin imtidadı ve her tarafa ziyade asker tedariki içün
masarafin izdiyadı ile pey enderpey bu denlû mühimmatı seferiyyeye
sarf eylemeğe ne mevcut hazina kâfi ve ne iradı muayyen vafi olmağın
naçar memaliki mahrusada olan bilcümle kasabat ve bilâdın âyân ve
tüccarından bir miktar akçe istikraz olunmak üzere karar verdiler. İs-

tanbul'dan Binbeşyüz kese ve Bursa'dan îkiyüz kese ve Mısır'dan Üç-
yüzelli kese ve Bağdat'tan ve Basra'dan Yüzellişer kese ve sair bilâttan
dahi buna kıyas ile ve vülât velluliye ve eyalet olan vüzerayı izan ve
mirimiranı kiramın her birinden dahi bir miktar akçe imdadiyye tahsil
olunmak içün evamiri aliyye tahrir ve taraf taraf mübaşirler tayin ve
tesyir olundu. Sultanlar mutasarrife oldukları haslar yazulannm nısıf
ları dahi hesabolunup yüz yük akçeye baliğ olmakla kethüdaları yedin
den teslimi hazine olunmak üzere fermen olundu.» (1)
Rikâbı Hümayun Kaymakamı Recep Paşa ile Ali Efendi’nin, öte*
denberi, arası açıktı. Recep Paşa haiz olduğu nüfuzdan istifade ile, Def
terdardan intikam almak istiyor, zamanın nezaketi bile onu bu arzusun
dan vazgeçirmiye kâfi gelmiyordu. Başka bir suretle attırmaya imkân
göremediği içün, böylelerinin daima baş vurdukları bir vasıta olan,
iftiraya kalkıştı. Nihayet maksadına da nâil oldu. Saltanat makamından
Ali Efendi'nin azline ve büyük Ruznamecilikten Ağnboz Muhafızı olan
Mustafa Paşa’nın tayinine irade tahsil etti (3 Gurmadelahire 1098 ? 1687)
Hattı Hümayunu Serdarı Ekrem'e ve Defterdarlık menşurunu Ağnboz'a
gönderiyor, Istanköy Muhafızı Vezir İbrahim Paşaya da Ağnboz'a git
mesi emri tebliğ olunuyordu. Sadrazam ve Serdan Ekrem Süleyman
Paşa Defterdar’dan memnun, bahusus kendi yamnda olduğu için azlini
mucip bir sebebin bulunmadığına da kail idi. Fakat Hatta Hümayun
geldiği için muhalefete imkân yoktu. Işter istemez emri vaku kabul-etti,
ve Mustafa Paşa gelince «Naçar Defterdarlık mesnedine iclâs ve duşi
liyakatine mutat üzere hil’at ilbas olundu» (2).
Bu kevfiyet Defterdarlardan birinin yazdığı tarihî eserde şu suret
le tasvir edilmektedir:
«Rikâbı Hümayın Kaymakamı olan Recep Paşa bazı erbabı garzin
tertip ettikleri mukaddimat tezviri ile Defterdar Ali Efendi'ye rencide
hatır olup Defterdarlıktan azline ikdam ve belki idamı emrinde sarfı
nakdinei ihtimam edüp hakkında hilafı vaki bazı isnad ve tarafı Şehri-
yariye dahi gamz ve ifsat etmekle Defterdarlıktan azil ve ibat ve yeri
ne ol mahalde Ağnboz muhafazasında olan Seyyid Mustafa PaşaJyı is’-
ad eylemek üzere hatti hümayunu saadet makrun isdar ve Seyyit Mus
tafa Paşa'mn alâ veçhi-il-istical Belgrad’a azimet ve İlgar eyemesi içün
Defterdarlık meşurunu kenduye irsal ve Velai mezburu tstanköy muha
fazasında olan İbrahim Paşaya isal eyledi.» (1)
(1) R aşit T arihi, Cilt - 1, S ah ile : 496.

(2) R aşit T arihi, C ilt • 1 S a h ile : 501
(1) Züptei vekaiat, m üellifi S a n M ehm et Paşa, Silleymaniyede H am i diye K ü
tüphanesi, k itap ları arasın d a yazına nüsha. No. 949, v a r a k : 126

Ancak Süleyman Paşa eski Defterdara başka yoldan ikram ve il
tifat etmeği düşündü. Ali Efendi'ye, Sadrazamlık ve Serdarlık sıfatları
nı nefsinde cemetmiş olmak dolayısiyle kanunen mevcut hakka dayana
rak Vezirlik rütbesi tevcih etti, ve keyfiyeti Rikabı Hümayuna arzeyledi.
Recep Paşa, Ali Efendi'yi Defterdarlıktan mahrum etmek, ve bu suretle
kendisinden intikam almak isterken onun, bilâkis. Vezir ve Paşa olma
sını bir türlü hazmedemedi. «Suzi sinei hürkimesin bir veçhile teskin»
edemediğinden «tariki aharla hiyanet içün» Seddülbahir muhafazasına
tayin ettirmevi, ve orada bulunduğu, sırada «katil ve idamına mübaşe
ret etmeyi» düşündü. «Bu veçh üzere tertip mekr ve tezvir ve Orduyu
Hümavıınun Seddülbahir Canibine gönderilmesi babında Sadrâzam
Hazretlerine mektup tahrir» etti. Ancak Sadrâzam Kaymakamın fikir
ve emelinin keşfetmekte gecikmedi, onun bir iş’anna «hâlâ seferi nus-
ret eserde askerin kesret ve vefreti lâzım ve Ali Paşa altıyüz miktarı le-
vendat vesair kapusu halkile Orduyu Hümayunda hidematı memureye
mülâzım olmakla böyle vakıtta anın Seddülbahir muhafazasına tayin
olunması birveçhile münasipmuktezayı vakt ü hal» olmadığı cevabım
verdi, ve alıkoyduğu Ali Paşa'yı «kapusu halkı ve levendatı ile leylüne-
har bezli mağrur etmek üzere memur» etti. (2)
Ali Paşa Sadrâzamın bu iyiliğine hüsnü hizmetle mukabele etmek
istiyor, bütün mevcudiyetiyle çalışmaktan geri durmuyordu. Bununla
beraber Yeniçeri kodamanlariyle Rüesayı sairenin Sadrâzam ve Serdarı
Ekrem Süleyman Paşa aleyhine 1098 senesi Şevvalinde (1688) vuku bu
lup bir çok gürültü ve patıttıya ve hatta Dördüncü Mehmed'in hal'ile
Üçüncü Süleymam iclâsına sebebiyet veren hadise üzerine artık çalış
manın faydası ve manası kalmamıştı. Çünkü düşmana karşı durarak
Vatanı karış karış müdafaaya memur ve mecbur olarak askerler terki
mevki etmişler, peşlerine takıldıkları zorbalarla İstanbul'a gelmişlerdi.
Paytaht, onlann gelişiyle bir fesat menbal oldu. Kodamanların ve yeni
den yeniye türeyen peyklerinin yapmadıkları fezahat kalmıyordu. Asi
lerin tedibiyle etrafa bakılabilecek bir an hulûl edince düşmanın boş
bularak, işgal ettiği yerlerden def’i çaresi düşünülmeğe başlandı. Fakat
müşkilât, en ziyade para cihetinden baş gösterdi. Köprülülerin doldur
dukları Hazine, idaresizlik yüzünden, beş on senede bitirilmiş, ve baş
gösteren ihtilâflar ise son akçeyi de tüketmiş idi. Binaenaleyh yegâne
çare yeni para basılmakta görüldü, ve Has ahır hâzinesindeki evanii si-
mü zerin (altın ve gümüşlü şeylerin) paraya tahvili tensip olundu. Bu
işe de, ihtilâl patırtısından nasılsa kendisini kurtarabilen, Ali Paşa me
mur edildi. Ancak temadi edip gelen felâketler kimsede, bilhassa bü-
(2) T a ra n R aşlt C ilt- l S a h ile : 50-502.
3
yüklerde, hiç bir intibah uyandırmamıştı, Beyinlerinde hâlâ çekeme-
mezliğin olanca şiddetiyle hüküm sürmesi buna sarahaten delâlet edi
yordu. Sadırâzam Ali Paşa'yı herkesin el birliğiyle çalışması lâzım gel
diği böyle bir zamanda, yeni vazifesinden uzaklaştırmaya teşebbüs edi
yor, ve muvaffak ta oluyordu. Çünkü aradan birkaç gün geçmeden Ali
Paşa'yı Trabzon eyaletine tayin ettirmiş, ve «bir gün mukaddem mansıba
revane olmak üzere tenbih» dahi eylemişti (1099/1689).
Vaka nüvis; Ali Paşa'mn memurivetiyle ahiren tahvili kevfiyetini
şu suretle kaydediyor; «Seferler masarifi takribiyle akçe tedariki ehem-
mi meham olmağla sadır olan Hattı Hümayunu Şevket makrun mucebin-
ce Defterdarı sabık Veziri mükerrem Kılınç Ali Paşa Has ahır Hâzine
sinden mahzun ve lüzumu mertebesinden efzun olan raft ve bisat ve
evani'i simü zeri Darphaneye teslim için tahrire memur olmuşken Sadı-
râzam İsmail Paşa Hazretleri Veziri Müşarünileyhin Devleti Aliyeden
tard ve ib'adın murat etmekle Trabzon eyaleti kenduye tevcih ve bir
gün mukaddem mansıbına revane olmak üzere tenbih eyledi» (1).
Ali Paşa'mn Trabzon memuriyeti çok devam etmemiş, ertesi sene
iptidalarında tekrar Paytahta celp olunarak Kubbe nişinlik ile kadri,
yeniden, yükseltildi.
Tevcihat vak'a nüis tarafından şöyle yazılmıştır:
«Vüzerayı Kubbe nişinandan iken Veziriâzami sabık İsmail Paşa
Sadaretinde Trabzon eyaleti tevcihiyle deri Devletten tard ve tebit olu
nan Defterdar Kılınç Ali Paşa'mn yine Kubbe neşinlik ile tarafı Devleti
Aliyeye davet birle beratı itiban tecdit olundu» (1).
Müteakiben Gelibolu Muhafazasına memur edilen Ali Paşa (Şaban
1100/1689) de Edirne'ye davet olunarak Sadareti Uzma Kaymakamı
nasb, ve mutat üzere hil’at giydirildi. Fakat bu memuriyeti de uzun sür-
miyerek Kaymakamlık Çelebi Mehmet Paşa'ya tefviz olunmuş, ve Ali
Paşa yeni Kaymakam tarafından iştistal olunduğundan Filibe muhafaza-
sına memur edildi. (Gurrei Muharrem 1101 / 1689)
Düşmanın her taraftan ilerliyerek Rumeli'nin en mühim mevaki-
inin birbiri ardınca işgal olunması telâşı mucip olmakla aktedilen Mec
lisi Meşverette Köprülü zade Fazıl Mustafa Paşa’mn Sadarete ve Ali
Paşa'mn da Kaymakamlığa nasbi karar altına alındı, ve icabı derhal
icra olundu. (Muharrem 1101 /1689)
(1) R aşit T arihi, C ilt-2, Sahife 38.

(1) R aşit T a rih i :,C ilt-2 , Sahife 49.
4
Original from
Digitized by Google UNIVERSITY OF CALIFORNIA
Ali Paşa'ya ait tevcihat hakkında, vaka nüis, şu malûmatı veriyor:
«Bundan akdem hafiyeten davet olunan Veziri Mükerrem Saadet-
lû Ali Paşa mahı Muharrem-ül-haramm yirmi dördüncü günü Edirne'
ye hattı rihalı, vüsul ve sipariş olımduğu üzere Faziletlû Şeyhülislâm
Efendi Hazretlerinin saadethanelerine nüzul edip badehu Şeyhülislâm
Efendi ile hemnian Tekke Kapusundan derunu Sarayı Hümayuna da
hil ve dergâhı felek medarı Saltanata ruymal akibinde Rikâbı Hüma-
yım Kaymakamı olmak üzere iktisabı hila'ti fâhirei samur saadetine
nail oldu. Ol gece şehri Edirne’de Sinan Paşa sarayında istirahat ve
ertesi otakı gerdun vakar mukabilinde nasbolunan otakı Süreyya niânı
Kaymakamiye azimet edip selefi Çelebi Mehmet Paşa'yı davet birle Niğ-
bolu Sancağı tevcihi ile kenduye ilbası hilatı fahire eyleyüp kapusu halkı
ile Orduyu Hümayundan hariç bir mahalde bir kaç gün tedarikin gör
mek üzere keştü âram etmek içün mezunen nasbi hiyam eyledi» (1).
Görülüyor ki Ali Paşa da rakibinden intikam alıyor, o da onu deı-
hal uzaklaştırıyor. Hatta tedarikâtta bulunmak üzere kalacağı bir kaç
gün zarfında da Ordudan uzak bir mevkide nasbi hiyam eylemesine emir
verilmesi ihtirasın ne derelere kadar vardınldığına delâler etmek itiba
riyle dikkate değer.
Yeni Sadrazam Edirne’ye vasıl olunca Ali Paşa'yı muhafazalıkla Fi
libe’ye gönderdi, ve çok geçmeden Hamza Paşa’nm ölümüyle açılan Trab
lus Şam Valiliğine tayin ettirdi.
Bu memuriyeti tarihte şöyle yazılıdır:
«Bundan akdem Defterdarlıktan Vezaret ihsaniyle Edimede Kay
makam iken Filibe'ye muhafız tarikiyle memur olan Vezir Ali Paşa Edir
ne'de Rikâbı Hümayuna davet olunup ve tahsili malı miride mahareti ol
duğuna binaen Eyaleti mahlûle kendüye tevcih ve ihsan ve biran mukad
dem mansıba revan olmak üzere ferman olundu.» (2)
Ertesi sene başlarında (1102-11690) Kıbrıs Eyaletine tayin olundu.
Vakâ nüvis tahvil için bir şey sölemiyor, yalnız eski özi Seaskeri Mus
tafa Paşa'nın Trab ulus Şam Eyaletiyle tebcil ve Ali Paşa’nın da (Kıb
rıs) a tahvil olunduğunu kaydetmekle iktifa eyliyor.
Kadı ile aralarında geçen bir hadise, onun kendisiyle arası açık olan
Şeyhülislâm’a müntesip, ve işe tezvir karıştırıp Merkezi Hilâfeti aleyhine
çevirmeye muvaffak olması, Ali Paşa’nm felâketine ve öldürülmesine se-
beb oldu (2 Şevval 1103-11692).
(1) R aşlt T arih i : C ilt-2 , S a h ife : 97.

(2) R aşlt T a rih i: C ilt- 2, S ahife 123.
5
Vak'anüvis hadiseyi kaydederken Kiline'm meziyyetlerinden de
bahsediyor:
«Kıbrıs Valisi olan Vezir Ali Paşa Defterdar ve Devleti Aliyede
emektar olup, beynelemsal memduh-ul-ahval ve semahatle nam vermiş
bir Veziri mebzulünneval iken maaşiri rühbane cizye evrakı vermek ve
Kadı ve Naibe sebbii şetmetmek gibi bazı töhmet nispetini mütezammm
Lefkoşe Kadısından gelen arz ve mahzar ve kenduye dilkir olan Şeyhü
lislâm Ebu Sait zade Feyzullah Efendi'nin bahane cuyu kahr ve tedmiri
olduğu vakte müsadif olmakla mazmun arz ve terviç ve hakkında gazabı
Mülukâneyi tehyiç edüp Dergâhı Âli Kapucu Başılanndan Miriahuru
sabık Filibe'li Mehmet Ağa mübaşir tayin olundu. Senei mezbure Şev-
val'inin ikinci günü Mübaşın mezbur Cezirei merkumeye vasıl olup
cümle emval ve eşyası tarafı Miriden zaptolunduktan sonra hakkında ic
rayı hükümi takdir ve Lefkoşe Kalesinde saray mekabilinde mukaddema
tamir ve tersim ve tevsi ettirdiği cami’i şerif önünde takbir gömüldü
olundu.» (1)
O zamanı idrâk ve Defterdarlık makamını da ihraz eylemiş, fazla
olarak kıymetli bir tarih de yazmış olan San Mehmet Paşa bu keyfiyeti
hem daha mufassal, hem de dikkat değer bir surette kayıt ve nakil edi
yor :
«Kıbrıs Valisi Veziri Mükerrem Ali Paşa bir müddet Devleti Aliye-
nin Defterdarı badehu Kubbe neşinlik ile Divanı Humayunun emektarı
olup dindar ve müştekim ve müçtehit ve etvan zahiresi hüsnü haline
müşahit Vüzerayı kârdandan müstevcili himayet ve riayet iken vilâyeti
mezbure Kadısının hadden efzun harcı mahkeme namiyle akça tevzi ve
tahsil eylemesine ruhsat vermediğinden kenduye derunî adavet ve hak
kında nice bühtan ile zulüm ve teaddisini müş'ir arz peyda ve bir kaç eşi-
rayı dahi uydurup nihani tarafı Devlete inha ve ol esnada Şeyhülislâm
olan Ebüssuda zade Feyzullah Efendi'ye dahi sizin hakkınızda nice ke
lâmı şayeste demiştir deyu pirameni hatıra uğramamış ve ukulü beşerden
bir ehadin kalbine gelmemiş cevabı nasavap yazmakla Şeyhülislâmı mu-
mileyh dahi ol duruğu bi füruğu hakikat olmak tarafına zâhip taharri
eylemeyip noktai vücudu sahibei âlemden hakkolmasına talip ve ol saat
veziri Azam’a varup elbette bunun katli lâzım gelmiştir, bu saat huzuru
Hümayuna arz ve bu iş görülmelidir deyu kemali ibram ve ilhah etmekle
Veziri Âzam dahi Rikâbı Hümayuna arz ve katli için Fermanı kaza cere
yan sadır olmakla Dergâhı Âli Kapucu Başılanndan Filibeli Mehmet Ağa
mübaşir tayin olunup senei mezbure Şevvalinin ikinci günü Mübaşın
mezbur dahi Cezirei mezbure vasıl olup yevmi mezburda cümle emval1
(1) R aşit T arihi, C ilt-2 , S a h ile : 190.

ve eşyasını tarafı Miriden zapt ve ol gece şehiden âzimü darüş-selâm ve
Lefkoşe Kalesinde saray mukabilinde mukaddema tamir ve tevsi ettir
diği cami'i şerif önünde ihtiyarı makam edip mensabı hayatı bisebat-
tan münfasıl oldu Rahmetullahi aleyh. Paşayı mağfurun daima niyeti
hayra masruf ve her zaman azimeti kemali mertebe adle matuf idi ve
hattâ Kalei mezburede haraba müşrif olan İbrahim Paşa camiinin müced-
deden bina ve tevsi ve bir mektep ve han bina ve yine Kalei mezburede
Ayasofya camiine bir kürsü vaz edip haftada iki gün Muhammediye kı
raat olunmak üzere vazife tayin eylemiştir. Asitanede dahi bazı hayratı
vardır. Nüfus misillû kabzai ecelden makbuzdur. Hiç kimse o devirde
devaya destres bulmamıştır. Anın dahi bu dan fenadan güzar eylemesi
takdiri Rabbani ile bu surette imiş cisn Celilüşşandan güzar eyledi. Lâ
kin hilâfi inha hakkında ifki iftiraya mütesaddi olan kimesne Femen ya-
mel miskale zerretin hayran yere ve men yamel miskale zerretin şerren
yere mazmunu şerifi üzere ferdayı kıyamette bunda gars ettiği şecerenin
semerei mürr-ül-mi zakm tadup ve her ekerse biçmesinde iştibah yoktur.
Garibi haldi rmerhum Müğarünileyhi katleylediklerinden sonra başların
soyduktan bir kasap emri Hak ile gözleri âma oldu Ve kezalik mü
başir olan Kapıcu Başı dahi müptelâyı derdi med ile nice eyyam zahmet
ve gözleri alil oldu ve çok zaman mürur etmeden Şeyhülislâmı Müşarü
nileyh dahi Cezirei Sakıza nefy ve Küffan hakisar Sakız Kalesin muh»
sara eyledikte içinde bulunup desti düşmene giriftar olmuşken hezan
taap ve meşakkat ile halâs ve hakkında ifki iftiraya tesaddi eden Kadı
dahi müddeti kalile bir bahane ile Devleti Aliyeden tard ve ibat ve netyo-
lunup nice sinin ve şuhur ehlü iyalinden dur oldu.» (1)
Sicilli Osmani (Cilt - 3 sahife 519) kısaca yazdığı tercümei halini mü
teakip hakkında «umuru hisabiyeye aşina idi» diyor.
Mustafa Paşa (Emir)

Lâdikli Esseyyia Ahmet Efendi mahdumu Esseyyit Ali Çelebinin oğ
ludur. Memleketinde oldukça iyi bir tahsilden sonra İstanbul'a gelerek
Dairei Defteri’ye intisap etti ve zamanla terakki ederek Ruznâmeci oldu.
O sırda, Silâhtar Tarihi müellifi Mehmet Efendi'nin himayesinde ol
duğunu söylediği, Bayburtlu Kara İbrahim Paşa Sadrâzam olunca Paşa
lıkla Hanya Muhafazasına gönderilmiş, ve müteakiben Teke Sancağiyle
taltif kılınmıştır (1095/1684)
1096/1685 de Vezaretle Kandiye ve yine o sene Ağnboz Muhafızı
oldu. 1098 senesi Cuma delanmn üçünde, (4686) ortada azlini mucip bir1
(1) Zübdei vekayiat müellifi; S a n M ehm et Paşa, SUleymaniye’de H am ldlye

K ütüphanesi k itapları m eyanında yazma n ü sh a 949, v a r a k : 266.

sebep yokken sırf şahsî husumete binaen Sadaret Kaymakamı Recep
Paşa tarafından azlettirilen, Ali Efendinin yerine Baş Defterdar oldu.
Mustafa Paşanın memuriyeti Devletin elim mağlûbiyetler geçildiği
bir harbin içinde vaki olmuştu, ve selefi Ali Efendi de Sadrâzam ve Ser
darı Ekrem Süleyman Paşa ile birlikte harp yerinde idi. Paşa emrini
alınca hareket etti. Sadrâzam ortada bir sebep yokken, hizmetinden,
memnun olduğu. Defterdarın azledilmiş olmasına canı sıkılmakla bera
ber yeni Defterdar Mustafa Paşa Hattı Hümayunu hamilen geldiği için
muhalefete imkân göremedi, emri vakıı kabul, ve kendisini «naçar Def
terdarlık mesnedine iclâs ve düşü liyakatine mutat üzere hilât ilbas»
etti. (1)
Köprülü’lerin. Devlet binasında yaptıkları esaslı tamir ondan sonra
gelenlerin akılsız ve bakımsız hareketleri yüzünden tekrar haraba yüz tu
tuyor, ve bunlardan da bir çok fenalıklar başgösteriyordu. Ordu yine ufak
ufak vesilelerle itaatsizliği ele almaya başlamıştı. İşte Belgrat ilerisin
deki Karargâhta bulunan asker, Serdar Süleyman Paşa'nm hareketinin
şiddetini ve erzak ile ulûfe tevziindeki haksızlık ve müsavatsızlığını ileri
sürerek aleyhine kıyam etmişler, dedi koduya başlamışlardı. İşin fenaya
varacağım anlıyan Süleyman Paşa «Sancağı Şerifi» hamilen tedarik ettiği
gemilerle Tunadan İstanbul'a savuşuyor, ve kendini tebriye ettirmek
için Devlet erkânı ile askerî ümerayı da birlikte almış bulunuyordu. An
cak Diyarbekir Valisi Vezir Cafer Paşa, Yeniçeri Ağası Vezir Tekirdağlı
Mustafa Paşa ve Ordu Kadısı Esseyyid Abdülbaki Efendi Belgrad'a gel
diklerinde «bizim azimetimiz size dahi muzırdır» sözüyle hükümet mer
kezine gitmekten çekinmişlerse de Süleyman Paşa, Defterdar Esseyyid
Mustafa Paşa, Reisülküttap Mehmet Bey ve zahire cemi için Belgrat'ta
alıkonulan eski Edime Bostancı Başısı Hüseyin Paşa ile Tuna donanması
gemilerine binerek Rusçuk yoluyla hareket ettiler.
Bunlar kaçarken Ordudaki erkân ve kodamanlar toplanıp meseleyi
müzakere ettiler. Cereyanı hali ve Sadrâzamdan şikâyeti havi bir mahzar
takdimini ve «Halep Valisi Veziri sahib-üt-tedbir Siyavuş Paşa» nm itti
fakla Başbuğ tanıldığmı Makamı Saltanata arzetmeğe karar vererek ica
bım icra ettiler. (1)
Sadrâzam Süleyman Paşa’nm İstanbul’a avdettinden ve gönderilen
mahzarın vüsulünden evvel Serdarın bazı rical ile Ordudan firar ve kul
taifesinin kendilerine Siyavuş Paşa’yı Başbuğ intihap ettikleri, bir ta
rikle, Padişaha bildirilmiş ve Küçük Mirahur Osman Ağa Seraskerliğin
kendisine tevcih olunduğuna dair bir hattı Hümayun ile gönderildiği gibi1
(2) R aşlt T a r ih i: C ilt -1 S a h ife : 501.

(1) R aşit T a r ih i:C U t- 1 S a h ile :518.

kılinç ve kaftan dahi irsal kılınmış idi. Osman Ağa; Ordunun Belgrat’a
girdiği gün yetişmekle erkân ve rüesa derhal Siyavuş Paşa otağına cerno-
lunarak Hattı Hümayun okundu ve müeddası oradakilere anlatıldı. An
cak zorbalr kararlarından sarfınazar etmiyeceklerini söylüyorlar, aynen
icrasını istiyorlardı. Hatta bu defa daha ileri gittiler, ve hemen avdetle
beraber Süleyman Paşa'mn katlini ve Sadaretin Süleyman Paşa'ya tevcih
ettirilmesini karar altına aldılar. Sadrâzam ve Serdarı Ekrem filhakika
fena yapmıştı. Vazifesi orada kalmak, şikâyetleri dinlemek, içlerinde mu
hik olanları terviç eylemek ve nihayet keyfiyeti merkeze bildirmek netice
ne olursa olsun düşman karşısından yüzgeri eylememekti. Rüesanm Sü
leyman Paşa’nm avdet reyine ittiba etmiyerek orada kalmaları ve Orduyu
yerinde tutmaya muvaffak olmaları yine bir şeydi. Fakat bu defaki hare
ketleriyle düşünmüyorlardı ki Orduyu dağıtıp gelmek, memlekete düş
manın girmesini kolaylaştırmaktı. Düşmanlar ileri harekette hiç bir müş-
kilâta uğramıyacaklar, kollarını sallıyarak vaktiyle bir çok kan ve can
bahasına elde edilen memleketleri tüfenk patlatmaksızm alacaklardı. Fa
kat onlar da, maatteessüf, buralarım düşünecek kafa yoktu. Düşündük
leri yalmz nefsi nefisleri idi, şahsî menfaatlerini, her ne suretle olursa
olsun, temindi. İşte onlar bunu gürültü ve patırtı ile temine çalışıyor
lar, Mirahur Osman ağayı bu ciheti tebliğ eylemek üzere hemen geri gön
deriyorlardı.
Dördüncü Mehmet Osman Ağayı gönderdikten bir kaç gün sonra
Sadrâzam yanında Baş Defterdar Mustafa Paşa ile Reisülküttap Mehmet
Bey olduğu halde İstanbul'a gelmiş, ve Kaymakam Recep Paşa ile gizlice
görüştükten sonra saklanmıştı. Defterdar Mustafa Paşa Sancakı Şerif
ile Mührü Hümayunu getirip Padişaha teslim etti ve cereyanı hali taf
silâtı ile arzeyledi. Ordunun eskisi gibi bir ihtilâl ocağı haline geldiğini
hikâye etti.
Yeniçerilerin düşman karşısından ricat ile İstanbul’a gelmek üzere
bulunduğunu haber alan Zan Sultan Mehmet teessüre kapıldı ve Osman
Ağa’mn dönüşünü sabırsızlıkla intizara başladı. Aradan çok geçmeden
Osman Ağa'da avdet ve ahvali arzetti.
Vaziyet mühim ve nazikti. Dördüncü Mehmet; yalnız kendi fikriyle
hareket etmek istemedi. İşin inceden inceye müzakeresiyle verilecek ka
rarın arzım iradesiyle Devlet erkânım cemetti. Toplananlar bir çok mü
nakaşadan sonra şu karan ittihaz ettiler: «Şevketlû Padişahımız gerek
mührü vezareti ve gerek sair menasıbı ve ocak Ağalıklanm bu tarafta hay-
nhahı Devlet olan kullarına ihsan ve Orduyu Hümayunda olan Yeniçeri
ve Sipahi ve Silâhtar ve sair tavaifi askeriyye ve Kapu kullannın bilcüm
le bu tarafta mansup olan ağalan ve zabitleri yanma gelip cem olmalan
ferman olunsun. İnşaallahüteâlâ bu halet kulubihase vesilei istilayı ruub
9

ve hiras olup cemiyet bağy ve şikaklan tefrikapezir olacağı emri mukar
rerdir.»
Halbuki bu karar, tutuşan ateşi söndürecek kuvvetli bir tulumbanın
ağzından fışkıran su mahiyetinde değil yeni başlayan bir yangını körük-
lüyecek şiddetli bir rüzgâr şeklindedir. Çünkü isyam idare edenler ayak
takımı değil kumandanlar, kodamanlar, reisler ve zabitlerdi. Binaenaleyh
onları ötekiler değil İkinciler birincileri sürüklüyecekler, bahusus ortada
umduklanndan sarfınazar ellerindekileri de kaybetmek tehelikesine ma
ruz kalan başlar ayaklan daha tehlikeli bir mevkie sokacaklardı. İsti
şare heyetinde ise bu basit hakikati görecek göz çıkmadı. Daha doğrusu
Devletin bulunduğu elim vaziyetten kurtnlması her türlü fedakârlıklar
ihtiyanyle kabil iken şahsî ihtiraslann tatmini düşünüldü. Çünkü ikti
dar mevkilerini başta Sadaret Kaymakamı Recep Paşa olmak üzere Is-
tanbul’dakiler paylaşacaklar ve bu sayede umduklanndan fazla şeylere
kavuşacaklardı. Ama bunun sonu Devlet için, hatta kendileri için vahim
imiş kimin ne umurunda. Padişaha gelince o da saltanat işlerini bıraka
rak zevk ve safasma, ifrat ile düştüğü av eğlencelerine daldığı için kara-
nn doğurabileceği korkunç neticeyi nazan dikkate almaya lüzum gör
medi. Bununla beraber fitnekârlann ileri gelenleri Saltanat makamına
gizlice mektup göndermişler, bizim maksadımız nzayı Hümayunlanna
muhalif hareket değildir, yalnız Süleyman Paşa'dan intikam almaktan
ibarettir demekten geri durmamışlardı. Halbuki onların diğer işlere mü
dahaleleri olmadığından bahsetmeleri bir hileden ve maksatlarına kolay
ca varmayı o yolda görmelerinden ileri gelmişti. Ehemmiyetli tedbirlere
baş vurulacak, fitne ocağım temelinden yıkacak çare aranılacak yerde
onların bu hiyle ve fitnekârlıklanna inanılmıştı.
Vak'anüvis te bu hareketi tenkit ediyor ve diyor k i:
«Cemi' zamanda erbabı fitne ve fesadın ahdü emanlanna itimat
caiz olmayıp mekir ve hiylelerinden gâfil olmak kân âkil değil iken iman
ve ahlâklanna vücut vermek takribiyle izaleleri emrinde tekâsül ve kasıt
ve mekirleri fakat Süleyman Paşaya münhasır olmak üzere cemiyetlerini
tefrik etmek tedbirinden tegafül olunup alel ittifak hayırhahı din ve Dev
letin rey ve tedbirlerine itibar ve naireyi fitnenin itfasına bezil iktidar
etmediler.» (1)
Paytahtta tedbir ittihaz edecek olanlar, maalesef, başka arzuya
kapılmışlandı .Sadaret Kaymakamı Sadramazlığı ele geçirmenin
yolunu aramaya başlamıştı. Hatta bu arzusunu doğrudan doğruya Pa
dişaha söylemekten bile çekinmemişti:1
(1) R aşit T arihi, Cilt - 1, S ahile : 520.
10

«Rikâbı Hümayun Kaymakamı Recep Paşa ise huzuru Hümayun
da Şevketlû Padişahım elbette mühür ben kullana ihsan ve 61 muharri
silsilei bağyü fesat olan yaramazların avni hakla tefriki cemiyetleri
hususunu ferman buyurun, yümnü himmeti mülkâneleri ile esheli
veçh üzere cezayı sezaları verilüp işbu su’leğiri zuhur olan nairei şer ve
şurun itfasına ben kulun tekeffül ederim deyu azi mniyaz ve ibram
eyledi.» (1)
Fakat onun bu arzusu padişah tarafından is’af olunmadı, müh
rü Vezaretin Siyavuş Paşa'ya tevdii münasip görüldü (16 Zilkide
1098 1686). Mührü Hümayundan başka iki mücevher sorguç ve bir
kabza murassa kılıç ve kürklü ve sade iki kat hil'atı fahire Sancağı
Şerif ile birlikte, Silahdar Hasan Ağa ile, yeni sadrazama gönderiliyor
ve «gerek kendinin ve gerek kul tayifesinin her ne matluplan varsa mü
saade olunmak şartıyle Belgrat’da kışlayup zinhar beri geçmemek üze
re» bir de Hattı Hümayun gönderiliyordu. (2)
Defterdar Mustafa Paşa ile Reisül küttap Mehmet Bey’e de Ordu
ya avdetle işin hüsnü suretle tesfiyesine gayret eylemeleri aynca tebliğ
edilmiş bulunuyordu. Dördüncü Sultan Mehmedin karar hilafına olarak
istar ettiği irade musip idi. Fakat maatteessüf bir parça geç kalınmıştı.
Çünkü ordu Belgrat'tan hareket etmiş, İstanbul yolunu takibe başla
mıştı.
Heyet Zilkidenin yirmiyedinci günü Niş menzilinde Siyavüş Paşa’-
ya erişti ve hemen orada, debdebe ve darat ile. Sadaret merasimi ya
pıldı. Hasan Ağa'ya Sancağı Şerif ile Mührü Hümayundan başka yeni
Sadrazama padişah hediye edilen «iki sevbi muris -ül- behçeti» de tak
dim etti. Hattı Hümayunun okunmasını müteakip Defterdar Mustafa Pa
şa ile Mehmet Bey, en evvel, «takbili dameni Sadrı Âli» (Yeni Sadra
zamın elini öptüler) ettiler, ve «kelevvel kâr küzar mesnedi maali (ve
evvelki gibi işleriyle meşgul) oldular».
Bunlar böylece ihtilaller ve sonra parlak resimlerle Sadaret mera
simini icra ile vakit geçirirlerken meydanı boş bulan düşman ilerlemiş,
aylardanberi yiyecek gönderilmemesi yüzünden muhafızları aç kalan
Sigetvar ve Belgrat kalelerini eman ile ele geçirmişlerdi.
Fitne ateşi, arzularının birini teşkil eden Sadaretin tevcihiyle, sö
necek yerde daha ziyade yanmaya başladı. Çünkü Yeniçeri kodamanlan
bununla razı olmuyor, daha başka şeyleride isteyüp duruyorlardı. Za
ten Siyavuş Paşa’da daha evvel «Kendi Kulağalan lisamndan Şeyhü-*1
(1) T arih i R aşit, C ilt- 1 S ahil e : 520.

(2) S ilah d ar T arihi, m üellifi S ilah d ar F m dıklıh M ehm et etğ a Veliyyüddin
E fendi kütüphanesinde yazm a n ü sh a N o : 2369. V arak : 141.
11
Original from
lislam Ankararû Mehmet Efendi'ye mektub» yazmış, düşman ayağı al-
tmda din ve Devlet namusunun kurtarılması Padişahın hal’ile Şehzade
Süleyman'ın iclasma vebeste (bağh) olduğunu bildirdiği gibi Şeyhülis-
lam'daıı Paytahtta birgûna fenalık yapılmamak şartıyle bu arzunun
isafma yardım edeceği cevabın da almıştı (1).
Tam bu sırada, yine Siyavüş Paşa’mn tasvibiyle, ileri gelenler
biraraya toplandılar. «Defterdar Esseyid Mustafa Paşa ve Reis Mehmet
Bey ve Defter Emini amcazade Hüseyin Efendi ve Teskireciler gibi bir
kaç belli başlı erkânı Devleti (Devlet ileri gelenlerini) idam etsek cüm
le naz bizlerden havfe düşüp dilhahımız üzere Devleti Aliyyeyi kabzai
tasarrufa alırdık» dediler ve ertesi gün yapılacak alayda kararlarım
tatbik mevkiine çıkarmayı da münasip gördüler.
Zilkidenin yirmisekizine rastlayan ertesi gün Silahdan Şehriyeri
Hasan Ağa ile gönderilen hilatler Vüzera ve Erkâna tevzi edilecek ve
bu münasebetle merasim yapılacaktı. Filhakika gecenin herşeyi örten
ve karartan matemi karanlığı sıynlıpta ortalık aydınlanınca vezirler
Yeniçeri Ağası Tekirdağlı Vezir Mustafa Paşa, Defterdar Vezir Esseyyid
Mustafa Paşa, Reisülküttap Mehmet Bey ve sair ayanı Devlet, adet ve-
cehile, Sadrazam otağına dahil olduklarım müteakip Yeniçeri, Cebeci
ve Topçu neferatı otağın etrafım çevirdiler, zorbabaşılar, sipahiler, si-
lahdarlar, diğer atlılarda harp ve darp aletlerini takınmışlar, düşman
karşısında alamalan icap eden vaziyeti otağ etrafında saf teşkil etmek
suretiyle almışlardı. Keyfiyet çadırda olanlara aksedince hepsini bir kor
ku ve. telâş aldı, işin nereye varacağını düşünür ve birbirlerine bakışır-
larken dışarıda bir vaveylâ koptu: kovanından boşalan bir an kümesini
andıran bu boğuk sesler Defterdar Mustafa Paşa'mn öldürülmesini is
tiyorlardı. Siyavuş Paşa iptida adamlanle ve sonra, sahte bir tavırla,
bizzat fitnenin define çalıştığı sırada Mustafa Paşa Sadırazamın «eteğine»
yapışmış «benim cürmüm nedir deyu feryat ve figan» etmiye başlamıştı.
Filhakika onun böyle büyük bir ceza ile mücazatlandınlacak kadar bir
kabahati yoktu. Fakat nüfuz ve iktidarın kendilerinde olduğunu göster
mek istiyen zorbalar kudret ve kuvvetlerini ancak böyle büyük başlan
uçurmakla gösterebileceklerini düşünmüşlerdi. Masumlukla mücrimli-
ğin, adaletle zulmün onlann nazarında hiç bir kıymeti yoktu. Bütün el
çiler boş dönüyor. Sadrâzamın sözlerinden de bir şey çıkmıyordu.
Nihayet Siyavuş Paşa Defterdara döndü:
— «Benim bu adamlara bir tarikle sözüm geçmiyor. Bari sen ken
din çıkıp niyaz eyle, ola ki merhamet ederler.» dedi.1
(1) Silahdar Tarihi, Keza V arak: 142.
12

Mustafa Paşa sararmış yüzü ve titrek elleri ile otağdan, asılmağa
götürülen bir mücrim gibi ve «Behey oğullar» kelimeleriyle söze başla
dı. Defterdarın titrek ve baygın sesi asilere şu hitabı ediyordu:
«Emri Şer’i Şerifin, siyadetime hürmet ve rişi sefidime (Beyaz sa
kalıma) merhamet edin!»
Bu cümle ağzından çıkarken dişlerine kadar silâhlanmış olan asi
ler üzerine yürüdüler ve kıhnç ve hançer üşürerek beyaz sakalım taşı
yan başım al kanlar içinde yere düşürdüler. Akan masum kan bundan
ibaret kalmadı. Diğer istediklerini de birer birer öldürüyor, Sadrazâ-
mm şefaatlerine katiyen ehemmiyet vermiyorlardı.
«ötedenberi Devleti Aliyenin hidematı memuresinde nice mesaiyi
meşkûresi zuhura gelen Defter Emini Amcazade Hüseyin Efendi gibi
bir piri köhne sal ve kardan sütude hali dahi çadırında basıp tiği gadr
ile şehidi helâk ve rişi sefidinini alûdei hunu helâk eylediler.»
Yalnız Reisülküttap Mehmet Bey ile yeniçeri kalemi Baş Halifesi
Veli Efendi kendi çadırlarında bulunmaları ve aldıkları isyan haberi
üzerine savuşmaları sayesinde başlarım kurtardılar. (1)
Fındıklılı; Defterdar Mustafa Paşa run katli hadisesini; «Fakir bile
değildim, ancak Silâhtar Mora’lı Hasan Ağa otağda bulunup sıhhatiyle
takririn yazdım» kaydiyle tevsik etmek suretiyle aşağıye aynen nakle
dilen şekilde yazıyor:
«Veziriazam ilkasiyle zorbabaşılar cümle piyade ve süvari kul tay
fasını ifsat edip meydana çıktılar. Cemiyet ile gelip kendi otağın kuşat
tılar. Bir buçuk yıldır ulûfe yüzü görmedik, halimize merhamet etme
diler. Beş ulûfemiz geçti. Miri mah izat eden Defterdarı isteriz, deyu
çağrıştılar ve derdimend Defterdar Vezir Seyyid Mustafa Paşa henüz İs
tanbul'dan gelip Veziriazam yanında idi. Sureti muamele rica edip işgal
eylemediler ve şimdi otağı başına yıkarız, feryadın eylediler. Veziriazam
kendinin Şaban kethüdasına Defterdar Paşa bizim obadadır, var getir
dedi. Ol dahi sahibi Devlet sizi ister buyurun deyicek kalkıp Şerullah
şeri'i Resullullah diyerek baş çadırda Veziriazama geldi, ol dahi kalkıp
İçeri obasına giderken ol dahi Paşa efendim nereye gidersin halime mer
hamet eyle deyüp ağlaya kaldı. Asla bakmayıp geçip gitti. 01 vakitte ön
kapıdan içeri eşkiya yürüyüp derdimendi tuttular. Sürükliyerek taşra
çıkardılar. Dilinden Şerullah sözün kesmeyip na ümid olıcak ağa kar
deşler ak sakahma ve ceddime rahmedin deyu feryat edip yalvara gördü.
Bir alay ayağı çanklı bindiler ağzına ve imanına sebedip haşa stimme
haşa şimden sonra seni bizim elimizden ceddin bile gelse kurtaramaz
deyip kılıç üşürüp pare pare ettiler.» (2)
(1) Raşft Tarihi. C ilt-1, S ahife: 521.

(2) SU ııhdir Tarihi, kesa, V arak: 142.
13

Bu ihtilal payihtatta kadar uzanmış ve Dördüncü Mehmet'de sü
rükleyip hal’eylemiştir.
Sicili osmanî (Cilt 4 Sahife 404) «Sadrı vakit Süleyman Paşa ile
Orduyu Hümayundan avdet edildiysede yolda şehiden vefat eylemiştir»
gibi ufak bir hata ile yazdığı muhtasar tercümei haline «mahdumu
(Esseyyid Ali Bey) kahrından ölüp 1164 (1751) de Mevlevihane kapısı
na defnedilmiştir.» malûmatını da ilâve ediyor.
Hüseyin Paşa (Doğancı)

Boşnaktır, Devşirme tarikiyle İstanbul'a getirtilerek zamanının bir
irfan menbaı olan Enderun Mektebinde iyi bir tahsilden sonra göster
diği kaa biliyete binaen Hünkârın hususî hizmetine alınmış, ve sarayın
o vakitki meratibini birer birer katederek nihayet Doğancılık hizmetini
ihraz eylemiştir.
Sonradan usuli veçhile çırağ edildiğinde daireyi Defteriye devama
başlayıp orada da aynı kaabiliyeti göstermekle o zamamn mutene me
muriyetlerinden olan Başbakıkulluğunu ihraza muvaffak oldu.
1907 (1686) da AvusturyalIlara 'karşı gönderilen ordunun malî işle
rini görmek üzere Ordu Defterdarı, ve Baş Defterdar Esseyyit Mustafa
Paşa’mn Sadrazam ile birlikte ordugahı terk ile Payhtahta savuşması
üzerine Başdefterdar vekili olmuş, Mustafa Paşa'nın katli akibinde de
asaleten Defterdar naspedilmiştir (28 Zilkide 1098 (1687)
Sadrâzam ve Serdarı Ekrem Süleyman Paşa'yı firara, ve Siyavuş
Paşa'nın Sadrazamlığa nasbiyle beraber Defterdar Mustafa Paşa ile bir
kaç değerli zatın ölümüne sebebiyet veren İhtilal Cemiyeti düşman kar
şısından çekilerek Payhtahtta doğru ilerliyor, ve merkeze yaklaştıkça,
yuvarlandıkça büyüyen çığlar gibi, büyüdükçe büyüyordu. Onların bir
seli huruşan gibi payhtahtta doğru akıp gelmeleri başta Padişah olmak
üzere Devlet erkânım telâşa düşürdü. Dördüncü Mehmet çıkardığı bir
hüküm ile saklanan eski Sadrâzam Süleyman Paşa'nın aranıp b u l d u r u
larak katlini Kaymakam Recep Paşa’ya emrediyor, ve Paşa’nın tereddü
dünü görünce önün da izalesine hüküm istar eyliyordu. Padişah'm mak
sadı ihtilâlcilerin Süleyman Paşa'nın katli yolundaki isteklerini de terviç
etmek suretiyle işi kapatmak idi. Nihayet bir çok aramadan sonra, eski
Sadrâzam, Kavak bahçesi ustası tarafından tutulmakla hükmü hüma
yun icra edilmiş, ve kesikbaşı Haseki Musa Ağa ile Orduya gönderilmişti.
Süleyman Paşa'nın başını götüren Musa Ağa Ordu ile Filibe'de karşı
laştı, ve Hattı Hümayun ile 'başı yeni Sadrâzam Siyavuş Paşa'ya teslim
etti. Kesik baş «mahzarı cumhura arz ve takdim» olundu. Hattı Hüma
yun da okundu. Sultan Mehmet başına geleceği biliyor. Orduyu her ne
14

suretle olursa olsun Payhtahttan uzakta tevkife çalışıyordu. Fakat zor
balar buna razı olmuyorlar, Payhtahtta! Payhtahtta! diye bağırıyorlardı.
Hatta güçlük çıkaran konakçının çadırım başına yıkmışlar, ve ondan
sonra tekrar yola düzülmüşlerdi.
Henüz yoldalarken yeniden isteklerde bulunmaktan da geri durmu
yorlardı. Gönderdikleri, bir muhzırle Darüsseade Ağası'mn tabdiüni iste
mişlerdi. Asilerin bu isteğide kabul olunuyor. Merkezde bundan başka
diğer değişiklikler de icra eyliyordu. Maamafih ihtilâl bayrağını Ordu,
bütün bu icraata ve Padişahın tevakkuf emrine rağmen ilerlemekte de
vam etti, nihayet Edirne'ye geldi. Eski Osmanlı Payhtahttmda bir parça
tereddüt gösterdikten sonra, karar veçhile, İstanbul'a doğru ilerlerken
Payhtahtta Dördüncü Mehmet hal’ ve Sultan Süleyman iclâs ediliyordu
(2 Muharrem 1099 (1687)
Ihtilâlcılar artık gemi azıya almışlar, her tarafa saldırmağa başla
mışlardı. Namus sahihleri yirmi sene evvelki gibi, titremeğe, mal ve me-
nallarından başka ırzlarım ve canlarım tehlikede görmeğe başladılar.
Söz tamamen ayağa düşmüştü. Tecavüzler Istanbulda'kilerden sonra
Ordu ile gelenler hakkında da başladı. Hakikaten Yeniçeri Ağası Har-
putlu Ali Ağa'yi öldürdükleri gün birdenbire Defterdar Hüseyin Efen-
di'nin de konağına hücum ettiler, sarayın içinde ve dışında ne buldularsa
hepsini yağma eylediler.Oradan kalkıp Sadrâzamın konağına vardılar.
Vaktiyleemellerini terviç için ihtilâl bayrağım açtıranlar şimdi fitne ate
şini söndüremedikten başka ateşin üzerlerine sıçramamasına bile mani
olamıyorlardı. Çünkü ihtilâlcılar artık keselerini doldurmağa bakıyorlar,
âmir, memur namus sahibi demiyor, muttasıl saldırıyorlardı. Siyavuş Pa
şa'mn yanında Şeyhülislâm Feyzullah Efendi, Sadrirum Ebu Sait zade
Feyzullah Efendi, Sadn Anadolu Abdürrahim Zade Mehmet Efendi ile
Defterdar Hüseyin Efendi vardı. Sadrâzam konağın kapılarım kapattır
maktan başka çare görmedi, ve hemen icabına tevessül için adamlarına
emir verdi. Kapıların kapatılışı ihtilâlcileri bütün bütün köpürttü, mu
hasarayı taş ve tüfek takip etti. îçerdekiler gelenlerin küstahlığı bu dere
ce ileri götüreceklerini tahmin etmemişlerdi, nlar bir parça gürültü ve
patırtıdan sonra silâh patlamaya mahal kalmadan bir anlaşma yolu bulu
nacağım zanneylemişlerdi. îş bu mertebeye gelince sözleri diğerlerinden
nâfi zolan Şeyhülislâm ile Sadreyin, tavassut fikriyle dışarı çıkıp ihtilâl-
cılann reisi olan ve kendi kendine Yeniçeri Ağası süsünü takman Hacı
Ali ile görüştüler. Mesele Mührün iadesiyle hallolunmak istenildi. Siyavuş
Paşa da muztar mevkide bulunmakla iadeden imtina etmedi.
Şeyhülislâm ile Sadreyin ve Defterdar Hüseyin Efendi işin halledil
miş olduğu zanniyle konaktan çıktılar, evlerine döndüler. Halbuki arzu
larına pek çabuk nail ve karşılarında hiç bir mani kalmadığına kaail olan
15

Hacı Ali ve kafadarları bu kadarla da k a n m a d ı l a r , sonradan Paşanın
kendilerine teslim olmasını isteğe başladılar.
Siyavuş Paşa bu takdirde işin nereye varacağım biliyor, onun için
buna bir türlü razı olmuyordu. Asiler de dağılmıyorlar, konağın etrafım
beklemekte devam ediyorlardı. Bir gün bir gece öylece geçti. Ertesi gün
nasılsa bir yolunu bulup içeriye girdiler, selâmlıkta bulduklarını al-
maklada iktifa etmiyerek hareme girmeye savaştılar. Paşa için artık yaşa
maya imkan yoktu. Çünkü ele geçince carıma kıyacaklarım katiyen şüp
hesi kalmamıştı. Maamafih öldürmeseler bile haremdekilere gözü önünde
vaki olacak tecavüze tahammül edemiyeceği tabu idi. Ne olursa olsun
mabeyn kapısı önünde durdu, ve yanında bulunan iç ağalanyle üzerlerine
hücum edenlere kurşun sıkmağa başladı. Asiler tamamen kükremişler,
bir kaç hamleden sonra üşürdükleri kılıçlan isabet ettirdiklerinden Pa
şa'yı yere sermişlerdi. Artık yağma başlamıştı. Olup biteni Vak'anüvis'ten
dinliydim:
«Bimehaba haremine girdiler ve bilcümle envai ve eşyasın yağma
dan maada cariyelerin gaza malımızdır deyu odalarına götürmek kasdıle
hamallar arkasına verdiler. İki nefer evladın limmeden bir kimse erazil
elinden bir kaç akçe ile tahlis edip hücum eden eşkiya sarayın ferş ve
bisatmı hal' etmek değil pençere demirlerin ve mahzen kapıların ve ha
mam kurşunların kal' eylediler. Ol müfsitlerin Veziriâzam müşarünileyh
hakkında sudur eden gadrü bidatlan nakılane şehnamei havadisi eyyama
kıssai hun Siyavuşu feramuş ettirdi. Katelehumullah» (1)
Siyavuş Paşa gadre uğradı. Fakat o; ihtirasının, selefi Defterdar
Esseyyid Mustafa Paşa, Amcazade ve emsali erbabı namusun canına kı
yılmasını terviç ile beraber düşman karşısından çekilmek gibi mücazat-
sız kalmamak lâzımgelen fiil ve hareketin cezasını çekmiştir.
Asiler işi büyütmüşlerdi, her tarafa saldırıyorlar, yeni Padişahı bile
arzularına ram eyliyorlardı. Bununla beraber onlarm her tarafa mal ve
menala, ırz ve namusa tecavuzlan gayretullaha dokundu. Nihayet Bedls-
tende Sadattan bir kimsenin dükkânından gasbettikleri emvalden dolayı
canı yanan dükkân sahibi eline geçen bir beyaz bez parçasını, demirci
yâve gibi, bir değneğin ucuna takarak ve «müslüman olan Sancak dibine
gelsin» yolunda feryat ve figan ederken vaki olan daveti bir çok halkın
toplanmasına sebeb oldu. Bu bir damla su kabın taşmasına kâfi geldi,
İhtilâle karşı mukabil bir ihtilâl patlak verdi. Gittikçe büyüyen cemiyet
nihayet bundan cesaret alarak o güne kadar meydana çıkamıyan erkânın
teşvikiyle Padişahı da gayrete getirerek zorbaların birer birer temizlen
mesine hizmet etti. Asiler tarafından Yeniçeri Ağası nasbolunan Hacı Ali
16

de ele geçmiş, bir gecelik hapisten sonra boynu vurulmuştu. Mesele ka
pandı, ve böylece yedi aydanberi devam eden kararsızlık nihayete erdi.
Ancak Paytaht ihtilâl ateşi ile yanarken «mesaibi kavmin inde kav-
min fevaid» darbımeselince düşman istifadeye koyulmuş, istilâdan isti
lâya yürümüştü. Binaenaleyh haricî düşmana bakmak, memleketleri kur
tarmak lâzım geliyordu. Halbuki Hazine tamtakırdı. Cülusu Hümayun
bahşişi tedarikinde bile güçlük çekilmiş, ve nihayet ussat birer ulûfe ile
ikna edilmiş olduğu halde ahvalin böyle kararsız gitmesi malî ister bü
tün bütün berbat etmişti. Parasızlığa bir çare olmak üzere «Has Ahur
Hâzinesinde mahzun ve lüzumu mertebesinden efzun olan raht ve bisatı
ve evanii zerü simi Darpaneye» teslimle bunların sikkeye tahvili zarurî
görülerek hemen icabına tevessül edilmiş, ve beşyüz elli dört keseye para
basılmıştır.
îkinci Sulta nSüleyman’m saltanatı zamanında ve Hüseyin Efen-
di’nin Defterdarlığı sırasında basılmış olan bu paraların, düzgünlüğü
cihetiyle, meskûkât tarihimizde hususî bir kıymeti vardır.
İsmail Galip Bey merhum «Asrı sabık evahirinde meskûkâtı Osma-
niyenin tedrit ve ıslah şekil ve heyetine teşebbüs olunduğu zikr ve beyan
edilmişti. O teşebbüsün neticesi olarak işte Sultan Süleymam Sâni dev
rinde ıslahatı meskürenin lüzumu derecede ikmaline himmet olunmuş
ve sırasıyle tarif ve izah olunacağı üzere altun, gümüş, bakır her cins
meskûkâtın sureti darp ve imalleri tahtı intizama alındığı gibi, bilhassa
gümüş sikkeler esasen usulu cedideye tahvil ve ifrağ kılınmıştır. Bina-
nialeyh bu asır meskûkâtı Osmaniyece bir devri teceddüt ad ve itibar
olunmak lâzımdır.» Dedikten sonra altın ve gümüş meskûkât hakkın
da aşağıdaki izahatı veriyor:
«Müşarünileyh Sultan Süleymam Sâni Hazretlerinin Derseadette
kesilen altınlarının ayarlan tamam olup sikletleri ise vezni kadimi esa
siye pek yakındır. Bulardan intizami resim ve hattan başka kutren dahi
eski altınlardan fark olunacak surette tebeddülât icra kılınmıştır. Yani
eskiler ekseri yirmiden yirmiki milimetre kutrunda katolunurken bun
lar onlardan beş altı milimetre daha geniş tutulmuştur.
«Mısır ile mığnp al tini an eski halde olup Mısınnkiler hem ayar
ve hem vezince diğerleri ise yalnız ı ezince noksandırlar. Bu asırda Ru
meli ve Anadolu ve Arabistan beldelerinin hiçbirinde ne altın ve nede
gümüş sikke kesilmemiştir.
«Bu devrin gümüş meskûkâtma gelince: ilk defa olarak Avrupa’-
nm geniş kuturdaki sikkelerini takliden büyük gümüş sikkeler kat ve
darbına başlanılmıştır ki balâda (564) ve (565) numaralı sikkelere
bakıldıkta bunlann tarz ve heyetleri anlaşılır.
17
f:2-2
«Bu sikkeler 833 ayarında ve dirhem vezninde ve 40 milimetre
kutrunda olarak kesilip ecnebiden mehug olan (kuruş) namile tesmiye
olunmuştur.
«Vakıa müverihlerin hiçbirisi hangi tarihte birinci defa olmak üze
re Osmanlı guruşu katolunduğuna dair malûmat vermeyip yalnız vak'a
nüvis Raşit Efendi 1108 senesinde ecnebi guruşlan ilga ve yerine tuğ-
rah kuruşlar ihraç olunduğunu ilk defa olarak söylemiş isede elde bu
lunan salifüzikir Osmanlı kuruşları tarihi meşkurdan evvel yani 1099
senesinde kesilmiş ve bundan mukaddem ise asla Osmanlı guruşu gö
rülmemiştir.
«Binanialeyh Osmanlı guruşunun iptida meydana çıkışı bu devirde
dir. Cevdet Paşa Hazretleri dahi tarihlerinde «Sultan Süleymanı Sâni
asrında altı dirhem vezninde kuruş kesildi.» (Tarihi Cevdet, Cilt-5, Sa-
hife: 303) demiştirki - müşarünileyhin bu rivayeti müellifini kadimenin
akvaline müstenit olmasa bile-fenni meskûkât bu sureti teyit ve ispat
ediyor.» (1)
Ortada hiçbir sebep yokken, biraz sonra, Hüseyin Efendi azil, ve
bununlada ittifa edilmiyerek tevkif olundu.
Vak’a nüvis tebdil ve tevkif keyfiyetini şu suretle kaydeyliyor:
«Defterdarı Şıkkı evvel Hüseyin Efendi sebebi gayri malûm ile
bağleten azil ve hapis ve emval ve eşyası tarafı miriye ahz ve kabz olu
nup Yeniçeri efendisi Ramazan Efendi Defterdarlık mesnedine iclas ve
düşü liyakatine huzuru Sadrâzamîde hil'at ilbas olundu.» (1099/1688)
(2)
Maamafih mevkufiyeti imtidat etmedi, bir kaç gün sonra Mualli
mi Sultani Arabzade Abdülvahap Efendi’nin şefaatiyle af ve itlak olun
duğu gibi müsadere olunan envali de iade edildi, fazla olarak ta Vezirlik
le Basra eyaletine tayin kılındı. Padişah iradesinde «birkaç gün Ezen-
gemid de (İzmit karar ve badehu mansıbına İlgar» etmesi de vardı. De
mek oluyor ki İstanbul’da bakası münasip görülmemiş, hemen uzak
laştırılması tensip edilmiştir.
1102 senesi nihayetlerinde (1690) azlonulmakla İstanbul’a geldi.
Kendisine şefaat eyleyen Abdülvahap Efendi’nin Padişah yanından uzak
laştırılmış bulunması hasebiyle sahipsiz kalan Hüseyin Paşa vaktiyle
zimmetine mali miri geçirdiği töhmetiyle hapsedilerek birkaç gün son
ra çıkan hükmü hümayun üzerine öldürüldü. Demekki Sultanın hocası
nazardan düşünce himayegardesi olan Hüseyin Paşa'da hasımlan inti-
(1) Takvim i M eskûkâtı Osmaniyye, m üellifi İsm ail Galip, S a h ife : 230 - 232.
(2) R aşit Tarihi, CU t-2, S ah ife: 39.
18

kam almak zamanının geldiğini görmüşler, memuruyetinden azil ettir
dikleri gibi payhtahtta gelince canına da kıydırmışlar dır 1103 (1691)
Tarihini yanlış yazan Vak'a Nüvis ölüm hadisesi hakkında şu malû
matı veriyor:
Başbakıcı kulu iken bundan akdem doksandokuz tarihinde ianeti
eşkiya ile defterdar olup badehu Vezaret ile kâmkâr ve eyaleti Basra ile
alem efrazı taayyün ve itibar olan Hüseyin Paşanın zimmetinde kati vafir
mali mirî olmağın kâh ikrar ve kâh edasında teallül ettiğinden naşi
mashan gazabı şehriyari âlitebar olup kapı arasında mahpus iken kat
line tiği tedmiri kahr derkâr kılındı»
Kısaca tercümei halini yazılı bulunan Sicili Osmanide (Cilt -2,
Sahifc : 199) «Mahdumu ricalden Mehmet Bey» olduğu da kayıtlıdır.
Mehmet Bey kat'i meratible 1140 şevvalinde (1728) Anadolu mu
hasebecisi, sonradan mevkufatî olmuş, ve bir aralık infisal ederek 1144
zilhiçesinde (1732) ikinci defa tayin olunduğu mevkufatî memuriyetinde
bulunduğu sırada 1145 1772/33) de ölmüştür. Sinan Paşa türbesi civa
rında gömülüdür. Bu Mehmet Bey şair olup (Afvî) tehallüs ediyordu.
Safaî; (Tezkerei Safaî Beyazıt Kütüphanesinde Halis Efendiden
alman kitaplar meyanmda el yazması nüsha. N o: 1559) Tercümei halini
yazmış kağıthanede müceddeten bina ettirilen «Sadabad» kasrı için
vücude getirip Damat İbrahim Paşanın mazhan takdiri olan kasideyi
teskeresini derceylemiştir. Oradaki malûmattan anlaşıldığına göre Ha-
ceganlık rütbesinin ihrazı eyleyen Afvînin «hat ve imlası gayet ve şiir ve
inşası ziyade mergup, lâyıkı izzü ikbıl bir miri mülk faslı imiş. «Mevku-
tatîlıktan bir aralık infisali, anlaşılıyorki, İbrahim Paşanın katli üze
ne mensubinden olmak töhmetiyle vuku bulmuştur.
Ramazan Efendi
Rumeli'de Hacıoğlu Pazarcıklıdır. Babası memleketine göre zengin
ce ve urafadan bir zat olduğu için Ramazan efendi memleketin zengin
lerinden sayılıyor, gördüğü iyice bir tahsil sayesinde ve bir dereceye ka
darda okuyup yazma bildiğinden, aym zamanda, ulemadan addolunu
yordu.
Dördüncü Sultan Mehmedin o taraflara vaki olan seferi hümayun
larında kendilerine refakat eden sultanlar, eşraftan sayılan, Ramazan
Efendi’nin evine misafir edildi (1084/1673). Sonradan Üçüncü Ahmet un-
vanile Osmanlı tahtına çıkan Şehzade Ahmetin tesadüf sevkile bu misa-
feret hengâmında Ramazan Efendi’nin evinde dünyaya gelmesi Padişa
hın hakkında teveccüh beslemesine sebeb olmuş ve bu sayede Devlet ri
cali sırasmda geçmiştir.
19

Hünkarın dönüşünü müteakip yüksek bir vazife ile payihtahtta cel-
belunan Ramazan Efendi derece derece yükselerek 1099/1688) de; bir
denbire azlolunan, Hüseyin Efendi'nin yerine Defterdarı şıkkı evvel oldu.
Maamafih aradan çok bir zaman geçmeden azil ve memleketinde
ikâmet etmek üzere İstanbul’dan uzaklaştırıldı.
Vak'anüvis azlim şöyle kayıt ve naklediyor:
«Defterdarı şıkkı evvel olan Ramazan Efendi'ye senede beş yük akça
malı olan Tanrıverdi mukataası has tayin olunup mıskatı re's doğumyeri
olan Şumrıu kazasında vaki Hacıoğlu pazarı nam kasabada meksü âram
eylemek üzere deri Devletten tard ve ib'at ve yerine sabıka Mutbahı
Amire emini olan Fındık Mehmet Efendi itilâ ile dilşat kılındıktan sonra
bir kaç gün mürurunda rütbei âliyei vezarete isat olunmağın Fmdık Mehr
met Paşa namıyle benam olundu.» (1)
Ramazan Efenedi’nin bu idban bir fenalıktan ileri gelmemişti. Efen
disini tutan Dördüncü Mehmetin bir ihtilâl harekatı sonunda iskatı üze
rine iclas olunan İkinci Süleyman eski devir ricalinden olan ve hakanı
sabıka hususî bir surette merbut bulunan bu zatı böyle mühim bir iş ba
şında bulundurmak istememesinden ileri gelmişti. Bununla beraber bü
yük makamların lezzetini tadan Ramazan Efendi memleketinde boş dur
madı, eski makamlarından birini elde etmek için öteye beriye başvurdu.
Az zaman sonra meydana gelen saltanat değişikliği işine yaradı. Müracaat
ettiği Kırım Hanı Safa Giray'm iltimasıyle 1103/1691) de Defter Emini
-oldu. (1)
Vafc’a nüvis memuriyetini şöyle kaydediyor:
«Sabıka Defterdar olan Ramazan Efendi’nin Kırım Ham Safa Giray
Han ile bi tekellüf ünsiyyet ve ülfeti olmağın ricayı Hazreti Hani ile Ve
ziri azam tarafından davet olunup Defter Emaneti hizmeti ile mültefit
oldu.» (2)
Bir müddet sonra ölümü vuku buldu.
Oğullan ricalden Abdülkadir ve Abdullah Efendilerdir.
Abdülkadir Efendinin tercümei hali Sefine-tür-rüesada (Sahife 58)
aşağıdaki şekilde yazılıdır:
«Binseksendört senesi hududunda Sultan Mehmet Han Rabi Hazret
leri Moskov ve Kazak seferine azimet esnasmda Hudavendigân sabık Süi*1
ti) R aşit T arihi, Cilt - 2, S a h ife : 41.

(1) Sicilli O sm anl (C ilt 2 Sahife 419) 1100 de Ruznam ei Evvel olup ertesi sene
azl edilgini yazm akta lsede h u m em uriyeti İhraz eylediğine d a ir ne V ak’a
N üvis tarihlerinde nede diğer hususi eserlerde b ir kayıt ve m am U m ata
tesadüf olunam am ıştır. E sasen R aşit E fe n d in in yu k ard ak i İfadesi «»«tm
İspat edecek k a d ar sarih tir.
(2) R aşit T a r ih i: C ilt: 2, S a h ife : 178.
20

tan Ahmet Şalisin veladetleri Hacıoğlu pazarında kâin pederleri Ramazan
Efendinin hanesinde vaki olduğuna binaen humayi mecdü ikmal hane
leri üzere şehbâl yümnü iclâl salup bu bahane ile pederleri mumaileyh
Devleti Aliyede Defterdarı nam dar bunlar dahi biraderleri Abdullah
Efendi ile fırkdanı saadet iktiran gibi meratibi âliye ile Kâmkâr olarak
ezcümle iki defa Tezkireyi evvel ve Mukabelei süvari ve Defter emanetli
ve Cizye muhasebecisi ve Vezir mektupçuluğu müsüllû menasıbı celile
ile kâmyap ve yüzyirmi sekiz senesi hududunda Süleyman Efendi yerine
Reisilküttap olmuştur. Umuru azimede istihdama sezavar bir merdikâr-
güzar olmağın Moskov fethinde Azak kalesi zaptına ve yirmibeşte Moskov
hududu kıt'asına muin ve badelftth Mora ceziresi tahriri ve badehu Azak
neferatı teftişi gibi hidematı mühimmiye nasıplumansıbına memur ve
ahseni vech üzere itmamı umurdan hali olmaz idi. Riyaseti hali Belgrad
perişanlığına müsadif olmakla harekâti namünasibesi üftadei zabanı has
ve ânı olmaktan naşı teskini harareti Kulubi enam içün birkaç ay Vatani
aslisi olan Hacıoğlu Pazan'na tesyir ve bazı güne tekdir olunmişidi. Ba
dehu mashan afin cihanbani ve tekrar Defter Emaneti ve Ruznamçeyi ev
vel mansıplanyle Evkat güzar iken otuzüç senesi cumadelahmnda azimi
darülkarar olmuştur. Beyn-el-emasil hissedarı Maarif ve kemâl olup hu-
tuti Divaniyede maharet ve ünvanı müsellemi emsal ve akranı ve tarzı
tavrı rindane laubali bir zati vefir-ül-maali idüği mesturdur.»
Abdullah Efendi'nin tercümei halide Sicilli Osmani’de (Cilt 3 Sa-
hife 374) Şöyle yazılıdır:
«Ricalden Ramazan Efendi'nin mahdumudur. Peder ve biraderi gibi
hidamatta müstahdem oldu. 1126 da Tophane Nazırı ve 1127 de Tersane
•emini ve Kaptanı Derya vekili olup 133 şevvalinde azlolundu. 138 de Ruz-
naraei evvel, 1141 de buradan Defter Emini olup 1143 Rebiülahirinde azil
ve Cumadelahırmda Lefkoşaya izam olunup orada fevtoldu.»
Tuhaf tesadüf olmak üzere gerek baba ve gerek iki oğlu sürgün ce
zasına uğramış, iki evvelkisi af ve itlâk ve yeniden memuriyetle dilşat
edildikleri halde üçüncüsü menfasmda hayata gözlerini yummak gibi
•elim bir akibete maruz kalmıştır.
Müştekim Zade (Tukfei hattatin, sahife 260 ve 272) hattat olan iki
kardeşin Abdülkadir ve Abdullah Efendilerin, tercümei hallerini yazar
ken ecdadım «Ramazan-ud-Defterî bin Ahmet bin Turgut» suretinde kay
detmekte, «kendi abai selâsesi bilcümle haccülharemeyn» olduğunu da
ilâve eylemektedir. Yine Süleyman Sadettin Efendi Abdullah Efendi’nin
Sicilli Osmanî’deki tercümei halini itmamen vefatı tarihinin (Nazar 1150)
•olduğunu kaydeylemiştir.
21
Digitized by Google 'Original from

Mehmet Paşa (Fındık Kıtlık Şenliği)
Zamanına göre iyice bir tahsilden sonra Devlete intisap ederek ya
mala yükselin Mutbah Emini, sonra Haseki Sultan Kethudalığıyle Âsi-
tane Defterdarı oldu.
(1098/1687) de azledilip müteakiben tekrar Mutbah Emini ve 1099/
1688) senesinde de azil ve memleketi olan Hacıoğlu Pazar’ına teb’id olu
nan Ramazan Efendi'nin yerine Şıkkı Evvel Defterdarı oldu ve müteaki
ben kenedisine vezaret rütbesi de verildi. Vak a nüvis Raşit Efendi sele-
fi’nin azil ve nefyini kaydettikten sonra sözü Mehmet Paşaya nakil ile di
yor k i:
«Yerine sabıka Mutbaım Âmire Emini Fındık Mehmet Efendi itilâ
ile dilşat kılındıktan sonra bir kaç gün mürurunda rütbei âliyei Vezarete
is'at olunmağın Fındık Mehmet Paşa namiyle benam olundu.» (1)
Mehmet Paşa muharebelerin birbirini takib etmesi yüzünden malî
zaruretin şiddetle başgösterdiği bir zamanda memur edildiğinden gelir
menbalan aranılırken vaktiyle Devletin bir İslâm Devleti olması, ve İs
lâm Devletleri hâzinelerine necis sayılan bir şeyden alman resemin idhali
muvafık görülmemesi dolayısiyle lağvolunan hamır (şarup) rüsumunun
yeniden ihdasiyle beraber istimali hayliden hayliye tekessür eden tütün
den de resim alınması ileri sürülmüş, ve şarap resminin vaktiyle ilgası
birbirini takip eden müessif vak'alann Devletçe yukanki kanaate muha
lif hareketten inbias eylediği zamanın âlimleri tarafından iddia olunması
üzerine ilga edildiğine bakılmıyarak bizzarure yeniden ihdası kabul olun
muştur.
Maliye Tarihi ile alâkasına, ve zamanın zihniyetini de göstermesine
binaen Vak'anüvis'in dikkate değen izahatı olduğu gibi naklondu :
«Bundan akdem îstanbul ve Galata'nın mevazii adidesinde ve sair
büyutu Yehud ve Nesarada babı bey’ ve şirası küşade olan meyhanelere
etraftan getirdikleri hamir ve araktan resim alınıp Hamur Emanetinden
senede miriye hayli akçe hasıl olurken bir müddettenberu ref' ve mey
hane ve bozahaneler hedm ve kal’olunmuştu. Lâkın bu esnada seferlerin
imtidadı ve masarifin izdiyadı sebebiyle Hâzineye anz olan muzayikadan
naşi bazı Vükelâyı Devlet Hâzineye imdat fikriyle cüstücuyi irat ederek
maddei mahudeyi yadedip mukaddema rüsumu hamırdan bu denlû akçe
hasıl olurken ref’i neyi müfit oldu. Zira kefere tayifesi kemakân hamur
getirdü hanelerinde evvelkiden ziyade bey’ü şira ediyorlar ve bilkülliye
men'i dahi mümkün olmayıp bari kema filevvel resim alınsa hayli bir
imdadı seferiye olurdu deyüp zaruret hasebiyle hücnetinden iğmaz ve
muaraza sadedinde olanlara (Ezzarurat tübih-ül-mahzurat) makabnı1
(1) R a ş it T arihi, C ilt-2, S ah ife:4 1 .
22

şeddi dihani itiraz eylediler ve tüccar taifesinin getirdikleri dühandan
dahi eğerçi bu ana dek resim namına bir akçe alındığı mesmu’ olmayup
lâkin maddei merkumeden mirîye vafir irat hasıl olacağı zahir olmağın
fimabat Yenice tâbir olımur dühanın her bir kıyyesinden onar akçe ve
Kırca Ali tâbir olunur dühanın her bir kıyyesinden sekizer akçe resmi
gümrük alınmak üzere mülahaza ve istisvap ve illeti müzayıka hasebiyle
zikrelunduğu minval üzere Hamur Emini nasbolunmak haleti dahi irti
kâp olunup lâkin gerek hamur ve gerek dühan rüsumundan senede ne-
miktar akçe hasıl olacağı henüz malûm olmamakla bu senelik bilâ ilti
zam rusumu meskûreleri tahsil ve Gümrük Emini Ali Ağa ile Kefevî Ah
met Efendi’nin ühdei ihtimamlarına tahmil olundu.» (1099/1688) (1)
Aynı zamanda tarihi bir eser meydana getirmiş olan Defterdar Meh
met Paşa'da bu keyfiyeti kayederken nihayetinde zamanın zihniyetinden
bir ayrılık gösterdiğini belirten şu satırları yazıyor:
«Fimab'at gerek İstanbul'da gerek sair bilâdda resim alınmak fer
man buyrulur ise hayli akçe hasıl olur deyu hüsnü Hubhum mülâhaza
eylemiyen bazı eşhas huzuri Sadrâzamide irat etmekle ol ümm-ül-habais-
ten hasıl olacak malı habis ile hazinei âmirenin iradına imdat olur me-
müliyle resmi gümrük alınmak içün ferman istiar olundu.» (2)
Müzayıka bunlarla hafifletilemiyecek kadar şiddeteli idi. Daha bazı
menabi' arandı, ve nihayet bakır akça darbına karar verildi.
Yukarıda bahis mevzuu edilen tarihî eserde malî sıkıntının dere
siyle beraber bu para darbı keyfiyeti şu suretle yazılıdır :
«Cezirli Mora ve vilâyatı Rumelinde bazı mahallere küffann istilâ
sı sebebi ile nice mukataat ve avarız ve nüzül ve cizye mallarının tahsili
mümteni, olduğundan gayri Anadolu canibinde zuhur eden türedi taii-
fesinin tasallutları ile dahi ince kumanın riayası perakende ve ol tarikle
her sene cemoluna geldiği miktarı mal tahsil olunmamakla Hâzinenin
iradı mukarreresine külli noksan terettüp edip ve masarifi mukarrerden
maada seferler takribi ile masarif dahi günbegün zuhur ve izdiyad bul
mağın bu masarif ahvalinin dahi tedariki görülmek içün cümle ile mü
şavere ve müzakere olundukta Selâtini maziyei muadeletü âyin ve hava-
kini pişini izzet karin zamanlarında dahi böyle seferler mütemadi olup
masarif vefret üzere oldukta hasbeliktiza manyer kat, olunduğun ihbar
ve inşaallahütealâ Hazinei âmireye vüs’at gelince yine bu defa manger
katettirilse masarife küllî imdat olurdu deyu cevap olunup münasip gö
rülmekle her bir vu kıyye halis nuhastan sekiz yüz mangır kat ve
(1) R aşit T arihi, C ilt-2, S a h ife : 52-53.

(2) ZUbdei V ekaylat, MUellefl S a n M ehm et Paşa, SUleymaniyede Hamleliye
k ütüphanesi k ita p ta n arasın d a yazm a n üsha. No: 949, V a ra k : 168.
23

ikisi bir akçaya ray in olmak üzere ferman olunup ve zikr olunan man
gırın katında asanlık olmak içün bazı üstadlann icat eylediği çarklar
ilen kat'ına mübaşeret ve âsitanede Tavşan taşı nam mevzie karip ma
halde mahsus bir darphane yaptırılıp ve yevmiye kati vafir mangır ka-
tolunurdu ve katolunan mangır dahi beynennas ahzu ita ve muame
lâtta terviç ile hayli itibar buldu. Fi Şevval» (1)
Zamanın zarif şairlerinden biri bu münasebetle şu kıtayı vücude
getirmiştir:
Eşki hırmandır akan herkesin
Hayf kim oldu Hazine tam takır
Geçmede zer yerine şimdi nuhas
Devletin altun işi oldu bakır
Bütün bu tedbirlerin kâfi gelmediğini cebrî ianeye müracaat ız-
tırannda kalınmış olmasiyle anlaşılıyor. O zamanı idrâk etmiş olan
kıymetli bir tarihci'miz bu keyfiyeti tafsilâtiyle yazmıştır. Malî tarihle
alakalı olan o satırlar olduğu gibi aşağıya konulmuştur:
«Zuhuru belâyı Sâlyane bememaliki Ilâmiyye
Başdefterdar Fındık Mehmet Paşa şevkiyle cümle memaliki îslâ-
miyyeden îmdadiyye namiyle hane başına akçe devşirilmek üzere Vü
kelâyı Devlet Veziri Azam otağında meşveret ve buna bir mukaddime
kurulmasın rey edip evvel İstanbul'dan başlayıp hane başma üçer adam
istiyelim, nzalan olurise sonra bir bahane ile akçeye tebdil edip hane
başından üçer yüz kuruş talep etmelerin ittifak edip rikabı Hümayuna
telhis ve mucibince hattı Şerif sadır olup ve mahı zilhiccenin gurresi
Pazar günü Vüzeradan Kinci Ali Paşa İstanbul’a gönderildi. Doğru Kay
makam Ömer Paşa sarayına varup İstanbul Kadısıile Ayam Şehir ve
cümle mahalle imamları küçük ve büyük arasta ve Saraçhane kethüda
ları ve Yiğitbaşılan davet ve muvacehelerinde Hattı Hümayunla Fetvai
Şerif kıraat olunup sem’an ve taa din uğruna imdat ederiz deyu verme
ğe vadetmelerile rızaların Veziri azama arzeyledi ve tekrar meşveret
olup bizim istediğimiz adamlar her biri Kırkar ellişer adamdan intihap
ve nam ve şan sahibi Rüstern kıyafet arkasında zırh ve başında serpenk
ve belinde kıhcı ve çifte çakmaklı ve elinde mızrak ve altında küheylan
atıle olsun deyu yazup Ali Paşaya gönderdiler ve tekrar Ayanı şehir
çağınlıp ferman okundu ve bu kıyafette talep olunan adamları bula
mazız dediler ve biz buluruz hemen hane başma üçer yüz kuruş verin
deyüp bu mazmunda ferman okunacak bu hiç rıza vermeyüp dağıldık
ların arzeyledi ve tekrar bu mikdar meblağın verilmesine müekkit
Hattu Hümayun sadır olup Kabucular kedhudası Baltacı Hasan Ağa1
(1) Zübdei V ekayiat, V a ra k : 168.
24

ile gönderildi ve yine ayanı şehir çağnlup mahzarlarında okunda biı
kere verilecek olur ise kanundur deyu her yıl istersiz vermiye kudreti
miz yoktur deyu kat'i cevapların yazdı ve hemen elbette bu yıllık im
dat edesiz m a z m u n u n d a bir Hattı Hümayun dahi Hassa salahurlanndan
Küçük Hasan ile gönderildi ve ayanı şehir Yalı köşküne davet ve azim
cemiyet olup okundukta ve herkes aciz yüzünden yine evvelki cevabı
verüp yerden göğe zulümdür demelerde Hasan Ağa cümleye hitabedip
Belgrat halkı imanların akçeye değişmekle hem iman ve maldan ve
hem ehlü ayal ve candan çıkıp memleketlerin düşmana vermeğe sebeb-
aldular. Sizde bunumu istersiniz muzayıka hasebiyle fetva verilip bu
yıllık Padişaha imdat edin üç keredir Hattı Hümayun gönderdi itaat
etmediniz matlup olunan malı kendi hazzı nefsi içün değil sizin raha
tınız içündür, Padişahımızın bedduasından sakınup emri hümayunlarını
inkiyat edüp hem Din ve Devlete yardım etmiş olursuz ve hem emrin
tutup hayır duasın almış olursuz deyicek cümlesi ağlayıp vermeğe riza
ile Fatiha okunup meclis dağıldı ve olgün Ayasofya mahallesinden bin
kese akçe Babı Hümayuna teslim olunduğun yazıp bildirdi ve hemen
ancak İstanbul ve Galata ve Üsküdar'ın hane başına üçer yüz kuruş ve
sair memaliki Osmaniye hane başına yüz otuz üçer kuruş salınup her
vilâyete şedit fermanlar ile tahsildar adamlar tayin ve bu takrip ile müs-
lim ve kefereden kırk bin keseden mütecaviz akçe devşirilip fukaranın
ciğerin söktüler göz yaşı olmağın bir işe de yaramadı ve hemen bu ka
dar hanüman yıkılıp yiyen yedi ve heba yerlere telef olup gitti.» (1)
Yeni Sadrâzam Mustafa Paşa merkezde karşı durabilecek bir kuv
vet tedarikine çalışırken Defterdar Mehmet Paşa da kendisine fevka
lâde yardım ediyordu. İlkin pek iyi görüşen ve birbirine zahir olan bu
iki Devlet adamının sonradan arası açıldı. Bunda onların bu derece sa
mimiyetini çekemiyen bazı münasebetsizlerin tesiri olmuştu. Mehmet
Paşa’mn Sadarete göz koyduğu haberini çıkaranlar Sadrâzam ile Def
terdarın arasının açıldığını gördüler. İhtiras Mustafa Paşa’yı gayretli
bir yardımcıdan olmıya kadar şevketti ve onu Kandiye Muhafazasına
tayin ettirdi (20 Rebiülevvel 1100 1689).
Vak'anüvis hadiseyi şöyle anlatıyor:
«Vezaret ile devleti aliyyede Defterdarı şıkkı evvel Mehmet Pa
şa bîr nice müddet Rikâbı Hümayunda Defterdarlık hizmetinde olup
sadakat ve istikameti zahir ve malı mirî tahsilinde takayyüdü tam ve
ihtimamı bâhir olduğundan Veziri azam Hazretleri her umurunu anın
la meşveret edip Defterdarı müşarünileyhe kemali taayyün ve istiklâl
vermişti. Lâkin hassadi bednihat Veziri mumaileyhin Sadrâzam Hazret-1
(1) S ilâ h ta r T arihi, M üellifi Fm dıklılı M ehm et Ağa, C ilt-2 S a h ife : 375-376.
25
lerine ol mertebe takarrübünü hazmedemeyip fırsat el verdikçe nihanî
hakkında nice müfteriyata cesaret ve irat eyledikleri kelâmda birbirle
rine şehadet ederek bilâhara Veziri Azam Hazretleri Veziri müşarüni
leyhten tenfir ve hakkında dergâr olan hüsnü teveccühü asıfanelerin
tağyir eylediler. Binaenaleyh mahı Rebiülevvelin yirminci günü Defter
darlıktan azil birle Kandiye Muhafazasına tayin olundu. (2)
1101- 1690 de Resmo, ertesi sene Bozcaada ve 1105 1693/99 de tek
rar Kandiye Muhafızı oldu.
Eyalet halkının haklarında Paşa'mn zulm ve teaddi eylediği yolun
daki şikâyetleri üzerine tahkikat yapıldı. Şikâyetlerinin doğruluğu an
laşılması üzerine idamına hüküm çıkmakla 1106 senei cumadelahı-
sesinde (1695) öldürüldü.
Vak'anüvis bunun için şu izahatı veriyor:
«Mukaddema Defterdar olup ve hâlâ Kandiye Muhafızı olan Vezir
Fındık Mehmet Paşa’nın zulum ve teaddisinden ahalii Cezire iştikâ et
meleriyle Hanya Muhafızı Veziri Mükerrem İsmail Paşa Hazretleri
Kandiye Muhafazasına nakil ve tahvil ve Hanya Muhafızlığı dahi Sabıka
Rikâbı Hümayun Kaymakamı Vezir Osman Paşaya tevcih olundu. Ve
ziri müşarünileyh Fındık Mehmet Paşa’mn ahvali mahallinde telehhus
ve istibâm ve vukuu üzere tarafı Devleti Aliyeye arz ve ilâm olunmak
babında Fermanı Hümayun sadır olmağın Dergâhı Ali Kapıcı Başı
Ağalarından Halıpli Ahmet Ağa hususu mezbure mübaşir nasb ve tayin
olunmuştu. İsmail Paşa Kandiye'ye vardıktan Ağayı müşarünileyh mari
fetiyle reayayı davet ve Mehmet Paşanın hakikati zulüm ve teaddisinc
dikkat eyledikte ahalii eyaleti merkumeden zulmen ve gasben aldığı ak
çe altıyüz keseye baliğ olduğundan maada mukaddema Karaposa kale
sinden çıkıp Kandiye Kalesinde mahbus olan Kaptanın on iki keselik
altının alıp kenduye küşat ve sınır dahi Espirlonga’ya varıp fırkateler
peyda ve nice ehli İslâmî esir etmek gibi mel’unu mesfure fırsat verdiği
sabit olmakla bilcümle ahvali mezkûresi deri devlete arz ve ilâm ve
tertibi cezası babında vürud eden Fermanı Hümayun mucebince mahı
cumadelahınnda katline ibram ve ikdam olundu.» (1)
Sicilli Osmani'de (Cilt 4 Sahife 194) «Muhasib, müdebbir idi» de
nilmektedir.
(2) R aşit Tarihi, C ilt-2, Sahife : 69.
26
AU Paşa (SürmeU)
Dimetokalıdır. îbrahim Han Kethüdası Osman Ağa'nın terbiyesi ile
yetişmiştir. Bazı işlerde bulunduktan sonra Arpa Emini oldu. Evvel
ve âhır Devlet ricali ile peyda ettiği münasebet sayesinde bitterakki
Tersane Emini, 1100 senesi Rebiülevvelinin yirmisinde (1689) Sadareti
ele geçirmek teşebbiinde bulunduğu töhmetiyle azil ve Kandiye Muha-
fazalığına tayın edilen Mehmet Paşa’nm perine Defterdarı Şıkkı Evvel
oldu.
Kendisini tanıyan meslektaşı Mehmet Paşa tayinini şöyle yazıyor:
«Devleti Aliyenin emektarı olup ol vakitte Tersanesi âmirine Ema
neti hizmetinde olan Ali Efendi mahsud-üs-selef, memduh-ul-halef, malı
mirî tahsilinde mâhir ve Hazinei Padişahının cem'ine kaadir olmakla
mansıbı Defterdari ile tahsili ulüvvü şan eyledi. Yevmülışreyin şehri
Rebiulevvel sene minh» (1)
Bu zamanlar Devletin geçirdiği en buhranlı zamanlardan biri,
idi İstanbul her gün bir kalenin sukutunu, en kıymetli memleketlerin
düşman eline düştüğünü haber almakla müteellem oluyordu. Belgrat'
tan sonra Niş Kalesi de düşmüş o, taraflardan ve Bosna cihetlerinden
aşağı sarkan düşman bir taraftan Kosova ovasına «Piriştine» ye, diğer
taraftan da «Priyzer» inmişti. Bu felâketlerin böylece teakubu şerayi’i
Ahmediyyede gösterilen ihmal ve lâkaydiye atıf olunuyor, bilhassa şa
rap ve rakının alenen sattınlması, bunlardan Devlet namına resim alın
ması, dini İslâm olan Devleti Aliyenin kuruluşunun esasma aykırı adde
diliyordu. Nihayet ulemanın bu baptaki sözleri galebe gelerek şaraptan
alınan rüsumun lâğvına, ve müskiritm alenen satılmasının menine ka
rar verildi.
Malî için mühim olan bu verginin kaldırılması keyfiyetini vak'a
nüvis şöyle kaydediyor:
«Mimaliki mahrusei Islamiyede ihdas olunan rusumu hamır ref
olunup mahalli icrayı ahkâm olan emsan müsliminde sair hasaisi küf
rün ilân ve izharı caiz olmadığı gibi hamnn dahi emmei ehli ilmim icra
ile nakil ve sürbüsünde ilân olunmak caiz olmadığına binaen İstanbul
ve Eyubu İnsan ve Üsküdar ve Galata ve bunlann tevabi ve muzafatla-
nnda hamır vesair habaisi mahremeyi izhar ve ilân edenlerin zecr ve
tenkil ve irtikâpı şürp edenlere icrayı had ve tarzir eyleyüp mevatım1
(1) Ztlbdel vekayiat, m üellifi D efterd ar S a n M ehm et Paşa, SUleymenlyede

yazm a nüs. N o : 949, V a r : 177.
27
icrayı ceairi din olan mevakii tathir etmek babında Âstanei saadet Kay
makamı Ömer Paşa'ya ve kuzat ve hükkâma evamiri aliyye istar ve iral
olundu.» (1)
Bu rusumun kaldırılmasında yeni Sadrî Köprülü zade Fazıl Mus
tafa Paşa'nın da teisi olmuştu. Çünkü teveccüh etmiş ve edecek felaket
lerin izalesine kadir ve Vezir aranırken bunu teemmül ve tezekkür et
mek üzere toplanan meclis Köprülü Zadeyi ileri sürdü, ve Sadaret ma
kamı kendisine tevcih olundu. Fazıl Mustafa Paşa Sadırâzam oiur olmaz
ilk işi şer'i şerife aykırı ve yukarıda işaret olunduğu veçhile ulemanın
itirazım da sebeb olan müskirat resmini kaldırmak, daha sonra da Pa
dişahın saltanatının imtidadı için duayı hayır isticlabı maksadıyle bir
takım vergiler affettirmek oldu. Sadırâzamın ikinci bir emeli de meza
limin ref'i idi. Bu babda da her tarafa ahkâm göndertti.
Kararlar ve tebligatlar hakkında vak'a nüvis diyor ki:
«Reaya üzerinde olan iştira ve sürsat ve nefiriam ve bedeli nü-
zül ve rusumu hamır ve arak vesair zulüm ve bidatleri bilcümle ref ve
memaliki mahrusede olan muhassilin ve mübaşirinin bu ana gelince
cem ve tahsil eyledikleri her ne ise yedlerinde mevcut bulunan akçeleri
der-ise-devlet medara ihzar ve fimabat bu makule tekâlifi şakkayı reaya
ve beraya üzerlerinden ref edup taraf taraf evamiri ad I üdad isdar ve
irat buyurdular ve şer'i şerifi Muhammet Aleyhisselatüveselâma her
veçhile reayet eyleyüp her umurda âmali rüşt ve basiret ve İslahı umuru
muhalledi din ve devlette kema hüve hakkihi bezli kudret edüp meza
limi vakıanın ihtira ve icadına bâis olanlar dahi tecessüs ve muktazai
şer’i üzere cezayi sezaları tertibine şuru eyledi.» (2)
İşte böyle dağdağalı bir zamanda Ali efendi, azolundu (safer 1101
/1689).
Yine o sene şabanında Darphane Emini, ve 1102 (1690) Rikân Def
terdarı oldu.
1103 senesi Saferinin yedinci (1691) günü, ikinci defa yıkkı evvel
Defterdarlığına tayin ve cumadelahınnda vezirlik rütbesile taltif kılındı.
Vak'anüvis, (Tarihi Raşit, Cilt - 2, Sahife: 181) Vezareti için: «Him
meti bazı mukarrebam Şehriyari şayestei iltifatı cihandari olup rütbei
âliyei Vezaret ile saird-i mesaid-i izzü kâmkâr oldu» diyor.
1103 (1692) senesi, evvelce kaldırılan münasebetsiz bir şeyin, bay
ram hediyesi verilmesinin tekrar ortaya çıktığı senedir.
(1) R aşit T arihi. C ilt-2, S a h ife : 101.

(2) R aşit T arihi, C ilt-2, S a h if e :99.
28

Bu hadiseyi vaka nüvis «Suduru izni tertib-i hedayayı merfuai er
kânı Devlet» başlığı altında şu suretle kaydediyor:
«Veziriazam vesair vüzerayı izam ve Defterdar ve Yeniçeri Ağası ta
raflarından her sene iydi şerifte Rikâbı Hümayuna verile gelen hedayalar
Köprülü zade merhum Sadrâzamı şehid Mustafa Paşa vezareti vaktinde
ref olunmakla hâlâ kemalilevvel yine verilmesi istihsan ve herbiri heda-
yayı mutadelerin tedarik ve teslim etmek üzere ferman olundu.» (1)
O sene Ramazanında (Kıbrıs) eyaletine tayin, ve Edirne’den hare
ketini müteakip memuriyeti (Trablus Şam) a tahvil edildi. (2)
Ali Paşa Trablus Şam'a muvasalatım müteakip sığındıkları yerlerin
metanetine, ve o ana kadar yaptıkları fenalıkların ve gösterdikleri tegal-
lübiin yanlarına kâr kaldığına bakarak (Serhan oğullan) demekle ma
ruf revafiz güruhunun münasebetsizliklerini, ve dürzülerden (Muin oğlu)
ile elbirliği etmekle beraber cüretlerini bir kat daha artırdıklarım gör
müş, bunlann tedibi luzumunu Makamı Saltanata arz ile müsaade iste
mişti. Sayda ve Beyrut mukataatına tabi yerlerde temekkün etmiş olan
Dürzülerin, ve Trablus Şam nevahisinin taşlık yerlerinde yerleşmiş bu
lunan Serhan Oğullan’nm mukataatm zaptı için gönderilen mültezimlere
tegallüp, ve güzide mukataalan kuvvetle iltizam etmeyi, ve ondan sonra
da taahhüt ettikleri iltizam bedelini vermemeyi itiyat ve bu suretle Hazi-
nei Devlet zarar iras eyledikleri hükümet merkezince zaten malûm oldu
ğundan fenalıklarına nihayet verilmesi için Ali Paşaya istediği müsaade
verildi. İzni alan Ali Paşa işi ilkin güzellikle, kan dökülmeye hacet kal
madan tesviyeye teşebbüs etmiş ise de mütegalliplerin sözle yola gelmi-
yeceklerini anladığından tedarik ettiği kuvvetle üzerlerine yürülüp az za
manda cemiyetlerini perişan, ve âsilerin ileri gelenlerinden Serhan oğlu
Hüseyin ve amcazadesi Hasan ve İsa ile bunun gibi daha bir kaçmı öl-
dürmiye muvaffak olmağla asiler dağıldılar. Muin oğlu da işin fenaya var
dığım, mukabele imkânı bulunmadığını gördüğünden teslim olmakla
maksat hasıl oldu. Paşanın büyük bir çibanı ufak bir ameliye ile şifayap
etmesi takdire sebeb ve ilerlemesine bu da vesile teşkil etti.
îkinci Ahmedi'n tehdidi üzerine Sadareti kabul etmiş, ve epeyce
yararlıklar da göstermiş olan Bozoklu Mustafa Paşa Darüssada Ağası Ne
ti) R aşlt T arihi, Cilt • 2. S a h lfe : 187.

(2) R aşit T arihi, (C ilt 2 Sahlfe 189) Tecihatı vakıayı kaydederken Ali Paşaları
b irb irin e karıştırm ış. Süreli Ali P aşa yazacak yerde Kılıç Ali P aşa kay-
deylem iştir. H albuki 1103 senesinde D efterdar olan Sürm eli Ali Paşadır.
K ılınç Ali P aşa 1102 de K ıb rıs’a gönderilm iş, ve -tecrüm el halinde görül
düğü g ib i- 1103 senesinde o rad a öld ü rü lm ü ştü r. Z aten Sürm elilik lakabım
K ılıç’ın id am hükm ü sad ır olm ası üzerine vaki olm u ştu r. F ak at oraya git
m eden T rab lu sşam ’a tah v il olundu.
29

zir Ağa ile aralarındaki münaferet üzerine azil ve Trabulus Şam Eyaleti'-
ne memuriyeti icra kılınması üzerine 1105 senesi Recebinde (1694) de
Sadarete Padişahi tarafından uygun görülmekle davet eylemek üzere Mi-
rahuru Evvel Trabulus’a gönderildi.
*
Ali Paşanın gelişile Sadaret mühriinem verilişini vaka nüvis şöyle

hikâye ediyor:
«Trabulus Şam’dan rütbei Sadareti Uzma için Rikâbı Hümayuna
davet olunan Ali Paşa Hazretleri eyaleti merkumeyi Trabulus ayanından
Mataracı oğlu Arslan Ağa nam kimseye Beylerbeyilik ile tevcih edip ve
kendüleri canibi deri Devleti medara doğru hareket ve esnayı rahta ah
vali memamliki Mahrusaya say u dikkat ederekten kendileri tefvizi umu
ru Sadaret olduğunun kırkbirinci günü ki işbu senei mubareke Şabanne-
muazzamın yirmi altıncı günüdür Edime şehrine karip mahalle vüsulleri
semi erkânı Devlete mevsul oldukta Rikâbı Humayun Kaymakamı Veziri
mükerrem Osman Paşa Hazretleri tarafından Karabayırlar nam mahalle
yemeklik içün haymeler ve sayebanlar kurulup Şeyhülislâm Efendi ve
Kaymakam Paşa ve Nişancı Paşa ve Defterdar Paşa ve Sadreyn Efendi
ler ve Nakibüleşraf Efendi ve Müderrisin Efendiler ve bilcümle erkânı
Devlet ve Vükelâyı Saltanat yemlik çadırlarından ileri bir mahalde Sad
râzam Hazretlerini istikbal ve azim alay ile yemeklik olan mahalle isal
eylediler. Derakap tarafı Hümayunu Şehriyariden Hazinedarı Şehinşahî
Ahmet Ağa yediyle bir samur kürk gelip Veziri Âzam Hazretleri kemali
sürür ve ibtihac birle iktisa eyledikten sonra bir miktar istirahat ve
âram ve Şeyhülislâm Efendi ve Vüzerayı izam ve Sadreyn Efendiler ve
Nakibüleşraf Efendi ile maan tenavülü taam helâlinde hareket olunup
alay ile denınu şehre dühul ve doğru Sarayı Hümayuna nüzül buyurdu
lar ve bilâ tevekkuf Huzuru Hümayuna çehresayı ubudiyyet olduklarında
Mührü Hümayun bizzat yedi müeyyedi Padişahi ile desti Veziri müşarü
nileyhe teslim ve duşu iptihaçlarına hil'ati behiyyei Sadareti Uzma ile
tekrim buyuruldu.» (1)
Ali Paşa Sadaret mühümü aldığı zaman harp devam ediyordu. Onuıı
için biraz sonra Belgrat cihetine hareket etti, ve Venediklilerin, yerlilerin
hiyaneti yüzünden, ele geçirdikleri (Gıbele kalesi) nin geri alınması işini
İskenderiye (îşkodra) Mutasarrıfı Vezir Süleyman Paşaya havale eyle
di. Fakat Süleyman Paşa Kalenin istirdadına muvaffak olamadığı gibi
daha bazı yerler de düşmanın eline geçti. Sadrâzam'ın Varadin üzerine
vaki olan hareketinden de bir muvaffakiyet hasıl olamadı, Hududun o
cihetlerinde, muvaffakiyetsiz, hatta bir çok zararlarla muharebeler cere
yan ederken Venedikliler kuvvetli olan donanmalarına güvenerek Sakız'a1
(1) R aşit T arihi, C ilt-2, Sahife : 250-251.
30

karşı bir hareket yapmışlar, kaleyi epeyce tazyikten sonra muhafızlarının
teslim zaruretinde kalmaları üzerine istilâyada muvaffak olmuşlardı. îş-
te bu haberlere Sadrâzam'ın kendi adamlarını yerleştirmek teşebbüsatı
da inzimam edince hakkında şikâyet başladı.
İkinci Ahmed’in ölümüyle İkinci Sultan Mustafa'nın Osmanh tahtı
na çıkışı bazı muvaffakiyetlerin mukaddimesini teşkil etti. Yeni Padişah
tarafından sefere bizzat gitmek yolunda gösterilen arzuya parasızlık do-
layısıyle Vükelâ tarafından mümanaat edilmek istenilmiş ise de Padişa
hın israri üzerine bu cihet takarrür ediyor, ve daha evvel Sakız’ın istirda
dı için teşkil olunan ordu adayı düşmanlardan kurtariyordu. Binanialeyh
saltanat değişikliğine inzimam eden bu muvaffakiyetler Sadrâzam'ın
aleyhindeki şikâyetleri bir dereceye kadar durdurttu. Maamafih ufak bir
hadise Padişahın itimadının kayb olması için kâfi geldi; ve hemen azle-
dildiği gibi tevkif ve emvalinin zapt ve müsaderesine de irade çıktı. Hadi
se Belgrad canibine gönderilen, ve sayısı binbeşyüzden ibaret bulunan
Yeniçeri'lerin Bisir Mustafa Paşa'da cülusu hümayun bahşişi isteğini ve
sile ederek ileri gitmekten istinkâf eylemeleri idi. isyan mahiyetinde te
lâkki edilen bu hareketi duyan Sultan Mustafa ziyadesiyle sıkıldı. Defi
çaresine batak içün Sadrâzama emir verdi. Ali Paşa hemen o gece bü
tün Devlet erkânını davet ederek meseleyi mevkii münakâşaya koyduğu
gibi epeyce telâş eseri de gösterdi, adamlarına silâhlanmalarını, sabaha
kadar uyumayarak etrafa göz kulak olmalarını emretti. Sadrâzam böyle
telâş eylerken Sultan Mustafa yanına sadık bendelerinden bir kaç kişi
aldı, tebdili kıyafetle asilerin bulunduğu mahalle gitti. İşi anlamak, ve
doğru bir haber getirmek içün ileriye asiler nezdine gönderdiği bir mute
medi işin Ali Paşa tarafından izam olunduğu derecede ehemmiyetli olma
dığı, ve maksadmın kendisini seferden alakoymak olduğu haberini getir
di. Vüzirler daha evvel sefer için izhar olunan arzuyu şahane üzerine top
lanmışlar, kendilerinin bizzat gitmesi fazla masrafı mucip olacağım, hâ
zinenin ise buna müsaadesi bulunmadığını ileri sürerek mene teşebbüs
eylemişlerdi. Sultan Mustafa haber üzerine vezirden şüphelendi, fakat
birdenbire azle tevessül halinde işin büyütülmesi ihtimalini de nazan dik
kate alarak arzusunu fiil mevkiine koymayı bu işin geçmesine talika ka
rar verdi. Gailenin behemehal bertaraf edilmesi yolunda tekrar bir hattı
hümayun yazıp Sürmeliye gönderdi. Hatta bilhassa şu kelimeler yazılı
ili: «Dağdagai merkumenin biran evvel define terki müsamaha ve taksir
edesin». Sultan Mustafa gerek bunda ve gerek ondan sonra çıkardığı hat
larda Sadrâzam'a nazarında müsamaha ve taksir ile müttehem olduğunu
açıktan açığa anlatıyordu. Nihayet isyan işine bir tesfiye sureti bulundu:
Neferlerin her birine «Dörder kuruş bahşiş ve ikişer kuruş çuha bahası»
verilmek suretiyle iş kapandı. Ancak Padişah'ın Sadrâzam'dan sıtkı sıy
rıldığını gören hasımlar ve aleyhdarlar Ali Paşa aleyhinde türlü türlü
31
sözler ve rivayetler neşir ve işaaya başladılar. Şeyhülislâm'ın tebeddülü
keyfiyyeti de aleyhine başkaca dedikodunun husulüne sebep oldu. Bütün
bunlar birleşince Şabanın yirmisekizinci günü (1106 1695) İkinci Sultan
Mustafa Ali Paşa’yı Sarayı Hümayuna davet etti, ve Mührü Hümayunu
kendisinden geri aldı. Hatta bununlada iktifa etmiyerek kapı arasında
haps edilmesini de emretti. Sadarete Elmas Mehmet Paşa getirilirken,
usulü veçhile, Sürmeli'nin mensublan de azlolundu. «Sazrazam sabık
kethudalığından cahı velâyı zevki ile vezarete terfi olunan Mehmet Pa-
şa’nın dahi zaikayı ikbaline azil ve hapis ile izakai zehrabı hazel'an» edil
miş, ve fazla olarak «her ikisinin dahi nukud ve eşyaları tahrir ve zapt
olunmak ferman» olunmuştu.
Mısaf neticesini Vak'anüvis eserine şöyle geçiriyor:
«Veziriâzamı sabık müşarünileyhin mirîye üçyüzonüçbin kuruş de-
zini zuhur edüp vesair nasa seksenyedibin yüdiyiizelli kuruş dezni zuhur
edüp bilcümle nükut ve eşyası ise yalnız bir yük dörtbin seksenbir kuru
şa baliğ olmağla malı dezne vefa etmeyüp Rumeli Efendisi marifetiyle
mali merkum beynelgurema tevzi olunmak ferman olunmağın alâkaderi-
hisas taksim ve bermucibi defter asabı hukuka isabet eden seksenbirbin
ikiyüzkırkbirbuçuk kuruş mahallerine teslim olundu.» (1)
Ali Paşa bir kaç gün hapiste kaldıktan sonra Sakız adası karşısında
kâin Çeşme kasabasına nefine irade sadır olmakla Edirne'den menfasına
gitmek üzere yola çıkarıldı. Ancak aradan bir kaç gün geçmeden ve ken
disi menfasına bile varmadan iadesi için ikinci bir emri hümayun sudur
etti, Padişahın emrini hamil tatarlar Çeşmeye yakın bir mahalde kendisine
rasgelerek, olbabtaki emre âli mucibince, yoldan çevrildi.
Ol sene şevvalinin dördüncü günü Edirne'ye getirilmekle tekrar ka
pı arasına hapsolunmuş ve geceleyin işi bitirilmiştir.
Vak'anüvis dönüşünü nakil ve hikye ettikten sonra «mahi şevvalin
dördüncü günü Edime şehrine dahil oldukta kapı arasına hapsolunup ol
gece kahr ve tedmir ve ertesi pişigâhı hümayunda nihadei haki takdir
oldu elhükmülillâhil melikil kadir» diyor. (2)
Ali Paşanın hayatına son verildikten sonra hapsedilmiş olan etba
ve mensublannın harp masraflarına yardım etmek şartiyle ancak ya
kalarını kurtarabildiler.
Ali Paşa; Edirne’de Tunca kurbunda Evliye Kasım Çelebi Camii
mezarlığında gömülüdür.
(1) R aşit H arihl, Cilt - 2, S a h ife : 317.

(2) R aşit T arihi, C ilt-2, Sahife : 327.
32

Mellifinin kendisini yakından tanıdığı nüshası nadir bir eser büyük
adamların uğradıkları muameleleri müşahhas misallerle izah ederken
Sürmeli Ali Paşa için diyorki:
«Ve bazı dahi filevvel zikri sebkeden misillû bila sebep ihanetler
envaile ihanet murad olunup izzetgâhi Devletten zilletgâhı nikbet ve
mihnete tenzil ve def tarikasiyle duradur mahalle pürtap ve endahte
ve iktizayı kazaullah ile yani bahikmeti Bab bani ve sıyaneti yezdani
mıstabei vücudu oklar ermez menzilde bulunmakla tiri kaza isabetin
den emin olup barayi buzuyu kudretullah ile gümangerdei tiri sahti
merami pür kılup kendüye mehin olanlara senk endazı intikam olmak
menzilin ihraz ile sadaret makamında calis ve serefraz ve ferman fer
mayı şevketi şah olmuş sabıka Defterdarı rikabı hümayun badehu üç
tuğ ile Trablus Şam Valisi iken ihzar ve şaddır nişini saadet Ali Paşa ki
ana Defterdar Ali Paşa ve namı diğer Sürmeli Vezir dahi itlâk olun
muştur ve lâkin henüz tareyanı kazallah tamam olmamağm biveçh ve
bisebep ve bigünah şerbeti devamı devletine rizei elmas rihte kılınıp
yani Mehmet Paşa'nm hilafı inha ve ihaneti ile saidi şehid olmuştur
aleyhirrahmeti velmağfire Hakkaki bir veziri-ruş enzamir ve bir müşiri
binazir vasıfı nizamiri kerem semir idiki misli âlemi keim ve fesade
nadir gelenlerden madut ve zeneuh ile mağmurulhudud veletraf ve ata
veleltafta insafgerdei ahalii eknaf idi. Bir miktar taifei zenane nazarı
iman eseri dahi olmamış olsa her cihet ile pesen didei erbabı tıba’ı
selime ve araste ve piraste ve sutude hisal denmeğe salih idi. Bu ma
kule telefgerdei kaza ve haset tünendei ada dırler. Muasırı olan şuara
ol bigünah ve mağdurun hakkında nazikâne ve dilsuzane mersiyeler ve
şehidi âla ve dahili sadaretgâhi me’va olduğuna nice nice manzumei
cangüdaz tarihler inşat ve ibraz etmişler felâcesem ol mühür madde
sinde cevherei cüvudi elmase sikesti ve inkişar vaki olmakla ancak
kendüye dahi şahsi kazaüi intikam ha tem revalıkla elvermeyip belki
manevi verasından enküşt nümalıkla hemen bir parmak göstermiştir.»
(D
Sicilli Osmani; (Cilt-3, sahife 52) Tercümei halini muhtasaran
yazdıktan ve sahibi akıl, müdebbir idi dedikten sonra evlât ve ahfadı
hakkında şu malûmatı veriyor:
«Mahdumu (Mehmet Bey) olup anın kerimesi (Ayşe Hanım)
1141 de vefat ile Üsküdarda defnedildi.»
Hadikatülvüzera Edirne'de sadaretle taltifini müteakip başlıyan
icraatım şu satırlarla belirtmiştir:1
(1) Bülga-tül-ahbab, m üellifi B alIkesirli R asih, Bayezid K ütüphanesinde lla lıs

E fendi“n in k ita b la n a ra sın d a yazm a n ü sh a No: 232 V a ra k : 11-12.
33

«yüzbeş recebinde tarafı devlete davet olunup Şabanı Şerifin yir-
mialtıncı günü Edirne'de piraye bahş sadn sadaret olunup yetmiş güır
miktarı teçhizi levazımı iltimam ve temsiyeti mehamı ename berzede
daman’ı ihtimam iken rencide hatır olduğu kibarı tağrip ve tefrim ve
idam ile ahzi intikam ettikten sonra zilkidenin beşinci günü Belgarda
azimet» eyledi.
Gene hadika tül vüzera saltanat değişikliği üzerine ipka edilmiş
iken «Ramazanın onsekizinci günü cümhai hiyanet aile azil ve Çeşme*
ye nefyedildiğini, ve yanyoldan çevrildiğini yazdıktan, «Şevvalin on-
beşinci günü kellei bidevletin köyü cevkânı seyfi siyaset ve cesediır
endahtei maydanı hakaret eylediler» cümlesiyle öldürülmesini kaydey-
ledikten sonra hususî halına dair şu yolda kalem yürütüyor:
«Maili zib ü zin ve küheyl ül ayn olmakla Sürmeli Paşa lakabol-
muştur. Akıl ü rüş d ve kerem ü sehada alem olup amma gayet betmest
ve ziyadesiyle zemperest idi tecavuzallahi anh.» (2)
Kadıköy'ünde Osmanağa Camii civannda ve cadde üzerinde mu
attal çeşme Ali Paşanın eseri hayndır. Yadareti zamanında bina ettir
diği bu çeşmenin üzerinde aşağıdaki beyitlerin yazılı olduğunu Mirati
İstanbul (Cilt 1, sahife: 25) yazıyor.
Asafi temsiyem Ali Paşa
Yaveri ola Hazreti Bari
Böyle bir âbı simügûn buldu
Eyleyüp keşti deşt ü gûhsan
Revnak el naza olup bumev çeşme
Eyledi şefte dilden ıkdan
Çünkü kurumuştu çeşmeler ahir
Taslann tutup eylerdi zan
Eyledi istifaza her şeçme
Hissedar oldu vüs'ı miktan
Kuyde cûşisetti yer yer âbi zülâl
Kim çeker şurei mâi abari
Bu eserin ecrini ahirette Hûda
Ede münifi naimi didan
Dedi atşan hitap edüp tarih
Eyledin aynı kevseri cari
Sultanahmet civanndaki Nakilbend mescidine minber koyduğunu-
da Hadika tül cevami (Cilt 1, sahife: 213) yazıyor.
(2) Hadika-tül-Vüzera, Sahife : 121-122.
34

Yusuf Efendi (Kel)
Alanya’lıdır. Zamanına göre bir parça tahsilden sonra Dairei Def-
te ri’ye intisap etti. Zamanla yükselerek Kasap Başı, 1097 (1686) de
Cebecibaşı, sonra Halep Muhassılı ve 1101 senesi Saferinin yirmi birin
de (1690) Sürmeli Ali Paşa’nın yerine Şıkkı Evvel Defterdarı oldu.
Tayini Defterdarlardan biri tarafından yazılmış olan tarihe ait
bir eserde şöyle yazılıdır:
«Bundan akdem Halep Muhasssılı Yusuf Efendi Halep'ten Sofya’
ya bitarikilihzar gelip badehu yine Anadolu payesiyle Halep Muhassıl-
lığı kenduye mukarrer olmakla Haleb’e azimet üzere Asitanede meks
üzere iken (İstanbul’da bulunurken) Edirne’ye avdet ettirilip Defter
darlık hilati ilbasiyle naili meram ve tahsili kâm oldu fi yevnı il hadi
velışrin şehri Recep minh» (1)
Demek ki iltein Defterdarlık için getirilmiş, fakat bazı mani olan
yüzünden tayin edilemiyerek sonradan olann ortadan kaldırılmasile
tayin olunmuştur.
Vakanüvisin pek mühim görerek kaydettiği bir hadise malî tarih
niktai nazarından ziyadesiyle ehemmiyetli olamak itibariyle aynen nak-
lonulmuştur:
«Valide Sultan Hazretlerinin irtihalleri sebebiyle Kethüda kadına
bir miktar has tayin olunmak babında Hattı Hümayun sadır olup lâkin
hengâmi zuhuri Ali Osman'dan bu ana gelinceye dek Kethüda kadınlara
has tayin olunageldiği vaki olmadığından maada bu vakitte mühimmatı
seferiyye içün Hâzinede muzayikai külliye olup bir tarik müceddet ile
has tayin olunmak münasip olmadığı Sadrâzam Hazretleri Rikâbı Hü
mayuna arz ve telhis ettikte hususu mezburun bieyyi hal suret bulması
muradı Hümayunu Şehriyari olmadığı tekrar müekkit Hattı Hümayun
ile tensis olundukta bilâhara senevi on beş kese akçe has tayin olundu.»
<2)
Emsali o ana kadar mesbuk olmıyan bu has tayini keyfiyeti için
Sadrazam'ın itirazı ne derece yerinde ise padişahın ısrar eylemesi o mer
tebe uygunsuzdur. Devlet para sıkıntısı çektiği bir zamanda Hazine ka
pılarını bir kadına açmak, bahusus yeni nesillere uygunsuzluk bir örnek
vermek cidden münasip olmayan bir şeydir. Kethüda kadm Sarayı Hü
mayuna alınır, orada iaşe ve idaresi pek âlâ temin edilebilirdi. Genç ise
münasibi ile evlendirilmek, veya Devlet erkanından yahut Damatlardan
birinin yanma verilmek te kabil idi. Fakat ne yazık ki, o zaman düşünül-
miyen böyle «İdarei maslahat» lara hâlâ da itibar eden yoktur.1
(1) Zübdei V ekayiat, MUelifl S a n M ehm et Paşa, Sllleym anlye’de H am i diye k i

ta p la n m eyalım da yazm a nüsha, No. 949, V a r a k : 201.
<«> R aşit T arihi, Cilt - 2, S a h ile : 114 -115.
35
Yine o sene Şabanının yirmi dokuzuncu günü (1690) azledildi:
Vakanüis azli için diyorki:
«Defterdarı Şıkkı Evvel Yusuf Efendi’nin mali miri tahsili husu
sunda hareket medhul ve bazı umuru mukataatm ihtilâlleri kendinin
aciz ve taksirine mahmul olmağın mahi merkumun yirmi dokuzuncu gü
nü Defterdarlık rütbesinden azl ile tard ve ibat ve yerine ol esnada Ciz
ye Muhasebecisi olan Kirli İsmail Efendi Makamı mezburl nasp ve is ad
olundu.» (1)
Yusuf Efendi uzun müddet Muhassılıkta bulunduğu için malı miri
tahsilindeki usulü pek âlâ bilirdi. Binaenalyh Vak'a nüis tarafından
«Medhul' kelimesiyle ifade olunan hareketinin tayinine imkân yoktur.
Fakat bir iki satır aşağıdaki «Mukataatm ihtilâlleri» sözüne bakılırsa
irtikâp ve irtişa olmak pek memuldür. Yoksa bu işlerde bulunan bir
adamın şöyle kısa bir zamanda aciz göstermesi mümkün değildir. Ba
husus Yusuf Efendi, iktidarma ve tecrübe edilmiş olmasma binaen ola
cak, Muhassılıktan Defterdar yapılmak üzere çağırılmış, her türlü me-
vani iktiham edilerek o mevkie getirilmiştir. Bu takdirde kendisine ik
tidarsızlık, aciz isnadı doğru olmasa ve azli bazılarım memnun edeme
diğinden ileri gelmiş olsa gerektir. Cezalandırılmamış olması da bunu
gösterir.
Yusuf Efendinin Defterdarlığı zamanına raslayan şu emr ve karar
bilhassa yayıda değer:
Vüzerayı izam ve Defterdar ve Yeniçeri Ağalan tarafından bu vak
ta gelince Rikâbı Hümayunaidize verilegelen hedaya fi mabaat mürtefi
olmak üzere tarafı Sadnazammîden tenhis ve erkânı Devlet hedayayı
idize tedariçi kaydından tahsis olundu.» (1)
1105 ,(1693) de Baş Muhasebeci olan Yusuf Efendi ertesi sene azl
ve haps olunup biraz sonra ıtlak ve Darphane Emini nasbolundu.
1107 senesi Rebiülevvelinin yirmi dokuzuncu günü (1695) Tophane
Nazırlığı’na ve yine o sene Tersane Emanet'ne tahvil ettirilmiş ve 1108-
senesi Şabanında (1697) muhalifi nizam hareketine binaen öldürülmüş
tür.
Katline sebeb olan hâdiseyi vakanüvis şu suretle kaydediyor:
«Memaliki Mahrusei Osmaniyede mütemekkin olan ehli zimmetin
üzerlerine edası lâzımgelen yüz dokuz senesi cizyesini nevrakı iptidai
senei cizye olan yüz sekiz senesi Ramazanı Şerif gurresi ledes-ger-il-len
ver sübut birle tesçil olunduktan sonra marifeti şeri'le feth ve tevzi1
(1) R aşit T arihi, C ilt-2, Sahile : 120.

(1) R aşit T arihi, C ilt-2. S a h ile : 115.
36
olunmak üzere Memaliki mahruse cizyeleri cibayetine memur olan ciz-
yeaarıar yeaierine verilen evamıri alıyyede zıkr ve tensis olunmuş iken
hâlâ Terhanei Amire Emini olup senei merkumede İstanbul cizyesini
deruhte eyleyen sahib ayar demekle maruf olan Yusuf Efendi Donan
mayı Hümayun masarifi kendi deruhtesinde olan İstanbul ciziyesi ma
linden havale olunup Donanmayı Hümayuna tertib levazımı seleriyye
içün acaleten vafir akçe lâzım iken havale olunan ciziyei merkumeden
henüz ademi hulûlü vakt ile akçe hususlü mütesavver olmamakla azim
muzayikaya müptelâ olmadığm kemali iztirabmdan naşi zabıtai ihti
yati muhafaza ve hameti akibeti fikir ve mülâhaza edemeyüp umuru
mühimme tatil kalmamak içğın irtikâp olunan halet mazur ve müteiek-
kir olur fikri ile gurrei Ramazanı Şeriften on gün mukaddem yedinde
olan evrakı ciziyenin mührün açüp hilâfı emri Âli tevzie mübaşeret ve
istical eylediği samia Devlete isal olundukta bu hareketi na münasibe
bütün Memaliki Mahrusenin nizamı ahvali ciziyesine iras ihtali etmesi
nairei gazabı Padişahı âlempenah hazretlerini iş’al sadır olan Fermanı
Hümayun mucebince katline istical ve mahlûl olan Tersanei Âsitanei
Saadette Defterdar vekili ve Defterdar vekâletine sabıkan Şıkkı Evvel
Defterdarı Canib Ahmet Efendi irtihâl olundu.» (2)
Vakan üvis'in yazdığına bakılırsa Yusuf Efendinin idamı değil
bilâkis takdir ve taltifi icap eder. Çünkü bunu fena bir maksatla yap
mamış, son dereceye varan malî sıkıntıyı gidermek için yapmıştır. Ba
husus arada on gün gibi kısa bir müddet de kalmış olması kusurda
olsa hafifletici bir sebeb sayılabilir. Tersane Emininin kabahati böyle
bir şeyi bilâ istizan yapmasıdır. Bu ise idam değil olsa olsa tevbihi
icap eder. Fakat o zamanın adamları bunları düşünemezler, hasımlan-
nın ufak bir serreşte ele geçirmeleri üzerine yetişmiş bir zatın canına
kıyarlardı. Binaenaleyh Yusuf Efendinin idamı işinde de nizama aykı
rısı hareketten ziyade başka şeyler, şahsî ihtiraslar âmil olmuştur, bun
da şüphe yok!
Sicilli Osmani (Cilt-4, sahife 659) pek kısa yazdığı tercümei halini
«sahibi şöhret idi» tatedirkâr cümle ile bitirmiştir.
İsmail Paşa (Kirli)

Zamanına göre tahsilden sonra Mâliyeye intisap etti. Derece derece
yükselip bir aralık Defterdar Vekili, 1100 Recebinde (1689) Çiziye Mu
hasebecisi ve 1101 senesi Şabanımn yirmi dokuzuncu günü (1690) de az-
lolunarak Yusuf Efendinin yerine Şıkkı Evvel Defterdarı oldu.
(2) R aşit Tarihi, Cilt - 2, Sahife : 392 - 393.
37

İsmail Efendi faal bir zat idi. İlk işi tasarrufa riayet etmek olmuş
ve fuzulî masrafları hemen kestirmişti.
Vaka nüis diyor k i: «Defterdarı cedit merkum İsmail Efendi
Matbahı Âmire ve Istabili memure tayinatlann yoklayıp kati vafir lü
zumundan ziyade tayınatı katetmekle beşyüz kese miktan akçe ve mü-
şahere ve Mehterhane ve matbah huddamiyelerin ve İstanbul ihtisabı
mukataasmdan olan vezayifi yoklayıp namüstahak olanları bilkülliye ref
ve emektar olup ulûfeleri ağır olanları tenzil ile tarafı Mirîye on bin ke
se akçe irat tahsil eyledi.» (1)
Başka bir tarih eserinde de daha mufassal izahat verilmektedir.
Maliye tarihine alakalarından ötürü olduğu gibi aşağıya konulmuştur:
«Kul kethüdası Eğinli Mehmet Ağa mübaşeretiyle Yeniçeri Ocağının
namüstehi yoklanup Vüzera ve Ocak Aşalan çırak ve düaguy namında
baliğan ma belâğ ulufe ile oturak ettikleri ve ulema ve meşayih ve taze
oğlanlar bilkülliye çalınup ve neferden perverde olmuş müstehik müte
kaidinin dahi nısıf ulûfeleri katolunduk ve bu senei mubarekede Engü-
rus seferinde şehit olan yedibin miktar yeniçerinin esamileri hakkolup
mecruh ameli manda olanları yoklanup hallerine göre cüzî ulûfe ile ve
rildi. Ve yeniden kapu olmayup iktiza ettikçe çalıklar tashih olunuyordu.
Ve Baş Defterdar Kirli İsmail EEfendi dahi istabili âmireyi yoklayıp is-
rafatm kesti ve üçyüz kırk nefer hassa saraçların ikiyüzden on neferin
refedip bakilerinin beşte bir akçesin çaldı. Ve büyük ve küçük ahır hud-
damının dahi halleri böyle oldu ve kezalik ehli hiref ocakları neferatı-
nın iktizasına göre birer ikişer ademin alıkoyup sairin refeyledu ve ka
lanların dahi ikişer akçe iptidaları ile birer ve ikişer dakçe terekkilerin
alıkodu ve Kilân Hassa israfatm dahi yoklayup taşra ve içeru verilen
taymatm sülüsü kat ve Mutbahı Amire huddamınm yevmiyelerinden bin
elli akçe tenzil eyledi.» (2)
îsmail Efendi’nin zamanında Hâzinede eski sıkıntı bir dereceye
kadar bertaraf olmuştu. Çünkü Eefndi, bir taraftan yukarda kaydettiği
miz resmî bilgi ile sabit olduğu veçhile, fuzulî masarifi kesiyor, diğer
taraftan tertip ve sevk olunan ordu bazı muvaffakiyetler kazanarak Os-
manlı Vatanını düşmanlardan temizlediği için kazanılan ganimetler sa
yesinde pek ağır olan masraf yükü oldukça hafifliyordu.
Sukutu bütün memlekette elim bir tesir vücuda getiren Belgrat
Kalesinin de istirdadına muvaffakiyyet elvermişti. Ordunun muvaffa-
kiyyetleri vakıası ihtiyaçları hafife ettiği gibi memleket içindeki dirılsiz-
likleri de yok etmişti. Artık herkes tevali eden zaferlerden seviniyor.
(1) R aşit T arihi, C ilt: 2 S a h ile : 120.

(2) Silahdar Tarihi, M ükellifi Fm dıklılı M ehmed Ağa, C ilt-2. S a h ife : 559-560.
38

seve seve verilen paralarla da Hazine de genişlik husule gelmiye başlı
yordu. Mamafih sefer ihtiyaçlarına sarfolunmak üzere yeniden paraya
lüzum görülünce şöyle garip tedbir de ittihaz olundu: Parayı noksan fi
yatla almak, fazlasına sarfetmek Zavallı Defterdar ve Erkânı Devlet bu
nun ne gülünç bir tedbir olduğunu ve memleket içinde ne fena bir tesir
yaratacağını bir türlü anlayamıyorlardı.
Vak'anüvis karan şöyle kaydediyor:
«Hazinei Amireye irat olan kuruş yüz yirmi akçeye ve şerifi altın
ikiyüz yetmiş akçeye ve yaldız altını üçer yüz akçeye alınagelmeğin yine
ol veçh üzere alınıp ancak masarifi serefiyyeye imdat olunmak içün
fimabat Hazinei Âmireden sarf olunacak ve gerek beynennas olunan ku
ruş yüz altmış akçeye ve şerifi altını üçyüz altmış akçeye ve yaldız al
tım dörtyüz akçeye ve para dört akçeye olmak üzere Hattı Hümayunu
Şevket makrun varit olup ruznâmcei Hümayun ve aklâm defterlerine
kaydolundu.» (1)
tsmail Efendi bir taraftan tasarruflar ve kısaltmalar icrası sure
tiyle Hâzineyi fazla masraftan kurtanrken diğer taraftan varidatı men-
barlann ıslah eylemek suretiyle artması esbabını istikmal edivordu.
1101, 1690 senesinde ciziyelerin ıslahı yüzünden mirîye yalnız varidattan
dört bin kese miktarında bir artış hasıl olmuş idi. 1908 Temmuz inkılâ
bına kadar Bedeli askeri adı altında gayri müslimeden tebeadam alın
mış olan bu vergi münasebetiyle vaka nüvis şu izahatı veriyor:
«Memaliki Mahrusada olan kefere ve yehud ve kıptiyan cizyeleri
Selâtini izam ve sair evkaftan bazılarına hasıl kaydolunup bilcümle Ru
meli ve Anadolu taraflarında olan kefere ve yehuttan ve İstanbul'da yave
ciziyesi ile tahsil olunan cem'an senede dört bin yüz kese akçe hasıl
olur idi. Veziriazam hazretleri bu maddeyi ulema Efendiler ile müşave
reden sonra esnaf selâse itibariyle tahsil ve yedi vahitten zaptolunmak
üzere Çiziye Kalemine kayt ve tesçil olunup hini tahrirde bazılar Evkaf
Defterhanei Âmirede kaydoluna çiziye mallan zamimei irad ve kaydolu
nan neferatm ciziyeleri tarafı Miriden istirdat olunmak üzere şuruta
bağlandıktan sonra âlâ ve evsat ve edna deyu mühürler kazdınlıp ve her
sene tarih mühürü tecdidi ve bir sene beyaz ve bir sene elvan kâğıdlar
mühürlenüp her sene levni tebdil ve âlâdan dört ve evsattan iki ve ed-
nadan bir Şerifi altın tahsil olunup tarafı Mirîden cizyedar olan müba
şire âlâdan on para ve evsattan sekiz ve ednadan dört para ciheti maişet
tayin olunmak üzere fermanı hümayun sâdır olmakla ol sene ki yüzbir
senedir emaneti tahsile mutemed-ün-aleyh Devleti Âliyye emekdarlan
istihdam olunup hem huddamı Devlet bugüne birer ciheti maişete vasıl1
(1) R aşit T arihi, C116-8, S ah ife: 148.
39
ve hem tarafı Miriye senede dorthin kese miktarı ziyade irat hâsıl ol
du.» (1)
Ciziyei şeriyye hakkında kıymettar izahat -verirken bu malûmatı da
eserine geçiren Süleyman Sûdi Efendi merhum bundan sonra malî ta
rih için kayıte değen şu satırları ilâve ediyor:
«Ciziyei Şer'iyyenin esası vâz ve tarhında ciziyegüzar olanlar mü-
teahhitimi zimmetleri olan mebaliği ya altın veya gümüş gibi zîkıyem
olan eşyanın biriyle eda ve ifa etmeleri meşrut tutulmuş iken, mahha-
ren gösterilen cevazı şer’i üzerine işbu ciziyenin sureti edası simi halis
üzerine bina edilmiş ve sunufu selâse itibariyle herbir mükelleften vezin
ile çiziye ahz ve tahsili külfeti ve bilâhare meşakkati mucib olacağı his-
solunması ile daha sonraları vezin maddesinden sarfı.enzar edilerek çi
ziye ahz ve tahsili hususunun meskûkatı mütedavile üzerine bina edil
mesine mesağı şer'î gösterilmiştir.» (2)
Yine varidatın arttırılması cümlesinden olmak üzere 1102 - 1691 de
duhan tütün resmi ziyaretleridi, ve o ana kadar alenen satılması yasak
olan tütünün satılmasına müsaade edildi:
«Mukataai resmi dühan İstanbul Gümrüğü mülhakatından olup bu
anedek satandan oniki ve alandan sekiz akça alınagelüp gerçi alenen
bey ve şirasına müsaade yoktu. Lâkin halkın ekseri istimaline müptelâ
olmakla ellibeş yük akçeye başka mukataa bağlanıp mimar damadı Mus
tafa Ağa nam kimseye tefviz olundu ve Gümrük malına kesir ve noksan
gelmesin içün tenzili malî ile taviz olundu.» (1)
1103 saferinde 1693 Rikâbı Hümayuna ihzarı ferman olunarak ge
lişinde azil ve haps ve aynı ayın yedinci günü Defterdarlığa rikâbı Mülü-
kânede Defterdar Vekili olan Ali Efendi tayin olundu.
İsmail Efendi Edirne'de birkaç gün mahpus kaldıktan sonra İstan
bul'a gönderildi, ve payitahda vürudunda, bukadar gayretine ve hâzineye
menfaati dokunmuş olmasına rağmen «kûşeneşini inziva» olmağa mec
bur kaldı. 1104 senesi Recebinin yirmisekizinci 1693 hizmeti beğenilmi-
yen Ali Ağa'nın yerine, ikinci defa Defterdar nasbedildi.
O zamanı idrak ve Defterdarlık makamım da işgal eden aynı za
manda da tarihe ait bir eserin müellifi olan Mehmet Paşa değişikliği
takdir ile kaydediyor:1
(1) R aşit T arihi, Cilt - 2, Sahlfe : 148

(2) D efteri M utetesid C ilt -1, S a h ife : 152 -126.
(1) R aşit T arihi, C ilt-2, S a h ife : 149.
40

«İstanbul'da üzletknişini istirahat iken zülâli inayeti Sultanî mec-
rai kadimine câri olup astaneden İstanbul'dan rikabı Hümayuna dâvet
ve sekizinci gün mahrusai Edirne'ye basti vi sadei rahat» eyledi. (2)
Ertesi sene saferinde, iyi hizmetlerine mükâfaten, uhdesine Rumeli
payesi verildi.
Aynı eser bu tevcihi de takdir ile yazıyor:
«Defterdarı Şıkkı evvel olan İsmail Efendi hidematı din ve Devlete
nice hizmeti sebkat edüp gerek zehayir ve gerek mevacip tedariki husu
sunda olan tekayyüdü ve hidematı dini mübinde olan sadakat ve istika
meti pesendidei Sadrâzamî olmakla kendülere Rumeli payesi ile hilati
fahire ilbas olunup envai riayet ile mer'i ve izafi himaye kılındılar fi yev-
mü sabi velişrin şehri safer sene minh.» (3)
İsmail Paşanın hizmetlerinin Padişah yanında da makbul ve mu
teber görülmüş olduğuna aynı Müverrihin biraz sonra yazdığı bu izaha
tından anlaşılıyor:
«Gurrei Rebiülâhirde Edirne'ye karip mahalde nasbolunan yemek
lik hiyamına nüzulden mukaddem Rumeli Payesi verilen Defterdarı Şık
kı Evvel İsmail Paşalık ayini üzere şatır ve mataracı ve tüfekçi ile alâyla
huzuru Hümayundan mürur eylemeleri için hattı Hümayun varit olmak
la mutat üzere Miri mirane tarz ve tavır ile ol alâyda yürüdüler.» (1)
Ordunun bu defa istihsal eylediği muvaffakiyyetler herkesin mah
zun yüzünü güldürmüş, ve hünkar da bu vesile ile başta Sadrâzam Köp-
rülüzade Mustafa Paşa olmak üzere devleti erkânını taltif eylemişti. Bu
münasebetle ziyafetler tertip olunuyor, Padişah Sadrâzamını daha ziya
de taltif için ziyafede bizzat gidiyordu. Bütün Devlet büyüklerinin
med'uu bulunduğu bu ziyafette ikinci Sultan Mustafa işlerin müzakere
sini de arzu etti. Uzun uzadiye cereyan eden müzakerenin aynı eserde ki
izah sebebi Tekâlifi Harbiyyeye ve binanialeyh Tarihi Malîye taallûku
sebebiyle bilhassa ehemmiyeti mahsusayı haizdir:
«Palişahı Alempenah Hazretleri Devleti ikbâl ve saadeti iclâl ile Sad
râzam hazretlerinin saraylarını bitank iz ziyafe teşrif buyurup seferi Hü
mayunu nasret makrun ve donanmai Humayun ve rûyu deryaya ihraç
olunacak yirmi kıt'a kalyonlar ve Tuna donanması ve Akdeniz'de olan
cezirelerin mühimmatı ve muhafızînin mevacipleri ve serhat kaleleri ve
zehair içün iktiza eden Hâzinenin tedariki ve irat ve masraf ahvali mü
zakere olmak muradı Hümayunları buyurulmakla Faziletlû Şeyhülislâm
(2) Zübdei Vekayiat, m üellifi S a n M ehm et Paşa, Süleym aniye’de H am i diye

K ütüphanesi k lta p la n m eyanm da yazm a n üsha. No: 949, V a ra k : 278.
(3) Keza, V arak : 297.
(1) Züpdei vakaiyat, V a r a k : 297.
41

Efendi ve Sadreyn Efendiler ve Defterdar İsmail Paşa davet olunup hu
zuru Hümayuna duhullerinde Devleti aliyyenin bir senede olan iradı ve
karşılık iktiza eden akça bilcümle huzuru Hümayuna arzolunup ve geçen
sene gibi reaya fıkarasından Belgrad a kendüleri nakleylemek Üzere mü-
bayaa zahiresi ferman olmak lâzım gelirse reaya mütedatcir olunmak
lâzım geleceği ve bilcümle huzuru Hümayuna arzolunup malûmu Mülü-
kâneleri olduktan sonra zikrolunan masarife bir miktar medar olmak
için kefere istilâsı ile harap olmayıp Rumeli'nde mamur olan kazalarda
tahammülü mertebe vilâyeti Anadolu’da dahi kudretleri mertebe Sürsat
bedeli tahmili münasip görülüp ve herbir kazaya mahsusan Mübaşir gön-
derilmeyip ancak fermanların birer çavuş mübaşeretiyle mahallerine
isal olundukda ahalii memleket bey'inlerinde birer mutemed-ün-aleyh
tahsildar nasbolunup ve fermandan ziyade bir akçe ve bir habbe fıkara-
dan talep eylememek üzere mukaddem tertip olunan defterin balâsına
hattı Hümayunları varit olup badehu mucebince ahkâmı tahrir ve veçhi
meşruh üzere tahsil olundu. Geçen sene mubayaa zahiresi hususunda
yirmi kese akçalan giden bir kazadan bu sene fakat bir kese akçe ile ha
lâs bulduklarından devamı ömrü devleti Padişahiye duayı hayırların
tekrar kılmışlardır.» (1)
tşler bu suretle oldukça iyi bir mecrada devam ederken kendisinin
dürüst, işine gelmiyenlere ise dürüst hareketlerini çekemiyen hasımlan-
nın teşvikiyle Sadırâzam azlolundu. Köprülü Zade'nin azli ve eski Def
terdar Sürmeli Ali Paşa’nın Sadaret makamına nasbi İsmail Paşa'nm
idbannm mukaddimesi demekti. Çünkü Sürmeli ile aralan ötedenberi
iyi değildi. Hıncını almak fırsatı eline geçen yeni Sadrâzam günün bi
rinde bunu kaçırmıyacağı şüphesizdi. Nitekim çok geçmeden infisali ta
hakkuk etti (23 Zilhicce 1105, 1694).
Vak'anüis azlini şu suretle kaydediyor:
«Defterdan Şıkkı Evvel İsmail Paşa tarafına sahili Devlet Hazret
leri ötedenberi dilkir olmakla azlini irade ve daima Rıkâbı Hümayuna
azim kabayihini inha ve ifade edip zuhur eden Gabele Kalesi gailesi es
nasında bazı taksirat isnadiyle tarafı Hümayundan azline mezun olmak
la mahı Zilhiccei şirdenin yirmi üçüncü günü berveçni Arhalık Kilis
Sancağiyle Kali merkume tahlisine Vezir Süleyman Paşa yanma iltihak
etmek üzere Defterdarlıktan tard ve ibat ve yerine Baş Muhasebe Kale
minde Üçüncü Halife olup namdan rüşd ve sedat olan Kösem Halil
Efendi isat olundu.» (2)
(1) Zübdel vekayiat, V a ra k : 298.

(2) R aşit T arihi, C ilt - 2, S a h lfe : 259.
42

Gabele Kalesi Bosna müştemilâtında idi. Köprülü’lerin ölümüyle
devlet idare na ehilere intikal edip te onlar zamanında yoluna konulan
işler birer birer bozulmaya ve düşmanlar hududu tecavüz ile mühim ka
leleri bir biri arkasından almaya başladıkları sırada Bosna ciheti karış
mış, yerlilerden isyan bayrağını kaldıranlar Muhafizlanm zirar veya tes
lime mecbur eyliyerek bu sayede kalelere sahip olanlar zuhur etmişti.
Bu isyanlar ve istilâllarda AvusturyalIların ve en ziyade Venediklilerin
tesiri görülüyordu. Maamafih gerek (Gabele) ve gerek (Mostar) serhadde
karip olduklarından tahrir sırasında çiziye bedeli olmak üzere sakinle
rinden yalnız bir altın alınmakta ve kendilerinden fazla bir akçe bile ta
lep edilmemekte iken son zamanlarda Paşaların devir namiyle halktan
mükerreren para almıya başlamaları ve giderek çevir ve zulmü dayanıl-
mıyacak bir dereceye çıkarmaları isyana sebeb olmuş, ve Venedikliler
onların bu hallerinden istifade ile mazhar oldukları kolaylık ve yardım
sayesinde Gabele'yi gelip zaptetmişlerdi. îşte müverrihin bahir mevzuu
ettiği Gabele vakası budur. Vak'a nüvis Defterdarından azli sebebi olarak
Gabele vakasını gösterdiğine nazaran halkın tekâlifin ağırlığını ileri sür
müş ve bunun da Defterdara taallûk eder umurdan olması hasebiyle İs
mail Paşa’nın azli için bir vesile teşkil eylemiş olması lâzımgelir. Halbu
ki şikâyet Miri namına devir namiyle mükerreren ve mevcut usul ve
teamül hilâfına olarak aldıkları paralardan idi. Bu paraların ise Defter
darla alâkası yoktu. Maamafih bu cihetler o zaman aranılmaz, mes’ul
olmak üzere Sadrâzam tarafından gösterilen zatın derhal tecziyesi ile
biliktifa üst tarafına bakılmazdı. Binaenaleyh İsmail Paşa da Sadırâ-
zam'm gadrine uğramış demekti.
1107 Rebiülevvelinde 1695 îstanköy Muhafızı ve 1109, 1697 da Ay
dın Musassılı oldu.
Muhassıllıkta bulunduğu sırada Devleti büyük bir gaileden kurtar-
4
d ı: Onbeş yirmi senedenberi şakavet yolunu tutmuş ve halka etmedik

fenalık bırakmamış olan (Osman oğlu Nasuh) adındaki şaki delâletiyle
aff olundu. Hatta açılan son seferlere iştirak ederek Ocak Ağalarının ke
faletiyle tayin olunduğu Serden geçtiler Ağalığında hizmeti görüldüğün
de İsmail Paşa'ya halef bile oldu.
Vak’anüvis hizmetlerini şöyle kaydediyor:
«on beş yirmi senedenberi Aydın etrafında yağma ve tuğyan ile
şöhretişiar ve bir kaç defa üzerine adamlar tayin olunması müfit olma
yıp ele getirilmesi saap ve düşvar olan Osman oğlu Nasuh nam kimse
Aydın Muhassılı Defterdar İsmail Paşa'ya adam gönderip vadii bağy'çü
isyandan nedamet izhar ve çürü affolunmak hususunu deri Devleti Aliy-
ye tarafına arz etmesi niyazinı tekrar etmekle Paşayı müşarünileyh dahi
fıkarayı reaya ve enbai sebil üzerlerinden şekavet ve teaddisini ref' içün
43

deri Devletten nivaz mendi af ve niayet olmakla recası karini kabul ol
muştu. Hatta seferi Hümayun için Aydın ve Saruhan Sancaklarından
matlup olan yeniçeri serdengeçtileri üzerlerine Serdengecti A&ası olup
bazı Ocak Ağalan kefaletiyle Rumeli tarafına ubur ve seferi Hiimavun-
da hidematı memuresine bezli makdur etmekle miriye nefi azimi olmak
hasebivle Aydın Muhassıllığı Mirimiran rütbesiyle mezbura ihsan ve des
ti iptihacına itayı menşuru af ve eman kılındı.» (1)
1110 senesi başında (1698) öldü.
Vak'anüvis ölümünü ve Aydın Muhassılı olan eski Defterdan Kirli
İsmail Paşa bitakdir-il-melik-il-makal hulûlü eceli müsemma ile dan ba
kaya irtihal etmekle» suretinde kaydettiği gibi Sicili Osmaniyede (Cilt
1 Sahife 356) «Müdebbir, muhasip idi» diyor.
Vüzera ve ekâbirin maruz kaldıklan halleri müşahhas misallerle
garibe bir şekilde yazmayı hedef ittihaz eden nadir bir eser İsmi il Paşa
için diyor k i:
«Ve bazı kemali mertebe irtikâbı masiyetten maada nabzgiri em-
zicei erbabı Devlet ve tahsili malda keennehu Hazinei Sultaniye say'ü
himmette sahibi san'at netice mucidi rüşvet olan kuddemadan Şemsi
Paşa'yı bed hasletten sonra muhdesi bidat ve vazıı riişvet olmaklık üze
re şöhretgir olmağın menzileti refiai Defterdan Osmani ihraz eden Kirli
İsmail Efendi dedikleri habisi bedkâr ve bedhal gerek ciheti helâl ve
gerek ciheti haram ile errizk tenezzelü min-es-sema hadisi şerifi mukte-
zasınca ihtiyar ettiği envai maasi irtikâbı zatı habaset simatını Rikâbı
Hümayunu Devletten mahrumen minemzkı veşşanı ref ve iki tııze fitne
füruğ ile Aydın ve Saruhan Sancaklan Muhassıllığı ile memur olunup be
lâyı ümmet ve kazayı raiyyet olup keşt ü küzar eder iken Turgutlu nam
kasabada marazı mekruh zahir sebile ruhu bi fütuhu cesedi bahis ve
makduhu mülevvesinden huruç ve sürahi vesahı hâhı ehi darülbevare
vuluç edüp pispis deliğe tıkıp mahza kendüye hemen eli kiri ile yüzü ka
rası kalmış idi ve bu mevziai reddiye ol şum ve mezmumun tarih vesahi-
dir ve anın kirli lakabı telkibi itirazında bazı zürafayı dekaik şiar me-
buniyetten naşi istişarei mükenniye olması üzere mu'tekit olmuşlardır.
Ketebei divandan olduğu hod malumdur. Ve bu mevsufei redaiyye ol
şun ve mezmumun tarihi vesahidir.1
(1) R aşit T arihi, C ilt-2, Sahife : 446.
44

NAZIM
Onatemizi cihan yani kirli İsmail
Çüm oldu Aydın iline muhassıl ol bedhu
Gününde görmedi Aydın’da kimse aydınlık
Zülâmi zulmü içinde kalıp ahali kamu
Denirse harididir Aydın eli hürme nişan
Dinurki bu dahi deccal hulki bir cadu
Dahi dinurse musallat idi bihükillah'
Denirki var idi pes içlerinde nice eyu
Yüzü mahasal ağarmadı ömrü yüz yumadu
Ana de didi muhassıllık akibet bunu
Zahire uğradı bu derdi cangüdazile hem
Akibet eyledi Turgutlu’da dahi sencu
Yudu netice cihandan vücudu napakin
Sirisdeki didei mağduriyan subesu
Birbirine dediler gözünüz aydın ola
Helakini eşindenler olunca ruyberu
Çün oldu pohlu şehidi zehirden tarih
Dediler ehli marif «bekiri harkesi o» (1)
Mehmet Paşa (Sarıkçı)

Devşirme yoliyle İstanbul’a getirilip henüz çocuk denecek bir yaşta
iken Enderunu Hümayuna alındı. Bir çok büyük adalar yetiktiren ora
daki mektebte iyi bir tahsilde bulundu. Gösterdiği kabiliyet üzerine, em
sali gibi padişahın hususî hizmetine alınarak zamanla yükselipşerefli hiz
metlerden sayılan serdestan oldu ve bu hizmetten dolayı «Sarıkçı» namı
nı aldı.
Sonradan çirağ olunmakla memur edildiği biyrûn hizmetlerinde de,
Enderun hizmetleri gibi, muvaffakiyet göstermekle az zamanda yüksek
makamları işgale, ve 1103 senesi Ramazanın (1692) Kıbrıs ve müteaki
ben Tarablus Şam Valiliğine tahvil edilen Sürmeli Ali Paşa'nın yerine,
Baş Defterdarlık makamını ihraza muvaffak oldu. Ancak Şıkkı Evvel
Defterdarlığı ihtidat etmiyerek bir kaç ay sonra azil, ve Kıbns Beylerbey
liğine tayin kılındı.
1104 senesi Şabanında (1693) Kıbrıs Eyaleti, Sefer? Hümayuna me
mur edilen ve yeri diğerine verilmesi hasebiyle açıkta kalan Kalaylı Ah
di BllUga-tUl-ahbap, m üellifi B alIkesirli R asih, Payezid KUtüphaneinle H âlis

Efendiden alınan k ita p la r m eyanında yazm a n üsha. No; 2320, V a ra k : 13-14.
45

met Paşa'ya tevcih edilmekle açıkta kaldı. Maahaza iş yalnız mazuliyetle-
kalmadı adanın ciziyei maktuasından mühimce bir meblâğı zimmetine ge
çirdiğinden dolayı istirdadına da teşebbüs edildi.
Vak'anüvis Devleti değişikliği ve istirdat keyfiyetini şöyle yazıyor:
«Sivas Valisi olan Kalaylı Ahmet Paşa seferi Hümayuna gelmek üze
re memur olmuşken Eyaleti Sivas mahı Şahan ül muazzamın beşinci gü
nü Mahmut Paşa’ya ihsan ve Kalaylı Ahmet Paşa Cezirei Kıbrıs Muhafa
zasına kıyam eylemek üzere ferman olunup Muhafızı sabık Destari Meh
met Paşa’nm zimmetinde Cezirei mezbure ciziyei maktuu malından külli
mali mirî olmakla yedinde bulunan nükût ve eşyasını Miriye babz için
Dergâhı Âli Kapucubaşılanndan Miriahun sabık Mehmet Ağa tayin ve ir
sal olundu.» (1)
Mehmet Ağa'nm ne iş gördüğünü, denildiği gibi filhakika emval ve
eşyasını zaptedip etmediğini vaka nüvis yazmıyor. Fakat mazuliyeti uza
dığına bakılırsa bunun tahakkuk ve malı da müsadeıe edilmiş olması
icap eder.
Cezayir ve Trabulus Garp ocaklılariyle Tunuslular arasında harp ve
kıtal başladığı ve Cezayir ve Trabulus Garplı'lann Tunus arazisine gire
rek bina ve insanca zayiata sebebiyet verdikleri Paytahtı Saltanatı Seni-
yeye iblâğ olunmasiyle Müslümanlar arasında her nasılsa iştial eden bu
fesad âteşini söndürmek üzere 1106 senesi Cucadelahirinin on sekizinci
günü (1695) Trabulus Garp Eyaleti Mehmet Paşa’ya tevcih edildi.
Trabulus Garp o zamanlarda İstanbul’dan gönderilen bir Vali ile
yerli asker tarafından intihap edilip «Dayı» ünvanlı biri tarafından müş
tereken idare olunuyordu. Fakat askerî tegallüp başladığı ve Paytahttan
gönderilen zatın maddi kuvveti kendi dairesi halkına münhasır bulundu
ğu için bütün nüfuz Dayı'nm elinde idi.
Mehmet Paşa'dan evvel, Trabulus Garpta, Halil Paşa Vali idi. Fakat
bu zat, yazılan sebebten dolayı, orada korkuluktan başka bir şey değildi.
Onun zamanında Yeniçeriler serkeşliklerini pek ileri götürmüşlerdi. Bu
hal, aynı zamanda, memleketin muhafaza ve müdafaası işinin ihmal ve
teseyyübünü, kalelerle istihkâmların mahvü inidamım mucip olmuştu.
Bu ihmal ve teseyyübün sebeb olduğu felâketi kaydederken mehazleri-
mizden biri, vak’a nüv’sin kaydı hilâfına olarak, Valinin tebdili için baş
ka bir sebepte gösteriyor. Maddenin ehemmıyle nazaran bunun da mües
sir yerine geçmesi ihtimalden uzak olamaz.
Mehazimiz diyor k i: «Burada cereyan eden ahval ve vekayii daima
tarasut ve tecessüsten dur tutmıyan Ispanyalılar mukaddimei istilç ol
mak üzere Trabulus'a bir Konsolos ikame etti. Arası çok geçmeksizin te-1
(1) R aşit T arihi, C ilt-.2, S a b ite : 209.
46
'Digitized by Google Original from

•ebanın bir imtiyazı mahsusu olarak her yere kundura ile girmesi ve bir
İslâm ile terafvileri lâzımgelince mahkemei Şeriyeye gidilmiyerek Kon
soloshanede icabına bakılması zımnında iki bendi havi bir muahedena-
mecik imza ettirmiştir. İşete bu muahedeye sebebiyyet vermiş olmaları
töhmetiyle Halil Paşa ile şeriki vilâyeti İbrahim azledilerek Halil Paşa'nın
yerine İstanbul’dan Mehmet Paşa ve yeniçeriler tarafından da Mehmet
Dayı tayin edilmiştir.»
Pek nazik bir zamana tesadüf ettiği anlaşılan Mehmet Paşa'nın ida
resini zamanımda, aynı eser, şu suretle hulâsa ediyor:
«İstanbul’dan gönderilen Valinin mevcudiyetiyle ademi seyyan ve
asıl kuvvei icraiye Yeniçeri Valisinin yeddi idaresine mevdu olduğundan
Mehmet Dayı, Mehmet Paşa’nın teşvikiyle, oldukça adalet tarafını ilti
zam ve İspanya Muahedesinin ikinci maddesini feshetti. Bunun üzerine
Ispanyalılar derhal on beş pare sefine ile Trabulus önlerinde arzı endal
etti. Muahedenamenin tavan olmazsa harhen tamamii tatbikini teklif et
ti. Dünyalara sığmıyan kahraman Yeniçerileri bu teklif üzerine havf ve
haşyet istilâ etti. İkinci maddenin tamamii icrasını kabul ettikten başka
îpanyollann tatyip ve hatırı için bazı hedayayı münasibe verilmesini bile
teklif ettiler. Yalnız İspanya donanması bilâ harp avdet etsin! Ancak bu
derece mezellete Mehmet Paşa tahammül edemiyerek asker ve ahaliden
ileri gelenleri para kuvvetiyle elde etti. İspanya donanmasına mukabele
ederek münhezimen iade eyledi. Lâkin arası çok geçmeksizin daha bü
yük bir donanma ile tekrar Trabulu'sa geldiklerinden iki kıta İslâm se
finesi zapt ve mezkûr muahedenameyi kahren tecdit ettirmek suretiyle
akdi mütareke eylediler. Bilâhare İmam Mehmet Azledilerek yerine Kah
veci Osman Dayı tayin edildi. Osman Dayı icrayı vilâyette iştirak kabul
etmediğinden Mehmet Paşa’yı diyarı ahara nefyederek kendisi müstakil
kalmış ise de üç buçuk ay sonra o da azledildi. Yerine Gelibolulu Mustafa
Dayı intihap ve muahharan katlolunup mukaddema nefyedilen müşarü
nileyh Mehmet Paşa'mn damadı Halil Bey ittifakı âra ile Vali nasbolundu.
(1114/1702). Halil Bey Vali olunca Kayın pederini menfasından getirtti.
Müşarünileyh Mehmet Paşa cidden hayrihah ve metin bir zat olup Trabu-
lus’ta Türk çarşısı namiyle bir çarşı tesis ve Türk camii namiyle cesim ve
güzel bir camii şerif bina etmiştir. Hini vefatında (1118/1706) işbu ca
mii şerif haziresine defnolunmuştur. Bu çarşı elhaleti hazihi Trabulus
Garbın en muntazam çarşısıdır.» (1)
Hulâsatan nakledilmiş olan yukardaki malûmata ilâveten Trabu
lus Garbın hususisi bir tarihi olan (Tarihi Galebun) Halil Bey için di
yor k i!1
(1) T arabulos G arp ta rih i, m üellifi H asan S afi S a h lfe : 50-51.
47

«Mumaileyh hayli nüfuz kesbiyle mehmaemken herkesin gözünü
korkutmuş ve medeniyet canibini iltizam eylediğinden Trabulus’ta Darb-
hane inşasiyle sikke kateden ve bayramlarda sırmalı ve ağır elbise iksa-
siyle eki ü şürüpce taazzüz sırasına giden iptida miri mumaileyhtir, ve
doğru lakırdıyı sever ve özünde gayet sâbit ve muktezayı ilim ü fazlı
ulema perest ve mübahaseye mecbur bir zat olup Tersane huşuna dahi
gayreti mülâbesesiyle hayli vakıttan beru metrûk olan muharebei bah
riye mumaileyh zamanında icra ve Münşiye'de camii kebir namiyle bir
camii şerif yaptırmış ve garaibi asriyeden olarak beş sene bilistiklâl
icrayı memuriyet edüp bu aralık askerîden İbrahim Ereğli zuhur edip
ve miri muamileyhi Mısır'a firara mecbur» etmiştir. (1)
Tarabulus Garb'a dair yazılan üçüncü bir eserde memuriyet müd
deti gösterilmekle beraber evvelkilerde yazılı malûmata ilâveten Osman
Dayı'nın Mehmet Paşa’yı İstanbul'a nefy ve iclâ ettirdiği ve onun azliyle
yerine geçen Gelibolulu Hacı Mustafa zamanında İstanbul'da kayın pe
deri Mehmet Paşa nezdinde menfi bulundurulan Halil Bey donanma
tedarik ederek Trabulus sahilinde sert ve Mısrata civarında kâin (Zağ-
feran) mevkiine çıkıp Vali Vekilinin yardımiyle Tarabulus şehrine bilâ
mumaneat bidduhul Hacı Mustafa'yı Tavurgaya gönderterek orada öl
dürttüğü yazılıdır (2).
Mehmet Paşa'nın İstanbul'a gelerek sonradan damadının Dayılık
makamını işgali üzerine Trabulus'a avdet ettiğine dair vaka nüvis Raşit
Efendi bir malûmat vermediğine bakılırsa Tarihi Galebun'un ifadesi
hakikate daha mukarin olması lâzımgelir. Çünkü Mehmet Paşa İstanbul'a
avdet etse idi, yeri diğerine verilir, ve bu da bittabi Vak'a nüvis tarihine
geçerdi. Demek ki esasen uzak ve nakil vasıtalarından ziyadesiyle mah
rum olan Trabulus’taki bu hapis keyfiyetinden Hükümet ya haberdar
olmamış, yahut ta diğerini göndermeye imkân görmediğinden tayin et
memiştir.
Sicilli Osmanî'de (Cilt-4, Sahife: 205) Mehmet Paşa için «müte
deyyin, sâlih, âdil idi» denilmektedir.
Ahmet Efendi (Cânibi)

Zamanına göre iyice bir tahsilden sonra Devlet hizmetine intisap
etti. Zamanla terakki ederek o vaktin usulünce Tersane Defterdarlığı
demek olan «Cânib) lik memuriyetine yükseldi ve bu namı, nispet yazı
ilâvesiyle, hayatı boyunca bir şöhret gibi muhafaza etti. Sonra Arpa
Emini ve 1103 senesi Ramazanında 1692 de Kıbrıs'a tahvil edilen Sarıkçı
Mehmet Paşa'nın yerine Şıkkı Evvel Defterdarı oldu.
48

Osmanlı Türklerinin bitmez tükenmez harplerinden biri o zaman
da da başlamıştı. Başdefterdar vaktin usulüne göre Sadrâzam ve Ser
darı Ekrem ile birlikte orduda bulunuyor ve Mâliyeye, askerin iaşe ve
ibatesine müteallik tedbirleri, ciddi bir azim ve gayretle, ittihaz ve tat
bik eyliyordu. Ancak 1104 senesi Rebiülâhirinde (1693), ve hiç beklen-
miyen bir zamanda gelen bir Hattı Hümayun Defterdarın azlini Serdara
emrediyordu. Ali Paşa; Ahmet Efendi'nin işinden ve gayretinden mem
nun olduğu için, bu lüzumlu zamanda, yanından uzaklaştırmak, yardımı
mahrum kalmak istemedi. Cevaben bir telhis yazdı. Sadrâzam bu tel
histe «Sefer mahallidir. Bu vakitte azli cendan münasip değildir Kubnu
lûtfunu huzuru Mümayuna vanp binefsihi arzetmeğe muhtacım* diyor,
memuriyetin devamına müsaade olunmasını, Padişah'tan reca etti.
Babasının tac ve tahtı gibi fezail ve nekaisi de irsen intikal etmiş
olmak pek tabii olan İkinci Ahmed Ali Paşanın bu iş’armdan ziyadesiyle
müteessir oldu. Sadrâzama verdiği ikinci ve kat'i emirde «mezbur azil
olmadıkça sen dahi Rikâbı Hümayuna gelmeyesin» dedi.
Ali Paşa için artık Ahmet Efendi'yi tutmak mümkün olmamakla
Rebiülevvelin yirminci günü tebdil ve yerine Sipahi Ağası olan Ali Ağa'yı
Efendilik ile Defterdarlığa tayin etti.
Vak'a nüvis'in (Tarih Raşit Cilt-2, Sahife 205) «Malı Mirî tahsilin
de naziri nadir ve beytülmali müslüminden bir akçe ve bir habbe itlâf
ve izaat ettirmemeğe kadir olup meydanı kân güzaride kendi katlini ir
tikâp eder bahadır» demek suretiyle kadrini yükselttiği Ahmet Efendi'
nin azil sebebi «reaya fıkarası»nm şikâyeti olmuştu. Defterdar başka
çare göremediğinden, askerin iaşesi için mübayaa olunacak zahireyi re
ayanın kendi araba ve beygirleriyle Belgrad'a nakletmelerini teklif et
miş, ve o yolda icabının icrası için de ferman tahsil eylemiş idi. Halkla
uzak mesafeye gitmek güc geldi. Onlar zahirelerini verirken bir de mem
leketin en uzak bir noktasına kadar nakline kendilerinin icbar edilme
lerini tahammülsüz buluyor, ve bundan şikâyet eyliyorlardı. Halkın ta
bii hakkı vardı. Fakat o harbin doğurduğu vaziyyete göre, hafif ağır,
böyle bir tedbir ittihazından başka çare yoktu. Bahusus Ahmet Efendi
bu teklifi usulen arz etmiş ve Sadrâzam tarafından da kabul olunmuş
idi. Binaenaleyh artık teklifi ortaya atan şahsın mevzuuvahis olmaması
lâzım gelirdi. Halbuki o vaktin telâkki tarzı böyle şeylere müsait te de
ğildi. Bir kısım halk bir şikâyet dermiyan etmiş, ortada bir mesul ara
nılarak o da Defterdar olmak üzere kabul edilmiştir. Mamafih Ahmet
Efendi hakkındaki muamele bu kadarla da kâfi görülmedi, hapsa da
atıldı. Baş Bakı Kulu hapsinde mahbusiyeti yirmi gün devam etti, ve
ancak «zamanında aldığı kalemiyeden Enderun Hâzinesine yüz elli kese
akçe teslim etmekle» yani daha doğrusu Saraya rüşvet vermekle yaka-
49
f:4-2
smı cellâdın kahir pençesinden kurtarabildi. Vak'a nüvisin Ahmet Efen
dinin yüz elli keseyi nereden verdiğini göstermiş olması kendisinin irti
şa ile itham edilmemiş olduğunu isbat etmek itibariyle mühimdir. Kale-
miye zamanında cari kanunlar mucibince Defterdarların avaidi cümle
sinden idi. Demek oluyor ki Saraya verdiği para kanunen kendisinin al
maya müstahak olduğu, ve o sıfatla almış bulunduğu paralardan idi.
Çünkü o irtikâp ve irtişada bulunmuş, yahut ta emsali gibi zimmetine
Beytülmal akçesinden paralar geçirmiş olsaydı o vakit böyle denilmez.
Vak a nüvis tarihine her zaman kendi lehinde tesiri kabil olan bu şekilde
geçmezdi.
Bununla beraber bu iş Sadrazam a da dokundu. Çünkü o günlerde
avdet eden Ali Paşa Huzuru Hümayuna dahil olup ta hünkârla Devlet
işlerini görüştükten sonra Sultan Ahmed, kendisine tevcihi hitapla «Def
terdarın reaya fıkarasına kemali cevrü zulmü vasılı sem'i Humayunun
olduğundan sana azli için iptida irsal eylediğim Hattı Hümayunumun
müdafaasına mübaderet eyledin. Tekrar Hattı Humayunun irsaline bais
ve bu mertebeden sonra dahi azil ve tebdilinde tevakkufun «beynennas
azim havadis oldu» dedi. Sultan Ahmed'in gerek evvelki yazılı cevabı ve
gerek şimdiki şifahî hitabı azarla dolu idi. Bilhassa bu sözler arasında
ağzından kaçırdığı «Beynennas azim havadis» meselesi işin aldığı rengi,
ve kendisini küplere bindiren sebebi pek âlâ gösteriyordu. Fakat Sadrâ
zam yine Ahmet Efendi'yi müdafaadan geri durmadı, açık fikirli olan
Ali Paşa hak ve hakikati, doğru bildiği şeyi nerede ve kime karşı olursa
olsun söylemekten çekinmediği gibi. Padişah huzurunda da tekrardan
çekinmedi: «Şevketlû Efendim, dedi, bu kullan Padişahın fermanı Hü
mayunlarına mümanaat etmeğe nice cür'et edebilirim. Ancak Defterdan
merkum kullannı biddefat tecrübe edip gayet mu'temet ve müştekim
kullan buldum, ve Devleti Aliyelelerine sadakat ve istikâmet üzere hiz
met ve Beytülmali müslimini gayetülgaye sıyanet eylediğini anladığım
dan bu makule bir mü'temen tahsildar kulunu beyhude deri Devletiniz
den tard ve ibat ve nizamı masraf ve iradı isfat etmeği münasip gör
medim Zira bu esnada ecnebi bir adamı Defterdar etmek lâzımgelir ise
ahvali malı mirîye vukuf ve ittila hasıl edinceye dek Hazinei mirîye beş-
yüz veya bin kese akçe zarar terettübüne bâis ve mehamı seferiyyede
azîm teşettüt hâdis olacağı bi irtiyaptır» cevabını verdi.
Hünkâr, onun bu sözlerine ziyadesiyle gücendi, pür hiddet: «Böy
le reaya fıkarasına zulüm ve teaddi ve halkı tazyik ve tacize tesaddi eden
adamın Devleti Aliyyemde istihdam olunmasına nzayı Hümayunum ol
madığın bildikten sonra yine durup benimle maareza sadedinde olursun»
dedi, bununla haddini tecavüz ettiğini anlatmak istedi.
Padişahın bu sözleri haddi zatmda pek doğru idi. Fakat Sadrâza
mın sözlerine cevap teşkil etmiyordu. Çünkü o. Defterdarın sadık ve is-
50

tikaxnotinden, hizmetlerinin ciddiyetinden ve iffetinden bahsediyordu.
Hedefi iffet ve istikamet olan ve hak ve hakikatten ayrılmayan bir ada
mın hiç bir vakit zulüm etmiyeceği aşikârdı. Çünkü zulüm, iffet ve isti
kamet erbabından değil mürtekip ve mürteşi insanlardan sadır olur bir
fül ve hareket olduğu bedihi bir keyfiyet idi. Bu iş kana susamış bazı
müstesna canavarların sırf o ihtiyaçlarını tatmin için yaptıkları zulum
ile katiyen kıyas olunamazdı. Hatta o gibilerin bile, iyice tamik edilir
se, bir mentaatın tesiri altında hareket ettikleri anlaşılır.
Yaltam Ahmedi bu nükteleri anlayamıyor, hiddetle Vezirini bey
hude azarlıyordu. Bununla beraber Ali Paşa bu sözlerin altmda kalmadı,
derhal «Defterdardan zulum suduru muhakkak oldukta ol zulmü ben
etmiş olurum filhakika zulüm ve hiyaneti bir mertebe malûmu Hüma
yunu Mülûkâneleri olduktan sonra azil ile iktifa buyurulmayıp saire
mucibi ibret olmak için katlini ferman buyurun lâkin bu mertebede
erbabı garazın sözüne vücut ve itimat verildiği surette ben kulun dahi
fimabat hizmete kadir değilim. Bu emaneti uzmayı Vüzeıa kullarından
birine tefviz buyurun» dedi ve hatta lradei Hümayunu beklemeksizin
«Möhrü Hümayunu koynundan çıkarıp Cenabı Şehriyariye teslim eyle
di».
Ali Paşa'mn sözleri hakikaten cüretkârane idi. Vukuu mevzuu ba
his zulmu doğrudan doğruya üzerine alıyir demekti. İstikametler maruf,
bu işde bir fenalık cereyan etmediğine kanidi, ve şikâyetçiler de şikâ
yetlerini işde şahsî bir menfaat gözetildiğinden değil işin haddi zatındaki
ağırlığından ileri geldiğini biliyordu. Fakat hünkâr Vezirin bu sözlerin
den, ve hususiyle Möhrün iadesindeki isticalinden ziyadesile müteessir
oldu. Sarazamın «misafir odasmda tevkifini ve Rikâbı Hümayun Kay
makamı Bozuklu Mustafa Paşa'mn celbini emretti. Mustafa Paşa gelince
Sadareti kendisine teklif etti.
Bozuklu derhal itizara başladı: «Şevketlû Efendini ben kulun
umuru Sadareti uzma uhdesinden gelmeğe kadir değilim yine Paşa ku
lunuza red ve ita buyurun her veçhile ahvali âlemden habîr ve umuru
Devlette maliki hüsnü tedbir bir Vezirdir» dedi.
Onun bu sözlerinden Sultan Ahmed küplere bindi. Abus bir çehre
ve hiddetli bir tavır ve eda ile : «bu saat ikinizi dahi katledip Möhrü
Yeniçeri Ağası İsmail Paşa’ya ve yahut Ağruboz Muhafızı İbrahim Paşa
dan birine veririm» dedi. Mustafa Paşa için artık kabulden başka çare
yoktu. Çünkü daha ziyade ısrarın felâketini mucip olmaktan başka bir
faydası olamazdı. Maamafih kabul ettiğini arzederkcn selefi hakkında
ikinci bir kadirşinaslık gösterdi: «Selefi elhac Ali Paşanın cümrü affo
lunmak üzere niyaz mend oldu»
51

Padişahın hiddeti geçmişti, «Huzurun Hümayunuma getir» emrini
verdi. Ali Paşa yeniden, fakat bu defa mazul bir Vezir sıfatiyle, huzuru
Padişahiye girince Sultan Ahmet eski Lalasının itirazına hacet kalmadan :
«Paşa bu işi kendi kendine sen eyledin ve lâkin her hangi Eyalete rağ
bet edersen sana İhsam hümayunum olur» sözleriyle iltifat eyledi. Ali
Paşa da Padişahın bu lütuf ve atıfetini şükranla karşılamaktan geri dur
madı : «Şevketlû Efendim, dedi, mansıp daiyesinde değilim kifayet
miktarı has tayiin ile bir köşede devamı ömrü Devletleri düasına mü-
davemete izin ve muhsat ihsan buyunılursa ferman Padişahımındır» o
yolda irade sadır oldu: «her ne kadar has kifayet ederse dilhahı üzere
huzuru Hümayunuma arz ve telhis eyle» iradesiyle Padişahın huzurun
dan çıkan halef ve selef Sadrâzımlara mahsus saraya birlikte geldiler.
Mustafa Paşa'nın istediği has hakkındaki sualine Hacı Ali Paşa,
mali tarihimizde n a m ı n ı hayrile anmıya vesile olacak olan ve hakikaten
şahsi menfaati hakir gören vezirlerden olduğunu gösteren şu cevabı
verdi: (senevi on beş on altı kese akçe malı olan Mihahç Mukataasını
telhis buyurun.» Bu miktar tabiî hiemesabesinde idi. Bozuklu’da bunu
bildiği için derhal: Ol miktar hassize nice kifayet eder. Bir vafir has
dahi zamime edelim» dedi, ve İsrarda eyledi. Ali Paşa halefinin bu tek
lifine : «Böyle seferiyze ve muzayikai Hazine vktinde bu dahi çoktur
ve ben bu mertebe ile kanaat eylerim» cevabım verdi. Bu has tayin
oşuca da İstanbul civarındaki Anbarh Çiftliğinde bir kaç gün kaldıktan
sonra ikametine «tensis tetkikeden karar verilmek» olunan Burşa’ya
azimet eyliyordu. (1)
Gerek o zamanın ve gerek sonraki vakitlerin Vezir ve Defterdarları
bu fikirde bulunmuş olsalardı Devlet malî iflas felâketini şüphesiz gör
mez, Hazineler eskisi gibi dop dolu muhafaza olunurdu.
Vak'anüvis; memuriyyet müdeti yalnız sekiz güne inhisar etmiş
olan halefi Ali Efendi'nin infisalini kaydederken, Ahmet Efendi lehinde,
mütalâa beyanından da kendini alamıyor:
«Şıkkı evvel Defterdarı nas bolunan Ali Ağa’mn Sipah Ağalığında
tarzı tavri memduh ve makbul ve kendüden hilekârdanlık memul iken
Cânib Ahmed efendi gibi bir kaviyy ül-iktidar bir Defterdarı kânküzare
halef olduğundan Mâliyeye müteallik umurda harekâtı dispendi cumhur
olmamakla ilâh.» (1)
O zaman idrâk ve Defterdarlık Makamım da işgal eylemiş olan bir
tarihî eserin müellifi Ahmet Efendi'nin infisalini teessürle kaydederken
iktidar ve liyakatine şehadetten de geri durmuyor:*1
(1) R aşit T arihi. C ilt: 2, S a h ile : 209.

(1) R aşit T arihi, C ilt-2. S a h ile :209.
52

«Defterdarı Şıkkı Evvel olan Canib Ahmet Efendi mali mirî tahsi
linde mahir ve Hazinei Âmireninza ptu raptına kadir beytülmali müslü-
münden bir akçe ve bir habbe itlâf ve izaat olunduğuna kat’a razı olma
yıp mali Mirîden bir akçe beyhude mahalle sarf olunmak içün kendi
katlini irtikâp eder bir müştekim tahsildar kimesne idi.»
Aynı müellif infisal hadisesini tafsil ederken dikkate değen malû
mat da veriyor:
«Mukarrebanı Padişahi olanların ekseri Defterdarı mumaileyhten
dilkir olduğundan fırsatı ganimet bilüp her kes hakkında nice ahvali
kabiha iradı ile Padişahı iğzap edüp ateşi gazapları şulegir olmasına
bâis ve ol anda azli babmda Hattı Hümayunu saadet makrun sudruna
bâdi oldular» (2)
Anlaşılıyor ki Defterdarın Padişahın yakınlarım memnun edeme
mesi onların istedikleri paralan vermediğinden ve diğer suretle çalıp*
çarpmalarına müsaade eylemediğinden ileri geliyor. Tabiî müstakim bir
adam hırsızların hoşuna gidemez.
Ahmet Efendi uzlet kûşesinde hayat geçirirken eyleken birgün
Edirne’de bulunan Sadrâzam Ali Paşa'dan bir davetname aldı. Sarâzam
mektubunda Venedikliler tarafından istilâ olunmuş iken istirdat olunan
Kıbns Adasının tahririne memur edileceğinden bu bapta lâzımgelen
emri almak, ve talimatı telâkki eylemek için Edirne’ye gelmesini bildi
riyordu. Edirne’ye gidip Sadrâzıma mülâki olunca Ali Paşa tahrir me
murluğu yerine eski memuriyeti olan Defterdarlığı kendisine tevcih etti
(12 Şaban 1106 1695).
Ali Paşa büyüklüğünü, ve kendisine karşı olan teveccühünü, eline
geçen fırsattan bilistifade tekrar göstermekten hali kalmadı.
Ahmet Efendi, ikinci defa olmak üzere, işe başlayınca, evvelki gibi,
faaliyete koyuldu. Bazı mukataat ve havassı Hümayunun bin yüz beş
ve altı senelerini (1693-1994) iltizama kimsenin rağbet etmediğini gö
rerek bunların hemcivar olan muhassıllarave tahsile kadir ayan ve vü-
lâete (valilere) ilzam edilmelerini. Sadrâzamla birlikte, kararlaştırarak
icabım icra etti. Bu tedbir haddi zatında makul bir şey değildi. Çünkü
muhasıllann ve ayanın vazifeleri dişinde böyle alış veriş işlerine karış
tırılmaları muvafık olamamak lâzımgelirdi. Zira onlar bir kere böyle
şeylere, kazançlı işlere alışlarsa sonra al(koynıak güçtü. Saniyen; nüfus
ve iktidar ellerinde olmak hasebiyle halka ve zürraa her nevi zulüm
ve cebri ifa edebilirlerdi. Bu takdirde de halkın şükr ve şikâyetini din-
liyecek kimse kalmıyordu. Zaten biçare olan çiftçi sınıfı bütün bütün
(2) Zübdei Veicayiat, m üellifi S a n M ehm et Paşa, Slüeym aniye’de H am i diye

k ita p la rı m eyannıda yazm a nüsha, No - 949, V a ra k : 275.
53

ezilecek, canlarından bezgin bir hale getirilecekti. Nef'i Hazine namına,
biraz da zaruret seven ile, bütün bu mahzurlara ehemmiyet verilmedi.
Karar icra olundu.
Yine Ahmet Efendi'nin tertibi eseri olmak üzere Kıptılann cizye
leri hakkınd ayeni bir nizam konuldu. Kıptilerin müslim olanlarının
beherinden altı yüz ellişer ve gayri müslimlerinden yedi yüz yirmişer
akçe alınıyor, ve toptan beher sene kırk beş bin kuruşa satılıyordu. Bu
defa on bini müslim ve otuz beş bini Zimmî olmak üzere mecmuu kırk
beş bin nüfus tahmin olunan Anadol uve Rumeli kıptilerinden müslim-
lerina beşer kuruş ve Zimmîlerine altışar kuruş cizye tayin, ve bundan
böyle evrak ile cibayet ve mecmuundan berveçhi meşruh iki yüz altmış
bin kuruş hasıl olmak üzere havassı Hümayun mukataatı gibi kalem
talibine tefviz ve tensip olundu.
îkinci Sultan Mustafa; bu defa tekrar sefere çıkmak arzusunu gös
termiş ve lâzım gelen tedarikler yapıldıktan sonra Belgrad’a mütevec
cihen Edirne’den hareket eylemişti. Canibi Ahmet Efendi de adet ge
reğince beraber bulunuyordu, paraya ve askerin iaşe ve ibatesine mü
teallik işlerin görülmesinde çalışıyordu. Fakat kendisi eski Sadrîazam
tarafından gider ayak tayin edilmiş olduğu, ve eskiden beri epey aleyh
tarı bulunduğu için yeni Sadrâzam Elmas Paşaya alryhinde söyliyenler,
bunu daha ileri götürerek iftira mertebesine çıkaranlar bile oluyordu.
Esasen selefi tarafından tayin edilmiş olması gözden düşmesine yeter
bir sebebi teşkil ettiğinden günün birinde azil ve yerine yine orduda
vazife görmekte olan selefi Köye Halil Efendi tayin olundu (8 Safer
1107 1695).
Vak’anüvis azil ve nasb keyfiyetini şöyle yazıyor:
«Niğbolu sahrasına nasbi hiyamdan sonra Defterdar olan Cânib
Ahmet Efendi'nin bazı zıd fikirleri hakkında günagün müfteriyat irat
etmekle tab'ı Asafiyi Defterdarı müşarünleyhten tenfir etmelerde mahı
merkumun sekizinci günü mesnedi hallü akittan azil ve tenzil ve umuru
mühimmei Maliye hâlâ Ruznameci evvel olan Defterdarı Sabık Köseç
Halil Efendi’nin uhdei vekâletine tahmil olunup Defterdarı mazul üme
rayı derya zümresine ilhak hakaretile tenkil ve kendü için müceddeden
bir çektiri inşa ve levazımın tedarik içün Tuna şaykalarindn biriyle
Asitanei tarafına irsalinde müsareat ve ta'cil olundu.» (1)
Defterdarın azli ne ise fakat ümerayı Derya mertebesine tenziline
ve ameli bilgisi olmayan bir işe memuriyyetine ne demeli. Bu zat o sı
fatla bir harbe iştirâk etse hasıl olacak zarar kime raci olacak. Fakat
bunlan düşünen, yahut ta düşünüp te icra edenkim.1
(1) R aşit T arihi, C ilt- 2, S a h ife : 346.
54

1108 senesi Şabanında (1697) orduda bulunan Defterdar Köseç
Halil Efendi«ye ait işlerin hükümet merkezinde görülmesi için Defter
dar Vekiil nasbedildi.
1112 senesi Rebiülevvelinin yirminci günü (1700) azlolunan Mus
tafa Efendinin yerine, üçüncü defa, Defterdarı Şıkkı evvel oldu.
Vak'anüvis bu tayini şöyle yazıyor:
«Mustafa Efendi azil ve sabıka Defterdar Cânib Ahmet Efendi ol
rütbei âliyeye suut ile ikram olundu filyevmilişrin min şehri Rebiülev-
vel» (2).
Gânib Ahmet Efendinin bu defaki memuriyyeti çok sürmedi, nas
bin altmcı aymda azil, ve yerine Muhsin zade Mehmet Efendi tayin
olundu.( 10 Şevval 1112 1701).
«Cânib Ahmet Efendi altı ay miktarı hizmeti Defterdaride kıyam
eyledikten sonra azlolunup Muhsin zade Mehmet Efendi ol makama
itilâ ile şadkâm oldu.» (3)
Tercümei halini kısaca yazılan: «mahdumu (Mehmet Feyzi Efendi)
İzmir Mollası olup 1142 Rebiülâhirinin ikisinde (1229) vefat eylemiştir.
Ulûmi nafiadanhaberda r idi.» deniliyor.
Ali Paşa (Kahn)

Oldukça bir tahsilden sonra vezirlerle büyük devlet adamlarının
hususî hizmetlerinde bulunmuş, ve en nihayet Mısır Valisi olan Defter
dar Ahmet Paşa’nın kethüdası olmuştur, sonradan Devlet hizmetine gi
rip giderek terakki ile Filibe nazın, 1101 de 1690 Silahdar Ağası, ertesi
sene de 1691 Sipahiler Ağası oldu.
1103 de, 1690 ikinci defa Silahdar Ağası, ertesi sene 1693 yine Si
pahiler Ağası ve aynı sene Rebiülahirinde de âdi bir sebeble azlolunan
Gânibî Ahmet Efendi'nin yerine, Orduda, Şıkkı Evvel Defterdan oldu.
bir eser tarihe ait memuriyetini şu suretle yazıyor:
«Sipah Ağası olan Ali Ağa Efendilik ile makamı mezbure mevsul
oldu.» (1)
Ali Efendi o ana kadar bulunduğu işlerde muvaffakiyet göstermiş,
böyle Dağdağalı bir zamanda Defterdarlık gibi mutena bir işe memur
edilmesi de ondan iyi hizmet memul olmasına binaen vaki olmuştu. Fa-
(2) R aşit T arihi, Cilt • 2, Sahife : 505.

(3) R aşit T arihi, Cilt - 2. S a h ife : 509.
(1) Ziiddei Vekayyat, m üellifi S a n M ehm et Faşa, Süleym aniyede Hamleliye
K ütüphanesi ik ta p la n m eyanm da yazm a n ü sra. No -949, V arak : 276.
55

kat aslında mesleki olmayan bu işde muvaffakiyet göstermesi bir parça
şüpheli idi. Ancak kendisine vakit da bırakılmadı. Henüz etrafı anlayıp
dinlemeden, yapabilip yapamayacağını kat'i bir kanaat hasıl olmadan,
naspından sekiz gün sonra, tebdil olundu. Defterdarlıktan Cebeci Başı'-
lığa nakledildi.
Vak’anüvis değişikliği bir parça lehine olarak şöyle kayıt ve tefsir
ediyor:
«Defterdarı Şıkkı Evvel naspolunan Ali Ağa'nın Sipah Ağalığında
tarz ve tavrı memduh ve makbul ve kenduden hayli kârdanlık memul
iken Câniple Ahmet Efendi gibi Kaviyyüliktidar bir defterdarı kârgüza-
ra halef olduğundan mailiyeye müteallik umurda harekatı dilpesendi
cumhur olmamakla Defterdarlıktan bizzarure azli tacil ve Rumeli paye-
sile Cebeci Başılık mesnedine nakil ve tahvil olunup bir kaç senedenberi
İstanbul’da kûşeneşin üzlet ve duman olan Kirli İsmail Efendi Edirne
şehrine davet olunup mahı receb-ül-ercebin yirmisekizinci günü saniyen
Defterdarlık rütbesiyle tebcil olundu.
Ali Efendinin kifayetine aynı zamanda Defterdarlık eden ve bu
zamanıda idrak eylemiş olan Zübdei vekayrat müellifi kifayetine de şa
hadet etmektedir:
«Sipah Ağalığın'dan Defterdarlık rütbesine nail olan Ali Ağa’nm
mukaddema Mısır Valisi Ahmet Paşa’ya kethüda olup hâil u akid sahibi
olmak üzere beynennas meşhur idi. Lâkin Devleti aliyyede istihdam olun-
mamakla fenni defatirde çendan malûmatı olmadığı mesmuu Hüma
yun olmakla» azledildi. (1)
Memuriyeti yalnız sekiz güne inhisar eylemiş, ve halefi olan İsmail
Efendi'nin çağırılmış olduğuna bakılırsa Ali Efendinin memuriyeti ve
kâletten ibaret olmak, yahut daha tayin olunduğu gün tebdili kararlaş
mış bulunmak lâzımgelir. Çünkü Edime ile İstanbul arası o zamanın
nakil vasıtlariyle sekiz günden ibaret olduğuna nazaran bunu böyle ka
bul etmek icap eder. Şu halde vak'a nüvisin ve diğer eser müellifinin Ali
Efendi'nin bu işi başaramadığından dolayı tebdil edildiğini yazması za-
vahiri kurtarmak maksadiyle ihtiyar edilmiş bir duruğu maslahatâmiz
olduğuna hükmedilmek zaruridir.
1110, 1698 da, Rumeli payesiyle, Tamışvar Nazırı olmuş, ve orada
ölmüştür.*1
(2) R aşit T arihi, Cilt - 2, S a h ife : 209.

(1) Zübdei Vekayiat, keza, V arak : 278.
56

Halil Paşa «Köscnç»
Zamanına göre yüksek bir tahsilden sonra Babı Defteriye ve onun
en mühim kalemlerinden olan Başmuhasebe kalemine devama başladı.
Az zamanda iktidar ve gayretinin semeresini iktitaf etmek suretiyle
Üçüncü Halife oldu.
1105 senesi Zilhiccesinin yirmi üçüncü günü 1694 Sadrâzam Ali
Paşa ile aralarında eskidenberi mevcut münaferetten dolayı Filibe Kale
si hâdisesi vesiyle edilerek Defterdarlıktan azil ve Kilis Sancağiyle tavzif
olunan İsmail Paşa'nın yerine, bir kaç derece birden atlamak suretiyle,
Başdefterdar oldu. Halil Efendi'nin bu aykırı terakkisi Basitşlendi'nin
de teyid ettiği gibi, iktidarının, ve nisbeten küçük bir memuriyette bu
lunmasına rağmen kazandığı şöhretin açık bir delilidir.
Vak'anüvis selefinin infisali sebebini yazdıktan sonra Halil Efendi'
nin memuriyetini bir kaç takdir kelimesi ile kaydediyor:
«Ve yerine Başmuhasebe Kaleminde Üçüncü Halife olup namdan
nüsdü sedat olan Küsenç Halil Efendi isat olundu.» (1)
Halil Efendi iş başına kanşık bir zamanda geçmişti. Memleket
buhranlar içinde çalkanıyor, hududu geçen harici düşmanlar da vatanın
kıymetli topraklannı çiğneyip duruyordu. Hatta Kıbns bile Venedikli
lerin gönderdikleri bir donanma tarafından zaptolunmuştu. Maamafih
yeni Defterdar bu gürültülü demlerde de vazifesine mütealik işleri gör
mekten geri durmuyordu. O sırada en ziyade şikâeti mucip olan muka-
taat meselesi idi. Bundan köylüler, çiftçiler şiddetle mütazzarnr oluyor,
yalnız bazı muhtekirler ve cebabire istifade eyliyordu. Hâzinenin de za
rarı büyüktü. Binaenaleyh Halil Efendi'nin teşebbüsiyle bu mesele de
bir sureti halle iktiran etti. Ekseriyetin tasvibine iktiran etmekle bera
ber bazılarınca Hazine için zararlı addolunan bu keyfiyeti bilâhara Def
terdarlık makamını da işgal ve o zamanı idrak eyleyen San Mehmet
Paşa şu suretle kaydediyor, ve bu tadili memleket menfaatma uygun bul
mamakla beraber neticede fikrini de, ekalliyetin reyi göstermek suretiy
le, beyan eyliyor:
«(iptidai furuht süden mukataatı berveçhi Mâlikâne ba muaeccele)
memaliki Mahrusede vaki Şam ve Halep ve Diyarbekir ve Mardin ve
Adana ve Malatya ve Ayıntap ve Tokat caniplerinde ve sair bazı mahal
lerde Vali ve Muhassıl Voyvodaların tahtı iltizamlarına dahil Mirî mu-
kataatm ekser kurası ricali Devlet ve âyam vilâyetten bazı kimselerin uh
desinde olup lâkin üzerlerinde müstakar olmayıp her sene ahara deruh
te olunduğundan reaya gözedilmeyip ve bunlar içün vakit ü zamaniyle1
(1) R aşit T arihi, Cilt -2, S a h ife : 259.
57

tohum ve sair ihtiyaçları olan malzemelerine ianet olunmamakla bizza-
ruri mürabahacılardan zı’afı ile akçe aldıklarından her sene ziyade bu
lunan istirbann edasına ziraat ve harasetleri ve bağ ve bahçe ve sair kâr
larının hasılı kifayet etmediğinden maada deruhte edenler dahi zapte-
deceğim bir sene yahut iki senedir deyu bilcümle haslann almak içün
cevrü eziyyet eylediklerinden ekseri perakende ve perişan olup bakiyye
kalanların dahi ahvali diğer gün ve beytülmali müslimine külli gadir ve
zarara bais olmakla badelyevm bu makule kura ve maktuat Mısır kariy-
yeleri misillû maktuu ve kalemiyesin verdikten sonra bir tarikle muta
sarrıf olduğu kura ahara verilmemek üzere hayâtta oldukça mâlikâne
mutasarrıf olmak şartiyle kabızlarının tahammülüne göre birer miktar
muaccele ile füruht olunup fimabad bozulmamak ve tebdil ve tağyir edil
memek üzere ve vekili mutlaktan biri bozmak murat ederse Huzuru
Hümayuna binnefis gelüp ar zve meneylemeleri içün Şeyhülislâm Efendi
ve Kasaskerler ve Nakibüleşraf Efendiler bu husussa mahsusan Nâzır
nasp ve tayin ve Mâlikâne deruhte edenler dahi malini senede Asitane
Hâzinesine verileugelenler Asitane hâzinesine ve nafi-ül-esval olanlara
verileugelenlere dahi kema filevvel kabzına memur olanlara senesi dahi
linde üç taksit ile eda eylemek üzere ve içlerinden biri ferağat murat
ederse hüsnü nzasiyle feragati hüccet olunup kasın yeniden müceddeden
berat vedilüp ve biri fevt oldukta tekrar müzayede olunup sairin verdiği
muacceleyi evlâdı zükûru var ise verilip ahara verilmemek şartiyle ser
nesep üzere teyiden zaptolunması mukareneti avni Bari ile tamiri bilâd
ve terhifi ibad içün hayırhanı Devleti Aliyye makul ve münasip görüp
cümle ittifakiyle ol mahalde Defterdan Şıkkı Evvel olan Halil Efendi
arz ve ulemai kiram ve Vüzerayı izam hazaratı dahi istihsan ve istisvap
ve isga etleriyle sene sitte ve miete ve elf cuma delulannın yirmi beşinci
gününden Hattı Hümayunu saadet makrun sadır ve mahalline kaydolu
nup veçhi meşruh üzere ve füruhtüne mübaşeret ve Muhassıllık olan ma
hallere füruhtü için Devleti Aliyye tarafından mutemet âdemlar gönde
rildi. Badehu bilcümle mukataatm mâlikâne üzere füruhtu ferman olu
nup ve münadi tayin ve her gün Sadrâzam ve Defterdar kapısından ta
lipler muvacehesinde müzayede olunup füruhtüne mübaşeret ve muac-
celelerinen tarafı mirîye ol sene dörtyüz kese akçe miktan irat hasıl
olup ve sene besene birer miktar şey hasıl olunacak bir medet oldu fi
minh.
«gerçi filetimle hidematı mirî Malikâne ile füruht olundukta muac-
celesinden sureta mirîye senede bir miktar akçe hasıl olup nef'i görünür.
Lâkin deruhte eden kimse hayatta oldukça ol zaptetmekle her sene
faizinden nef'i yalnız kendüye münhasır olur. Ancak mukaddema sinini
sabıkada hizmetler füruht olundukta erbabı seferden olup Devleti Aliyye
58
rA r> Original from

Digitized by > g lC UNIVERSITY OF CALIFORNIA
hizmetinde olunlar hallerine münasip birer hizmet peşin ve kefiliyle
tarafı mirîden deruhte ve faizini medar ve maaş edinüp ve iktizası ma
hallinde lâzımmei seferiyyelerîn dahi görmede aciz ve izdırap çekmez
ler idi. Ol makuleler fimabaad bu intifadan mahrum ve meyus olup ah
valleri perişan ve askerîden olmayıp hizmeti aliyyede bulunan sahibi
servet ve müşarül bilbenan olmaları merhuzdur. İptida zuhuru âli Os-
mandan bu anagelince bu devlet ebed peyvende gelen ukalayı dûrbin bu
reyi müstahsin görmüş olsalar beher hâl şimdiyedek bir surete ifrağ
etmek memul olunurdu. Zahiren lütuf ve ubhi mülahazadan naşi mukay
yet eylememişler ve bundan maada bu makale mukataanın mahsusunun
bir miktarı aşar ise ekseri rüsumat olup rüsûmat ise bir havayı şeydir,
aslı olmayup havayî olan şeyin temliken füruhtuna dahi mesağı şer'i
yoktur. Gerçi bu defa seferlerin imtidadı sebebiyle zarureti hâzineyi def
içün müstahsen görülmüş lâkin netice pezir olması mamul olmaz deyu
bazı ukalayı dûmendiş tefekkür ve mülahaza ile lisans getürdiler. Hak
suphanehu ve tealâ daima vükelâyı devletin umuru hayriyyede olan ted
birlerin takdirine muvaffak eyliye.» (1)
Vaka Nüvisin pek ziyade ihtisar ettiği b**1 keyfiyet Malî tarih için
ziyade ehemmiyeti haizdir. Hele Rakit Efendi’nin itirazatı hiç kaydet
memesi basılmamış ve nüshası nadir olan eski Defterdarın bu tafsilatım
başkaca kıvmet bahşetmektedir. Azınlığın fikri gibi gösterilen şeyler
hafazakârı bir fikirle yazılmış şeylerdir. Yapılan şey fena değil bilâkis
çok iyidir. Zaten San Mehmet Paşa'mn muvakkat gördüğü bu tedbirin
uzun seneler sürmesi, asırlarca paydar olması aksini ispat için kâfidir.
Halil Efendi vazifesini iyi bir surette yapmağa çalışırken saltanat
değişikliği vaki oldu, vehazine muzayikasma rağmen cülus bahşişlerini
de temin etti. Bununla beraber binyüzaltı senesi Şabanının onikinci günü
(1695) pek ani bir surette azıl akibetine uğradı,
Vak'anüvis beklenilmiyen bu azil keyfiyetini şöyle kaydediyor:
«Sabıka Defterdar olan Cânib Ahmet Efendi Sakız Ceziresinin tah
ririne tayin ve kenduye lisanen Cezire umuruna dair bazı hususlar tav
siye ve telkin olunmak için Edirne'ye davet olunmağın mahı Şabanın
onikinci günü gelüp Sadrâzam Hazretleriyle buluşdukta tekrar Defter
darlık mesnedinde temkin olunupselefi Küseç Halil Erenfi Ruznâmçeyi
evvel ve sabıka Baltacılar kethüdası Hasan Efendi Haremeyn iş şerfeyn
Muhasebecesi ve Sakız ceziresi tahririne kardeşi Abdurrahman Efendi
tayin olundu.» (1)
(1) Zübdei Vekayyat, m üellifi S a n M ehm et Paşa, SUleymaniyede H am i diye

K ütüphanesi k ita p la n m eyanm da yazm a nüsha, No - 949, V a ra k : 326-328.
(1) R aşit T arihi, C ilt-2, S a h lfe : 313.
59

İkinci Sultan Mustafa bizzat harbe gitmeğe karar vererek hazırla
nan Ordu ile Belgrad'a ve oradan Macaristan'a geçtiği sırada aleyhdarla-
nnm iftira dolu sözleri üzerine azil ve tahkir maksadıyle Bahriyeye me
mur edilen Canibi Ahmet Efendi'nin yerine 1107 Saferinin sekizinci
günü, (1695) vekâleten, Defterdar tayin ve Mevkibi hümayunun Babayi-
atik menziline varışına rashyan aynı ayın yirmisekizinci günü vekâleti
asalete tahvil olundu.
Vak'anüvis bu münasebetle diyor k i:
«Mevkibi mümayunun Babayiatik menziline nüzulündeki mahı
merkumun yirmisekizinci günüdür bundan akdem Niğbolu sahrasında
Defterdarhk umuru bilvekâle desti temşiyetine tefviz olunan Rüznâmçeyi
Evvel Köseç Halil Efendi mukaddema bir defa dahi bilasale Defterdar
ve umuru maliye hallu akdinde mahareti tamme ile namdar ve iştihar
bulmakla vekâleti müntici rif'ati asalet oldu.» (2)
Defterdar Mehmet Paşa bu tayini kaydederken (Zübdei Vekayiat,
varak 358) daha başka evsafım da yazıyor:
«Ruznâmei Evvel olup vekâleten Defterdarlık hizmetine tayin olu
nan Halil Efendinin emanet ve diyanet ve sadakat ve mali miri tahsilinde
kemali mahareti olduğuna binaenmukarrebanı saadet nizam olan Sadn
Defterdariye asaleten kuuol edüp hilati fâhirei Sultani ilbasiyele izaz
olundu.».
İkinci Mustafa Cülûsu gününden başlıyan seferberlik işlerini bir
türlü durdurmıyor, ümit ve arzu eylediği muvaffakiyyetlerin elde edile
mediğine bakmıyarak ve fütur dahi getirmiyerek fikrinde musırran de
vam edip gidiyordu. Ancak para sıkıntısı mühim bir engel teşkil ettiğin
den istediği miktarda asker cem ve şevki imkânı hasıl olamıyordu. Vez-
nile ve ücretinin azaltılması cihetine gildidiği bu hengâmede daha garip
bir tedbir ittihaz olundu. Defterdar ile diğer Hacegâhdan hadiseyi piyade
neferatı istendi:
Vak’anüvis bu mühim hadiseyi şöyle kaydediyor:
«Şehriyan gayretnihad Hazretlerinin bu seferi Hümayunda tevfir
ecnad biliktiza gayetülgaye mühim ve muratları olmaığın Defterdar
Efendi ve sair Hacagâhı Divandan dahi piyade neferatı talebi tasvip ve
Defterdar Efendi'den yüz elli nefer ve sair divanı hocalarından dahi
tahammüllerine göre birer miktar neferattalebini mütazammm bir
defter tertip olundu ve Asitanei saadette olan Hadikai Hassa Bostani-
yanı neferat(ndan bin nefer ve Edirne Sarayı Bostancılarından dahi
(2) R aşit T arihi, C ilt - 2, Sahife : 350.
60

beşyüz nefer intihap ve ifraz olunmak üzere ferman olunup her nefere
birer çuha nimten memtûn ve birer çuha şalavr ve birer berata ve birer
tüfenk ihsan olundu.» ( 1 )
Vaktiyle askerlerini sahralar almıyan koca Devlet artık nelere kal
mıştı. Halbuki zavallı Padişah bu yokluktan bir varlık çıkarmak istiyor,
didinmekten bir türlü geri durmuyordu Maamafaih bunun semerelerini
de görmedi değil. Yalnız alt tarafını getiremedi. Eğer sonu gelseydi her
halde bu muvaffakiyyetini ahfat şükranla anacak. İkinci Mustafa Dev
leti yeniden tesis eyliyen bi rsima gibi tarihte parlıyacak idi. Fakat
maatteessüf böyle olmadı. Bu parlak başlangıcın sönük düştü.
Zarurî ihtiyaçları karşıyalacak paranın tedariki bahis mevzun
olduğu şu anda (1108 1697) Tütün Resminin artırılması ilk evvel hatıra
geldi, ve icabı derhal icra olundu.
Vak'anüvis; tütsnden alman rüsum ile tütün rayicini ve senelik
hasılat mekadirini şu suretle gösteriyor:
«Bundan akdem âmmei nasın şürbü dühana iptilâ ve inhimakleri
görülüp lâkin men ve nehyi mertebei imkânda olmadığı merhum ve
mağrurünleh Sultan Murat Han Gazi Hazretlerinin ifratı men ve tah-
dirleri neticepezir olmadığına mukayese ile meczumu erbabı rey ve ted
bir olmakla beyhude yere menine iştigal ile izaai evrak olmaktan resmî
dönüm ve gümrük bağlanmak gibi bahasının izdiyad bulmasına badi
olur halet ile san'atı şişebâzi gösterilse semenin iksariyle fariğ oldukları
surette matlup olan men ve nehiy sühulet ile rütbei nüfuza vasıl ve
memnu olmadıkları surette bari birîye filetimle nefi hasıl olurdu deyu
memaliki Mahrusada zer'olunan dühanın dönümünden nısıf maktu ve
İstanbul ve Edime ve tevabilere gümrüklerine tüccarın füruhti içün
getirdikleri dühanın Yenice'sinden ve Vardar Yenicesi tâbir olunan kıs
mından ve vakiyye (okka) başma onar akçe ve Kırcaali ve Kaba tâbir
olunur sınıfından dahi ve vakiyye başma dörder akçe resmî gümrük bağ
lanıp gerek maktu ve gerek resmî mezburdan min hays ül ül mesmu
senede elli yük akçe hasıl olmuş idi. Lâkin bu tarikle halk şürbü dühan-
dan fariğ olmak değil semeni dühan gibi hırslan dahi mütezayit olup
füruht edenler dahi dühana maktu' ve gümrük bağlandı deyu yarım
kuruştan iki kuruşa varınca dühan füruht etmeğe başlamışlar iken ban
mirîye ziyade nef'i hasıl olmak içün mukaddem vazolunan maktu' ve
gümrük sebebiyle dühanın semeni kadiminden zuhur eden tefavüte
göre ziyade resim bağlansa hâzineye irat ve küllî imdat olurdu deyü
fikir ve mülâhaza olunup fimabaat Yeniceyi Vardar tâbir olunur düha-
mn her vakiyyesinden yarımşar kuruş ve Kırca Ali tâbir olunur dühanın1
(1 ) R aişt T arilh, C ilt - 2. Sahife : 363.
61

I
her bir vakiyyesinden kırkar akça ve kaba dühanın vakiyyesinden yir
mişer akçe resmî gümrük alınmak ve elan desti tüccar ve erbabı zira-
atte bulunan envai dühanın tertibi mezkûr üzere gümrükleri tahsil içün
her tarafa müşabirler salınmak üzere ferman ve memaliki mahsura da
vaki mezari’i dühanın her bir dönümünden birer altın resmi dönüm tah
sili istihzan olunmağın fürüht olundukta malı kadiminden fazla Canibi
mirîye yetmişsekiz yük kırdörbin akça hasıl ve rüsumu kadime ve cedi-
desinin mevmuu senevî yüzyirmidokuz yük kırkdörtbin akçeye baliğ ve
vasıl oldu.» ( 1 )
Dördüncü Murad zamanında tütün büyük bir mesele halini almıştı.
Yeni intişara başlayan tütüne halkın iptilasım gören Padişah bunun ce
vaz ve ademi cevazı hakkında Şeyhülislam dan fetva istedi. Meşihat ma
kamı istenilen fetvayı tütünün aleyhinde verdiği için yasak edildi. Sultan
Murat anasıyle mütegallibenin vesayetinden yeni kurtulduğu için şid
detle hareket başladığı için tütün içenler hakkında da pek ağır cezalar
tertip ediyor, ele geçenin hemen başı kesiliyorhu. Hatta işi o kadar if
rata vardiki adamları ve çok defa bizzat kendisi ocakları muayene edi
yor. Burnuna tütün kokusu gelen evlerin sahiplerini merhametsızca cel
lada teslim eyliyordu. Bu kadar şiddete rağmen. Vaka Nüvisin dediği
gibi, istimalinden bir türlü geçemeyen halkına apdesanelerde ve diğer
gizli yerlerde alıştıkları tütünü içerlerdi.
Şeyhülislam Yahya Efendi buna aşağıdaki k ıta ile ne güzel telmih
ediyor:
Müsterah içre içer oldu düham has ü âm
Buyu dudun menine acep yol buldular
Gâh tesemimi necaset eyleyüp kâhi tütün
Bizzarurî havf ile yaran a u zevki buldular.
Bayezit umumîsinde Hâlis Efendi den alınan kitaplar arasında 2840
numarada kayalı el yazması mecmuanın 58 inci varakında yazılı olan
bu kıtadan başka aynı mecmuanın sonundaki kabında şu hoş manzum
istif ta ile cevabı da yazılıdır:
îstifta:
Ey müftüi devri zaman
Eyler suali ins ü can
Elcevap:
Her kimki şürbeyler dühan
Tazir ile olur hemen
Bu müşkülü eyle beyan
Caizmidir emmek duhan
Alur cehennemden nişan
Ozcamna eyler ziyan.
Ketebe-hül-fakin afaanh.
Original from
Digitized by V jO O g lc UNIVERSITY OF CALIFORNIA
Maamafih o zamanın fetanet sahiplerinden bir şairde ifrata var-
dınlan bu keyfiyyet münasebetiyle şu beyti vücüde getirmiştir:
Zararsız bir dühan hakkında neyler bunca dikkatler,
Dühanıâhı mazlumam meneylemek hüner oldu.
Bu beytin Kailinin öğrenilememesi ne kadar teessüfe şayandır.
İstanbul’da bu zamanlarda bir dert hasıl olmuştu: para derdi. Darp
haneyi âmirede basılan altınlarla Mısır’da kesilenler arasında büyük bir
fark olduğu için esnaf ve ticaret erbabı, İstanbul'dan altınları toplayıp
Mısır’a götürüyorlar onların bu kârlan uğruna hâzineyle beraber Payi
taht halk ve tüccarını büyük zarara uğratıyorlardı. Aradaki farkın kaldı
rılması için toplanan bir heyet «fimabaat darphaneyi âmirede kat, olunan
altın yine evvelki vazin ve ayar üzere mesbûk ve lâkin tuğrayı hümayun
ile meskük olup üçer yüz akçaya raiç ve hâzineye dahi hisabı mezkûr üze
re alınmasına fimabaat İstanbul'dan taşra ahun götürülmeyip umumen
sükkânı memaliki mahrusanın yedi teamüllerinde bulunan İstanbul refisi
ziyade akçâye rayiç olmaması takarrubiyle darphaneyi âmireye götürüle
ceği zâhir ve âşikâr» olacağı yolunda mütalâa beyan edildiğinden turgayı
hümayun ile meskük altınlar bollaşıncaya ve bu suretle yeniden darbına
istina hasıl oluncaya kadar Mısır, Eski İstanbul, Tunus, Cezayir ve işsa-
hiblerinin taşralardan getirecekleri altınlarla İstanbul'da halk arasuıda
tedavül eyleyenlerin mahlut yüzon dirhem altın yüz altın itibariyi erayiç
takdir ve doğruca Darphane'ye sevk olunan turgayı şerif ile sikkelendik-
ten sonra üçyüz akça olmak üzere yeniden tedavül ettirilmesi ve İzmir ve
Edirne'de dahi darphaneler ihdasiyle oralarda da bu dairede al tun sikke
basılması kararlaştırılmış ve o yolda icabı icra kılınmıştır.
Vak'anüvis; «Cânibi Mirîye bu sikkei cedide tefavütünden nefî azîm
hasıl ve cizye maddesinden dahi malı kadiminden nısıf mertebe efzun irat
hasıl oldu» diyor ( 1 )
Bundan başka altın meskukât hakkında ittihaz ve tatbik olunup fay
dası görüle nkarann gümüş ve mağşuş paralarada teşmili uygun görül
müş, ve o yolda da fermam sadır olmuştur.
Vak’anüvis bu malî hadiseyi de şöyle kaydediyor:
«Kefere sikkesiyle meşkûk olan Zolota ve sedi dörder para baş ile
rayiç olamak mertebesi beynennas rağbet ve itibar bulup sikkei Padişahî
ile meşkûk olan Zalota tedavül ve teamülden kalacak mertebelerine var
dığı asıldan fimabaat ol makule başla rayiç olan eski Zolota ve eski kuruş1
(1) R aşit T arihi, C ilt-2 , Sahife : 384.
63

Darpanei Âmireye götürülüp sikkeleri tebdil ve Tuğrayı Hümayun ile
meşkûk olmak üzere cedit Zolota ve kuruş katolunmak münasip ve müs-
tahsen görülmekle İstanbul ve Edime ve İzmir ve Erzurum Darpanele-
rinde badelyevm eski Zolota ve eski kuruşun sikkeleri mahvolp cediden
Zolota ve kuruş kat' ve üzerlerine sikkei Tuğrayı Hümayun urulmak üze
re ferman olundu.» ( 1 )
Halil Efendi; varidat menbalan araken kahveden de bir resim alın
masını münasip gördü. Bir çok israfata sebep olan bu seyyieden halkı bu
sayede kurtarmayı da kurdu.
Vak'anüvis; hem o zamanın ruhîhaletini ve vergilerin miktarını
şu suretle hulâsa ediyor:
«Beher sene Yemen’de Cidde iskelesine kırk bin fisedeye garip kah
ve gelüp nısıf mertebesi Mısır ve havalisinde sürüldükten sonra on beş
yirmi bin firedesei sair Memaliki Mahrusai padişahide fürüht olunduğu
zahir ve hüreeyda ve istimalinde masarifi sail ei nasm cümlesinden akdem
olhak haletleri peyda olup kahve masrafına memaliki Mahrusadan dört
bin kese akçadan ziyade akçe telef olmakta iken istimalinden halkı men
ve nehiyetleri bir veçhle mümkün olmamakla hem neyi zımnî ve hem
Miriye nef'i külliyi mutazammın olmak için Hüdavendigân sabık mer-
lıu mve mağfurünleh Sultan Süleyman Han aleyhirrahmeti velgufran Haz
retlerinin zamam saltanatlarında mahrusei İstanbul ve tevabii gümrükle
rine kahve getirenlerin resmi Resmi bid’at namiyle ve her vakiyyede müs-
limanlardan sekizer akçe ve kefereden onar sağ akçe ve Edirne şehrine
getirenlerden keenne minkân altışar sağ akçe alınmak üzere ferman olun
muştu. Bu takrip ile kahvenin her va kiyyesi ikişer ve ikişer buçuk ku
ruşa çıkıp ve halk bahasının terakkisinden münzecir olmamaları ile zik-
rolunduğu üzere bir miktar dahi ihdas olunması bahasında icap ettiği Te-
favüte göre resmi artırılmasına tahammülü olmakla İstanbul ve tevabü
ve sair memaliki Mahrusa gümrüklerine gelen kahvenin sair emtia gibi
kadimi resmi gümrükleri almdıktan sonra bir mekânı mahsusa vaz ve her
Vakiyyesinden Bidati kahve namiyle beşer para alınmak ve rüsumu mez-
bureyi cemi ve tahsil içün müstakil Emin ve kâtip tayin olunmak istihsan
ve tüccan küffann kendi memleketlerine gönderdiklerinden maada bazı
bilâdı Islâmiyyeye çıkardıkları kahvenin rüsumu mezkûru alınmak üzere
ferman olundu.» ( 1 )
Halil Efendi'nin hizmetleri hünkâr nezdinde takdir mazhar olun
makla uhdesine vezirlik rütbei tevcih olundu. (1109/1698).1
(1) R aşit Tarihi, C ilt-2, S ahife:392.

(1) R aşit T arihi, C ilt-2 , S a h ile : 425.
64

Vak’anüvis tevcihatı şöyle kaydediyor:
«Defterdarı Şıkkı Evvel olan Köseç Halil Efendi'nin mehamı sefe-
riyye de meşhud olan say'i mevfuru Padişahı kadr agâh Hazretlerinin in
dinde makbul ve meşkûr olmakla rütbei Vezaret ihsaniyle ikram ve tev-
kir ve berveçhi istiklâli mansıbı Defteredari Vezaret ile kemakân kenduye
ipka ve takrir olundu.» ( 2 )
Halil Paşa; Vezir olduktan sonra da gelirin arttırılması çarelerini
arıyor, fakat silâh altında ve hudut boylarında olan ordunun ihtiyaçlarına
ve memlekette kalanların ücretlerine bir türlü para yetiştiremiyordu. Ni
hayet zarurî ihtiyaçlar tesiri altında olarak Devlet erkânından bir harp
vergisi alınmasına karar verildi.
Vak'anüvis; bu vergi ile iane adı altında ahnanlan şöyle kaydediyor:
«Bu senei mübarekede iktizayı vakt ve hale binaen hengâmı şitada
Bosna ve Tuna canipleri muhafazasına tertip ve tahrir olunan asakirin
bahşiş ve ulûfe ve zehair ve sair mühimmatı lâzimelerine vafir akçe sarf-
olunduğundan maada tekrar Nemçe ve Venedik seferlerine ve Donanmayı
Hümayun içün sinini sabıkadan efzun tedariki mühim ve muktezi olan
asakir ve zehair ve mühimmatı saire gibi masanfı külliyeye iradatı mu-
karrerei Devletten fazla bir miktar akçe tedariki iktiza etmekle Âsitanei
Saadet Kaymakamından yirmi kese ve Cebeci Başıdan beş kese ve Âsitane
Bostancı Başısmdan üç kese ve Âsitane Defterdar Vekilinden ve Darpane
Nazınndan ve Tersane Emininden beşer kese ve Mirahuru Sani Ağadan
üç kese ve İstanbul Ağasından iki kese ve Mısır Kapu Kethüdası'ndan
üç kese ve Ihtisap Ağası’ndan bir kese akçe istimdat olunup cem'an bu
mezkûr-ül-menasip kimselerden kıriki kese ve Evkaf, Selâtini izam izdi-
yadından yüz oltuz yedi kese ve Eyaleti Mısın Kahire içün Veziri Azamlar
tarafına verilegelen eleli kese câize ve sair uzamayı erkânı Devlete veri-
legelen altmış kese akçe avait masarifi seferiyyeye medar olmak içün
tarafı Mirîye teslim olunmak üzere ferman olundu.» (1)
Bu son seferden beklenilen faiyde hasıl olmadı. Mağlûbiyyet mağlû-
biyyeti takip ettiğinden Devletçe «Karlofça» namiyle meşhur olan elim
Muahedenin kabul ve akdine zaruret hasıl oldu. İşte bu hengâmede ve
ordu henüz Belgrat sahrasında bulunduğu sırada Defterdar Halil Paşa'ya
Bosna Eyaleti tevcih olundu (Rebiülâhır 1110/1698).
Vak'anüvis’in, her nedense, yazmadığı değişiklik sebebini başka bir
eser şu suretle kaydetmektedir:
«Vezaret ile Defterdar olan Halil Paşa hakkında bazı müfsidler ba-
isi tekdiri Sadrâzam! olacak hilâfı inha söz söyleyüp Veziri Âzami ken-
(2) R aşit T arihi, C ilt - 2, S a h ife : 426.

(1) R aşit T arilh, C llt-3 , S a h ife : 130.
65
Original from
dişinden tenfir etmeleriyle Eyaleti Bosna mansıbı ile Defterdarlıktan azil
ve ibat olundu.» ( 2 )
Sadrâzam'm canını sıkan şey mutlaka iktidariyle temeyyüz eden Ha
lil Paşanın yerine göz diktiği yolunda bir şayiamn ortaya atılmış olması
olacaktır. Çünkü mevkiini sağlamak için Veziri Azamlar daima bu çareye
başvururlar, bir vesile bulup öldürtemedikleri rakiplerini yanlarından
uzaklaştınrlardı. Halil Paşa’mn da buna kurban edildiğine şüphe yoktur.
1114 Recebinde (1702) Hanya Muhafızı, sonradan Erzurum Valisi
ve 1115 Zilhiccesinde (1704) Gürcistan Seraskerliği ile Trabzon Valisi
oldu.
Vak'anüvis; «Zuhuru seferi Gürcistan» başlığı altında Halil Paşa’ya
da taallûku olan şu malûmatı veriyor:
«Gürcistan tarafırmda Açıkbaş ve Dareyan ve Gürel Vilâyetleri sük-
kânından bazı eşkiya ref'i livayı isyan ettikleri Padişahı gayretpenah
Hazretlerine arz ve telhis olundukta yeddi tuğyanlarında olan kaleler tah-
lis olunduktan sonra kal' ve hedim olunup Bağdatçık ve Batum nam ma
hallerde iktizasına göre bir kaç kale binasına nasbi erkân ve her birine
kifayet miktan muhafazacı vaz ve iskân olunmak babında mahı mczbu-
run on ikinci günü Tarabzon Valisi ve sair havalide olan Valiler üzerine
Serasker tayin olunan Halil Paşa’ya fermanı âli isdar olundu.» (1)
Halil Paşa bu mühim vazifeyi iyi bir surette gördü ve hizmeti Padi
şahın takdiri mucib oldu. Bir müddet Sonra Basra tarafları ehemmiyet
kesbetmiye Başladı. Urban orada fazahati pek ileriye götürmüşler. Va
lileri tanımamaya, Devletin nüfuzunu hiçe saymağa başlamışlardı. Bun
ları yola getirecek kudret ve nüfuzu göstermiye kaadir birinin gönderil
mesi lâzımgeldi. Gürcistan seferindeki muvaffakiyyetoine binaen bu işe
de Halil Paşa intihap olundu (1117/1705).
Halil Paşa’nın Basra'daki hareketi kayde değer.
Vak’anüvis'in aynı zamanda Basra'nın derdini uzun uzadıya hikâye
eden tafsilâtı memleketin ne elim dertlerle yanıp yakıldığını göstermek
ve Malî tarihe ait malûmatı da ihtiva eylemek itibariyle aynen nakledil
miştir :
«Basra'nın iptida badiyei urban beyninde Müntefik aşiretinden Mu-
gamısi nam kimesneye intima ile meşhur ve gidere kmüruru zamanla ma
mur olmakla mülûki sâlifeden zapt ve tasarrufunda destres bulanlar sa'y
ve imaretlerine mükâfat içün ol aşiret Şeyhlerine ikram ve Oacaklık na-
miyle dört karye in'am etmişler idi. Badezalik mülûki Osmaniyyeden Sul-*1
(2) Zübdei V ekayiat, m üelifl. S a n M ehm et Paşa, Süleym anlyede H am i d iy e

K ütüphanesi k ita p la n m eyam nda yazm a nüsha, No -949, V a ra k : 412.
(1) R aşlt T arihi, C ilt-3, S a h ife : 130.
66

tan Süleyman Ham Gazi Hazretleri ol beldei celileyi fetih ve teshir ve mu
harrir tayin olunan avait ve fevaidin tahrir ettikte katetmeği reva görme
yip kema filevvel ol karyeleri aşireti mezbure Şeyhleri zapt ve taşir et
mek üzere ipka ve takrir ettiklerinden maada aşireti mezbureden dörtyüz
nefer süvari Basra’nın kura ve mezariinin hıfz ve harasetine memur olup
mukabelesinde kendi nzalariyle her yüz hurmadan iki Abbasi ve her bir
ceripten bir Abbasi vermek üzere ahalii memleket memur olmuşlandi.
Tahriri mezkûr üzere ol miktar Abbasilerden beş yüz tümen akçe hasıl
olurdu ki her kırkakçeye bir Abbasi ve beher onaltı kuruş bir Zolotaya
bir tümen ve bir dönüm yere bir cerip demekle mecmuu sekizbin üçyüz
otuz üç kuruş bir sülüs sağ akçe eder. Yüz senesine gelince beher sene
Valiler ciheti merkumeden yetmiş seksen kese akçe cem ve tahsil ve aşi-
retei merkumeyi yien beşyüz tümen akçe ve gûya izdiyadınm ivazı olmak
üzere hilatler ile tebcil edüp kusuru Valiler hâzinesinde kalırdı. Lâkin
anlar dahi ziyade talebiyle bir dürlü niza ve mücadele v ehizmeti lâzıme-
leri olan hıfz ve hararette müsahele etmezleridi ve senevi üç dört yüz kese
akçe hasıl olan cüzler mukataatım her sene Hasan Cemal nam kimse va
lilerden iltizam ve müttefik şeyhleri marifetiyle malını tahsil edip malı
Mirîyi edada imtina göstermez idi. Yüz iki senesinde Osman Paşa zade Ah
met Paşa Basra Valisi oldukta tamaa düşüp Cezair mukataasım kendi
etbaına tefviz ve bayraklar tayin etmekle reayasına çevir ve teaaddi ve
ayal ve evlâtannı istirkaka tesaddi etmeğe başladılar. Mezbur Ahmet Pa-
şa'ya etbamdan şikâyet ettiklerinde müsaadeden i’raz ve cevirlerinden
iğmaz edüp bilâhare reayanın kârha-canelanne ve kârü üstühvanlanna
yetip ıztıraplar hadden efzun olmakla tahsili mal bahanesiyle üzerlerine
tesallut olunan Levent hazlesinin herçe bad abad diyerek def’i zulümleri
içün şemşiri müdafaayı ele aldılar ve mecruhu zulm olan reayayı urban
Paşa ve ittibaına canlan acımak sebebiyle öyle bir kılmç çaldılar ki am
vahit içinde cümle askeri hazedei hücumu Uraban ve kendusi zalemei et-
baı yoluna kurban oldu. îtaat üzere olan reayayı Urban bu takliple ref’i
kameti tuğyan etmeğe alışup Bağdat havalisi Urbiyle dahi ittihad etme
leriyle dairei istilâya gittikçe vüs'at vermeğe ç ılıştılar. Devleti Aliyye ol
esnada Nemçe ve Venedik ve Leh ve Moskof gibi âdâyı di nile cenk ve
cidalle meşgul bulunup yüz iki senesine gelince ol havali gâh Arap gâh
etcem istilâsiyle ruyu selâmet görmemişiken senei mezkûrede fethi cedit
ile libası hıfzü haraseti tecdit olunup Bey zade Ali Paşa'nın hüsnü tedbiri
ile fitnei Arap ve Acem ahseni veçhüzre sükûn buldu.
Kâr ha rast Küned (Beyit) âkil ü dana bistemen
Ki besaddi leşkeri cerrar müyesser neseved
Badehu eyaleti mezbure yüzonbeş senesinde Aşçı Mehmet Paşa'ya
tevcih olundukta mecmu evkatı ahali ile sui muamele ve Urbanı havali
67
ile mücadeleye masruf olmağın ahvali mukatıata nizam vermediğinden
maada dan bekaya rihlet edüp Basra eyaleti yine Beyzade Ali Paşaya iha-
san olunmuşiken derakap trafı devlete avdeti ferman o l u n m a ğ ı n yüzon-
yedi senesinden beri Van mutasarrıfı Halil Paşaya ihsan olundu. Veziri
müşarünileyh Ali Paşa memur olduğu Âstanei saadete azimet birle Bağ-
dad'a bir merhale mesafe olan mahalle geldikte rüzigân gaddar ol veziri
zişanı telef ve eyaleti Basra’da selefi olan Aşçı Mehmet Paşaya mansubu
mevtte dahi halef etmeğin vakti fırsata muntazır olan Mağamıs Basra'
nın Validen tehi ve hali kaldığın gördükte kendüye hevadar olan esran
Urban ile Basra önünde nasbi livayı isyan edüp yüzonyedi senesi natu-
runda akçe talebiyle mütesellime heber gönderdi. Ol dahi Valii memleket
gelmedikçe bu makule akçenin verilmesi imkânda değildir deyu cevap
verdiğinden naşi bu tankla Basra’ya duhul ve mütesellimi ahzü haps edüp
halkın kimisinden akçe ve kiminden eşya gaspıyle mukayyet ve meşgul
iken Halil Paşa dahi Basra huduluna vasıl ve Kurna kalesine dahil olup
keyfiyeti halden haberdar oldukta yanında olan Zevendamndan maada
beş altı bayrak piyade ve süvari Serdengeçti askeri amade edüp kethüda
sı İbrahim Ağayı sefineler ile sudan ve kendi dahi karadan Basra’ya hü-
cüm üzere olduğu şakıyyi mezburun malûmu oldukta Basra’dan çıkup
badiye tarafına firar eyledi. Lâkin Veziri mezbur bu mertebe ile kani’ ol-
mayup ol yaramazların kemayenbeği cezaların tertip içün kethüdası İb
rahim Ağayı memuren takip eyledi. Kethüdayı mezbur artlarından yetişip
üç defa mukabelede murat üzere ahzi intikam ettikten sonra dördüncü
defa cemiyetlerine hamlei istisal salup Ievendatının ellerine ol kadar ma
lı ganaim girdiki ezcümle nisvanlanndan aldıkları inci düğmeli gömlek
ler biner binbeşeryüzer kuruşa satıldı. Meşkûr Mugamis bu güne men-
kûp olduğundan kusur bendedir af reca ederim deyu cürmünü itiraf et
mekle (Elafvü zekat-üz-zafer) mucebi üzere kendüye aman ve desti niya
zım teslimi menşuri peyman olunmuşken Âli İdris kabile şeyhlerinden
yine Şeyh Abdullah ile görüşüldükte Âli Raşit'ten Şeyh Nasır olan şeyh
Muhip ile veziri müşarünileyh geldiler ve Basra'da mevcut ulema ve sule-
ha ve ayam eşraf ile istişare olunup cümlenin rey ve ittifakları ile aşireti
mezbureye şeyh tayin olundu. Sair şeyhlerin ciheti maaşları içün balada
zikrolunan vakti tahrirden beri muayyen ve malum olan rüsumları zaptı
içün buyrultular verilüp şeyhi mezburu yerinden temkin içün yanma
ademlar tayin olundu. Lâkin Muganusun ricasıyle aşireti meyküre ayam
zikrolunan Nasır'ı şeyhliğe kabulden Vukûl ettikleri haberi veziri müşa
rünileyh tarafına mevsul oldukta tekrar kethüdası vafir piyade ve süvari
asker ve firkateler tayin ve irsal eyledi, tki defa mukabele vaki olup şakii
mezbur ikisinde dahi münhezim ve tarumar olmuşiken senei mezburede
Basra’yı istilâ eden kahtu gala sebebiyle zahire Bağdat’tan gelmeğe muh
taç olmakla gereği gibi levendata tayın verilmeğe imkân olmamağın süva-
68

ri levendatın güzide ve umur dideleri kemali izdıraptan bir gece Bağdad'a
fira rettiler. Bu keyfiyyet sairlere dahi sari ve hususa askeri taifesinde
zaafı Kullî tari olmağa yüz tutup firar eden levendat Basra tarafına irca
ve aceleten zahire yetiştirmek içün Osman Paşa'ya bir kaç defa ademler
gönderildikte (Eluhdetü alerravi) Canibi Bağdat’tan zahire irsalinde ne-
vumma müsahale üzere muamele olunduğundan bakiyye kalan asker dahi
zaaf ve müzayıka ile insaf olunsa mağdur iken kethüdayı mezbur galiba
mukaddem vuku bulan mukabelelere mağrur olduğundan fuzulane hare
ket ve piyade askeri yanında alıkoyup ikibin kadar süvari levendat ile
hasım üzerine azimet etmeğin bu defa galebe ve zafer Canibi hasma mü
yesser oldu.
(Beyit)
Güdamı bâdı bahari ve zid der afak
Ki bazu derakakabes sarfei harabi nist
Basra havalisi zahire ve asker hususunda daima Bağdat’tan istim
dat edegelüp eğer bu defa dahi zahire yetiştirilmekle takviyet verilmiş
olsa levendat tailesi açlıktan ça kbu mertebe bitap ve eşkiyayı Urban bir
veçhile kendülere zaferyap olmayup yine tarafı hasım kemafissalik mağ
lup ve evvelki mukabelelerinden ziyade mahzul ve menkûp olurlardı deyu
ol havalide bulunan bazı sikattan mesmudur. Bu halet vukuundan sonra
şakıi mezbur fırsatı ganimet bilüp umum Urban ile Basra üzerine istilâ
ve bir kaç gün kaleyi muhasara ettikte manendi cerad etrafında olan
mahsulatı harap ve berbat ettiler. Bu haber Devleti Aiyyeye vasıl olduk
ta Bağdat Valisi Elhac Hasan Paşa Serasker ve Basra Eyaleti dahi ber-
veçhi ilhak kenduye mukarrer oldu.» ( 1 )
(1120/1708) de Sayda ve 1122 Sumnfidelahirinde (1710) Mısır va
lisi oldu.
(1124/1712) senesinde Mısır'da halkın iki taraf olmasıyle çıkan ihti
lalde Halil Paşa tarafdarhk ettiği, Eyüp Beyin mağlubiyyeti üzerine iti
bar ve nufuzu kalmamış, ve bu sebeble o sene Şabanında (1712) azlolun-
muştur.
Hadise nazan dikkat çekecek bir surette cereyan ettiği gibi Halil
Paşa'nın evvelce Basra'da geçirdiği hadiseden ibret alarak 3 alnız hükü
metin satvet ve nüfuzunu irae ile bil iktifa işde tamamen bitaraf kalması
lazımgelirken tekrar böyle işlere ve tefrikalara karışması ve eski eyaletin
de olduğu gibi buradan da haib ve haşir çıması kendisinin bilinen fata-
net ve kıysatiyle telif olunamıyacak bir keyfiyyettir.1
(1) R aşlt T arihi, CUt - 3. S a h lfe : 195-200.
69

Vak’anüvi'sin dikkate değen tafsilatı aşağıya geçirildi:
«Bihikmetullahi tealâ kadim-ül-eyyamdan beru Mısır'ı Fahire'de ah
kâmı tegallüb cari olup ahalisinden kanaat ve meskenet üzere olanlar
esiri zillü beuan ve cevrü şiddet üzere olanlar namdan meydanı kadrü
şan ve benan olageldiklerinden naşi ekseriya fitne ve fesattan hali değil
lerdir. Binaenalazalik bunlan akdem binyüzyirmibir senesinde saniyen
Valii Mısır olan Enişte Hasan Paşa zamanında Yenişeri taifesiyle sair
ocaklar beyninde vuku’ bulan münazaa ve muharebede teskini fitne ve
fesat için odabaşı Kör Abdullah ve Hasan Kethüda ve Nasuh Kethüda ve
İsmail Kethüda nam müfsitler Mısır'dan nefy ve ib'at olunmuştu. Biraz
vakit mürurundan sonra nefiyden itlâk olunup yine Mısır'a avdet eyledik
lerinde muktezayı cibilliyyeti fasideleri üzerine kendi hallerinde durma-
yüp bir fitnei azîme tehyiç ve zımmmda kendü pazarı kâsidi itibarlarım
terviç etmek daiyesine düştüler. Mısır’ın gerek ocaklısı ve gerek ümera
ve hükeması Kasımlı ve Zülfikârlı namını iki fırka olup herkes kendu
fırkası canibine nusret ve bu emeri umuri diniyyeden efzun temsiyet et
mek üzere me'luf olmaları ile Kasımlı fırkasından olup kaidei Mısriyye
üzere Şeyhülbeled ve devlet ve itibarda hedefi naveki rüşt ve haset olan
Eyüp Bey yerine Şeyhülbelet olmak sevdasıyle bikarar olan Zülfikârlı
Kaytas Bey tarafına tereddüt ederek mezburun derununda muzmer olan
daiyeye şüru' etmesine tergip ve mabeyinlerinde husuli murade vesile
olan mukaddimatı tertip etmeğe başladılar. Bu haletten Eyüp Bey dahi
eğerçi haberdar olup lâkin Kaytas Beye’in iflası manii celbi kulubu nas
olmakla bu göne emri azim suret bulmağa kati vafir mali bikirane muh-
tantır dcyu kata mühim etmeyip imazı aynı gurur eyledi. Gerdişi kaza bir
emri hatarmakin hudusun iktiza ettikte cemi esbabın amade edüp bu hu
susta dahi Kaytas Bey’le hemresti endişei fesat olan Kör Abdullah ve
rüfekası akçe tedarüki fikrinde iken berce sükkanından beş on bin keseye
malik emir Hasan Ahmim! Eyüp Bey etbaından Çerce Bey’i Mehmet Bey
kendüyı katil ve mal ve emlâkini kabz sevdasıyle hanesin basup malını
garet ve emlâkini hasaret ettikte bir tarikle kendü firar etmeğin Mısır'a
gelüp Kaptas Bey ve zikrolunan müfsitleri tahriki fitne ve fesat ve akçe
tedarikinde zeyt ve amırdan istimdat üzere oldukların gördükte Eyüp
Beye'in defile Çerçe Bey’i Mehmet Bey'den ahzı intikam içün her ne ka
dar akçe giderse ben veririm hemen iş görün deyüp müsteidi iştial olan
nistanı fitne ve ihtilale ateş verdi. Bu mananın husulü iptida Ocakları
kola alup Eyüp Bey tarafından mansup olan rüesa ref ve yerlerine Kay
tas Bey kuplunda olan matrudlar nasp olunmağa muhtaç olmağın Yeni
çeri kapısı zapt ve Eyüp Bey taraftan olan Frenk Ahmet Odabaşılıktan
ihraç ve yerine mezkûr Abdullah idraç olunmak içün bir gece Kör Abdul
lah ve rüfekası Kaytas Bey'in hanesinde helva sohbeti bahanesiyle cemi-
70

yet ve Yeniçeri neferatından Kör Abdullah kolunda olan dört beşyüz ka
dar adem ile sabaha karip müsellâh ve mürettep Yeniçeri kapusun zap
tetmek'daiyesiyle giderlerken bir tarikle Eyüp Bey tevabiinden olan
Frenk Ahmet bu keyfiyyetten haberdar ve bütün Ocaklu ve taraftarları
ile kapuda hazır ve Kör Abdullah’ın vürudüne nazır oldu. Bu esnada Kör
Ahmet kendu mekr ve kaydlerinden habir olup müdafaa kasdıyle kapuda
müheyya oldukları Kör Abdullah’a haber verildikte ne ileruye ve ne ge-
ruye gidebilip bulunduğu mahalde sergerdan iken sabah dahi erüp naçar
yanında bulunanlar ile etzebler ocağına iltica eyledi. Adeti Mısriyye üzer-
re anlar dahi himayet ve smayetlerine kefalet edip Kör Abdullah’ın ve
havadarlan olan Yeniçeri neferatının defteri esamelerini Yeniçeri ocağı’-
ndan talep eylediklerinde vermede inat ve taraeinden ahengi fitne ve fesat
eylediler. Berucanipte Kaytas Bey’in dahi ahvali beyaza çıktığından bu
kadar olmamak gerek idi. Şimden sonra bu işi başa çıkaramazsak hal
müşkül olur deyüp yine ümera’i Mısnyyeden malı bigeran ile mayedar ve
namü şan sahibi olan ivaz Bey tarafına iltica ile ânen feânen kuvvet ve
cemiyyet ve ihtiyami vefret ve kesret buldu. Eyüp Bey ise Valii Mısır
Köseç Halil Paşa’yı vezli mal ile itma’ ve Yeniçeri ocoğıyle ittihat ve Cer-
cee Bey’i olan Mehmet Bey beş onbin nefer tüfenk endaz ile gelüp imdat
ettikten sonra hemen bu müfsitlerin vücudunu kaldırmak gerektir deyu
Ivez Bey ve Kaytas Bey havadarlannın kahire ve tedmirlerin iblâğ dip
kaleye tahassun etmek üzere karar vermelerine Kadıi Mısır Ak Mahmut
Efendi zade Esseyyit Zeynelâbidin Efendiyi dahi Paşa sarayına alup deri
kaleyi sed ve tarafeynden bağı mukateleyi meddetliler. Mısır Valisi Halil
Paşa ve Kadı Efendi ve Eyüp Bey ve Çerce Beye’i Mehmet Bey ve Yeniçeri
ocağı halkivle Frenk Ahmet Odabaşı kaleden ve Ivez Bey Kaytas Bey ve zik-
rolunan Kör Abdullah Odabaşı ve Hasan Kethüda ve Nasuh Kethüda ve
İsmail Kethüda ve Yeniçeri ocağından maada sair ocaklar ricali taşradan
Senei mezbure mahı saferinin yedinci günü muharebe ve mukateleye mü
başeret ve kaleye müşerrip olan Sultan Hasan Camii üzere toplar çıkarup
derun ve biruni kaleden top ve tüfenk ile harp ve kitale mubaderet eyle
diler. Bu esnada bilcümle derunu Mısır’da dükkânlar mesdut ve İbadul
lah ikameti salat içün cevamia varmaktan memnu ve matrut olup top ve
tüfenk danelerinden binihaye büyüt ve havanit harap oldu. Bu veçh üze
re muharebeden sonra harici Mısır’da dahi meydanı cenk kurulup tara
feynden bişmar asker bir kaç yaramazın havai nefisleri uğruna alefi şim
şiri telef olarak esenai cenkte Ivez Bey dahi maktul olup mali hadduasır-
han mütecaviz olmakla zevcesi ahzi intikam içün Kaytas Bey’e vafir mal
verüp Eyüp Bey tarafından olan asakiri kendu tarafına imale ve cezp içün
her nefere yevmi birer riyal ulufe vermekle Eyüp Bey’in havadarlan fevca
fevc Kaytas Bey’in tarafına naklederek Eyüp Bey’in tarafı zaaf ve reha
vet ve Kaytas Beye’in tarafı kuvvet bulmağa başladı. Bu esnada kudemai
71
güruhundan iken ne Eyüp Bey tarafına imdat ve ne Kaytas Bey'ile ittihat
edüp mutadı üzere (Mısra) «Görelim ayinei devran ne suret gösterir»
mefhumunu yad ile hanesinde pinhan ve derundan encamı (kâra nikran
idi. Eyüp Bey tarafı mağlup ve Kaytas Bey ile mukavemete iktidarları
meslup olup fimabat taayun ve ikbal Kaytas Bey canibine intikal ettiğin
görüldükçe ittihat kesbetmek içün tarafına hevadarlık gösterüp anın ianeti
ile Kaytas Bey bilkülliye galebei tam ve taayyünü malâkelâm bulmakla
Eyüp Bey'in derunu Mısır’da olan hanesine ateş verüp bilcümle mal ve
manalin garet ettirdi. Hüküm galibin olmak muktezasınca Eyüp Bey na-
çar tahlisi nefs içün firar ve berce Bey’i Mehmet Bey Dahi perişan ve
mükedder yine Cerceye avdeti ihtiyar edüp anların cenahı ianeti ile per
vaz eden Frenk Ahmet Odabaşı ahz ve kati ve yerine mahut Kör Abdul
lah Odabaşı nasbolunduktan sonra İbrahim Bey ile Kaytas Bey aleliş-
tirak Şeyhubelet olmak üzere ittifak ve ittihat eylediler. Valii Mısır Ha
lil Paşa dahi Eyüp Bey'in tarafında bulunup mağlup olmakla nazarı iti
barı nastan sakıt ve kevkebi ikbali hadidi hevane habit olup mesnedi eya
letten tenzil ve yerine Ümerayı Mısriyyeden Kanuy Bey tevkil olunduğu
tarafı Devleti Aliyye ye ilâm olunmakla muntesifi Şaban-ül-muazzamda
Eyaleti Mezbure ile menfiyyen îstanköy de meks ve ikamet üzere olan
Kaptanı sabık Veli Paşa tebcil olundu.» (1)
Bir müddet mazul kaldıktan sonra Boğaz Hisar Muhafazasına me
mur oldu.
1125 senesi evvallinde (1713) memuren bulunduğu Boğazhisar'dan
Edirne'ye davet ve Bender Muhafazasına tayin edildiği gibi memleketi
ne dönecek olan İsveç Kralı Demirbaş Şarl’ın hareketini kolaylaştırmak
vazifsi ile detavzif kılındı. Bu bapta ihtiyarı lâzımgelen masrafa dair der-
miyan ettiği mütalea ve istedtiği para istiksar edildiğinden kendisi Belg
rat Muhafazasına tayin ve Bender'de Şarla kolaylık gösterilmesi vazife
si de Vezir Abdi Paşa'ya havale olundu.
Vak’anüvis; (Tarihi Raşit, Cilt - 4, Sahife : 8 ) üzerine almak isteme
diği bu vazifeden kurtulmak için fazla masraf gösterdiğini yazıyor.
Dikkat değen ifade şudur:
«Bu emri düşvan uhdesinden def’i ve ref' içüun Devleti Aliyeye azîm
masarif tekelif etmekle hususu mezbur ahara tefviz olunmak iktiza etti
ğinden naşi müntasıfi mahı bumadülâhirede Veziri Müşarünileyh Belgrat
Muhafız nasp ve tayin olunup Bender Muhafızlığı Veziri Mükerrem Abdi
Paşa Hazretlerine tefviz olundu.»
Halil Paşa Belgrat'ta çok duramadı, ertesi sene, yine bir idaresiz
lik yüzünden azledildi.1
(1) R aşit Tarihi, Cilt • 3, S a h ife : 380-384.
72

Vak'anüvis esbabı azilden bahsederken: «Yerli neferafı müvacibine
müdahale ve tavaifi askeriyye ile sui muamelesi zuhur fitne ve fesada
istidat verdiği ecilden bu ihtilâl naçar Veziri müşarünileyhin ref’ile tes
kin» olunmuştur diyor. ( 1 )
Çok geçmeden öldü.
Tercümei halı kısaca yazılı olan Sicilli Osmanî'de (Cilt - 2, Sahife:
291) «Muhasip, müdebbir, müştekim idi» deniliyor, ve evlât ve ahfadiyle
müteallikatı sairesi hakkında da şu malûmatı veriliyor:
«Mahdumu (Derviş Ömer Bey) 1141 (1728) de vefat eyledi ki mah
dumu (Ali Bey) dir. İkisi de Bahariye'de mefdundurlar. Paşanın diğer
mahdumları ricalden Ahmet ve Mustafa Beyler) damadı şuaradan ve
Muhasebei Evvel Hulefasmdan İstanbul! (Ragıp Mehmet Efendi) dir.»
Derviş Ömer Beyin tercümei halini yazmıyan Sicilli Osmani (Cilt:
3, Sahife: 540) oğlu (Ali Bey) hakkında şu malûmatı veriyor: «Köse
Halil Paşa zade Esseyyit Derviş Ömer Beyin mahdumudur. Kütüphane
Mütevellisi olup 1171 Recebinin on beşinde (1758) Darüssaada Ağası
Kâtibi oldu. 1176 Rebiülevvelinde (1762) irtihal eyledi.»
Kasasker Salim Efendi; damadı şair (Ragıp Mehmet Çelebi) nin
tercümei halini yazarken kayın pederini şu dikkate değer cümle ile tav
sif etm iştir:
«Devleti Aliyyede Muhasebei Evvel Hulefasmdan olup asn Mustafa
Hanı Sanîde Defterdarlıktan rütbei Vezarete kademnihadei i’zaz olmak
la akranından mümtaz ve silki Vüzerayı kiramda rey ve tedbir ve kiya
setle serefraz olan Küseç Halil Paşa merhumun damadı âli nejadı»
idi. ( 2 )
Ragıp Mehmet Efendi'nin tercümei hali Sicilli Osmanî'de (Cilt: 2,
Sahife« 358) kısaca şöyle yazılıdır:
«İstanbulludur. Muhasebei Evvel Hulefasmdan olarak Küseç Halil
Paşa'ya damat olmuştur. 1127 (1716) da vefat eyledi, şairdir.»
Ragıp Mehmet Efendi zamanının oldukça yüksek şairlerinden ol
duğu gibi iyi yazı da yazardı. Tercümei halini yazan Müştekim Zade
(Tuhfe-tü-lhattatiyn, Sahife: 485) fazla olarak «musikide dahi akranına
tefevvuk eylemişti.» diyor.
Endenınu Hümayundan yetişerek Kapıcrbaşılıkla taşraya çıkmış
ve «Hatmi amel» tarihinin delâleti veçhile 1180 (1176) senesinde ölmüş
olan Ahmet Bey'in hattat olduğunu Müstakim Zade (Tuhfei Hattatiyn,
sahife: 6 6 ) kayıt ediyor.

(2) T eskere! Salim , S a h ife : 267.
73

Mustafa Paşa (San)
Girit seferlerinde temayüz eden (Deli Hüseyin Paşa) mn oğludur.
(1) îyice bir tahsilden sonra Devlet hizmetine intisap edip zamanla
terakki ile Hacegânlık rütbesine nail, Masrafi Şehriyarî oldu.
1110 (1698) senesinde Bosna Valiliğiyle saltanat merkezinden uzak
laştırılan Köseç Halil Paşanın yerine Başdefterdar olmuştur.
Vak'anüvis memuriyetini şu suretle yazıyor:
«Mahı Cumadelahire gurresinde orduyu Hümayuna vasıl olmağın
huzuru Hazreti Sadrazamîde hil’at ilbasiyle kadri terfi ve marifet ve
mübaşeretiyle iki günden sonra tavaifi askeriyye mevacipleri ihraç ve
tevzi olundu.» ( 2 )
Mustafa Efendi Defterdarlığı Devletin en elim ve müşkil bir dev
resinde (Karlofça) Muahedesinin arefesinde deruhte etmişti. O yeni vazi
fesine başlarken Osmanlı Murahhası Reisülküttap Rami Mehmet Efendi
de sulh şartlarını kararlaştırmak üzere Paytahttan hareket ediyordu.
Devlet artık harp edemiyecek bir hale geldiğinden bu pek ağır Muahede
yi kab^l mecburiyetinde kaldı (1110- 1698).
Devlet bir taraftan askerce ve mâliyece bitkin bir hale geldiği bu
sırada halkın vaziyeti de pek fena idi. Herkes varını yoğunu bir türlü
sonu gelmiyen harpler uğruna vermiş, artık verecek şeyden sarfı nazar
kendisi için bile bir şeyi kalmamıştı. Halbuki Devlet memurlan hâlâ
tarholunan mebaliği tahsil ile uğraşıyor, bu paralan vermek ise halk
için gayri mümkün bulunuyordu. Nihayet her taraftan yükselen feryat
ve figan Paytahta kadar aksetti, elim hallerine muttali olan Hükümet
te bakaya ile beraber bir kısım vergileri af mecburiyyetinde kaldı. Bun
lar miyanında Valilere ait alacaklar da vardı. Bu kabil alacaklann afvı
onların şikâyetlerini mucip olacağı tabii idi. Binaenaleyh Valilerin şikâ-
(1) «Dell H üseyin Paşa; S ultan M uradı H anı R abi ile S u ltan İb rah im H an ve
S u ltan M ehm et H an Rabi devirlerinde üç defa K aptanı D erya olm uş Vü-
zeradan olup, es tabili Âmirede M lrahor İken, 1042 tarih in d e rü tb e i Ve-
zaretle m esnedi K aptaniye nasbolunarak, Rikâbı H üm ayunla, V an seferi
ne g ittikten ve üç sene b u m esnette k aldıktan sonra, 1045 de azlolunarak,
M ısır eyaletine ve badehu G irid’e nasbolunm uştu. 1049 da saniyen K ap tan ı
derya olup, D onanm a ile K aradenize sefer etm iş ve 1051 de azil ve ö z i
K alesi M uhafızlığına nasbolunm uştu. 1066 tarih in d e m esnedi S ad arete
nasbolunm uş İse de MöhrU H üm ayun vusulünden evvel azlolunarak, 1068
de salisen K aptanı D erya olm uş, ve yalnız d ö rt ay b u m akam ı işgal e t
tik ten sonra azil olunarak, 1071 de K öprülü M ehm et P aşa’nın arziyle Yedi-
k u le ’de kati olunm uştur. C esur b ir zat olup, G irid’in feth in d e pek çok
hizm eti görülm üştür.» (K am usülâlâm , C ilt-3, S a h J e : 1957.)
(2) R aşit Tarihi, Cilt -2, S a h ife : 446.
74

yetine mahal kalmamak için kendilerine Hâzineden alesseviye yirmibe-
şer yük has tayin edildi.
Harplerin doğurduğu elim halleri göstermek, ve Malî tarih için
kıymetli bir vesika olmak itibariyle Vak'anüvisin buna dair olan iza
hatı aynen aşağıya naklolunur:
«Mileli erbea ic küffar ile akdi sulh ve salah olunup seferler ber
taraf olmakla reaya fıkarası dahi seferlerin netayic ve temadisinden
naşi pamali sadematı tekâlif olup her veçhile merhamete muhtaç olduk
ları ecilden bedihi olan müsaleme ile reaya fıkarası dahi berekâtı mak-
demi sulh ve salah ile istirfah ve istirvah olunmak muradı Hümayunu
Hazreti Şehinşahi olmağın envai tekâllifi seferiyyeden bilcümle reayayı
memaliki Mahrusa zimmetlerinde kaldığı mahsup ve peyderpey tarafı
Mirîye edası matlup olan üçbin seksen beş kese miktarı akçe reaya
fıkrasına in'am ve fimabaat talep olunmamak babında sadır olan Hattı
Hümayunu merhamet makrun mucibince taraf taraf neşiri evamir ve
ahkâm olundu ve Paşalar tarafından devir ve hil'at baha ve zahire baha
namı ve sair veçhile olan envai tekâllif gibi bar giranı zimmeti reaya
olan vücuhu mezalim tahfif olunup tekâlifi merkume bilkülliye ref ve
terkin olunmak mukabelesinde Rumeli ve Anadolu ve Karaman ve Si
vas Valilerine yirmi beşer yük akçe has tayin olundu». (1)
Felâkete en ziyade Belgrat ve havalisi ile Macaristan'ın cenup
kısmı maruz kalmıştı. Dost düşman askeri mükerreren oralardan geç
miş, neleri var neleri yoksa alınmış, mali olmıyan şeyleri de tama
men yakılmıştı. Binaenaleyh pek perişan olan o havali halkına yardım
etmek Hükümete düşen bir vazife idi. Bunu nazan dikkate alan Hü
kümet bunların gelecek sene vergilerini de affetti.
Vak’anüvis diyor k i:
«Belgrat ve Tameşvar eyaletleri içinde sakin olan reaya fıkarası
hududa karip mahallerde bulunduklarından naşi sinini vafiredenberi
imtidadı sefer takarrübiyle perişan hal ve asakin tarafeynin âmed şüd-
lerinden payı sadmei nikâl olup bir veçhile cizyeleri edaya kaadir
olmadıkların ifade ve a'lâmı erbap vukufla Devleti Aliyyenin malûmu
olmağın üzerlerinde olan ban giranı tekâlif ref ve takfif olunduğu su
rette reaya evvelkiden âlâ nizam bulacakları ve yerlerinde pabercayı
sebat olacaklan mülâhaza olunup Belgrat ve Tameşvar'a tâbi reayanın
üzerlerine edası lâzım olan bin yüz on bir senesi cizyeleri bilküliye af
ve in'am ve bu veçh üzere zikrolunan eyaletlerde vaki kazalara neşiri
evamir ve ahkâm olundu.» ( 1 )*1

75

Bir taraftan bekayanın, diğer taraftan bazı yerlerde yeni vergile
rin affolunması ve alelhusus herkesin bitkin bir halde olması Malî
sıkıntıyı son dereceye vardınnıştı. Hatta vergiler bir taraftan af ve ref
olunurken diğer taraftan alacaklıların alacakları tahakkuk ediyor, bun
ların ödenmesine ise bir türlü imkân bulunamıyordu. O sırada Devletin
ne kadar müşkilât içinde bulunduğunu anlamak için Yeniçerilerin kış
laları iken yanan yeni odaların tamiri maksadiyle iane toplanmasına
kalkışıldığını, ve ianenin de halktan değil memurlardan alındığını göz-
önüne getirmek kâfidir. Devlet iki yüz on keseye varan tamir bedelini
veremiyor, iane yoluna o çıkmaza sapıyordu.
Mustafa Efendi parasızlık yüzünden bocalıyıp dururken azıl dar
besine uğradı (20 Rebiiilevvel 1112-1700)
Vak'anüvis; azlini pek sade bir surette yazıyor:
«Defterdar Mustafa Efendi azil ve sabıka Defterdar Canib Ahmet
Efendi ol rütbei âliyeye suut ile ikram olundu.» (2)
11 Şaban 1114 (1702) de «bedavisi hafiyye» sebebi ile azlolunan
Muhsin zade Mehmet Efendi'nin yerine, ikinci defa, Şıkkı Evvel Defter
darı oldu.
Devletin Karlofça muahedesini kabul ıztırannda kaldığı andan iti
baren tasarrufa mümkün olduğu kadar riayet olunuyor, fakat suiisti
mal tamamen önü alınmak kabil olamıyordu. Râmi Mehmet Paşa Sad
râzam olunca o da, umuru Hâzineyi kollamaya başladı, kendisine bil
hassa Defterdarlık aklâmmda suiistimal vukuu ihbar edildiğinden tah
kikini emretti. Şahsî menfaati arını teinin ile uğraşanların kaydım
sildirdi.
Vak'anüvis hâdiseyi şu suretle yazıyor:
«Sadrâzam Râmi Mehmet Paşa Hazretleri Donanmayı Hümayun
ve Tersanei Amire umuruna nizam vermek içün Kaptan Paşa ile Ter
sane Emini Canib Yusuf Efendi'yi Edirne'ye götürüp nubemu irat ve
masrafa tedkik ve im'an etmeleriyle canibi Mirîye filcümle s’ay nüma-
yan oldu. Badehu Defterdar kalemiyle irat ve masraf olan emvali emi-
riyye yoklamasına binnefs sa'y ve ihtimam etmekle irat ve masraftan
bazı tasarrufat ile hayli s'ayi Mirî zuhure getirdiğinden gayri tarafı hile
ve tesvili ile Defterdar Dairesinde emvali miriyyenin ahz ve itasından
kendulere fevaidi azime tahsil edenlerin kesbedegeldikleri menafii mi
rîye tahsis etmekle berhava Hazinei Sultaniyyeye vafir menfaat husul
pezir ve monafii mezbüreye mutat olanlar dil kir oldu.» ( 1 )1
(2) R aşlt Tarihi. C ilt - 2. S a h ife : 506.

(1) R aşlt Tarihi, Cilt - 2, S a h ife : 582.
76

Bu hadiseden sonra aradan çok geçmeden Sadrazam Mustafa
Efendiyi Trablus Şam Eyaletine tahvil ve yerine uzun zamandanberi
Mektupçulukta bulunan Mehmet Efendi'yi tayin ettirdi (18 Zilhicce
1114-1703)
Vak'anüvis tevcihat için diyor k i:
«Defterdarı Şıkkı Evvel olan Mustafa Efendi'nin eğerçi zahir halde
azlini mucip olur haleti olmayup lâkin sahibi Devlet Hazretleri vakti
riyasetlerindenberu kendüye müteveccih olmadıklarından mahı merku
mun on sekizinci günü Trabulus Şam Eyaletiyle civan Devletten ib’at»
eyledi. <2 )
Demek oluyor ki Rami .Mehmet Paşa'nın umuru Maliye hakkında
tedkikatta bulunması Defterdarın alâkadar olduğu işlerle çokluk meş
gul olmadığım maddi delillerle ispat etmek, ve o sayede işden uzaklaş-
tmlmasmı temin eylemek fikriyle vaki olmuştur. Aradığım bulunca
maksadına da nail oldu.
Mustafa Paşa badehu îçel, sonra Adana Valisi öldü ve 1115 senesi
Şevvalinin yedinci günü «Emir Elhaç* nasbolundu.
1117 (1705) de Hamit, 1119 (1707) Kudüs Vali ve 1120 senesi Cu-
madelahirindc (1708) înebahtı, 1121 (1709) de Yanya ve yine o sene
Şevvalinde (1710) Tameşvar Muhafrzroldu, ve o sırada Rusya tehlikesi
baş gösterdiğinden Bender’e memur edildi.
Sonradan Rumeli, Beylerbeyliği, ve 1125 senesi Cumadelevvelinin
sekizinde (1713) de yeni Sadrâzam Damat Ali Paşa ile yıldızı barışma
dığından dolayı azledilen Mehmet Efendi’nin yerine, ikinci defa Baş
Defterdar oldu.
Değerli bir zat olan Mustafa Paşa Sadrâzamın her türlü emirlerini
yerine getirmeye razı olmadığından bir kaç ay sonra eski memuriyeti
olan Rumeli Beylerbeyliğine iade olundu (12 Muharrem 1126/1714).
Bununla beraber vaka nüvisin halefi hakkında verdiği izahata ba
kılırsa değişiklikte hoş geçinmemenin tesiri olmakla beraber Sadrazam
tarafından onun arzu edildiği de anlaşılır:
Vak'a nüvis’in verdiği izahat şudur:
«Defterdar Mustafa Paşa’nın ötedenberi manendi kalem fenni kita
bette ilim ve mahareti beynelemsal müsellem olup bu defa dahi umuru
maliyye ve divanda ne güne genher olduğu zâhir ve bâhir olmuş iken
galiba sahibi Devlet Hazretlerinin rey ve rızalarına muhalif hareketi
azlin iktiza ettiğinden maada ötedenberu Sadrâzam Hazretleri dahi
Rikâbı Hümayun Kaymakamı iken himmeti asafanleriyle Başbakı Kulu
(2) B aşit Tarihi, Cilt • 2, S a h ile : 586.
77

kesedarlığından iptida Başbakı Kulu ve badehu Bender tarafına memur
olan Ordu Defterdarı ve bu esnada gelüp mukaddem sahibi Devlet
Kethüdası olan Kayserili Osman Efendi mahı Muharrem-ül-haramın on
ikinci günü Defterdarlık rütbesine panihade olup selefi Mustafa Paşa yi
ne mansubu sabıkı olan Rumeli Beylerbeyliği'ne iade olundu.» (1).
Yine o sene Konya ve 1127 (1715) de Bosna eyaletine tayin ve Sad
râzam tarafından Nemçe üzerine tertip olunup şehadeti sebebiyle akim
kalan ve fazla olarak azîm bozgunluğa sebep olan askerî hareketlerin
tertin ve tanzimine memur edildi.
4k
Yeni Sadrâzam Halil Paşa’nın kifayetsizliğinden dolayı söz sahibi

kesilen, ve uhdesine Vezaret rütbesi tevcih ettirdikten sonra gururu bir
kat daha artan Defterdar Mehmet Paşa kendisini çekemediğinden Ben-
dere memur ettirmiş, fakat Rikâbı Hümayun Kaymakamı İbrahim Pa-
şa'mn delâletiyle Üçüncü Ahmedi tarafından Edirne'ye celp ve müteaki
ben pek ziyade nezaket kesbeden (Belgrad) a tayin edildi.
Vak’a nüis bu hadiseyi şöyle kaydediyor :
«Bundan akdem orduğu Hümayuna mülâkatı ferman olunan Def
terdarı sabık Mustafa Paşayı hâlâ Defterdar olan Veziri Mükerrem El
haç Mehmet Paşa bimi rekabet ile istiskal ve Bender Muhafazasına me
muriyeti ile dairei Devletten tard ve tebidine tertibi merk ü âl etmeğin
savbı memureye âzim olup Yanbolu nam mahalle geldiği istima olun
makla Rikâbı Hümayun Kaymakamı Veyiri Aristo tedbir İbrahim Paşa
Hazretleri mezburun hidematı mühimmei dinü Devlette istihdam olun
mağa şayan bir Paşayı muslahatdan olduğun rukabı kâmyabı Şehriya-
riye beyan ve tarif ve sadır olan fermanı hümayun mucebince Paşayı
müşarünileyhi Edirne'ye davet şerefiyle tebcil ve teşrif buyurdular.»
O sırada Belgrad muhafızı San Ahmet Paşa idi. Halk kendisinden
memnuniyetsizlik beyan ediyor, hakkında şikâyet eksiz olmuyordu. Fa
kat Devletçe oradan kaldmlması pek de münasip görülemediğinden
Mustafa Paşa'ya vezaretle Belgrad muhafızlığı tefviz olunmak tasavvur
edilmiş isede «şimdilik varup yine Ahmet Paşa ile hemresti rey ve ted
bir olmak üzere Belgrad varşonda âram eylemek hususu kendüye tef
him» olunmuş, fakat «Belgrad'a üç dört merhale mesafe olan Batma
menziline vasıl oldukta San Ahmet Paşa’nm yaralanması hasebiyle em
ri muhafazasına berveçhi istiklâl mezbure inayet buyrulmak istihsan
ve bir tuğ ile dahi rütbei âliyei vezaret ihsan» edilmiştir. ( 1 )
Şehit Ali Paşanın Avursutyalılara karşı icra ettiği harpte rütbe
sini muaffakiyetsizliğe uğramakla beraber kendisinin de şehadet ihraz ey-*1
(1) R aşlt Tarihi, Cilt - 4, S a h lfe : 13.

(1) R aşlt T arihi, Cilt - 4, S a h lfe : 296-297.
78

lemesi üzerine Üçüncü Ahmed hem Vezirinin intikamını almak, hem de
düşman eline düşmüş memleketleri geri almak üzere tertip olunan ordu
1129 senesi ilkbaharında (1717) Sadrâzam Halil Paşa'nın serdarlığiyle
sevkolundu. Halil Paşa iktidarsızlık ve beceriksizlikle maruf iken Sad
razamlıktan başka bir de Serdarlıkla tavzif olunması muvaffakiyyetsiz-
liğin biricik delili demek idi. Hakikaten ordu Belgrad'a varınca erkân
beyninde bir idaresizliktir başladı. Sadrâzam ve Serdan Ekrem Halil
Paşa sözünü dinletemiyor, harb işleri büyük bir karagaşalık içinde ce
reyan ediyordu. Bu intizamsızlık ve karışıklık nihayet felâketi doğurdu.
AvusturyalIlar bir gece hazırlandılar, ani ve şeddetli hücumlarla
Osmanlı Ordusunda arzu eyledikleri bozgunluğu husule getirdiler. Ser
dar Halil Paşa sabahleyin bozgunluğun verdiği telaşla uyanıyor, uyku
sersemliğiyle ne yapacağını bilemiyordu. Tabiat de OsmanlIların mağlu-
biyyetini ister gibi harp sahasını kesif bir bulut göz gözü görmez bir
halde efrat ancak seslerinden birbirlerini tanıyabiliyor ve böyle bir kaç
saat devam eden harbin muvaffakiyyetle neticelenmesi imkânı görülme
diğinden kumandanlar tafarafmdan orduya ricat emri veriliyordu. Bel
grad o feth-lü-îslâm bunun üzerine düşman eline geçti, ve oranın muha
fızı olan Mustafa Paşa da gözyaşları akıtaraktan devletin Rumelide me-
malikinin kilidi mesabesinde olan bu yeri düşmana bırakarak geriye
Niş'e doğru çekildi.
Mustafa Paşa ricat ederken, bir aralık, Nemçe Cenarallan ile gö
rüşmüş, olanlarla sulh ve salahın iadesi keyfiyyetini konuşmuştu. Bu;
bir müzakerei iptidaiye makamında sayılabilirdi. Bozgundan sonra Ha
lil Paşa'nın yerine getirilen Mehmet Paşa ile Rikâbı Hümayun olup
günden güne nüfuz peyda etmeğe başlayan Nevşehirli İbrahim Paşaya
bu müzakere keyfiyyeti aksedince faida vermiyeceği anlaşılan harp ve
kıtalin sulh ve salaha tebdilini zaruri görmüşler, ve Üçüncü Ahmed’i de
bu cihete imaleye muvaffak olmuşlardır. Bu sırada Narda Muhafızlığı
na tayin olunan Mustafa Paşa'nın sulh müzakeresinde vücudundan isti
fade olunması me'mul edilmekle onun da memuriyyeti tensip, ve murah
haslarla mülâki olmak üzere hemen hareketi kendisine tebliğ kılındı.
Osmanlı murahhaslığına Defterdarı Şıkkı Sani İbrahim Efendi ile Şıkkı
Salis Defterdari Yirmisekiz Süleyman Ağa zade Mehmet Çelebi memur
edilmişlerdi. Devlet akdettiği ilk elim Muahededen, (Karlofça Muahe
desi) nden, yirmi sene sonra ondan daha elim bir muahedeyi kabul
mecburiyyetinde bulunuyordu ! Pesarofça!
Birincisi Avrupalılan korkutan Türk kuvvetinin zannedildiği gibi
kırılmaz bir şey olmayıp, emsali veçhile, onun da mağlub edilebilir oldu
ğunu Avrupalılara göstermiş, İkincisi de artık Türklerde Avrupayı teh
dit edecek kuvvet kalmadığım, geldiği yere atılmak kolay olduğu ka
naatim vermiş oldu.
79

Vak'a nüvis; Mustafa Paşanın memuriyetini şöyle kaydediyor:
«Hâlâ Uarda Muhafızı olan Defterdarı sabık Mustafa Paşa'ya sul
hun mebdei sizin mürasele ile vuku bulduğundan nizamı maslahata
âşinalık hasebiyle hitamı dahi reyiniz ile suret bulmak içün siz Keth
ül-islâm tarafına doğru teveccüh ve yanınızda olan asker ve mühimmat
defterlerin Yanya Muhafızlığı tevcih oilman Hüseyin Paşa'ya teslim ve
sair umuru Serhadde Mora Ser askerine tefhim edesiz deyu kaime ile
tavsiye ve telkin olundu.» ( 1 )
Mustafa Paşa bizzat şahidi olduğu bozgundan sonra sulhtan başka
çare olmadığım görmüş, ve keyfiyyeti ol veçhile barigâhı Sultanîye arz
eylediğine nazaran sulh taraftan olduğunda şüphe kalmamış iken yeni me-
muriyyetin tefvizini müteakip Belgrad'a gitmek üzere Sofya'dan ge
çişi sırasında rasladığı Sadrâzam Halil Paşa ile sair erkân Tameşvar
düşman elinde oldukça sulh yapılmasına imkân olmadığına dair vaki
olan ifadeleri üzerine fikrini değiştirdi. Sulh akdine memur edilmişken
harp lüzumunu ileri sürmeğe başladı.
Nevşehirli İbrahim Paşa'mn lütuf didesi olan Vak'a nüvis Halil
Paşa ile Devlet erkânının bu hareketini şiddetle muahaze ediyor ve
diyor k i:
«Mumaileyh Elhaç Mustafa Paşa dahi memur olduğu üzere Belgrad
tarafına âzim ve Sofya ve havalisinde orduyu Hümayuna mülaki olup
Sadrâzam Halil Paşa Hazretleri ve Defterdar Elhaç Mehmet Paşa ve
sair ocak ağalan ve âyan orduyu Hümayuna memur olduğu maslahatı
müsalâhayı söyledikte ashabı hâlu akidden olup masadaki (Fi kulubi-
him maraz) olan rube sefatanı hile ve garaz Tamevar'm giriftan desti
Küffar emrinde zuhur eden taksirlerini setre medar olur mülahazasile
şirâne demdeme ve erde şirâne zemzeme ile yok yok bu rey bir veçhile
münasip ve müstahsen değildir. Tameşvar desti düşmanda iken sulh
demek ne demektir? eğer bu seferde askerin hilafı memul zuhur eden
rehavet ve hareketi narüvayı düşmanı din ile ademi mukavemete piş
nihadi iştişhat ederseniz müsellem değildir. Zira askerin muharebei
merkumede nısıf saat miktan derkâri cenk ve peykâr olmayup firar ey
lemeleri bilcümle Ali Paşa'dan rugerdan infial ve inkisar olmamaların
dan neşet eylemiş ve halet olduğu zahir ve aşikârdır. Yoksa askerleri
mizde cenk ve haheş ve himmet ve bizlerde cümbüşı gayret ve hammiy-
yet fevk-al-melhuz derkârdır. înşaallahitealâ senei âtiyede gereği gibi
ahzi intikâm olunur diyerek lâf ve güzafa ağaz ve Mustafa Paşa'ya bu
emre mübaşeretten tavsiyei içtinap ve ihtiraz eylediler ve Devleti aliyyeyi
gavaili seferiyye ile meşgul etmeyi kendülerin mahazeden necatlarına hi-1
(1) R açit T arihi, C ilt- 4, S ah ife: 391.
80
Original from
le ve sadırlarında devam ve iştikrarlanna vesile addedüp mumaileyh
Mustafa Paşa'ya memur olduğu emirde rehavet ve fütur verdiler.» (1)
Başda Sadrâzam olmak üzere Erkânı Devlet böyle düşünürlerken
selâmeti sulhta gören İbrahim Paşa ve sulh ve selâhın avdeti için gay
ret sarf ediyor, ve Edirne’ye dönen Halil Paşa'mn fikrinde İsrara başla
ması Üçüncü Ahmed’in gazabım tahrik etmekle azil ve yerine Tevkil
Mehmet Paşa nasp olunuyordu. Ancak Mehmet Paşa da aynı fikirde bu
lunduğundan, ve Sultan Ahmed fikrinin sakametinden sarfınazar kendi
de devleti bulunduğu vaziyyeti elimeden kurtaracak iktidarda bulunma
dığına kanaat getirmiş olduğundan Mehmet Paşa'yı azil ve yerine Da
mat İbrahim Paşa!yı nasp etti.
Nevşehirli'nin Sadaret makamının ihraz eylemesi sulh fikrinin ga-
labe çaldığına ve Padişahın da sulhu arzu eylediğine bir dedid idi. Nite
kim epeyce uzun münakaşalardan sonra devlet için pek elim olmakla
beraber kabulden başka bir çare görülmeyen (Pasarofça muahedesi) ak-
dolundu.
AvusturyalIlarla sulh akdi üzerine elçiler gelmeye başladı. O me-
yanda Rusya Elçisi de gelmiş, Ruslar muharebeyi iştirâk etmedikleri
için müsaleha halinde bulunmakla beraber sulh ve salâh'm yenilenme
si arzusunu izhar eylemiş okluğundan bu meselenin tetkiki için tayin
olunan heyete, Reisülküttabın maiyetinde olmak üzere, Mustafa Paşa'-
da ithâl edildi.
Vak'a nüvis; (Mukâlemei teyidi sulh ve salâh ba elçü Moskov) baş
lığı altında Nemçe müsalahasından tutturarak Elçinin gelişini müteakip
başlayan iadei münasebattan uzım. uzadıya bahsettikten sonra sözü Mus
tafa Paşa ile müzakereye, ve bu babda akd ve teati olunan sulh muade-
sine intikâl ettiriyor ve diyor k i:
«Biddefat Reis efendi ve maiyyetine memur olan Defterdarı sabık
Elhaç Mustafa Efendi ile mükâlemeye şüru edüp ekseri mevadda va’zı
enküştiinü an olunacak halet olmadığından bahse muhtaç olunmamakla
Moskov Çan ve askeri Leh memalikine girme maddesine gelindikte Elçiif
mesur bu madde bilcümle etrafında vaki devletlere muzır olan Nalkı-
ran'ın berveçhi istikâl Leh Kralı olmasına ve mümanaat üzere olan Leh
Cumhurunun aczi sebebiyle kralı mesfure hevadar olmalanna baig bir
maddedir, zira Cumhur Kralı mesfure mukavemete kaadir değildir, böyle
mahallerde Moskov tarafından Cumhura imdat olmayıcak naçar Krali
mesfure muvafakat izar edecekleri zahir ve bedidardır dedikte girmek
mani değil lâkin ıtlak üzere olmayıp Kral mesburun Cumhur üzerine is
tilasını vakitlerinde Moskov Çannın üzerine kasdeden düşmanı müdafaa1
(1) R aşlt T arihi, Cilt - 5, S a h ile : 21-22
81
f: 6-2
I
içlin giriip itmamı kârdan sonra yine memleketine ric'at etmek şartıyle
olursa beis yoktur deyu cevap verildikte takyit ve tahsisden bir miktar
imtina ve mukaddema verilen ayitnamade Kırım tarafına vergi ahvali
bir mahalile söyleşile deyu tahrir olunan madde terkin olunsun deyu bi
raz niza edüp bir veçhile ziyadeye müsaade olunmıyacağm müşahade et
meğin zikrolunan mertebeye nzadade olup tarafeyinedn temessükler
almup verildikten sonra bu veçh üzere ahitnameyi Hümayun tecid ve
mütalaai Moskov ile olan musalaha ilâ maşaallahüteala teyit olundu.» (1)
Bu babda ilave olunacak şey Macaristan’la tamamen alâka kesil
miş, Lehlilerle hudud veya münasebetler gibi bir bag bile bırakmıyan
(Pasaıofça Muaheedsi) kabul olunmuş olduğu halde Devletin yeni vazi-
yyeti erkânm idrâk edememesi, Lehistan’dan ve yükseklerden atıp tut
ma garibesi teşkil eder. Maatteessüf bu zihniyet uzun zaman imtidat et
memiş. vaziyyeti olduğu gibi görmek Devlet adamlarından pek azma
nasip olmuştur. Halbuki bu yüzden zarar büyük idi. Çünkü kâğıt üstün
de kalacak. Devletçe bir faydası olmıyacak zahiri menfaatlara mukabil
bir çok fedakârlığa katlanılıyor, Hükümet erkânı ise, bunu kendileri için
bir şeref ve muvaffakiyyet addile gurura kapılıyorlardı.
J131 (1719) de Erzurum, ertesi sene Rabiülevvelinde (1720) de
Basra Valisi oldu.
Az bir müddet sonra da öldü.
Sicilli Osmani müellifi (Cilt-4, Sahife : 518) «âkil ve her işe elverişli
danişli bir vezirdir» hükümünü verdikten sonra «Mahmudu (Ali Paşa)
dır» diyor.
Ali Paşa; Kapucu başıhktan Mirimiranlıkla tayin olunduğu Akşehir
Mutasarrıfı iken 1158 senesi Zilkidesinde (1745) ölmüştür.
İstanbul hakkmdaki tetkikat ve tetebbuatiyle tanınmış olan Meh
met Ziya Bey Deli Hüseyin Paşanın Yedikule'de «Küçük Yaldızlı Kapı
ile Büyük Kapı arasındaki» meşanndan bahsederken ayak ucunda «Gi
rit fatihi Elgazı Hüseyin Paşa’nm mahdumu San Mustafa Paşanm Keri
mesi Fatma Hanım Sultanzade Seyyit Mehmet Beyefendi Zade Seyyit
Halil Bey»in gömülü olduğunu söylüyor ve aşağıdaki kitabeyi yazıyor:
Hüvel hayyülbaki
Bu dehrin kânna olma mukayyet
Ki zira kimseye olmaz müebbet
Beni bir gülden ayn kıldı devran
Çiçek bais olup soldu medet
Fatihi Girit Elgazi Hüseyin Paşa tabe1
(1) R aşit T arihi, C ilt- 5, S a h ife : 183.
82

Sera Hazretlerinin mahdumları san
Mustafa Paşa merhumun kerimeyi mükerremeleri Fatma
Hanım Sultan Zade Necabettû Seyyit Mehmet
Bey Hazretlerinin mahdumu mükerremleri Seyit Halil
Bey ruhi üçin fatiha
— 22 : R 1196 —
Bu zatın yanında, bir kabir daha varsa da baş taşı kınlmış, yalnız
tarih mahkûk olan küçük bir parçası kalmıştır. Burada okuduğum tarih
(1199) dur; bu kabir sahibide Veziri müşarünileyhin akraba ve talluka-
tındarı olmalı.» ( 1 )
Bu kitabeden, fazla olarak, San Mustafa Paşa’nın sıhriyeti Seniy-
yeye (Padişahlı aile münasebeti mazhar) olduğunu da öğreniyoruz. Çün
kü «Hanım Sultan» ünvanı münhasıran Sultanlardan doğan kızlara ve
rilir. Oğlu Mehmet Beyin isminin başındaki «Necabetlû» kelimesi de bu
na katiyen şüphe bırakmaz. Esasen bu şerefe nail olmıyanlann kızlan
kendileri ne kadar yüksek bir makamı işgal ederlerse etsinler bu ünvanı
takınamazlar. Fakat çok tessüf olunur ki tarihlerimiz bu hususta tama
men sakittirler.
Mehmet Paşa (Muhsin Zade)

Tacir Halepli Muhsin Çelebi’nin oğlu ve Sadaret rütbesini ihraz
eden (Abdullah Paşa) nm gardaşıdır (1)
Zamanına göre iyice bir tahsilden sonra devlet hizmetine girdi. Ted
ricen terakki ederek 1105 (1693) de Mutbah, 1109 (1697) de Darphane
Emini ve 1112 senesi Şabanında (1701) da Canib Ahmet Efendi'nin ye
rine Şıkkı Evvel Defterdan oldu.
Vak'anüvis memuriyyetini şöyle kaydediyor :
«Canib Ahmet Efendi altıay miktarı hizmeti Defterdaride kıyam
eyledikten sonra azl olunup Muhsin Zade Mehmet Efendi ol makamı
itilâ ile şdgâm oldu.» ( 2 )
Devlet (Karlofça) gibi pek ağır bir muahede ile elim bir harpten
henüz çıktığı, ve memleket uzun süren harpler yüzünden pek yorgun düş
tüğü için mali müşkülat mevcut olmakla beraber Mehmet Efendi müm
kün olduğu kadar idare ediyor, vezaifisini görmiye çalışıyordu. Vazife1
(1) İstan b u l ve Boğaziçi, C ilt-1 , SaM fe: 86-87.

(1) A bdullah Paşa; D arphane em anetinde, B aş D efterdarlıkta, m uhtelif Vali
liklerle S eraskerliklerde bulunm uş. Sadaret m akam ım d a ih raz etm iştir.
Fazla ta fsila t İçin Tercüm ei haline m ü racaat olunm alıdır.
(2) R aşit T arihi C ilt- 2, S a h ile : 386.
83

lilerin yoklaması yolunda ittihaz olunan kararların da hayli faydası ol
muştu. Çünkü vezaife sahibelerinin çoğu defterde yazılı bulunuyor, ulûfe
çıkmca istihkakım alıyor, fakat kendisi iş başında bulunmuyordu. Yok
lama neticesinde namevcut olanların istihkakları kesildi, ve bu sayede
asıl müdavim olanların istihkaklarının ödenmesine imkân hasıl oldu. Za
ten devlet ağır bir mağlubiyyete duçar olduğu için israfatı bırakmak
mecburiyyetinde idi. İşte bu sayede para işleri az çok yolunda gitmeğe
başlıyor, pek o kadar sızıltı ve şikâyet işitilmiyordu. Bununla beraber
Mehmet Efendi böylece idarei maslahat ederken günün birinde beklen-
miyen azle uğradı (11 Şaban 1114 (1702)
Va'kanüvis azli hakkında «Bevaisi hafiyye» tâbirini kullanıyor, fa
kat bu gizli sebebi her nedense söylemiyor. İşte va'ka nüvisin ifadesi:
«Defterdarı Şıkkı Evvel olan Muhsin Zade Elhaç Mehmet Efendi
bazı bevaisi hafiyye sebebiyle mahi merkumun onbirinci günü mazül
olup hâlâ Yeniçeri Efendisi olan Defterdarı sabık Mustafa Efendi tekrar
ikinci defa Defterdar ve Sadrâzam esbak Arabacı Ali Paşa kethüdası 1b-
raim Efendi Yeniçeri Efendiliği mansıbiyle kâmkâr oldu.» (1)
Edime hadidesi üzerine tebaddülü Saltanat vukuiyle Üçüncü Ah-
med'in cülûsudan bir müddet sonra Mutbah Emanet’inde suiistimali ol
duğu ileri sürülerek mallarının müsaderesine karar verildi, ve icabı icra
olundu.
Vak'anüvis bu bapta dikkate değer izahatı veriyor:
«Defterdarı sabık Muhsun Zade Mehmet Efendi bundan esbak Def-
terdaılığı eyyamında altıay kadar zaman Mutbah Emini nasbetlirilüp
masarifi nakit akçe ile kendusi görmekle mübayaa eylediği zehair seme-
niden masarifi kadimeye nisbet ile külli şayi hazine göstermişti. Bu defa
Devleti Aliyye âsıtanei saadete gelelidenberi taklili masarifi zaide ile
ıradı tevfir hususuna sâidi tedbir teşmir olunmağın mumaileyh Mehmet
Efendi'nin mukaddema 1105 senesi Zilkidesi gurresinden sene tisa ve
mie ve elf Zilkidesinin dördüncü gününe gelince dört sene dört gün Mat-
bah Emaneti müddetinde muhasebesin gördüğü masarifin tekrar zikri
mürur eden altıaylık mübayaasına kıyas ile hisabı görülüp mukayeseden
ziyadesi feru nihade ve kabzettiği meblağ hâzineye iade olunmak babın
da fermanı Hümayun sadır olmağın hisabımı gördüm demesi namahsup
ve kendü bazicesiyle mağlup oldu. Lâkin kah kelâm budur ki memur
olduğu işde arzı emanet ve hizmeti Padişahide ispatı vücudi istikâmet
edenlerin bugüne şayi heder ve Beytülmali müslimine nef’i kendüye
baisi kadir ve zarar olup sadakat mukabelesinde müsadere olunmak
seza olmadığından maada minbad ümnai Devletin sadakatten inhirafına1
(1) R aşlt T arihi, C U t-â, S a b ite : 569.
«4

ve belki mameza sulile mehuz olurum deyu ianetten istinkâfına müeddi
olmakla bu keyfiyyete sebeb olan yadigârı reyimde isabet ve namusu
devleti sıyanet ettim diyemez nyası mezbur üzere zimmeti emantte mali
biriyas zuhur edüp müddeti mezburede masarifi mutadeden fazla mez-
burdan hazinei irada sekizyüzyetmiş kese istirdat olunmak lâzım gel
meğin ber mucibi defteri muhasebe kendüden mutalebe olundu.» (2 )
Bu m u a m e le hakikaten tetkike lâyıktır. Evvelki memuriyyetinin
hisabuu veren, beraeti sabit olan bir memurun aradan seneler geçtikten
sonra muahazeye, zimmetine para geçirdiği vesile edilerek istirdadına
teşebbüs edilmesi gülünç olduğu kadar Devlet için tehlikeli bir şeydir.
Hususiyle görülen hisabı da yeniden tetkik ve o zamanın rayicini hisap
suretinde değil kendisinin sonraki memuriyyetinde gösterdiği tasarrufa
nisbetle vaki olmuştur ki bu cihet çayı mülahazadır. Sen işmdi bu ka
dar fayda temin ettin binanialeyh bundan şu kadar sene evvelki memu
riyyetinde bu hisaba nazaran bu kadar zimmetine geçirmişsin, demek
için insanın akıl ve fikirden eser kalmaması lâzım gelir. Anlaşıhyorki *
bu muamele epeyce bir miktara baliğ olduğu tahakkuk eden servetinin
müsaderesi için bir vesiledir. Zaten tarihimizin siyah sahifelerinden bi
rinde bu haksız müsadereler teşkil etmektedir. İş öyle bir dereceye ge-
tirlmiştiki zenginler sırf servetlerini müsadere için öldürülür oldular.
Bu şartlar dahilinde işlerde selâmet aramak bittabi abestir. Mehmet
Efendinin bu işde haksızlığa uğradığını «Bevaisi Hafiyye» ile azlonul-
ması, ve ondan sonra böyle bir muameleye maruz kalması gösteriyor.
Demek oluyor ki rakibleri azlettirmişler, hatta bu kadarla da kanmaya
rak sonra müsadere beliyyesine de uğratmışlardır. Fakat bu müdafaa
hiç bir zaman kabahatlilerin mesul edilmemesi suretinde telâkki edil
memelidir. Sırası düştükçe musırran ileri sürüldüğü üzere devle* işle
rinde selâmet ancak muktedirlerin, çalışanların ve hasstan vazifelerini
namuskârâne, afifâne ifa edenlerin takdiri, himayesi, iktidarsızların,
tembellerin ve husuile vazifelerini sui istimal eyleyenlerin mesuliyyeti
ile temin olunabilir. Fatanet ve gayret erbabı takdir görmez, fenalıkları
görülenlerin cezalan verilmezse felâket mukadder ve muhakkaktır.
1116 (1704) Paşalıkla, Cidde Valiliğine gönderilmiş ve az sonra
orada ölmüştür.
Sicilli Osmani müellifi; (Cilt-4, Sahife : 204) bir yanlışlık eseri ol
mak üzere Defterdarlıktan infisalini 1130 senesinde gösterdiği gibi er
tesi sene Ruzmamei Evvel ve 1115 Rebiüevvelinde de, saniyen. Defter
dar olduğunu yazıyor ve müteakiben memuriyeti ahiresini kaydediyor.
Halbuki o tarihde Defterdar olan bu değil kardeşidir. Sonra yine Süreyya
(2) R aşlt T arihi, Cilt - 3, S a h ife : 102.
85

Bey (Sicilli Osmani, Cilt-4, Sahife : 203) de 1115 Rebiül Evvelinde diğer
bir (Mehmet Efendi) nin bir kaç günlük Defterdarlığını yazıyor. Hal
buki Edime vakasından evvel Mehmet Efendi (Sarı Mehmet Paşa) Def
terdardı. Ihtilâlcilar Muhsin Zade Abdullah Efendiyi İstanbul’da Defter
dar nasbettirdiler. Hadise bertaraf olarak ikinci Sultan Mustafa Bal ve
Üçüncü Ahmet iclâs edilince Defterdarlık tekrar Mehmet Efendiye (San
Mehmet Paşa) tevcih edilmiş, ondan sonra Firari Hasan Paşa o makamı
işgâl eylemiştir. Hasan Paşayı tekrar Sarı Mehmet Efendi istihlâf eyledi.
Binanialeyh arada ne Muhsin Zade Mehmet Efendi nede Muhteşem,
Şabanzade lakâbını taşıyan diğer Mehmet Efendi Defterdar olmamış
lardır.
Yine Sicil «Mahmudu sudurdan Ahmet Efendidir» diyor.
Elhaç Mehmet Paşa (San)

İstanbullu ve bir bakkalın oğludur. Zamanının inhitata başlamış
olan Medreselerinde iyice bir tahsilden sonra henüz genç iken 1082
senesinde (1671) Ruznâmei Evvel kalemine çerağ edildi. Esasen pek de
müsait olmayan malûmatı mevcudesile iktifa etmiyerek birer feyz yeri
olan o vaktin kalemlerinde ciddi bir çalışma sayesinde bir çok şeyler
öğrenerek emsali arasında temayüz etti. Derece derece yükselerek Rüz
nâme kâtibi ve defterdar Kılınç Ali Paşanın delâletiyle de defterdar
Mektupçusu oldu (1097 - 1686).
1114 senesi Zilhiççesinin onsekizinci günü (1703) aralarında öte-
denberi geçimsizlik bulunan Rami Mehmet Paşa’mn Sadarete nasbi
üzerine, hoşlanmamazlık yüzünden, Trablus Şam Eyaletine tahvil etti
rilen Mustafa Efendinin yerine Baş Defterdar oldu.
Vak’anüvis tahvil keyfiyetini yazdıktan sonra Mehmet Efendi için
diyor k i:
«Müddeti medideden beru Defterdar Mektupçuluğu ile umuru
Maliyyede kesbi maharet eyleyen Mehmet Efendi Defterdarlık cahı valâ-
sma isat edildi.» ( 1 )
Elhaç Mehmet Efendi filhakika Mektupçulukta aralıksız onyedi
senedenberi bulunuyor ve kendisinin gayretine inzimam eden malûmat
ve tecrübesi sayesinde o gürültülü zamanlarda mevkiini muhafaza edi
yordu.
Mehmet Efendi Defterdarlığa tayin keyfiyetini bizzat kendisi, hem
de büyük bir tevazu eseri göstermek suretile kaydediyor:
«Sene Erbaa asır ve miete ve elf şehri zilhiççesinin onsekizinci
günü Defterdar Mustafa Efendi mazul ve rütbei mirimirana suut ile1
(1) R aşlt Tarihi, C ilt-2, S a h ile : 586.
86

Trablus Şam mansıbına mevsul ve ferdası zarureti kaht rical iktizasiyle
bu hakir müddeti vafire Maliye tarafm da kitabette bulunup emektarı
Devleti aliyyeden bulunduğumuza binaen tarafı Sadrâzamiden daveti
n a g i h a n i zuhur ve varıldıkta haber ve agâhımız yoğiken Defterdarlık
hizmeti teklif olundukta bazı azar iradesiyle bu barı giranı tahammüle
ademi iktidar gösterilüp def'i ile ihtimam olundukta özür bahanemiz
kabule karin olmayup bilahara ilbas hil’at buyurdular. Çünkü Sadrı
valâyı defterdariye suudumuz bilâ müracaat ül ebvab ve bitevessülli
zeyli esbap destiyari inayeti Rabb-ül-erbab ile zuhur eyledi. Bu emri
azimin müyesseri mukadder imiş rıza ve teslimden gayrı çare olmadığı
zahir olmağın dergâhı Kibriya penaha dest berefraştei niyaz olunup bu
mansıpta oldukça din ü Deçlete lâyık ve ibadı müslimine hayırlı işlere
muvaffak ve azıl zuhuru mahduru karip oldukta selâmeti ırzı din ile
bu vartadan tahlis olmamız içtin hezar söz u güdaz ile arz ve niyaz
olunup mesalihi İbadullah ve tahsili mali mirî ve cem’i Hazinei Padi-
şahi’ye hasb-el-makdur mübaşeret olundu. Fi yevmittasi velişrin min
Zilhicce» (1).
Mehmet Efendinin Defterdarlığı akabinde İstanbul'da bir hâdise
zuhur etti. Gürcistan seferine iştirâk eylemek üzere tertip olunan dört
oda Yeniçeri ve iki yüz nefer Cebeci tefrik olunup ta sevk dilecekleri
gemi hazırlanınca Cebeciler isyan bayrağını açtılar, «Çünkü bizleri
sefere memur eylediniz on kist güzeşte ulûfemizi isteriz» dediler. İş
başında olanlar «Siz azimet edin, ulûfeleriniz akabinizden irsal ve isal
olunur» demişler ise de bunlar, yerine getirilmiyeceğini bildikleri, bu
sözü dinlemediler, Atmeydanında Fazlı Paşa'nın konağı karşısında isyan
bayraklarım dikerek alacakları verilmeden bir adım bile atmıyacakla-
nnı haber verdiler.
Bu hâdise Paytahtta epeyce telâşı mucip oldu. Fakat verilmesi
lâzımgelen para ehemmiyetli bir yekûn tutmadığı için bir çaresi bulu
narak alacakları kendilerine verildi, ve bu suretle memur oldukları
yere gitmeleri temin olundu.
Keyfiyat Edirne'de bulunan Padişah'la Devlet erkânına aksedince
idarei maslahat edilmediğinden dolayı Cebecibaşı azledildi.
Bu hâdisenin vukuundan pek az bir müddet sonra İstanbul'da di
ğer ve evvelkiden çok mühim bir ihtilâl baş gösterdi. Asiler epeyce
ehemmiyet kesbetmişler. Padişahı hal'etmek, memlekete fenalık eden
Devlet erkânının işini becermek üzere, büyük bir kalabalık halinde, Edir-1
(1) Zübdei Vekayiat, m üellifi Elhaç S a n M ehm et Paşa, SUleymaniye’de H a

m i diye K ütüphanesi k ita p la rı m eyam nda yazm a nüsha. No • 949, V a ra k :
494-495.
87

ne'ye doğru yürümeye başlamışlarda. Bu feci Hâdisenin zevku safa ile
meşgul olan Devlet erkânına aksedince, karşı koyma tedarüküne teves
sül, ve gelenlerin kahir ve tenkili için hazırlanan kuvvet (Hafsa) ya
sevkolundu. Edirne’den gidenler o gece asilerle karşılaşmışlar, fakat
ortalık karardığı için harp ve darbı ertesi güne bıraktılar. O gece iş bir
denbire değişti. Çünkü Padişah tarafından gönderilen askerler de asi
lere iltihak eylemişlerdi. Bunun üzerine ihtilâlciler için maksadın hu
sulü kolaylaştı. Karşılarında artık hiç bir kuvvet görmiyen âsiler, kol
larım sallıyarak, Edirne'ye girmişler. Sultan Mustafa'yı hal' ile Üçüncü
Ahmed'in Padişahlığını Hân eylemişlerdi. Bununla beraber iş bu ka
darla kalmadı, asıl facialar ondan sonra başladı. Çünkü en ziyade nüfuz
kazanan ve hal ve hareketi gözlere batan Şeyhülislâm Feyzullah Efendi
oğullan ve damadlan ile birlikte, pek elim bir surette, öldürülmüş,
daha başkalannm da kanına girilmiştir. Bu hâdise Osmanlı Türkleri
tarihinde «Edirne Vakası» namiyle anılır. Bunun için Raşit tarihi'nde
(Cilt - 3, Sahife: 8 - 70) yeter izahat bulunduğu gibi bu hâdiseyi tafsi
len «Şefiknâme» adh bir eser de yazılmış ve sonradan Maliye Nazırlığı
da eden meşhur Nafıa Nazın (Mahmut Celâlettin Paşa) tarafından
«Şerhi Şefiknâme» ismiyle şerhedilmiştir. Türkçede en muğlak asardan
biri de bu «Şefiknâme» diı.
Bu hâdise esnasında Defterdar Mehmet Efendi ihtifa etmiş ve an
cak o sayede yakasım ihtilâlcilerin elinden kurtarmıştır.
İhtilâlciler İstanbul'da isyan cemiyyetini kurduklan z a m a n yük
sek makamlara istediklerini tayin ettirmişlerdi. Darphane Emini Muh-
sinzade Abdullah Efendi o miyanda Defterdar nasbedilmişti. Mamafih
mesele halledilip te Sultan Ahmed idareyi ele alınca Mehmet Efendi
gizlendiği yerden çıktı ve tekrar Defterdarlık vazifesini deruhte eyledi.
Eserinde hâdiseyi tafsil \tiyle yazdıktan ve cülusu Hümayunu da
kaydeyledikten sonra kendis nin Defterdarlıkta ipkası keyfiyetini şu
suretle anlatıyor:
«Şeriri ref'ü cihandariye teşrif buyurduklarında ([Ahmedi Salis]
bu hakir Hazinei âmirelerinin Defterdarı \e emvali mirînin tahsildarı
bulunmakla şerefi iltifatı Şahanelerine mazhar ve yine Defterdarlık hiz
metini ipka ve mukarrer ve Hâzinenin cem' ve tahsil ve iddihari ve
Cülûsu hümayun bahşişinin kema yünebegi tedarik ve tekmilini fer
man buyurup hil’ati fâhire ilbasiyle muvakkar buyurdular ve âsitanede
cumhur ittifakiye Defterdar nasp eyledikleri Muhsin oğlu Abdullah
Efendi'yi ref buyurdular.» (1)1
(1) Zübdel V ekaylat, V a ra k : 521.
88

Bununla beraber Sultan Ahmed İstanbul'a gelipte biat resminin
ikmalinden sonra asker adet üzere cülûs bahşişi isteğine kalkıştılar.
Halbuki Hazine tam takırdı. Padişah asker! takımının gürültülerini işi
tince Silâhtar Ağa’yı işi anlamaya memur etti, Ağa Otağı Hümayun ka
pısında kalabalığa hitapla: «Sözünüzü söyleyin Şevketlû Hünkârımız
sual buyurdular ve yedinizde olan arzuhalinizi verin Rikâbı Hümayun
larına azredüp size cevap getireyim» dedi.
Asiler ona derhal şu cevabı verdiler:
— «Hayir vermeziz ve biz bu arzuhalimizi bilâ vasıta yeddi Hüma
yunlarına teslime memuruz»
Silâhtar Ağa kendilerinin arzuhal sunmaları kanıma aykın oldu
ğunu söylemesiyle onlar işi azıtarak edebdisi karşılıkta kusur etmediler.
Sultan Ahmed ister istemez, kendilerini kabule mecbur oldu.
Vak'a nüvis; onlann gelişlerini ve Huzurda söylettikleri sözleri şu
suretle kaydediyor:
«Adabı Saltanat neidüğün bilmez bir alay hari lâyefhem arzuhali
teslim ve cümle kullan Padişahımıza selâm ve düalar ve arzuhallerine
müsaadei Hümayun rica ederler mefhumunda biraz söz ile muktazayı
risale ti takdim eylediler.»
Hünkâr onlann bu isteklerine şu cevabı verdi:
— «Kullarımın niyazlanna müsaadei aliyyem olmuştur. Hâzinem
anlar içündür. (Mısra) Tasarruf seki beisver küşa sipahiledir. Padişah
kuldan ibarettir. Lâkin hâlâ benim yeddi müeyyedi Saltanatıma teslim
olunan Hazina akçeden hali olduğu cümlenin malûmudur. Benim hayır
düayı Padikahanemi isterlerse bir kaç gün sabır ve imhal eylesünler.
înşaallahttealâ tedarikinde say ve istical olunur.»
Onlar Padişahlarının düalannı değil paralarım istiyorlardı. Hâzine
de ise Cülûs bahşişi için icap eden mühimce bir para şöyle dursun cüzi
bir meblağ bile yoktu. Fakat Sultan Ahmed için bundan başka verecek
cevap olmadığı gibi Devletçe de etamül halini alan bu bahşişi vermeye
yetecek para tedariki de zaruri idi. Çünkü aksi takdirde memleket ka
rışır, ondan daha büyük zararlar meydana gelirdi. Defterdara hemen
icabına bakması emr olundu. Mehmet Efendi her tarafa baş vurdu, ve
tahmin olunan müddetten daha az zamnnda icap eden parayı tedarik
etti. O sayede de büyümek, Devletin başma gaile olmak istidadında olan
bu iş kapandı.
Vak'a nüvis Defterdarın himmet ve gayretini şöyle kaydediyor:
«Mirî mukataat füruhtu vakti olmai’up bu derlû tavaifi askeriyyeye
güzeşte bir kaç kat mevacip ve Cülûs bahşişi n a m ı n a mevahibe k i f a y e t
89
eder akçe tedariki münselib-l-imkân iken Elhamdülillahi tealâ Şekketlû
Padişahımızın yümnü kudumlan berakâtiyle Cebecilerin güzeşte meva-
cip namına iddia eyledikleri iki yüz elli kese ve cümle tavaifi askeriyye-
nin cülûsiye bahşişleri içün iktiza eden i\ç (bin altı yüz seksen sekiz kese
ki ceman üç bin dokuz yüz on sekiz kese akçenin ekseri Defterdar EfenJ-
nin sayü himmetiyle tahsil ve bak* bin keseden mütecazivi Enderunu
Hümayun hâzinesinden tekmil olunup ^Beyit)
Düşmem hun harra gûteh beihsan sazı dest
Hiç zenciri bih ez Seyri mı ba şed şir ra.
vetiresi üzere tevzi ile kabûlü askerî tarafı Hümayuna imale ve bin ke
seden mütecaviz akçe dahi serhadlerde muhafizinin in'amatı cülûsiyye-
leri içün emvali etraftan havale olundu.» ( 1 )
Bunu başka bir isvan takip etti. Bu da tabii idi. Çünkü isvan bay
rağım açanlar emellerine nâil oluyor, 7arar yerine kâr görüyorlardı. Bu
defaki isvan Bostancı taifesinden çıkmıştı. Halbuki bunların dikerlerin
den fazla bir ehemmiyeti vardı. Çünkü Bostancılar doğrudan doğruya Sa
rayı Hümayun muhafızı idiler. Onlara da isyan kurdu girdiği surette Pa-
dişat için emniyyet mütesavver değildi. Bostancıların isyanlarına sebep
te para meselesi idi. Sultan Ahmed'in Edirne'den hareketi sırasında sekiz
kist muvaciplerinin İstanbul'da verileceği kendilerine vaad edilmiş, ve
ellerine o yolda bir de Hattı Hümavun verilmişti. Halbuki tahsilâtm ge
cikmesi ve para yokluğu ödemeye imkân vermiyordu. Bunu gören Bos
tancılar başlarında Bostancıbaşı Edime’li Mehmet Ağa olmak üzere bir
gün odalarından çışmışlar, Meydan kapışım açarak ahırlar önündeki
meydanda toplanmışlardı. Reisler hareketlerini gizlemek maksadiyle
efradı üzerlerine saldırttılar, onların da kendileriyle birlikte hareketle
rini istediler. Mehmet Ağa ile Balıkçı oğlu İbrahim Ağa gûya ellerinden
kaçarak kurtulmuş gibi «davranarak Sofa yerine geldiler, ve Darüssaade
Ağası Abdurrahman Ağa’va kevfivyeti ifade evlediler. Hatta bizzat Pa
dişahın çıkıp kendileriyle görüşmesini istediler, ve buna da kötü bir
akıbet hazırlanmakta olmasım delil getirdiler.
Sultan Ahmed dışan çıktı. Hanei hassada havuz kenenndaki Tahtı
Hümayuna oturarak huzuruna kabul ettiği Mehmet Ağa'dan kefiyyeti
sordu. Ağa izahat verdi, va'di Hümayun hilâfına olarak mevacibin veril
memesi yüzünden Bostancıların umumen isyan bayrağını açtıklarını
anlattı.
Hünkâr yine vaitlerde bulundu. Kendilerine nasihat etmek üzere
Silâhtar Ağa’yı memur etti. Fakat âsiler bir türlü yelkenleri indirmedi
ler. Silâhtar Ağa ile görümeye memur olanlara: «Silâhtar Ağa'ya söylen1
(1) R aşit T arihi, C ilt- 3, Sahife : 75.
90

bir dahi cem’iyyethnizin dağılmasına dair sözü lisana almaşım. Yarın
bittamam ulûfemiz teslim olunmadıkça dağılmamak üzere tasmim etmi
şiz» dediler, ve sözlerinde inat edip durdular.
Üçüncü Ahmet ziyadesiyle sıkıldı, çıkardığı bir Hattı Hümayun ile
Sadrâzam'ı ve Yeniçeri Ağası'nı hemen saraya davet etti. Bunlar tedbiri1
davrandılar. Katiyen telâş eseri göstermediler. Asileri dağıtacak tedabiri
ittihaz ederlerken işin fenaya varacağını anlıyan Bostancıların bir kısmı
savuşmaya başladı. Fakat bir takımı da iş bu preseye getirilmemeliyd1,
mademki geldi, artık savuşmak fayda vermek, sebattan başka çaremiz
yoktur, dediler ve durdular.
Ertesi gün Sarayda bir meşveret meclisi toplandı. Hemen bunların
ulûfelerinin verilmesi, ve diğer taraftan da emniyyeti Şahane kendileri
ne münselip olduğundan Yeniçeri Ağası’nın cümlesini kapıya çıkararak
yerlerine devşirme gılmanmm alınması karar altına alındı. Yeniçeri
Ağası iki bin Yeniçeri ile Saraya gelmiş karar hükmünü yerine getirmiş
idi. Çıkarılanlar peşimanlık göstereyor, sızlanıp duruyorlardı. Fakat iş
işten geçmişti. Yedi yüz yetmiş üç nefer kapıya çıkarıldı. Bostancı Başı
Mehmet Ağa da iki yüz akçe yevmiye ile tekaüde sevk olundu.
Mehmet Efendi; zamanın her türlü müşkiâtım iktiham ederek
Defterdarlık işlerini iyi bir halde görüyordu. Hatta epeyce büyümek is
tidadında olan isyanlarda icap eden parayı vaktü zamaniyle tedarik et
mesi sayesinde bertaraf edilmelerine muvaffakiyyet elvermişti. Fakat
Sadrazam Ahmet Paşa'nın azil, ve sonrada sürülmesi, ve Hasan Paşanın
Sadareti makamım işgal etmesi onun bütün bu hizmetlerinin unutula
rak azli, ve yerine yeni Sadrazam'ın adamlarından Firari Hasan Paşa’-
nın Defterdar nasbi için kâfi geldi (13 Recep 1115/1703).
Değişiklik hakkında Vaka nüvisin verdiği izahat dikkatle okun
maya lâyıktır. Çünkü Sadrâzam arzusunu açıktan açığa söylemekten çe
kinmiyor, ve bunun gönlünü alacak surette hareket eyliyor. Doğrusu bu
şartlar içinde vazife görmek nasıl mümkün olur, ve çalışmak için kimde
heves kalır.?
«Vak'ai mahudede ittifakı nas ile Sadaret Kaymakamı olan Firari
Hasan Paşayı Veziri Âzam Hasan Paşa Defterdar etmek murat etmek
le Defterdar Elhaç Mehmet Efendiye haber gönderüp Paşayı mazburun
Defterdar olması iktiza eyledi. Kendisi Defterdar hocalıklarından her
ne ile müteselli olursa diriğ olunmayup an karip mekâni evveline iade
olunacağı ifade olundukta Ruznâmçei Evvel mansıbın ihtiyar edüp mahı
mezburun on üçüncü günü Hasan Paşa Defterdarı Şıkkı Evvel ve selefi
mezbur Mehmet Efendi veçh1 mezkûr üzere Defterdarlıktan bedel Ruz
nâmçei Evvel ile mübeccel oldu.» (1)1
(1) R aşit T arihi, Cilt - 3, S a h ile : 108.
91

Düşünmek ki Defterdarlığa getirilen Hasan Paşa Sultan Mustafa'
nın hal’iyle Üçüncü Ahmed’in cülûsuna sebep olan Edirne vak'ası sıra
sında Paytahtta ilk ihtilâl bayrağını açanlar tarafından Sadaret Kay
makamı nasb edilmiş, ve sonra da saklanmış idi. Demek oluyor ki yük
sek mevakie geçmek için ithilâl bayrağı açmalı, yahut açılan bayrağın
altına girmeli imiş. İşler bu türlü olunca memleketin ne hale geleceğini
tahmin etmek pek güç olmasa gerektir.
Aradan bir kaç ay geçmeden 23 Şevval 1115 (1704) de Rumeli Eya
leti ile merkezden uzaklaştırılan Firari Hasan Paşa’nm yerine Üçüncü
defa. Şıkkı Evvel Defterdarı oldu.
Vak'a nüvis keyfiyyeti böyle kaydediyor:
«Rütbei Valâyı Vezaret ile Defterdar olan Firar1 Hasan Paşa Rum
eli Eyaleti ile mahı mezburun yirmi üçüncü günü Âsitansi murattan
tard ve ib'at olunup Büyük Ruznâmeci Elhaç Mehmet Efendi tekrar
üçüncü defa Defterdarlık rütbesiyle bermurat oldu.» (1)
Para ayarının düzeltilmesi hakkında birçok defalar ittihaz olunan
kararlar fayda vermiyor, para meselesi gaile teşkil etmekte devam edip
gidiyordu. 1116 senesi arasında (1704) de sikkeye dair ittihaz olunan
karar hakkında Vak’a nüvis şu izahatı veriyor:
«Sikke hususu müşevveş olmak reva görülmeyüp tashih babında
Fermanı Hümayun sadır olmağın Darphanei Âmirede katolunan para
yetmiş dirhem ayan ve Mısır’da katolunan altmış ayan olup ayarda on-
dirhem tefavütü olmakla ekeseri Mısır’dan züyuf para cem ve tahsil ve
getirüp Darphanede meşkûk olan cidet paraya tebdil ettiklerinden maa
da bazı kalpazan taifesi ellerinde dahi o güne paralar maksus bulunmak
la tashih olunmak murat olunup fimabaat Darphanei Âmirede katolun-
mak üzere münteşir olan züyuf ve maksus parayı dahi ashabı nzalariyle
Darphaneye getirdiklerinde yetmiş dirhem ayannca vezih ve tadil ve her
on buçuk dirhem züyuf on dirhem ceyyid ve cedit paraya tebdil olunduk
tan sonra ol güne müçtemi olan züyuf ve maksus para altmış sekiz ayan
katolunmak üzere mübaşeret olundu. Lâkin Vilâyeti Rumelinde ancak
züyuf ve maksus para olup kesat suretinde cizye ve tekâlifi divaniyye
tahsildan almamak lâzım gelicek emvali mirî geç tahsil ve pazan mua
melât tatil olunacağı mukarrer olup reaya fıkarası gerek alışta ve ge
rek verişte azim meşakkate müptelâ olmalan mülâhaza olunup ol ma
kule züyuf paranın her yüzon dirhem cedit para verilmek üzere muhas-
sılı emval olanlar âgâh ve haberdar ve mültezimler dahi reayadan bu
hisap üzere aldıklan züyuf parayı getürüp Darphaneye teslim eylemek
babmda evamiri şerife ısdar kılındığından jnaada deri Devlet medardan
(1) R aşit T arihi, C ilt-3 . S a h ife : 125.
92
Original from
yanlarınca mübaşir ve veznedar tayin olunup her cümle iktizasını mer
tebe ced!t para neşrolunmakla mahı mezburun yirmi dördüncü günü
sikke hususuna esheli veçh üzere nizam verildi. Hak kelâm budur ki Pa
dişahı sait ve Şehriyari reşit Hazretlerinin bu madde meymeneti cülû-
su saadet menuslan müşahir ve mahsus olup ibrazı hüsnü stresleri zeri
h a l i s gibi kâmil-ül-ayar olduğu zahir ve aşikâr oldu.» (1)
1116 senesi Şevvali sonralarında (1705) azledildi.
Vak'a nüvis azli için diyor k i:
«Defterdar Elhaç Mehmet Efendi'nin Vezir Kethüdası Osman Ağa
İle münakaşasından gayri çerimi na malûm iken azlolunup Haraç muha
sebecisi Davul İsmail Efendi Defterdan Şıkkı Evvel oldu.» (2)
Vezir Kethüdası Osman Ağa yeni Sadrâzam Baltacı Mehmet Paşa'-
nın Mirahuruktan Kethüdalığa yükselmiş ve binaenaleyh kendi adamı
bulunmuş olması kendisini güvendiren Mehmet Efendi'nin azli için kâfi
görülmüştür. Maamafih yerine getirilen Davul İsmail Efendi istenilen
iktidar ve gayreti gösteremediğinden dört ay gibi kısa bir müddeti sonra
azl edilmiş ve ötedenberi liyakat ve faaliyet gösteren, en müşkil demler
de Devleti müşkilâttan kurtaracak paralar bulan Mehmet Efendi, dör
düncü defa. Defterdar nasb olunmuştur (20 Safer 1117 / 1705).
O zamanın zuhî haletini gösteren ve malî tarih için kıymetli bir ve
sika sayılan şu malûmatın aynen nakil ve kaydı faydalı ad edilmiştir:
«Bundan akdem Mısır Valisi olan Kara Mehmet Paşa memuren Âsi-
tanei Saadete geldikte hisabı görülmek babmda Fermam Hümayun sa
dır olmağın Kilân Âmire zahiresi kusurundan ve Mısır’ın irsaliyye ma
hn dan canibi M!rîye matlup olan altı yüz kese akçenin tahsili içün mahı
Şevvalin evvailinde kapı arasına hapsolunmuştu. Hâlâ edasına bir veçhi
le iktidarı olmadığı baisi merhameti Padişahi olmağın meblâğı mezburun
yüz kesesine Beşlktak'ta vaki yalısı ve eşyası zaptolunup baki beş yüz
altı kesesi beher sene mansıbından yüzer kese gönderilmek üzere taksit
ve tecil ve mahı Şevvalin yirmi dördüncü günü Sayda Beyrut Eyaleti ih-
santyle tebcil olundu.» (3)
Bu vesika okunduktan sonra işleri neden bozuk düzen gittiğini,
iyiden iyiye öğrenmiş oluyoruz. Bir adam mevcut olmıyan bir şey için
tazyik olunuyor ve asıl garibi tahakkuk eden borcunu ödemek üzere
kendisine memuriyet veriliyor. Şimdi senede muayyen bir para vermek
mecburiyyetiyle yakasmı cellâdın pençesinden kurtaran bir adam gittiği
yerde ne yapar?. Tabii halkı soyar soğana çevirir, elde ettiği paralarla123

(2) R aşit T arihi, Cilt, 3, S a h ife : 170.
93

hem Merkezi memnun eder, hem de ileride aynı hale düştüğü zaman
vermek üzere mühim bir miktar da ihtiyat olarak biriktirir. îşte o kese
doldurmak, o başını kurtarmak için paralar biriktirmek ve vermektir
ki memeleketi harabiye sürüklemiş, suyu çekilen değirmen haline koy
muştur
Çorlulu Ali Paşa’nm Sadarete nasbmdan bir müddet sonra azl
edildi (6 Rebiülâhir 1118/1706).
1119 senesi Zilkadesinin yirminci günü (1708) memuriye müdde
tinin uzaması vesile edilerek azlolunan Damat Mehmet Efendinin yeri
ne, beşinci defa, Şıkkı Evvel Defterdarı oldu.
Defterdarlık Dairesi eski Sadrâzam Bıyıklı Mustafa Paşa’nın mül
kü olup Paşa Kapısı’na yakın bir yerde ki saray idi. Üçüncü Sultan
kızı Fatma Sultan’in sonra Sadrâzam olan Ali Ağa ile evlendirilmesi ka
rarlaştığı ve Defterdarlık Dairesini Sultan'm sarayı olmak üzere tah
sisi uygun görüldüğü için 1120 Şevvalinin on sekizinci günü (1709)
tahliye edilerek yine o civarda (Suya Batan Sarayı) demekle maruf
bina Defterdarlık Dairesi ittihaz ve Defterdar Efendi ile Hacegâh yeni
daireye nakledildi.
Sultan Ahmed; mütemadi harplerin verdiği yorgunluklara nihayet
vere memleketi sulha kavuşturduktan sonra işi zevke safaya döktü. Da
mat edindiği Silâhtar Ali Ağa ya pek muazzam bir düğün yaptı. Artık
iler yolunda gidiyor, Padişahı taklide koyulan halk zevk ve safaya dal
mış bulunuyordu.
Nihayet beklenilmiyen bir günde Defterdar Mehmet Efendi'nin
azli vukubuldu (3 Cumadelâhir 1121/1709). Azil sebebi Sadrâzam Ali
Paşanın nazanndan düşmesi idi.
Vak'anüvis bunun için şöyle diyor:
«Defterdar Elhaç Mehmet Efendi bazı etrafinhasiyle sahibi Dev
let Hazretlerinin nazarı iltifat ve itimatlarından sakıt ve azl ile kevkebi
bahtı burcu ikbalden hâtip olup mahı Cumadelâhirenin üçüncü günü
Nişancı Damat Mehmet Efendi halef tayin olundu.» (1)
Çorlulu Mehmet Efendiyi yalnız azille de iktifa etmedi, İstanbul'
dan uzaklaştırmak için uhdesine Beylerbeydik payesiyle Selânik San
cağını tevcih ettirdi (6 Recep 1121/1709).
Vak’anüvis diyor k i:
«Bundan akdem Defterdarlıktan mazul İstanbul’da Vaki hanesin
de kendi haliyle meşgûl olan Elhaç Mehmet Efendi'nin deri devletten
tard ve ibadı tarafı Sadrâzamiden murat olunup mahı merkumun al-1
(1) R aşit Tarihi, Cilt - 3, Şahit© : 375.
94

tıncı günü Beylerbeylik sayesiyle Selânik Sancağı tevcih ve iki yüz
nefer müsellah ve mürettep adem ile Bender Muhafazasına azimet et
mek üzere tenbih olundu.»
Mamafih aradan çok geçmeden, yine o sene Şabanının on ikinci
günü (1709), zamimeten vaki olan yeni bir tevcih ile kadn bir kat daha
yükseldi. İstanbul ağası Derviş Mehmet Ağaya Paşalıkla Ezinge
(İzmit) Sancağı tevcih olunmuş, ona da Mehmet Paşa gibi Bender'e gi
derek orada isbatı vücüt etmesi emreolunmuştu. Mehmet Paşa ile Derviş
Mehmet Paşa’nın Bendere hareketleri için emir verilmesi Rusya ile mev
cut harp ihtimalinden ileri getiyordu.
Derviş Mehmet Paşa uhdesine Paşalık tevcihini kendisi için, mu-
kaddimei itbar kadetti ve yeni memuriyyeti gitmiyerek takayyüp ey
ledi. İşte bu suretle inhilal eden Ezengemit Sancağı da, ek olarak,
Mehmet Paşanın uhdesine tevcih olundu.
Bir müddet sonra, isteğiyle, Paşalık rütbesi ref olunarak hace-
gânlıkla 1123 senesi Zilhiççesinin onuncu günü (1712) azlolunan Damat
Mehmet Efendi'nin yerine, altıncı defa, Baş Defterdar oldu. Fakat me-
muruyyeti imtidat etmiyerek az bir zaman sonra 17 Cemaziyeevvel
1124 (1712) de azil ve selefi Damat Mehmet Efendi yeniden Derterdar
nasbedildi.
Vak'anüvis; tebeddülü şöyle kaydeder:
«Defterdarı Şıkkı evvel Elhaç Mehmet Efendi sebebi gayn malüm
ile mahı merkumun onyedinci günü Defterdarlıktan mazul olup yerine
selefi Damat Mehmet Efendi mevsul oldu.» (1)
Ruslarla tekrar sulhakd edildiğinden, 1125 senesinde (1713) hu
dudun tayini için teşkil olunan heyete Mehmet Efendi de ithâl kılındı.
Vak'anüvis; memur edilen zevat ile her birerlerine verilmiş olan
ücretleri kaydediyor ki mali tarihi için kıymetli vesikadır:
«Moskov ile akdolunan sulh ve salâh ahkâmı hüsnü nizam bulup
hududi arazi tefrik ve temyizine ricali devleti Aliyyeden kâr güzar ve
umurdide ademler tayin olunmak lâzimei hâl olmakla evvaili mahi
Receb ül müreccebde mukaddema biddefat Defterdar olan Elhaç Meh
met Efendi ve halâ bizye muhasebecisi Ramazan Efendi Zade Kadri
Efendi ve sabıka Silâhdan Şehriyari İbrahim Ağa ve Bender Muha
fızı Veziri Mükerrem Abdi Paşa Hazretleri yanında vekil Reisilküttap
tayin olunan Sebrî Efendi muharriri hudud olmak üzere rey ve tasvip
ve herbirine tarafı Beytülmalden harcirah namına beşer onar kese akçe
verildiğinden gayri müimmatı saireleri dahi tarafı mirîden tertip olu
nup savbı murade azimet ettirildi.» ( 2 )

(2) R aşit T arihi, C ilt • 4, S a h ife : 8.
95

Heyetin gördüğü vazife ile dönüşünü de vakamürüste kayıt ve
naklediyor:
«Devleti Aliyyei ebed peyvent ile Moskov Çan beyninde miin'akit
olan sulh ve salâh muktezasınca hudvu araziyi temyiz ve tefrik ve vaz'ı
âlâyım ve fevasıl için balâda zikrolunduğu üzere ricali Devleti Aliyyeden
tayin ve irsal olunan Defterdarı sabık Elhaç Mehmet Efendi ve sabıka
Silâhdan Şehriyari olan İbrahim Ağa ve Divan hocalarından Abdülka-
dir Efendi ve Sebri Efendi ve sairleri mahalli memureye teveccüh ve
senei mezbure bumedelevvelinin yırmialtıncı günü tariri hududa mü
başeret olunduktan Şamar ile Erzel nehirlerinin özi suyuna munsap
olduklan mahalden nehreyni mezbureynin hâk sathı bulunup vaz'ı alâ-
yim olunarak menbalnna ve mahalli mezburdan dahi Ten suyuna va
rınca Kırım ahalisinin umurdide ihtiyarlan ve ahvali serhadde kemâli
vukuf ve ıttılaı olanların ve Azak Kalesinin kârgüzarlan ittifaklanyle
tefriki hududi arazi ve temyizi cebel ve sahari kılınuphoneka tâbir
olunur tepeler ile vaz'a alâyin kılınmakla Hihat sahrasında kefere ta
rafına kalan mahalleri beş altı satten ol sata vannca olup bilcümle
baki sahrayı Hiyhat zamimei memaliki Padişahi olmağın tarafeyinden
nesekleştikten sonra mezburlar Asıtanei saadet tarafına avdet eyle
diler.» ( 1 )
Defterdar Osman Efendi Sadrâzamın yetiştirmesi olduğu halde
yeni vazifesinde her nasılsa Ali Paşayı memnun edememiş ve Mehmet
Efendinin tahdidi hudud memuruyyeti ile gittiği Rusya'dan avdeti
vuku bulmuş olduğundan Osman Efendi azil, Memhet Efendi, yedinci
defa, nasbedildi (7 Şaban 1126/1714).
Uzun zamandanberi ağnamdam devletçe resimadı alınan vergi
Mâlikâne şeklinde ötekine berikine veriliyordu. Mehmet Efendi oza-
man resminin bu suretle idaresi devletçe büyük zararlara sebeb oldu
ğunu nazan dikkate alarak Mâlikâne usulünün Mukataaya çevrilmesini
teklif etti, ileri sürdüğü talâa Sadrâzam tarafından da tasvif olunmakla
arz üzerine o suretle icabının icrasına iradei Padişahi taâlluk eyledi.
Maliye tarihi için faideli olan Vaka nüvisin buna dair olan ifadesi
böyledir:
«Adeti ağnam Malikâne olup lâkin mirîye gadri küllisi olmak üzere
Defterdar Efendi telhis etmeğin beher sene her kazanın adeti ağnam
mukataası murad olunan kimselere deruhte olunmak üzere Malikâne-
likten ref ve terkin ve henüz faizinden mukaddema verdiği peşini istifa
etmeyen de edince deruhte olunmak tasvif ve tayin olundu.» ( 2 )
(1) R aşit T arihi, Cilt - 4, S a h lfe : 19.

(2) R aşit T arihi, C ilt • 4, S a h lfe : 34.
96

Anadolu muhasebesince tutulan defter ve kayd hesablannda bir çok
sui istimal vukua getirildiği, Beytülmalden isim ve resmi olmıyan adam
lar namına çıkan paraların mühim bir yeküne bal i, olmakta bulunduğu
yolunda vaki olan ihbar üzerine tetkikatı yapılması takarrür etmiş ve
bunun için bir heyet teşkil edilmiştir. Heyetin tetkikatı neticesinde te-
beyyün eden fenalıkla ileride benzeri hallerin mani hudusu hakkında it
tihaz olunan usule dair Vak'a nüvis aşadaki kayd ve dikkate değer taf
silatı veriyor: «Anadolu muhasebesinin düsturülamel olan deftırinde
asan halel müşahede olunmağın bundan akdem tashih için halâ kalemi
mezbur hocası olan sabıka Darüssaade ağası yazıcısı Essyyid Mehmet
Efendi ve Küçük Ruznâmçe Halifesi, diğer Esseyyid Mehmet Halife ve
Atlı mukabelesi hulefasmdan Elhaç Mehmet Halife tayin olunmuşlar
idi. Altıay miktan suphu şamı sadakat ve istikâmet ile kuyudatım tef
tişe sayü ihtimâl eylediklerinde biraz müddetdenberu kalemi mezbura
hoca olanların anasıl hizmeti lâzimeleri olan kuyudat ve tevcihat tahri
rinde kalemi hulefaya mahvü isbat emrinde ruhsat gösterdiklerinden naşi
bazılar fırsat bulmakla caddei istikametten inhirar edüp nice ulufe ve
vezayifi bilâ senet kayıt ve nice çalınması babında fermam âli sadır olan
esamileri alâ halihi terk ve istedikleri esamilere nice sahte terakkiyat ve
isbatmı mahv ve mahvi isbat ettiklerinden maada ocaklardan çıkanlara
ve erbabı istihkâktan vazife recasıyle arzuhal edenlere merhameten dü
şen mahlülden takas oluna deyu buyrulan evamiri aliyye ile mahlul ol
mak üzere arzeyledikleri kuyuttan nicesinin asla kaydı bulunmayıp ve
nicesinin dahi yevmiyesi tamamen ahara tevcih olunmuşken tekrar
mahluldür deyu arzedüp bugüne mükerrerat nice nice müzevvirat ile def-
tefleri malâmal ettiklerinden naşi ol makule kuyudi faside ikibin dört-
yüz nefere ve yevmiyeleri dahi onyedibin eşyüz sekiz akçeye baliğ olup
ceste ceste halel ve fesadi arz olundukça fermam ali ile mahalleri terkin
olunup lâkin ocaklardan çıkan ve sair müstahak olanlardan isbatı vücudi
istihkâk eden üçyüz seksenbeş nefer kimçselerin hallerine merhameten
kimisine tamam ve kimisine noksan üzere düşen mahlülattan takas ta
rikiyle ulûfeler tevcih ve ihsan olunmak ferman olundu Ve halâ kalemi
mezburda mevcut havalii Şam’dan ve senevi evkaftan yevmiye ulufe ve
vezaif tasarruf edenlerin ve hidematın mecmuu ikibin üçyüz yetmişdört
nefer ve yüzaltmışbin beşyüzüç akçe yevmiye olup bilcümle defterleri
müceddeden tashih ve tahrir ve kalemi mezburda Baş Halife olan Beş-
taş Zade demekle şehir Seyyid Mehmet Efendi Halifeyi ve Kesedar Kara
İbrahim Halifeyi sairelere mucibi ibret olmak için Limni ceziresine nefy
ve tesyir olundu. Zikir ve tafsil olunduğu üzere kalemi mezburun bu gü
ne fesadı eğerçi Baş Halifeleri ve Kesedarı olan mezburlara nisbet ve
tahsis olunup lâkin sair hulefalardan dahi ketmü setr töhmetiyle mütte-
him olduktan sonra halâ bu kadar say ile tashih olunan defteri tekrar
97
f: 7 - 2
anların desti irtikâplanna teslim etmek münasip olmayup yine mekrü
tezvir ve tahrif ve tağyirlerinden tahlisi defatir mümkün değildir deyu
fakat aruz ile verilen huddam defteri ve evkaf ve kılave havaili Şam’dan
vazife mutasarrıflarının kayıtlan kemakân kalemi mezburda ipka ve
maadası ifraz olunup İstanbul Gümrmğü ve kahve bit'ati mukataası def
terleri Mukabelei süvari kalemine ve Rumeli'nde vaki mukataat ile mi
zanı harir ve Tokat ve tevaibi mukataalannın defterleri Küçük Ruznam-
çe kalemine ve Anadolu'da vaki mukataattan ulûfe ve vezaif defteri Pi
yade mukabelesi kalemine ve sair vezaif defteri Büyük Kale kalemine na
kil ve tahvil olunmak ve sicilleri terkin olunanlardan maada fimabaat
dahi gelüp isbatı vücut edenlerin hallerine merhameten düşen mahlülat-
tan takas olunmak üzere vezaif ve ulufe tevcih olunmak ve herbirinin
esamilerine şerh verilmek ve aslı fasit ve müzevveir olup sonradan şerh
zammile yedlerine berat verilenlere kat«a iltifat ve müsaade olunmayup
ve havalii Şam'dan vazifesi olanların kayıtlarında fesat zuhur ettikçe ih
raç olunmak ve aklâmı mezbure hocaları vehulefası tashih olunan def
terleri kemayen beği fesat ve halelden muhafaza ve herbiri kendi nöbetin
de vaki ola nfermanı âli ve rüusu hümayun gibi senedatlan hini azillerin
de kalemlerde hıfz olunmak üzere alıkoyup fimabaat müzevver ferman
ile işbu tevzi olunan defterlerine eski kalemine reddolunmasma cevaz
ve ruhsat gösterilmeyüp ve işbu şurut fimabaat düstürulamel tutulmak
şartile ifraz olunan defatir ba fermani âli zikrolunan aklâme tevzi ve tes
lim ve her kaleme ayniyle bu şurutun sureti tesbit ve terkim olundu.»
(O
Yine o sene Zuama hakkında ittihaz olunan usuli} Vak’anüvis şöyle
yazıyor:
«Zeamet gediklüleri Müteferrika ve Kâtiban ve Çavuşan namına üç
fırkadan ibaret olup beratlarında aleddevam divanı Hümayun hidematı-
na tahsis ve sefer ve nazarda serdan Ekrem Hazretlerinin yanından ay
rılmak üzere tensis olunmakla bu tertip devleti aliyyenin levazımı şan
ve şevketinden olup zeamet namiyle nice miri mukataatlar ifraz etmek
âdâyı din nazarlarında devlet huddamımn nizam üzere olmaları mülaha
zasına muin iken biraz zamandanberu birer tarikle zeamete nail olanlar
Seraskerler ile bazı etraf Muhafazalarına memur olunmak havfiunden
gedik olup beratları şürutunun içinde ancak gediklu vekili mutlaktab
gayri ile sefer esmez kanununa riayet ederek usitanei Saadette gediklu
namında olanların öşrü mi'şari hizmeti lâzimelerine müdavim olmadık
ları ecelden mahza ciheti maişetleri cüz'i taymat ve etrafta zuhur eden
bazı hidemata münhasır olan Vezir Ağalan namına olan dermentler her 1
(1) R aşit T arihi, Cilt - 4, Sahlfe : 52 - 56.
98

vezir tebdilinde yerine bir tayin tezkiresi alınca nice rezaletler çeküp bin
belâ ile bir hizmete gitti tte dahi eline giren şey'i kabil ile haline nizam
vermek değil belki deynin eda edemeyüp umurunda sergerdan ve her Ve
zirler Kethüdası eskiden kasap ve bakkalı olan ehli suktan bir kaçım Ve
zir Ağalığiyle çerağ edüp azlinde biçareler yine dükkânlarına gitmıktın âr
ile ne kâre şür’u edeceklerinde hayran oldukları Serdarı Ekrem Hazret
lerinin malûmu olmakla gediklu Zeamet mutasarrıflan sefer ve hazarda
Sadrâzam yanından münfek olmamak üzere emri âli isdar kılınmış idi.
Lâkin gediklu kâtiplerin umuru mühimme tahririne istidadı olanlardan
maadası bir işe yaramayup içlerinden on iki nefer müteayyin kâtip
umun mühimme kitabeti ile ifraz ve maadası zeametleri beratından
gayri birde yazısı görülmiyen küttabi divanı Müteferika ve çavuşan gibi
selâma durmak üzere tayin olundu.» ( 1 )
Venedik Korsanlan epey zamandanberi Osmanlı gemilerine tasallut
ederek mevcut eşya ve levazımı aldıklanndan başka gemileri de zapt ve
müsadereye başlamışlar, o miyanda dehalet eden Enişte Hasan Paşa'nın
zevcesi Hatice Sültan'a intikal edüp Isatnbul’a nakline teşebbüs olunan
eşyayı da ele geçirmişlerdi. Gerek bu keyfiyyet ve gerek Karacedağ aha
lisinden Kaçanların kabul edilmesi devleti Venedikliler aleyhinde hare
kete mecbur etmiş idi. Sadırazam Ali Paşa Serdar tayin ve tertip olunan
ordu Mora'ya sevk olundu. Ali Paşa'nm kumanda ettiği Osmanlı Ordusu
az zamanda zaferden zafere yürüdü, bütün Mora yeniden feth ve zaptedi-
lerek Valilerle memurlar ikame olundu. Defterdar Mehmet Efendi de o
vaktin usulünce ordu ile sefere çıkmış, merkezde işleri muavini mesabe
sinde olan Şıkkı Sani Defterdarı görmeye başlamıştı. Sadrâzam'ın bu
muvaffakiyyeti Paytahtta ve Saray muhitinde pek ziyade memnuniyyeti
mucip oldu. Üçüncü Ahmet; Istabul'dan hareket etmiş, Sirez’e gidip yer
leşmişti. Gürdos'un fethi hakkmdaki iş’ar üzerine sadır olan Hattı Hü
mayun, Napoli’nin fethi anına raslayan bir zamanda orduya vasıl oldu.
Zünkâr Vezirini ve erkânı iltifatlarına gark ediyor, zâbitlere ve askere
memnuniyyetini bildiriyordu. Mehmet Efendi, diğer erkân gibi, bir hilâ't
ve bir de samur kürkle taltif edildi. îş bu kadarla da kalmadı. Muzaffe-
riyyet muzafferiyeti takip etti. Bundan sonra birbiri arkası sıra Ekene,
Meton, Kerun ve Navarin zapt ve işgal, o miyanda isyan bayrağını açan
lar da tedip ve tenkil olundu.
Bir taraftan böyle harp ve darp ile iştigal edilirken diğer taraftan
Mora'nın tahririne başlattırıldı. Çünkü asiler tarafından bütün kuyut ve
defatir ele geçirilmiş, hepsi yakılmıştı. Binaenaleyh vergi alabilmek için
yeniden kayt tesisine ihtiyaç vardı. Vaka müvis'in «iki binde nmütecaviz1
(1) R aşit T arihi, Cilt - 4, S a h ife : 56 - 57.
99
kurayı mamure ve arazi ve emlâki mevfureyi muhtevi» olduğunu haber
verdiği Mora'nı ntahriri için icap eden memurlar tayin, yazıcılara biner
kuruş ücret tahsis olundu.
Anadolu Muhasebesi’nce vukua getirilen suiistimaller üzerine yapı
lan tashihler ve ittiraz olunan kararlar fayda vermemiş olacak ki Mora
seferinde ve Sadrâzam Serdan Ekrem Ali Paşa huzurunda icra kılman
ulûfe tevziatında yine müşkilât baş gösterdi. Çünkü isimleri defterde ve
fakat kendileri evlerinde olanlar namına yine ulûfe tahakkuk ettirilmiş,
ve alâkadarlar tarafından tahakkuk ettirilen işbu meblâğın ahzine teşeb
büs edilmişti. Asıl mühim olan cihet «Bozma Ahvali» namı verilen mua
meledir. Bu; ulûfe sahiplerinin alacaklanm kırdımra meselesinden iba
retti.
Vakâ nüvis'in iki defada kaydettiği bu meseleyi evvelkinin bir kısmı
olmak, ve malî ve askerî tarih için cidden kayde ve dikkate değer malû
matı ihtiva eylemekte bulunmak hasebiyle aynen naklini faydalı sayıl
mıştır :
«Sipah ve Silâhtar ve altı bölük halkı sezavan itiraz olan tavaifi
ecnattan olup ekserialtılı birer iptida ile seferlerde baş ve cana bakma-1
makla namdar bir taifedirler binaenaleyh eyyamı mütarekede her ulûfe
çıktıkça kenduleri almağ içün bilâdı baideden gelmek müşkil ve ulûfeleri
eyap ve zehap masrafına gayri vafi olmakla naçar esamilerini ocakları
ricaline bırakup berveçhi terazi bir kaç akçe alageldiklerinden ocaklı
dahi bu ahvali kâ redinüp her biri nice kimselerin ulûfern boğmaza mu
tat oldular ve mevacip çıktıkça ol makule bozma tâdir ettikleri esameler
içün okunmağa ücret ile sergiye adamlar çıkarup bu tevri mezmum cüm
le indinde mütearif ve malûm olduğundan alıp vererek bir rütbeye vardı
ki bir ulûfeye çıkan adam kendi ulûfesi nalıcı mı yoksa bozma salıcı mı
dır fark olunmayup mahlûlât haber alınmadan kaldı ve bozma ahvali
terazii tarafeyn ile olduğundan Beytülmal'i müslimine zahiren çündan
zaran mahsus olmayüp ve etraf ve eknafta olan taifei mezbure ulûfeler-
de etsitanei Saadete siklet veizdiham vermemek harseniyyatım mutazam-
mm olmakla ol kadar zararlı dahi değildi. Lâkin bu evzalan görerek
âmmei naşı Ocaklı namına olanların cep ve dağanı tama'lan mahlûlâtı
mektume ile memlû olmak üzere cezmedüp ve vaki'a ziri perdei ittifakla
rında mestur olan bazı mahlûli mektum bir veçhile malûm olmamakla
Beytulmal'î müslimini telef ve izaattan hıfz ve siyanet içün Veziri âzam
Hazmetleri mebadii sadaretlerinden beri mahlûl getirenlere faidei muta-
deden ziyade terakkiler verüp bu halet vâfir mahlûl esame zuhuruna bâiz
olmuş idi. İşbu seferi Hümayunda bozma tâbir olunur keyfiyyet bertaraf
olup beher hal cümlesi mevcut olmak iktiza eder sahibi olmayan esame
ya sırfı mahlûl ya sefer niyamettir. Eğer bu sefer esnalarında dahi salıcı
100
tâbir ettikleri kimselerden âhann hulûfesi içün sergiye çıkar adam bulu
nursa hakkından gelinir deyu ağa lira ve ocaklıya tembih ve tekitde tek
rar Sıpan ağası Kara Osman Ağa şevkiyle bu husus için müekket fer
manlar istar olundu. Lâkin bu halet ocaklıya muzır olmakla matlup olan
ya mahlûl sırf veya sefer niyamet ike nbu keyfiyyetin bir suret bulması
içün ocaklarımızdan mahlûl talep olundu deyu istife yoklamasında mev
cut olup yedine umum zahiresi tezkiresi alan eski neferat derdmenleri-
nin esamilerini defter ve hazine manda ettirüp tariki fesade sa’yü içtihat
üzere olmalariyle yine zararı kendilere raci olup çalman esame ashabı
Serdarı ekre hazretlerine arzuhal ve anlar dahi ocaklıdan bu keyfiyyetin
aslım sual eylediklerinde sabıka ağalan olan Kara Osman Ağanın irti
kâbına ihale eylediler. Serdan Ekrem Hazretleri dahi çünkü ağanız ola
cak mehim böyle bir vaz'ı nazezaya tesaddi ve mahlûl sırf ile cümlenizin
cep ve damanı memlû iken mevcut olanların esamisine tasaddi eyledi
siz niçün ilâm etmediniz deyu itap ve bu adamların esamileri hazineman-
da oldu gitti hemen sizler sırf mahlûller tedarik ve bunlan tatyip edin
ve illâ cümlenizin cezalan tertip olunur deyu terhip etmeğin o makule
esamisi refolunan ademler defter ve ocaklı tedarikiyle tashih olundu.»
(D
Diğeri:
«Bilcümle tavaifi askeriyyeye müstahak olduklan bir kist mevacip
ihraciyçün mahi Şevvalin yirmi beşinci günü Serdan Ekrem Hazretleri
nin o takl arm da ber kaide tertibi divan ve esnafı askere iktiraz eden
ulûfeleri inayet ve ihsan olundu. Sipah ve Silâhtar taifesinin ulûfeleri
Sadrâzam huzurunda sergi ile verilmek mutad olmadğm kaidei kadime
mucebince sergi divanı tertip ve bilcümle Sipah ve Silâhtar neferatı be
her hal sefer takribiyle bunda mevcut olmak lâzım gelicek bir ferd aha
rın ulûfesin almak içün sergiye çıkacak olursa esamesi terkin ve cezası
tertip olunur deyu muhkem ve terhip olundu. Lâkin Sipah ve Silâhtar
Ocakları ricalinin her birinde müteaaddit mahlût esamiler olup bizzaru-
ri ulûfesin almak içün adamlar çıkarmağa muhtaç olmalariyle bu denlû
tehdidat kulaklanna girmeyüp yine bazı esamilerine adam çıkardıkların
da Serdan Ekrem Hazretleri göz ferasetiyle hilelerine vakıf olup sualde
ifrat ve tazyik ve hakikati halde ihtiyat ettikte cevap veremeyip telâş
ile razı mektumi faş olıcak okunduğu esame ve giren neferin kendi esa
mesi ref ve terkin olunduğundan maada nefy ve iclâ olunmakla tedip ve
cezayı amelleri tertip olunmağa başlandı. Beher yevm sergi üzerinde bu
güne bir kaç nefer adam tama' belâsiyle cezayı gûna güne müptelâ ol
duklarından gayri Sipah ve Silâhtar kâtipleri ve Mukabele kalemleriyle1
(1) R aşit T arihi, C ilt- 4. S a b ite : 122-124.
101
iktifa olunmayıp Ruznâmçe kaleminden dahi ulûfe defteri tutulup bu
defa ulûfeleri tevziinden gayet tedkik ve tutulan defterleri biri biriyle
tatbik olunduğundan bu hususta melûf keyd ve ihtiyat olan ricali dilgir
olup bahanei fitne ve fesat olma kiçün terakkiklu neferatana hilâfı vaki
sizin ulûfeleriniz şimdi verilmeyüp Kasım hulûlüne alıkonulmuştur ve
sîzleri şimdi Aya mora üzerine tayin etseler gerektir deyu tahrik ve sizin
ahvalinizi biz arz edemeziz bizzat Serdarı Ekrem Hazretlerine feryat ve
figan etmelerinize muhtaçtır deyu gûşi cesaretlerin tahrik etmeleriyle
cümlesi bir yere gelüp otak kapısında ulûfe ve terakkilerimizi isteriz
şimden sonra vilâyetlerimize gitmeliyiz deyu sergiye girilecek yolu bent
ve nağmei nasazı huşuneti bülent etmeğe başladılar. Serdan Ekrem Haz
retleri kat'a mezburlann feryat ve figanına tevcihi sami'ai iltifat etmeyüp
sergi başında kendi rugallanna meşgul oldular. Lâkin giderek içeriye hü
cumlarına sureti zahirede mümaneat eden Ocak çavuşları müdafaada şid
det ve bazı kelimatı bi edebaneye cesaret ettiklerinde bu arbedenin aslı
nedir deyu sual edüp Silâhtar terakkiluleri olduğu malûmları olduğu
saat bir kere sol taraflarında oturan Silâhtar Ağası ve Kethüdası ve sair
ocakları ricaline tevcihi ruyi itap edüp bu herifleri niçün söyledirsiz sizin
dediğiniz olmak güçtür defiyle tekayyüt edin yoksa cümlenizi vallahi-
lazim seyfi şeriatle tedip ve cezayı şeriyyenizi bilâ tehir tertip ederim
deyu nigâhı gadab alûd ile ber itabı hevilnak ve zührei tahammüllerine
öyle çâk etti ki cümlesi bir uğurdan yerlerinden sıçrayup kapuya şitap
ve bizim başımızı belâya uğradıyorsunuz deyu şetmü itap ettiklerinden
sonra husulü muratlarına tekeffül ettiler. Lâkin Serdan Ekrem Hazret
leri’bu yaramazlar ne demek isterler deyu Ocakludan sual ettikte ulûfe-
lerin talep ve avdete izin ve niyaz ederler zira ulûfeleri tehir ve kendüler
Ayamora tarafına tayin olunmak üzere bir söz işidüp bu vaz'ı küstahane-
lerine bâis bu olmuş dedikleri saat subhanallah bu mana henüz hatın-
maza hutur dahi etmemiş idi. Lâkin bugüne hareketi biedebaneye cesa
ret ettikleri içün şimden sonra kelâmı mesmu'u tenfiz lâzım geldi Padi
şahı îslâm bu saat kendulerini Ayamore’ye tayin ve ulûfeleri anda veril
mek üzere ferman eyledi, itaatlan varise bu anda kalkıp memur olduk-
lan mahalle gitsünler ve illâ cümlesin şimşiri şeriatle istisal ederim deyu
azîm tehevvür izhar ve her çent ki af niyazında oldular bu söz üzere ısrar
etmeğin def’i mümkün olmayıp derhal iki nefer terakkilu aşağı nefiy ve
tağrip ve bilcümle neferat Kasım hulûlüne dek varup Ayamora çenginde
cvkatgüzar olmak teklifiyle tağyip olundu.» ( 1 )
Defterdar Mehmet Efendi'nin Malikânelerin ref'i hakkında ittihaz
ettiği karar da kayde değer malî hadisedir.1
(1) R aşit T arihi, Cilt - 4, Sahife : 142 - 144.
102
Vak'anüvis; Defterdarın telhisinin hulâsası olmak üzere şu malu
matı veriyor:
«Sadrâzam Hazretleri Malikânelerin ref'i hususunu istihsan ve Def
terdar Efendiye hüccetin beyan ederek telhis etmek üzere ferman etme
ğin Defterdarı Şıkkı Evvel Elhaç Mehmet Efendi'nin hulâsai telhisi bu-
dur ki Hudavendiğan sabık Sultan Mustafa Han Hazretlerinin zamanı
saltanatlarında Küsenç Halil Paşa Defterdar iken Şam ve Halep ve Di-
yanbekir ve sair ol taraflarda vaki mukataata şurut bağlanup Malikâne
verilmek üzere telhis ve bu halet mukataatı merkumeye tahsis olunmuş
tu. Badehu giderek etrafa sari ve mecmu'u mukataatı mirîyede câri olup
memaliki Mahrusada vaki ağır mukataalar değil kat'a mirî olmıyan ha
mallar ve kayıkçılar Ve esnaf kethüdalıklanna varınca Malikâne veril
mekle bazı kuvveti mâliyesi olanlar bulduğu şeyi Malikâne almağa baş
layıp ve kendi mülkü gibi mutasarrıf ve ahara deruhde olunmak muhte
mel değildir deyu malı mirîsini vaktiyle edaden tahallüf etmiye başladı
lar. Defterdarlar kapısından mukataat derute edüp beher sene mültezim
ler beyninde nöbet ile deruhte ve fayiziyle taayyüş olunan mukataalar
beş on kadar zimal ademlere münhasır olduğundan sayei Devleti Aliyye-
de iltizam ile geçinen ağalar fakirülhal olup ve Mâlikâne mutasarrıflan
dahi faiz ile birine ve alan dahi faiz ile bir ahara vermekle mukataat el
den ele geçüp zapteden dahi bu denlü faizler ile malâmal olan mukataa-
dan hem verdiği akçeyi çıkarup ve hem kendi dahi intifa' etmek sevda-
sıyle reaya fukarasına gücü yettikçe zulüm ve teaddi ve şikâyet sadedin
de olduklannda Malikânedir serbest üzere tasarruf olunur deyu Vali ve
Hakimleri müdahaleden mene tasaddi etmeleri ile âmili harap ve mali
kâne olmak takribile her Vilâyetten Valilerin iradma külli halel ve nok
san terettüp ettiğinden bir taraftan onlar dahi sair reayanın bağırlann
kebap etmeğin iptida Malikâne verilen Şam ve Halep ve Diyarbekir ve
Sair muzafatlannda olan mukataat yine şurutu Malikâne üzere tasarruf
olunup lâkin sonradan memaliki mahrusada ihdas olunan Malikâneler
ref' ve terkin ve evvailde olduğu gibi yine mültezimlere mirî tarafından
deruhde olunmak üzere tayin olundu. Lâkin verdiği peşini henüz faizden
istifa etmiyen Malikâne ashabına yine uhdesinde olan mukataa üç sene
ye değin mirî tarafından kendüye deruhde ve iltizam ve mukataat yine
evvelki minval üzere nizam verilmek babında ihtimam olunmak üzere
mufassal ve meşruh azim şurut ve kuyudu müştemil fermanı âli istar
olundu.» ( 1 )
Köseç Halil Paşa'mn tercümei halinde tafsilatıyle yazılı olan bu
Malikâne meselesine, tarihinin o sene vekayiinde bahsederken, Mehmet1
(1) R aşit T arihi, Cilt - 4, S a h ife : 176 -177.
103

Paşa'mn denniyan ettiği itirazlar da münderiçtir. Demek oluyor k1 bu
fikirlerin sahibi olan bu zat mevkii iktidara geçince mevzuatı red ve ha
li sabıka irca etmiştir. Hattızatmda fena bir şey olmayan Malikâne usu
lü sonradan suistimâl edilmiş ve esasına müteriz olan lâhike Defterdar
da bunları izale ve safiyeti asliyyesinde idame edecek yerde kaldırmış
tır. Fakat garipteki kaldırılan yalnız Halil Paşa zamanında mukataa iken
Malikâneye tebdil edilen yerlerdir. Malikâne usulünün fenalığına kail
olan bir zat yalnız muhaddesatı değil bu muamelenin heyeti mecmuasını
kaldırması icap ederdi. Suistimâlat oluyorsa yalnız bunlarda olmaz, ev
velkilerde de tabl'i olurdu. Binanialeyh evvelkilere teşmil edilmeyipte
sonrakilere inhisar ettirildiğine bakılırsa işe birazda menfaati muhtel
olanların karışmış olmalıdır.
Tarihlerimizde «Venedik Seferi» adı verilen «Mora Muharebeleri»
nden 1127 senesi nihayetinde (1715) muzafferen Edlmeye ve oradan da
İstanbul'a dönen Veziriazam Ali Paşa orada temin ettiği muvaffakiyyeti
Nemçelilere de göstermek ve hududun o kısımım da sağlamak istedi,
ve ertesi sene bidayetinde yine sefer tedarikinde bulundu. Hazırlıklarla
uğraşılırken yine para meselesi ortaya çıktı. Bitip tükenmek bilmeyen
bu meselede tağşiş meselesi idi. Bu derde çaresaz olmak üzere yeni bir
para bastırıldı.
Buna dair olan Tarih! malûmat şudur:
«Bu ana değin Devleti âliyye Darphanelerinde kat olunan altın ve
paranın her nevi gıllügıştan hali olmadığı namusu saltanata şeni azîm
olmakla mahı Cumadelulanın beşinci günü yine muzayıkai nasa halel ve
teamüli tüccare kessel gelmemek içün halâ meşkûk olan akçelerin reva
cına mezahim olmamak üzere tamam vezin ve ayanna binaen beynen-
nas muteber ve makbul olan Venedik altınından tam ült vezin ve halis-
ül-ayar olup yüzü yüzon dirhem gelmek üzere kenan zincirli ve dairenin
etrafı rumî nakışlı ve ortası ayna gibi musaykal ve mücellâ ve bir tarafı
nın vasatında tuğra, tarafı ahirinin vasatında durubu P îslâmbol olmak
üzere sikke darpolunup üçer kuruşa rayiç olmak üzere ferman ve gurrei
mahı mezburda kat'ına mübaşeret ve şüru olunduğu beynennas istihsan
olundu.» (1)
Sadrâzam Ali Paşa serdarlığını deruhte ettiği Ordunun başında Bel
grat’a varmış ve orada AvusturyalIlarla giriştiği şiddetli bir muharebede,
askeri teşvik için en önce yürürken bir hain kurşunun isabetiyle şaha
det rütbesini ihraz eyleyince Orduda bozgunluk başgöstermişti. Bununla
beraber Ordu başsız bırakılmadı, Halil Paşa Serdarlığı deruhte, ve sada
reti de tekabbül etti.
Cl) R aşlt T arihi, C ilt -4, Sahlfe : 193.
104

Yeni Sadrâraz kifayetsiz bir adamdı. Deruhte ettiği müşkül işi ba
şarabilmek için diğerlerinin yardımım istemek zorunda idi. Mehmet
Efendi bundan istifade ederek zaten haiz olduğu nufuzu, bu sayede, bir
kat daha arttı.
Vak’a nüvis Ali Paşa’nın şahadetiyle «Yerine iktizayı vaktü hâl üze
re Halil Paşa gibi sahibi meskenet halef ola düştüğünden herkes kumaşı
devleti kendi kameti dilhahma kesip biçmeğe» başladığından bahseder
ken sözü Defterdar Mehmet Efendi'ye intikal ettiriyor ve onun için di-
yorki:
«Ezcümle Defterdar Elhaç Mehmet Efendi meyanı nasde ukalâdan
madut kendü de hak budur ki ötedenber1 haylice asan rüşt ve nebaheti
meşhut iken Veziriazam Halil Paşa Hazretlerine tahşiyeti umura yek-
desti iktifak olmak üzere memur olup binaenalazalik bilcümle Orduyu
Hümayunda bulunan Ayanı Devlet bizzarur tarafına rapt ve intisap ve
bu veçhile birkaç günün içinde halet1 ulasından sad mertebe efzun şöh
ret ve taayyünü iktisap etmeğin kendi kethüdasım Başbakı Kulluğu gibi
bir müteayyen mansapta istihdam ve mülazımanı menasıbı Devlet hu
susu merkumun taayyüş tutup maili meram olmak Defterdar Efendi’-
nin damenine sarılmağa husul pezir olur deyü kendünü üftadei zebanı
has ve âm eyledi.»' (2)
Mehmet Efendi kendini mercii kül görünce artık vezirlik arzusuna
düştü. Etrafım alan dalkavuklar da vezirlik kıyafetinin pek yakışacağım
söylüyorlar onun ihtiras damarlarım şişiriyorlardı. Halbuki zaman o
zaman değildi. Çünkü Serdarın şahadetiyle Ordu bozulmuş, düşman iler
lemişti. Bu vazıyyet karşısında işbaşmdakilere elinden iş gelenlere düşen
vazife Orduyu tanzim ve düşmanı durdurmak, hatta geldiği yere sür
mekti. Bunu ise hiç kimse düşünmüyor, herkes yalnız eline geçen fırsat
tan istifade çaresine bakıyordu
Sadrâzam; her işte muavin vezahiri olan, Mehmet Efendi'ye veza-
ret tevcihi için teşebbüste bulunmuştu, ancak ona hacet kalmadan o sı
rada memuren paytahta gönderilen Mevkufati İbrahim Efendi vasıtasiy-
le Mehmet Efendi uhdesine vezaret tevcih ettirdi (Şevval 1128 /171.5).
Vak'a nüvis; bunu dikkate değer bir surette kaydediyor:
«Sadrâzamın telhisinden mukaddem muaileyh İbrahim Efendi
Hazretlerinin şevkiyle Defterdarı Müşarünileyhin memuli karini husül
olmuş bulunmakla vürudi telhis kendunun hırs ve tehalüküne mahmul
ve şahidi Kıllıti akıl ve rüştü olmak hasebiyle beyn-el-ukulâ methul ol
du.» (1)

(1) R aşit T arihi, Cilt - 4, Sahife : 287.
105
_ ^1^, Original from
Digitized by V ^ j O O g L t UNIVERSITY OF CALIFORNIA
Başta Serdar olmak üzere erkân böyle ad1 şeylerle meşgul oldukları
sırada düşman muttasıl ilerliyor, geride mahsur kalan «Tameşvar» Ka
lesi de, uzun zaman yardım görmemiş olması sebebiyle, düşüyordu. Artık
bir şey yapmağa imkân olmadığı için Ondu namı verilen başı bozuk alayı
Edirne'ye doğru avdet etmeğe, etraf ve eknafı tamamen düşmana açık
bırakarak çekilmeye başladı. Hatta bu dönüş sırasında, bu bozgunluk
halinde Wie ihtiraslar hüküm sürüyordu; Vaktiyle Defterdarlık eden, ve
bu defada Orduya memur edilen Mustafa Paşa'yı, Defterdar Mehmet Pa
şa istirkap ettiğinden Bender Muhafazası'na memur ettiriyor, Fakat Pa
şanın iktidar ve kifayet* rikâbı Hümayun Kaymakamı İbrahim Paşa ta
rafından Hünkâra arz edildiğinden Mustafa Paşa Edirne’ye celp, ve
Belgrad muhafazasını memur ediliyordu.
Eldeki Tarihî malûmata göre Varadin bozgunu üzerine Halil Paşa
ya Sadaret tevcih olunuyorken liyakât ve kifayeti Padişahça Malûmolan
Mehmet Paşa'ya vakti münasibin hulâlünde Mührü Sadaretin kendisine
verileceği vaad olunmuş, ve bu maslahat da «sadakat ümidi ile» yapıl
mış idi. Fakat sonradan teveccühü Şahaneden düşmekle Sadaret tevcih
edilmediğinden başka Selânik eyaleti'yle merkezden uzaklaştırıldı. (1129
/1716).
Bu vaad meselesinin kendisinden ihtirazen tebdilinin ordunun dö
nüşüne talik edilmiş olması dikkate değer bir keyfivyet olduğundan va
ka nüvisin bu bapta verdiği izahat olduğu gibi yazılmıştır:
«Varadin vakası vukuundan sonra Orduyu Hümayun Belgrad sah
rasında bihasbeliktiza meksü karar ve mahsur olan Tameşvar Kalesi
ahvali neye müncer olur deyu intizar üzere iken fikdanı rical ve iktizayı
vaktü hale binaen Veziri Azam nasbolunan Halil Paşa’nın Sadrazamlığı
gibi hizmeti azime temşitine ademi iktidarı malûmu Şehriyan huruşar
olup umuru mühimei dinü Devlette Veziri Âzami müşarünileyhe ianet
etmek hususu Defterdar Mehmet Paşa’nın uhdei kifayetine tahmil ve
kendüden sadakat ümidiyle hafiyyeten Mührü Hümayun kendüye ihsan
olunmak vaadiyle tebcil olunmuş idi. Lâkin bu esnada kendüden rızayı
Hümayuna muvafık harekâtı müstahsene sudur etmediği insırafı tabı
Padisahıye mucip olur bazı keyfiyyat dahi hâdis ve Mührü Hümayunun
kendüden tahalüfüne bâis olup olcahı pür şeref kendüye ihsan olunmak
ve kendüden temeffüri tab'ı hümayunu mucib olur evza'ı şayeste aşikar
olup hilâfı mahut açıktan Mührü Sadaret talebine âğaz ve tahallüfü bazı
namülâyim halet zuhuruna badi olmak muhtemeldir deyu tahsili merim
içün zebanı güftügûyu diraz etmekle mübada tahallüfü murat kederiyle
şöyle ihtilâl günlerinde birdağdağa hudusuna bâ*s olmasun deyu San
cağı Şerif içeriye girinceye dek müdarasiyle iştigal ve Edime şehrine
vüsuldan sonra husulü murat mukarrerdir yollu mevaid ile iğraf olunup
106
Original from
Orduyu Hümayun Edirne şehrine vasıl ve ihtimal mekrinden emniyyet
hasıl olduktan sonra m ahi Muharremülharamın on altıncı günü kapuya
davet olunup Selânik Muhafızı olmak üzere kürk ilbas ve Defterdar nas-
bolunan Hotin Muhafızı Defterdarı Sabık Damat Vezir Mehmet Paşa
gelince yine vekâlet etmek üzere yine Defterdarlıktan mazul Osman
Efendi mesnedi hallü akdi Defterdaride iclâs olundu.» (1)
Mehmet Paşa yolda iken tebligat ve Padişahın iradesine rağmen
bazı mukataatı tevcih etmiş, cüretini bu suretle de göstermişti.
Vak'anüvis bunun için de diyor k i:
«Orduyu Hümayun Edirne şehrine vasıl olmadıkça kimseye mu-
kataat deruhde olunmamak babında Hattı Hümayun sadır olmuşken
Defterdar Mehmet Paşa imtisali babında tegafül ve zimmeti ubudiyye-
tine farz olan itaati emir hususunda tesamuh ve tesahül edüp cümlesin
tevcihe mübaşeret ve kendüye ait olan avait cam'ine müsaraat etmeğin
azil olunduğu saat mazmunu münifi Hattı Şerif icra olunmak ferman
ve mukaddema tevcih eylediği mukataalar tekrar yeniden ahara ihsan
olundu».
Vak'anüvis yukarıya naklolunan ifadesinde emniyyeti Şahanenin
kendisinden insilâbım mucip olan keyfiyyeti yazmıyor. Sadaret tahsili
için fazla hırs göstermesi ve vaadin yerine getirilmesinde gecikme gör
dükçe sabırsızlanması olsa gerek. Mukataatın tevcihi de âmillerden biri
olmalıdır. Çünkü bu ikinci işde Padişahın emrine uymaması, kendire'yi
ile hareket keyfiyeti vardır ki bu cihet Sultan Ahmed’e ziyadesiyle do
kunmuş, Sadaret mührünün kendisine verilmesi halinde bütün istiklâl
davasına kalkmaktan korkup çekinmiş olması pek muhtemeldir. Yuka
rıdan beri yazılan şeyler. Vak'anüvisin ifadeleri Mehmet Paşa'nın Halil
Paşa’nın Sadaretinden ve Vezirlik istihsalinden sonra ulu orta hareket
ettiğine delâlet ediyor. Eski Padişahların, hüküm ve nüfuzun yalnız
kendisinde olmasım arzu eden hükümdarların böyle hareketlerden hoş-
lanmıyacaklan pek tabiidir.
Mehmet Paşa; Selânik'e vardıktan bir müddet sonra Padişah tara
fından gönderilen fermanı Hümayun ile ilkbaharda yapılacak sefere
masarifi kendisine ait olmak üzere üçbin kişiyle iştirak etmesi emro-
lunuyordu.
Münderecatı dikkati çeken fermam hümayunu eserine geçirirken
Vak'anüvis dikkate değer mütalâayı şurda yazıyor:
«Defterdarlıktan mazul ve Selânik gibi bir mansıbı cell-ül- kadr
ile deri devletten matrut ve mahzul olan San Mehmet Paşa mansıbına
mevsul olduktan sonra hakkında melhuz ola netayiçi kahir ve gazabı1
(1) R aşit T arihi, C ilt - 4, Sahife : 317.
107

Padişahinin bazı mukaddimatı zuhur etmeğe başladı» dedikten sonra
«â’dadı asakir ve ecnad içün sadır olan fermam Hümayun» kaydiyle
gönderilen hükmü şerifi derceyliyor:
«Senki Vezirimüşannileyhsin, müddeti medide menasıbı Devleti
Aliyyeden vayedan menafi ve avait ve alelhusus on senedenberi Defter
darlık mansıbından persazı hemyani fevait olup her veçhile bu vakıt-
larda senden külli hizmet memul ve matlup olmağın inşaallahütealâ
(kendi malından üçbin müsellâh ve mükemmel asker cem' ve teçhiz ve
evvel baharda musammem olan seferi Hümayunuma asakiri mevfure
ve mürettep kapun halkı ile erişmek babmda sâkı saiy ve ihtimamı
teşmir edesin deyu tekit ve bu emre tehavün ve tekâsülden begayet
hazer edesin dey11 tembih ve%tehdit olundu.» ( 1 )
Bu ferman ve onun yazılış tarzı gösteriyor ki Mehmet Paşa çok
zengindi. Eski memuriyyetlerinden başka b'lhassa on seneye yakın
olan Defterdarlıklarında epeyce para biriktiı mişti. Çok memuldür ki
hakkında husumet celbeden maddelerden biri de parasıdır. Çünkü o
zamanlarda servet ve şamam ile şöhret bulanlar ellerindeki paralan
ve mallan alınmak için hapsa atılırlar yahut öldürülürlerdi.
Mehmet Paşa hakkında kaydettiğimiz ihbar başlangıçtan çok geç
meden son dereceyi buldu. Vazifesinde tekâsül ve halka gadir ika
eylediği vesilesiyle evvelâ hapsine, sonra da idamına hüküm çıktı.
(1717) (1129).
Vak’anüvis, «talebi Mührü Vezaret zumunda bazı namülâyim hare
ket ve etvan baisi iğbiban hatın Şehriyari gayretmedar» olduğunu
kaydeyledikten sonra tevkif ve idamım şu suretle izah ediyor:
«Veziri müşarünileyhin umuru memuresinde sureti rencişten bazı
muamelâtı kahr engiz zuhuru vasıh semi hudavendigân gayyur olmağın
kendi kalesinde kalebent ve Kethüdalığından Başbakı kulu olan Meh
met Ağa Edimede kapı arasına hapsolunduktan sonra mallan Mirî ile
zapt ve tahrir ve Veziri merkum evahiri mahi mezburda varid olan
Hattı Hümayım mucibence Kavala kalesinde kahrü tedmir olunup
Camii Kebir haziresinde defn ve takbir olundu.» (2)
Sicilli Osmani (Cilt: 4, Sahife: 212) «Muhasib, malûmatlı idi.
(Zübde - tül - vekayi namında bir tarih yatdı» diyor. Üstadım rahmetli
Bursalı Tahir bey de kısaca yazdığı tercü.nei halında diyor k i:
«Müverrihini Osmaniyenin müdekkiklerinden bir zat olup şehri
dir. Neşeti ruznâme ketebeliğindendir. Sonra Defterdar oldu. Müteaki
ben Valiliğe iriika eyledi. (Zebdetül Vekayi) namile yazdığı Osmanlı
(1) R aşit T arihi, C ilt-4 , S a h ife : 323.

(2) R aşit Tarihi, Cilt -4, Sahife : 333.
108

tarihi (1067) den (1116) tarihine kadar olan vekayiden bâhisdir. (Na-
sayih-ül- Vüzera Vel Ümera) isminde bir eseri de vardır ki (Esat Efen
di) Kütüphanesinde mevcuttur. Muhasip, malûmatlı bir zattır. Selanik
Valiliğinde iken bir hizmette rehaveti riayet olunduğundan (1129) da
Kavala’da tevkif edilerek eceli kazaya uğradı Asan gayri matbudur.»
Raşid tarihinin mehazlerinden birini teşkil eden, ve zamanındaki
vak’alan yazmış olması itibariyle müşahedeye dayanan bu tarihin ismi
Süreyya Beyin dediği gibi (Zübde-tül-vekayi) değil (Zübdei Vekayiat)
tır. Kitabın başıda bu suretle yazılıdır.
Elhaç Mehmet Paşa; kendisini tarihî bir eser yazmağa sevk eden
sebebleri, mukaddimede, anlatırken devlet hizmetine intisabım ve te
rakkisini, pek mütevazi bir surette hikâye ediyor:
«Bu peşti neşini meclisi erbabi kalem ve dür mendei kâribanı me-
tai ashabı rakkam (Elhaç Mehmed-Ud-Defteri) sene isna ve semanin
ve elf tarihinde divanı şeref unvanı Sultan zamanında Ruznâmçei evvel
kalemi ile müşerref olan zümrei küttaba dahil ve badehu zarureti kahtı
ricel iktizasile Kârazmai Divan hanei kaza Maliye kaleminde vaki olan
Umuru mirîye müteallik hidemata seza görüp ol tarihten beru Maliye
tarafında hidematı mirî ve mesalihi ibadullah sefer ve hazarda lenk ve
saiy ve içtihada sülük edup has be t taka mezli makdur üzre evkatı güzar
iken selefi müverrihini kiramın asar ve ahbardan dercettikleri bazı
telifatlann mütalea ve muayene ettikçe baisi zikri camilleri olduğun
dan ani arm vasıl oldukları zikri cemil ve ecri cezilden bu hakiri püı
taksir dahi hisseyap olmak memulile zamanımızda vaki olan bazı va-
kayıi tahrire hasb-el-makdur killed bidaa ve ademi istitaa ile fakirane
ve âcizane nigaştei ceridei a'zar etmeğe cesaret edüp bu mecmuai mea-
sirî âsar ve havadisi ahban ruzigâr sene isna ve semanin ve eli tarihin
den zapt ve tahririne iptida ve (Zübdei Vekayiat) ismi müsemma kı
lındı.» ( 1 )
Kırkyedi senelik hizmetten sonra yaşı yetmiş? yaklaşmış bir ihti
yar iken adı bir sebeple kahr ve gazaba uğrayan Mehmet Paşa’nın Eseri
1115 (1703) senesinde ve Edirne vak'asım müteakip sona eriyor. Beş-
yüzyirmisekiz varak teşkil eden bu büyük eser, yukarıda da işaret olun
duğu veçhile devlet hizmetine intisap ettiği günden itibaren ve sırf
müşahadeye dayanılarak yazılmış olmak itibariyle ayn bir kıymeti var
dır. Üslubu sade ve güzel olan Mehmet Paşa fikir itibariyle zamanın
müverihlerinden ayrılamamıştır. Binaenaleyh diğer tarihçiler ne ise1
(1) SUleymaniye K ütüphanesinde H am i diye K ütüphanesi K itap ları arasın d a

yazm a nüsha. No : 949.
109

Mehmet Paşa da od^r. Mamafih Züpdei Vekayiat’ta da Naima da oldu
ğu gibi bazı tenkitlere, şahsî mütalealara tesadüf olunuyor.
Hülasa, Mehmet Paşa, eserinin mukaddemesinde pek ziyade mü
tevazı davranmasına, ve uzun zamanlar mektupçulukta kalmağa razı
olmasına rağmen hayatın sonlarında, bir parça yaşlılık hırsı biraz da
kendinden daha muktedirini görmemesine mebni ihtiras göstermiş
olmakla beraber yapılan cezaya müstehak olmayan iktidar sahihlerin
dendir.
National «Nasaynehilvüzera velümera» Princeton Üniversitesi Mü
derrislerinden Profesör Walter Livingstone Weight tarafından son za
manlarda İngilizceye çevrilmiş ve Türkçesi ile birlikte Ottoman Sta
tecraft, The book of counsil for Vezira and Governor. B y: San Mehmet
Paşa, The Defterdar, ismiyle basılmıştır.
Abdullah Paşa (Muhsin Zade)

Faik Mahmut Efendi’n in :
Gûşedip fevtini faik dediler tarihin
Ola Muhsin Çelebi taciri kâlâyı naîm
Tarihinin delâleti veçhile 1081 (1670) de ölen Halepli ve diğer b ir
rivayete göre Musullu tanınmış tüccar Muhsin Çelebi’nin oğludur. Ha-
lep'de doğmuş, sonradan İstanbul’a gelmiştir. Gerek memleketinde, ge
rek İstanbul'da, zamanına göre, iyi bir tahsil gördü.
«Musulî» şöhretiyle tanınan kardeşi (Mehmet Efendi) 1112 Şev
valinde (1701) Darphane Emaneti'nden Canib Ahmet Efendi’nin yerine
Baş Defterdar olduğu sırada biradedi Abdullah Efendiyi Darphaneye
yerleştirdi. Kısa zamanla terâkki ile çok geçmeden Darphane Emaneti
ihraza muvaffak oldu (1115/1704).
Üçüncü Ahmed'in cülûsuna sebeb olan (Edime Vakası) nın İs
tanbul’da temeli atılırken ihtilâl bayrağını açan, ve hükümeti ele geçir
meğe muvaffak olan âsiler, Abdullah Efendiyi, Defterdarı Şıkkı Evvel
naspettirdiler (1115/1704).
Üçüncü Ahmed eski ecdadı tahtına oturunca yapılan tebeddülat
ta Osman Efendi yine eski memuriyyetine iade olundu. Dört beş ay son-
sonra uhdesine Baş Muhasebecilik tevcih edilmiş, fakat «Defaten ken-
düden sudur eden ecnihasına tembihen Küçük Ruznâmçeye nakil» olun
muştur. «Hadika tül vüzera zeyli» sınıfının tenziline sebep olacak derece
de mühim görülen kabahati hakkmda birşey yazmıyor, yalnız müteakiben
«nice menasıp ile tebcil» olunduğunu kaydeyliyor.1
(1) Osm anlI M üellifleri M üellifi B uralı M ehm et T ah ir Cilt - 3 Sahife : 52.
110

Hadika zeyli Müellifi Dilaver Zade Ömer Efendi Abdullah Efendi'-
nin buraya kadar olan tercümei halini yazdıktan sonra «Evvaili halle
rine hezar ban istifsar ve tetebbu'u kütübi ahbar ile bu rütbe tahsili
vukuf olunduğu abdi hakirden itizardır.» cümlesiyle maruz kaldığı
müşkülatı kemâli teessürle anlatıyor. Buna bizde bizarure iştirak mec-
buriyyetinde kaldık. Eslaf; önlerinde iarablann bu hususa atfettikleri
ehemmiyet meydanda iken, tercümei haline maatessüf ehemmiyet ver
memiş, yazılan şeyler de noksanlarla dolup taşmıştır. Bu cihetteki ek
siklikleri, yeis ve fütur getirmeden, iğne ile kuyu 'kazar gibi, imkânın
müsaadesi nisbetinde, ikmâl etmek ahlafa düşer. Ben, kendi hisseme,
şu eserimle küçük bir kısmını tamamlayabilmişsem kendimi bahtiyar
adderim.
Bir müddet sonra, üçüncü defa, Darphane Emini ve 1120 senesi
Cumalahiresi sonlarında (1708) Ali Paşa'ya damat olmuş, o sayede
Mehmet Efendi'nin azlinde Ket hüda olup kayın babasının infisaliyle
Köprülü Zade Fazıl Numan Paşanın Sadaret makamını işgalinde, eski
kethüdalan Abdurrahman Ağa'ya iadei memuriyet ettirdiğinden, Başı
Bakı Kulluğuna tenzil edilmiştir. (1)
Abdullah Efendi, iktidar ve kiyasetini tanıttığı için vakit vakit bazı
muvakkat işlerde kullanılıyor, ve seviyyetini daha ziyade göstermek
fırsatı bu suretle bahşolunuyordu. !
Hatta Sadrâzam Şehit Ali Paşa tarafından Meton kalesinin musa-
rası evcilinde bazı mühim işlerin tesviyesi için Mısır ve Haremey'ne
gönderildi. Memur olduğu hizmeti beklemenin üstünde görmesi ve Mı
sır'da tegallübe kalkan Defterdar Kaytas Beyi vezir Abdi Paşa mübaşe
retiyle katil ve başını göndermesi kendisinde daha büyük işler görmeye
kaabiliyyet bulunduğunu ispat ettiğinden, fermanla çağrılarak, 1127
senesi Şevvalinde (1715) Mor'a Seraskeri Kara Mustafa Paşa'nm maiy-
yetine Defterdar tayin edildi. Burada da liyakat gösterdiğinden Mustafa
Paşa'nın Körfez Seferi Seraskerliğine tahvilinde Rumeli Beylerbeyliği
payesiyle Mor a Seraskeri oldu (Rebiülevvel 1128/1715).
Biraz sonra înebahtı muhafızı ve 1129 (1716) senesinde isteği veç
hile, Paşalığı ref edilerek Âsitaneye davet ve İstanbul'a gelişi Nevşehirli
İbrahim Paşa'nm sıhriyeti seniyeye mashar olduğu, bilahara Makamı
Sadaretide işgâl eylemiş olan Semiz Mehmet Paşa'nm da Hünkâr Ka
pıcıları Kethüdalığından Tevkiiliğe getirildiği güne raslamakla derhal
Kapıcılar Kethüdalığı’na tayin olundu.1
(1) Sicilli O sm ani (C ilt-3, Sahife : 379) Ali Paşa'ya d am at oluşunu K ethüda-
ligi zam anında ve 1126 (1714) senesinde gösteriyorsa d a yalm ştır.
111

Yine o sene recebinde Sadaret Kethüdası ve Nemçe seferindeki
muvaffakiyyetsizliğine binaen Sadrâzam ve Serdarı Ekrem Halil Paşa
nın azli ile Tevkii Semiz Mehmet Paşa’nm Sadarete nasbmda «Ba hare
kâtı merhanegi şöhret şiar olduğu vasılı semü Hümayun» olmasıyle
şevvalinde (1715) Tevkii oldu.
O sırada Kaymakam bulunan Nevşehirli’ye intisap çaresini bulması
sayesinde Vezirlik rütbesi ile Vidin valisi ve 1130 saferinde (1717) Yeni
çeri ağası oldu.
1131 senesi Saferinin yirmibirind günü (1718) «Niş kalesinin gere
ği gibi tamirine dikkat ve hıfzu haraset etmek şartiyle» Rumeli Valisi
nasbedildi.
Vak'a nüvis; tevcihatı kaydederken Abdullah Paşa’mn iktidar ve
kifayetiyle beraber zamanındaki vezirlere her veçhile rüçhanmı kayde
diyor :
«Halâ Rumeli Valisi olan Vezir Abdi Paşa bundan akdem Hotin ka
lesi binasında Serdar bulunup ol havalinin dekayıkı ahval ve umuruna
kemâli vukuf ve şuuru olmak hasebiyle Moskov ve Leh taraflarından cel
bi ahbar ve hakikat ahvallerinden Çanibi Devleti Aliyyeyi haberdar etmek
içün yine Hotin muhafazasına tayin olunmak istisvap olunduğundan ma
ada veçhi âti üzere gereği tahsin olunması etemmi umuru mühimmei
Devleti Aliyyeden olan Niş kalesinin masarifi binasma malı bigiran sarf
olunmak iktizâ edüp Rumeli Eyaleti mücerrep ve mutemet bir vezire
tevcih olunmak lâzım ve lâbüt olmakla halâ vezaretle Yeniçeri Ağası
olan Muhsin Zade Abdullah Paşa öteênberi mutemet ve mücerrep bir
veziri müeddeb olup ve her husus bil müşafehe kendüye tavsiye ve te
fim olunmak mülahazası sair etrafta bulunan vüzerayı jzama rüçhanı-
na bâis olunmak m ahi mezburun yirmibirinci günü eyaleti Rumeli veziri
Müşaürünileyhe» tevcih kılındı (1)
Bundan sonra, Hadika zeyli'nin kaydı veçhile, nice elviye ve eyalet
te nâşiri cenahı imaret «olmuş ve nihayet Bosna Valisi nasbedilip 1141
senesi Muharremi başlarında, ,(1728 ikinci defa, Ruleli valiliği'ne tayin
kılınmıştır.
1143 senesi İlkbaharında (1730), İstanbul'a davet olunarak o sene
Cumadelulannın ondördüncü günü. Üçüncü Ahmed’in hal ile neticele
nen ihtilâli müteakip, ikinci defa. Yeniçeri Ağası oldu.
Dört ay sonra meydana gelen ihtilâl hareketi rehavetine affolun
makla Adanaya tahvil, ve Anadolu'nun ötesinde berisinde baş gösteren
isyanların tahkiki memuriyeti de uhdesine tahmil kılındı.
Vak)a nüvis; infisalUe müteakiben tayin olunması keyfiyyetini şu
suretle kaydediyor:1
(1) R aşit T arihi, C ilt- 5, S a b ite : 124-125.
112

«Yeniçeri Ağası olan Abdullah Paşa'nm tedmiri eşkiyada tesamüh
ve gaflet ve muktazayı hale mugayir ifratı rehavet ve şöhreti mülâye-
metinden gayri mansıbı mezbur filasıl Yeniçeri ocağı ahalisinden gay
riye tefviz olundukta neferatm zaptü rapıtlannda nice kusur zuhur et
mesi malûm ve elsinei bigar ve kibarda mezkûr olmağın Yeniçeri oca
ğında namü şani maruf ve Ağa vekâleti ile îran taraflarına memur ol
duğundan kemali şecaat ve neferatm zaptu raptılannda maharet ile ma
ruf olup Adana Valisi olan Şahin Mehmet Paşa Âsitanei Saadate davet
ve mahı Ramazan'ın yirmi üçüncü cuma günü Yeniçeri Ağalığı’na hil'at
ilbas olunup selefi Mihsin Zade Abdullah Paşa Adana Eyaletine mu
maileyhe halef ve bir kaç gün mürurunda Anadolu'nun bazı mertebe ih
tilâline binaen teftiş hizmeti ile karini izzü şeref buyruldu.» ( 1 )
Abdullah Paşa'ya rehavet ve betaet isnadı pek te doğru olmasa ge
rektir. Çünkü o ana kadar bulunduğu memuriyyetlerin hepsinde ve hat
ta ilk Ağalığı'nda iktidar ve kifayetten başka faaliyet te göstermemiş,
Vak’a nüvisin şahadeti ile sabit olduğu veçhile emsaline rüçhanı tahak
kuk etmiş olan bir zatın, az zaman sonra, betaet göstermiyeceği tabiidir.
Bunu Abdullah Paşa'dan ziyade zamanın gidişine atfeylemek lâzımgelir.
Muhsin Zade bu memuriyyeti hal’e müncer olan büyük bir ihtilâli mü
teakip vaki olması ve pek ziyade nüfuz kazanan ihtilalcılann ilerde
memleketi keyf ve arzularına ram eylemesi ona bu suretle hareket zaru
retini vermiştir. Padişahın nüfuzu güçlükle yerleştirilebilen bir zamanda
Yeniçeri Ağası'nm bir şey yapamıyacağı meydanda bir keyfiyyettir.
Vak'a nüvisi'n Ağanın Ocaktan nasbi hakkmdaki mütalâası gayet doğru
dur. Ocağın idari işlerine vakıf ve zabitlerle mensubini tanır bir adam-
ile hiç bir şey bilmez ve kimseyi tanımaz bir adamın daresi bir olma
mak tabiidir. Hatta emsali görüldüğü veçhile zarara sebeb olmak mu
hakkaktır. Fakat Muhsin Zade velev ki bu kanaata muhalif olsun evvelce
bir kere daha Yeniçeri Ağalığı etmiş ve ondan sonra bulunduğu pek mü
him memuriyyetlerin hepside ehliyyet ve liyakat göstermiş olduğu için
bu mütalâa da, bu zat hakkında, varit olmamak lâzım gelir.
»
Sonradan Halep ve Sayda ve daha sonra 1144 (1731) de Rumeli ve

1145 (1732) de, ikinci defa Bosna ve çok geçmeden Niş muhafazası şar-
tiyle, dördüncü defa, Rumeli Beylerbeyliğine tahvil edilmiş ve 1146 Cu-
madelahınnda ölen Şahin Paşa'nın yerine Bender Seraskeri nasbolunmuş-
tur.
Serdarı Ekrem Silâhtar Mehmet Paşa'nm harpteki mufakiyyetsizliği
dolayısiyle azli lâzım gelmekle 1150 senesi Rebiülahirinin sekizinde
(1737) Sadrâzam ve Serdarı Ekrem oldu.
113
f: 8-2
Original from
Dilâver zade Ömer Efendi Sadareti için şu tarihi vücuda getirmiş
tir :
Hak bu kim vefki muzabba'düştü bir tarihi sait,
Oldu Abdullah Paşa möhrile Sadn Çelil.
Abdullah Paşa seferde Sadrâzam nasp ve Serdarı Ekremlik de uh
desine ilâveten tevcit edildiği için derhal bazı tedbirler aldı, ve bunun
faideleri de iktitaf olundu. Fakat arası çok geçmeden, selefi gibi o da
ani bir surette azil ve Selânik Valiliği ile uzaklaştırıldı (26 Şaban 1150
(1738).
Vak'a nüvis; Sadaretin halefine tevcihini yazdıktan sonra diyor k i:
«Ve Sadn Sabık müşarünileyh Hazretleri dahi mukaddema ihzar
olunan çektiriye süvar olup avatıfı Aliyyei hüsrevaneden bu defa tevcih
ve ihsan olunan Selânik Sancağına bâdıbalküşayı istical ve sür at oldu
lar.»
Aradan bir kaç gün geçince İnebahtı Sancağı’na tahvil olunmuş,
1153 de (1740) tekrar Bosna ve 1158 Saferi sonlarında (1754), beşinci
defa, Rumeli Valisi olmuştur. 1159 senesi Recebinde (1746) Edirne'de
tekaüt oldu. Ancak Hadika zeyli nenazaren «Bazı süfeharun kelâmlarım
isga etmedikleri muharriyi gayretleri olmakla» rahat bırakılmak istenil-
miyerek yine o sene Zilkadesi ortasında (1740) Bender Muhafızı ve 1160
senesi Saferinde (1747) tekrar Bosna, Şevainde Gırhala Valisi oldu.
1162 senesi Cumadelahınnda (1748) orada öldü. Yaşı doksam bul
muştu.
Vak'an üvis; Hâlâ Bosna Valisi olan Sadn Esbak Müşarünileyh
Muhsin Zade Abdullah Paşa hulûlü eceli müsemma ile mansıbı fenadan
keşide ve âzımı danbaka olduğu halberi Cumadelahınn on dokuzuncu
günü Âsitanei Saadete geldiğini yazdıktan ve /vâki inhilâl üzerine yapılan
tebeddülleri kaydeyledikten sonra:
«Müteveffayı Müşarünileyhin emval ve eşyası tarafı Miriden zapto-
lunmak üzere ba Fermam âli irsal 'buyuruldu.» diyor. (1)
Hadika-tül-vüzera zeyli «Kudemai Vüzeradan olup sahibi temkin
id£>> demektedir.
Tercümei halini, kısaca yazılı bulunan Sicilli Osmani’de (Cilt 3,
Sahife: 379) «Pir, müdebbir, muktedir, muhasip idi» dendikten sonra
evlât, ahfat ve teallûkatı hakkmda şu malûmatı veriliyor!
«Mahdumlan (Mehmet Paşa), (Hacı Ahmet Bey) dir. Biraderi
(Mehmet Paşa) ve bunun mahdumlan sudurdan (Ahmet Efendi) dir.
Muhsin Zadeler el’ân vardır. Hatta Reisülhattatin (Abdullah Bey) bu
âileden bir piri mübarektir.»1
(1) tzzi. V a ra k : 103-104.
114

Oğlu Mehmet Paşa, bir çok hizmetten sonra 1178 senesi Zilkidesinin
sekizinci günü (1765) Sadarazam olmuştur. 1169 (1756) da Üçüncü Ah-
medi’n Kızı Esma Sultanla evlenmek suretiyle sıhriyyeti Padişahiye de
mazhar olmuştu. (Küçük Kaynarca) Muahedesini imzaya mecbur olmuş,
ve o günlerde hasta olduğu için ordu ile birlikte İstanbul'a gelirken (Ka-
rinabat) yakınında yaşı yetmişe yakın olduğu halde, 1188 senesi Cuma-
delahınnm yirmi altıncı (1774) günü ölmüştür. Naaşı dört atlı araba ile
Edirne’ye götürülüp Eski Cami ihafiresinde anasının yanma gömüldüğü
halde on gün sonra Esma Sultanın emriyle İstanbul’a (nakilile (Hazreti
Halit) civarında defnedilmiştir.
Muhsin Zade Mehmet Paşa için (Hadika-tül-vüzera, Cavit Beyin
zeyli, Sahife: 16) «kasir-ül-karne, her ne kadar sakil ise de efkârı sâibesi
ve reyi rezini rüşt ve reviyetine delil bir Veziri akibet endiş idiler» diyor.
Elhaç Ahmet Bey'in tercümei hali Sicili Osmani’de (Cilt-1, Sahife:
264) şöyle yazılıdır:
«Abdullah Paşa'nm mahdumudur. Ketebeden olup Hacegândan oldu.
1171 Saferinde (1757) mevkufatı oldu. 1172 Şevvalinde )1759) Süvari Mu
kabelecisi 74 ve 76 (1760-1762) da iki defa Anadolu Muhasebecisi 1179
(1765) da Ruznâmi Evvel 1181 Şevvalinde (1768) Baş Muhasebeci, 1184
(1770) de Hattı Hümayun Emini oldu. Badelavde 1188 (1772) da irtihal
eyledi. Eyüp’te Karlık Bayırında metfundur. Mahdumu Hacegândan Meh
met Tahir Beydir.»
Tahir Bey için Sicilli Osmani (Cilt-3, Sahife: 243) «Hacegândan ve
ecilei küttaptan olup 1196 (1782) de irtihal eylemiştir. Eyüp’te (pederi
yamnda medfundur» diyor.
Biraderi Mehmet Paşa, Başdefterdar olduğu için, ayrıca yazılmış,
ve evlât ve ahfadı da tercümei halinde kaydedilmiştir.
Hasan Paşa (San)

Kerküklü'diir. Memleketinde zamanına göre tahsilden sonra İstan
bul'a gelmiş, Amcazade Hüseyin Paşanın dairesine intisap eylemiştir.
Uzun zaman hususî hizmetlerini görmekle ve devlet hizmetlerinde iş gö
rebilecek bir kabiliyet göstermekle Ibazı resmî hizmetlerde kullanıldı. Ni
hayet Kapucular Kethüdası İve daıha sonra Baş Bakı Kulu oldu (1109
1697)
Bulunduğu işlerde muvaffakiyet göstermesi Hüseyin Paşa’mn hak
kında teveccühünün artmasına ısebeb oldu, ve nihayet Sadaretinin orta
larında şimdiki Dahiliye Nazırlığına muadil sayılan Sadaret Kethudalığı'-
na tayin ettirdi. Ancak yeni vazifesine geçtikten az zaman sonra Hüseyin
Paşa Padişahtan gördüğü icibar 'üzerine azil ve İstanbul'dan tihraç mec-
115

buriyyetinde kaldı. Maamafih Amcazade yine efendilik yapmış kendisini
Vezirlikle şehri zor valisi tayin ettirmişti, mfısalina sebeb olarak (Hare
kâtı Nabecaya içtisan» gösteriliyor:
«..Zamanı kalilde bazı harekâtı nabecaya içtisan vasılı sem'i Mus
tafa Hani olmakla İstanbul'dan tart ve teb’idi Hüseyin Paşa'ya emrolun-
muş iken müşarünileyh «Kişi yaktığı çırağ üstüne pervane gerek» kaidei
kerimanesine riayeten sahibi tercümeyi barütbei vezaret Şehrizor Valisi
nasbettirerek maattaltif Dersaadetten ihraca ikdam eyledi.»
Cüret ettiği nabeca hareketin ne olduğu tarihî eserlerde yazılı de
ğildir. Yalnız Hüseyin Paşa’nın Sadaretten infisaliyle beraber katline irade
çıktığına bakılırsa hünkân pek ziyade gücendirdiği anlaşılır.
Sadrâzam Daltaban Mustafa Paşa'ya gelen katil hükmünde «Padişah
iradesini yerine getirmek vazifesinin Dergahi âli Kapucu başılarından
Kara (Bayram Ağa’mn düşü himmetine tahmil olunduğuda» yazılıydı.
Keyfiyyetten haberdar olan Hasan Paşa yolunu bulup kendisini öl
dürmeğe gelen Bayram Ağayı öldürttü, ve artık orada durmaya imkân
göremediği için de memuriyetini terkle saklandı. Bir müddet ötede beride
gezdikten sonra gizlice İstanbul'a geldi ve «Aşinayanı dirinesinden Cam
baz Emir'in hanesinde» ihtifah eyledi.
İstanbul’a geldiğinden bir kaç ay sonra Paytaht bir ihtilâl ve isyan
dalgasiyle çalkalanmaya başladı. Bu hal onun işine yaradı. Meydana
çıkarak kalabalığa katıldı. Hatta o kadarla da kalmıyarak ihtilâlin mü-
revviçlerinden ve ımürettiplerinden olacak ki âsiler vaziyyete hakim olup
ta Edirne'ye doğru hareket ettiklerinde en üeri gelenlerinden Ahmet Pa-
şa'nın yerine Sadaret Kaymakamlığı makamını işgal etti. İşi eline alınca
«Edirne'ye azimet emrinde lâzımgelen mühimmatın tedarikinde sarfı
mesaü lâyuhsa ve eseri tereddüt ve tehaşıyı milkülliye imha etti.»
Asiler; Başlarında Ahmet Paşa ve meşhur Çalık Ahmet olmak üzere
Edirne’ye doğru yürürlerken Sultan Mustafa vezirleri ile orada bulunu
yor, Devlet işlerini istediği gibi idare eyliyordu. İstanbul'un Padişahtan,
ve belli başlı Vezirlerden mahrumiyeti âsilerin işine yaramış, eski Pay-
tahttan harekâtın durdurulması için vaki olan bütün teşebbüsler bu sa
yede akim kalmıştı.
Paytahtta isyan vuku bulduğuna dair olan haber âsilerin Edirne'ye
doğru ilerledikleri hakkındaki malûmat ile birlikte Edirne'de şayi olun
ca herkesi bir telâştir aldı, âsileri geri çevirmek, dönmek istemedikleri
surette vurup dağıtmak üzere bir miktar asker tertip o l u n a r a k derhal
Havsaya gönderildi. O gece iki taraf karşılaşmış, karanlık ortalığı istilâ1
(1) Reza-tul-Kâmiin (Ş efiknam e şerh i), m üellifi M ahm ut C elâlettln Paşa,

S a h ile : 307.
116

eylediği için harp ve darp bizzarure ertesi güne kalmıştı. O gece bir şey
ler döndü, ve Padişah tarafından gönderilen askerin âsilere iltihak etti
ği haberi ertesi günü Edirne'de top gibi patladı. İhtilâlciler için artık
hiç bir tehlike kalmamıştı. Ellerini kollarım sallayarak eski Osmanh
Paytahtına dahil oldular, ve başta Şeyhülislâm olmak üzere ileri gelenle
rin bir çoğunu tevkif eylediler.
Sadrazam Râmi Mehmet Paşa, Defterdar Elhaç (Mehmet Efendi sak
lanmışlardı. Nihayet hal' vukubuldu. Üçüncü Ahmed’in Padişahlığı ilân
olundu. Yeni Padişah İstanbul’a gelince, ve bahusus Sadaret Tebeddül
ederek Hasan Paşa Sadrazam olunca ihtilâl işinde epeyce hizmeti geçmiş
olan firari Hasan Paşayı yüksek bir mevkie getirmek lâzım geldi. Kendi
sine Şıkkı Evvel Defterdarlığı tevcih olundu (13 Recep 1115 (1703) Maa-
mafih Defterdarlığı çok sürmedi, bir kaç ay sonra Rumeli Eyaletiyle Pay-
tahttan uzaklaştırıldı (23 Şevval 1115/1704). Buna sebep her işi eline
almak istemesi, Sadrazamı diğer devlet erkânım gölgede (bırakmak «te
şebbüsünde bulunması oldu.
Yeni memuriyetinin Eyalet merkezi olan Sofya’da iki üç sene ses
siz sadasız vazife görürken günün birinde Sadaret tebeddül etti, Çorlulu
Ali Paşa makamı Sadareti ihraz etti (1118/1706).
Çorlulu kendisinin hasmı cam idi. Çünkü öldürdüğü Kara Bayram
Ağa Ali Paşa’nm veli nimeti idi. «Am ol suretle katletmesinden naşi Ha
san Paşa hakkında icrayı kısaca Ali Paşa fırsatı bir» idi.
Vaka’nüvis; Raşit tarihi Cilt - 3, Sahife: 226) vazifesini görüşünü
şöyle yazıyor:
«Lâkin Paşayı müşarünileyh minvali muharrer üzere iki defa hatan
can görmekle umur ve ahvalinde itidal üzere hareket etmek lâzım iken
zulüm ve teaddiden tehaşi etmeyüp Sofya Eyaletin devir ile reaya fıka-
rasma külli çevir» etmekte idi.
Paşa'mn Rumeli Eyaletinde hareket tarzına dair bundan başka
elimizde bir vesika yoktur. Fakat bunlan takip eden satırlara bakılacak
olursa bu hükmü vermek bir parça güçtür. Hele Ali Paşa'mn muzmeri
anlaşılırsa bu hali Vali lehine tefsir etmek icap eder. Çünkü Ali Paşa
hemen bunu intikam vesilesi addediyor, ve vucudunun ortadan kaldı-
nlmasım Padişaha arz eyliyor. Çorlulu’nun maksadını bildiğinde şüphe
olmıyan Sultan Ahmedi «Vezirin ahvali malûm iken katline şimdi mü-
baderet olunsa sebebi kahrü tedmiri Edime vakasında zuhura gelen sui
ahvali olmak üzere hilâfı vaki güftügûya bâis olur» dediğine ve Sadra
zam'a istediği müsaadeyi vermediğine bakılırsa vak'a nüvis’in sözlerinin
sırf Ali Paşa'yı korumak maksadiyle,tertip olunmuş mukaddimat kabilin
den olduğunda şüphe edilmemek lâzmıgelir.
117

Ali Paşa izale sevdasından bir türlü vaz geçmedi, maksadının ye
rine getirilmesini münasip bir fırsatın zuhuruna talik etti. Bu defa ta
rafı Şahaneye oradan tebdil edilmek üzere merkeze celbi için müra
caat etti, müsaade alınca da keyfiyyeti bildirdi. Çorlulu kendisinden
emin olmıyan Hasan Paşa’mn bu davete icabet elmiyeceğini tahmin et
miş, bir de tuzak tertip ettirmeye lüzum görmüştü.
Vak'a nüvis diyorki: «Lâkin Sadrâzam Hazretleri Veziri (Müşarü
nileyhin kendüden emniyyeti olmadığın bildiğinden naşi icabetinde mü-
saraata bais olmağiçin bazı etraftan kendüyi ümniyyei Sadarete düşüre
cek bazı müferrah kâğıtlar irsal ettirdi.
Haddi zatında pek çirkin ve âdi olan bu harekete, ihtirasına mağ
lûp olduğu anlaşılan, Hasan Paşa bittabi aldandı, ve tereddüde mahal
görmüyerek derhal İstanbul’a geldi (14 Cumadelula 1115/1703).
Ali Paşa İstanbul'da da aldatıcı tertibatı almıştı. Hasan Paşa İstan
bul’a gelir gelmez Vak’a Nüvis'in ifadesiyle «Zahir bin olan bazı ricali
kendu ümniyyei derununa takviyet verecek mertebe ziyaretine tezahum
ettiklerinden maada fırsat cuyu kahir ve tedmiri olan Sadrâzam Ali Pa
şa Hazretlerinin desisesiyle bazı mukarrebanı Daırei Hümayundan hafiy-
yeten kendüye gelen tezkirede Veziri Azam sizi Eyaleti Mısır ile ibat kay-
dındadır zinhar kabul eyleme sana Möhür verilmek karardadei tab'ı
Hümayundur» dediler.
Hasan Paşa iyiden iyiye iğfal ediliyordu. Zaten biçare adamın sa
fiyetin Vak'a nüvis'in yazısından anlıyoruz: «Bu ana dek gezdiği yer
lerde müneccimi ve cefbar namına dekkâklar sen bilâ şüphe naili Moh-
rü Vezaret olacaksın deyu ceyb ve damanını piştahtai remmal gibi ev
rakı tebşir ile malâmal» etmişler, ve onu kalabalık düzenbaz sözlerle
iyiden iyiye kandırmışlardı. Mektuplar, hüsnü kabuller müneccim ve
remmallerin sözlerinin doğruluğunu nazarında iyiden iyiye ispat eyle
mişti. Artık bu ahval muvacehesinde onun için tenzilâta razı olmak,
Başvezirlikten aşağı bir vazife kabul etmek kabil değildi: teklif oluna
cak memuriyyet mutlaka Sadrâzamlık olmalı idi. Yoksa kabul etmiye-
cek, olmazsa, belki de, bazı teşebbüsata girişecekti. Zaten Çorlulu bu
maksatla onu bu çıkmaza sokmuştu.
İstanbul’a gelişinin haftasında Sadrâzam kendisini davet etti. Bir
likte görüştükleri esnada Baltacılar Kethüdası geldi, her ikisini Sarayı
Hümayuna davet etti. Hasan Paşa'nın artık ümidi kuvvetlendi. Muhte
ris kalbi çarpmaya başladı, iki Vezir birlikte Saraya vardılar, ve mutat
veçhile Darüssaade Ağasına mahsus odaya dahil olduda gelişlerinden
pek az sonra Darüssaade Ağası önlerine düştü, her ikisini İncili Köşkte,
kendilerine muntazır olan, Padişahin huzuruna isal eyledi. Rikâbı Hü
mayuna yüz sürdüklerini müteakip Sultan Ahmed Hasan Paşa’ya bir il-
118

tifat banşıye «Sana Eyaleti Mısır ihsanım olmuştur» dedi. Bu söz Ha
san Paşa'nm üzerinde soğuk bir duş tesiri yaptı. Çünkü o; başka şey
bekliyordu. Halbuki Padişahın her ikisini birden davet, ve Huzura ka
bul eylemesinden bunun böyle olacağım istidlâl etmesi lâzımgelirdi.
Çünkü Sadrâzamı azledecek olduğu surette onu yalnızca davet ve Möh-
rü Hümayunu kendisinden alması, ondan sonra kendisini çağırarak
Sadaret Makamını »tevcih ve Mömrü vermesi lâzımgelirdi. Fakat gözlerini
bürüyen hırs bu kadar ıbasit şeyleri bile fark etmesine mani oldu.
Padişahın bu sözüne «Ferman Şevketlû Padişahımındır, lâkin ben
kulun Mısır Valisi olamam zira hezar âşinâ bir (kulunuzun deri Devlet
ten gelenlere şayet Hazinei Mısır'dan şey vermekle müttehim olurum.
Beni kurbu Hümayunundan ayırmayup nizamı Devleti Aliyyelerine
saiy gösterecek işlere istihdam buyurun ki Şevketlû Efendime murat
üzere hizmet edeyim» yolunda cevap verdi. Cevabın son cümlesi mani
dardı. Kendini gösterecek bir iş istiyordu ki şüphesiz bu Sadrazamlıktı.
Maamafih Sultan Ahmed anlam amazlıktan geliyor, Mısır'a gitmesinde
ısrar ediyord“. Hasan Paşa’nın tekrar edip Iradatı Şahaneye, itiraz ve
ademi kabul cevabı vermesi Padişahın canım sıktı! «Var git deyu Mec
lisi Hümayundan tard olundu». Artık Ali Paşa için gün doğmuştu. Gü
cenen Padişahtan yok edilmesi için emir almak kolaylaşmıştı. Fakat
Sultan Ahmed yine Sadrâzamın arzusunu yerine getirmiyor, muttasıl
Mısır'a gitmesi için iknaâ çalışıyordu. Hatta bu arzunun husulü temin
maksadiyle Darüssaade Ağası Süleyman Ağa'yı sureti mahsusada gön
derdi. Ağaya; «Var Hasan Paşa’ya nushu pend eyle varsun Mısır'a
nizam versin sonra dahi eyu işlere istihdam ederiz» emrini vermişti.
Padişahın bu iradesinde nevumma bir vaad vardı. Yalnız onun
yerine getirilmesini âtiye talik eyliyordu. Halbuki Hasan Paşa bunu
anlamıyor, naz ve istiğnanın kendisini Sadaret mevkiine yükseltece
ğine kani bulunuyordu. Tekrar red ve ısrarını gören Ağa’nın sabrı
tükendi! «Paşa kardeş sen kiminle muaraza ediyorsun. Padişahı Islâ-
mın emri Hümayununa muhalefet nice mümkündür. İnadın sana se
bebi telef ve helâk olacağını fikr eyle» dedi.
Gözlerini bürüyen ihtiras dimağından muhakeme kudretini yok
etmiş olacak ki akibet ne olursa olsun yine ademi kabul cevabım verdi.
Vak'anüvis bile bu red keyfiyyeti üzerine şu mülâhazayı ileri sürü
yor :
«Her çent ki nushu pendde ifrat eyledi -Süleyman Ağa ediyor-
müfit olmayup Paşayı müşarünileyh zikri mürur eden esbabı zaifeye
raptı kalp ile Mührün benden tahallüfü emri muhaldir deyu iknada
ısrar edüp Şevketlû Padişahı Âlempenah Hazretlerinin Fermam Hüma
yunları ve Darüssaade Ağası'nın nushu pendi asla kâr etmedi.»
119

Keyfiyyetten haberdar olan Sadrazam Ali Paşa artık muvaffakiy-
yetinden emin olmuş, buna canu gönülden sevinmişti. Ne gariptir ki
bunları yaptıran hep hırstır. Halbuki bir kaç günlük ömür için bu de
rece ihtiras ne budalalıktır. Ali Paşa'nın muvafiakiyyet addettiği bu
hareketi kadar çirkin hangi bir hal tasavvur olunabilir/ İntikam almak,
rakibini ortadan kaldırmak için ne küçüklüklere tenezzül ediyor. Kü
çüklüğünü Vak’anüvisten (Raşit tarihi Cilt - 3, Sahife: 229) dinliyelim :
«Sadrâzam Hazretleri haberdar oldukta derunundan hasma zafer-
yabı kahrü tedmir oldum deyu mesrur olmuşken zahirde arzı teessüf
edeıek yazık şu ademi bir âkil kimse derdim ve Mısır'ı kabul edip git
mesin isterdim. Lâkin ne çare vebali boynuna bundan sonra böyle key-
fiyyeti hali malûm ve mücerrep bir adamı taşra sahvermek te bir tarik
ile tecviz olunur mana değildir. Zira buradan sağ çıkacak olursa bütün
halkı başına cemedecektir. Hemen şimdi tedariki görülsün» suretinde,
ve Padişahın gazabı tahrik edecek yolda vaki olan telhisi zaten şifahi
emrine inzimam eden Darüssaade Ağasiyle vaki olan ihtarları da yerine
getirmemesi dolayısiyle hakikaten gücenen Sultan Ahmed artık tered
düt etmedi, katli emrini verdi. Böyle ufak sebepler katil emrini vermek,
bir Veziri yoketmek için kâfi olmamalı idi. Fakat o zamanlar bunları
kimse düşünmüyor. Fermam Hümayuna itaatsizlik bir adamın öldürül
mesi için kâfi addolunuyordu. İşte bu emri alan Sadrâzam Hasan
Paşa'yı tekrar Sarayı Hümayuna davet ettirdi ve Balıkhane Köşkü
önünde hazırladığı Bostancıbaşı Sandalına bindirerek Ağaya «Üsküdar
muzafatından Fener bahçesinde id a m ı n a şimşiri kahir ve tedmir der-
kâr» kılınması emrini verdi.
Hasan Paşa, gürültü ve itirazları araş mda cebren sandala bindiril
di, ve yarım saat sonra çıkarıldığı Fener bahçesinde üzerine atılan cel
lâdın kementi ile işi bitirildi.
Vak'anüvis Şefik Efendi Edirne vakasına dair «Şefiknâme» adiyle
yazdığı eski edebiyatı en muğlak eserinin beşinci makalesinde «Pes
siddei Seniyyede nice siddei anife peyda ve dahili urukta tevellüt eden
suğarayı fasit dahi sair ahlâtı redikeyi muharrik olmağın» cümlesiyle
iğnelediği Hasan Paşa için, ceddini tebriye ettirmek maksadiyle, şârih
Mahmut Celâlettin Paşa yersiz olan şu hükmü veriyor:
«Müverrih Raşit Efendi bu maddeyi Çorlulu Ali Paşa'ya isnadı
garazkân etmek için nakil ve rivayet eylemiş olup halbuki Hasan Paşa
Kara Bayram Ağayı katletmekten dolayı şer'an müstahakkı kısas ol
muş ve zaten cumhuru fitnenin akviyayı rüesayı bedpeymasmdan bu
lunmuş olmasiyle kendisinin izalei vücudu bisudi ol asır ve zamanda
120

bilâ mucip vukubulan katiller kabilinden değildir» Elilmü indallah
reazibülmakal» ( 1 )
Mahmut Celâlettin Paşa bu mütalaasında sonuna «lilmu indallah
ilazizülmakal» cümlesini koymamış olsaydı çok söylenecek söz vardı,
Heı halde böyle mütalaalarla Ali Paşa beraet edemez.
Sicilli Osmanî; Hasan Paşaları karıştırmıştır. Eski Sadrazamlar
dan Boynu Yaralı Abdullah Paşa'mn babası olan Hasan Paşa ile diğer
Hasan Paşa'mn tercümei halleri karışıyor. Abdullah Paşa'mn babası
ayrıca tedkika muhtaçtır.
t «mail Efendi (Tabii, davul)

Okuyup yazacak kadar bir tahsilden sonra Dairei Defteriye intisap
etti, ve derece derece yükselerek Hacegânlıkla Haraç muhasebecisi oldu.
Sonradan Darphane Emini, daha sonra tekrar Haraç Muhasebecisi, ve
1116 Şevvalinde (1705) de Mehmet Efendi'nin yerine Şıkkı Evvel Def
terdarı oldu. Eski tanışıklığı olduğu anlaşılan meşhur Şair Nabi Efendi
kendisine yeni memuriyetini tebrik ile beraber istitafı havi gençlik ve
ileriki nesiller için anlaşılması kabil olmayan bir ariza (yazı) takdim
etti ( 2 ).
İsmail Efendi'nin şaire ne gibi lutufta bulunduğunu bilmiyoruz.
Fakat şüphesiz o da eslâfı gibi atıfet göstermiş, ve bu ihsan münasebe
tiyle şairin yüzü gülmüştür.
İsmail Efendi'nin memuriyeti çok sürmedi. Dört ay sonra, 1117
Saferinin yirminci günü, (1705) azledildi.
Vak'anüvis azlinin iktidarsızlığından ileri geldiğini kaydediyor:
«Defterdarı Şıkkı Evvel Davul İsmail Efendinin Defterdarlık umu
runu temşiyette kemâli acziee kusuru zuhur edüp mahı mezburun yir
minci günü azl olunmakla yeri Defterdarı Sabık Elhaç Mehmet Efendi'-
ye dördüncü defa ihsan olundu.» (3).
Bilâhara Küçük Kantemir oğlunun Kapı Kethüdası olup, 1122 se
nesinde (1710)'nun Buğdan Voyvidahğma tayinine vesatet ettiği Vak'inü-
visin aşağıda yazılı izahatından anlaşılmaktadır:
«Buğdan Voyvodası Iskirlet oğlu Nikolayı eba'an ced Devleti nanü
Aliyyenin nimetiyle perveriş bulunup kendüden hiyanet zuhuru na memul
iken Han Hazretlerine memulü mertebe ubudiyyet ve ikramda kusur etti-
(1) Revzatülkâm iin, S a h ife : 310.

(2) Bayezlt K ütüphanesinde H alis Efendiden «imim k ita p la r arasın d a âzm a
eser, N o : 117.
(3) R aşit T arihi, C U t-3, S a h ife : 343.
121

ğini binaen kenduden hiyanet hissolunup eğer (bu kullarının itimat bu
yurulur ise böyle vakıtta anın Buğdan'da bulunması bir veçhile münasip
değildir deyu tarifi saltanata sui halin ilka ve ifade edüp kendunun Kapu
Kethüdası Davul İsmail Efendinin ülfeti kadimesi olup ve saratiyle Han
Hazretlerine kemayembeğı ubudiyyet eden Küçük Kantemir oğlu nam
Haini bidin Buğdan Voyvodası nasbolunmak üzere ricament olmakla
müsaade olunup eyyamı idde divan olmak kanun değilken mahı şevva
lin üçüncü günü tertibi dinaı hümayun ve Buğdan Voyvodası nasbolu-
nan mesfur Kantemir oğlu arza giren Vüzerayı izamdan sonra payei şe
riri alâya yüz sürdükten mutat üzere kuka ve süpürge ve kadifeye kaplı
samur kürk ihsan olundu.» ( 1 )
1129 senesinde (1716) öldürülmüştür.
Sicilli Osmani; (Cilt 1, Sahife 360) tercümei halini, kısaca yazdık
tan, ve mezar taşmda «Davul İsmail Efendi» yazılması hüsnü tevil ol
duğunu söyledikten sonra evlât ve ahfadı hakkında şu malûmatı veriyor:
«Mahdumu Darphane Kâtibi (Abdürrahim Efendi) 1173 Cumade-
lulann (1761) ve anın mahdumu yine darphane katibi şuaradan (Şükrü
Mehmet Efendi) 1221 Debiülevvelinin onikisinde (1806) fevt ile Ayrılık
Çeşmesine defnedildi.»
Sicilli Osmani Abdürrahim Efendi'nin (tercümei halini yazmıyor,
oğlu Şükrü Mehmet Efendi hakkında ise şu kısa malûmatı veriyor:
«Davul İsmail Efendi zade Abdürrahim Efendi Mahdumudur. Darp
hane Kâtibi iken 1221 Rebiülevvelinin Onikisinde fevt oldu. Ayrılık
Çeşmesinde metfundur. Şairi Beliğ idi.» (Sicilli Osmani cilt 3, sahife 155)
Yahya Efendi (Esseyit)
Paşmakçızade Ali iEfendi'nin akrabasmdandır. (2) Zamanına göre
iyice bir tahsilden sonra devlet hizmetine girip terakki 5le Sâlyane mu-
kataacısı oldu.
1105 (1693) de Sadrâzamın mutemedi olmakla Mektubu Sadrı âli
ve Maden Mukataacısı olmuştur.
1106 (1694) de Anadolu muhasebecisi olup Kalem Serhalifesi’nin
kötü işlerdeki alakası yüzünden azledildi.
Vak’a Nüvis; hadisenin ne olduğuna dair tafsilat vermemekle bera
ber, şu suretle kayıt ve nakleyliyor:
«Anadolu Muhasebesinde Baş Halife olan Hüseyin Halife kaleme
müteallik bir töhmet ile mahı Cumadelahirenin Yirmiyedinci günü Baş
Halifelikten azil ve Limni ceziresine nefiy olunmak ferman olunmuş iken
(1) R aşit Tarihi, C ilt-3. S a h ile : 486.

(2) R aşit Tarihi, Cilt - 2, Sahile : 290.
122

per ve ihtiyar ve tneşakı hareketi anifeye ademi tehammülü zahir ve aşi
kar olduğundan bazı mukarreban tebriyeleri ile nefiyeden affı ihsan
ve İstanbul'da hanesinde inziva ve üzlet üzere rneks ü âramına ruhsat
ihsan olundu, ve Anadolu Muhasebecisi Esseyit Yahya Efendi dahi Baş
halifenin töhmetinden kendüye nisbet olunan şirket belâsı le azil ve ten
zil Ve yerine sabıkan Yeniçeri Efendisi olan Veli Efendi tebcil olundu.»
(D
1108 (1696) Baş Muhasebeci ve daha sonra Ruznâmçei evvel oldu.
Bundan sonra 1112 Rebiülahirinin altıncı günü (1706) Mehmet Efendi'-
nin yerine, Defterdarı Şıkkı evvel olmuştur.
Defterdarlık memuriyeti Şehhulislâm Ali Efendi'nin tavsiye ve il
timası ile vaki olmuştu. Halbuki yeni Sadrâzam Çorlu'lu Ali Paşa esasen
Şeyhülislâm ile hoş geçinmediğinden nzası hilâfında vaki olan bu tayine
Yahya Efendi’nin istediği vezareti verdirmemek suretiyle mukabele et
ti. Bu hal Yahya Efendiye ağır gelmekle yirmi gün sonra istifa eyledi.
Vak'a nüvis: bunu şöyle kaydediyor:
«Defterdar olan Esseyit Yahya Efendi Şeyhülislâm hazretlerinin
nesebi siyadetlerine intisap münasebetiyle Defterdarlığa Vezaretle ol
mak üzere Efendilikle zuhur ettikte mütekedder ve mağmum ve tahal-
lüfü matlap hararetiyle mahmum olup mahi Cumadelulanın ikinci günü
nzasiyle mesnedi umurdan tebaüt ve yerine Sadrâzam idaresiyle Mev-
kufat Hulefasından Damat Mehmet Efendi tesaut eyledi.» (1)
Bu hale, veliyyi nimeti ve akrabası Ali Efendi'nin azıl ve Sinop'a
izamı inzimam etmekle pek ziyade müteessir olmuş, ve bunun tesiriyle
o sene Zilkidesinde (1707) irtihali danbaka eylemiştir. Sadefçilerde med-
fundur.
Sicilli Osmani’de, (Cilt 4, Sahife 638) «Kabili istihdam, marifetli
idi» deniliyor.
Mehmet Paşa (Damat)

Mevkufat Baş Halifesi Ahmet Efendi’nin oğulluğu ve kölesidir. (2)
Efendisi kendisini evlât gibi terbiye ettiği gibi tahsil dahi ettirdi. Henüz
genç iken yanına aldı. Müsteit bir zat olmakla derece derece yükselerek
hulefadan ve Hacegândan oldu.
(1) R aşit Tarihi, Cilt - 3. Sahife : 204.

(2) Sicilli O sm ani m evkufat Baş Halifesi Ahmet E fendi’nin tercüm e! halini
yazmadığı gibi başka eserlerde de b u n a d a ir b ir m alu m ata tesadüf edile
m em iştir.
123
Ahmet Efendi'nin ölümünden sonra Kasap Başı Ali Ağa'ya damat
oldu. 1109 (1697) Defter Emini, ertesi sene Rikâp Defterdarı, daha son
ra Ruznâmei Sâni oldu. Bir müddet sonra oradan istifa etmiş, müteaki
ben ilk intisip ettiği Mevkufat Kalemine Halifei Sâni olmuştur.
1118 senesi Cumadelevvelinin ikinci günü, (1706) istifa eden, Yah
ya Efendi'nin yerine Şıkkı Evvel Defterdarı Nasbolundu.
Son zamanlarda mübayaat ve tediyatta bazı yolsuzluklar ve nizam
sızlıklar vukua getirildiğinden Sadrâzam tarafından bunların tekerrürü
nün me’i için bazı tedbirler ittihaz, ve Dairei Defteriye tebliğ kılındı.
Vak'a nüvis; tediyat için vazolunan takyidattan dolayı şikâyette bu
lunuyor. Hakikatten işler kolaylaştırılacak yerde zorlaştırıyor ve konu
lan kayıtlarla Defterdarın selahiyyeti bir kat daha tahdit olunuyordu.
Eski zamanlarda Defterdarlık adeta Sadrâzamların mâliyeye müte
allik işlerle bir icra memurluğu makamında idi. Zaten ismi de buna de
lâlet eyliyor, tekmil işler [Sadrâzamın reyi dairesinde görülüyordu. Hal
buki gerek Fatih ve gerek ondan sonraki Kanunnamelerde «Mal vekili
Defterdar» olduğu gösteriliyor, bu sözler ise nazariyatta kalıp ameliyat
büsbütün başka yolda cereyan eyliyordu.
îste Vak'a nüvis'in buna dair olan ifadesi şudur:
«Mutbahı Hümayun ve ıstabli has ve Tersanei âmire ve Şehir emin
leri ve eski Pazarbaşılannın eğerçi Baş Muhasebede mahfuz hattı hü
mayun ile masarifi seneviyyeleri tensik olunmakla bilâ ferman kimseye
bir akçe verilmeyüp hini hisapta masrafları aklâmdan fermanları ile
tatbik olunurdu. Ancak Mutbah Emini olanların mübayaa ettikleri zeha-
yirin fleyleri ümenâmn kamei insaflarına müfevvez olup vakti muhase
bede yekûnundan mutat üzere ferü nihade olundukça davayı zara ü zi
yan Ve bey’ü şiralan zabıta tahtında olmadığından masarifi mutade zi
yade ve noksandan hali değildir deyu fimabat es'an Hassadan mübaya
eyledikleri eşyanın feyleri narh defteri ile tatbik ve tetkik olunarak, mas
rafları her ne miktar akçaya baliğ olursa onu onbir hisabı üzere ümma-
ye faiz zam ve tayin olunup bu veçhile hem tarafı mirîye nef hasıl ve
hem eminlere dahi cihatı maaşları hilesiz vasıl oldu Ve masarifi mühim
ine kıl'a münasip olan emvali etraftan havale olunmak üzere hazine t es
kinesi ola gelüp Defterdar olanlar buyurduklarından sonra Veziri Azam
hazretleri ol teskire üzerine pençe ve sah çeküp Ruznâmçei hümayunda
irat ve masraf bu veçh üzere zabıt ve takrir olunudru lâkin badelyevm
ol makule tezakir cemi ve defter ve herbir teskire negune maldan hava
le olunması münasip ise üzerine işaret ve sadrı ali tarafına arz ve iraet
olunduktan sonra Defterdarlar üzerine buyurup tekrar Veziri Azam hu-
124
zurunda ol defter ile tatbik ve mukabeleden sonra pençe ve sah tahrir
olunmak tekellüfü ihtiyar olundu.» (1)
1119 senesi Zilkadesinin yirminci günü (1708) azledildi.
Vak anüvis tebeddül keyfiyetini şöyle kaydediyor:
«Deftardar Damat Efendi müddeti mütemadi olduğundan gayri
haleti yok iken azlolonup ve Sarı Mehmet Efendi mahı Zilkdemin yir
minci günü tekrar Defterdarlık mansıbı ile kâmkâr oldu.» (2)
1120 senesi Saferinde (1708) yeni Sadrazam Çorlu’lu Ali Paşa Sada
ret Kethudalığına tayin ettirdi.
«Defterdarlıktan mâzul Damat Mehmet Efendi Sahibi devlet haz
retlerinin ber keşidei himmeti asâfaneleri olmak hasebiyle kethüdakh-
lan hizmetinde istihdam eylediler» (3)
Bununla beraber bu memuriyzeti imtidat etmemiş, (29. Lumadela-
hize 1120) 1708 de azlolunmuştur.
Vak'anüvis; bu ani değişiklik için şöyle diyor:
Veziri Azam Kethüdası Damat Mehmet Efendi dilhahı asafi üzere
hareket edememekten naşi evahiri mahı Mezburda ihraç» edildi. (4)
Mehmet Efendi Sadaret Kethudalığı makamını Ali Paşa'nm arzusu
üzerine getirilmiş iken tayininden az sonra bahusus «dilhahı a safî üzere
hareket edememekten naşi» azli, efendinin [mutlaka paşanın yollu yolsuz
her arzusunu isaf eder takımdan olmadığım gösterir.
Biraz sonra Nişancı ve 1121 senesi Cumadelahırm üçünde (1709) de
azlolunan Sari Mehmet Efendi’nin yerine, ikinci defa' Defterdarı Şıkkı ev
vel oldu.
Üçüncü Sultan Ahmet sulh ve sukünü harp ve darbe tercih ediyor,
memleketin imanna, ve senelerdenberi unutulan zevkü sefanm inkişafına
çalışıyordu. Artık memleket eski malî sıkıntıda da bulunmuyordu. Çünkü
harb ve darbın ve fazla askerin icabettirdiği masrafın ihtiyarım mahal
kalmamıştı. Saniyen; etraftan ve bilhassa Mısır'dan muntazaman vergiler
geliyon bu sayede ulûfe ve vazaif de, vaiktü zamanile, ödeniyordu. Maa-
mafih Rusların cihana meudan okuyan Demirbaş Şarl’a galebe çal
ması ve mağlup İsveç kiralının Osmanlı ülkesine sığınmasının kabulile be
raber hakkında ihtiramatı mahsusa gösterilmesi galip Rusya Çannı iğzap
etti. Münasebetsiz teşebbüsleri Babı âlice kabul edilmemesi üzerine harp
ilân eyledi (1123/1711).:. 11234
(1) R aşit T arihi, C ilt-3, Sahile : 206.

(2) R aşit T arihi, Cilt • 3, S a h ile : 239.
(3) R aşit Tarihi, Cilt - 3, Sahile : 345.
(4) R aşit T arihi, O lt • 3, S a h ile : 260.
125
Türk ordusuna Sadrâzam Baltacı Mehmet Paşa Serdar Nasbedil-
mişti. Defterdar Damat Mehmet Efendi de, mutad veçhile, birlikte hareket
etmişti. İki ordu Prut sahilinde karşılaşmış, ve Ruslar başlarında İmpa
ratorları Deli lâkabile maruf (Büyük Petro) olduğu halde sıkıştırılıp esa
retine ramak kaldığı bir sırada 'Baltacı ile akdettiği Müsalâhâme sa
yesinde yakasını esaret zilletinden kurtarmıştı. Baltacı Mehmet Ruslarla
sulh yapması bir çok dedikoduya sebeb oldu. Kendisini rüşvetle itham
edildi, İmparatoriçenin elmaslarını aldığı gibi gayri meşrua münasebette
bulunduğu bile söylendi, Hedaya namı altında. Paşanın bazı şeyler al
dığı şüphesizdi. Fakat bunlar, o zamanın telâkkisi nazan dikkate alınırsa,
rüşvet sayılmaz. Hele aleyhdarlık ıen ziyade Demirbaş ile Kırım Hanından
geldiği nazarı dikkate alındığı surete bu işde mübalağa olduğunda şüphe
edilemez. İmparatorun kendisini selamet sahilinde gördükten sonra imza
ettiği muahedeye riayet etmemesi Sadrâzamın aleyhtarlan için güzel bir
vesile oldu. Bu yüzden memuriyyetinden azledildiği gibi müteakiben ca
nına da kıyıldı.
Baltacı'nın linfisali taraftarlanndan sayılan bir kısım ileri gelenlerin
azlım intaç ettiğ igibi Defterdar Mehmet Efendi'nin de vazifesinden uzak-
laştınlması sebeb oldu 10-Zilhiççe (1123/1712).
Vak’anüvis; değiştiği «zahiren mucibi azli» bir keyfiyet olmadığı su
retinde yazmıştır.
Arası beş ay geçmeden, yine Vak'anüvis'in tabiriyle, «sebebi gayri
malûm» ile azlolunan Mehmet Efenedinin yerine, üçüncü defa, Baş Def
terdar nasbedildi (17 Cumadelula (1124/1712).
Böyle «zahiren mucibi azil» olmayan veyahut «sebebi gayri ma
lûm» ile memur azli ne gülünç, ve hatta memleketin selâmeti için ne kor
kunç bir şeydir. Fakat çok teessüf olunur ki zararı el ile tutulacak dere
cede zahir ve bahir olan bu keyfiyyet zamanların değişmiş olmasına rağ
men devam edip gidiyor, ne yazık! ....
Rusya İmparatoru Deli Petro'nun Baltacı Mehmet Paşa ile akdettiği
muahedeye riayet etmek istememesi, ve bazı tedarikâta bile koyulması
İstanbul’da da hazırlık lüzumunu intaç etmiş ve icabı icra olunduğu gibi
Sultan Ahmet ta Edirne’ye gitmişti.
Bu sırada tebeddüller, aziller ve nasıblar birbirini takip ediyor, bir
parça unutulur gibi olan Sadrâzam katli fezihası da yeniden başgösteri-
yordu. Nihayet Damat Ali Paşa Sadarete getirildi, ve onun iş başına dave
tini müteakip Mehmet Efendi'nin azli vuku buldu (28 Cumadelulâ
(1125/1713).
İnfisah sebebi hakkında müverrih; biri betaet, diğeri Sadrazamın
meşrebine ademi tevafuk gibi iki sebep göstermekte ise de o zamanda ve
hatta her vakitte emsali tekrarrür ettiği veçhile doğrusu yeni Sadrâzam'm
126

kendisinden hoşlanmaması, ve yerine adamlarından birini getirmek arzu
sunun galebe çalması olduğuna şüphe edilmemek lâzım gelir. Çünkü Meh
met Efendinin evvelki memuriyyetlerinde betaeti görülmedikten başka
Rusya harbinde gayret ve faaliyeti dahi görülmüştü. Nasıl olur da tecrü
besi artmış olmasına rağmen şimdi, üçüncü memuriyyetinde, bati olur.
İşte Vak'anüvis’in mütalası:
«Defterdar Damat Mehmet Efendi umuru mühimmede kemâli teenni
ve taharrisi rehavet ve fütura mahmul ve sahibi Devlet Hazretlerinin
meşrebine muvafık tiz destii temşit halâ Sofya Beylerbeyisi Defterdar
Mustafa Paşa'dan memur olmağın Devleti Aliyye tarafına gelmesi ferman
ve mahı mezburun yirmisekizinci günü Defterdarlık Damat Mehmet
Efendi azlinden Miri miranı mumaileyhe ihsan olundu.» (1)
Vak'anüvis'in azil sebebi olarak gösterdiği «taharri» kelimesi tet-
kikatı incelenerek halkın tabiri veçhile kıh kırk yarmaktır.
İfrata düşülmemek, teehhürlere meydan kalmamak şartıyle Hükü
mette ve hassatan Maliye işlerinde bir kusur deiğl bir şeref olmak lâ
zım gelir. Binanialeyh bu tâbirde yukardaki mütalaanın, yani yeni Sad
râzamın kendisinden hoşlanmaması, ve hassatan diğerlerini getirmek
istememesi neticesinde azlolunduğu hükmünün doğruluğunu isbat eder.
1126 (1714) Kayseri Sancağıle Bender, ve yine o sene Zilhiççesinde
(1715) Hotin muhafızı olmuş ve 1128 senesi Zilhiççesinde (1716) Hotin
muhafızı Vezir Mirza Mehmet Paşa’ya tevcih kılınmakla açıkta kalan
Mehmet Paşa, bir tuğ daha ihsan olunmak suretiyle, Vezaretle, Paytah-
ta davet edilmiştir. Paşa'mn Merkeze celbinde hikmet vardı. Binanialeyh
sebebsiz değildi. Zaten infisalini müteakip tuğ ile taltif olunması da bir
şeyin mevcudiyyetine delâlet ediyordu. Filhakika sefer münasebetiyle
Edirne'de bulunan Sultan Ahmed'e mülaki olunca, dördüncü defa Şıkkı
Evvel Defterdarlığıyle tebcil olundu (5 Safer 1129/ 1716).
Sadrâzam Ali Paşa’mn şahadeti üzerine, Belgard’da, makamını Ha
lil Paşa ihraz etti. Yeni Sadrazam bulunduğu makamı idare edecek bir
iktidara malik değildi. Bunun için selefi San Mehmet Paşa Sadrazam
lık istemeğe kalktığı gibi bu defa kendisinin Sadrâzam nasbim hünkâr
istediği halde ihtiyar ve kifayetsizliğine zamimeten «nzayı Hümayun
üzere harekete muvaffak olamayacağı mukaddematı ahvalinden zahir
ve aşikâr olduğundan şimdilik Defterdan Şıkkı Evvellik ile mübeccel»
olması ve ihtiyarlığına inzimam eden rahatsızlığım binaen ifa edcmiye-
ceği anlaşılan vazifei asliyesinin de, selefinin infisalile kendisinin işe
mübaşereti arasında geçen bir ayı mütecavi zamanda vekâlet eyleyen,
sabık Defterdarlardan Kayserili Osman Efendi tarafından rüyet edil
di R aşit T arihi, Cilt - 4, S a h ile : 7.
127

mesi Padişahın iradesi cümlesinden bulunuyordu. Bu ne garip bir mua
meledir/ İktidarı olmayan bir adamı iş başında tutmak, sonra fiilen
ifayı vazife edemiyecek derecede ihtiyar ve rahatsız bulunan birini de
ha tayin edip Devletin en mühim iki memuriyetini ehliyetsizler elinde
bırakmak nasıl tecviz olunmuştur. Memuriyyetle getirilmiş denilerek
behcmahal kayrılması lâzım geleceğini ise hangi mantık kabul eder.
Cidden dikkate değen bu hadiseyi Vak’anüvis şöyle kaydeder :
«Sadrâzam Halil Paşa Hazretlerinden temşiyeti umuru Devlette meş
hur olan asan ademi kurdetten naşi Vüzerayı izamdan bir Veziri sütude
tedbir mülâzım dergâhı Şehinşahı İskender şerir olup musammem olan
seferi Hümayuna ya Sadaret ile Yerdarlık mesnedinde takrir veyahut Ve
ziri Azami müşarünileyhe memuru müşareketi rey ve tedmir kılınmak
ehem ve elzem olmağın zikri mürur ettiği üzere Hotin Muhafızı Veziri mü
kerreri Defterdan sabık Mehmet Paşa’ya hafiyyeten ilâmı keyfiyyet ve su
reta Defterdar olmak üzere rikâbı Hümayun tarafına davet olunmuştu.
Lâkin Veziri müşarünileyh Edime şehrine vasıl oldukta gayet pir ve ih
tiyar ve ileli vücut sebebiyle mühimazii umum din ü Devlette adim-ül-ik-
tidar olduğundan maada kendüden rizayı Hümayun üzere harekete mu
vaffak olamıyacağı mukaddimatı ahvalinden zahir ve aşikâr olmakla
mesnedi Sadarette istihdamı daiyesi bertaraf kılınup memuriyyet ile gel
miş bulunduğundan safer-ul-haynn beşinci günü şimdilik Defterdan Şıkkı
Evvellik ile mübeccel ve vekili Defterdarı Osman Efendi kemakân tem
şiyeti umura müekkel oldu.» (1)
Vak’anüvis’in verdiği şu malûmat da nazan dikkati çekecek fıkra
vardır:
«Rızayi Hümayun üzere harekete muvaffak olamıyacağı mukadde-
matı ahvalinden zahir ve aşikâr olmakla ila h ..........». Bu ibare mağluli-
yetine binaen vazife göremiyeceğinden sonra ve bilhassa tayin edilmeme
sini icabettiren ikinci bir sebeb şeklinde zikredilmemiş olsaydı ihtiyar
lığa ve kifayetsizliğe atfolunur geçilirdi. Halbuki bu suretle te Vile imkân
yoktur. Şu halde evvelden hatta damat olan birinin ne kâıbta ne gibi bir
vazifeyi ifaya kaabiliyyetli bulunduğunun bilinmemesi. Devlet erkanı hak
kında bu derece vukufsuzluk ve lâkaydi gösterilmesi doğrusu affolunur
kusurlardan değildir, «rizayı Hümayun» tâbirini «mülkü Millet, din ü dev
let» manasına aliyoruz, çünkü o zamanın telâkkisi o şekilde idi. Yoksa
zahirî mana nazan dikkate alınırsa bu babda bir çok söz söylemek lâzım
gelir. Esasen tarih usullerince mazide sereyan eden hadiseleri şimdiki
ölçülerle değil o zamanın mikyastan ile ölçüp kıyaslamak icabeder. Bu
zamanın kanaatleriyle tenkide bittabi mahal ve imkân yoktur.1
(1) Raşlt Tarihi, Cilt - 4, S a h ile : 319.
123

İhtiyar ve alil Defterdar hakkında ileri sürdüğümüz mütalaalar ta
hakkuk etmiş, bir ay sonra, fakat yine bir tecrübe gösterilerek, Kubbe ne-
şin vezirler silkine terefi kılınmıştır (Rebiülevvel 1129/1716).
Bir parça geç olsa bile hakikatin böylece anlaşılması, bu defa hiç ol-
massa aksamayacak bir işe konulması yine teşekküre değer görülmek
icabeder.
Tahakkuk eden diğer bir cihet de asil ile vekilin mes'uliyyeti birbi
rine atfetmeleri yüzünden işlerin bozukluğudur. Pek tabii olan bu halin
böylece sâbit olması âti için bir ibret dersi yerine geçmiş olsa idi yine bir
kâr demekti. Fakat maattessüf vakayi ve hadisattan ibret dersi çıkaracak,
mazarreti anlaşılan bir şeyi tekrar tecrübeye kıyam ile yeni zaralara mey
dan vermeyecek basiret sahihleri o tarihlerde değil son zamanlarda bile
görülmüyor, onun için de devlet işleri bozukluklarından bir türlü kurtu
lamıyor.
Vak’anüvis; değişikliği şöyle kaydediyor:
«Bir ay mukaddem zikri mürur ettiği üzere Hotin’den davet ile ge-
tirtilüp Defterdar nasb ve tayin olunan Vezir Damat Mehmet Paşa eğerçi
evvailde biddef'at Defterdar olmuş ve umuru mâliyede rüsuhu tam bul
muş kimse olu plâkin zaafı piriye illeti vücut dahi munzam olduğundan
naşı temhşiyeti umur ibadda kenduye ianet ve imdat için Defterdarı sa
bık Osman Efendi yanma tayin olunması safayı hatırın tahdiş ve umuru
nasıta fitkuntkı birbirlerine havale eylemeleri halkı üftadei derdi teşviş
etmekle nizamı umuru devlet ve din içün veziri müşarünileyh - Kubbene-
şin tayin olunup Osman Efendi berveçhi istiklâl Defterdarlık mesnedinde
temkin olundu.» (1)
AvusturyalIlara karşı ertesi sene ilkbaharında açılan muharebeye
Mehmet Paşa da iştirak etmiş, ve Belgrad'm ziyamı intaç eden muhare
benin kaybedilmesi üzerine Ordu (Niş) e avdet ettikten bir kaç gün sonra
ihtiyar ve maluliyyetine sefer zorluğunun inzimamı dolayısıyle orada ha
yata gözlerini kapamıştır. (Ramazan 1129/1716).
Vak’anüvis; «ötedenberi müptelâ olduğu marazı gayretten ve me
sane marazından hâlas olamayup bu hakdanı fenadan müntekıli rahati
ve hasleti gayreti imanla darüssürun bekaya nhlet» ettiğini yazdıktan
sonra tercümei halini kısaca kaydediyor. Dikkate değer sözleri ve ahvali
hususiye ve umumiyesi hakkında mühim malûmatı ihtiva eden o sahife-
nin aynen nakli Iuzumlu sayılmıştır:
«Veziri müşarünileyh mevkufat Baş Halifesi olan Ahmet Efendi
merhumun abdi memlukunden olup cebin halinde nuru kaabiliyyet ve is
tidadı lâmi' ve sati' olmakla kendü alâkayı bendi lünüvvet olmuş idi;1
(1) R aşit T arihi, Cilt - 4, Sahile : 332.
129
f: 9 - 2 Original from
Digitized by
Efendisinin vefatından sonra cermayei iştiharı olan Kasab Başı Ali Ağa'ya
damat olup badehu Bıyıklı Mustafa Paşa rikâbı Hümayun Kaymakamlığı
ile çıkıp Sadrâzam vekili oldukta zamirinde Defterdarlık mesnedinde tem
kin ve istihdam eylemek menvi ve merkûz olmakla melhuzu olan hususu
ikaa tavtie olmak üzere beyinlerinde olan meveddet muktezasım icra ve
hukuku sabıkayı ipka mülahazasıle Küçük Ruznâmçe mansıbı ile ikrâm
etmişiken meluf olduğu hizmeti kitabet bu makule azil venasbı müreccah
olmakla az vaktin içinde tav'an ve nzaen mansıbı mezburdan istifa birle
yine mevkufat kalemine müdavemet ve umuru Mâliyede tahsili dest ma-
yei rüsuh ve mümareset edüp hassei istikâmeti dahi ilâvei vüfuri kaabiliy-
yeti olmakla emsal ve eşkâline tasadduk ve tefevvuk ederek ikinci halife
olup nice sinin ve şuhur ve evkatı bu veçhile mürur eyledikten sonra
bin yüz onsekiz senesinde Çorlu’lu Ali Paşa merhum Vezaretinde defaten
Defterdarı Şıkkı Evvel olup balâda zikri mürur eylediği veçhüzere bir
kere Vezir Kethüdalığı ve üç defa Efendilik ile ve bir defa Vezaretle Def
terdarı Şıkkı Evvel olmuştu. Veziri müşarünileyh selim-üt-ttab ve hüsn-
ül-hulk bir düsturu vakur olup vazi' ve şerife dilnuvazane muamele ve sa-
ğir ve kebire lütuf ile mücamele eylemekte mecbul olmuşlar idi ve bey-
tülmali müslimini dahi aleddevam sıyanet vemücanibet ile meşgul olmak
la Defterdarlıkları müddetinde kendisinden hiçkimse zararı keşide olma-
yup hazinei âmire dahi tetavüli desti havaneden âsûde olmuştu.» (1)
Sicilli Osmanimüellifi (Cilt - 4, sahife: 213) tercümei talini, âdeti
vehile, kısaca yazdıktan, ve Vak'anüvis'in sözlerini hemen olduğu gibi
tekrar eyledikten sonra evlât ve yakınlan hakkında şu malûmatı veriyor:
«Mahdumu (Ahmet Bey) Halifei ganem iken (1170/1756) da fevtle
anın mahdumlan olup (1151/1738) ve (1156/1743) genç vefat eden (Meh
met ve İsmail) Bey'lerin yanma Topkapıda defnedilmiştir. Bir Mahdu
mun (İzzet Ali Paşa) dır.
İzzet Ali Paşa; pederinin mesleğini takip etmiş, oda babası gibi Baş
Defterdar ve Vezir olmuştur. Ayni zamanda Şair olan bu zatın hakkında
fazla malûmat için tercümei haline müracaat olunmalıdır.
Osman Paşa
Kayseri'lidir. Memleketinde, ve sonra pek genç iken geldiği İstan
bul'da iyice bir tahsilde bulundu. Girdiği Devlet hizmetinde Kapıcıbaşı,
Başkapı Kulu Kesedarı ve daha sonra Başkapı Kulu olmuş ve 1125
(1713) senesinde Rusya'ya karşı sevk olunan orduya kanun mucibince
Şıkkı Evvel Defterdan'nın iştirakine binaen Paytahtta Defterdar Vekili
nasbedilmiştir.1
(1) R aşit T arihi, C ilt-4, S ah ife: 361.
130
Sonradan Valide Kethüdası ve müteakiben Matbah Emini oldu.
Badehu Bender ordusu Defterdarı olup bir kaç gün geçince Kapıcılar
Kethüdası ve 1126 Muharreminde (1717) Mustafa Paşanın yerine Şıkkı
Evvel Defterdarı oldu.
Vak'anüvis; Osman Efendi’nin Rikâbı Hümayun Kaymakamlığı
hengâmında Sadrâzam Ali Paşaya intisap eylemiş olduğunu, ve o sa
yede derece derece terfi ederek en nihayet Defterdar nasbedildiğini
yazıyor.
Az zaman zarfında vaki olan bu terakki keyfiyyeti şöyle yazılıdır:
«öteden Sadrâzam Hazretleri dahi Rikâbı Hümayun Kaymakamı
İken himmeti asafaneleriyle Başbakı Kulu Kesedarlığmdan iptida Baş-
bakı Kulu ve badehu Bender tarafına memur olan ordu Defterdarı ve
bu esnada gelüp makdemi sahip Kethüdası olan Kayserili Osman Efendi
mahı Muharrem-ül-haramın on ikinci günü Defterdarlık rütbesine pâni-
hade olup selefi Mustafa Paşa mansıbı sabıkı olan Rumeli Beylerbeyili-
ği'ne iade olundu.» (1)
Osman Efendi iş başına geçtikten sonra nisbeti kadimesi, daha
doğrusu bendesi olmasına rağmen Sadrâzam ile geçinemedi. Onu kolun
dan tutup kademe kademe yükselten aynı Ali Paşa aradan çok vakit
geçmeden tebdile lüzum gördü (7 Şaban 1126/1714).
Vak'anüvis; diyor k i:
«Defterdar Osman Efendi eğerçi sığarı sininden beru hidematı
aklâmı mirîyyede evkatgüzar olup lâkin Sahibi Devlet Hazretleri yanın
da bazı kusur töhmetiyle ve bundan akdem Moskuv hududu kat'ından
gelen Defterdarı Sabık Elhaç Mehmet Efendi'nin hizmeti merkumesine
mükâfat niyyetiyle mahı Şaban-ul-mâzzamın yedinci günü Defterdarı
merkum azil ve tebdil, ve yerine müşarünileyh Elhaç Mehmet Efendi
tebcil olundu.» (2)
1127 senesi Muharreminde (1715) Rikâb Defterdarı oldu. 1128 se
nesi Rebiülâhirinde (1716) Venediklilerin işgali altında iken terk edil
diği haberi gelen (Gabele) Kalesinin zapt ve muhafazasını temin me-
muriyyetiyle tavzil olundu.
Vak'anüvis; memuriyeti için şu malûmatı veriyor:
«Bosna civarında vaki Venedik kılamdan Gabele Kalesi mühim
matın mahalli ahara naki içlin haliya terk edildiği haber verilmeğin
varup kalei mezbureyi zapt ve muhafaza içiin derununa asker vaz ve

131

iskân etmek Defterdarı sabit Kayserili Osman Efendi'ye ferman olun
mağın Orduyu Hümayundan aynlup savbi memure âzim oldu.» (1)
Bu vazifenin ifasından sonra tekrar orduya iştirâk eylemiş, ordu
nun Edirne'ye avdetinde Padişahın emniyetinden zevaline binaen 16-
Muharrem 1129 (1716) da azl olunan Mehmet Paşa’nın yerine getirilen
Damat Mehmet Paşa’mn işe başlamasına kadar (5 Sefer 1129) Defter
darlık Vekâletinde bulunmuştur.
Vak’anüvis; (Raşit tarihi. Cilt - 4, Sahife : 318) «Defterdar nasbo-
lunan Hotin Muhafızı Defterdarı Sabık Damat Mehmet Paşa gelince ve
kâlet etmek üzere Defterdarlıktan mazul Osman Efendi meclisi halli
ve akdi defteride iclâs olundu» dediği gibi asilin gelişini kaydettiği
sırada da (Cilt-4, Sahife: 320) «Vekil Defterdarî bulunan Osman Efen
di kemakân temsiyeti umura müekkel idi» diyor. Bunu icap ettiren
hal yeni Defterdar'm hakkiyle vazife göremiyecek derecede ihtiyar ve
fazla olarak da vücutça malûl olması idi. Bu suretle temsiyeti umur için
kullanılacak tâbir bulmak müşküldür. İktidarsızlığı anlaşılan bir Sad
râzamı mevkiinde tutmakta, vazife göremiyecek derecede ihtiyar ve
alil bir zatı Defterdarlığa getirmekte ne mana vardı. Hele işi ikinci bir
zata havale etmek, mesul ile yardımcı arasında çıkacak ihtilâflar yüzün
den Devlet işlerini perişan eylemek demek idi. Nitekim öyle oldu. An
cak o zamanın işlerine bir türlü akıl ermiyor. Daha evvel Defterdar San
Mehmet Paşa da azil edilemiyor, işden el çektirilmesi için Merkeze dön
mesi bekleniyordu. Devlet şahısların elinde böyle oyuncak oldukça, azil
ve nasp işleri yolunda ve yerinde cereyan etmedikçe selâmet beklemek
bittabi abes olur. Nitekim o zamanın işleri böyle perişan, keşmekeş
içinde bulunuyor, ve bunun zararım ise şahıslarla beraber memleket
çekiyordu. Fakat bunu kimse düşünmüyor, herkes işin oluruna, men
faat dolabımn döndüğüne bakıyordu.
Defterdar Mehmet Paşa ile Osman Efendi arasında baş gösteren
anlaşmazlık resmî işlere tesir etmeğe başladı. Padişah'm tâbirince «tem-
şiyeti umuru ibadda kendüye ianet ve imdat içün Defterdarı Sabık Os
man Efendi yanına tayin olunması safayı hatırın tahdiş ve umuru nasda
fıtku ntkı birbirlerine havale eylemeleri halkı üftadei derdi teşviş» etti
ğinden Mehmet Paşa terfian Kubbeneşin vüzera silkine ithal, ve Osman
Efendi'nin de asaleti memuriyyeti icra kılındı (Rebiülevvel 1129/ 1716).
Şehit Ali Paşa'mn Sadareti zamanında Reisülküttapdan pek ziyade
itimadım kazanmış, ve Belgrat'ta şehadeti üzerine Sadaretin değişme
sini müteakip infisal eylemiş olan Elhaç Mustafa Efendi hakkında gün
den güne nüfuzu artmaya başlayan Damat İbrahim Paşa’mn teveccüh.1
132

göstermeğe başlaması feyzinin başlangıcı ad ve telâkki olundu, Hakika
ten aradan çok geçmeden uhdesine Vidin Defterdarlığı tevcih edilmesi
teveccühünü bu suretle telâkki eyleyenlerin haklı olduklarım ispat eyledi.
Vak'anüvis hadiseyi yazarken işi hiç münasebet yokken Osman
Efendiye taallûk ettiriyor, bununla da Vidin Başdefdarlığma tayin olu
nan zatın kariben Baş Defterdarlığa getirilmesi m usammem olduğunu
anlatmak istiyor:
«Osman Efendi’nin Defterdarlık mansıbında tamaı ham ve reha
veti malûmları oldukta kendüye vesilei ıtlak olmak için Vidin Defter
darlığı ihsan ve Gelibolu ma’berinden revane olması ferman olundu.»
(D
Halbuki aradan bir kaç gün geçmeden uhdesine Vidin Defterdar
lığı tevcih oilman Mustafa Efendi Şıkkı Evvel Defterdarlığına getirilmiş,
ve «Kethüda Beyin yamnda bulunup sureti halden haberdar» olan Os
man Efendi «infial ile hanesine revan olmuştur (15 Muharrem 1130-
1717).
Yine o sene Rebiülahın başlarında rütbei Vezaret ile beraber arpa
lık olmak üzere Niğbolu Sancağı tevcih olunmuş ve Vidin Muhafaza-
siyle tavzif kılınmıştır.
Vak'anüvis; bunu şU suretle kaydediyor:
«Bir kaç gün mukaddem mazul olan Osman Efendi arzu mendam
rütbei Vezaretten olup tarafı Mirîye vereceği akçeyi edaya istical ve
neyli rütbei Vezaret ile ihrazı merîdi izzü ikbal ettikten sonra şimdilik
kendüye berveçhi arpalık Niğbolu Sancağı tevcih ve biran akdem Vidin
Muhafazasına revane olmak üzere ferman ve tenbih olundu.»
Yine o sene Ramazanında Bosna Tati hududuna memur edilmiş
ve 1131 senesi Seferinde (1718) Bosna Valisi olmuştur.
Yeni vazifesi başına varınca selefi Numan Paşa Kethüdası İbrahim
Efendi'nin geçen harplerde asker ve mühimmat tedariki için verilen
paralan mahalline sarf etmiyerek zimmetine geçirdiğini haber aldığın
dan hesabma bakılmak üzere gönderilmesi lüzumunu İstanbul'a yazdı.
Sadrâzam Damat İbrahim Paşa verdiği cevapta emvali mirîyye zimmet
darammn tahakkuk etmiş ve edecek borçlanmn keyfiyyeti tahakkuk ve
tahsili mukaddema gönderilen mufassal emri şerifte münderiç olduğun
dan bu babda tekrar salahiyyet meselesi mevzuu bahis olamıyacağı gibi
Bosna Beylerbeyisi ve muahharen kethüdalığı zamanında İbrahim ket
hüda, Çavuşlar kethüdası Mehmet, Kandiye'den mazul Seyyit Mustafa,
Yusuf Kadı, Sefer Paşa ve Divan Efendisi Nemçe namındaki zevat ile
yekdil ve yekcihet olup bunlann gerek askere ait levazım ve erzaktan1
(1) R aşit T arihi, C üt - 4, S a h ife : 380.
133

ve gerek eşhasa ait emvali hususiyyeden bir çok zimmetleri bulunduğu
evvel ve ahir vaki olan işarattan anlaşıldığından bu suret tahakkuk etti
ği surette mesuliyyeti ve zimmetinin tahsili tabii olduğunu bildirmekle
beraber bu vakte kadar pek nadir görülen bir hakşinaslık olmak üzere
«eğer mumaileyh İbrahim Kethüda'mn zimmetinde madde beyanile
külli malı mirî ve hukuku nas zuhur edeceği indinizde yakinen malû
munuz olup mezbur mahalline ihzar olundukta muvacehesinde madde
beyan olunarak üzerine şeyh sübutu muhakkak ve sabit olursa asla ve
k ata özür ve himaye olunmamak veçhi üzere maddeleri beyan ederek
defterin tahrir arz ve ilâm edesiz» diyor ve aksi sabit olarak kendisi
beyhude süründürülmek gibi o zamana göre haksız addedilmiyen bir
muamelenin men'i hudusu ihtimalini de nazan itibara almak gibi, ve-
levki himaye fikriyle yapılmış olsun, idarede işlerinde cidden bir yeni
lik göstererek» ancak mezburun gıyabında müddei olup madde iddia
edenler muvaceheye geldikte geri çekilüp iddia etmiyecek olurlarsa Bos
na'ya ihzar olunması bi vecih olmuş olur. Bu hususu dahi bir hoşça te
fekkür eyleyüp mezbur İbrahim Kethüda zimmetinde gerek mirî ve ge
rek nasm mutalebesi ihzar olunacak mertebe vafir maddeye baliğ olur
sa Bosna’ya ihzar olunup geldikte iddia edenlerin herbiri meydana
çıkup muvacehesinde iddia ve sabit olacağı yakinen şimdiden malûmu
nuz olursa mezburdan iddia olunacak mevaddı miktarım tasrih ile def
ter edüp alelacele ilâm edesiz ki bu tarafta dahi ona göre hareket oluna»
demiş bulunuyordu.
Şikâyet ve iş'aratın tevalisi üzerine İbrahim Efendi İstanbul'da ya
kalanıp Boğaz Hisar Kalesine sevk ve orada tahtı tevkife alındı, işin fe
naya varacağım anlayan kethüda Hisar muhafızı Vezir İbrahim Paşa’mn
sevk ve tergibile ikiyüz keselik bir borç temessükü imza etti. İbrahim
Efendi’nin tahkikatın hitamından evvel böyle bir para borçlanmış ol
ması kendisinin hisabına iyice bakıldığı surette, bir hayli borcu çıka
cağı kanaatini verdiğinden dergâhi âli Kapucubaşılanndan Nuh Ağa
mübaşeretile Bosna'ya gönderildi. Ancak o kadar şikâyet veiş’ar üzerine
gariptir ki Bosna’ya varınca «taraf taraf mübaşirler tayin ve İbrahim
Küthüda'da hakkı olan gelsin bir kusur ahveriliyor» yolunda ve ilânat
yapıldığı halde kimse zuhur etmemiş, bununla beraber kendisinin ser-
besi bırakılarak keyfiyyetin bu suretle Makamı Saltanata iş'an Osman
Paşa'mn işine gelmediğinden «ikrarı mal etmek için hapis ve t escin»
olunmuştur. Fakat gariptir ki Osman Paşa; İbrahim Kethüda'mn malı
miriye zimmetine geçirdiğinden, ve halka zülüm ve gadr ile paralar aldı
ğından bahseylemiş iken kendisi ve hele tayin ettiği mütesellimi daha
ziyade fenalıkta bulunuyor ve her ikisinin pek ileri gitmesi halkın huzu
runu kaçırdığından aleyhlerinde ilkin şikâyet suretinde beliren hare
ketler bir zaman sonra adeta kıyam halini almış bulunuyordu, işte tam
134

İbrahim Kethüda'nın Bosna'ya getirildiği zamanda idi ki «Bosna ahalisi
zulüm ve bidat ile muhafızı müşarünileyhin emir ve hükmünde gerden-
keşi tav'u inkıyat olup Saray Bosna'da olan mütesellimi üzerine hücum
ve dükkânları kapatmak mertebesi fitne ihdasına tesaddi eylediklerin
den maada deri Devleti Aliyyeye vafir adam gönderip figan ve feryat ve
azlinden maada üzerine sabit olan haklan istirdat olunmak babında
ref'i rik'ai istimdat» eylemeleri ile mahallinde icabeden tahkikatın ya
pılması için Kapıcı Başılardan Dayezade Mustafa Ağa tayin edildi. Tah
kik memuru hareket etmek üzere iken şikâyetnâmeler evali etmeğe baş
lamış, hatta b« defa «Bosna Mollası ve sair kuza t tarafından arzı muh
zırlar» gelmekle memurun gönderilmesine mahal görülmiyerek bu su
retle «hakikati hâl mertebei vuzuha reside olmağın» azli bittensip 1132
senesi Rebiüahirinin yirminci günü (1720) (Avlunya) ya tahvili memu-
riyyet ettirildi. Maamafih «ahalinin Veziri müşarünilyh ile olan dava
larım istima, ve üzerine sabit olan hukuku ibadı tahsil için bir mevlâ
nasb ve irsal olunmak dahi iktiza etmişken Şeyhülislâm Selleme-hüs-
selâm Hazretleri işareti aliyyelerile Mevsıle sahn müderrisi Kara Ahmet
Efendi mevlâ nasb ve tayin olunup gerek Veziri müşarünileyhin davala
rını şer ile istima ve gerek tefsili mürur ettiği üzere divanı Bosna’ya
ihzar ve hapis olunan Kethüda İbrahim Ağa hususunun hakikatma tah
sil ıttilâ' etmek üzere te'kit ve tenbih olundu.» (1)
Bunun üzerine ne yapıldığına dair maatessüf hiçbir malûmat mev
cut değildir. Yalnız akabinde, aşağıda görüleceği veçhile, memuriyyet
almış olduğuna bakılırsa hakkmdaki şikâyatın tahakkuk etmemiş, ya
hut ancak tahvilini icap ettirecek kadar görülmüş olduğunu hükmolu-
nabilir.
1133 (1721) Konya Valisi oldu, ve İran'a ilânı harb olunması üze
rine harbe memur edildi.
1137 (1725) Nahçavan Muhafızı ve yine o sene Şehrizar Valisi ol
muş, ve hemedan Seraskeri maiyetine memur edilmiştir.
Vak'anüvis; son memuriyyetini şu şuretle kaydediyor:
«Şehrizar eyaleti berveçhi arpalık Nahcivan mutasarrıfı Vezir Def
terdar Osman Paşa'ya tevcih ve mükemmel kapısı halkı ile Hemedan
Seraskeri Vezir Ahmet Paşa’nın yanına varup memur olduğu umurda
bezli makgur etmesi ferman buyruldu.» (2)
Yine o sene Şevvalinde (1725) icra kılman tebeddülatta naklen
Karaman, 1138 senesi Cemadelevvelinin sekizinde (1725) de yine «He
ri) R aşit T arihi, Cilt - 5, S a h ife : 190.

(2) R aşit T arihi, Zeyli, m üellifi K üçük Çelebizade, Cilt - 6, Sahife : 248.
135

medan Seraskerinin yanında edayı hidematı Devlet eylemek» kaydiyle
Adana Eyaletine nakil ve tahvil edildi.
Yeni vazifesinin başma varışının üçüncü ayında öldü.
Vak’anüvis; dümünü şöyle yazıyor:
«Hemadan Seraskeri Vezir Ahmet Paşa tarafından kürsii Hükümet
Luristan olan Hürremabat'ta hizmeti muhafazaya memur olan ve tarafı
Devletten Karaman Valisi iken Edime Eyaletine naklonulduğu anifen
keşidei silki sutur kılman Vezir Defterdar Osman Paşa'nın evahiri şehri
Rebide nahli vücudu sumumi ecelden tebah ve saye misal üftedei haki
siyah olduğu haberi mahı Cumadelulanın yirmibirinci perşembe günü
vürud edüp Eyaleti Luristan Vali ve Muhafazadan hali ve eyaleti mer-
kumede cari ve cesur bir Vezirin bulunmasının lüzumu tamı mertebei
beyandan âli olmağla» ilâ... (1)
Sicilli Osmani müellifi (Cilt, 3, Sahife; 426) «Müdebbir, muhasip,
âkil, şeci bir zat idi» diyor.
Üçüncü Ahmet devrinde İstanbul'un İçtimaî, asan atikasına ve
hayat tarzına müteallik ve o devir için pek kıymetdar vesaikden madut
olan mektuplarında madam Montegû Türk heyeti içtimaiyesinden ve
hassatan taaddüdü zevcattan bahsederken diyor k i:
«Bütün ekâbir arasında tanıdıklarımdan yalnız Defterdarın bir kaç
cariyesi var. Bu cariyeler efendi dairesinin bir kısmında oturuyorlar.
Çünkü bir hanıma hizmet etmek için bir cariye verilirse, bu kâmilen
onun hakimiyyeti altına giriyor. Fakat bu dediğim Defterdara da herkes
çapkın nazariyle bakıyor ve hiç hürmet etmiyorlar. Zevcesi hep kendi
evinde oturuyor; zevcini görmek bile istemiyor» (2).
Madam Montegû Defterdarın kim olduğunu söylemiyor, fakat o
zaman biri San Mehmet Paşa, diğeri Damat Mehmet Paşa olmak üzere
iki Defterdar mevcut isede evvelkisi o sene Selanik'e teb’it ve idam edil
diğine, İkincisi ise ziyadesiyle yaslı bulunduğuna nazaran Sefirenin bah
settiği Defterdarın galibbin ihtimâl ile üzere Osman Paşa olması muh
temeldir.
Elhaç Mustafa Efendi

Mukabelei Süvari Halifesi Hüseyin Efendi'nin oğludur. Zamanına
göre iyi bir tahsilden sonra devlet hizmetine intisap ve tedricen terfi ede
rek Damat Mehmet Paşa’nın Defterdarlığı zamanında Kesadar, sonra
Mektupçu ve daha sonra da Kethüda kâtibi oldu.
(1) R aşit T arihi, Zeyli, Cilt - 6, S a h ife : 338.

(2) M adam M ontegtrnln m ektupları, m ü tercim i Ahmed Refik, T arih i O sm ani
encüm eni m ecm uası. N o : 22 S a h ife : 1406.
136

Şehit Ali Paşa’mn Sadrâzamlığında Sadaret Mektupçusu ve 112b
Zilhiccesinde (1715) yine Ali Paşanın şevkiyle, Süleyman Efendinin
yerine, Reisülküttap oldu. Varadin'de AvusturyalIlarla vaki olan muha
rebede Ali Paşa’nın şehadeti ve harbin ziyaı üzerine infisal eyledi. Hatta
o kadarla da iktifa edilmiyerek İbrahim Kethüda ile birlikte idamı dü
şünülmüş iken iktidar ve kifayetine hürmeten nefyiyle iktifa olundu.
Aleyhindeki bu hareket eski Sadrâzamın teveccühünü ziyadesiyle kazan
mış ve bu sayade hasıl ettiği nüfuz dolayısiyle akranımın hasedini mucib
olmasından ileri gelmişti.
«Mansıbı çelil ül kaderi riyasetle mahsud ül akran» olduğunu ya
zan Sefine tür rüesa idamına ramak kalan bu keyfiyyet yazarken liya
katim da belirtiyor!
«Müşarünileyhin (Ali Paşa'nın) Varadin seferinde şehadeti esna
sında İbrahim Kethüda ile mumailyh hakkında ekseri nasm itikadı bed
ve müşarünileyhten zuhur eden halâtın neticesi ikisine mesnet olmakla
hadenki kazaya hedef ve İbrahim Kethüda ile maan arsai tiğil telef ola
cağı müteyakkm iken Sadrı Ebsak İbrahim Paşa ol hilâlde Orduyu Hü
mayundan Muhzır ile Rikâbı Hümayuna rumal etmiş bulunmalariyle
vadii kitabette nazîri nadir ve umuru külliyei Devleti Aliyyenin uhdesin
den gelmeğe kaadir olduğuna binaen maslahat vaktına göre yirmi sekiz
Ramazanında yine Süleyman Efendi'ye selef olmak üzere azil ve nefiz
ile iktifa olunmasını rica etmeleriyle badehu Limni'ye iclâ ile ihtiza ve
töhmeti nakerde ile ol makule vücudun idamı reva görülmekten dur en
dişem selef ısrine iktifa olunmuş idi.» (1)
Aradan bir müddet geçipde Damat İbrahim Paşa iyiden iyiye nü
fuz peydah edince evelce ölümden kurtardığı Mustafa Efendi’yi bu defa
da ileriye sürdü. Ali Paşaya münasebeti derecesini ve İbrahim Paşanın
ileriye sürmesi keyfiyyetini Vak'anüvis şu suretle nakil ve bilgiçliğini
oda tasdik ediyor :
«Sadrı Sabık Şehit Ali Paşa merhum Hazretlerinin zamanı Sada
retlerinde kâmiyabı rütbei riyaset ve namdan fatanet ve kiyaset olup
merhuma müşarünileyh hazretleri mezburun tiz kalem ve sahibi derk
ve âkil ve sahibi marifet ve sadık olduğundan naşi sadakatine binaen
kendüye hadden ziyade alâka ve mahremi esrar ve cem'i umurunda
mütemen ve müsteşar eylediğine etrafında olan hassat hakkında nice-
türlü kıylü kal ettiklerinden naşi merhumu müşarünileyh hazretlerinin
şehadetlerinden sonra muktazayı vak tün hal üzere Orduyu Hümayun
Belgrad sahrasında iken mansıbı riyasetten mazul ve iptida Inoz ve
badehu Limni kalesinde müptelayı günci hamul olan Elhaç Mustafa
f — —— .......................... — ■■■■
(1) Sefine-tür-rüesa, m üellifi G iritli Resm i Ahmet, Sahile : 57.
137

Efendi'nin hidematı Devleti Aliyyede istihdam olunmağa istihkakı kül
lisi zahir ve umuru Maliye ve divaniyyede kema hüve hakkikihu mahir
olup keyfiyyeti ahvali rikâbı Hümayun Kaymakamı olan Damadı Mü-
kerremi Şehinşahî Devletlü İbrahim Paşa Hazretlerinin malumlan ol
makla zilli himayelerinde olup kemâli hakgüyluğundan naşi bu adem
bir gün olur bu Devleti Aliyyenin bir büyük işine yarar deyu ırakdan
daima kendüye lütf ile muamele ve mahalli kurbe getirmeğe bir müna
sip vakit aralardı.» (1)
İbrahim Paşa; Mustafa Efendi’yi Baş Defterdar yapmak arzusun
da idi. Fakat onu birdenbire Defterdar yaptırmayı muvafık görmedi, uh
desine Vidin Defterdarlığı tevcih ettirerek «Gelibolu ma'berinden savbı
memure revan olması ferman olundu» Bu suretle, İbrahim Paşa’nm sa
yesinde hem nefiz cezasından kurtuluyor, hem de memuriyet sahibi olu
yordu Maamafih Gelibolu’dan çıkıp Edime havalisinden geçerken giz
lice şehre girmesine izin verilmiş, bunu fırsat sayarak «Kayuk'ta vaki
hanesine nüzul» ünü müteakip «Kaymakam Paşa Hazretlerinin şerefi
damensusleriyle müşerref» olmuştu. Hatta «hakkında melhuz olan lütuf
ve iltifat zuhuruna dehin yine Vidin Defterdarlığı namile birkaç gün
meksu âramı irade olunmakla Sadrâzam kapusuna davet olunup Vidin
Defterdarlığı içün kendüye hilât ilbas ve defi dağdağai kıyl kal oldu.»
Demek oluyorki affedilmiş, sonra Vidin Defterdarlığına tayin
edilmiş olması dedikoduya sebeb olmuş. Afvı ve sonra böylece gelmesi
bir hayli söze sebeb olmuş. Bunlar mutlaka kendisinin ikbalini çeke
meyenlerin eseridir. Fakat İbrahim Paşa bunların hiç birine aldırmamış,
himaye gerdesi olan Mustafa Efendi hakkmdaki lûtfunu, dedikoduya
rağmen esirgememiştir.
Umduğu «lütuf ve iltifat zuhuru* gecikmedi (15 Muharrem 1130
1717) de Şıkkı Evvel Defterdarı nasbedildi.
Defterdarlığa getirilmesine en ziyade Şeyhülislâm İsmail Efendi
muhalefet ediyordu. Bu da aralarındaki bir hâdiseden ileri geliyordu.
Maamafih İbrahim Paşa galip geldi. Defterdar oldu.
Vak'anüvis gerek bu ve gerek tevcih keyfiyyetini şu suretle kayde
diyor :
«Kendüye tevcihi musammen olan Defterdarlık hususu bugüne
tekellüf irlikâbına hacet olmayup Edirne'de Vidin Derterdarlığı namiyle
bir kaç gün meksü âram ettirilmeğe bais bu oldu ki Şeyhülislâm İsmail
Efendi Hazretleri mumaileyh Elhaç Mustafa Efendiye gamzı erbaba
nifak ile hilâfıgeri gayzu şikak olup alelfeur Defterdar olmak lâzım gel
se behemehal dilğiri keder ve infial olacakları verastei işkâl olmakla ve1
(1) R aşit Tarihi, CU t-4, S a h ife :379.
138

Vidin Defterdarlığı namiyle bir kaç gün meksü âramı vaktinde zamiri
Şeyhülislâmı hilâfgirlik vadisinden tahrif ve bazı calibi hüsnü teveccüh
olacak harekât ile mübeyinleri tevfik ve telif olunup müşarünileyh rüt-
bei mezküre ile badehu teşrif olun. Filvaki Sadrâzam huzurunda Vidin
Defterdarlığına hil'at giyüp bir kaç gün Rikâbı Devlet ile görüşmeğe
mezun oldukta tebriyei Veziri Müşarünileyh ile zahiren teneffürleri izale
ve bazı vesait vesilei ref'i husumet olacak halât ile tab’ı fetva penahi
kendi tarafına imale ettikten sonra mahı mezburun onbeşinci günü Sad
râzam kapısına davet olunup Defterdarı Şıkkı Evvel ile mübeccel ol
du.» (1)
Osmanlı Türkleri tarihinde ne garibelere tesadüf olunmuyor. Bi
rini bir mevkie getirmek için ötekinin gönlünü almak ne garibe Yarabbi!
bütün bu hallerle asırlarca paydar olabilmek bir sırdır ki bunu ancak
hafi sebeblere ve İlâhi takdire atfetmekten başka çare görülmüyor. Yok
sa zahirî illetler Devletin vücudunu çoktan yoketmek, bir çok emsali
gibi onu da tarihin tozlu sahifeleri arasına gömmek lâzım gelirdi. Fecai
ve vekayii mühimmeyi müteakip Devletin kıyamını gören eski m ür'r-
rihlerin bunu kudreti ilâhiyeye atfeylemelerinde haklan derkârdır.
Vaktiyle tütün ile birlikte şeddetle men edilen kahve sonralan bir
aralık vergiye tabi tutulmuş, müteakiben şürp ve istimali muhalifi Şer'i
şerif olduğu ileri sürülerek vergiden sarfınazarla ithalini nmen'ine te
vessül olunmuştu. Fakat insanlann alıştıklan şeylerin men ile önüne
geçilmek kabil olamıyacağı anlaşılmakla tekrar vergi alınması suretile
ithaline müsaade olunduktan başka bu sıralarda İstanbul'a az gelmeğe
başlaması Devletçe onun fazlaca ithali çarelerinin araştmlması mecbu-
riyyeti bile hasıl oldu.
O zamanlarda kahve umumen (Yemen)den geldiği için bu ciheti
temin eylemek üzere mahalline memur gönderildi. Aşağıya olduğu gibi
konulan tarihî vesikadan anlaşılacağı veçhile bu nedretin Avrupalılann
kahve'yi harice gönderilmek üzere sevk edildiği Mısır'dan ve hatta yerin
den almağa başlamalarından ileri geldiği anlaşılmakla harice satış men
ve bey, keyfiyyetinin İstanbul'a hasredilmesi istenildi. Bu hususta kah
ve müstahsilleri için ne kadar zarara sebeb olacağı az düşünce ile anla
şılır. Fakat o zamanlarda böyle şeylere aldıran, halkın kâr ve zararını
düşünen yoktu. Bu işlere hâla akılerdirememeğimize bakılırsa böyle
şeylerdeki zararların ne çeşit şey olduğunu o tarihlerde düşünebilecek
adam bulunduğunu tasavvur etmek bile biraz safdillik olur.1
(1) R aşit Tarihi, Cilt - 4, S a h ife : 380.
139

Buna dair olan vesika şudur:
«Memaliki mahruse tül mesaliki Osmaniyyede vaki biladta halkın
ötedenberi istimaline meluf ve mutat oldukları kahve eyadii tüccarî Is
lâm ile Yemen'den Cidde'ye ve andan Mısır’a vasıl ve varit ve Mısır'ı Ka-
hire’den sair biladı îslâmiyyeye münteşir ve mütevarit ola gelmiş iken
bir kaç seneden beri Mısır tarafına killet üzere gelmeğe balayup bu ta
rikle bahası mütesait ve mütezayit olmağın ibadullahın izdiran hâl ve
iztırabı hallerine bâis ve badi olup memaliki îslâmiyyede kılletinin se-
beb ve illeti istiksa ve istıtlâ olundukta bundan akdem tarafı Devleti
Aliyyeden Mısır iskelelerinden kefereye kahve bey'i men ve gereği gibi
iskeleleri zaptolunup mileli küffar Mısır'dan kahve iştirasına zaferiyab
olmadıklarından naşi taşra denizden sefineler ile kahve iştirası içün me
maliki Yemen'e bezirgânlar irsali ve tüccarı müsliminden ziyade baha
ile sefinelerin kahve ile malâmal edüp memleketlerine gütürdükleri ci
hetle memaliki îslâmiyyeye kahvenin nedret üzere geldiği yakinen ha
ber alınmakla bu esnada Şerafeti Mekkei Mükerreme ile serefraz olan
Şerif Yahya Hazretlerine mutat üzere hil’at isaline namzet olan Dergâhı
Ali Kapıcıbaşılanndan İbrahim Ağa hizmeti merkumeyi edadan sonra
kahve nizamı hususu içün sefaret tarikiyle İmamı Yemen tarafına âzim
olması larardade olup kadimden beru memaliki îslâmiyyeye Tevarut
üzere olan kahve kat'a kefereye füruht olunmamak üzere ihtimam et
meleri babında Mısır ve Cidde Valileri ve Şerif Hazretlerine dahi evamiri
aliyye terkim ve tastir olunduktan sonra Ağayı merkum mahı mezburun
onsekizinci günü savbı maksude irsal ve tesyir kılındı.» (1)
Ulûfe ve mevacibin verilmesinin gecikmesi yüzünden Niş ve Vidin
kalelerindeki askerler tarafından çıkarılan ihtilâlin vaktü zamanile bas-
tınlamaması yüzünden Yeniçeri Ağası infisal ettirildiği gibi ihtilâl sebebi
«tehiri mevacip» yüzünden vukua gelmesi ve bunda Defterdarın da tak
siri bulunması dolayısıyle Mustafa Efendi de azlolundu Cumadelahıre
1131/1719).
Vak'anüvis ; bunu şöyle yazıyor:
«Müşarünileyh Ahmet Ağa (Yeniçeri Ağası) fitnei merkume hudu-
sunu istim'a ettikde ihtimâl azil ve tarttan kendüyü sıyanet daiyesiyle
hudusu fitnei mahudeye bâhis olan tehiri mevacip hususunda Defterdar
Elhaç Mustafa Efendi’yi dahi teşrik ile itizara mütesaddi olmağın ikti
zayı vatü hale binaen Defterdarı müşarünileyh dahi Ağayı müşarünileyh
ile maan azil» olundu. (2)
Sonradan Defter Emaini oldu.
(1) Raşlt Tarihi, Cilt - 5. S a h ife : 144.

(2) Raşlt Tarihi, C ilt-5, S ah ife: 283.
140

Kudsu Şerifteki Saceretullahı mubareke ile Mescidi Aksanın ta
mire muhtaç bulunan bazı akşamının yapılışına nazaret etmek* üzere ev
velce Şehir Emanetile taşra Defterdarlıklarında bulunmuş olan Osman
Efendi memur edilmiş, bu babda ihtiyarı lâzım gelen masarif bedelile
levazım kendisine teslim kılınmıştı. Bir müddet geçtikten sonra mu
maileyhin bu işi matlup veçhile ifa edemiyeceği anlaşılması üzerine,
müverrihin kaydı gibi, «hizmeti merkume bir emri hatir ve ahseni veç
üzere suret pezir olması muradı hümayunu Şeyinşahı Cihangir olup bu
makule mesalihi azimeye ricali Devletten akıl ve rüştü mücerreb bir kim
se tayin olunmak evlâ ve esneb olmakla sabıka Defterdarı Şıkkı Evvel
olup halâ Defter Emini olan Elhaç Mustafa Efendi memur olduğu hide-
matı Devlete bezi ve sayî mevfur edüp kârında pesendidei ukalâyı be-
nam olur veç üzere hüsni hitam verir erbabı naks ve ibramdan olduğu»
cihetle 1133 senesi Cumadelahiresınm onyedinci günü (1721) bina emini
tayin edilmiş ve Osman Efendiye hizmetlerine karşılık beş kese veril
mekte iken kendisine yirmi kese harçlık verilmesi kararlaştırılmıştır. (1)
Tamiratı, dilhahı âli dairesinde, yaptırdıktan sonra avdetinde tek-
Tar Defter Emini olmuş ve o vaktin usulünce her sene Şevval tevciha-
tmda ipka olunmak suretile memuriyyeti 1140 senesine kadar imtidat
ederek Saferin altıncı günü (1727) taundan öldü.
Muasırı sairlerden Sami (Divanı Sami, Pozezol Kütüphanesinde
yazma nüsha. No 5803, Sahife; 39) şu tarihi vücude getirmiştir:
Güzini ehli Devlet Mustafa Efendi kim
Penah edilmişti dergehin geda ile bay
Reisi Defteride Şıkkı Evvel olmuştu
Mukaddema o vücudu şerif ü binemtay
Henüz Defter Emini iken debiri ecel
Vücudu levhine çekti hattı adem eyvay
Kadirşinas ve ehibba nuvas ü rahat saz
Vahidi asır idi serfirazı saihib rey
Yeraası kasbüssebak fazlı muhriz idi
Olup kitabet ü inşada tab’ı güy rübay
Muvafıkı ruşeni hikmet idi reftan
Yoğidi rahı kemalatta ana hempay
Netice münhasır olmuştu şahsına nev’i
Bulunmazdi o vadide âkilü danay
Olunca güş zedi ircii ilâ Rabbike
Hemen ruhu semavata oldu bal küşay
Teveccüh eyledi feshat sarayı ukbaya
<1) R aşlt T arihi, C ilt-5, S a h if e :283.
141

Ki sıktı canını bu tenkenayı gussa fezay
Içürdi nakeh ana bu siyah kâse felek
Şarabı telhi gulû gir merk can fersay
Revam pâkine cennette sakıi kevser
Dolu dolu suna câmı zuhur feyz mümay
îdüp vücudunu ulresahı cürümden şeşte
Ganki lücei rahmet ide Cenabı Hüday
Vefat edince düagûne düştü bir tarih
Huda cenani ede Mustafa Efendiye cay.
«Emini Defteri Hakani Hacı Mustafa Efendi hükmü hakimi biçiin
ile ta'm taundan ciğerhun ve mahi mezburun altıncı şembih gecesi Üs
küdar'da yalısında riyazi rahmeti rahmana hıraman olup ertesi Şemsi
Paşa Camii hayire «sine defnedildiğini yazan Vak'anüvis tercümei halini
şu suretle hülasa etmekte, ve ahvali hususiyesine dair de bazı malûmat
vermektedir:
«Merhumu mumaileyh rahmetullahı aleyh Mukabelei süvaride Ha-
lifei Sâni olan Hüseyin Efendi’nin necli necibi olup serta be kadem leb-
rizi cevheri istidad ve rey’ame şebamnda kalemi merkunda şakirt iken
üstat olmağın Damat Mehmet Paşa merhumun Defterdarlığında Kesdar
badehu Mektupçuluğu ve Vezir Kethüdalığında kitabetinde istihdam ile
mazhan nazarı itibar eyleyüp badehu zamanı Şehit Ali Paşa evvaili ve-
zaretinde nigâtı irtifate şayan ve bir müddet kemâli istikâl ile Mektup
çuluğunda istihdam ettikten sonra mansıbı celil-kadr riyaset ile mah-
sudu akran etmişti. Müşarünileyhin Varadin Seferinde şahadeti esnasın
da İbrahim Kethüda ile merhumun hakkında ekseri nasm itikadı bed
ve yedi müşarünileyhden zuhur eden halâtm neticesi ikisine mesnet
olmakla hadengi kazaya hedef ve İbrahim Kethüda ile maan arsai tiğı
telef olacağı müteyakkıniken halâ şeref bahşai Sadrâzamı olan asafı
hayri endiş sadık mekâl hazretleri ol hilâlde orduyu Hümayundan Muh
zır ile rikabı Hümayununa rüyimal etmiş bulunmaları ile merhum
merkumun vadii kitabette naziri nadir ve umuru külliyyei Devleti Aliyye-
nin uhdesinden gelmeğe kaadir olmakla maslahatı vakte göre azil ve
nefiy ile iktifa olunmasını rica etmeleriyle inoz badehu Limni'ye nefy
ile iktifa ve töhmeti nagerde ile olmakule vücudun idamı reva görülme
mekte durendişanı selef isirlerine iktifza olunmuştu. Yirmi dokuz sene
sinde Vidin Defterdarlığı bahanesiyle Edirne'ye davet ve sureta pader
rikâpı azimet iken himmeti asafaneleriyle Başdefterdarlığa ilbası hil'at
buyurulup mansıbı merkumeden azlinden sonra Defter Emaneti ile
mesrur ve otuz üç tarihinde Beytülmandes tamirine memur kılınmakla
edayı hizmet ve Asitanei Saadete avdetinden sonra yine Emini Defter
ve melhuzu nazari iksiri sadrı ahalii perver olmuştu. Hakkaki nadirei
142

devri zaman ve kalem gibi ehli daniş ve rakkam miyarımda müşarünileyhe
bilbenan olup Şam ve seher pişesi namusu Devleti muhafaza ve leylü ne-
har endişei avakıbı umuru mülâhaza olmakla kendusiyle müzakere olu
nan umurda muhik ve muhakkiki lisanı hali (mısra)
Yakıni müntehayı ol zununu minuset.
maznununu natıkı kerim ve âlicenap her meclisi kavaidi fevaidi müştemil
bir küttabı her zümrenin erbabı liyakat ve istihkakını terbiyede mecbur
ve erbabı haysiyyet ve istidattan nicesinin destii mi'man himmeti ile
bünyanı izzısam mamur olup hususa bu abdi hakire şuretnümayı übüv-
vet ve mecalisi aliyyei evliya niamde hüsnü terbiyei iltizam etmekle veli
zinimet olmuştur. İnebolu'da bir câmii şerif bina ve câmi'i mezburun
sahası ve Anadolu’da mevaki’i adidede çeşmeler icra etmiştir. (Beyit)
Kadri ukbada da vâlâ olsun
Menzili Cenneti Âlâ olsun» (1)
Sicilli Osmani'de (Cilt-4, Sahife :422) «Namusu Devleti muhafa
zada gayyur, kâtibi mahir idi» deniliyor.
Üsküdar’da Şemsi Paşa Türbesi ittisalindeki duvara bitişik taş
levhada şu kitabei sengi mezar yazıldır:
Zatı Defteri Sabır a'ni Hacı Mustafa
Aldı bağı hültten gûya sâmi rayiha
Ol iken Defter Emini haliya ikballe
Kalbine erdi semadan nagehan bir saniha
İrci'i fermanına edüp itaat lâcerem
Rağbeti ukbaya dünya üzre oldu erciha
Ol vücudu ekremin maruf idi baavni Hak
Ekseriya niyeti amali hayrı sâliha
Garkai deryayı rahmet eyleyüp Hayyi ebed
Kabrine dolsun gülistam a dm rayiha
Sağ olan ahbabı geldikte desünler sıdkile
Ruhu Hacı Mustafa Efendi Lillâh Fatiha
1141
Mustafa Efendinin Hattat olduğunu ve Hafız Osman Efendi'den
yazı tahsil ettiğini Müştekim Zade (Tuhfei Hattatiyn, Sahife: 525) yazı
yor, ve «Defter Emini Elhaç Mustafa Efendi eşhüri elkap dilpesendi»
olduğunu da ilâve eyliyor.1
(1) R aşit T arihi, Zeyli, m üellifi Çelebi Zade, Cilt • 6, Sahife : 583 - 584.
143

tlhaç İbrahim Efendi (Türk)
Zamanına göre iyice bir tahsilden sonra Dairei Defteriye intisap
etti. Ehliyyet ve liyakatine gayretinin inzimamı sayesinde derece derece
terakki ile Baş Muhasebe Kesedarı, Niş ve Vidin hâdiseleri üzerine Ye
niçeri Ağası ile birlikte azlolunan Elhaç Mustafa Efendi'nin yerine 1131
senesi zumadelalanmda (1719) Şıkkı Evvel Defterdarı oldu.
Vak’anüvis; tayinini şu suretle kaydediyor:
«Henüz Hacci Şeriften gelen Baş Muhasebe Kesedarı olup müd
deti medidedenberi hidematı Mâliyede evkatgüzar ve ahvali Mirîyyeye
vukuf ile beynelküttap şöhretişiar olan Elhac İbrahim Efendi Defter
darlık mesnedine iclâs ve-duşi liyakatine huzuri Hazreti Sadrâzamîde
mutat üzere hil'at ilbas olundu.» (1)
Memuriyyeti «Pasarofça» Muahedesinin akdi akabinde vukua gel
mişti. Devleti epeyce uzun süren harp ve kıtal dağdağasından, pek
elim bir muahede ile olmakla beraber, kurtaran Damat Nevşehirli İbra
him Paşa'nın Sadarazamlığı pek yeni idi. Sulh ve salahın avdet ettiğini
gören Sadrâzam'm ilk işi uzun zamandanberi bakılamamalan yüzün
den haraba yüz tutan saraylarla camileri tamir ettirmek oldu.
Vak'anüvis; «Kandilli Sarayı» ile «İbrahim Paşa» Camiinin tamir
leri hakkında Sadrâzam'm emirlerini şöyle kaydediyor.»
«Seferlerin temadisi ve Vükelâyı Devletin ihmali âdisi sebebiyle
mirî sayarlar ve bahçeler harap ve viran ve kusuru himmete nisbet olu
nacak hâlât nümayan olup makam mülûki Selâtin olan mevziin inhi
damı erkân ve harabibenyam namusu şanı Devlete şayan olmamakla
Sadrâzam ve Damadı Ekrem Devletlû İbrahim Paşa Hazretleri mesnedi
valâvı Sadareti teşrif buyurup akdi sulh ve salâh ile dağdağai harp ve
kıtale hitam ve berhemzedei ihtilâli muharebat olan umuru din ve Dev
lete nizam vermeleriyle Asitanei saadete gelüp mirî sarayların ne mer
tebe veran ve harap olduğın muayene buyurduklarında hem namusu
Saltanatı muhafaza ve hem kariben tekibi maslahatı musalaha içürı ge
lecek Nemçe ve Venedik elçilerinin menazili mülûkâneleri böyle harap
görmeleri mahzuratın mülâhaza buyurup vahit bade vahit tamirlerine
bezli himmet etmek üzere niyyet ve cümleden mukaddem sairlerden
ehveeh olan Kandilli Sarayı tamirine isdan fermanı gayret buyurdular.»
Cevamiler hakkında da şu malûmat veriliyor:
«Bikazanallahütealâ bir kaç senedenberu müteakiben zuhur eden
harikler sebebiyle binihaye mesacid ve cevami münhedim ve ekserinin
vakıflarında tekerrürü harik ve avarızı saireden naşi tamir ve tecdide1
(1) R aşit Tarihi, Cilt - 5, S a b ite : 159.
144

tahammül ve imkânı münadim olmağın her biri kiban Vükelâyı Dev
letten biri tamir ve bina etmek tasvip ve her birinin tefavütü havsalai
iktidarlarını mülâhaza ederek bir defter tertip olunup zikrolunan mesa-
cid ve cevamii muhterikadan alâ vechittevzi hisselerine tayin ve tahsis
olunan mesçid ve cevamiin herkes binasına bezli kudret etmek üzere
müekket fermanı âli ısdar ve tarafı asafanelerinden Kumkapı’da vaki'
İbrahim Paşa Camii denmekle meşhur ve sair nice cevami hasbeten
lillâhitealâ ihya ve imar olundu.» (1)
Tamirat, bir parça garip olmakla beraber, bu suretle yapılırken,
beri tarafta müthiş zerzeleler, büyük yangınlar vukubulmuş, yeniden
bir çok binanın yıkılıp yanmasına sebebiyyet vermişti. Maamafih İbra
him Paşa gerek yanan ve yıkılan yerlerin yapılmasına, ve gerek birbirini
müteakip gelmeğe başlıyan Elçiler için ihtiyarı zaruri olan masanfala-
nn olan paranın tedarikine, Defterdarla birlikte, himmet ediyor, maama
fih pazarlık şiddetle kendini gösteriyordu. Hele alış verişte vücuduna
pek ziyade zaruret hissedilen zolotanın muhtelif tesirler altında piyasa
dan kalkmış olması alış verişi müşkilâta uğratmıştı. Binaenaleyh onun
için de tedbir almaları «Zolotai cedit» adı altında para bastırıldı.
Vak'anüvis müşkilâtı ve bu alman tedbirleri şu suretle kaydediyor:
«Bundan akdem simi halisin beher dirhemi yirmi birer akçeye alı-
nup satılmak üzere nizam verilmişken badehu yirmişer akçeye alınmak
üzere ferman olunup lâkin beynennas yirmi ikişer akçeye alınup ve satı-
lup bu miktara verilmek halka elvermediğinden sarrafan ve kalciyandan
maada bir kimse Darbhanei âmireye gümüş getirmeyüp ve bu takrip ile
biraz müddettenberi zolota ve para ve çil akçe katolunmayup ve mukad
dema katolunup eyadii nasta bulunan zolotai cedidi dahi cerri nef' ve
celbi menfaat içün Acem tüccan Aceme götürüp Abbasi akçe kestiklerin
den mukaddem katolnanlar Acem diyarına götürüldüğünden ve peyder
pey katolunmamak cihetiyle zolota ve para ve çil akçeye killet ve nedret
gelmekten naşi zolotanın elde bulunanlan dahi nas beyninde birer akçe
baş ile geçmeğe başlayup ancak bu veçhile rayiç olması ferman olunma-
yup Hazinei âmireye alınmadığından nice zamandanberu Hazinei âmire
ye bir tane zolota gelmeyüp ve kimsenin yedinde zolota bulunmamakla
bu keyfiyyet muamelâtı nasım ihtilali ile bey' ve şiranın inkıtaina sebep
ve dahi nice mahzurata müeddi ve hatta Asıtanei sadete arpa ve buğday
getiren sefain ve merakip asabı sehayir iştira eyledikleri mahallerin
ahalileri zolotadan gayri akça almadıklarından bizzarure zolota tedari
kine muhtaç olmaları ile yedlerinde olan altm ve sair ecnas mukudu
sarraflardan ve gayri mahalerden zolotaya tedbil etmek murad eyledik-
ı ...
(1) R aşit T arihi, C ilt- 5, S a h ile : 160-161.
145
f: 1 0 -2

lerinde bir adet zolota tedariki mümkün olmadığından cümlesi hayret
ve ıztiraba düşüp ve sefineleri Boğaz da bağlı kalup eyyamı şita ve sayf
dahi karip olmakla bu veçhile vabestei ukdei tahayrür oldukları sureti
nizama ifrağ olunması lâzım ve lâbüt olduğunu biaen ferman olunduğu
üzere Darphanei Amireye vanlup Mahmut Paşa naibi ve Bezzaszistan ve
sair hiref kedhüdalan bilcümle cem' ve Darphane huddamı ile cümle mu
vacehesinde bu madde üzerine terettüp eden Cümle sual ve cevap ile
idarei akdahı meşveret olunduktan sonra kefere sikkesile meşkûk olan
atik zolota elyevm beynennas Seksensekizer akçeye caridir Onaltı adedi
getirilup veznettirildikte tamamen yüz dirhem gelmek iktiza ederken iki
direm noksanı zuhur etmekle yine kendi cinsinden bir zolotadan iki
direm dahi izafe ile tekmili sikke Hümaiyun ile meşkûk olan cedid
zolotanm Onaltı adedi tamam yüz dirhem gelmekle zikrolunan iki cins
ten onaltışar adet zolota alenen başka başka kal ettirildikte her birin
den altmışar dirhem simi halis zuhur edüp ikisi dahi vezin vc ayarda
beraber ve yeksan olduğu nümayan olup Darphanei Amirede sikkeyi
Hümayun ile meşkûk olan zolota ile vezin ve ayan müsavi olup beyinle
rinde tefavüt yoğ iken kefere sikkesi ile meşkûk olan zolotanm şimdiye-
dek ziyadeye rayiç olması ile ayan pâk olak üzere nas beyninde olan
rağbet ve itibarın galatı fahiş olduğu zahire çıktıkta vezin ve ayarda be
raber iken kefere akçesi sikkeyi Hümayun ile meşkûk olan akçeden ziya
deye geçüp ve rağbet ve itibar olunmak sezavar olmayup ve muamelâtı
nasda olan ihtilâlin indifaı içün zolotayı cedid öteden beru kat' oluna-
geldiği üzere yine altmış ayannda katolunup her bir tanesi doksanar
akçeye rayiç olmak vüçuh ile münasip ve alelhusus bundan mukaddemce
simi halisin her dirhem yirmişer akçeye alınup satılmak üzere nizam
verilup lâkin beynennas yirmiikişer akçeye alınup satılmak çiheti ile bu
veçhile olması kimseye elvermediğinden nice zamandanberu Darphanei
Amireye gümüş gelmeyüp zolota ve para kat olunmadığından beynenus
zolotanm killet ve nedretine illeti müstekille olup ve eğer bundan sonra
dahi böyle kalırsa hiç gelmez olup bilkülliye inkıtama sebep olacağı
nümayan olmakla sarrafan ve kalcıyan ber veçhi mutat beher mah vere
geldikleri elli beş bin dirhem simden maada fimabaat mubaya olunacak
simi halisin beher dirhemi yirmi ikişer akçeye alınup satılmak üzere
nizam verilup herkes bulduğu gümüşü Darphanei Amire'ye geturüp
zolota ve para ve nükutdu saire kestirmeğe rağbet etmeleriyle zolotanm
ve sikke Hümayun ile meşkûk ecnası nükudun kesret ve vefretine bais
ve böyle olduğu surette zolotaya zammolan akçe ve simi halisin bahasına
zammolunan ikişer akçeden iktiza etmiş olup ve her bir tanesi sekiz
dirhem bir denk olmak itibariyle fimabaat cedit zolota benennas doksa-
146

nar akçeye geçmek üzere nizam verilmesi istihsan ve veçhi meşruh üzere
revacı ferman olundu.» (1)
Birbirini takip edip gelen harplerin meydana getirdiği ihtiyaç do-
layısiyle halk üzerine tarholunan vergilerin ağırlığından şikâyet başla
mış, ve mesele büyümek istidadım da göstermiş olduğundan şikâyete
meydan vermemeyi idaresinin mihveri Sadrâzam İbrahim Paşa vergile
rin çoğunu affettiriyor, bu miyanda eskidenberi mevcut olanlarla her
Devlette almagelenlerin maadası kaldırılıyordu.
Vak’a nüvis; malî tarih için pek mühim olan bu af keyfiyyetini şu
suretle kayt ve hulâsa eyliyor :
«Biraz müddettenberu Memaliki Mahrusada isimleri mestur ceridei
raiyyet olan adamlardan kati binihaye reaya birer takrip ile gelüp İstan
bul ve muzafatmda karar ve âğaz kesbü kâr edüp ve filasıl cem'i büldan
ve emsardan geldikçe baç ve gümrük alman emtiai gûnagün İstanbul'da
işlenmeğe başlayup ol makule eşyadan hasıl olagelen rüsum fevt oldu
ğundan gayri İstanbul’da dahi mutat üzere cüz’i ve küllî bir nesne husul
bulması münasip ve makul olduğundan Vükelâyı Devletten bazılarının
sevk ve ibramlariyle ecnas ve emsalinde mukaddem ve mutat olan rüsu
mu kanuniyyeye mukayese ile biraz müddettenberu hâdise olanlara dahi
rüsum vazolunmak hususuna ikdam olundu. Eğerçi bu halet nefselemir-
de irat makulesinden olup o güne resim her bel belki her Devlette alına-
geldiği malûm iken İstanbul sükkânı emvali meksûbe ve meclûbelerin-
den bir habbe vermekten istinkâf üzere oldukları gibi kenarda damalî
sadematı rüsumu örfiyye ve tekâifi şakka olan trak ve krad İstanbul'a
nakli yal ve evlât ettiği saat tabiatı ahaliye taklidi pişi nihad edup rü-
üs ve meratibelerinden bir akça vermemeğe mutat olmalariyle canibi
Devletin melhuzu olan mertebenin ez'af ve muzaafı belki kat'a hatırına
hutur etmedik güftegûsunu miyanı nasa bırakup bu mana zımnında
kat'a melhuz ve maksut olmıyan hâlâtı vehm ve hatırası kulûbi nase he
lecan verdiği sem'i Sadrı Âliye reside oldukta ekserinin men'i istihsan
ve mutalebesine taarruzdan keffiyet olunmak üzere ferman olundu.» (2)
Sulh takarrür edip te Sadrâzam Damat İbrahim Paşa memleketin
imarina ve bir taraftan da tab’an mütemayil olduğu zevk ve safaya mü-
tealik şeylerin hazırlanmasına çalıştığı sırada karşısına ilk çıkan engel,
yukarda da işaret olunduğu veçhile, malî sıkıntı idi. Çünkü memleket
evvelâ uzun muharebelerden yeni çıkmıştı. Saniyen; harplerin devam et
tiği müddet zarfında hiç bir tarafına bakılmıyan İstanbul’un eski haline
ifrağı bile külliyyetli masrafa ihtiyaç gösteriyordu. Bunları temin mak
tu R aşit T arihi, Cilt - 5, S a h lfe : 172 -175.

147

sadiyle bazı tedbirler alınmıştı. Vak'anüvis, bunu şöyle nakil ve hulâsa
ediyor:
«Vekili mutlak olup Devleti Aliyyeye sadakat üzere hizmet etmek
daiyesinde olan Veziri Âzamlara halkı tazyik ve tenkil etmemek şartiyle
Hâzineye irat tedarük ve tahsil ve bir emri terk ve tatil etmemek şartiyle
masarifi taklil ve tenzil etmek vacibei zimmeti sa’y ve ikdam olmakla
hâlâ Veziri Azam olan Devletin İbrahim Paşa Hazretleri kâr fermayı
mesnedi hallü akt oldukları bin yüz otuz senesi cumadelahınnın doku
zuncu gününden işbu otuz iki senesi şehri Rebiülâhirine gelince mürur
eden yirmi ayda kemali basiret ve ihtimamları sebebiyle Dergâhı âli Ye
niçerilerin tekaüt ve ve korucu ve kayılyyan ve işkenci neferatı ve kıla
neferatınm vaki olan mahlûlâtmdan yevmi iki yük altmış sekiz bin üç-
yüz kırk altı akçe ve Mukabei Süvari Kaleminde olan sipah ve silâhtar
▼e Bölükü erbaa halkının ve mütekaidini Odai has ve Teberdaranı Has
sa’nın vaki olan mahlûlâtmdan yevmi on dört bin ikiyüz otuz iki akçe
ve Piyade mukabelesi kaleminde Dergâhı Âli Ebecileri ve Topçuları ve
Top arabacılarının vaki olan mahlûlâtmdan yevmi altmış iki bin üçyüz
seksen yedi akçe ve Küçük Rüznâmçe kaleminde olan Rikâbı Hümayun
ağalan ve Ağavanı mütekaidini Enderun ve Dergâhı Âli Müteferrikalan
ve Çavuşlan ve Müşahere haran ve gayrilerin bakı olan mahlûlatmdan
yevmi bin sekiz yüz yirmi dokuz akçe ve Anadolu Muhasebesi kaleminde
Vilâyeti Rumeli ve Anadolu'da vaki mukataattan ve gümrüklerden mü
tekaidin ve Düagûy vazifelerine mutasamf olanlann vaki olan mahlûlâ
tmdan yevi on bin dörtyüz elli dokuz akçe ki cümlesinin senevisi on yük
eli üç bin altıyüz yetmişbeş kuruş ile on iki akçe ve Divanî kese hesabı
üzere iki bin beşyiiz yirmi sekiz kese ile üçyüz kırk bir kuruş akçe eder
Hazine mande olup Nemçe seferi ve musalaha takribiyle mürur ve uburî
süfera gibi masarifi meşağili mütezammm olan müddeti merkumede bu
mertebe a'yi mirî vücude getiren böyle bir Vezirin ferhunde tedbir in-
şaallahütelaâ savni îlâhi ve Kadurdani Cenabı Padişahi ile bir kaç seneye
dek Haizeni âmirede emvali vafire ceme ve iddihar edeceği zahir ve aşi
kârdır.» (1)
Sadrâzam İbrahim Paşa «mühimmat tedarikine ve akdi masaleha-
dan sonra Elçiler tevarüdüne mali bigeran sarf olunmuşken athsili em
vali mirîyede kemali ihtimamları sebebiyle tavaifi askeriyyenin nevbe-
nam işliyen mevaciplerin» ni muntazaman verdirmeye muvaffak oluyor,
hatta bununla da kalmıyarak ziyafetler, çirağanlar için de mühim para
lar tedarik ve sarf ettiriyordu.
Sultan Ahmed ve Veziri Damat İbrahim Paşa zevkü safaya ziyade
siyle düşkün idiler. Devlet için pek mühim fedakârlığa mukabil olmakla1
(1) R aşit Tarihi, C ilt-5, S ahife: 185-188.
148

beraber senelerce harplerden sonra sulh akdedilmiş olması yine halk ve
Hükümetin geniş bir nefes almasına yaradı. Padişahın ve Sadrâzamın
zevki ve safaya koyulmaları uzun zamandenberi böyle şeyleri unutan
halk için bir öınek oldu. Artık zengin, fakir herkes zevke, eğlenceye ko
yulmuş, bunları ihya edecek, artıracak vesilelere bol boluna sarılmış bu
lunuyordu. Nevşehir'li İbrahim Paşa bir taraftan saraylar, bahçeler, köşk
ler yaptırıyor, Halicin rakit, ıssız sularının menbalanna doğru yeni usul
de, o zamanın zevkine uygun, binalar vücuda getiriyordu. Defterdar El-
haç İbrahim Efendi da Padişahın ve Damadının istediği paralan teda
rik, ve arzu eyledikleri şekilde sarf eylemekte, onlann isrini takip ile
zevkü safayı yüksek bir mertebeye çıkarmakta kusur etmiyordu.
Üçüncü Ahmed; Vezirinin zevklerini ve hizmetlerini Hattı Hüma
yunlarla. altın kabzalı hançerler ve kıymetli vaşak kürkler ihsaniyle tal
tiften geri durmadığı gibi on beş seneye varan Saltanatının keder ve
elemle geçen günlerini unutmaya bundan sonraki günleri azami neş'e ve
şataretle, kebudi sularda, zümrüdin çayırlarda geçirerek bu suretle is
tifadede bulunmaya çalışıyordu.
Asnn şairlerinden Sâmi, Damat İbrahim Paşa'ya takdim ettiği Ba-
harivyede o devrin ve bilhassa mucidi sayılabilen İbrahim Paşanın zev
kü salaya düşkünlüğünü şöyle tasvir ediyor:
Herkesin zevku Refahiyyetidir matlubu
İstemez olduğun âlemde gumum ekdar
Zerre denklû komadı mıskalai insafı
Levhi mir atı havatırda guban jengâr
Halka asayiş içün yaptı hakimi re'yi
Arsai sulhta bir kasrı metin ve hemvar
Kubbei sakfı oldu siper, niyze sütun, tiğ kemer
Kafesi zirh u alem rayet ü peygân mismar
Devri lûtfundaki rezn oldu mübeddel bezme
Oldu peygâr o kadar cengü peygâr
Tiği şebtap misal nigehi çeşmi betan
Habı rahatta niyam içre hem ağuşi karar
Benzedi pençei mutnpteki musikare
Tirkeşte görünen tın müretteb sufar.
Şairin kavlince Paşanın reyi sulh arasının üzerinde metin, munta
zam biı köşk yapıyor ki kalkan bir köşkün kubbei sakfı, mızrak direği,
kılıç kemeri, zırh kafesi, rayet kubbesinin üzerindeki alemi, okun ucun
daki «temren» denilen sivri demir parçası da çivisi oluyor. Sâmi bu su
retle köşkü kurduktan sonra diyor k i: Paşanın devri lûtfunda zerm bez
me mübeddel oldu. Ne kadar harp ve dar âletleri varsa hepsi muattal
kaldı. Gürzleri ok kuburundan sıravari görünen oklar mutnbın elinde
musikar denilen saza benzedi.
149

Devrin bütün şairleri, âlimleri genç Sadrazamın etrafım almışlar,
onu muttasıl böyle şiirlerle, kasidelerle medhe başlamışlardı. Alimler;
Paşamı» emriyle eser telif ve namına ithaf eyliyorlardı.
İbrahim Paşa; bir taraftan böyle halkı sefahete ve ayişü nuşa teş
vik ederken diğer taraftan memleketin irfanı hayatına çalışmaktan da
geri durmuyor, ulûm ve maarife olduğu gibi askerliği de ihmal etmiyor
du. Fakat doğrusunu söylemek lâzım gelirse en ziyade zevke, eğlenceye
meyi etmiş, kudretinin bütün inceliklerini o vadide gösteriyordu. Bir
çok elemli günlerden sonra inşiraha sabahına kavuşan Padişahın bun
dan azami istifadeye koyulmuş olması da Sadrâzam için teşvik maka
mına geçiyordu.
Ordunun, silâh ve barutun pekte kâr etmediğini acı tecrübelerle
anlayan Sultan Ahmed artık soluğu beri tarafta zevk ve eğlencede almak
istiyor, bütün arzularını o noktaya tevcih eylemiş bulunuyordu.
Padişahın İbrahim Paşaya gönderdiği şu Hattı Hümayun onun Ve
zirinin hizmetinden ne derece memnun olduğunu, ve bundan böyle de
bu vadide gayret için ne kadar teşvik eylediğini göstermek itibariyle
dikkate değer.
«Benim Vezirim ve Damadı mükerremim seni selâmı Şahanem ile
teşrif ve hal u şanının terf’i eylediğimden sonra sana bir sevp samur
kürk ve bir kasa elmas hançer gönderdim vüsulünde kürkü giyüp ve
hançeri miyanma bent ediüp dua’i hayrı Padişahanem evradına meşgul
ve müdavim olasm. Her veçhile senden hoşnut ve razıyım Haktaalâ seni
bana bağışlayyıp nice zaman hizmetimde kaaim olup müebbet Sadreyle
âmin Ya mücibessailin.» (1)
Elhaç İbrahim Efendi; bu neşe ve şadi günlerinde, tehlikeli bir ka
za atlattı. 1132 senesi Recebinin on yedinci günü (1720) Kazıasker Camü
yanında çıkan bir yangında rahatsız bulunan Sadrazamdan başka bütün
büyük Devlet memurları hayır bulunmuş Kethüda Bey ve Yeniçeri Ağası
ile birlikte Defterdar İbrahim Efendi de bir damın üzerine çıkıp halkı
yangım söndürmeye teşvike koyulmuş idi. Bina, sıklete tahammül edemi-
yerek, birden bire çötü. Erkânın hepsi biri biri üzerine yıkılırken İbra
him Efendi de enkaz altında kalmış, vücudu hurdehaş olmuştu. Uzunca
bir tedaviden sonra ancak sıhhati düzelebildi.
Sadrazam Damat İbrahim Paşa bir taraftan kendisi ve Padişah için
köşkler ve bahçelerle saire vücuda getiriyor, bu hususta bir hayli masa
rif ihtiyar ettiriyorken diğer taraftan. Defterdarla birlikte varidatm tez
yit ve masaifin taklili çarelerini de aramaktan makul görülen şeyleri te
reddütsüz tatbik etmekten geri durmuyordu. Elhaç İbrahim Efendi va-1
(1) R aşit Tarihi, Cilt - 5, S a h ile : 207.
150

zifesi icabmca yapılmasını muvafık gördüğü azaltmaları ve varidatın ba
zılarına icrasını münasip adettiği artmaları bir telhis ile Sadrazama yaz
mış, ve Nevşehir'li tarafından da kabul edilmekle icabı icra kılınmıştı.
Vak'anüvis'in uzun uzadıya yazdığı bu keyfiyyet malî tarih için ehemmi
yetli olduğundan aynen nakledilmiştir:
«Hâlâ Defterdarı Şıkkı Evvel olan Elhaç İbrahim Efendi'nin defa-
tiri aklâmdan istinbatı birle telhis ettiği veçh üzere Sadrazam İbrahim
Paşa Hazretlerinin kâr fermayı mesnedi Sadareti Uzma oldukları bin
yüz otuz senesi yunmadelahınnın sekizinci gününden bin yüz otuz üç se
nesi hitamına değin himmeti asafaneleriyle gerek betülmali müslimine
ve gerek müceddeden kayt olunan iradı mukarrerede dahil bazı emvali
mirîye zammolunan meblâğı aklâmdan verilen icmaller mucebince Baş-
muhascbeye tâbi bazı mukataatm bin üçyüz otuz senesinden otuz üç se
nesi hitanıma değin dört senede bazı mukataatm asıl mali arma zam olu
nan yetmiş dört bin yüz kırk buçuk kuruş ve müceddeden irat olunan
beşyüz yetmiş yedi bin dokuzyüz on buçuk kuruş ve kezalik Haremeyhny-
şerifeyn Muhasebesine tâbi bazı mukataatm asıl mallarına zammolunan
yalnız dört bin kuruşa baliğ ve Memaliki mahrusada vaki ehli zimmet
kefere İçlinin cizyei şeriyyeleri içün asıl mukayese bağlanan evrak üzer
lerine bin yüz otuz bir senesinden yüz otuz üç senesine gelince mücedde
den zammolunan evraktan ve tarafı mişîye alman maaştan üçyüz altmış
dokuz bin altıyüz doksan bir buçuk kuruş ve Baş Mukataat kalemine tâ
bi bazı mukataatm yüz otuz bir ve yüz otuz üç senelerinde asıl mallarına
zammolunan otuz iki bin sekiz yüz on buçuk kuruş ve Maden kalemine
tâbi bazı mukataatm asıl mallarına zammolunan on iki bin sekiz yüz iki
buçuk kuruş Haslar kalemine tâbi bazı mukataatm işbu senelerde asıl
mallarına zammolunan yirmi iki bin yetmiş kuruş ve müceddeden irat
kaydolunan yirmi bir bin ikiyüz elli beş kuruş ki kırk üç bin üçyüz yir
mi yedi buçuk kuruş ve İstanbul mukataası kalemine tâbi bazı mukataa
tm işbu otuz bir, otuz iki, otuz üç senelerinde asıl mallarına zammolunan
yüz kuruş ve Mevkufat kalemine tabi avanz ve nüzül mallarına zammo
lunan yirim üç bin üçyüz elli sekiz buçuk kuruş ve Yelepkeşan ağnamının
asıl mallarına zammolunan üçyüz elli dokuz kuruş ve Defterdar kale-
miyyesinden mirî canibine alman yüz bin yetmiş bir kuruş ve Piskopos
kalemine tâbi bazı emvale zammolunan üçyüz elli dokuz kuruş ki bu
mecmu dört senede bazı emvale zammolunan altıyüz on dört bin yedi-
yüz üç kuruş ve müceddeden Hazinei Âmire'ye irat kayt olunan beşyüz
yirmi beş bin dört buçuk kuruş ki canibi beytülmali müslümine min
hayselmecmu on bir yük kırk bin yirmi yedi buçuk kuruş ki beher ke
sesi ellişer bin akçe hesabı olmak üezre iki bin yediyüz otuz altı Divanî
kese ile yirmi yedi buçuk kuruş iradı cedit hasıl olmuştu, ve bin yüz
otuz biı senesinde münakit olan sulh ve salah akibinde avdet olunup
151

Âsitanei Saadete gelindikten sonra bin yüz otuz bir senesi Muharrem ül
haramının altıncı gününden iptida Âsitanei Saadete ihraç olunan bin yüz
yirmi dokuz senesi Belgrat ve bin yüz otuz senesi Mısır mevacibinden
bin yüz otuz üç senesi Mısır mevacibi inayetine gelince Mülâzimanı Der
gâhı âliye verilen on dört kist mevacipten vaki olan mahlûlât yevmiyye-
sinden tevcih olunandan gayri Hazinemande olan yevmiyyeden ve ke-
zalik muhafızım kıtadan Kapukulu ve gerek yerli kulu neferatınm ref
ve tenzil olunan neferet mevacipleri sağ akçe hesabı üzere iken bu defa
çürük hesabı üzere verilmek ferman olunan kuruş fazlasından aklâmdan
verilen icmaller mucebince sa'yi Hazine Yeniçeri kalemi icmali mucebin-
ce mülâzimanı Dergâh ve muhafızin kıla neferatı mevacibinden altıyüz
on bir yük doksan altı bin yüz kırk sekiz akçe ve Mukabelei Süvari kale
minden verilen icmal mucebince Sipah ve Silâhtar ve Dört bölük ve sai-
reden yirmi yük otuz beş bin sekiz yüz kırk beş akçe ve Piyade mukabe
lesi kaleminden verilen icmal mucebince Dergâhı âli Cebeci ve Topçu
ve Top arabacıları neferatınm mülâzımı Dergâh ve muhafızin kıâ ve
neferatı mevaciplerinden ikiyüz on yük altmşı altı bin üçyüz doksan iki
akçe vc küçük ruznamçe kalemi icmali mucibince Rikâbı Hümayun ağa
lan müteferrika ve müşahere ve Çavuşan ve Tersanei Âmire neferatı ve
gayrinin mevaciplerinden iki yük altmış bir bin dört yüz elli bir akçe
ki neferatı mezburenin mülâzımı dergâh olanlarının on dört bin kist me
vaciplerinden üçyüz iki bin yedi yüz doksan beş buçuk kuruş ve kılâ'
muhafazasında olanlarının on altı kist mevaciplerinden dört yüz bir bin
sekiz yüz altmış bir buçuk kuruş ve Kapuklu mevaciplerinden min hay-
sülmecnıu bin dört yüz dokuz kese ile yüz altmış beş kuruş ve Anadolu
Muhasebesinden verilen icmal mucubince Rumeli ve Anadolu caniple
rinden vaki mukataat ve gümrüklerinden vezaife mütesarrıf olan mü te
kaidin ve düagûyanın Hazinemande olan mahlûlâtmdan yirmi altı yük
kırk dört bin yedi yüz otuz iki akçe ve Büyük kale kalemi icmali muce
bince kılâ' muhafazasında olan yerli neferatınm merfuat ve tenzilât ve
kuruş fazlasından ikiyüz otuz sekiz bin dokuz yüz kırk kuruş ve küçük
kale kalemi icmali mucebince kılâ, muhafazasından olan yerli nefera-
tının merfuat ve tenzilât ve kuruş fazlasından iki yüz elli bir bin üçyüz
yirmi iki kuruş ve Baş Muhasebede olan kılâ' neferatınm ancak Şamı
Şerif yerli Yeniçerilerinden ref ve tenzil olunan neferat mevacibinden
dört bin dokuz yüz altmış kuruş ve Anadolu Muhasebe Kalemi icmali
mucebince kılâ neferatınm kezalik tenzilât ve kuruş fazlasından iki bin
dokuz yüz on iki kuruş ki yerli mevacipleri ve sair vezaiften dahi beşyüz
yirmi bir bin yüz yetmiş üç kuruş olmakla bu mecmuundan beher kesesi
ellişer bin akçe hesabı üzere iki bin dokuzyüz on iki kuruş ki yerli me
vacipleri ve sair vezaiften dahi beşyüz yirmi bir bin yüz yetmiş üç kuruş
olmakla bu mecmuundan beher kesesi ellişer bin akça hesabı üzere iki
152

bin dokuzyüz otuz dokuz divanî kese ile iki yüz elli dört buçuk kuruş
olup ceman yekûn müddeti meşruhada zikr ve tafsil olunduğu üzere te-
zayüdü irat ve tenzilâtı masariften beş bin altı yüz yetmiş beş Divanî
kese ile iki yüz seksen iki kuruş sa'yi Hazinei Âmire hasıl olmağm işbu
telhis bafermam Âli Baş Muhasebeye kayıt ve hıfzolundu.» (1)
Seneler geçtikçe Devletin malî işleri yoluna giriyor, mevacip ve ulû-
feler muntazaman ödendiği gibi nafıai ve hayir işlerine sarfolunacak
para da kalıyordu. Bu paraların tedarik ve tediyyatm yoliyle icrasmda
Defterdar İbrahim Efendi'nin de fevkalâde hizmeti geçmekte idi.
1137 (1725) senesinde İran ile muharebe ilân edilmiş olmasına rağ
men iik kist mevacip verilmişti. Bunda da Defterdarın himmeti görül
müştü. Fakat o zamanın ruhî haleti böyle değildi. Kanun mucebince Ve
kili Mutlak ünvanım alan Sadrâzamlar mercii kül olduklarından iyilik
ve kötülük kendilerine ait olmak üzere gösteriliyor, diğerlerinin ikinci
derecedeki memurların ismi cismi anılmıyordu. İşte bunun içindir Sul
tan Ahmet Damadı İbrahim Paşa’mn muvaffakiyyetleri cümlesinden
saydığımdan onu taltiflerine garketmekte idi. Padişahın pek samimi bir
dille yazdığı Hattı Hümayun şudur:
«Din ve Devletime sadakatli ve hamiyyetli Vezrim ve Damadı muh
teremim seni selâmı Şahanem ile teşrif eylediğimden sonra hal ve şanın
terfiî olunur kulanmın müstahak oldukları iki kist mevaciplerini vaktü
zamaniyle tevzi ve taksim eyledin hazzeyledim duayı hayrı Mülûkâneme
nail oldun berhurdar olasın eltafı Padişahanemden sana bir sevb samur
kürk ve bir kabza murassa' hançer gönderdim vüsulünde kürkü ilbas ve
hançeri miyanına muhkem bent edüp düayı ömr ve Devlet ve nusretim
evradına muvazabet eyleyesin.» (2)
Bir aralık yine sikke mesele isbaş gösterdiğinden 1133 senesi Rebiül-
evveli ortannda (1726) tayin olunan narhı havi verilen karan Vak'anü-
vis şu suretle yazıyor:
«Rabıtai nizamı bey ü şira ve vasıtai muamelâtı şetta olan dirhem
ve dinar hususa sikkei Hümayunu Cihanbani ile revnak yafte olan envai
nükud encum şümann nizamı hususu azami esbabı nizamı Devlet ve
akdemi umuru m ü h i m m a t ı Saltanat olmakla ehli vukuf ve hibrenin itti-
. faklan ve marifeti Şeri'le verilen nizamın devamı mülâhaza ve envai nü-
kudun takdir olunan mertebede ziyade ve noksana revacı men ve muha
faza olunup ber mucibi tertibi nizam tam sikkei Hümayun ile meşkûk
olan cedit İstanbul altım dörtyüz akçeye ve Mısır zincirlisi üçyüz otuz
ve Mısır Tuğralısı üçyüz on beş ve Cedit kuruş yüz yirmi ve nısfı altmış
(1) R aşit T arihi, C ilt- 5, Sahlfe : 315 • 316.

(2) R aşit T arihi, Zeyli C ilt -5, Sahife : 358.
153

ve rub’u otuz ve Cedit zolota doksan akçeye ve sağ paranın kırkı bir ku
ruşa ve cedid akçenin yüz yirmisi bir kuruşa ve kefere sikkesiyle mad
rup olan Yalnız altını üçyüz yetmiş beş akçeye ve Macar altını üçyüz alt
mış ve sekiz buçuk dirhem gelen Süleye riyat kurul yüz seksen altı ve
dokuz dirhem gelen Kara kuruş yüz seksen bir ve Atik zolota sekseıı se
kiz buçuk dirhem bir denk gelen Pulye kuruş yüz yetmiş üç ve iki dir
hem gelen büyük Por yirmi dört ve bir dirhem gelen küçük Pour on ak
çeye rayiç olup min ba'd maksus para rayiç olmamak üzere Rumeline ve
Anadoluya evasıtı şehri Rebiülevvelde irsali evamir ve ahkâm kılındı.»
(D
Lâle Devrinin imtidadı müddetince Defterdarlığı muhafaza ve za
manın bütün eğlencelerine iştirâk etmiş olan İbrahim Efendi iki sene
sonra kopan ve Damat İbrahim Paşa ile birlikte Üçüncü Ahmet’de taht
tan indiren ihtilâlin kendisini de beraber sürüp götürmesi pek muhtemel
olan acısını tatmadan 1141 (728) de öldü.
Tercümei halini iki satıra sığdırılan Sicilli Osmani'le; Cilt-1, Sa-
hife : 123) «müdebbir ve muhasiptir» deniliyor.
İzzet Ali Paşa

Damat Mehmet Paşanın oğludur (2). Adı Ali mahlası İzzet'tir.
Zamanının en değerli âlimlerinden okumak sureliyle parlak bir tahsil
den sonra babasının sağlığında henüz pek genç iken Dairei Defteriye
intisap eylemiş, ve pederinin hakkmdaki şefaatiyle beraber dirayet ve
gayretinin de inzimamı sayesinde derece derece treakki ile Defterdar
Mektupçusu oldu. (1131 - 1719).
Ru vazifede iken büyüklerin ve o arada Sadrazam Damat İbrahim
Paşa'nın nazarı dikkatini celp etmiş ve 1138 (1725) senesinde «Tarihi
Ayni» yi tercüme ettirmek için «Tezkire sahibi Salim, Neyli, Seyyit
Vehbi, Çelebizade Asım, Nedim» gibi âlim ve şairlerden mürekkep teş
kil ettirdiği heyete onu da ithal eylemişti. (3)
On sene fasılasız muhafaza ettiği Mektupçuluktan, 1141 (1728) de
ölen İbrahim Efendi’nin yerine, Şıkkı Evvel Defterdarı oldu.
(1) R aşit Tarihi, Zeyli, C ilt-6 . Sabiye: 322.

(2) M ehmet Paşa; D efterdarlık D airesinden yetişerek D efter Em ini, Uld 1118
(1706) de olm ak üzere d ö rt defa B aşdefterdar, H otin Muhafızı 1129 (1717)
de Vezir olmuş, o sene Niş Sahrasında İştirâk ettiği h a rp te vefat etm iş
tir.
(3) Asım Tarihi, S ahlfe: 359.
154

Defterdarlığa Sadrâzam Filibeli zade Mehmet Efendi'yi inha etmiş
ve fakat Sultan Ahmed tarafından memuriyeti tasdik edilmiyerek o
sırada Mektupçu olan Ali Bey'in tayini emrolunmuştur.
Üçüncü Ahmed'in beyaz üzerine ısdar ettiği Hattı Hümayun pek
şavam dikkattir:
«Sen ki Vezirim ve Serdarı Ekremim Lâlamsm seni selâmı şaha
nem ile teşrif eylediğimden sonra gönderiğin telhisin gelüp vusul buldu
Kaleminle tahrir olunan kelâm bilcümle karini izam Şahanemiz olmuş
tur Merhum Defterdar İbrahim Efendi'nin mal ve eşyasından tahsil
olunacak bin iki yüz kese akçeyi Hazinedar Kethüdasını hapsedip bir
gün tahsil ve teslimi Hazinei âmire eyliyesin Kıbleli Mehmed’i Defter
darlığa arzeylemişsin kat’a anın Defterdarlık ile bir türlü münasebeti
yokıur gayet gaddardır kimse am hazım etmezler ve iş dahi görülmez
sonra erbabı mesalinin teşekkismdan baş alınmaz ve Kaptan Paşa’nın
sana rica etmiş vafir şey aldığına delildir zira iş anı gösterir herif
böyle şeylerden akçe esirgemez ve Defterdarlığı dahi halka umman
etmek içün ister yoksa Defterdar olayım da Devleti aliyyeye sadakat
ile hizmet edeyim deyü değildir Defterdarlık Devleti aliyyede büyük
umurdur bildüğum Mektupçu Ali Bey münasiptir herveçhile Defter-
lık umurunun cümlesini bilur ve marifette yeganei asırdır ve biz dahi
rahat ederiz ve sadakat dahi memûldür ve halkın kendisine teveccühü
dahi vardır cümlesi am isterler ve İbrahim efendi'nin vaktmda Defter
darlığı çeküp çeviren ol idi İbrahim Efendi'nin adı Defterdar idi bun
ları bilmemenin işin içinde olan âdâmı niçin çıkarırsın edeceğin âdâm
bundan alâmıdır bu hususta mülâhaza bir türlü iş yoktur hemen Ali
Beyi Defterdar edesin» (3).
Lâle devrini bütün incelikleri ile yaşatmış olan samimi dostu
Nedim, Defterdarlığına şu parlak tarihi yazmıştır:
Mübeccel ayeti nuri kiyaset mir İzzet kim
Beraberdir gitabe nüshai âdabının harfi
Emiri kişveri endişe kim halli mealide
Eğer bir nokta koysa hâmesi Bereis der yekfi
Serimûden dahi barîk olursa nükde vü mana
Şikâf eyler ânı bir nice defa kûşei tarfi
Civanmerdü mekârim pişe zatı bi muadilkim
Değildir mümkün eihak hamei Vassaf ile vasfı
Ana mevrus idi bu mansıbi valâyi istifa
Yahut kim zatı âli kadrine meşrut bir vekfi
(3) (M illet K ütüphanesine m ülhak Feyzi ye nam ı diğer R eşit Efendi k ü tü p

hanesinde el yazm ası m ecm ua. N o : 1044)
155

Bu cân u menzilei kim olmiş idi bir zaman mu'tel
Bihamdullah gelüp kilkinden oldu şimdi müsteşfi ,
Meserretle seraser vaktimiz Nevruzi îd oldu
Hudaya hamd kim bahtın kör elden böyle bir lütfi
Kılup mahfuzi Bâri gevheri zatı keremkânn
Murassa, efseri ikbâlin olsun mayei resfi
Nedima dedi fartı sıtku ihlâsile tarihin
Ali Bey oldu müjde mecdile bilfiil müstevfi
Defterdarlığı Lâle devrinin parlak zamanına raslamıştı. Sadrâ
zam Nevşehirli İbrahim Paşa her vesile ile şehrayinler, çırağanlar, eğ
lenceler tertip ettiriyor, parlak, gam ve gussedan azade bir hayat sürü
yordu. Üçüncü Ahmet, meşrebine pek uygun bir vezir ve damat buldu
ğuna memnun, o da şerefine tertip olunan ziyafetlerde, kışsa helva
sohbetlerinde bulunuyor, ve bilmukabele vezirine ikramlar, iltifatlar
bezleyliyordu. Tab'an şair olan İzzet Ali Bey de mevkiinin yüksekliği
sayesinde bunlardan istifade eyliyordu. Fakat bu hayat onun için,
selefi gibi, uzun olmadı. Defterdarlığından iki sene sonra Patrona Ha
lil'in idare ettiği, ilkin sayısı çok olmayan ihtilalciler, yuvarlandıkça
büyüyen kar toplan gibi az zamanda çoğalmış, ve Damat İbrahim Pa-
şa'nın feci bir surette ölümü. Üçüncü Ahmed'in de hal' Birinci Mah-
mud’un cülusu ile neticelenmiştir.
İhtilâlcilerin meydanı boş bularak istedikleri gibi harekete, ölüm
le yağma ve garete koyulduklannı gören İzzet Ali Bey ancak gizlenme
sayesinde kendini muhakkak olan ölümden kurtarabildi.
Sultan Mahrumdu cülûs edip te işler bir parça yoluna girince Dev
let hizmetinde sadakat ve istikametleri mücerrep ve malûm olanlan
memuriyetlerinde ipka, ve yahut terfileri icra kılınırken iyi hizmet ve
gayreti görülen Ali Bey'in de yeni Sadrazam tarafından memuriyetini
eskisi gibi muhafaza edeceğinden ihtifagâhmdan çıkarak işine başla
ması lüzumu tebliğ olunmuş, ve bunun üzerine meydana çıkarak Def
terdarlığı yeniden deruhte eylemiştir.
Vak'anüvis; bunu şu suretle kaydediyor:
«Ertesi günü (20 Rebiülevvel 1143 (1730) Erkânı Devleti Aliyye-
den Şıkkı Evvel Defterdarı olup fitne zuhurunda İstanbul'da bulun
makla zaruri ihtifa eden İzzet Ali Bey Defterdarlık umurunda kemali
mahareti cümleye zahir ve ayan ve iki seneye karip müddettenberu ol
makule câhı celil-ül-itibarda müstahdem iken meydan ricali meyanmda
dahi namı bir namakul töhmet ile zivane gelmemek gayeti iffet ve istiğna
sına bürhan olmakla tenkinayı ihtifadan zuhuru babında hanesine fer
man irsal ve dameni Asafiyi takbil ettikte kemafilevvel umuru mirîyye-
156
n in n iz a m ın a say ve ihtimam etmesi emriyle mumaileyhi haiz rehinei
iclâl» etti. (1)
Sultan Ahmed’in hal’ini intaç eden ihtilâlin mürettipleri cemiy-
yetlerini dağıtmışlarsa da yine nüfus icrasından, ve bilhassa sergerde
Patrona Halil münasebetsizliklerinden hâli kalmıyordu. O meyanda
İzzet Ali Beyi konağından çıkardı, hempalariyle birlikte kendisi geçip
yerleşti.
Vak’anüvis'in bunun için diyor ki:
«Muktezayi vaktü zaman üzere rayet efraz bayız ve tuğyan olan
erbabı udvanın mutlaka Devleti Aliyyenin muktazayı şer’i kavim ve
müptegayı k a n u n u kadim ile görülegelen umuruna taarruz etmemek
şartiyle tiği kahramaniden aman verilmiş iken Serdengeçti ağalan na
mına kad keşidei zuhur olan evbaş ve Amavud ve bir güruh tellâk ve
kaldırımcı makulesi mefsedet pişelerin ekseri kendusuni müdebbir
Devlet ve Atabeki Saltanat makamına koyup hemşerilik rabıtasiyle
bihad ve kıyas şeyatini nasıl zuumlannca çerağ etmek içün Timar ve
Zeamet ve Mukataa ve Tevliyet ashabının hilâfı şer've kanun nan pare
lerini yedlerinden nez’i ve fitne zuhurundan cülûsu Hümayun vukuuna
değin leylen ve neharen nice dükkânlar delüp tahsin ve iddihar ettikleri
mali bipayane kanaat etmeyüp nevbenev ricali eDvletten kimini tahvif
ve terhip ve kimini bazı menasıp ve hidemata sevk ve tergip tariki ile
celbi nef’edüp her gün bir güne deham ebnanı fesadı bazu kamet mela
neti diraz eylediler. Ezcümle Patrona Halil dedikleri vacib-bül-izale Şıkkı
Evvel Defterdan Ali Bey Efendiyi peder manda menzilleri Vezir sarayına
gayet bait olmakla mukaddema Sadrâzam İbrahim Paşa merhumun fer-
maniyle nakl ettiği selefi İbrahim Efendinin cani bi mirîden zapt olunan
hanesinden kendusi hempalarından vafir erbabı mekr ve ihtiyal sakin
olmak hayali muhali ile ihraç» kılındı. (2)
İtimada şayan olmakla, ve Devlet ve memleket işlerinde doğruluk
tan ayrılmamakla tanındığı için Patrona ile arkadaşlarının devleti gün
den güne felâket uçurumuna sürükleyen müdahalelerine, vücudlannı or
tadan kaldırmak suretiyle, nihayet vermek meselesi mevzuu bahis olunca
onun da bu işden haberdar ve kıymetli mesaisinden istifade olunması mü
nasip görüldü. Zaten bu maksatla tavzif olunan İbrahim Ağa üzerine
aldığı bu mühim işde muvaffakiyyet husulü kendisine muavin ve zahir
olacak bir iki kişinin vücuduna lüzum göstermiş, ve Padişahla Sadrâzami
tarafından bu işe Defterdar Ali Bey ile Kethüdayı Sadn âli Mustafa Bey'-
in terfiki münasip görülmüştü.
(1) Suphi T arihi, S a h if e :ll.

(2) S uphi Tarihi, Sahife : 16.
157

Vak'anüvis bunu şu suretle kaydediyor:
«Bafermanı âli deri Devletimedara gelip halâ hanesinde ikamet
üzere olan İbrahim Ağa kudemayı ricali Devletten sadakat ve istikameti
müsellem umurdide ve kâr azmude bir âdem olduğu müşarünileyh Beşir
Ağanın bazı hayrihahlan vesatatiyle vasılı sem'i intibahları olmaktan
naşi bu keyfiyyeti müzakere içün İbrahim Ağa ile mahfice görüşüp mah
remi esrar ve' ref’i gailei eşkiya hususunda mumaileyhten veçhi suhuleti
istifsar eylediklerinde ol dahi cevap verüp bu makule fıtkın rıtk ve ilti-
yamı re yi vahit ile hüsnü encam bulmak imkânda olmayup bu da'i izal
elbette hayir bahanı Devletten nabzı âleme âşinâ ve mizacı umuru Sal
tanata vukuf ve şuuru hüveyda reyinde hâzik bir kaç kimsenin ittifak
ve teadudi âkilâne ve tedbiri hakimanelerine neticepeziri ilâç olacak bir
emri düşvar olduğu tariften müberra olmakla Sadrâzam Hazretlerinden
maada hayrıhahanı ricali Saltanattan hâlâ Kırım Hanı ve sadakat ve is
tikamette anların akranı bir kaç aded sahibi basiret ile hemdesti teavün
ve itifat olunduktan sonra eşkiyayı merkumenin tedbir ve istisalleri hu
susu yine ocaklıları mübaşeretiyle suretiyabı nıta’ı zuhur olmak nice mu-
hassenatı havi bir emri celildir deyu beyanı hakikati hal etmeleriyle ip
tida Ağayı mumaileyh bilâ tekellüf Sarayı Asafiye amed şüd eylemeğe
vesile olmak içün Rikâbı Hümayunda Kapucular Kethüdalığı ile mesrur
ve gâh ü bigâh hususu merkumu Veziri Azam ile müşavere ve müzakere
ye mezun ve memur olup badehu berveçhi muharrer Ham Âlişan Haz
retleri dahi dairei ittifaka idhal ve Devleti Aliyyenin emektar zadelerin
den hâlâ Defterdarı Şıkkı Evvel Ali Bey Efendi ve Kethüdayı Sadrı âli
Mustafa Bey dahi temşiyeti meram içün mahremi esrar kılmup bu bapta
sahibi Devlet ile müşareket eylemeleri hususu tarafı Padişahiden cüm
leye telkin ve işaret ve beyinlerinde güzeran eden ahban canibi Mülûkâ-
neye isal içün Ağayı mimaileyhe başkaca tavsiye ve tenbih ile tedariki
kâra mübaşeret olunupfimabaat dudumam Bektaşiyyeden bu hususim
uhdesinden huruca kadir bir rücülü mukdim tahsiline nıtak bendi ihti
mam ve dikkat oldular. (1)
Nihayet epeyce müzakerelerden ve tedbirlerden sonra memleketi
aylarca heyecana düşüren Patrona uhdesine Vezaret ve Rumeli Eyaleti
tevcihini vesilesiyle Sarayı Hümayuna davet olunup orada gerek onun ve
gerek hempasından bir kaçının işleri bitirildi.
O sırada vukubulan Sadaret değişikliğini müteakip îzzet Ali Bey
bir badire atlattı: (Kabakulak) namiyle şöhret alan İbrahim Paşa Sul
tan Mahmud’un cülûsunu müteakip her taraftan sena edilmekle 1143,
(1730) de Silâhtar Mehmet Paşa'nm yerine Makamı Sadareti işgal eyle-1
(1) Suphi T arihi Salıife : 17.
158

miş, ve ilk işi cibilliyetinde ki kin ve garazını göstererek, ömründe ken
disini velev cüzi inciten nice âyan ve kibarı ricali kati ve idam ettirdiği
sırada. İzzet Ali Beyi dahi nefz ve orada öldürtmek üzere çektirme hazır
lattığını haber alan Sultan Mahmud derhal azil ve muhafızlıkla Eğriboz'a
gitmesini irade ettiiğnden hazırlattığı çektirmeye kendisi bindirilip bu su
retle İzzet Ali Beyle beraber diğer bir çok bigünah da şerrinden kurtuldu.
1144 senesi Rebiülahirinin yirmi birinde 1731 uhdesine vezirlik
rütbesi tevcih olundu. Muasın şairlerden Nâzim’ın ta rih i:
Nazima yek kalemle oldu tarih
Hired didi Vezaret buldu İzzet
Vak’anüvis vezirliğini yazarken de liyakat ve iktidarından da bah
sediyor :
«Vaki olan nusratı celilenin (İran Harbi) haberi beşaret eseri vüru-
dunda Sadrâzam Hazretleri Rikâbı müstetabı Padişahiye arzı tefasil ah
vali zafer iştimal ve tebriki gazayı ekberi bimisal içün azimet eyleyüp
avdetlerinde şehri Rebiülahirin yirmi birinci selâse günü akşama karip
Defterdar İzzet Ali Bey Efendi'yi hanelerinden davet ve Defterdarlık cahı
vâlâ itibarına ilâveten terfii kadrü menzilet olmak üzere duşi istihal ve
liyakatine ilbası samuru Vezaret ve gevheri zatı aliyyus sıfatların inayeti
tuği saadet füruği kâmrani ile elmas müselles nümayı zikıymet gibi pi-
rayei nekidanı gencinei mefharet buyurdular. Veziri müşarünileyh ha
sep ve nesçpte arik-üttarfeyin ve ulûmu Arabiyye ve Farisiyyede sahibi
necdeyn Vezir ibni Vezir düsturu lânazir olup alelhusus üstadı çire desti
kalem çâbük kademleri vadii şiir ve inşada murizi kasbüssebakı belâğat
ve icaz ve mizman behini asarı somat ve kitabet ve imlâda müsabakati
a k r a n ve ikfa ile gûyi meydam teali ve imtiyaz eylediği malûmi hüner-
mendam suhan saz olmakla müstağnii şahadet tulu dirazdır. Tedkiki mu
hasebatı aklâmı divaniyyede mümtaz ve müselem ve tenfizi ahkâm ve
tertibi müham Devleti Aliyyede manendi hamei reşik-ül-kamei istikamet
ile enküşt nümayı müstekimanı erbabı kalem olup tahsili emvali miriy-
yede hod bir ehadı tekdir ve iz'aç ve azürdei cebini cibini ihtilâç etmek
sizin kemali iffet ve istiğna ile kâr küzar ve Hazinei Hümayunu Enderun
ve Birunun zevayayı bestü balâsına değin pürsazı nükudi bişümar ol
duğundan gayri evam cülûsi meymenet iktiranda muktezayı sadakat ve
himmeti hudadat ve müptegayı gayret ve hamiyyeti mader zadlan üzere
rüesayı eşkiyayı serbülûkandan bi pak ve perva lâzimei uhdei kifayeti
olan hizmeti dergâhı Saltanat müratmda dakika fevt etmeyüp zümrei
garetgeranı fitnekârandan beytülmali müslimini şeb ü nız terki habu
rahat ve teşyidi akfalı vikaye ve sıyanet ile telef ve yağma ettirmeyip
ocakların bilcümle zabitan ve neferatma verilecek mevacip ve bahşiş ve
in’amıtının bilâ münakaşa ve niza' ve gavga mükemmelen ashabına tes-
159

lim ve edaolunmasında aynı insaf ile bakılsa hak budurki böyle hengâmı
tesettüt-ül-eyyamda tevfiki Cenabı Hudayı allâm ile üslûbi hakimane ve
tarzı mergubi âkilâne üzere din ve Devlete bu rütbe arfı nakdinei dikkat
ve ihtimam ve bezli gencinei gayreti tam ederek hizmeti âlem pesent ve
tahşiyeti sudumend eyledikleri nakşi sahifei ruzigâr ve sebti ceridei te-
vahiri a’sar olup namı namileri serdefteri fihristi ruznâmei iştihar ol
maklığa şayan ve sezavar olmuştur.» (1)
Osman Paşa'nm Sadaretten azıl ve Hekim Ali Paşa'nm nasbi üze
rine hizmet ve gayreti şayanı takdir görülen îzzet Ali Paşa o sene Rama
zanımın on beşinde 1731 Kaymakamı Sadn Âli nasbedildi.
Vak’anüvis bu tevcihi şöyle yazar :
«Defterdar İzzet Ali Paşa Huzuru Hümayuna davet ve Sadrâzam
Hazretleri Asitanei Saadeti teşrif edinceye dek vala itibari Defterdariye
Rütbei aliyei Kaymakamı inzimamı ile samuri mevrus-ul-behçei Sulta
nîye kaplu ilbası hil'at «ile taltif kılındı.» (2)
Muasır şairlerden Rahmi (Divanı Rahmi, Bayezit Kütüphanesinde
yazma nüsha. N o: 5796) İzzet Ali Paşa’nm Kaymakamlığı münasebetiyle
yazdığı tarih:
Veziri müşir tedbir Defterdar Paşanın
Olunca zatı Sadn zibi divanhanei ikbal
Utarid harfi menkutiyle yazdı Rahmi tarihin
Ali Paşa ile buldu Vekâlet izzet ü iclâl
Sadrazam Hekim Ali Paşa İstanbul'a gelince ilk işi bazı değişiklik
yapmak oldu. O miyanda İzzet Ali Paşa da Anadolu Valiliği ile «Revan»
a memur kılındı.
Vak’anüvis; sebebine dair hiç bir izahat vermeksizin kısaca diyor
k i:
«Şehri merkumun (Zilkade 1144), (1732) yirmi yedinci perşembe gü
nü Anadolu Eyaleti mansıbı ile Defterdan Şıkkı Evvel İzzet Ali Paşa ma-
zul ve mesnedi vâlâyı Defterdareye Defter Emini Mehmet Efendi mevsul»
oldu. (3)
Sonradan Revan Seraskeri nasbolundu. Bu vazife uhdesinde, ve
düşman karşısında iken 1147 senesi Cumadelahirinde (1734) öldü. Salih
Sultan Camiine gömüldü.
(1) Suptıl Tarihi S a h ife : 32.

(2) Suphi Tarihi, S a h ife : 42.
(3) Suphi Tarihi Sahife : 44
160
_ r s \o Original from
Digitized by V j ( K » g lL UNIVERSITY OF CALIFORNIA
Münif Efendi; ölümüne şu tarihi söylemiştir:
Geldi bübeyti murassa' tarih
Rab İzzet Ali Paşanın ide
Cevherin harfi Münifa çu leâl
Meşhedin cilvegebi mihri cemal.
Tezkire sahibi Ramiz Efendinin ifadesine göre (Behçetî) adlı bir
şair de böyle bir tarih düşürmüştür;
Kul hüvallahü ehadle tarih
Bula İzzet Ali Paşa Yarab.
Tercümei halini kısaca yazan Sicilli Osmanî'de (Cilt 3 Sahife 445)
«Şair ve münşidir» denildiği gibi Kasımpaşa’da Selkapısı kurbunda bir
çeşme yaptırdığını da yazılıdır. Yine orada evlât ve ahfadı hakkında şu
malûmatı vardır:
«Damadı ricalden (Rifat Süleyman Bey) ahfadından biri Silâhtan
Şehriyari (Mehmet Bey) dir»
Tersane Emaneti'nde bulunmuş olan (Mustafa Bey) de damadı idi.
Damadı (Rifat Süleyman Bey) in tercümei hali Sicilli Osmanide
(Cilt: 2, Sahife: 403) şöyle yazılıdır:
«İzzet Ali Paşa damadıdır. Babı Âli küttabmdan ve hacegândan oldu.
1145 Rebiiilevvelinde Piyade Mukabelecisi oldu. 1148 de vefat eyledi.
Şairdir.» *
Hafidi (Mehmet Bey) in tercümei halini de Sicilli Osmanî (Cilt -4,
Sahife: 276) «İzzet Ali Paşanın hafidi olup Enderunu Hümayundan bit*
tefeyyüz Çuhadan Şehriyari, 222 de Silâhtan Şehriyari oldu. 1223 Cema-
ziyelahirinde ikamete gönderildi» suretinde yazılıdır.
Tercümei halini muhtasaran yazan Kazasker Salim Efendi; «Miri
livayı sühan bir şairi mahir fenni zatı sütude sıfat» olduğunu yazdıktan
sonra «Iş’an tabnaki likayı paki gibi mahbub ve müzamini dilistanii soh
beti dilârası gibi leziz ve mergubtur. Edebiyat ve kasaidi ve gazeliyyat kı-
talan ekser min in yahsadır.» (1)
Tezkire sahibinin recüp eserine geçirdiği rubai:
Uşşaka zahmi sine değil zahmı can gerek
Zira ki bergüzan mahabbeti nihan gerek
Sazı niyaz başka düzendir visal içün
Ahengi nale, nağmeleri elaman gerek.
Safaî; İzzet Ali Paşa’nın genç ve sar iken yazdığı teskiresinde «Edir
ne'den zuhur» ettiğini, «cebin halinde füruği nuri kiyaseti lâmi’ ve seli-1
(1) Tezkere! Salim , S a h ife : 474.
161
f : 11 • 2 ^ , Original from
Digitized by L j O O Q l C UNIVERSITY OF CALIFORNIA
kası şiir ve inşa iş’anm cami’» olduğunu ve babası hali hayatında Mek
tupçuluğunda istihdam ettiği gibi kendisini istihlâf eden Osman Paşa ile
Hacı Mustafa ve Hacı İbrahim Efendilerinde mektupçulukta kullandık
larım kaydettikten sonra diyor k i:
«Henüz unfuanı şebabı eyyamı olmakla memuldur ki refte refte
tahsil destmayei marifet ve tekmili vayei menkıbet eyleye» diyor, ve ese
rine koymak üzere aradığı şiirlerinin gönderildiğine dair olan tezkiresini
manzumesinden bir tanesi ile birlikte eserine geçiriyor. Nisbeten sade bir
üslûpla yazılmış olan tezkire nesrine bir örnek olmak üzere aynen aşa
ğıya konulmuştur:
«Benim pederi azizim
«Saf bestei balâhanei tezkire-tüş-şuara olan efazılı şuara ve fevadılı
hurefaki her biri miri kalem ve fazilet ve valii hükümetinde ilmu mari
fettirler. Bidaati müzcattan iktiza eden resaseti heyet ile muntazam
silk-il-leal tertiple olmak değil belki o meclisi irfanı unvana dühul ve o
bezmü has-ül-hassa tahsil müzcei mesul daiyesinde olmak kabahat olduğu
zahirdir. Lâkin indimizde emriniz muta' olmakla imtisal kasdolunup
evvaili hal ve mebadii heves ve iştigalimizde nazmolunan iki gazel irsali
huzuri mübeccel kılındı münasip ise tahriri vabestei himemi aliyyeleri
kılınmıştır.» (1)
Ramiz Efendi de tercümei halini yazdıktan sonra diyor k i: «Veziri
müşarünileyh Hazretleri ilim u irfanda yegânei devran ve fünunu ede-
biyyede sıhahı kütup ve risail olan tab ı bımuadilleri bahri bi sahil pa-
yan olduklarından maada şiir ve inşadda şuarayı asri miyamnda bir şairi
mahiri bimisaldir ki tenhanevi meydanı hayal olan ebkâr ve efkârı tabi
atları olup ruyi mehveşan gibi keşfi perdei cemal eden güftan nazik ref-
tarlan mazbuti vücuhi erbabı kemal bir zatı hüceste hisal olup hak bu
ki elvanı daniş ve irfan ile adim-ül-akran bir Veziri Mahmıd nekir nük
tedan idi» (2)
Hicri on ikinci asır edebiyatım yorulmak bilmez bir çalışma ile ted-
kike koyulmuş olan Ali Canip Bey; Nedim’in hayatına tahsis ettiği bir
etüdde (Türkiyat Mecmuası, Birinci Cilt) «Nedim’in en samimi dostla
rından olan «İzzet Ali Paşa» nüktedan şairin mukallididir» dediği gibi
Nevzemini tazede eyle Nedime peysev
îzzeta şiirin biraz ham olsa da mani değil1
<1) Suphi Tarihi, S a h lfe : 44.

(1) Tezkere! S af al, Bayezit K ütüphanesinde H alis Efendid en alm an k ita p la r
arasında yazma nüsha. No. 1559, V a ra k : 71.
(2) Tezkere! Ramiz, E sa t Efendi K ütüphanesinde, Yazma N üsha N o : 3873,
V a ra k : 74
162
kendisine tahsis ettiği diğer bir tedkikte (Hayat, Sayı - 17) bu mutaleayı
vesikalarle teyit eyliyor.
diyen İzzet Ali Paşa, Nevşehirli İbrahim Paşa devrinin şöhretli şairlerin
den ve «Nedim'i taze zeban» m «İhvanı safa»sından biriydi. Gayri matbu
divanındaki gazellerinden hemen hepsinde değilse bile, pek çoğunda Ne
dim'in şuhluğu, şatareti görülür. Denebilir ki İzzet Ali Paşa, onun en mu
vaffak bir mukallididir. Bunu bir hamlede anlamak için Nedim'in:
Sabaki dest ura ol zülfe meşki nab kokar
Açarsa ukdei pizanenin güllâp kokar
Ne berki güldür o leb çiğnesem şeker sanurum
Ne goncadır o dehen koklasam şarap kokar
Acep ne bezmede şebi zinde dan sohbet idik
Henüz nergisi mestinde buyi hap kokar
Nikap ile göremezken bir ânı va hayfa
Rakip o gerdeni yemini bi nikap kokar
0 ten ki hâk ola aşkın güdazu sûzünden
Yiyen giyahı dem haşre dek kebap kokar
Seni meğerki gün efsuni naz diriltmiş
Ki seybi gabgabm ey gonca leb glâb kokar
Nedim sen yine mani şilkkâflık tamısın
Ki nevki tiği kalem hunu intihap kokar
gazeliyle ifade ve zarafetçe hemen hemen müsavi olan şu menzumesine
dikkat etmek kâfidir sanırım.
01 afetin ruhi huygerdesi gülâp kokar
Şemimi dânei halinde müski nâb kokar
Kiminle hem kadehi bezmi ayiş idin kâfir
Ki hokkai dehenin kokladım şarap kokar
Yine kimin ciğerin yaktı gamzei mestin
Dimağı cana bu mecliste kebap kokar
Ruhunmi berki Süreyya semen midir bilmem
Hamiri mayesi gülden midir gülâp kokar
Ne itimat bu şeyhane tavrına zahid
Ki tıynetinde senin haleti şebap kokar
Salim akide gibi aldım ağzıma İzzet
Hemen çü rayihai müsko lâli nap kokar.
Bu iki şair birbirini çok severlerdi. Nükte pervaz Nedimin «Utarid
menkibet, Bereis fıtnat, bu Ali tıynet» diye methettiği «Cenabı Mir İzzet»
arkadaşını göremezse :
İzzeti mükedderiz hele biz iştiyak ile
Bilmem Nedim'i zar ne âlemdedir acep
163

Nedim de aynı suretle mütehassisti. İzzet Ali Paşa 'bir defa keyfsiz
iken Nedim iyadet için Hafız Şirazi'nin,
Çenet niyazı tabiban niyaz mend mebad
Vücudi naziket azürdei gezend mebad
beytini tesdis etmiş, kendisine takdim eylemiştir.
Bir mahbube yüzünden iki şair arasında ufak bir hâdise zuhur et
miştir Şöyle k i:
Şair Nedim «Kemendi kisuyi dilcuyki Çin ü Haten ahuları ve Babil
zemin cadulan şikâr olmamak mümkün değildir» diye güzelliğini tavsif
ve itiraf ettiği mahbubesi Ayşe ile «nagâh bir şebi pür şegabde» bulun
muştu.
Burası, Lâle Devrinin maruf ve mahut meclislerinden biriydi. Her
kes «hemzadenuyu bezmi işret olduğu mahbubei mergubesiyle mülâta-
fata ağaz» etmişti. Mecliste şairin:
Gâh engüşti muhannasm gehi lâlin emüp
Danei unnap de nuşi şerap etmez misin
Ey kaşi ya yüzün beri dönmez misin dahi
Ey gurrei ümid görünmez misin dahi
beyitlerini ihtiva eden gazelleri okunuyordu. «Biraz vakit sonra mü-
lâtafat envai mülâabatı müntiç» oldu. Herkes karşı «serkeşlikler ile kü-
şegiri inziva ve ahara meylü rağbetten berçide damanı istiğna olan
Ayşe, «hemnişini meclisi sohbeti olan Nedim'i bi insafa» temayül etti.
Tafsilâtı İzzet Ali Paşa’nm «Nigâmame» sinde muharrer olduğu üzere
«Negâm ve nale günah» kaldı. Çünkü ince ruhlu Nedim bu meclistekile-
rin rezaletlerine uyamamış ve «idarei kâsei şarabı şerm endaz ile» mah
cubiyetini izale edememişti. İzzet Ali Bey, Nedim'in bu hicabını tasvir
yolunda mukatta :
Hasıh «İzzet* Nedim'i bezmi has ülhas
Ta seher efsane ham kılü kal eylerdi yar
olan ve
Ey hoş ol şebi kim bana arzı cemal eylerdi yar
mısraiyle başhyan pek açık saçık bir gazel yazmıştı ki Nedim’in buna bir
«Tahmisi Mutarra »fı vardır. İzzet Ali Bey bununla da iktifa etmedi. Ay
şe’nin lisanından Nedim’e bir mektup yazdı; fakat sonunda zarif ve va
kur şairin gücenmemesi için «Haşa sümme haşa Cenabı Saadeti iğzap ve
tekdir kasdiyle» yazmadığım tasrih etti. Nedim de «Benim deryayı kan
yanabı hulûsum öyle midir ki değme bir rüzgâr ile müteharrik ola. Bu
Lâtifelerin baisi keder değil, sebebi sürür ve inşirah olduğunda iştibah
buyrulmaya» cevabım verdi. Hülâsa:
Kermi inam şevkedüp İzzet kemiyyeti hameyi
At sürüsünde Nedim'e arsai tanzirde
164

diyen şair, gazellerinden devrin o mümtaz «yeke laz» ma bütün edasile
en çok yaklaşan bir kalem sahibidir.
İzzet Ali Paşa’nın pek seviştiği bir arkadaşı da yine o devrin t a n ı n -
mış şairlerinden «Mustafa Atıf Efendi» dir. Seyid Vehbi vekâletnamesin
de onu «güzel, hoşlehçe bir şair» diye tavsif etmiştir. Maiyetinde Mek
tupçulukta istihdam ettiti Atıf Efendiyi İzzet Ali Paşa uzunca bir kaside
ile methetmiş ezcümle:
Ol mir kim güzide şiyen bir kemâl ile
Afaka verdi velvele avazı şöhreti
Üstadi tab'ı hamei gevher nisar ile
Vermektedir sahifeyi afaka ziyneti
Hasiyyeti hakikat ile kehruba gibi
Cezbi kulüp etmededir hüsni siyreti
Nam âveri kemâl olalı nazmu nesr ile
Ziri nikin kıldı diyarı fesahati
Alâyişi cihan ile şuğal etmeyüp müdam
Tahsili ilim ü danişedir meylü rağbeti
İnşası iştihar bulup hüsni sebkile
Kümnam etti Veysi'i sahib fazileti
Reftan taze tavrım seyret acepmidir
Vardır denilse Nabn üstade sebkati
Sabit göreydi şiirini şapaşuhan olup
Eylerdi zatı pâkine imza belağati
Mazmuni dilnişini unutturdu Saibi
Nazivterin hayalle sebketti Şevketi
Atıf Efendi'nin divanında da :
Etse davayı teferrüd ne kadar bercadır
Sadefi bahri maanide dürri yektadir
Fahri erbabı kalem Hazreti İzzet Beyin kim
Rütbei marifeti kadri gibi balâdır
Zatî bir nüshai kemiyabi fünun şetta
Hamesi nadire güftaru sühan piradır.
diye devam eden bir methiyesinden başka İzzet Ali Paşa’run kasidesi ve
zin ve kafiyesinde bir manzunesi okunmaktadır :
Tab’ı bülendi kadri gibi mir İzzetin
Gülizan dehri tuttu sadayı letafeti
Ol miri pür maarifi pâkize gevherin
Reşk âver oldu âleme rüşdü fataneti
Etmekte tutuyam sühandam zevkiyap
Güftan sükkerin edayı belâgati
165

Bunlar başka her iki dost şair birbirinin gazellerini tahmis etmişler,
nazireler söylemişlerdir. Atıf Efendinin münşeatı arasında İzzet Ali Pa-
şa’ya yazdığı «Lâtife güne» tezkireler okunmaktadır.
Ali Canip Bey; nihayet son ve kat'i hükmünü şu suretle vermekte
dir : «İzzet Ali Paşa şu noktadan dikkate şayan bir şairdir ki İbrahim
Paşa devrinin zevk ve neşesi gazellerinde bariz intiba’llar, akisler bırak
mıştır. Nedim müstesna, o cuşacuş hengâmeyi hiç bir şair İzzet Ali Paşa
kadar renkli gösterememiştir. İzzet Ali Paşa, Divan Edebiyatma mücerret
hünerlerinden aşarak - mahiyyetleri makbul olsun olmasın - zamanın
samimi ve canlı tahassüslerini taze bir lisanla terennüm etmiştir. O lisan
ki müvellidi Nedim’d ir:
Ruhsun cana gönülde bir mekân lâzım sana
Gevheri yekdanesin elbette kân lâzım sana
Nakdi gönlüm aldın ama gevheri nayaptır
Sakla sultanım olur bir gün aman lâzım sana
Sinei billurunu çeksem nola ağuşuma
Sevdiğim ayinesin ayinedan lâzım sana
Cay gâh et bir serâmed dilberin ki susunu
Ey gönül avaresin bir aşiyan Lâzım sana
Sen sen ol her gördüğün nadana dil verme sakın
Çünkü şairsin güzel de nüktedan lâzım sana
İzzeta ben bildiğim dilberse mahbubun eğer
Çevrine billâh çok tabü tuvan lâzım sana...
Çeküp kemarmı ta tarfı ebruvamna dek
Geçürdi tirini uşşakın üstühvanına dek
Bana kalursa değişmem o hâli Hinduyu
Eğerki verseler İran’ı İsfahanına dek
Edermi faide hiç ızdırabı tab'ı acul
Susuli käme tevakkuf gerek zamamna dek
Bu şebi nigâr gelip câme habıma İzzet
Uyutmadı kâfir sabah ezanına dek
gibi şakrak, çapkınca gazellerde:
Bir mücella sinei âlem güzar ister gönül
Dilberi bâlâ bülend ü serfiraz ister gönül
Turfedir amma bu kim bi cevrü naz ister gönül
Yâni bir mehparei âşık nüvaz ister gönül
Bir nigâh ettikçe ziri jüsküfi festen nigâr
Eylese bin âşıkı âvâreyi birden şikâr
Bir bakışla eylese âlemleri aşüftekâr
Yani bir şahin bakışlu dilnüvaz ister gönül
166

tarzında gamdan âzade, neşeli şarkıları,
Alemi feyzi bahar açmış güli rana gibi
Bağı, pür nakş ü nigâr olmuş, yeşil diba gibi
Gülnihalânı çemen geymiş libası tazesin
Mevcriz olmuş güli sahra kızıl hara gibi
Şahı gülde andelibam çemen demsaz olup
Goncalar yeklâhti ülfet peykeri Cevza gibi
Cay edinmiş şevkten güller gulgusu şişeyi
Meclisi işrette konmuş penbei mina gibi
yolunda «Bahariyye» kasideleri vardır.
Hulâsa İzzet Ali Paşa, Damat İbrahim Paşa devrinin Nedim’den
sonra, en şakrak ve samimi bir müterennimidir.
Matbulan pek yanlış ve nadir bulunan «Nedim Divanı» nın, bir hayli
üâvelerle, yeniden basılmasına himmet eden Halil Nihat Bey münasebetle
«Sahife 306» da şu satırları kaydetmiştir:
«Osmanlı Müellifleri» sahibi Tahir Bey Efendi İzzet Paşa'ya «Hik
met Beyanı şuaradan» vasfını vererek Nedim gibi «yerde ber endazane
bir şive de» şiir yazmadığım söylemek istiyorsa da Nedim’e İzzet Paşa
kadar benziyen bişair hemen yok gibidir. Bu iki şair tuttukları vadide
âdeta müsabakaya girişirlerdi. Maattessüf ahlâf İzzet Paşayı Nedim gibi
tanıyamamış, ve eş’an görülüp tedkik edilmek şöyle dursun namı bile du
yulmamıştır. Mürettep divanının şimdiye kadar tabedilmemesi büyük
teessüflerle telekkiye sezadır.»
Ali Canip ve Hald Nihad Beylerin dedikleri gibi «Nedim» e pek zi
yade yaklaşmış olan İzzet Ali Paşa kasidelerinden bazılarında «Nef'i» ile
de boy ölçmeğe kalkmış, ve epeyce de muvaffak olmuştur. İşte kasidele
rinden bir tanesi:
Sultan Ahmedi Salis için kaside
Şimdi Ahmet Han olup teyidi Hakkın mazhan
Unveten Tebriz mülkün aldı bir ser leşkeri
Gerçi tehir etti ama oldu zahir akibet
Gayreti mülhid gedaz u şiaisuzu hayderi
Habbeza tevfiki Rabbani ki darbı dest ile
Aldı üç gün içre bir vüs’atli dünya kişveri
Şöyle bir cenk oldu kim eflâke havf iras edüp
Gösterir kendin siper şeklinde çarhı çemberi
Küştei şemşiri kahroldu mülâiyni Acem1
(1) Divanı Atıf Kütüphanei Umumide Halis Efendiden alman kitaplar meya-
ntnda yazma nüsha No. : 5242
167

Çariyann eyleyüp ervahı avn ü yaveri
Seli seyf ettikte adaya guzatı müslimin
Geçtiler şemşirden cümle kızılbaş askeri
Hamle ettikçe eflâke salardı velvele
Habbeza islâmın çekâçakı sinanü şeşperi
Askeri cerrara parnal olmadan versun Acem
Aklı varise eğer Gene'eyle Yezidü Şeşteri
Eyledikte kudsiyan tebşir sad tahsin ile
Alemi ervaha bu ra'na gazayı ekberi
Ruhu Nef’i gördüm eylerdi berayı tehniyet
Takı arş üzre bu garra nazmile cevlânkeri
Aferin ey ruzgânn şehsyvarı safderi
Arşa as şimdengeru tiği süreyya gevheri
Kuvveti ikbal ile oldu Şehinşahı cihan
Mâliki Tebriz u Kirmanşah ü Azerbaycan
Bu ne kuvvettir ki tahrik etmedin rayetini
Fetholundu hamlei evvelde Tiflis ü Revan
Himmeti serhaadı şarki subesu zapteyledi
Böyle ister arsai ikbakda sahipkıran
Bedezin namı Hümayunun anın yadeylesun
Dasitanı Rüstemi tayyeylesün Şehname han
Müjdei nusretle lâyıktır şehri âyin edüp
Hep donansın bestü balâdan zemin ile zaman
Atlası şarh üstüne tertibi bezmi şevk edüp
Telli Tebriz kumaşi nev düşetsün kehkeşan
Bir fügâhı asman üzre çerağan eyleyüp
Sakfma kandiller assun seraser ahteran
Mührü mahi ziri damanın da pünhan eyleyüp
Arsai meydana çıksın tasbazı asuman
Sazına rameşkeri Zühre verüp rana düzen
Bezminde tutsun usuliyle felek duri revan
Okusun bu beyti bir nev nefhai dilsûz ile
Eyleyüp nahidi ahenki makamı Isfahan
Aferin ey ruzgânn şehsuvan safderi
Arşa as şimdengeru tiği süreyya cevheri
Kuvveti îslâm ile ilâyı emri din içün
Ba'si ecnad etti kahn Kavme mürteddin içün
Caryan ba safa ervahım şad eyledi
Eyleyüp Terttibi rezm, acamı bed ayin içün
Hak budur kim kuvveti kudsiyye izhar eyledi
Mülhadini kahrü iştial ile tevhin içün

Kudsiyan olmuştu bamı arşta saf beste hep
Ruzu hey çada düayı nefrete âlin içün
Tiği Osmani ile ber keşte saman oldular
Sebbedenler Hazreti Şeyheyne hâşa kin içün
Hamdullillah kalmadı Tariste çayı kılü kal
Edeler bahsi mürahhaslar meğer kim Çin içün
Cetveli Ceyh^nu farz etsin muhaddidler sınır
Söz götürmez şimdi Sultaniyye u kazrin içün
Yakışır Kâşan ile Tağfuri teshir eylese
Kubbei kâşanei ikbalini tezyin içün
Aldı ziri sayei iclâli mülkü Farisi
Ol diyarı jâki şuri rafazdam temin içün
İntihap etmiş okur bu beyti piri asüman
Bu gazayı ekberin tebrikine tazmin için
Arşa as simfengeru tiği Süreyya gevheri
Daima mansur ede Sultam sahib şevketi
Bi tereddüt hüsnü tedbirin budur hasiyyeti
Bir Şehinşahın ki her dem kân adi da t ola
Rehber eyler cündüne Allah fevzü nusreti
Nusreti istikbal eder elbette kande gitseler
Rehnümadır müslimine evliyanın himmeti
Hamlei evvelde teştit eyledi tevfiki Hak
Rafizinin hadden efzunter iken cemiyyeti
Surhi ser kavmen bihamdullah makhur eyledi
Çaryann eyleyüp imdadı ruhaniyyeti *
Rafiziler tiği ateşbardan hep gördüler
Ruzu mülhid sûzi mahşerde olan kermiyyeti
Kahramanı saf şiken denmezmi ol Sultana kim
Ola Şarka müntehi re'si bududiu devleti
Zılabbeza âvazei ikbali âlemkir olup
Tuttu cümlei sahai ikbali sıyti devleti
Himmetinle ey hıdivi asman mesnet senin
Rayeti fethü zafer artıedı kadü kameti
Paytahtı mülketi İran'ı teshir eyledin
Buldu namı Saltanat uhdende şanu şöhreti
Arşa as şimdengeru tiği Süreyya gevheri
Safdera nusreti kadimi yanganndır senin
Avni Hak menusi zâtı keremkânndır senin

Nola tedbirinde eylersen isabet her zaman
Asar İbrahim Paşa müsteşarındır senin
Müjde her yerde muzaffer sınki öyle bir Vezir
Hayır hahın çakeri hizmetkârındır senin
Sen otur ikbal ile tahtında bezlet himmeti
Masdan nusreti deri devlet medarındır senin
Şehsuvan arsai ikbalsin istersen al
Isfahan mevkufi emri itibarındır senin
Cânibi Haktan müebbedsin semendi azmi sür
Kişveri İran sertap aşikânndır senin
Bir muanid düşmeni bed haldir verme âmân
Rafizi makhun zori iktidarındır senin
Nola bu nusretle izharı mübahat eylesen
Fethi nev sermaye bahşı iftiharındır senin
Olmamışken Karadağ ülkesi eslâfa nasip
Şimdi şükreyle efendim mergızanndır senin
Nola vasfında bu beyti îzzet irat eylese
Müştera bir bendei mithatgüzanndır senin
Aferin ey rüzgârın şehsuvan safderi
Arşa as şimdengeru tiği Süreyya gevheri
GAZEL
Ey hoç ol şeb kim bana arzı cemal eylerdi yar
Bi mecal idim ben ibramı visal eylerdi yar
Şahidi maksudi ağuşumda ben mahrumi kâm
Subha dek teklifi vasliyle cidal eylerdi yar
Piçü tabından giriz etmek murat ettikçe ben
Halkai zülfün kemendi mekrü al eylerdi yar
Sistii talihle ben bitap iken hayfü diriğ
Kendüsün azürdei fikri muhal eylerdi yar
Koydu istilâyı bi tabi beni bir hale kim
Hayretimden sureti bi can hayat eylerdi yar.
MISRALAR
Hüneri halvetneşini encümen olmaktadır yoksa
Kemingâhı riyadır kûşegiri inziva olmak.
Sükûti düşmene aldanma mekrinden emin olma
Demi fırsatta gıyzü kinesin izhar içün saklar
Budur pervazıgâhı devletin âyini dirini
Olanlar eve pervaz gurur elbette alçaklar

Gördük hezan goncai k â m ı n baharını
Değmez demi karan gam intizarı
(îzzet Ali Paşa Divam, Beyazıt Kütüphanesinde No: 3451)
İzzet Ali Paşa; yalnız şair değildi, türlü yazılarda maharet sahibi
olmakla da tımnmıştı. Hatta yazıda kendinden sonra gelenleri taklide
mecbur edecek kadar muvaffakiyyet bile göstermiştir.
Meşhur hattatların tercümei hallerini ihtiva eden (Hat ve Hatta-
tin) Paşa hakkında şu malûmatı veriyor:
«Cabi zade Abdi Ağadan mezundur. Sülüs ve Neshi tekmil edüp
Rik'a ve Şikesti talikte ve alelhusus Divan'de eseri kalemi düsturülamel
hattattandır.» (1)
Habip Efendinin mehazi olan (Tuhfe ise hatta tin) yukardaki ma
lûmatı yazdıktan sonra îzzet Ali Paşa’mn evvaili halinde Osman zade
Caip Ahmet gibi tanınmış şairin:
Eğer meşketse Mektubi Defterdar îzzet Bey
Ederler idi Reisi zümrei nazm âveran âni
suretinde takdirine mazhar olduğu yazılıdır. (2)
Hatta ve hattatlara dair yazılmış olan diğer bir eserde de tercümei
hali yazıldıktan sonra hususi hali ve yazıdaki mertebesi şu suretle beyan
olunmaktadır:
«Paşayı Müşarünileyh âlim ve fâzıl ve edip ve kâmil, şiir ve inşası
arif ve Nergisi zadeye muadil kerim-ül-hissal zülavarif zatı bimisal olup
hali sabalarında salif-üz-zikir Cabi zade Abdi Efendi’den Sülüs ve Neshi
kemale reside buyurup badehu Şikesti talikte dahi teferrüd etmişlerdir.
Lâkin hattı Divanivde tacı eseri hamesini ziveri seri iptihaç edecek mer
tebede yazdıkları ketebei fenni divanın malûmlarıdır.»
Hadika-lül-cevami' (Cilt - 2, Sahife: 257) Üsküdar’da (Selâmi Efen
di Mescidi) nden bahsederken mescide minber vaz ve vazife tayin eyle
diğini yazıyor.
îzzet Âli Paşa'mn metrukâtından bir hayli kitap Ayasofya Kütüpha
nesinde mahfuzdur. Bunların veresesi tarafından vakfedilmiş olması
muhtemel olduğu gibi Ali aCnip Beyin kabul ettiği gibi Birinci Mahmut
tarafından müsadere olunmuş olması da mümkündür. Bunların hemen
hepsinde 1140 tarihi ve güzel bir Talikle «Alimir izzet» imzası okunmak
tadır.
Kardeşi Ahmet Bey de ıTuhfe-tül-hattatin, Sahife: 85) kendisi gibi
hattat idi. Topkapı haricinde metfun bulunan Ahmet Bey (Hatmi ilel ter
kibinin delâleti veçhile (1170) tarihinde ölmüştür.
(1) H at ve H attatan, M üellifi H ab ip , S a h ife : 123.

(2) Tuhfei H attatın , M üellifi M üştekim Zade Süleym an S ad ettin S a h ife :
325 • 326.
171

Mehmet Efendi (Üç Anbarlı)
(Beykhan Sultan) m Baltacılar Kethüdası Hacı Halil Ağa'mn oğlu
dur. 1084 (1678) de, İstanbul'da Aydın oğlu Hankahı yakınında Karakû
karşısında Helvacı Başı İskender Ağa Mektebi civarındaki evde, doğdu.
Zamanında tahsili meşrut ulûm ve fünunu ikmalden sonra «Sarayı Atik»
Töberdarhğmı ele geçirmek hevesine düştü. O sırada (1107-1695) Vete
ran Seferi açılmakla Tüfenkçi adıyla gönüllü olarak sefere iştirak eyle
miş ve harbten dönüşünde Filibe menzilinde Masraf Çırağı İbrahim
Efendinin (Damat Nevşehirli İbrahim Paşa) delâletiyle isteği yerine
getirilerek Teberdar olmuştur.
1115 (1703) İbrahim Efendi Darüssada Ağası Süleyman Ağa'mn
yazıcılığına tayin olunanca takdir ettiği Mehmet Efendi'yi memur ol
duğu kalenin hulefahğına nasbettirmek suretiyle maiyyetine aldı. İlkin
Tebedarhk ve Tüfenkçilik gibi şeylere, ve binaenaleyh harp ve darp işle
rine heves etmekle beraber diğer taraftan ilim ve marifet tahsiline de
itina ediyordu. Kılınç ve kalkan kullandığı eline kalemi de pek yakıştı
rıyor, az zaman zarfında kılıç, ve kalem erbabından olmak üzere tanın
mış bulunuyordu. Zaten İbrahim Efendi'nin maiyyetine alması da ken
disinin kaleminden istifade içindi. «Mumaileyh inşa ve tahrir ve irade
misal ve manada Hariri ve nihrir bir münşii binazir olmak cihetle İbra
him Efendi ekser muharreratı bunlara tesvid ve tastir» ettiriyordu.
1124 (1712) de Darüssaade Ağası Yazıcısı, ve binaenaleyh Efendisi
İbrahim Efendi'nin halefi oldu. Bu memuriyyeti yine onun delâletiyle
elde etmişti. Maamafih doğrusunu söylemek lâzım gelirse Mehmet
Efendi ehliyyet ve liyakatiyle herkese ve o miyanda Darüssaade Ağası'na
tanıtmış, bu sayede o mevkii iktaza istihkak kesb eylemiş idi.
Süleyman Ağa'mn infisaliyle Anber Ağa’mn Darüssaade Ağalığına
getirilmesi üzerine, değiştirilmek müteamil iken, ipka olundu. Bir kaç
ay sonra terfian Haremeyn Muhasebecisi nasbedildi (Rebiülevvel 1125-
1713). Bu memuriyyet de Darüssaade Ağalarının idaresi altında bulunan
işlerden olduğu için Mehmet Efendi daireden ayrılmış olmuyor, yalnız
isim ve mevki değiştirilmiş, bir parça da terakki görmüş oluyordu.
Şehid Ali Paşa Sadrâzam olunca bir türlü çekemediği İbrahim Efen
diyi azlettirdiği sırada onun mensublerinden olan Mehmet Efendi'nin de
işine son verdirdi.
«Enderun Tarihi» nde bu münasebetle dikkate değer şu mütalea
yazılıdır:
«İbrahim Efendi bidayeti neşetinden beru Sadrâzam Şehid Ali Paşa
gibi bir vücudu mesudu pürsudun teveccühlerini hüsni istihsale muvaf
fak olamamış olduğundan mumaileyhe olan birudetlerinden mütealli-
katı dahi bittabi hissement olmak bidayeti Saltanatı Seniyyedeüberu
172

beyn-el-ekâbir elhaleti hazihi itiyadı manevi hükmüne girmiş bir kaidei
muzirrei mübrime ve erbabı ehliyyet ve maarifi mahveder pek çirkin,
sevilmez, lâyıksız bir âdeti müstemirrei cariye olduğu cihetle mumaileyh
Mehmet Efendi'nin İbrahim Efendiye olan münasebeti Şehid Ali Paşa
iradesiyle eyyamı adide zarfında mazul» oldu (1).
Menkûtbiyyeti Ali Paşa'nın ölümüne kadar sürmüş, şahadeti üzerine
ilkin Mevkufatçılık sonra Mirahurluk ile ikbal yıldızı yeniden parlamaya
başlayan İbrahim Efendi 1128 senesi Şabanında (1716) Mehmet Efen-
di’yi Edirne'ye götürerek Nişancı Vekil tayin ettirmiş, ve bundan sonra
birbirini müteakip Küçük Evkaf, Anadolu ve Başmuhasebe memuriyyet-
lerini tevcih ettirdiği gibi Rikâb Kaymakamı olunca Riyaset Vekâletini
ve Sadrâzam nasbediünce de 1130 senesi Ramazanının beşinci günü,
(1718) Gazi Ahmet Efendi'nin yerine Reisülküttap yaptırmıştır.
Üçüncü Ahmed'in Damat İbrahim Paşa'nın Sadaretiyle geçen son
yanm saltanat devrinin başlangıcında Reisülküttap nasbolunan Mehmet
Efendi zevk ve eğlence ile geçen bütün o devir zarfında, Paşa ile olan
münasebetine iktidarının inzimamı sayesinde, mevkiini muhafaza etti.
Çırağanlara, Helva sohbetlerine devam ederek, Kâğıthaneye gelen yaş
maklı, feraceli hepsi birbirinden güzel kadınların delikanlılarla yaptık
ları âşık sahnelerini seyrederek geçirdi. Mehmet Efendi'nin Paşa ile di
ğer arkadaşlarından başka bir hali de vardı: Ün Anbarh şöhretini alacak
kadar büyük olan karnına her şeyi tıkardı. Nefis yemekleri yemekte ken
disiyle yarışa çıkacak kimse yoktu. Boğazına pek düşkün olan Efen
di'nin nefis ve leziz yemeklerle mücadelesi görülmeye lâyık birs ahne
teşkil ediyordu.
Mehazimiz ;on üç seneye yaklaşan bu memuriyyeti için şu nükteli
sözleri yazıyor:
«Müşarünileyhin Sadareti avanında (Damat İbrahim Paşa) on iki
buçuk sene alelistimrar hizmeti celilei Riyasetle kâmkâr ve makbul ve
müsteşar olmakla evanı riyasetinde hâdis olan Acem ve Ağvan mükâle-
meleri ve mileli saire mesamelelerinde hidematı memduhai müvlecezesi
bariz ve âşikâr olup vüsati sadr ve nüumeti etvardan naşi kimseyi tek
dir veya kendusi bir tarik ile hedefi tiri suitesir olur bir emr tarif ve
tezkir olunmayup mertulvül-mizac ve memduh-ül-imtizaç olmakla bera
ber mükeyyifat ve saireden bir şey istimaline muzdar ve mecbur olma
dıklarından maada baisi tehir ve ızdırabvı mesalih olmamak içün riya
setinde sadn müşarünileyhin mühürdarı veRagıb Mehmet Paşa devat-
dan Mezrubname nam kitabı hikmet iktisabm mütercimi maarif âsân
meşhur Nüzhet Efendiye sâni ve belki ikdamı reviyyeti sürati mesalihte1
(1) Ata Tarihi. Cilt 3, Sahile: 29.
173

J
bimedanî olan maarifperver Abdi Efendi'yi tesviyei umuru adiyei âriye
memur ve mezun ve cebri mezküre harfi makdur eyledikleri meş
hurdur» (1)
(Patrona Halil) in zuhuriyle yıkılan zevk ve eğlence saltanatının
enkazı arasında Mehmet Efendi de yuvarlanıp gitmiş, ve ancak vaktiyle
keyfiyetten haberdar olarak. Defterdar İzzet Ali Paşa gibi, gizlenme sa
yesinde ölümden kurtulmuştu.
Enderun Tarihi buna ait olmak üzere şu malûmatı veriyor:
«Bin yüz kırk üç hududunda vaki mukaddimei Cülûsu Humayun
(Mahmut Han) evvelde fetret Avanında Üsküdar’da muhtefi olduğu ma
halden Sarayı Hümayuna ihzar ve iki üç saat kadar hali mahbusiyyette
badelkarar tahliyei sebiline müsaadei Seniyye sezavar ve hanesine ze
haba iptidar ile müterassıdı havadisi rüzgâr» oldu (2).
Bu af ve ıtlak keyfiyyetini ihtilâlcilerden birinin himmetine borç
ludur. Filhakika Patrona ile birlikte hareketle teferrüt edenlerin her biri,
ihtilâl günlerinde, zenginlerden birini veya derece ve kudretine göre bir
kaçnıı soymaya başladıkları sırada (Muslu Beşe) de Mehmet Efendi’ye
musallat olmuş, emval ve emlâkini gasp ve zapta koyulmuş idi. işte bu
Muslu Beşe en nihayet kendisinin meydana çıkmasına, ve şöyle bir iki
saatlik zahiri bir mahbusiyyetten sonra afvına delâlet eylemiştir.
ihtilâl Sergerdesinin Mehmet Efendi hakkmdaki lutfu bundan da
ibaret kalmadı. Varım yoğunu fedadan çekinmeyen Üç Anbarhmn az za
man zarfında memuriyyetle kayınlmasını temin etti. (5 Rebiülahir 1143)
1730 da Defter Emanetini ihraz etti. Bununla beraber onun bu yeni ikba
lini çekemiyenler derhal dedikoduya başladılar, ve işi epeyce ilerlettik
leri için, o vakte kadar her türlü muavenetten geri durmıyan sergerdenin
bu defa himayesi kâr etmemekle, nefyine bile sebeb oldular. Maamafih
ondan sonra teşebbüsten vazgeçmiyen Muslu’n^n tesiriyle kısa bir za
man zarfında af ve ıtlak olundu.
Vak'anüvis; hâdiseyi bu suretle hulâsa eyliyor:
«İktizayı vakt ve rüzgâr üzere bir kaç gün verayı perdei ihtifada
karar eden Reisi sabık Mehmet Efendi on iki seneden mütecaviz müd
dette hizmeti Riyasette olup Devleti Aliyyenin mezayayı umur ve haba-
yayı esrarına mahrem ve hizmeti Devlette bulunması lâzım âkil ve hay-
rendiş âdem olmakla vakıfı ahval ve mekadiri rical olan Sadrazâm Aristo
haal hazretleri mumaileyhi Defter Emaneti ile mazhan kerem ve inayet
buyurmuşlar iken üç gün mürurunda Serdengeçti ağalarından bir kaç
eşkiya huzunı asafide nice kelimatı nabeca ile mezburi Bozca Adaya
(1) Ata Tarihi Cilt - 3, Sahile: 30.

(2) Ata Tarihi, Cilt - 3, Sahile: 30.
174

nefy ve iclâ ve Defter Emaneti selefi Razaman Zade Abdullah Efendi'ye
ipka ettirdiler. Bir iki gün mürurunda merkumun evâyili fitne ve fet
rette mecmui mamelikini nehp ü garet eden Musli Beşe'nin kendü haber
dar olmaksızın nefyolunduğundan gayreti cahiliyyesi hareket ve ıtlak
olunmasını iltizam ve şefaat edicek merkumun takrip ve iclâsı Sadrâzam
Hazretlerinin hilâfı mürzileri olup ancak vaktin iktizasına binaen ol
makla hanesinde ikamet etmeğe mezun ve Bozcaada’ya vüsulü esnasın
da af ve ıtlakım mutazammın Fermam Âlişanın irsaline memnun kı
lındı» (1)
O sene Şevvalinin on birinci günü (1731); ayam ricali Devletten
iken hava perestane cünbüş ve hiffet hususa iklimi Mısır'ı Kahire'de İs
mail Bey ve Çerkeş Beyin canibi Miriden zaptı iktiza eden emlâk ve
eşyalarım füruhte memur olduklarından muğayin namusu Devlet nice
namakul vaz ne hareketleri sem'i Hümayunu Şehinşahı sub’i meskûna
vasıl» olmak hasebiyle azıl ve «Kıbns» a nefy olunan Ramazan Zade
Abdullah Efendi'nin yerine tekrar Defter Emini oldu.
İran'la açılıp devam edegelen harbe son vermek ve sulh şeraitini
tayin eylemek üzere İstanbul'a gelmiş olan İran Elçileri (Rıza Kuli Han)
ve (DeU Mehmet Han) ile musalâha şartlarının müzakeresine memur
edilen İsmail Efendi, Sadn Âli Mektupçusu Alalisa Osman Efendi ve
Atlı Mukabelecisi Firdevs Seyyid Ebubekir Efendi arasında Mehmet
Efendi de bulundu. Fakat Elçilerin evvelce kabul ettikleri şartlardan
vaz’iyyetten bilistifade, «rücu ve kelimatı sehife ve mukaddimatı zafiye
ile bir tarikle Devleti Aliyye taraf mdan müsaade olunmayacak tekâlife
şür'u» eylediklerinden müzakere kesilerek her ikisi Bağdat Seraskeri
Ahmet Paşa’mn yanma gönderildi. Esasen onlar daha yolda iken İranlI
lar «Tebriz» den harekete koyulmuşlar, ve bu suretle musaleha imkânını
yok etmişlerdi. İki İslâm Devleti arasında muhaı ebenin devamı teçviz
olunamamak lâzımgelirken Yavuz ile başlayan, sonradan Sokullu'nun
istememesine rağmen yine başlayup sonradan epeyce bir müddet hali
sulh hah devam ettiği halde Üçüncü Ahmed zamanında Damat İbrahim
Paşa’nın Rusya ile ittifak ederek hücum edilmek gibi gayri münasip bir
surette yeniden başlıyan harp, senelerin geçişine rağmen, bir türlü niha
yet bulmuyordu. Bu harplerden her iki taraf yorgun düşmüş, ve bilhas
sa Iranlılar ziyadesiyle ezilmiş olduklarından Hemedan Seraskeri Ah
met Paşa'ya müracaatla sulhun yenilenmesine muvafakat ve bu maksa
dın istihsali için (Mehmet Rıza Kulinhan) geniş salâhiyetle memur edil
mekle meselenin müzakeresi için Padişah - huzurunda bir meclisi âli ak
dedildi. Bu meclise Sadrâzam ve Şeyhülislâmdan başka rical ve Devlet1
(1) Subhi Tarihi, Sahile: 28
175

erkânı davet edildiğinden Defter Emini bulunan Mehmet Efendi de
hazır bulundu. Meclis açılınca Reisülküttap İsmail Efendi evvelâ Seras
kerden gelen kaime ile maiyyetindeki âyan ve rüesayı askeriyenin arzı
muhzırlarım ve İran H ü k ü m d a r ın ın Farsça mektubunun tercümesini ve
müteakiben sulh şartlarım havi temessük suretini kesesinden çıkarıp
usulen Mektubu Sadrı Âli Halisa Osman Efendiye teslim etti. Padişah
tarafından verilen emir ve müsaade üzerine kâğıtlar kâğıtların okunma
sını müteakip (Sultan Mahmut) söze başlayıp dedi ki: «Fethi beldei
Tebriz ruhsatı akdi musalahadan sonra gayri mahut zuhur edüp tekrar
tarafı Saltanatı Aliyyemden istizana muhtaç iken ne zaruret messetti
ki Kalei merkumeyi dahi henüz mükâllenin neticesi tarafımdan malum
olmadan hotbehot ahidnameye idhale cüret eyleyeler»
Hünkârın Tebriz hakkmdaki mutaleai yerinde idi. Bu kadar harp
ve darptan, insan ve malca bu derece ziyandan sonra elden çıkarılması
muvafık değildi. Padişahın bu sözüne cevap vermek Reisülküttap ile Def
ter Emini Mehmet ve Mektebi Halisa Efendilere düşerdi. Çünkü onlar
miıkâlemelerin hepsine iştirak eylemişler, iki Devlet arasındaki müna-
zaalı meselelere iyiden iyiye vukuf peyda etmişlerdi. İzahat talebinde
dair olan beyanatı Hümayun üzerine bunlardan hiç biri söz söylemeyince
Şeyhülislâm (Ebülhayr Ahmet Efendi) Mehmet Et endi'ye döndü:
— «Aslında sen bu işlerin içinde idin. Her husus gereği gibi malû
mundur söylesene!» dedi.
Defter Emini şimdi müşkil mevkide kalıyordu. Çünkü ismi tasrih
olunmak suretiyle vaki olan davete icabet etmek, bildiğini söyleyip
meclisi tenvir eylemek mecburiyyeti hasıl oldu. İktidarı her suretle mü
sellem olan Üç Anbarh'nm her nedense Vak’anüvis’in kaydınca, «zebanı
hayü telesum ve cevaba ademi tekellüm birle izhan kemali acz ve ıztı-
rap ve baraeti sureti şerm ü hicap» etti. (1)
Mehmet Efendi; böyle söz söyliyemiyecek derecede iktidarsız de
ğildi. Daha küçük bir memur iken iktidar ve kifayeti tanınmış, ve o sa
yede derece derece terakki eylemiş idi. Reisülküttaphğınm on iki sür
müş olması Damat İbrahim Paşa'nm teveccühiyle beraber kendi liyakati
sayesinde idi. Fakat bu defa ağzım açamaması başka bir sebebe, mecli
sin mehabetine atfetmek lâzımgelir. Ya Padişahın bulunuşu kendisine
bir tesir yapmış, eğer bu da değilse mutlaka söylemek istememiştir. Yok
sa iktidar ve liyakati, tecrübe ve fataneti malûm olan bir adamın böyle
şaşkın ve tutuk kalması mümkün olamaz O; elim dakikalar geçirir, ve
şüphesiz soğuk ter dökerken vaktiyle diğerleri gibi müzakerelere karış
mış olan Firdevsi Seyyit Ebu Bekir Efendi imdada yetişti de kendisini1
(1) Suphi Tarihi, Sahife: 40.
176

bu müşkül vaziyetten kurtardı. Maamafih Ebu Bekir Efendi de Şeyhü
lislâm tarafından susturuldu. Meclis bir çok müzakereden sonra kat'i
bir karar veremeden, tekrar toplanıp müzakere etmek üzere, dağıldı.
1144 senesi Zilkidesinin yirmi yedinci günü (1732 yeni Sadrâzam
Hekim oğlu Ali Paşa işe başlamasını müteakip Anadolu Eyaletine tahvil
olunan İzzet Ali Paşanın yerine Şıkkı Evvel Defterdarlığına tayin ettir
di.
Aradan çok geçmeksizin 1145 senesi Rebiülevvelinin on sekizinci
günü (1732) öldü.
Vak’anüvis; ölümünü yazdıktan sonra diyor ki!
«Merhumi müşarünileyh âkil ve kâmil ve lebib bir zatı mutedil ve
edip olup ahvali Devleti Aliyyeye vukufi tam ve şuuri tamami hasebiyle
sıyaneti namusi Devlette adim-ün-nazir bir piri hired mendisahib tedbir
idi.» (1)
Çarşı Kapı'smdan Divan Yoluna giden caddenin sol cihetinde, ve
Sinan Paşa Medresesi haziresinde gömülüdür
Kitabei sengi mezan
Hüvelbaki
Hacegânı ehli Divanın Reis ü akdemi
Zümrei ashabı cahın umde vü ser defteri
Evci fikrü danişin hurşidi ruşen tal'atı
Asmanı rey ü tedbirin dirahşanı ahteri
Razmdâr mu’temetkâr agh ü kâmil hired
Müsteşan mü'temen nam âveri danişveri
Ol namı Mehammet Defterdan Şıkkı Evvelin
Kıldı divanı bakada cilve zatı bihteri
Lûtfu Mevlâdan ümid oldur kim ide caygâh
Gülsitam Cennetülme'vayı ruhi enveri
Sakin am Adni â'lâ dediler tarihini
Vasılı izzi cinan oldu Mehmet Defteri
1145
Reisülküttaplann tercümei hallerini yazan Resmi Ahmet Efendi
Mehmet Efendi'nin tercümei halini yazarken umumî ve hususî haline
dair şu malûmatı da veriyor!
«Müşarünileyhin Sadareti avanında (Nevşehirli İbrahim Paşa) on
iki buçuk sene alelistimrar hizmeti celilei Riyasetle kâmkâr ve ağavat
mükâlemeleri ve mileli saire musamelelerinde hidematı mevfuresi bariz
ve aşikâr olup vüs'ati sadr ve nuuseti etvardan naşi ebnayı kalemden bir1
(1) Suphi Tarihi, S a b ite : 47.
177
f : 12 - 2
kimseyi tekdir veya kendisi bir tarik ile hedefi tiri nüşup olur bir emri
irtikâp etmeyüp merub-pl-mizaç olmakla bir şey istimaline mustar ve
mecbur» olmadığım yazdıktan ve diğer memuriyyetlerini de sırasiyle
kaydeyledikten sonra şu hükmü veriyor ve o miyanda yazı yazmak ve
tuğra çekmekteki mehareti ile beraber «Üç Anbarlı» lâkabım alması se
bebini söylüyor:
«Tabiratı Türkiyye ile hututi rayikası halâvet intina olup hali un
van tırazımenaşiri Sultanî olan Tuğrayı Garrayı Cihanbari’nin hey'eti
letafet pirayende olan şüyuhayı bedeyi' niğân meşatai berayik bahir-ül-
ihtiralarmm âsarmdan idüğü vasılı derecei iştihardır. Dahameti cism ve
vefreti lâhm ve şahimden kinaye olmak üzere Üç Anbarlı Reis lâkabiyle
mevsumdur. Zekâvet ve kiyasetle mümtaz ve akranı ulüvvü cenap ve
sıdku hitabed sahibi kadr ü şan vakur ve gayyur kesir-ül-bir ve mevfur-
üs-sürur haynhahi devlet adakatkâr evliyayı nimet mütevazi ve halûk
münfasıl ve şukuk kadirşinas erbabı maarif mürebbii ashabı ninât ve
lâtayif olmakla reyi mecalisi sohbeti şuara ve büleğa ile mahtuf ve zatı
mehasın semati envai hısalı hamide ile mevsuf olduğuna binaen şuarayı
asrından Dürri merhumun:
Hamili esrarı Devlet vakıfı lubbi umur
Müsteşar ü müetmen fehhamei müşkil küşa
Sadrı pirayı Riyaseti kutbi ashabı kalem
Kalbei küttabı divan kidvei ehli zekâ
keşidesi şemail ve evsafından bir nebzedir. Asan hayriyyesinden berveçhi
mestur matlabı-ün-nefyi olan mahallede ve Galata'da Kulei Kebir kur-
bunda çeşmeleri ve bazı mesacitte hutbe ve minberleri olduğu filasıl
havassı etbaından olup hâlâ rüusu Kesedari olan dirayetlü İbrahim Efen-
di'den istizah olunmuştur.» (1)
«Teberdaram Hassa tâbir olunan eski Saray baltacılarından tefey
yüz edenlerin birincisi* kaydile tercümei halini yazmaya başlayan Ata
ölümünü kaydeyledikten sonra Sefine-tür-rüesa'mn ifadesini aşağı yu
karı aynen tekrar eylemiştir. (2 )
Ordinaryüs profes Dr. Süheyl Ünver «Millî Mecmua» da lâle hak
kında yazdığı kıymetli makalelerin beşincisinde (sahife: 1038) Şeyhülis
lâm Es'at Mehmet Efendi tarafından telif olunan «Gülzar-ı İbrahim»
adlı esere Reisülküttap Üç Anbarlı Mehmet Efendinin zeyl yazdığım
kaydettiği gini Italyancayı çok iyi söyleyip yazdığım ve lâle hakkında
yalnız nazarî olarak vakıf olmakla kalmamış, Galata'da Kuledibindeki
konağında bizzat lâle yetiştirmiş olduğunu da ilâve ediyor. Yine değerli
(1) Sefine - türrüesa, S ah ife: 62 - 64.

(2) Ata Tarihi, C ilt-3, S ah ife: 30-31.
178

profesör ayni yazıda konağına civar olarak yaptırdığı çeşmenin kitabesi
etrafına lâlelerle tezyinat yaptırdığım da bildiriyor.
«Münşeatı Osmaniyye ve tabiratı Türkiyye ile hut^ti pesendidesi
gayet memduh ve binazir olup hâlâ unvanı tarrazı münaşir olan Tuğrayı
gurravı Cihanbaninin heyeti letafet pirasında mütecelli olan şühüyayı
bedayi nigâr ve tarzı nevin nergüsü âsar meşatai beraai bahirülihtirala-
nmn bergüzan idüğü bedidar ve vasılı derecei iştihardır. Dahameti cisim
ve benaleti lahim ve şahimden kinaye olmak üzere Uç Anbarlı Reis lâ-
kabiyle maruf ve mevsum ve memduhtur. Fartı zekâ ve kiyasetle müm
taz ve hasleti iffet ve istikametle serfiraz akranına arzı ulûvvü cenap ve
sıdkı hitapla sahibi şan ve imtiyaz, vecih ve vakur ve kedimini olankes-
bimeşruğu hayrat vehasenata mevkuf ve mahsurhaynhahdevleti sada-
katkân evliyayı nimet, mütevazı ve halûk, mutemin ve mutemet, kelâmı
mevsuk, kadirşinas erbabı maarif, mürebbiiiashabı niğât ve letaif ol
makla mahfili maarifmüellii sohbeti şuara ve büleğa ile mahfuf ve zatı
mahaşı sematı envai hasaili hamide ve secayayı saide ile mevsuf» idi
diyor (1).
Sicilli Osman! müellifi kısaca yazdığı tercümei haline (Cilt - 4, Sa-
hife: 225) «Akil, kâmil, reşit, tehriri bi himmet idi» cümlesini yazdık
tan sonra (Abdülkadir Efendi) isminde bir mahdumu olduğunu da ha
ber veriyor.
Oğlu Abdülkadir Efendi ile torunu Mehmet Emin Azmi Efendi'nin
tercümei halleri Sicilli Osmani’de (Cilt-3, Sahife: 348) şöyle yazılıdır:
«(Abdülkadir Zarif Efendi) Reisülküttap Üç Anbarlı Mehmet Efen-
di’nin mahdumudur. (Reis Zade) deniyor. Müderris, Diyarbekir Mollası,
1172 de Edirne payesi, 1176 Şevvalinde Mekke Mollası oldu. 1180 de fevt
oldu. Üsküdar'da Miskinler'de metfundur. Mahdumu (Mehmet Emin
Azmi Efendi) Enderun11 Hümayundan Müderrisliğe çirağ olunup 1184
de fevt oldu. Pederi yanında defnedildi. Şuaradandır.»
Ali Efendi (Canibi)

etti. Derece derece terakki ile Tersane Defterdarlığı mesabesinde olan
(Cânibî) ilk memuriyyetini ihraz eyledi. Senelerce bu memuriyyette kal
dı. sonra 1145 Rebiülevvelinde (1732) ölen Mehmet Efendi’nin yerine
Defterdarı Şıkkı Evvel oldu.
Vak'anüvis; selefinin ölümü yazdıktan sonra: Bürc-üş şeref man
sıbı mahlûlüne Tersanei Âmire tarafından Cânibî Ali Efendi müsteiddi
suut olmakla kalemrevi kitabette mevcut olanların cümlesine mağbut
ve mahsud oldu* diyor (1).
(1) Suphi T arihi S ahife: 47.
179

J
Yine o sene Şevvalinde (1733) Defter Emini ve 1147 senesi Rebiül-
evvelinde (1734) birçok suiistimalâta maruz bırakıldığı anlaşılan Mısır
Hâzinesi cizye işlerini düzenlemesi vazifesiyle Mısır'a gönderildi.
Maliye tarihi ile mühim alakası olan hadiseyi Vak'anüvis; şöyle an
latır:
«Hazinei mevfurei Şehriyari ve gencinei mamurei tacdari yeşer'an
ve kanunen eda ve teslimi ehem ve elzem olan iradı Mısır'ı Kahire'den
Vadest Kethüdası namiyle Yeniçeri Ocağı ihtiyarlarından Cerre tâbir
ettikleri mütegallibane hodbehod avaidi mahsusa ve cevzi madut bildik
leri Bulak ve eski Mısır ve Reşit ve İskenderiye ve Dimyat ve Beytülmali
hassa vt Yalhâne mukataatma kıyasen vücudi ehli zimmete madrube ciz-
yei şer'iyye cibayeti dahil mukataatı saire gibi beyinlerinde mezat ve ki
min üzerinde karar etti ise iptidayı Tütten senesi tamamına dek mali Hâ
zineyi mahsus irad ve hasılınden ancak mukataatı mezkûre maliyle se
nede dört taksit ile Hazinei Mısra beşyüz kese akçe ve keşüfiyyei suğra
namiyle Valilere yüz kisei Mısrî verile gelüp mali cizye dahi berveçhi
meşruh gâh seksen gâh doksan keseye baliğ teednni ve terakki üzere tes
lim ve yedlerine sureti ruznâmçe alup hilâfı şer' ve mugayiri kanun ma
li cizye beyinlerinde bugüne iktisam oluna gelmeklePadişahı Rub'u mes
kûn Hazretlerinin gayreti şahane ve hamiyeti mülûkânesi ilâf ve izaati
emvali beytümali mûslimine nzadade olmayup sair bilâdı îslâmiyyede
esnafe selâse itibariyle tevechile tevzii evrak ve cem' ve cibayet olunur
ise diyaıı Mısrîyyenin ehli zimmet reayasına dahi tarzı marufi müstedain
üzere Hazinei Hümayun mühriyle memhur evrakı cizye tevzi ve cibayet
oulnup ilâ Maşaallah badenmizam Defterdaranı Mısra tefviz olunmak
üzere tarafı Devleti Aliyyeden sabıka emin Defteri Hakani Ali Efendi
nasp ve tayin ve hususu merkumun ahsen veçhile ber vefkı emri Hüma
yun temsiyet ve nizami Valii Mısn Kahire Vezir Osman Paşa ile barütbei
Sadrı Anadolu Mısır Kadısı olan Abdullah Efendi’nin ihalei uhdei saiy
ve ihtimamı kılınup bu bapta müşarünileyhima ve sair ulema ve ümeraye
hitaben senei merkume rebii tarihiyle müverrah ve merkum hattı çelil
ül itibar Hakanı Cihanban ile müzeyyen ve mersum sadır olan fermam
refi ül miktarı itaat melzum ve bu ibaratı bedia tül üslûp ekşidei silki
sutur olmağın bu mahalde biaynihi sebti sahifei beyan kılındı. (Sureti
fermanı Hümayun derhakı cibayeti cizyei Mısır) Mısır Valisi Vezir Os
man Paşa'ya ve sabıka Anadolu kazaskeri olup hâlâ Mısır Kadısı olan
Mevlâna Abdullah edamallahütealâ fezailüye ve sabıka Şıkkı Evvel Def
terdarı olup hâlâ deri Devletmedardan Mısn Kahire'de cizye tahrir ve ci-
bayetine memur Aliyi uhvuhuze ve ümerayı Mısır ve yedi ocak zabitan
ve ihtiyarlarına ve Dadatı Bekriyei kiram ve eşrafı zeviîihtiram ve ule
mayı a'lâmı Ezher ve sair ashabı ehadis ve eser ve Fikahumullahi tealâ
ilelesre hüküm ki dahili memaliki Îslâmiyyede kabulü reiyyet ile meksü
180

âram üzere olan ehli zimmetin esbabı emn u rahatlan «Hatta yâ't avül
cizye'in vehüm sâirun» nassı kerimi veeimmei â’lm kesserehumullahu ilâ
yevmil kıyamın içtihattan muceblerince esnafı selâse itivariyle beher
sene mütevellilerinden kırk sekiz dirhem ve vasat ül hallerinden nısfı ve
fakirlerinden rub’i miktan sim veya kıymeti ahzolunmağa merbut ve
şevketi İslâmî dahi ihzar ve bu bapta tesamuh ve tegafüle ruhsat ve ce
vaz gösterilmemek meşrut olduğuna binaen Devleti ebed meknetin ipti
dasından bu yakınlara gelince kabulü reiyyet ile memaliki husrevanede
vasılı emniyyet olan âmmei nesara ve yehud ve kıptın cizyei rekabeleri
veçhi ıneşruh üzere şer'i şerife tatbik olunarak ahz ve masarifi hamsesi
olan mahallere sarf olunagelmişiken mukaddema gazevatm kesretinden
naşi eslâfı hamiyyet ittisafım düşmeni Islâmdan ahzi intikam daiyelerini
akdemi umur itihaz edüp bir müddet cizye hususuna nazaret olunma
dığından muhassılini emval ve sair ummal atraflannda bu bapta nevuma
tegafül ve tesamüh misillû hareket ile tertibatı îslâmiyyeye mugayir bir
keyfiyyete tesaddi olunduğu âşikâr olmakla ammi ekberi emcedim Sul
tan Süleyman Han Sani haffe bilkerem ir Rabbani zamanı sadi iktiran
larında bu hususun veçhi şer’i üzere nizam verilmesine vekili mutlaklan
olan Kprülü Zade Veziri şehid Mustafa Paşa mübaşeret ve bu bapta ule
mayı a’lâm ve haynhahanı nusret irtisam ile biddef'at meşveret oluna
rak cizye hususu evsafı selâse üzere memhur evrak olmak kavaidi îslâ-
miyyeye muvafık ve her bulunduklan mahalde müştet cizye ahzolun-
maan ehli zimmeti sıyaneti mezhebe mutabık olduğundan başka bu mad
denin bugüne rabıtai kaviyyeye irc’aı emvali cizyenin masarifi hamsei
meşruaya sarf olunmasına ve ahzi mehuz aynı hilâfı şer hareketten tab
iise küllî sebep olduğu nümayan olmakla cizyei re'sin evrak olmasına
icma' ve ittifak olunup veçhi meşruh üzere tertip ve tanzimine müşarü
nileyh mübaderet velakdem felakdeme riayeten iptida makam sıvadı
a’zam olan bilâdı seiâsede tanzimi ehli zimmetten sonra cibayetine mü
başeret ve hemen ol senede Anadolu v Rumeli ve senei âtiyesinde tevsü
daire olunarak Halep ve Şam’da ve sair kurbi hududi îslâmda mevcut
nesara ve yehud ve kıpt reayasının evrakı nizamları itmam ve Mısır’a
dahi gönderilecek evrak mahtum ve hazır olmuşiken senei mezkûrede
müşarünileyhin şahadeti ve vadehu gavaill seferiyyenin kesreti takri
biyle (Hattâ yebleg ul tab ecelih) misarakmca nizamı merkum bu ana
dek ukdei tehirde mektum kalmış idi. Elhaleti hazihi (înna cealnake ha
life filarz âyeti kerimesi müeddasınca Cenabı Hilâfet meabım vasıtai
nizamı âlem (Ve etiullahe ve etiurresule ve ulülemri minküm) mazmu-
niyle evamiri meşruama itaat kâffei müslümüne vacib ve elzem olduğu
na binaen ibad ve bilâdın hallü akdi umurunda ahkâmı şer'iyyeyi icra
Cenabı Hilâfet nisabıma lâzım ve nizamı mülk ve reiyyette sair nasın
methali olmadığından maada sadır olan evamiri şerifeme inkiyat cüm-
181
Original from
leye vacib ve mütehattim olmkla binaenaleyh memaliki Mısriyye'de olan
ehli zimmet nesara ve kıpt keferesinin ve yehud taifesinin dahi cizyei
şer'iyyeleri üzere cibayet olunmak matlubi hümayunum olmakla Vülâtı
Mısr'tn iradı mukarrerlerine kesir terettüp eylememek içün iptidai emir
de cizyeden kendilerine tertip olunan akçe teşufiyyeden tenzil ve badehu
ol miktaı mal cizyedarlar yedinden sene besne müşarünileyhim tarafla
rına eda olunmak ve nizam verildikten sonra karardada olduğu üzere
cibayeti müceddeden berevatı şerifimle Mısır Defterdarlarına tefviz kı
lınmak ve be her sene iktiza eden evrak Hazinei Âmiremden irsal olun
mak şartiyle inşallahütelaâ işbu senei mubareke Recebi şerifinden tevzi
olunmak içün esnafı selâse üzere tertip olunan evrak tahrir ve cibayetine
memur mumaileyh Ali Ziyde uluhu ile irsal ve tesyir olunmağın vüslün-
de senki Veziri müşarünileyh ve sair muamileyhim siz cizye maddesi
teınşiyeti levazım maksadı şer’iyyeden olup ve bu hususu meşruun sair
memaliki husrevaneme kıyasen tanzim ve icrası aksayı metalibi mülû-
kânem olduğu cümlenin malûmu oldukta evrakı mahtume mumaileyh
mübaşeretiyle tarihi merkumden iklimi Mısriyye'nin bilcümle bilâd ve
emsaı ve kurasında mevcut ecnası nesara ve kıpt ve yehud evsafı selâse
itibariyle kat'a bir ferdi ihfa ve ihtifaya tesaddi ve ruhsat verilmeksizin
veçhi şer'i ve meşrut berat üzere tevzi olunmağa cümleniz ihtimam ve
dikkat ve bu bapta mesfurlan hilafı şer’i himayet ve yahut ihfa ve ihti
faya cevaz ve ruhsat vermek ile (Ve men yetevellhüm minküm feinnehu
minhüm) vaidi şedidine mazhar olmadan dahi ittika ve mücanebet eyle-
yesiz ve siz ki sadatı Bekriyyei kiram ve eşrafı zevilihtiram ve ulemayı
Ezher ve sair ashabı Hadis ve eser mumaileyhim siz (Teavenu alelbirri
vettakva) müfadınca bu emri meşru ve muahharın esası İslâm üzere
müpteni olmasma siz dahi ittihadı fuad edüp cümleyi mesleki şeriata
sevk ve terğip ve hilâfına harekettn tahzir ve tebide tekayyüdi tam ve
izharı şevketi şeriati Seyyid ül enamda bezli vüs'i malâ kelâm ve senki
tahrir cibayetine memur mumaileyh sen Devleti Aliyyemin hayrıhahı ve
iffet ve sadakatle mütehayyiz ricalinden olduğuna binaen bu emri azimi
meşruun temşiyet ve tahriri cibayetine memur kılmanla iklimi Mısriyye’-
den büldan ve kasabat ve kurasında mevcut nesara ve kıpt ve vahudi
çeri üzere istihkakına göre cizye evrakı verilüp olveçhile cizyeleri ciba
yetine ihtimam ve dikkat ve bu bapta hilâfı şer’i şerif ve mugayiri emri
münif harekete tsaddi olur ise ol misillûhler inhiraf tab'ı mülûkânem-
den naşi gerçi nikâli dünya ve ukbaya mazhar olacakları muhakkaktır.
Lâkin (Feseya’lemüllezine zalemu ey münkalibü yenkalibun) vaidiyle
dahi muakap olmaları çün etrtibi cezaya istihkakları olanlar isim ve
resimleriyle bilittifak arzve ilâm olunmak babında fermanı âlişanım
sadır olmuştur işbu emri şerifi celilüşşan ile memuru cibayeti çiziye olan
mumaileyh Ali Efendi canibi Mısra vüsulü müteayyen olduğu günden
182

cümleye ilâmı keyfiyyeti hal ve ifhami neticei mealle inzar ve bu mad
dede müteşebbisi ezyal ve inkâr olanların â'zan vahiyeleri müfid olma-
yup bu emri meşruun tenfiz ve icrasında sureti mümaneat runüma ol
manın akibeti mucibi ceza ve hazilân ve mestucebi gazabı şehriyan İs
kender nişan olacağı kema yenbeği işaat ve ilân olunduktan sonra Hattı
Hümayunu itaati makrun ile minaven vari olan emri şerifi vacib ül iz'anı
divan ıMısır’da cümle muvacehesinde badelkırae mazmunu şeriat mef-
rtumu malûmları oldukta seman ve taate gûyanı Tenşiyet ve itmamı hu-
meti nesara ve kıpt ve yehude senei mezburye mahsup olmak üzere âlâ
susunda yekdesti vifak ve hemzebanı ittihat ve ittifak olmalan ve hulûllü
vakti tevzii evrakta bilâdı sairede mütearif olduğu veçhile boheai evra
kın mührü marifeti şeri'le fek ve kat’ ve brmucibi şurut: berat ehli zim-
ve evsat ve edna iki yüz kırk bin adet evrakı cizye ve tevzi ve cizyedan
ferden ferda Tahrir ve esnafı selâseden hangi sınıfa müstahak ile veçhi
merkum Ali Efendi cem’ ve tahsile şüru’ edüp bu vçhil infazı mri Hü
mayun kılındığı payi şeriri âlâya arz ve ilâm olundu.» (1)
Üzrine aldığı işi muvaffakiyyetle biritip elbısır’dan dönünce Ruzna-
mei Evvel oldu .
1153 senesi iptidalarında (1740) aktolunan sulh muvahedesi üzerine
uhdesine Rumeli payesi tevcih olunarak Sefaretle Avusturya’ya gönde
rildi. Yol hazırlığını bitirince keyfiyeti Sadırazama arzetti, gitmesine
dair cuan iradede alayı vâlâ ile huzuru Hümayundan geçmesi de ferman
buyuruldu.
Vak'anüvis; alayı ve İstanbul’dan hareketini şu suretle kayıt ve tas
vir eyliyor:
«Pes berveçhi muharrer Elçii mumaileyh Ali Paşa Hazretleri nâmei
Hümayunu badelahz bakiyyei esbabı ihtişamların kema yenbeği itmam
ve ikmal ve malzemei tariki gereği gibi tertip ve tekmile ihtimam ile ha
rekete hazır ve âmade olup elhaleti hazihi tarafı Hümayuni Şehriyariden
izni âli suduruna müterekkip ve nekran olduğunu Sadrâzam Hazretlerine
ifade ve ifham eyledikte mahı merkumun yirmi yedinci günü (Muharrem
1153 (1740) alay göstermeleri ferman buyurulmağın binaenaleyh yevmi
mezburda bilcümle ağavat ve levendat ve umumen huddam ve etbala-
riyle süvar olup ötedenberu kesreti havaşi ve etba ile meşhur ve mütea
rif olan Vüzerayıı zamdan ziyade müzeyyen ve mutantan bir alay tertip
etmekle üçyüz sim bahtlu ve ağır kesmelu zırh puş ve tüfenk ve sinan
derdus iç ağalan ve dörtvüz miktan kırmızı ve yeşil nahtlu ve güzide
ve bahadır ve tüfenkçi ve yedi aded sim kalkanlu ve som sırma işleme
ağır kesme ve sim divan rahtlariyle tezyin olumnmuş esbi has endam
önlennce yedek çekilüp ve mükemmel ve mürettep Mehterhaneleriyle1
(1) Suphi T arihi; Sahlfo: 127.
183

kemali ihtişam ve vekar ihzar ederek pişügâhı Hümayundan güzar ve
Alay köşkü altına geldiklerinde tarafı Padişahiden kendüye ve Kethüda
sına ilbas hila't olunduktan sonra yine atlarına süvar olup Divan yoliyle
Topkapısından huruç ve Davutpaşa Sahrasında mansup haymelerine
nüzul eylediler.» (1)
Sefaret vazifesini görüp dönünce 1154 Şevval tevcihatında (1742)
Tersane Emini ve 1155 senesi cumadelevvelinin yirmi ikisinde 1742 de
ölen Atıf Mustafa Efendinin yerine, ikinci defa Şıkkı Evvel Defterdarı
oldu
Zamanı şuarasmdan Rahmi’nını (Divanı Rahmi, Bayesid kütübhane-
sinde yazma nüsha. No. 5796, Varak; 56) Defterdarlığa yazdığı tarih:
Müjde ey kilk rakam sencü hünerperver yine
Buldu zibü fer makamı Defteri iclâl ile
Hak bukim ber mucibi lâmilk ilâ birrical
Geldi revnak Devlete erbabı istimal ile
Çarha naz etse nola kesbi ulûvvü şan edüp
Müttekâyı Defteri ol zübdei emsal ile
Cümlei evsafının tafsili namümkün veli
Eyleyim defter meğer kim sureti icmal ile
Namı banisi Ali lütf u mekârimde veli
Şöyle kim mislü şibih olmaz ana rical ile
Nasbına Rahmi senakân dedi tarihi tam
Sahibin buldu mahalli Defteri ikbal ile
Bu tarihî manzume Vak'anüvis'in yukardaki şahadetiyle servet vc
saman cihetiyle emsali arasmda şöhretişiar olan Ali Efendi iktidar ve
kemal ile de akranı arasında mümtazdır.
İkinci defa Defterdarlığa tayininden bir kaç ay sonra 1156 senesi
Saferinin yirmi beşinci günü (1743) hayata gözlerini yumdu.
Vak'anüvis; «Zatülcenb» ten öldüğünü söylüyor, ve o zamanın şi
vesiyle. şöyle yazıyor:
«'Defterdarı Şıkkı Evvel Canip Ali Efendi anzai illeti zatülcenp ile
mahı saferülhaynn yirmi beşinci günü süvari esebi çubinei rihlât ve
âzimi canibi ahiret »oldu. (1)
Sicilli Osmani (Cilt-3, Sahife: 35) tercümei halini kısaca yazdıktan
sonra «Muhasip, müdebbir idi» diyor, ve müteakiben mutadı veçhile mü-
teallikatma geçerek «damadı ricalden Ali Efendidir» malûmatını ilâve
ediyor. Bu Ali Efendinin tercümei halini yine Sicil'de (Cilt-3, Sahife :540)
muhtasar an şöyle yazılıdır :1
(1) Suphi T a rih i; S ahife: 217.

(1) Suphi T arih i; S ahife: 85.
184

«Kalemden bit tefeyyüz Hacegândan olup muarifi şehriyari oldu.
1171 de Edirne Tamirat Müdürü oldu. Bu senelerde fevt olmuştur.»
öteki damadı kezalik ricaden (Ahmet Efendi) dir. Onun tercümei
hali de Sicil’de (Cilt-1, Sahife : 263) şu suretle mukayyettir:
«Hacegândan olup 1168 ve 1169 de Masrafı Şehriyari oldu. 1169 da
Defterdar Kapusu Bina Emini olup badehu devri menasıp ile Bender Or
dusu Defterdarı ve 1182 Cumadelahınnda Cizye Muhasebecisi oldu. Mâli
yece ifsadı cihetinden 1183 Saferinde Defterdarlıktan azil ve haps edilüp
menkûüben fevt olmuştur.»
İbrahim Efendi (Bozoğlan)

Zamanına göre iyi bir tahsilden sonra Sadrâzam Şehid Ali Paşa'nuf
dairesine intisap etti. Yazı yazmakta gösterdiği kabiliyet sayesinde Pa-
şa’nm kedhudası Hüseyin Ağa'nın kâtibi oldu. Sadrâzam'm 1128 senesi
Şevvalinde (1715) şahadetini müteakip diğer adamları arasında (Bel
grat) da habsedildi, sonra da (Tulca) ya gönderildi. Tahkikat sonunda
bir fenalığı anlaşılamamakla serbest bırakıldı.
Bundan sonra Devlet hizmetine ve o miyanda Dairei Defteriye inti
sap ederek ve tedrici bir surette terakki eyleyerek bir aralık Hacegan-
hkla Maliye tezkirecisi oldu. 1137 (1724) de bir derece daha terakki ile
Büyük Tezkereci olmuş ise de mevkiini muhafaza edemiyerek az zaman
da eski memuriyetine iade olundu.
1145 senesi Şabanında (1733) Rüznâmei evvel, yine o senenin
Şevvalinde Defter Emaneti'ne tahvil ettirilen Cânibi Ali Efendi'nin ye
rine Şıkkı evvel Defterdarı oldu.
Vakanüis; Tevcihatı «Devleti Aliyyede Ruznâmçei evvel olan İbra
him Efendi bilfiil Şıkkı evvel Defterdarlığı ile hibat puşi mecdü fahhar»
olduğu suretinde yazmıştır. (1).
1147 senesi Rebiülevvelinde (1734) azl ve (Boğazhisar)a nefyedildi.
Birkaç ay sonra sürgün cezası kafi görülüp İstanbul'da oturmasına mü
saade olunduğu gibi 1148 senesi Muharrem'inin Yirmibirinci günü
(1735) Defder emanetine tayin kılındı.
Vakanüvis; Tayınını yazarken azli sebebini de zımmen anlatıyor;
«Bundan akdem Şıkkıevvel Defterdarı olan İbrahim Efendi'nin
muktezavi vaktü hal ile müptelâ olduğu azli nageh zuhur ve iclâ vesilei
lütfi cemili hüdavendi mekârim ferman olmakla evvela İstanbul'da ikâ
mete memur ve m ahi Muaharremülharam’m Yirmibirinci günü Lali
Mustafa Efendi yerine Emaneti Defteri Hakani ile müteselli ve mecbur
buyruldu.» (1)1
(1) Suphi Tarihi Sahife: S3.

(1) Suphi Tarihi, S a h ife : 66
185
1_ Original from
Digitized by V j O O g l L UNIVERSITY OF CALIFORNIA
Menfadan kurtulup sonra da Defter emaneti ile taltif edilmesi hak
kında yeni tevcihatın teakup edeceğine bir delil olmakla yine o sene
Recebinin Onikinci günü, (1735) ikinci defa, Şıkkıevvel Defterdarlığına
tayin edildi.
Bu tevcih münasebetiyle Vakanüvis:
Çendruz eylese de suyi hilâfe cereyan
Yine mecrayi kadimin b^lur âbi ihsan.
mısrainı yazdıktan sonra yazısına şu suretle devam ediyor-:
«Hayn haham devleti aliyyeden mukaddema Şıkkı evvel Defterdarı
olan İbrahim Efendi'nin mesnedi Defterdaride zaptu raptı emvâli mirî-
yae ve tetkiki harcusarfı levâzımı zaruriyeye de sarfı nakdinei himmet
ve bezli vüs’u kudret ile manendi kalem rasti ve sadakati alem olduğu
muğni ve müsellem iken muktezayı vakt u hal ile müptelâ olduğu azli
nageh zuhur ve illâ ve kürbet ve bir miktar müddet Gelibolu’da ikamet
ile tahammülü meşakı gurbeti mucip ilel ve avarızdan beraeti zimmeti
zahir ve bilâ tekdir ve taciz cümleye muamelei cemile ile muktazi olan
ahzu atayayı mevarid ve masarifte dahi miktarı zerre kusur olunmadığı
defatiri aklâm meşhun olduğu kuyudattan aşikâr ve bahir olduğu Şeh-
riyan ahali perver ve Şehinşahı merahimi küsterin mersumi levhi za
miri ilhâm pezirleri olmağın evvelâ İstanbul'da hanelerinde ikamet ve
badehu Emaneti Defteri Hakani ile mazhan lütf ve tesliyet buyrulduktan
sonra bilistihal sezavar olduklan makama ıs’ad ile Şehri Recebulfert'in
onikinci günü yine Şıkkuevvel Defterdarlığı tevcih ve iksayıf il'atı Şerif
ile kulubi havas ve avamı taltif» kılındı. (2)
(Bir müddet evvel başlamış olan İran harbinin devam etmesi ve
Ruslarlada da harbin patlamak üzere bulunması piyasayı alt üst etmiş,
bilhassa altın ve diğer paralar bundan ziyadesiyle müteessir olmuştu.
Bunun üzerine ittihazına mecburiyyet görülen ve Maliye tarihini alâka
dar eden tedbirleri Vak’anüvis şöyle hülasa ediyor:
«Eyadei nasda medarı teati ve teamül olan ecnası nukudden Sadrı
sabık zamanında bazılarının bahai mukawime ve kıymeti zehebiyyele-
rinden noksana revacı kaydiyle muamelâtı nasa anz olan zarar ve kesat
tan iştikâ ve tahammülleri mertebelerine iblağı ile ahzü itaya istidala
rına müsaadeyi aliyyei Cihanbani taalluk ettiğine binaen nukudu mer-
kumeden sikkei hümayuno tacdari ile müzeyyen ve meşkûk olay Zeri
mahbub tâbir olunan altının kıymeti zehebiyyesine masarifi hey'eti hası
lası inzimamile tamam yüzon paraya revacı haddi itidale akrep olduğu
ittifakı mukavvimin, ve icma ve ittibakı muhamminin ile müteayyin ve
(2) Suphi, T arihi S a h ile : 70
186

altını mezkûr ile Cedid İstanbul altmmm dahi kıymeti mukavvemeleri-
nin tahammülleri mertebesine iblâğı hem tarafı mirî ve hem ibadullaha
nafi’ olmakla fimabaat Zeri mahbub üçer yüz otuz akçeye rayiç ve cari
ve hâzineyi âmireye dahi bu veçhile irad ve masraf olunup ve kemafilev-
vel Mısır İncirlisi altını yüz onar paraya ve Mısır turalısı yüzbeş paraya
ve kuruş kırk paraya ve paranın her kırk adedi bir kuruş olmak üzere
ahzu ita ve bundan bir akçe ziyade ve noksan alınup verilmemek babın
da hattı hümayunu adalet nümün mucebince şeref sudur bulan fermam
alişanın memaliki mahrusetül - mesaliki şahanede dahi tenfiz ve icrası
iyçün Anadolu ve Rumeli taraflarına Divani Hümayun tarafından eva-
miri şerife ısdar ve hususu merkumun ihtimamı iş’ar ve inzar ol
muştur.» (1)
1149 senesi Rebiülevvelinde (1736) öldü.
Sicilli Osmani (Cilt -1, Sahife: 126) Tercümei halini kısaca yazdık
tan ve «umuru hisabiyyeye âşinâ idi» dedikten sonra evlât ve ekaribi
hakkmda şu malûmatı veriyor:
«Biraderi müderrisinden (Ahmet Efendi) olup 1148 de hanesi muh-
terik olduğunu müteakip vefat eylemiştir. Sahibi tercümenin mahdumu
(Feyzullah Efendi) ise hacegândan olup Avlunya mukatacısı ve sonra
1168 de surrei Hümayun Emini oldu. Orada kalmıştır. Diğer mahdumu
(Rakım Mehmet Paşa) ve bunun mahdumu hacegândan (Abdülgani
Bey) dir.»
Hadira-tul-cevamide Kâtip Sinan Efendi'nin yaptırdığı «Daltaban
Mescidi» nden bahsedilirken sonradan kendi gibi Defterdar olmuş olan
oğlu Rakım Mehmet Paşa’nm Sadrazam da olan Daltaban Mustafa Pa-
şa'nm mescid mukabilindeki sarayını tahtı tasarrufuna geçirmesi mü
nasebetiyle kendisinden bahsediyor, ve o vesile ile de sözü babası Boz-
oğlan îbrahim Efendi’ye intikal ettirerek diyor ki :«Pederi Bozoğlan
Defterdar îbrahim Efendi îsakçı'da vefat eylemiştir fi 1159» (1)
Halbuki mevcut malûmat îbrahim Efendi’nin 1149 da olduğu mer
kezinde olup îsakçı'ya gittiğine dair de bir malûmat yoktur. Hadika
müellifi mehaz göstermediği için bunu nereden almış olduğunu tayin
kabil olamamıştır.
Rakım Mehmet Paşa; babasının sağlığında Devlet hizmetine intisap
ederek tedricen bitterakki Şıkkı Evvel Defterdarı, daha sonra Vezaretle
Mısır Valisi olmuştur. Münşi, şair, hattat idi. Fazla tafsilât için tercümei
haline müracaat edilmelidir.1
(1) Suphi Tarihi, S ah ife: 71.
187

Elhaç Halil Efendi
Zamanına göre iyi bir tahsilden sonra Defterdarlık dairesinden en
mühim bir kalemi sayılan Baş Muhasebeye intisap etti. Liyakatine inzi
mam eden gayreti sayesinde Halife, daha sonra Halifei Evvel oldu. İkti
dar ve liyakatim da her kese teslim ettirdi. Bu sayede 1147 senesi Rebi-
ülevvelinde 1734 azil ve Boğaz Hisar a sürülen İbrahim Efendinin yeri
ne defaten Baş Defterdar tayin olundu.
Vak’anüvis; tayinini şu suretle kaydetmektedir:
«Defterdarı Şıkkı Evvel İbrahim Efendi mazulen Boğaz Hisar'a iclâ
ve makamiyle Baş Muhasebede Halifei Evvel Elhaç Halil Efendi kâm-
reva» kılındı. (1)
Zamanı şairlerinden Rahmi (Divam Rahmi, Bayezid Kütüphanesin
de yazma nüsha, No, 5796, Varak: 55) Defterdarlığına şu tarihi vücuda
getirmiştir:
Müjdeler âfaka bir zatı Utarid kilk ile
Buldu Defterdani Evvel yine zibü vefri
Habbeza pakîze Defterdari Bercisı rakam
Kim odur küttabı dehrin kâmili danişvari
Fehmi idraki edep ande mekârim andedir
Eylemiş halk zatın ahlâkı güzinin mazhan
Yani hem namı Cenabı banü Beyti şerif
Kim mutafı feyzi irfandır dili dadâveri
Eyleyip hemvare tevfikin refiki rahber
Her hususta ola Mevlâ muin ü yaveri
Bir güzel tarih tahrir eyle ey Rahmi ana
Ehlini buldu mahalliyle makamı Defteri
1147
Şairin bu tarihi Halil Efendinin erbabı liyakâttan bir zat olduğunu
göstermekte olduğu gibi yalnız Muhasip değil aynı zamanda kitabetle de
tanınmış bulunduğunu irae etmektedir. Halifei Evvellikten Baş Defter
darlığa birdenbire yükselmesi de şüphesiz buna delâlet eyler bir keyfiyyet-
tir.
1148 senesi Recebinin on ikinci günü 1735 infisal etti.
1149 Rebiülevvelinde, 1736, ikinci defa, Şıkkı Evvel Defterdarı tayin
edildi. Bu defa Hâzineyi tam takır bir halde bulmuş, ve vaziyyet ise icap
eden paranın tedarikini imkânsız kılmakta bulunmuş idi. Bu bapta ya
pılacak çareler düşünülürken hatıra ilk evvel Mısır’ın her sene azalan
hasılatının arttırılması esbabımn istikmali geldi. Mısır; şimdi olduğu gi-1
(1) Suphi Tarihi, S aM te: 61.

(1) Hadikatülcevam ı, Cilt - 1. S a h lfe : 111
188

bi o zamanlarda da zengin yerlerden sayılıyordu. Oradan Hazinei Devlete
giren para ise lâşey mesabesinde idi. Vaktiyle mühim bir varidat menbai
olan bu yerin halen iradının azalması başlıca bir sebepten ileri geliyor
du : radaki reisler merkeze gönderilmesi lâzım gelen paralan aralannda
paylaşıyorlardı. En ziyade suistimale uğratılan da cizye idi. Nihayet bu
meseleyi yoluna koymak, ve o sayede oradan fazla bir para getirmek üze
re vaktiyle Başdefterdar iken o sırada Defterdar Emanetini işgal eyle
mekte bulunan Canibi Ali Efendinin izamı kararlaştınldı. Ali Efendiye
memuriyyetini havi bir ferman da verilmiş, ve orada dert tafsilâtiyle hi
kâye edilmiştir. Cânibinin tercümei halinde aynen yazılı bulunan bu mu
fassal hükmün malî tarih noktai nazarından büyük bir kıymeti vardır.
1150 senesi Muharreminde, 1737 vak’anüvis tarafından «sebep ve
suret gösterilmiyerek» hiyanetle itham edildiği kaydiyle, azil ve Edirne'ye
nefy edilmiş ve aynı sene Rebiülâhirinde 1737 orada öldürülmüştür.
Vak'anüvis bunu şöyle yazar :
«Mumaileyh Ahmet Ağa (Mirahuru Evvel) dahi itmamı umuri me-
muresiyle avdet edip bihasb-il-emrilâli Edirne’ye vardıkta sabıka Defter
darı Şıkkı Evvel iken bazı hiyaneti zuhur eylemek töhmetiyle azl ve tek
dir ve bir kaç ay mukaddem Edime canibine tesyir olunan Halil Efen-
di'nin dahi tertibi cezasiyle icrayı mutezayı memuriyyet eyledikten sonra
Asitanei saadet canibine tahriki taziyanei İlgar ve azimet eylediler.» (1)
Tercümei hali muhtasaran yazılı bulunan Sicilli Osmani'de (Cilt-2r
Sahife: 293) «Umuru hisabiyyeye aşina nafiz-ül-kelâm idi» deniliyor.
Atıf M ustafa Efendi
Zengin bir adamdan Mustafa adlı birinin oğludur (1). İstanbul’da
doğdu.
Zamanının en değerli âlimlerinden okumak suretile parlak bir ica
zetname aldıktan sonra, İzzet Ali Paşanın Defterdarlığı sırasında, Dairei
Defteriye intisap etti. İktidar ve ehliyyetini az zamanda göstermekle ve
kendisi gibi şair olduğu takdim ettiği kasidelerle ispat eylemesi İzzet Ali
Paşanın daha ziyade gözüne girmesine sebeb olmakla terakki nihayet
Defterdar Mektupçusu ve Hacegendan oldu.
1150 Rebiülâhirinde 1137 hiyanetle itham edilerek azıl sonrada nef-
yolunduğu Edirne'de idam olunan Elhaç Halil Efendinin yerine Şıkkı
Memuriyyeti Iranilerle sulh akdinden az zaman sonra ve Avustur
yalIlarla harp ilânının arefesine raslamak gibi müşkil bir zamana tesa-1
(1) S u tfıl T arihi, S ah ife: 102.

(1) «Pederi sahihi ayar ve k esreti d 'rh em U d in ar İle şö h ret sta r olm akla
S adrı esbak D am at S alt Ali Paşayı şehld b ir bahan el şeriyye İle şefald eylem iştir.»
Tuhflei h a tta tın , S ah ife: 544.
189

düf etmişti. Bosna ateşler içinde olduğu gibi düşman Niş’e kadar gel
miş, tekmil Rumeli tehdit olunmaya başlamıştı. Zaten boş olan Devlet
hâzinesi uzayan harpler yüzünden tam takır bir hale geldiğinden işler
pek ziyade müşkülat kespetmişti. İşte bu şartlar altında Defterdarlığı
deruhte eden Atıf Efendi, emsali misillû, ordunun malî ve İdarî işlerini
tedvir eylemek üzere İstanbul’dan hareket etti. Harbin kazanılması işe
memur olanların vazifelerine dört elle sanlmrfanna ve birbirlerile gayet
samimi bir surette işbirliği etmelerine mütevakıf iken Sadrâzam ve
Serdarı Ekrem Yeğen Mehmet Paşa orduya zahire tedarikinde ihmali
taksirde Niş'de Defterdarlıktan azledildi (Rebiülevvel 1151 - 1738). Hatta
onunla da iktifa etmiyerek (Şehirköy) üne nefy ve emval ve eşyasını
da müsadere ettirdi. Bereket versin ki imdadına Padişahın merhameti
yetişti de cezası o sayede bir parça hafiflemiş oldu.
Vak'anüvis bunu şöyle kaydediyor:
«Defterdarı Şıkkı Evvel Atıf Mustafa Efendi Serdarı Ekrem Hazret
lerde hüsnü imtizace muvaffak olamadığından naşi tedarik ve tekmili
zehayirde rehavet ve taksir töhmeti ile azil ve tekdir ve Şehirköy kale
sine nefv ve tagrip ile tekmil olunduktan sonra Orduyu hümayunda mev
cut nâtik ve samit ve vezi' ve şerif envâl ve eşyası bilcümle tarafı mirî
den ahzü kabz olunmakla müsadere olunduğundan maada Asıtanei saa
dette vaki hanesinde bulunan emvâl ve eşyası dahi zaptolunmak içün
bafennanı âli menzili mühürlenmişken cenabı Şehriyan şefkat perver
mumailehhin ahvali pür ızdırabma nigâhi merhamet birle nazar buyu
rup müsadereden bedel otuzbin kuruş ve bir miktar eşyayı nefise ahzile
musaleha ve maadası mütalebe olunmamak üzere hanesinde olan mühür
fekkolunduktan sonra Gelibolu'da ikâmet ve meks eylemeleri ferman»
buyuruldu. (1)
Vak'anüvis'in şu izahatmdan azli gevşekliğinden ziyade Sadrâzam
ile geçinemediğinden ileri geldiği anlaşılıyor. Harp hali dolayısiyle mas
lahat icabı olarak işten uzaklaştırılması kabul edilse bile hapsi ve nefyi
ve envalinin müsaderesi bittabi fazla ve maslahattan ziyade garaza uğ
radığına delalet eder. Hele bir de işi uyuşarak halletmek, sonra buna
musaleha namını vermek tarihimiz için ne büyük lekedir.
O sene Zilhiçcesi nihayetinde 1739 Sadaret tebeddül ederek vekâlet
mührü Serdarı Ekremlikle birlikte idin Seraskeri Mehmet Paşaya tevcih
olunup da ordu 1152 senesi Muharremi iptidasından Davut Paşa sahra
sından ileriye doğru hareket ettiği sırada, Defterdarlık, sürgün bulundu
ğu Gelibolu’dan davet edilerek, ikinci defa tevcih olundu (Muharrem
1152, 1739).1
(1) Suphi Tarihi, S ah ife: 120
190

Değişikliği tarih sahifelerine geçiren Vak'anüvis Yusuf Efendinin
tebdilini ordu levazımının tedarikinde gösterdiği gevşekliğe atfediyor.
Halbuki Atıf Efendi Sadaret değişikliği ile beraber davet ve tevcihatı
vakıa Edirne’de orduya iltihakını müteakip icra edildiğine nazaran teb
dili ahlâf nazarında meşru' göstermek fikri ile ittihaz olunmuş bir tedbir
suretinde kabul eylemek zaruridir. Atıf Efendinin aynı sebepten dolayı
azil ve nefy edilmiş iken tekrar hizmete davet edilmesi bu mütalaanın
isabetini teyit eyliyecek mahiyettedir. Az çok kusuru görülen memurin
ve müstahdeminin azillerinden başka mallarının müsaderesi ve hatta
katil ve idam edilmesi o vaktin usulünden iken bu kadar ağır cezalara
rağmen alâkadarlar yine münasebetsizliklerde bulunmaktan geri dur
muyorlardı.
O sırada menzil işlerinde bulunanların sui istimalde ne derece ileri
gittiklerini anlamak için tarih sahifelerine geçen Maliye tarihini alaka
landıran şu hadiseye bakmak kâfidir:
«Halâ Baş muhasebeci olup sabıka nüzül emini olan Halil Efendi
nin hini memuriyyetinde tarafı mirîden ve reayadan me'huzat ve tevziat
ve teslimatının hisap ve kitabı rüyet olunmak kendüye ve sair o misüllu
hidematı mühimmeye memur olanlann sebebi teyakkuz ve mucibi inti
bah olduğu Serdan Ekrem Celil-üş-şekime hazretlerinin caz giri zamiri
hulûs vesimeleri olduğuna binaen bu defa mumaileyhin müddeti emane
tinde ahzü itası rüyetine mübaşaret ve bu hususta ifrat ve tefrit ve mü
sadere ve tazyik makulesi nesnelerden mücanebet olunmak üzere bil
cümle ahz ve tevziinin muvazene ve tadiline halâ mevkufati Mehmet
Efendi bafermam âli memur ve tayin buyrulmadığın mumaileyh dadi
kaleminin hulefası ve Baş muhasebe halifelerinden Taybî Efendinin itti
fak ve marifetleriyle hususu merkume bitteharri dikkat edüp bazı mad
deleri tahkikan ve tetkikan ve bazıları dahi takriben ve tahminen defter
ve icmâl olundukta emini merkumunu Filibe ve Tatar pazarı ve Sofya ve
sair Rumeli kazalarından aynî makbuz olan zehayirden şairin onu onüç
ve dakikin onu onbir hisabiyle başarı hisab olunup şairin her on kilede
bir kilesi zayiat ve masarifine takas olunduktan sonra her on iki kile şa
irde yalnız iki kilesi ve her onbirkile dakikde yalnız bir kilesi baş olmak
üzere aynî zehayir asıl iradına zam ve Niş’de kendi tarafından Ambar
emini olan Ahmet nam kimsenin yalnız Niş kalesinde ahzeylediği bedel
akçesi dahi nükudi iradına ilâve olunup bu veçhile irad ve masanfı mi
zan olundukta tevziattan ziyade makbuzu görünen zehayirin bahaların
dan ve nakliyye namiyle mukaddema tarafı mirîden ahz ve bedel aldığı
zehayir içün mahsubu iktiza eylemiyen ücreti nakliyeden şimdilik zim
metinde Yüz otuz altı bin ikiyüz yetmiş sekiz kuruş zuhur eylediğini Def
terdar efendi hazretleri dikkat ve taharri birle ilzâm ve hüccet ederek
191
1_ Original from
Digitized by » g lL UNIVERSITY OF CALIFORNIA
icmâl ve telhis etmekle emini merkum deyni mersumu eda eylemek içün
Baş bakı kulu hapsine verilup Baş muhasebe mansıbı bir müddettenberu
Bender ve Akkerman caniplerinde hidematı Padişahide bezli iktidar ve
meknet ve bundan akdem berveçhi muharrer bafermanı âli davet olunup
elhaleti hazihi bilâ mansıp orduyu hümayunda olan Şerif Halil Efendi
hazretlerine tevcih olundu. Lâkin merkum Halil Efendi deyni olan meb
lâğı merkumdan bu defa Sekizbin kuruş eda ve teslim edüp bakivyesinin
bu tarafta edası imkânda değildir deyu Edirne’de tedarik ve edaya mü
teahhit olduğuna binaen zimmetinde olan mali mirîyi ceste ceste teda
rik ve eda eylemek üzere Edime sarayında tevakkuf ve tahsiline ihtimam •
etmek içün Edime Bostancı başısına emri şerif ısdar olunup mahsus
mübaşirler ile emini merkum Edime canibine tesyir ve irsal olundu.» (1)
Edirne’den ileri doğru hareket eden ordu Tuna boyunda düşmana
tesadüf ederek şiddetli harplere girişmiş, ve kâh galip kâh malûp epeyce
heyecanlı hatta çok tehlikeli devreler geçirmiştir. Serdarı Ekrem askeri
fedakarlığa teşvik içün düşmandan baş ve dil getirenlere para mükafatı
vadediyor, bunu duyan efrat ve zabitan daha ziyade gayret göstererek
o sayede mükafaata mazhar kılmıyordu. Bir aralık müracaat edenlerin
sayısı çoğaldığı içün bizzat tevzi edegeldiği mükafaatı Defterdarın dağıt
masını zaruri gördü. Mamafih sonradan her nedense işler birdenbire
beraku oldu. Semendre yahut Hisarcık mevkiinde hazır bulunarak oraya
teveccüh ederek askerle işbirliği ederek düşmanın mağlubiyyetine çalı
şılması hakkında Baş kumandanlıktan verilen emri mağrur ve hotbin
Taz Mehmet Paşa yerine getiremediğinden mağlûbiyyet acısını başı ile
öderken diğerlerinin evvelkinden fazla gayret ve fedakarlık göstermeleri
zarureti hasıl oldu. Bu zaruret Ricali Devlet ve hatta Hacegânın karakol
beklemeleri şeklinde tecelli etti. Askerin kalbine cesaret ilkası fikriyle
yeniçeri meterislerinin arkasında ikinci bir istihkâm vücuda getiriliyor,
ve bunlara «Ricali Devlet ve Haceganı saltanat ve umumen küttap ve
ağavet ve sair erbabı gaza ve cihattan her sınıf etba' ve tavaşileriyle ala
tarik-il-münavebe akşamdan tuluu afitabe değin meterisler verasında
keştu güzar» eyliyorlardı. Bir gece «Umumen küttab-ı Divan reis Efendi
hazretleriyle» diğer gece «Hacegan Defterdar efendi hazretleriyle» üçün
cü gece de «Sair agavat ve serhangân ve Çavuş başı ağa hazretleriyle sü
vari rehrivan celâdet ve zikrolunan meterislerin verasında tabesabah seyr
ve hareketle kulubi guzatı muvahhidine takviyyet bahş ve tesliyet olu
nurlar», ve bu suretle münavebe ile bu vazifeyi ifa eyliyorlardı.
Meterisler böylece beklenirken diğer taraftan köprüler inşasına ve
yolların tesviyesine başlanıldı. «Defterdar Efendi ve Şerif Efendi hazera-1
(1) Suphi Tarihi, Sahife : 140
192

tı leylü nehar terki habu rahat ile esnayı mezburda kendi çadırlarında
yatmayup miri sahili nehri Tuna’da tonbazlar inşa olunan mahalde ve
biri dahi su kenannda zamiyyezen aram ve karar ve tabe sabah gerek
kendileri ve gerek etba ve adamları amele ve rençberanın a'mal ve is
tihdamlarına sarfı mahaslı iktidar ile hidematı din ve devleti âliyyede
kemâli gayret ve hamiyyet ishar eyledikleri cihetten cesri merkum müd
deti yesirede nehir savasatında olan Çingene adası râbir olunur adayı
kebire reside olup andan dahi karşı cabinine karip mahalle isal olundu.»
(D
Bununla beraber başta Serdarı Ekrem olmak üzere bilumum ku
mandanların ve diğer vazife sahiblerinin gayreti matlubolan faideyi te
min edemiyor, bilhassa Belgrad'ın geri alınması hakkmdaki teşebbüs
bir türlü muvaffakiete eremiyordu. Bir taraftan iş uzadıkça diğer taraf
tan kış yaklaştığından harbe bir an evvel nihayet verilmesi teemmül edil
di. AvusturyalIlar da harpten bıkmışlar, münasip bir anlaşma karşılığın
da sulh akdine hazırlanmışlardı. Davet olunan Fransa elçisinin tavassutu
meseleyi halletti. Nemçelileri Türklerin gözlerinde tüten Belgrad’ın iade
sine muvafakat etmişlerdi. Belgrad'a ilk dahil olanlar arasında Defter
dar Atıf Efendi de vardı, ötekiler Ordu Kadı Esat Efendi, Reisülküt-
tap Mustafa Efendi ve Mektubi Ragıp Mehmet Efendi idi. Müteakiben
ordunun kuvvayı küliyesi Belgrad'a giriyor, Rumelinin kilidi mesabesin
de olan bu meşhur şehir böylece sulhan tekrar ana vatana kavuşuyordu
(Cemadelula 1152, 1739).
AvusturyalIlarla akdolunan musalahayı Ruslannki takip etti. Dev
letçe bir çok zayiata maruz kalınmış olmakla beraber iki büyük ve kuv
vetli Devletle harbe devamın doğurabileceği korkunç neticeler itibariyle
musalahayı faydalı addetmek zaruretidir.
Seferlerin uzaması münasebetiyle memleket zad ü zahirece büyük
müşkilâtı maruz kaldığı gibi musalahayı takip eden kış, mevsimi hük
münü şiddetle icra eylediği cihetle toprak mahsulleri o sene pek noksan
zuhur ettiğinden sıkıntı ziyadesiyle hükmünü icraya başladı. Bunun te
siri altında olmak üzere bir kaç kişi şehir dahilinde yağmaya koyulmuş
lar, ve 1153 senesi Rebiülevvelinin on birinci pazartesi günü 1740 «Sipah
Pazarı» ndaki dükkânlardan başlıyarak «Bit Pazar» a doğru bir çok
yerleri ve rast geldikleri şahıslan soyduktan sonra Bayezit Camii avlı-
sına girmişlerdi. Bu yağmakerlik her tarafta telâşı mucip oldu. Bereket
versin ki aradan çok geçmeden asker ve ahali yetişerek gasiblerden bir
kısmı orada, bir takımı da kaçarken yolda öldürüldüklerinden epeyce
büyümek istidadında olan bu hadise böylece bertaraf oldu. Hâdisenin
(1) Supfoi Tarllhl, S äh ife : 160
193
^&i<Jı /?dîy G oogle
3
Original from
ehemmiyeti derecesi vak'anüvis'in yazış tarzından anlaşılmakta ise de bu
bapta çıkan Hattı Hümayun işin ne kadar ehemmiyet ve nezaket peyda
eylemiş olduğunu göstermek itibariyle bilhassa kayde değer:
«Bezzazistanı atik etrafında vaki esvak ve pazarda olan dekâkin
eshabı herbar zuhur eden eşkiyaya mümaşat ile dükkânlarını kapamağa
melûf olmaktan naşi eşkiya dahi fürce bulup ateşi fitne ve fesatlarının
zat-üz-zamram olmasına bais ve badi ve bu husus zımnen olmakule ya
ramazlara imdade müeddi olmağın fimabaat olmakule fitne ikama ipti-
dar eden melanetkârlann bu defa verilen fetvayı şerife mucibince dem
leri heder olduğuna binaen her ne zaman zuhur ederler ise cümle ittifa-
kiyle kati ve idamlarına ikdam olunup bir fert dükkânını sed ve bent
etmemek ve her kim dükkânını kapamak sevdasında olur ise eşkiyayı
merkume ile maan oldahi kati ve tedmir olunup hilâfına hareket eden
lerin cezayı sezası şer’an icra olunmak üzere sadır olan Hattı Hümayunu
Şevketimakrun mucibince taraf taraf çarşı ve pazar ve sair esvak ve
mahallâtta münadiler nida ve Bezzazistan Kethüdası ve sair esnaf ket
hüdalarına dahi ber mucibi fermanı âli gereği gibi tenbih ve tekit olun
du.» (1)
Devletlerle sulh akdi elçilerin gelmesini ve karşılık olarakta ecnebî
devletler nezdine sefirler gönderilmesini takip etti. İstanbul; Ücüncü
Ahmed’in Pesarofça muahedesi akabindeki vaziyyetini almış, sefirlere
Devletin şan ve şerefi gösterilmek maksadiyle ziyafetler birbirini takip
eylemeye başlamıştı. Payitaht bayram hayatı yaşıyordu. Sadrâzam ve sair
erkânı arasında Defterdar da elçilere ziyafet çekiyor, diğerlerinin, ve bil
hassa Padişahın ziyafetlerinde hazır bulunuyordu. Mevsim yazdı. Patro
na hadisesi Saadabad kasırlarım hak ile yeksan ettirmiş ise de bugün
lerde o ölü yerler yeniden canlanıyor, Sultan Mahmut vaktiyle kıyama-
dan yaktırmak yerine yıktırmak şekline sokabildiği trade ile dümdüz
ettirdiği bu yerlerde Elçilere ve Vezirlere mükellef ziyafetler ve müsa-
mereler tertip eyliyordu. Bu merasimin parlak bir surette icrası mutattı.
Teşyie memur olan zat Paytahttan bir iki merhale ilerde Elciye son bir
veda' ziyafeti çekiyor, sefir ve memur birbirlerine teşekkürler ve selâ
metler arz ve temenni ederken yekdiğerlerinden ilerliyorlardı.
Defterdar Efendi bir defa memleketine dönen İran Elçisinin teşyii-
ne memur kılınmıştı.
Vak'anüvis bunu şöyle yazar :
«Elçii mumaileyhin lâzimei tariki tekmil ve bilcümle etba’ ve hava-
şisi ile Üsküdar canibine imrar ve tesyir olunduktan sonra mutat üzere1
(1) Suphi Tarihi, S a h ife: 177
194

teşyiine hâlâ Şıkkı Evvel Defterdarı Atıf Mustafa Efendi tayin olunmağın
xnahi Rebiülahirin on sekizinci pazartesi günü (1154-1741 Fener Bahçe-
si’nde muamileyh Defterdar Efendi tarafından tertip olunan yemeklikte
badettaam mumaileyh canibi İran'a rahile bendi azimet olup Defterdar
Efendi Hazretleri dahi Âsitanei Saadet tarafına insiraf ve ricat buyur
dular.» (1)
Paytaht böyle meserretli günler geçirdiği bir zamanda zahirî hiç
bir sebep yokken Atıf Efendi azil ve yerine selefi Yusuf Efendi tayin edil
di (15 Recep 1154-1741).
Vak’anüvis; infisah keyfiyetini yazarken infisalini müteakip haç
farizasını ifa eylemek üzere, izin aldığını da kaydediyor:
«Defterdarı Şıkkı Evvel Atıf Mustafa Efendi bilâ sebebi zâhir mahı
merkumun on beşinci günü mesnedi Defterdariden matrud ve mazul ve
sabıka Şıkkı Evvel Defterdarı Yusuf Efendi müttekâ pirayı mesnedi mez-
bur olup bir kaç gün mürurunda ötedenberu arzu mend oldukları Beyti
Şerife dahi murahhas ve mezun olmakla mesrur ve mecbur oldu.» (2)
Hacdan dönüşünü müteakip (Rebiülahir 1155, 1742) de üçüncü defa,
Şıkkı Evvel Defterdarı oldu., Ancak aradan çok geçmeksizin (22 Cuma-
delula 1155, 1742) te tutulduğu hummadan öldü.
Vak'anüvis ölümünü şöyle yazıyor:
«Defterdarı Şıkkı Evvel Atıf Mustafa Efendi'nin ânzai illeti h«mma
ile tuman ömrü muntavi ve fermanı vacib-ül-izanı irciiye imtisalen dan
bakaya rahi» oldu. (1)
Haydarpaşa'da gömülüdür.
Ramiz Efendi; (Tezkırei Ramiz, Esat Efendi Kütüphanesinde yaz
ma nüsha. No. 3873, Varak: 70) tercümei halini yazarken İzzet Ali Paşa
Vezir olunca bir aralık «küşegirî günci âram olmuşlar iken umuru miriy-
yeye kesbi ittılaı tam ve ol fende hüneri mümaresetleri tahsingerdei müş-
kilpesendam enam» olması sayesinde bilfiil Defterdar olduğunu kaydey-
liyor ve daha bazı malûmat verdikten sonra hakkında şu hükmü veriyor:
«Mumaileyh Hazretleri hissemendi maarif ve kemal ve hususa şiir
■ve inşadda tab’ı atıfetkârlan begayet aliyyülâl olan şuaradan elsinei selâ
sede mahareti zahir ve bahir olan bir şairi hüceste hisal olduklanndan
maada bittabi, tatyibi hatıra ve hayri cemile mâili damen Keşidi vebu
istıkbar bir zatı şirin şemail idi.»1
<1) Suphi Tarihi, S ahife: 200

(2) Suphi Tarihi, S ah ile: 204
(1) Suphi Tarihi, V arak : 213
195

Fatin Efendi de (Tezkerei Hatime-tül-eşar) adlı eserinde (Sahife-
268) tercümei halini kısaca yazdıktan sonra diyor k i :
«Müşarünileyh erbabı hüner ve marifet ve ashabı ihsan ve atıfetten
olup fazlü kemalinim mübeyyin mürettep bir kıt'a divanı belâğat unvanı
ve hayrû hasenatı mütezammm Şeyh Ebülvefa Hazretleri türbei şerifesi
civarında bir bap kütüphanei mağfiret nesam vardır.»
Kıymetli bir Yeniçeri tarihi yazmış olan Sadrâzamlardan Cevat
Paşa; Yeniçeriliğin bozulması sebebleri arasında, Atıf Efendi'nin Defter-
darlığı zamanına raslayan ve malî tarihle de çok alakalı bulunan bir yol
suz hareketten bahsediyor:
«1153 senesinde 1740 ortaya bir de ulûfenin bey ve şirasına mü
saade gibi askerliği temelinden harap eden bir bidat çıktı. Bu bidat mü
nasebetiyle kalabilmiş olan kavanini askeriyye de bütün bütün muhtel
ve perişan oldu. Ulûfe bir nevi sehim kâğıdı makamına geçmekle asker
lik başka ve Ulûfe sahibi olmak başka demek oldu. Çünkü Ulûfeyi iştira
edenler esnaf ve efba' ve Yeniçerilik eyleyenlerin ise Ortaların alâmetle
rini kollarına baldırlarına döğdürüp tafra satan Ulûfesiz hamal ve esnaf
ile şehri eshableri olduğundan uğuru Devlette dökülecek kana bedel ve
rilen Ulûfei askerîyi askerlik etmiyerek evlerinde barklarında rahat eden
ve Ulûfe kâğıtlarını hamil olan etba' ve esnaf alır Yeniçerilik satanlar ise
Ulûfe almazlar idi. Ancak bu Ulûfesiz Yeniçeriler mahza halka cevrü zulm
eylemek için ocağa girmiş olan hamal cemmal makulesi olmakla bunlar
Ortanın alâmetinden başka ne Yeniçerilik Ulûfe ve tayın ve elbisesine
ve ne de talim ve terbiyesine iştirak eylemediklerinden esasen askeride
değilerdi. Gerçi kışla ve kolluklarda Çorbacı ve Usta ve Odabaşı ve Bay
raktar ve Baş karakolukçu ve İmam ve Mütevelli ve Harbeci ve Mumcu
gibi zabitan ile on ikişer Karakollukçu olup asıl Yeniçeri demek idiseler
de bunların da mevcudu ancak iki bine baliğ olur olmaz derecede idi.
1152 (1739) senesinde münakit olan Belgrat musalahasından 1182 (1768)
senesine kadar harp olmamakla yeniden asker yazılmamış olduğundan
Ulûfenin kısmı azami mahlûl olmak lâzım iken Ulûfe bey’ ve şirası bidati
buna da mani olmuştu.» <1)
Gerçi bu münasebetsiz ve zararlı hareketten yalnız Defterdar mes'-
ul tutulmayıp başta Sadrâzam olmak üzere Yeniçeri ağasına ve erkâm
saireye de mesuliyyet hissesi ayırmak lâzımdır. Ancak ödemeleri yoliyle
icraya ve suiistimal imkânını kaldırmaya vazifeten mecbur olan Hazine
Nazırının mesuliyyeti her halde ötekilerden fazla olmak icap eder.
Atıf Efendi; yalnız şiir ve inşa ve hisap işleri ile değil güzel yazı yaz
makla da tanınması hatta hattın keskin Divani gibi bir kısmında kendin-1
(1) T arihi Askeri! Osmani, kitabı evvel, Sah fe : 52-52
196

den sonra gelenleri de mecbur taklit edecek kadar muvaffakiyyet göster
mişti. Sülüs ve Neshi Ağakapulu îsmail ve sonra oğlu Mustafa Efendi'-
den yazan Atıf Efendinin «Divani ve Rık’a ve Siyakatte dahi kemali» ol
duğu ve «hususa keskin Divani hatları düsturülamel» bulunduğu Hattat
lığa ait eserlerde yazılıdır. (2)
Hattatlığa ait başka bir eser de hakkında şunları yazıyor:
«Müşarünileyh hazretleri bir hadikai kemal ve irfandır ki eşçan ka
lemi pür barından serzede olan gaysunu saye endaz mukarini müsteid-
dan ve bir şahneilü'lü esas meddatlan mailhayat attaşı derdmendan olup
samimli maarifleleri olmak içün envai aklâmı dahi gencidei hazaini ke
malleri buyurmuşlardır.Hususa hattı Divanide nisar eyledikleri cevahiri
giranbahayı mahareti Taç görse ziveri tacı iptihaç edüp didei mutaleasma
zibü fer vereceğinde iştibah olunmazdı. Maliki mülkü şiir ve inşa, efsahı
güruhu bülega, müsteşarı din ve Devlet kâmkân iffeti güzini sahibi fıt-
nattır. Müşarünileyh akranı nayab zatı zişanı âlicenaptir.» (3)
Tercümei hah kasaca yazılı olan sicilli Osmani'de (Cilt - 3, Sahife :
285).
Şöyle deniliyor:
«Âlim, elsinei selâsede şairdir. Divan şiiri olup Vefada mükemmel
bir kütüphane yaptı. Şehiremini civarında kâin vc Yavaşça Mehmet Efcn-
di'nin eseri hayrı olup müruru zaman ile haraba yüz tutan ve Meşayihten
Nazmi Mehmet Efendi canibinden minber vazedildiği namına nisbetle
anılan Nazmi Zade Mescidini hedm ile tekke yapmış ve Tevhithaneye de
mibber vazeylemiştir. Atıf zadeler bunun evlâdıdır. Bir Atıf Zade daha
vardır ki müderris, Şam Mollası olup 1177 Recebinde fevt olmuştur. Bu
nun mahdumu olmalıdır.»
Tekke yaptırdığına bakılırsa tarikate de intisabı olduğu Anlaşılıyor.
Şiirlerine örnek olarak konulan gazel ise şubhe birakmiyor.
Oğlu Ahmet Efendi; 1147 de dünyaya gelmiştir. Enderunu Hüma
yundan bittefeyyüz Çuhadan Şehriyari ve bilâhara oradan çıkıp hace-
gânlıkla Baş Muhasebeci oldu. 1185 de cizye Muhasebecisi, 1187 de Def
ter Emini olmuş, bir aralık infisal ederek müteakiben 1190 da Tersane
Emini, badelazil 1196 da saniyen ve iki sene sonra üçüncü defa Defter
Emini nasbedilmiştir. Vefatı 1202 senesi M u h a r r e m i n i n yirmi dördünde
dir. Tercümei halini bu suretle yazan Sicilli Osmani (Cilt - 1, Sahife : 270)
«Edip, marifet sahibi idi.» diyor.
(2) H a t ve H attan, M üellifi Hafbip, S ah ife: 158.

(3) Devha-tül-hattatin, M illet K ütüphanesinde yazm a nüsha. N o : 1041 V arak :
. 232.
197

ŞİİRLERİNDEN ÖRNEKLER
GAZEL
Neden ey dil bu rütbe şekve perdazı cefa olmak
Gerekmezdi sana ol bivefaya aşına olmak
Tariki eşk bâzîde bize dahletme ey sofi
Şehit gamzeyiz ayinimiz hunin rida olmak
İlâcı naküvar evza’ı işraka tahammüldür
Belâdır denci dilsûzi ümmide müptelâ olmak
Mücevher miğferi Şahane kefesi zillet etmektir
Kolaymı zannedersin maliki tacı geda olmak
Taassup etme, insaf eyle, zahit doğrusun söyle
Münasip mi riyaya neşei sahba feda olmak
Rahı endazelik te muteber ber ceste vadidir
Gülistam emelde şahı serme bineva olmak
Sevadı haline bir kerecik ol kâbei hüsnün
Olur mu Atıf aya müyesser cephe sa olmak
— Diğer —
Dili pürhundan ümmidi meram ayrılmaz
Böyedir resmi ezel bade vü câm ayrılmaz
Sen sehavetle neknihane nişini asr ol
Hatemi dehirden alâyişi nam ayrılmaz
Görünür âyinei dilde dahi mahfice
Simi endamım ile aksi müdam ayrılmaz
Olmadık neşei meyvar senci humar derpey
Buyu gülberkten İrası zükâm ayrılmaz
Gel o simin teni bir kalıba ifrağ eyle
Atıf senden o endişei ham ayrılmaz
Mısralar
Kemkadnı olur riayeti erbabı hiffetin
Mizanı itibarda meşrebi giran gerek
Ey sûri kıyamet yine kavga ise maksat
Kaldırma bizi hâkten asude yatarken
Neşatı izzeti değmez humar ziletine
Bu bezmi bi nemeğinkin rağbet etme badesine
Başkadır mizam işve başkadır kantarı aşk
Veznolur sanma nezaket çeşmile ebru ile

Bulmaz yemezdir illeti erbabı iffetin
Gördük bu âlemin nice perhizkânm
Olmaz rübuda nimeti elvanı Devlete
Fikreyliyen tabiatın imtilâsım
Nigâhı çeşmü gamze eylesin kavgayı biz geçtik
Guramaye gönül namında bir viranemiz kaldı
Nuş eylemiyen şerbeti evzaı kiban
Rıkkıyyetı âmalden azad gerektir
Beyhude kayat isteme çalışma defatire
îş kaydı hükmü defteri pâk ezeldedir
Değil dil bildiğin mamure şimdi pek harap olmuş
O cemiyyet dağılmış hammü gamdan hicret etmişler
Nakdinei siriski niyazı zamanenin
Bir süphadır ki riştesi tulü emeldedir
Neşbi feyzle yek renk ola gür vahdette
Bezmi cemiyyetin encamı perişanlıktır
Müsteittir çözülür ukdei sahti vuslet
Cüzice yalvararak nahunı ibrama bakar
Kapılma danei hal ü şikenci kisuveye
Hezan mürgü dilim köhne bir kapancasıdır
Yine incayı vadetmezdi amma nişlesun naçar
Tablakâranı buse mest iken pek sıklet etmişler
Suzan eder dokunma seni ahi âteşin
Atıfı gönül semenden aşkın yuvasıdır
Sureti hüsnünü seyran ise kastın dile bak
Seni âyine gönül gibimi tasvir eyler
Taştan taşa çalar bizi bu çarhı sengdar
Kastı acep ayanmızı imtihanmıdır?
Ne mümkün vasılı sen’i mücazat olmamak nâlm
Ve lâkin şartı maddi elif ahi tam çekmektir
Fehmetmeyen hakayıka nakşı sanayii
fbrestanı aleme â’ma gelür gider.
(Divanı Atfı, Bayezıd Kütüphanesinde Halis Efendiden alınan ki
taplar arasında yazma nüsha, N o: 4507)
Atıf Efendi ikinci defa Şıkkı Evvel Defterdarlığı makamını işgal et
mekte olduğu sırada bir çok karışıklıklarla beraber Devlet hatalanmn
199
kaybına sebeb olan takvimin düzeltilmesi için bir takrir vermiş, ve bu
suretle yapılan tashihattan Devlet hayli faidelenmiştir. Atıf Efendinin ka
lem kudretiyle beraber bu gibi ince işlere akıl erdirdiğini de gösteren bu
vesika şudur:
«Cenabı nüsk safı umun kâinat Celle Şanuhu an-m-nekais veşşüleh
velâfat Hazretlerinin îradei Aliyyei ezeliyesi bu kârhanei dehri muhdesin
nizam ve icabına taallûk eyledikte harabezan gabrayı süfliyeye iskân ve
iva eylediği nev’i beni âdemin ciheti maaş ve zabıtai intiaşlarını rabıtai
dekayiki muamelâta rapt ve talik eyleyüp talimi nükâtı ayidat ve tefhimi
rumuzatı varidat siyakında kitabı müstetabı hikmet meabında (ve hü-
velezi cealeşşemse zıyaen velkamere nuren ve kaddere menazile litalemu
adedessinine velhisabe ma halakallahü zalike illâ bilhak yefassılülayati
likavmin yalemun) nas kerihi ile iraeti tariki hidayeti refik etmekle um-
dei danişverani ehli zekâ ve kıdvei fatanet disan ferkı rüşa ve deha olan
ulema ve hukemamn mazbuti ceraidi âsarlan olan kavaidi ruznâmei mu-
sannifatı medan zabıtai kâffei muamelât olmakla Kânunu Devlet ve ayini
saltanatın iptidayı zuhurundanberu kâffei enamın hususa varidatı ha-
zaini mülûkün ciheti zabıtası şeraiti hisabe menut ve dekaiki mesaili
darp ve taksime merbut olduğuna binaen fırkai ketebe ve zümrei hade-
mei Hâzinenin kuvvei fikriyyeleri daima vazifei hallerine masruf ve inanı
himmetleri her bar semti dekayiki umura matuf olması lâzimei hallerin
den olduğu emri bedihi olup lâkin zeyli muharreratta maksudi aslî olan
dekayiki emrin sıhhatini teşyit ve teyit içün mesaili erbabı heyetin hu-
lâsai makallerinden bazı kavaidi meriyyenin işbu mahalde tahriri ihti
yar olundu.
Hulâsa budur ki zamanı Hicreti Nebeviyye aleyhi efdalüttahiyye
Hazretleri müteayyin ve müttefik-un-aleyh olduğuna binaen senei mez-
bure Muharreminin evveli tarihi îslâma mebde itibar olunmuştur. Ve
ehli şer' indinde bu tarihi Arabinin şühuru rüyeti hilâleh riiyetü hilâle
dek olan müddettir bu şühur gâh otuz ve gâh yirmi dokuz olur zait ve
nakıs olmaz ve dört aymütevaliyen otuz ve üç ay mütevaliyen yirmi do
kuz olmak caizdir ve her on iki şehre bir sene ıtlak ederler ve bu surette
şuhur ve sünun kameriyyeti hakikiyye olur lâkin şems ve kamerin hare
ketlerinde ve evzaı mesakinde ve kamerin şemsten budunda olan olan
ihtilâfat sebebi ile rüyeti hilâlden rüyeti hilâle dek olan müddeti zapt
mümkün olmadığı ecilden umuri şeriyyeye teallûkv olmıyan umurda hi-
sap ve ehli nücum şems ve kamerin seyri evsat itibariyle içtimaları bey
ninde olan müddete bir şehir derler ve her on iki şehre bir sene derler
ve bu surette şühur ve sünun varatiyye olur ve bu itibar ile her şehr yir-
mü dokuz gün on iki saat ve kırk dört dakikatan ibaret olduğunu ede-1
(1) Supihi Tarihi, V arak : 213
200
vatı rasadiyye ile tahkik ve ispat eylediler ve re’si senei kameriyye olan
şehri Muharremi otuz ve Saferi yirmi dokuz itibar eyleyüp bu minval
üzere ilâ ahih-is-esine birin otuz ve birisini dahi yirmi dokuz addeyliyerek
senei kâmilei kameriyyenin adadı yevmiyesini üç yüz elli dört güne iblâğ
eylediler ve her şehirde terk ve imal eyledikleri kırk dört dakika küsur
dan bir senede müçtemi olan beşyüz yirmi sekiz dakika ki ihsab-is-saat
sekiz saat ve kırk sekiz dakika eder seneyi olmıktar sâat ve dekaikten
her otuz sene de on bir gün zait buldukları cihetten otuz senede Zilhiç-
çeyi on bir defa otuzar gün addedüp ol senelere Kebise derler ve alâ ha-
zettahkik senei kamaeriyyei vasatiyye üçyüz elli dört gün ve sekiz saat
ve kırk sekiz dakika olmuş olur ve senei şemsiyyenin müddeti ziei Gür-
gânî rasadı bıydakmca üçyüz altmış beş gün ve beş saat ve farkı dokuz
dakika olup beynehüma da tefavüt alâ veç-it-takrip on gün yirmi bir
saat olmak iktiza etmekle tarihi kamerî olan vazaifte maddei tedahül alâ
veçhizzaruri zahir olur.
«Bu suretle tarihi şemsî olan mükataat ııımnalı her üç sene ki otuz
altı şehir eder eyyamı müçtemiai mütefaviteden her bir senede hasıl olan
eyyamın üç senede müçtemi, olan bir şehri kâmili itibarda mecbur olup
üç senede otuz altı ay vezaifi yahut şehri itibar olunan masarifatı kabzayı
bir ay ziyadesiyle otuz yedi ay itibar edilerek her otuz üç senede bir se
nelik masrafı ve vezaifi ziyade vermeğe mecbur olurlar. Bu keyfiyetin
habayayı hafadan harice ihracına ciheti temsili budur ki meselâ senei ka
meriyyenin eczasından ibaret olan şuhuru Arabiyyeden re'si sene itibar
olunan gurrei Muharrem ile şuhuru Rumiyyeden re’si şali şemsi itibar
olunan Mart meselâ elli üç yahut elli dört senei hicriyeden itibar olun
mak lâzım gelse balâda zikr ve tafsil olunduğu üzere küsuru mütefavi
teden müçtemi' olan keyfiyyatı dakika mucebince bin seksen yedi tari
hine mürteki olunca bir senei kamerive tedahül ve bin seksen yedi tari
hinden dahi bin yüz yirmi bir senei Hicriyyeye gelince iki senei Kame
riyye ve bin yüz yirmi senei Hicriyyeden bin yüz elli dört senei Hicriy-
yesine gelince üç senei Kameriyye tedahül edüp hasbedakika senei Hicrî
adedi bin yüz elli dörde müntehi oldukta senei Kameriyye adedi gibi yüz
sene olmayıp belki doksan yedi sene olmak iktiza eylemekle üç sene na
kıs olur. Elsinei hademei Hazine ve kâffei nasta elli dört Martı elli beş
Martı deyu tâbir olunur bu galat itibar sebebi ile miyanede üç senei Ka
meriyye mütsedahil olup kalil ve kesir masarifi Hazine her ne ise zikro-
lunduğu üzere bin elli sekiz senesinden bin yüz elli dört senesine gelince
miyanede mürur eden doksan altı senede üç senelik masraf ziyade veril
miş olup ıstılahatı ketebei Hâzinede (Vacip an sene filân) deyu yazılan
tâbirin şeraiti vazifesine asla itibar olunmamış olur.
«Ve bu maddeye nasfı kerimden dahi işaret olunduğu kiban mü-
fessirin hazaratı sebti ceridei âsar buyurmuşlar (Ve filfürkan işaretün
201

ilâ hazettefavüt tem a ruviye An Ali Ibni Ebi Talib Radıyallahü anh ve
meaMıu innehu seele yehudiyyi anhu ve kale vakaa fi kitabullahilkerim
(Felbisu fi kehfihim selâse mil sinin vezdadu tisa) ve fitrevzatı selâse
miete sinin fakat veleyse fiha tisa fekeyfe yekûnûttabik vettevfik feecabe
anhü Radıyallahü anh innes elsinetül vakife fit cevrati alâ hısabişşem-
siyye ve ma vakaa filkuran alâ hısa bissenet-il-kameriyye ve lihaza kalal-
lahütealâ ve erdadu tisa haza işaretu ilâ tedahül tisahu sinin fi selâse mie
sinin keza)
«Binaenalâzalik Devleti Aliyyei Ebed pivend Hâzinesi aidatından
ibaret olan kâffei varidatın ve âmmei masarifatm mecmuu senei kâmile
itibariyle mesbuti sahaifi ceraid olup lâkin re'si senei Şemsiyye itibar
olunan Marttan gayei Şubata varınca mukaddimei mezkûrede vasf ve
tafsil olunduğu üzere miyanede güzeran eden adad ve eyyam hasb-el-aded
üçyüz altmış beş ve re'si şuhuri Kameriyye itibar olunan Muharremden
dahi gayei Zilhicceye müntehi olunca mürur eden addı zil eyyam dahi
üçyüz elli dört günden ibaret olup lâkin filasıl re’si tarihi hicriye itibar
olunan senei Kameriyyenin adadı eyyamı senei Şemsiyye eyyamı adedin
den on bir gün noksan olduğuna binaen külli senetin takriben on bir
gün tefavüt noksanı sebebi ile her otuz üç senede bir defa şuhum Kame
riyyenin tedahülü vakuundan kesadı hesabı hazine iktiza eyleyüp hususa
yüz yirmi bir senesinde vaki olan tedahülden işbu bin yüz elli dört se
nesine gelince otuz üç sene mürur edüp elli dört senesinde fikir ve mü
lâhaza olunan maddei tedahül vaki olacağına binaen bast ve tehhit olu
nan mahzurattan hâdis ve ârız olacak illeti tedahüle imkânı olduğu veç
hile tehiyyei tedavi lâzimei halden olduğuna binaen bazı umdei küttab
ve nukavei ehli hisap de tariki müdavası mülahaza olundukta balâda
tafsil olunduğu üzere tekevvünü tedahül sebebi ile verayı perdei hafada
mütekevvin olacak mahzuratı hafiyeden başka fazla görünüp Hazinei
amireye ban giranı zuhurat mesabesinde arız olacak Ocaklık mevacibatı
masrafları (an) itibar olunan gurrei Muharrem re'si şuhuru Şemsiyye-
den itibar olunan Marta tahvilinden gayrı çaresi olmayup lâkin zikrolun-
dugu üzere senei kâmilesi ücvüz eli dört günden ibaret eyyamı senei Ka
meriyye masrafının gurrei Muharremden iken senei kâmilesi eyyamı üç
yüz altmış beş günden ibaret senei Şemsiye Martına munsanf olduğu
surette zahir halde senei Şemsivyeye nakil sebebi ile on bir günlük mas
rafı yevmiyye zait olup lâkin hakikati hal nazaran tedahül nizama illeti
müstekille olan sebebi hafi işbu surette zahir ve bedidar olan on bir gün
den ibaret olup ve maksudu asli dahi beher sal senei Şemsiyye ile senei
Kameriyye eyyamı beyninde tefavütü âdadı nisbiyyeden tekevvün eyle
yen on bir gün ki otuz üç senede bir defa tefavütihi üç yüz altmış beş
günden ibaret bir senei kâmilei maneviyyenin nizaı maddesinin imhası
202

olmakla bu surette meselâ yevmi bir kesei rumî mevacibi olanı bir kale
neferatı yevmiyesi gurrei Muharremden itibar olunduğu surette senei
mezbure Zilhiccesi gayetine dek eyamı senei kâmile itibar olunan üçyüz
elli dört günden iktiza eden üçyüz dört keseyi yine tamamen almak
ve maddei nizaı tefavütü mahvü izale içün senei Şemsiyyeye nakil sebebi
ile mütekevvin olan on bir günden iğmaz ve teami olmakta Ocaklık as
habı neferata bir türlü gadir melhuz olmadığı emri bedihi olmakla ol
makule muharremiyeti olan ocaklık yevmiyesi senei Kameriyye eyyamın
dan ibaret olan üçyüz elli dört günlük mevacibini yine tamamen almak
ve senei Şemsiyyeye nakli sebebi ile mütefavit görünen on bir gün mes-
kûtün anh kalmada be'si zahirî melhuz olmayup lâkin bu emri ha-
fiy-yül-menafiin nüktei mektumesi dekayık hisabdan bihaber neferatı
kılaa defaten tefhimi nevunma suubetlû olduğu cihetten tedrici tefhime
vesile olsun içün bu keyfiyetin mukaddemei şüruu biinayetullahiteâlâ bu
defa fetih ve teshiri müyesser ve neferatı müceddeden vaz ve tahri olu
nacak Belgrat Kalesinden ve muzafatmdan olan kıla ve palanka nefera-
tmdan bed' olunması müstahsen görülmekle iptidai emirde Belgrat Ka
lesinin elân tahrîrine mübaşeret olunan piyade ve süvarisi yerli nefera-
tmdan şimdiye dek her ne miktar neferatı tahrir olunmuş ise inşaalla-
hüteâlâ yüz elli senesi Zilhiccesinin on üçüncü gününden vaki olacak
elli iki senesi Martı dühulüne dek her ne miktar yevmiyeleri yürür ise
başkaca icmal olunup iktiza eden yevmiyyelerinden müçtemi olan akçe
başka verilmek ve elli iki senesi Martından sonra senei Şemsiyye itiba
riyle yevmiyeleri Mart iptidasından yürümek ve inşaalahüteâlâ senesi
tekmilinde balâda bast ve temhit olunduğu üzere senei Kameriyyede ala
cakları üçyüz elli dört günlük yevmiyyeleri üçyüz eli dört itibariyle ta
mamen verilüp nizaı tefavütü izale içün senei Şemsiyyeye nakil sebebi
ile eyyamı senei Şemsiyyeden fazla görünen on bir güne taarruz olun
mamak ve senede icmalleri senei Şemsiye itibariyle üçyüz altmış beş
günden bağlanıp on bir günlüğü defi nizaı tedahül namiyle füru nihade
ve üçyüz elli dört gün itibariyle mevacipleri verilmek ve bu siyakı me
rîye Belgrat aklânından olan kıla ve palankalarda mer'i ve muteber tu
tulmak üzere mahalline kayıt ve Belgrat hâzinesi tarafına mufassalen
sureti ve iktiza eden ahkâmı yazılmak babında ensü fezman Devletlü
Sultanın Hazretlerinindir. * (1)
Elhaç Yusuf Efendi

Zamanına göre iyice bir tahsilden sonra devlet hizmetine intisap
etti. Derece derece terakki ile Maden Kalemi katibesinden ve Hacegab-1
(1) Cevdet Paşa Tarihi, C ilt-6, S a h ife : 309-312
203
Original from
dan oldu. 1149 (1736) seferi münasebeti ile ordunun karısında son me-
muriyyeti olan Baş Halifelikten Rikâp Defterdarı nasbedildi (Muharrem
1149 (1736).
1151 Rebiülevvelinde (1738) Serdarı Ekrem ile geçinemediği için,
gevşeklik isnadı ile azil ve nefy edilen Atıf Mustafa Efendi'nin yerine Def
terdarı Şıkkuevvel oldu.
Vak’anüvis; selefinin azlini yazdıktan sonra «Ban giran Defterdarı
dahi halâ Maden halifesi Baş halifesi Yusuf Efendi'nin tâlik gerdeni ik
tidar ve ihtimalan kılındı» diyor (1).
AvusturyalIlarla başlayan harp Rusların da müdahalesiyle daha zi
yade ehemmiyet kesb etti. İki kavi düşmanın tecavüzüne maruz kalma
sına rağmen ordu bir çok muvaffakiyyetler temin etti. Düşman gerek
Tuna boyunda gerek Kırım cihetinde geriye sürüldü, Bosna’nın asayişi
iade edildi. Nihayet kış yaklaşmakla beraber, o vaktin usulü mucebince,
gelecek sene tekrar devam edilmek üzere harekâta son verilerek o sene
Gumadelabiresinin onyedinci günü Niş sahrasında İstanbul'a müteveci-
hen hareket olundu. Silâhtan Şehriyarî tarafından Edirne’de istikbâl
olunan ordunun orada bir kist mevacibi tediye olundu.
Bir aralık sulh bahis mevzuu olmuş, ve müzakereye de girişilmiş ise
de itilâf hasıl olamadı, Kış geçip ilk bahar da hulul eylediği için yeniden
hazırlıklara başlanıldı. Bu sirada Sadaretin ve o miyanda Serdarlığm
daha lâyık birine tevcihi münasip görüldüğünden Mührü Sadaret Yeğen
Mehmet Paşa’dan istirdat ve Vidin Seraskeri Mehmet Paşa'ya ihsan olun
du. Bu münasebetle erkân hil'atlerle taltif olundular. Defterdar Yusuf
Efendi de emsali gibi «hilat ilbası ile teşrif», ve o miyanda o da «endar
ve taltif ile tahzir ve te'lif» buyuruldu. Hazırlıklan tamamlanan ordu
Zilhiccenin onaltmcı günü İstanbul'dan Davut Paşa'ya ve ertesi 1152 se
nesi Muharrem-ül-haramımn gurresinde (1739) de oradan ileriye doğru
hareket etti. Tam bu sırada Yusuf Efendi levâzım tedarikinde tekâsul
gösterdiği ileri sürülerek, selefi gibi, azil ve eşyası müsadere olunmakla
beraber hapis de edildi. Defterdarlıkta menfasından davet olunan Atıf
Mustafa Efendi'ye tevcih kılındı.
Vak'anüvis; bunu şöyle yazıyor:
«Defterdarı Şıkkı evvel Yusuf Efendi'nin tertibi levazımı seferiyye
ve tetmimi mehamı askeriyyede bazı mertebe tekâsül ve rehavetlerinden
naşi azıl ve Edime Bostancıbaşısı marifetiyle haps ve bilcümle natık ve
samit emvâl ve eşyası tarafı mirîden kapz ve zapt olunmakla tenkil ve
tekdir ve yerine Sabıka Defterdarı Şıkkı evvel olup bafermanı âli Geli
bolu'da ikâmet üzere iken bu esnada medureven Âsıtanei saadete âzim ve
204

•elhaleti hazihi orduyu humayun varit ve kaadim olan Atıf Mustafa Efen
di nasp ve takrir olundu» (1).
Yapılan değişikliği denildiği gibi, Yusuf Efendinin gevşekliğinden
sadaret tebeddülümde hatta selefinin hareketinde aramak lâzım gelir.
Ekseriya görüldüğü üzere Sadaret tebeddül ettikçe Defterdar tebdil etmek
zamamn icabından idi. Zaten aynı suretle itham edilmiş olan bir zatın
tekrar iş başına, hem de harf zemamnda, getirilmiş olması buna saraha
ten delâlet etmektedir. Hele Yusuf Efendinin Atıf Efendi gibi azil, mü
sadere, hapis ve müteakiben nefyedilmiş olması işe intikam karıştığına
•şüphe bırakmıyor.
Hapisliği çok sürmedi, soyulup soğana çevrildikten sonra serbest
bırakıldı.
1152 senesi Şevval tevcihatında (1740) Ruznâmei Evvel ve 1154 se
nesi Recebinin onbeşinde (1741) sebebsiz azl olunan Atıf Mustafa Efen
dinin yerine, ikinci defa, Şıkkı Evvel Defterdarı oldu. 1155 senesi Rebi-
ülahirinde (1742) infisali V^kubuldu.
1156 senesi Ramazanının onaltmcı günü (1743) Tevkiî, ve yine o
sene Zilkadeinin dördüncü günü (1744), ücüncü defa. Defterdarı Şıkkı
Evvel oldu.
1159 senesi Cumadelahmnın yedisinde, (1746) Behçet Mehmet Efen-
di'nin Defterdarlığa tayini üzerine, tershane Emini ve ertesi sene Zilhiç-
■çesmin yirmiikisinde (1748) Sadaret Kethüdası oldu. Bu memuriyyeti
herkesi memnun etmeğe çalışaraktan ifa ederken 1162 senesi Saferinin
onbeşinde (1749) ölümü vuku buldu.
Müptelâ olduğu mide hastalığı ve inzimam eden daha bazı rahat
sızlıkların tevlit ettiği zaaf konağından vazifesi başına gelmesine mani
■olduğundan, işini bırakmamak için, Kapu'da kalmaya başlamış ve rahat
sızlığı ziyadeleşerek ihtizar alâmetleri baş gösterdiği gün nakledilerek o
•gün hayata göz yummuştur.
ölümüne söylenen tarih
Kalem yazdı çü yakubu biladide o dem tarih
Geçip Yusuf Efendi mısrı firdevse aziz oldu
1162
Karacaahmette metfundur.
Vak'anüvis; tercümei halini iki üç satırla hulâsa ettiği bu vazife
şehidinin çalışkanlığıle halve şanını şöyle anlatıyor:
«Filasıl mumaileyh Maden Kalemi Küttabmdan olup fenni kita
bette benam ve umuru maliyyede mahareti tamını olmak hasebiyle bun-1

205

dan akdem üç defa Şıkkı Evvel Defterdarlığı ile bekâm ve badehu bir
müddet dahi Tersanei Âmire Emanetinde istihdam olunup altmış senesi-
Zilhiccesinde bilistidat Sadrâzam Kethüdalığı makamına ıs'at olunmuş
idi. Vakti merkumdan bu âne gelince ihalei zimmeti himmeti kılınan
umuru mehamı Devleti Aliyyeyi kemali hulûs ve sadakat birle rüyet ve
temşiyet ve her kes ile kardeşciğim edasiyle ve betarik-il-'li izhan uhuv
vet ve amiziş ve ülfet ve hususa tahsili nzayı evliyayı neaimde bezli ma-
zirette ser haddi mübalağayı mücavezet ederek vücuhi hüsnü etvar ve
sülûkü fatanet kirdan makbulü enam ve pesendidei has ve âm olup her
halde mültefet ve mükerrem ve sımatı mepsutaı niamı âlemden zaika-
dar ve mugtenim olmakla şerinigâm ve henüz neyli visali muhadderei
âmal ile müşebbeşi edyali meram olmak haltleri eğerçi mir’atı halinde
sureti peziri irtisam olmuştu lâkin Ve eyyi niami lâyükedderehüddehr
müeddasınca ba emri Huda illeti sui mideye müptelâ ve cücuduna ilel
ve İskam istilâ etmekten naşi zaafı kuva hüveyda olup gittikçe iştidatdı
illet ile bitab ve takat olmuşiken yine izhan gayretince umuru ibadı
rüyet zımnında mansıptan ferağat ve Kapudan müfarekate meyi ve rağ
bet göstermeyüp gûya nefsi vapesine dek istedei makamı hizmet olmak
niyyetiyle Kapuda beytutet ve akıbet kendüde alâmeti mevt muayene
olundukta mahı merkumun onbeşinci isneyn gecesi tahterevan ile hane
sine irsal olunmakla ol leylei mübarekede teslimi emanet ve civan Rah
mete nhlet eyledi. Mumaileyh Derviş Nihat ve Pâk itikat evrad ve ezkâra
müdavim ve işrak ve teheccüde kaaim bir zatı salah itiyat olup tarikati
aliyyei sofiyyeye dahi intisabı küllisi olmakla karşı Kasımpaşa kasaba
sında vaki’ Âsitanei Uşşaki olan tekkei köhne bünayı müceddeden tamir
ve ihya ve icrayı maülgadep ile ol mahalli irva edüp bugüne bir eseri
cemil ifasiyle tariki kâru ban fena âzimi dan baka olmuştur rahmetul-
lahı aleyh» (1)
«Mirati İstanbul»; bu tekkeden bahsederken «pirdaşlanndan-
ol esnada Tersane Emini bulunan Yusuf Efendi mezkûr haneyi esasın
dan hedm ettirüp mücaddede nbir mesçid ve bir şeyh menzili ve haşebr
bir minare ile imam ve müezzin vazifelerini tayin ederek vakıfı sâni
olmuştur.» diyor. (2)
Sicilli Osmani (Cilt-4, Sahife: 664) yukardaki makumata ilâveten
«damadı ricalden (Ahmet Efendi) dir diyor.
Ahmet Efendi’nin tercümei hali yine Sicilli Osmanî'de (Cilt - 1,
Sahife: 259) aşağıdaki şekilde yazılıdır:
«Ahmet Efendi; Yusuf Efendi damadı olup hacengândan oldu. 1171
de Masrafı Şehriyari olup devri menasıpla yetmiş altıda Baş Muhasebeci'1
(1) İzzi Tarihi. S ahife: 197

(2) M irati İstanbul, m üellifi R a f, Cilt -1, S ah ife: 530
20 6

oldu. 78 de Haremeyn Muhasebecisi oldu. 1179 da intisal ve irtihal
eyledi.»
Elhaç Sadullah Efendi

etti. Derece derece yükselip bir aralık Keşkan ve Keban madenleri Ema
netinde bolunmuş, sonra hacegânlıkla Cizye Muhasebecisi olmuştur.
1145 senesinde (1732) infisal ederek müteakiben Darphane Emini
oldu. 1150 Zilkadesinde (1738) Rikabı Hümayun Defterdarlığı ilâveten
uhdesine tevcih kılındı.
Sulh üzerine Ordunun Payitahta dönüşünde ve 1154 senesi Şevval
tevcihatında (1741) tekrar Darphane Emini, 1156 senesi Saferinin yir-
mibeşinde (1743) zatülcempten ölen Cânıb Ali Efendinin yerine Şıkkı
Vak'anüvis; selefinin ölümünü yazdıktan sonra tayinini şu suretle
kaydediyor:
«Hâlâ Darphaneyi Âmire Emini Sadullah Efendinin müddeti vefi-
reden beru meknuni madeni deruhi iken kale getirmek huşunu vak
tine terhin eylediği mansıbı menzbur tarafı Hümayunu mülükâneden
mumaileyhe inayet ve ihsan olunup zeri hali-sül-ayari itibari sikkei tevec
cühü cenabı Şehriyen ile hem kefei kursu afitap ve gencinei hali dena-
niri atifeti hazreti tacdari birle vasılı derecei nisap oldu.» (1)
Müverrihin bu izahatından Defterdarlıkta gözü olduğunu öğreniyo
ruz. O zamanlarda sık sık hatta mucib sebeb gösterilmeksizin vuku bu
lan tebeddülleri, ölümle hasıl olan inhilaller müstesna, böyle sebeblere
atfetmek zaruridir. Vak'anüvis’in evvelce bulunduğu Maden emaneti ile
son memuriyyeti olan Darphane Emanetini mezcetmek suretile tevciha-
tını kaydedişi cidden hoştur.
Yine o sene Zilkidesinin dördüncü günü (1744) sevkiî olan esbak
Defterdar Yusuf Efendi ile becayişi icra kılındı.
Vak'anüvis; değişiklik için bir sebeb göstermiyor:
«Halâ Defterdarı Şıkkı Evvel Sadullah Efendi mahı zilkadenin dör
düncü günü mansıbı Tevkiîye tahvil ve Tevkiî Yusuf Efendi defaiyi sali
sede mansıbı defteri ile tekrim ve tebcil kılınup herbiri iktisayı hil'atle
Raizi sürer ve Behçet oldular.» (2)
1157 (1744) de ikinci defa, Darphane Emini, ertesi sene Şevval tev-
cilıatmda, <1745) ikinci defa, Nişancı olmuş ve 1169 senesi Şevval (1746)
tevcihatında da yeri diğerine verilmekle açıkta kalmıştır.1
(1) Suphi Tarihi, V arak : 217

(2) Suphi Tarihi, V a ra k : 237
207

1160 senesi Ramazanının onunda (1747), üçüncü defa, Nişancı oldu.
1161 Şevvalinde (1748) tekrar açıkta kaldı. Az sonra da öldü.
Üsküplüde Seyyidi velâyet mezarlığında gömülüdür.
Sicilli Osmani'de (Cilt - 3, Sahife! 21) tercümei hali kısaca yazıl
dıktan sonra evlât ve yakınları hakkında şu malûmatı vermektedir:
«Mahdumu (Mehmet Sait Bey) 1149 da vefat eylemiş, ve kerime
zadesi (Sadullah Bey) dahi orada meftun bulunmuştur.»
Behçet M ehmet Efendi (Acem K ılıcı Zade)
Ricalden (Acem Kılıcı) Jâkabiyle maruf Elhac Mustafa Seyfî Efen

di'nin büyük oğludur. (1)
Zamanına göre yüksek bir surette tahsili ilim ve tekmili müsah
ettikten sonra Defterdarlığı sırasında İzzet Ali Paşa'nm kâtibi oldu. İkti
dar ve liyakatine sa’yve gayretinin de inzimamı sayesinde derece derece
yükselerek nihayet Defterdarlık Dairesinin büyük memuriyyetlerinden
biri olan Mektupçuluu ihraza muvaffak oldu. Bu memuriyyette aralıksız
on üç sene bulunduktan sonra 1159 Cumadelahınnın yedisinde (1746)
Vak’anüvis; tayinini yazarken «Sanatı kitabette de biri binanazir
ve fenni inşa ve takrirde edibi maali semir» olduunu söyledikten sonra
on üç sene süren Mektupçuluunda «Dairei sadakatte nokta ves benam
olup umuru mühimmei mütekâsire-tüel-vukuun tahrir ve tenmikı ve sair
memamı lâzım-ül-ihtimamın tanzim ve tensikmda yedi tulâyı liyakat ve
libakati varestei kayd ü beyan» olduunu, ve «ahlâkı hasenei edibane ve
etyan müstahsenei lebibanesinden başka «dameni iffeti bir cihetten
lekepeziri taşir olmayup manendi kalem istikamette alem ve ihlâsı yü-
münü ihtisas müsellem» bulunduğu gibi «hususa kavaidi mirîyye ve ya-
vabiti levazımı maliyyede imdadı zihni fatanet irtisamı ve imtidadı ey-
yami istihdamı hasebiyle ber âverdei desti istidat eylediini malûmatr
defatiri muhasebatta manendi medad cari ve harekâtı hulûs âyatı itirazı
lisanı zamaneden âri» olduunu beyan ediyor. (2)1
(1) E lhaç M ustafa Efendi aklâım D evletten bittefeyyüz D altaban M ustafa P a

şanın kâtibi olm uş, ve Çorlulu Ali P aşa’m n Sadaretinde Yeniçeri kitabetine tayin kı
lınm ıştır. 1127 de p y a d e m ukabelecisi, b ir aralık R ikâp D efterdarı, so n ra te k ra r Ye
niçeri kâtibi ve 1136 Recebinde Azak Kalesi bina em ini, 1137 de Büyük R uznâm ed„
ertesi sene îra n cabini ve Tebriz D efterdarı ve m üteakiben D arphane E m ini oldu.
1139 C um adelahınnda vefat eylem işt r. H ukuka ra i ve hayre sal olup ekseriya malûl:
idi» Sicilli Osmani, (C ilt-4, S ah ife: 422)
(2) te zi Tarihi, V a ra k : 62.
208

Muasırı şairlerden Rahmi (Divanı Rahmi Bayezit Kütüphanesinde
yazma nüsha, N o: 5796, Varak : 62) Defterdarlığı şu tarihi yazmıştır :
Mektubii vâlâ himen Bercis'i erbabı kalem
Küttabı asrın lâcerem hakka odur danişvan
Gûya ki kilki hoş eda abdi mükâtebtir ana
Oldu bilûtfu Kibriya hakanı defre Defteri
Elhak yegâne defteri hüsnü edanın mazhan
Efali hayrın maştan ayıb ü noksandan beri
Nam averi fahri cihan hem nüktever hem kârdan
Tevfiki Bari her zaman olsun muini ü yaveri
Tarihin etse bi irtiyap menkut ile Rahmi hisap
İkbale Behçet msab oldu makamı Defteri
1159
1162 senesi Ramazanının dördüncü (1749) azil ve (Serez) e nefy
edildi.
Vak'anüvis; (İzzi; Varak: 207-208) kendisinin gayretini kısaca
kaydettikten sonra : «İşbu senei mübareke Şabanı evahirinde ihracı mu
tat olan kısteyn mevacibin tahsil ve tekmilinde bezli nakdinei ihtimam
ve sinini sabıkadan çent ruz mukaddem ihraç ve tevziinde malâ kelâm
edüp itmamı hidemat ile mazhan iltifat olmak mılhuz iken şehri Rama
zanın dördüncü gününde azli negehzuhure müptelâ olduğundan maada
bazı taksirat isnadiyle berayı tedip diyan ahara nefy ve tağnb haletleri
hakkında runüma oldu» diyor, ve isnad olunan taksiratın ne gibi şeyler
olduğu resmî surette anlaşılamamış ise de halk arasında «pedermanda
olup ziyadesiyle harabiyyete binanen bizzarure iktifa ve havaşi ve etbaı
ile gecanişpezir olacak rütbede teodiden bina ettiği hanenin Nazargâhı
hassadi zamane olmadan naşi bu takrip ile icrayı ağraz zımnında dahi
ve itirazlan runüma ve berveçhi balâ emri zaruriyyattan olan masarifi
binaya türlü türlü askılar asup vesilei faslu gıybet ve malî mirîyi izaata
cesarettir deyu kadhü meremmet» olduğunu ilâve ediyor.
9
tdbar sebebi olan evin yapılışı münasebetiyle Rahmi (Divanı Rahmi

Varak: 56) şu tarihi vücuda getirmiş, ve şüphesiz ikram ve ihsana maz-
har olmuştur.
Habbeza kasrı ferah bahşü şeref bünyad kim
Tabehaşr âbad ede ikbal ile Rabb-ül-mecid
Dameni eflâkte mehcurub tebaşiri sabah
Cilvekerdir zira serafmda deryayı Sefid
Rengi dilkeşi nakşının manendii lâli mezah
Rizesinin sahai meydanı çün dürritefid
Saye sakfın sürür efza şebi vuslat gibi
Safhai divan hemrenk sabahı ruzu id
209
f: 14- 2

Selsebilinden gelen sanma sadayı ebşar
Birbiriyle etmede şevkü tareb güftü şenid
ömrü ikbalini Huda efzun idüp banisinin
Kesbi şevkiyle gelen ahbabı olsun müstefid
Hak bu kim tevfiktir Rahmi bu tarihi lâtif
Kasrı Behçet sahai zibende me'vayı said
1162
Ertesi sene Rebiülâhirinde (1750) «hakkında hâdis olan kıylü kal
nabeca, mahzı iftira olduğu» anlaşılmasıyle af ve itlak olunduğu gibi
Cumadebahınm onsekizinde Tershane Emini ve Şabımn yirmidördünde
de, Kethüdayı Sadn ali olan halefi Muhsin Efendi'nin yerine, ikinci defa
Şıkkı Evvel Defterdarı oldu. Ancak az bir müddet sonra hatta «henüz
nikü bedi ahvalinden bir madde zahir ve azlini mucip halet mütebadir
değil iken» sırf selefi ile aralarında mevcut husumet ve rekabet yüzün
den -Vak'anüvis'in tâbirince- «gûya umuru mühimmeden olan envali mi-
riyyenin cem' ve tahsilinde rehavet ve kusur ve esbabı tesamüh ve füturu
olmak üzere âlemi balâya sevk ve ilka olunmaktan naşi Zilkadenin
onuncu gününde azill» edildiği gibi İstanbul’da oturması da caiz görüle-
miyerek ve hatta bir gün bile kalmasına muvafakat ediimiyerek kapusu
halkını İzmir’de düzmek üzere, iki tuğla, Alaiye Sancağı uhdesine tevcih,
ve nefyi andırır bir surette payhtahttan uzaklaştırıldı. Bununla beraber
onun başına bu felâketi getiren Muhsin Efendi'nin bir müddet sonra aynı
hâle duçar ve onun sukutile hakkındaki muamelenin tamiri kolaylaş
mış olmakla taraftarlarının «Behçet Efendi'nin müptelâ olduğu keyfiy-
yet garaza mebni halet olup vücuh ile mağduriyyeti zahir ve ol misillû
vücudi maarif nemudun Miri miranlık ile kenar memleketlerde zayi'
olmasına» rizayi Padişahi kaail olamıyacağı yolundaki teşebbüs ve mü
racaatları tesirini göstermiş, «ve bu babda şerefbahşayı sudur olan Hattı
Hümayunu mevhibet makrun mucebince üzerinde olan Miri miranlık
kaydı mahallinden ref ve telkin ve şimdilik kenduye rahai temkin ve tef-
rikasayı hatır metaibten temin ve tatmin içün gelüp Edirne’de meksü
ikâmet ve devamı ömrü Devleti Padişahi deavatma iştigal ve müdavemet
eylemek üzere mahı merkumun evvaili (Rebiülevvel 1164 (1751) tarihile
şerefs^dar olan emre âli taraflarına irsal ve mektubu meserret üslubi
Hazreti Asafi ile cebirebendi kesri emval ve vücuh ile müteselli ve mes-
rur-ül-bal* olmuştur. (1)
1165 senesi Cumadelevvelinin onaltmcı günü (1752) Dersaadet’e
avdet ve hanesinde ikametine müsaade olundu.1
(1) İzzd Tarihi, V a rak : 244
210

Yine o sene Şevvalinin dokuzunda <1752) Ruznamçei evvel olup
badelazil 1167 Şevvalinde (1754), ikinci defa, Ruznâmeyi Evvel oldu.
1168 senesi Şabanının yedinci günü, (1755) üçüncü defa. Şıkkı Ev
vel Defterdarlığına tayin kılınmış ise de ömrü vefa etmiyerek yine o sene
Zilkidesinin ondördünde (1755) öldü.
Vak'anüvis ölümünü şöyle yazar:
«Defterdar Şıkkı Evvel olan Behçet Efendi anzai maraz ile bir kaç
gün müzdarip-ve mahı merkumun ondördüncü günü desti hadi-mül-lez-
zatyle cevheri ruhu dürci bedenden münselip» oldu. (2)
Şehzadebaşmda konağı kurbundaki İsmail Ağa mektebinde gömü
lüdür.
Şair, hem de iyi bir şair idi. Serez’de menfi hayatı yaşarken, halini
musavvir olarak, yazıp İstanbul'a gönderdiği ve dostlarile zamanı şair
lerinin bir çok tahmis, tesdis ve tanzire lâyık gördüğü gazel, şiirlerine
örnek olmak üzere, aşağıya konuldu.
— GAZEL —
O mehin sanma hemen hüsnü külûsuz oldu
Tabeşi sinei safide dil efruz oldu
Yar ile cilvemizi seyri rakip kejbin
Nazırı hasbi gibi görki nigehduz oldu
Rızkı mahsume rızadadeliğinden sadefin
Dürci cevfinde aden dürleri meknuz oldu
Kimi gördük garaz icrasına düşmüşlerden
Kârının evveli saad ahiri firuz oldu
Şereri şur saçar ateşe de yansa adu
Bu eser tab'ı firuzuna da mezküz oldu 1
Durmayüp su gibi nakdi varın
Ne yaman tıflı seris kim serefu amuz oldu
Beni lerzende eden mevsimi sermayı firak
Ahara faslı rebi u demi Necruz oldu
A gönül sabredelim biz de cefayı dehre
Sabırde çünkü feree nüktesi mermuz oldu
Erbain niyyetine çilei gam çekmedeyiz
Behçeta meskenimiz şimdiki Siroz oldu
Vasıf Tarihinde (Cilt-1, Sahife: 39) da gazelin son beyti:
Üç gün aramı safaya nice ruhsat bulunur
Behçeta meskenimiz şimdiki Siroz oldu
suretinde yazılıdır.
(2) Vasıf Tarihi, C ilt-1, Sahife: 39
211

Bir kaç mısraı pek parlak olan bu gazel Behçet Efendi'nin edebi
kudretini pek güzel gösteriyor, ve eski şairlerimizin yükseklerinden say
mağa hak bahşeliyor.
Fatih Efendi; (Teskerei hatime-tüles,ar) da (Sahifei: 29) kısaca,
tercümei halini yazdıktan sonra yukarda gazelini, noksan olarak, kaydet
diyor.
Gazelin son iki mısraını pek kısa tercümei halile yazan Kamus-ül-
âlâm (Cilt - 2, Sahife: 1416) Vasıfın yazdığı şekli kabul eylemiştir. Hal
buki birinci şekil daha manidardır.
Ramiz Efendi (Teskerei Ramiz, Esat Efendi Kütüphanesinde el yaz
ması nüsha. No. 3873; Varak: 16) tercümei halini kaydettikten sonra
hakkında diyorki: «Mumaileyh daniş ve irfan ile meşhur, erbabı maarif
ve kemale bezli kerem ve inayeti mevfur, şiir ve inşada selis ve küşade
tâbir ve hususa fenni muamma ve lügazda tab'ı balâları gayet binazir
bir şairi mahmetsemir olup halim ve selim ve mütevaz’i ve kerim ve
Mirahur Mehmet Bey Zaviyesi Şeyhi Resul Zade Abdülhalim Efendi nam
azizi muhteremren münib ve sâlikı ve tezkiyei nefse malik bir zat, hü-
ceste simat idiler.»
Şair olduğu gibi İyi bir hattat idi de. Hattatların tercümei halleri
ni yazan Müştekim zade; hakkında şu satırları yazmıştır:
«Şehridir. Hüsnü hattı sülüs ve neshi Giridî Mehmet Efendi'den
temeşşuk edenlerdendir. Bazı naseza lisanından Acem Kılıcı zade şöhre
ti zuhur ve anınla meşhur olmuştur. Mesnedi müstevfii Devleti aliyyede
illâ velekad yüselâs kaidesin icra ve tekmil eyledikte ziveri mesned iken
(Üstadı Asar 1168 tarihi Zilkide-tül-haramı nısfında Müfti Ankaravi Meh
met Efendi Medresesi ittisalinde hanesi kurbunda sahnı kabirde karar
eyledi. Mirahur Tekkesi Şeyhi Resul Zade Abdülhalim Efendi'den inabet
edüp Müsellem Şevh Ahmet'ten dahi orada icazet almış idi. Divani ve
Siyakat ve hurda Talikte dahi metanetle kemali cevelânı var idi.» (1)
Müstakim zadenin şu ifadesi de tarikatı sufiyeye intisabı olduğunu
isbat ediyor.
Diğer bir Teskerei Hattatin «hususa hattı Divonileri tacesermayei
iptihaç olacak rütbelerde» olduğunu söyledikten başka hususî haline
dair de şu dikkat değen malûmat veriyor: 1
«Şiir ve inşa müselemi tab’ı muhteremleri, maarifi saire ve kitabeti
fahire ziyneti kalemi muhteremleri, akranı nadir beliğ veedip ve mahir,
müsteşarı din ü Devlet, muhibbi ulema, melcei zuafa, melek-iyyül-haslet
(1) Tuhfi hattatiyn, S ah ife: 455-456
212

zergeridun hezar ban girdan olsa adiyle getürmiyeceği ruşena, kadrida-
m zişan, kibar vericalden zatı kerimi, melek-iyyül-hisaldır.» (2)
Sicilli Osmani müellifi (Cilt - 2, Sahife: 30) tercümei halini kısaca
yazdıktan sonra «ilmi mütevassıt cevdeti hat ve inşa sahibidir» diyor,
ve bir mescidin minberini ve vazeylediğini söylüvor. Bu mescid «Altın
cı Zade Zaviyesi» demekle maruf olup meşhur Şeyhülislâm Şemşettin
Ahmet Efendi’nin büyük babası Kemal Paşanın vanMrdığı mpçridtir Bu
nu yazan Hadika-tül-cevami (Cilt-1, Sahife: 180) Behçet Mehmet Efen-
diJnin vazife tayin etmeksizin vefat ettiğini de ilâve ediyor.
Hacegânı Divanı Hümayundan Mukabelei Süvari iken ölen ve ba
basının yanında medfun bulunan oğlu (Mustafa Cevdet Efendi) Talik
yazıda tmadı sâni olduğu taşında muharrerdir (ölümü 1201/1786/87).
ölümünü bir yanlışlık eseri olmak üzere yüz senelik bir farkla yazan «Hat
ve Hattan»; Behcet Zadenin, dedezade Sevyit Mehmet Efendi'den «Tahsilli
Behçet ve Tekmili Cevdet» ettiğini ve «üstadımn mezunu rabii» olduğunu
söylediği gibi şu malûmatı da ilâve eyliyor: 1
«Hüsnü hattan maada Kemankeş Vakfının endazı ve sair maariften
dahi akranının serferazı idi» (1).
Habm Efendinin mchazi olan (Tuhfei Hattatiyn’de «Sahife 744)
doğru olarak yazılıdır.
Enderunu Hümayundan tefeyyüz edip Sipahiler Ağalığına kadar
yükselen Halil Ağa damadı idi.
Halil Ağa'nın tercümei hali Sicilli Osman! de (Cilt-2, Sahife: 293)
şöyle yazılıdır:
«Enderunu Hümayundan bittefeyyüz Rikâptan Şehriyari oldu
1161 Cumadelahınnda Sipahiler Ağası olup Defterdar Behçet EfendiJye
damat oldu ve selefi Salih Ağa'nm konağı mefruşatiyle verilmiştir. Az
müddetle irtihal eylemiştir.»
Esseyyid Mehmet Muhsin Efendi

Boz İbrahim Efendi’nin yeğenidir (1). Zamanına göre iyice bir tah
silden sonra Dairei Defteriye intisapla tedricen yükselip Zimmet Hali
fesi oldu. Nisbeten küçük olan bu memuriyette sayü iktidarı ve çalışkan
lığı ile kendini tanıttırmaya muvaffak olması sayesinde 1162 senesi Ra-
(2) Devha-tül-kümab, Müellifi Su Yolcu Zade Necip, M illet K ütüphanesinde

yazm a nüsha. N o : 1041, S ah ife: 77
(1) H at ve H attatan, Müellifi H abip, S ah ife: 246.
(1) İb rah im Efendi; 'lld 1145, 1732 olm ak üzere Ud defa Şıkkı Evvel D efter
darı olm uştur. Fazla tafsilât İçin tercüm e! haline m ü racaat olunm alıdır.
213

mazanınm dördünde, (1749) Behçet Mehmet Efendi'nin yerine. Baş Def
terdar oldu.
Vak'a nüvis, tayinini şöyle yazıyor:
«Memuru Maliyye ve şüunu kalemiyyede tefennün ile kesbi taayyün
etmiş halâ Zimmet Halifesi olan Muhsin Efendi'nin eşkâli istidadi pes
perdei hafadan aşikâr ve itidali ahval ve girdan nigâştei takı iştihar ola
rak yevmi mezburda Defterdarlık hususiyçin Paşa Kapısına ihzar olunup
Huzuru Asafiye dühulünde Şıkkı Evvel Defterdarlığını Şevketlû Padişa
hımız size inayet buyurdular deyu ilbası hila’t olundu.»
Vak'a nüvis buna şu malûmatı da ekliyor:
«Berveçhi muharrer keyfiyyeti mezkûre gûya badaheten zuhurun
dan naşi Mumaileyh destan âdi ve esvabı ihtişamdan âri olmalariyle der
hal Kâtibi destar ve sair edevatı ihtişamı Defterdari ihzar olunup ahvali
takallübatı rüzigâra sureta hayran ve taaccüpgünan olarak mesrur ve
handan takım ile Defterdar Kapısına atfı inanı azimet ve medan umur
olan hidemata berveçhi memur mübadelet eylediler» (2).
Selefinin azil ve nefyinden bahşederken, Vak'a nivis'in, esbabı azil
ve nafyi için «Bevaisi hafiyyeden kat'ı nazar» dediğine ve burada da
gûya» ve «sureta hayran ve taaccüpgünan» kelimelerini kullandığına ba
kılır, ve bir de Defterdarlık kendisi için bir kaç derecelik bir terfi oldu
ğu nazan dikkate alınırsa Behçet Mehmet Efendi’nin azlinde bir âmil
olduğuna, ve mevkie getirilişinin iktidarının takdirinden başka sebeple
re atfedilmek lâzım geleceğine hükmolunabilir. öyle değil de sırf iktidarı
için getirilmiş ise tayin edenler için ne mutlu!..
1163 senesi Şabanının yirmi dördüncü günü (1750) Sadaret Kethü
dası oldu.
Vak'a nüvis; (Azmi Tarihi, Sahife: 231) yeni tevcihatı münasebetiy
le şunları yazıyor:
«Hâlâ Defterdarı Şıkkı Evvel olan Muhsin Efendi Hazretlerinin bu
ana gelince hüsnü etvar ve harekâtı fatanet girdan pesendide ve makbul
ve bundan sonra dahi kendüden din ve Devleti Aliyyeye lâyık ve nzayı
yümniktizayı Şehriyarive muvafık hidematı lâyika ve halâtı sadıka zu
huru müntazir ve memul olmaktan naşi mahi merkumun yirmi dördün
cü gününde huzuru hazreti Sadn Aliye davet ve Kethüdalık umuru tef
viz ve ilbası samur ile mazhan âfıfet buyuruldu.
Vak'a nüvis tzzi Süleyman Efendi’nin verdiği malûmat ile ehliyyet
ve liyakati anlaşılmakta olan Muhsin Efendi ondan mütevellit gurur ve
bir de insanların pek çoklannda terakki ettikçe daha ziyade yükselmek
<2) îzzi Tarihi, Salılfe: 207
214

için artan ihtiran ilcasiyle bazı yolsuz hareketlerde bulunmaktan, ve bu
suretle halkın ve erkânın şikâyetini davet eylemekten hâli kalmamaya
başladı. İşte halefi Behçet Mehmet Efendi hakkında reva gördüğü mua
mele yüzünden taraftarlarınca aleyhine çevrilen itiham okları ondan
sonraki hareketleriyle daha ziyede tesirini göstermeye başlamış, ve niha
yet 1164 senesi Rebiülevvelinin ikinci günü (1751) azledildikten başka
«Sadareti ele geçirmek töhmetiyle» Bozcaada'ya sürülmüştür.
Vak'a nüvis; Vekili Saltanat Kethüdalığı gibi makamı aliyye kani
olmayup eluhdeti alerravi gûya ulüvvü himmeti havi hareket ile tahsili
Vezaret belki bahşi daniş âravı mevkii imtihanı itibarda ceridei aliy-
yülâlâya sübt daiyesinde olduğu güft ü gû ile şöhret ve bu şöhret ken-
düye aynı kemal ve mucibi hasaret olur âfet olmakla» sukutunu bu su
retle kendi kendine hazırladığını anlatmak istediği gibi Hükümet erkânı
na da şu yolda nasayih icrasından kendini alamıyor:
«Erbabı menasıbı âliveden ricali kibar bulunduğunu mansıbı celil-
ül-miktar kadir ve itibarın bilüp şükrü güzar cenabı münimi perver-
digâr olmak Iâzimei rüşdü sedat ve zatında her ne kadar liyakat ve isti
dat var ise dahi elbette imtidadı zaman munzam olmak lâbüd idüğün
fehm ü idrak ederek sabır ve tenniyi itiyat edüp meselâ mir'ati derunun-
da sureti hasnavı merattibi uhraye meyil ve haheş runüma olduğu halde
dahi izhariyle tehalük vadilerine sâlik olmıyarak işi vakti mukaddeleri-
ne ihale Cenabı Vahib-ül-amalin kemali keremine itimat Sstinad eylemek
ve zararı avn isabet etmivecek mertebe yolivle gelmek 'kân makul idiği
müsellemi âmmei fühul olan manayı hired karindir» (1)
Sürgün müddeti bir seneye yaklaşmakla beraber merhamete şa-
yeste oHu&u da nazarı dikkate alınarak 1165 senesi Saferinde. (1752)
ileride haliyle mütenasip bir memuriyyetle kayrılmak üzere şimdilik Da-
riilhilâfeye gelerek hanesinde ihtiyarı ikamet kaydiyle, serbest bırakıldı.
O sene Rebiülâhirinde Defter Emini, Şevvalin dokuzunda da
(1752) Tevkii oldu. 1166 (1953) da azl olunup 1167 (1754) de, ikinci de
fa, nasbedildi.
1168 Şevvalinde (1755) Yeniçeri Kâtibi, ve 1170 Muharreminin yir
mi beşinci günü (1756) azil ve Gelibolu'ya nefi olunan Ahmet Efendi'nin
yerine, ikinci defa. Defterdarı Şıkkı Evvel oldu. Bununla beraber memu-
riyyeti imtidat etmiyerek aynı sene Cumadelelasmm onuncu ıgünü infı-
sali vukubuldu.
Açıkta bırakılması iktidarsızlığından Veya diğer mühim bir sebep
ten ileri gelmiş değildi. Defterdarlığa nasbında bir kaç gün geçer geç
mez Sadaret değişikliği vukua gelerek işbanına getirilen Mustafa Paşa'mn
215

yerini Ragıp Mehmet Paşa işgal ettiğinden yeni Sadrazam Paytahta
gelep ve işe başlamasını müteakip Kethüdayı Sadn Ali ile birlikte azl-
olunduğuna bakılırsa iş bildiğini katırmak gibi bir çok zararlara sebe-
biyyet vermesine rağmen elân da bir türlü terk olunamayan götü âdete
tebiyyet edildiğinde şüphe kalmaz. Bununla beraber Koca Ragıp Paşa
gibi değerli bir Vezirden böyle zillelerin suduruna insanın teessüf etme
mesi mümkün olamıyor. Bunu da zamanın telâkki tarzına atfetmek za
ruridir.
O sene Cumadelahıresinin on ikisinde, (1756) öldü.
Karacaahmet'te gömülüdür. Kabri (Karaca Ahmet Sultan) türbesi
nin tam karşısında ve demir parmaklık önündedir.
Kitabei Sengi Mezarı
Lâilâhe illallah
Muhammed Resulullah
Merhum ve mağfurün leh
Sabıka Defterdarı Şıkkı Evvel
Esseyit Mehmet Muhsin Efendi
Ruhiçün elfatiha
1170
12 C.
Sicilli Osmani’de (Cilt -4, Sahife: 512) «Müdebbir ve liyakatli idi*
denildikten sonra evlât ve arabası hakkında şu malûmatı vardır:.
«Mahdumlarından (Mehmet Sadık Efendi) 1183 Saferinde fevtle ya
nına defnedilmiş ve diğer mahdumu (Seyyit Mustafa Efendi) 1184 de ve
fat edip o sene irtihal eden oğlu (Seyyit Numan) ile birlikte Kesriyeli Za
deler âilesi kurbunda Topkapı'ya defnedilmiştir. Kesriyeli Ahmet P aşa
ya sıhriyeti.vardır.»
Kâmil Ahmet Paşa (Sopa Salan)
Belgrat'ta Gümrük Kâtibi Mehmet Etendi adlı birisinin oğludur.
Beleratta doğdu. Zamanına göre bir tahsilden sonra Gümrük’e devama
başlamış, ölümü üzerine yerine tayin edilmiştir.
Belerad’m istilâsı üzerine kaçarak îç Çuhadarlıkla Recep Paşa'ya
intisap etti ölünce Deli Hasan Paşa Zade Vezir ,Mustafa JPaşanın hizme
tine geçti.
Sonradan Defterhaneye girerek zamanla terakki ile nihayet Hace-
gândan oldu.
Bilâhara Ordu Defterdarı, 1160 (1748) da Sipah Kâtibi, daha sonra
Tersane Emini olmuştur.1
(1) izzi Tarihi, S ahife: 232.
216

1163 senesi Zilkadesinin onunda (1750) epeyce bir nüfuz kazanmış
olan Kethüdayı Sadrı Âli esbak Defterdar Muhsin Efendinin delâletiyle
Şıkkı Evvel Defterdarı oldu. Ancak aradan dört ay kadar kısa bir zaman
geçmeden (Rebiülevvel 1164 (1751) azil, ve Limni'ye nefyedildi.
Vak’anüvis; azil ve nefzinin kaza eseri olduğunu söylüyor:
«Bevaisi hafiyyeden kat’i nazar sureti zahirede azlini icap eder ha
let yoğiken tabu teebi pür ıztırap azle müptelâ ve mahmumi mehmum
âsa lerzei bimü kaza olarak (Şiir)
Gayri cinni ve enelmuakıbı fihim fekeenni sebabihilmüteneddim mefa-
dım lisanı hali gûya ve bafermanı âli Limni Çeziresine tağrip ve iclâ
olundu» (1).
Müverrihin; azilleri ekserisi için «bevaisi hafiyye» tâbirini kullan
ması o zamanlarda pek aleni olmak, herkesin azil ve ithamı sebebi açıkça
gösterilmek hakkındaki lüzum ve vücup hilâına olarak bu gibi işlerin
daima el altından, her vakit sebebsiz, yahut pek âdi bir bahane ile icra
edildiğini göstermek itibariyle dikkate değer. Bununla beraber azil, onu
o makama getiren Muhsin Efendi'yi takip etmek itibariyle esbabım daha
derinlerde veya gizli işlerde aramaya mahal bırakmaz. Hami ve mahmi-
nin aynı zamanda uzaklaştırılmasına lüzum görüldüğüne kolaylıkla hü
küm olunabilir.
Sonradan Reisülküttap olduğu cihet/e «Sefine-tür-rüesa» nın hudu
du üzerine giren değikişliği için, Ahmet Resmi Efendi, şu malûmatı veri
yor :
«Muasırı bulunan evliyayı umur ile hüsnü imtizaç edemediğinden
müddeti kalile zarfında azılolundu» (1).
Gerçi bu mütalâa da belki varit olabilir. Fakat her halde pek kuv-
vetli-değildir. Hele tebdil için gösterdiğimiz sebebi çürütemez.
1165 senesi Sumadelevvelinin on altıncı günü (1752) evinde otur
mak üzere af ve ıtlak olundu.
Yine o sene Şevval tevcihatında Mukabelei Süvari, ve iki sene son
raki Şevval tevcihatında (Şevval 1167/1754) Cizye Muhasebecisi, 1168
senesi Zilkadesinin on yedinci günü (1755) huşuneti tab'ı yeni Sadrîzam
Ali Paşa'nın hoşuna gitmemesi hasebiyle azli ve Girit’e nefiy olunan Abdi
Efendi'nin yerine Reisülküttap oldu.1
(1) İzzi T arihi, S a h f e : 243

(1) Sefine-tür-riiesa, M üelM i G iridi Resm i Ahmet S a h ife : 91
217
Vak'anüvis; selefinin azil ve nefyini yazdıktan sonra :
«Defterdarı Sabık Kâmil Ahmet Efendide istihkakı zatı zâhir ve
o mesnede ehliyyeti Keşşemsi filhacir bâhir olmakla şehri merkumun on
yedinci günü zümrei küttaba reis fulki Devlete Bereis kılındı» diyor (2).
1169 senesi Muharreminin on dokuzunda (1755) Sadaret Kethüdası
ve yine o sene rebiülevvelinin son beşinde, (1756) Vezaretle, Selanik Va
lisi oldu.
Vak'anüvis; Vezaret tevcihi münasebetiyle diyor ki :
«Uzamayı ricali Devleti Aliyyeden olup hâlâ Sadrâzam Kethüdası
olan Kâmil Ahmet Efendi'nin rütbei vâlâyı Vezarete istihkakı nümayan
olduğuna binaen işbu Rebiülevvelin son beşinci günü hil'ati zerduzi Ve
zaret ile kadrü itiban terfi' ve tenvih ve şimdilik Livai Selânik tarafına
tevcih olundu» (3).
Halbuki hakikatte Vezaret, müverrihin dediği gibi, istihkakına
binaen değil Sadrâzam tarafından istirkap edilmiş, ve İstanbul'da kal
ması kendi mevkii için muvafık görmemeye başlamış olmasından dolayı
tevcih kılınmıştı. (4).
1172 Cumadelahınnda Hanya, sonra Bosna Valisi oldu. Az zamanda
azlolunup 1173 Zilkidcsinde (1760) Mısır Valiliğine tayin edildi. Ancak
epeyce zamandanberi ora işleri karışık gittiğinden yerlilerle birleşen se
lefi kendisini vazifesi başından uzaklaştırdı. Bunun üzerine Kandiye Va
liliğine tahvil ettirildi.
Mısır hakkında kıymetli malûmatı ihtiva eden «Afrika Delili»nde
bu münasebetle şu mühim izahat vardır:
«Ahmet Kâmil Paşa gayet çalışkan ve afif ve gayyur olup ümera
me'kelini iptilâa zaman ve imkân bırakmadığından selefi Mustafa Paşa
mansıbı cedidi olan Cidde’ye daha hareket etmezden evvel beyler Ahmet
Kâmil Paşayı indirip yine Mustafa Paşayı çıkararak Dersaadet’e bir de
mahzar gönderdiklerinden olvakıt Sadrâzam bulunan Mehmet Ragıp Pa
şa Mısır’da Vilâyeti mesbukası cihetile olan vukufuna binaen bu mahzar
daki müstediyati vakıayı red ile Ahmet Paşa'yı Kandiye ve Mustafa Pa
şa'yı nasp ile Mısır Valiliğine Bekir Paşayı tayin ettirdi» (1).
Halbuki Koca Ragıp Paşaya düşen Kâmil Paşa’yı orada ipka et
tirtmek, ve Valiyi işden el çektirmek cüretini gösterenleri tedip eylemek
idi. Ancak o zaman Devletin haysiyyeti iade edilmiş, ve sonradan şahit1
(2) Vasıf T arihi, C ilt-1 , S ah ife: 38

(3) Vasıf, C ilt-1 , S ahife: 48
(4) Sefine-tür-rliesa S a h f e : 92
(1) Vasif T arihi, C ilt-1 , S a h ife : 186
218

olduğumuz elim hadiselerin böylece vukuu evvelden menolunmuş olur
idi.
Kandiye’de çok duramadı. Müverrihin kaydı veçhile 1176 Recebin
de (1763) «hilâfı rıza harekete mütecasir» olduğundan azil ve Pesmu’da
ikametine emri âli sudur etti. Etzil ve ikamet hadisesi Sadrâzam ile be
yinlerinde mevcut anlaşamamazlıktan ileri geldiği için Ragıp Mehmet
Paşa'nın ölümüyle affa mazhâr ve refolunan Vezareti iade edildiği gibi
Hanya Sancağı yeniden uhdesine tevcih edildi. İşinin başına gitmek
üzere bindiği gemi havanın muhalefetinden dolayı Hanya'yı tutamadı,
dönüp tekrar Resmu limanına sığındı. O günlerde tutulduğu hastalıktan
bir kaç gün içinde öldü.
Vak’anüvis; ölümünü yazdıktan sonra diyor k i:
«Müşarünileyh Devleti Aliyyede meratibi samiyeye nâil ve encam-
kâr hilâli ikbali cahı menbai Vezaretle bedri kâmil olup maarif aşina ve
himmeti vâlâ bir düsturi bihemtay idi. Defterhanede kitabetle meşgul
olduğu zaman fevtine dek bir seccade ve hırka ve teşbihi tenha bir ma
halde hazır ve leyalii haliyede bazı ekâbirimeşayihten telâkki eylediği
ezkar ile müteveccihi dergahı Iîazreti kadın olur imiş. Müşarünileyh ga
yet müsekkel ve cesim ve sahibi heykeli azim olup kıyafetinden gabavet
ve tebatından gılzat melhuz iken vücudunda asla siklet olmayup akılü
idraki kemalinde ve rüştü zekâsı nisabında olması kıyafetname mütalâa
edenleri garki hayret eylerdi. Ancak tab’mda cüzi hiddet ve meşrebinde
nahvet olup hatta nasmiyanna «Sopa 'salan» şöhretiyle namzet olmuşidi.
Hudavendigâzı sabık cennet mekân Sultan Osman Han asrında Reisül-
küttap bulunup tavır ve reftannı sencidei mizahi tedkik ve
edeb ve kemalini nuri ferasetle tahkik buyurup lisanı nastan insan salim
olamaz bu adam kâmil bir adam imiş. Fima baat «Kâmil» mahlasiyle ta-
hallus etsin deyu nutku Hümayun buyurduklarından «Kâmil* denilip
hatta Vezareti halinde tarafına hitaben sadır olan evamirde elkabma Kâ
mil izafesi müstefiz ve şayidir» (1).
Tercümei halini yazan Sefine-tür-rüesa «altmış sekiz tarihine kadar
rütbei riyasete itilâ edenlerden Kethüdayı Sadrı Âli oldukları mesbuk
olmayup sahibi tercümeden sonra eslâfa âdet olmuştur» dedikten sonra
hususî haline dair şu malûmatı veriyor:
«Müşarünileyh bâlâ kad ve cesim-ül-endam ve hafif-ür-ruh ve şirin
kelâm ve salâhı hal ve mehasini efal ile meşhuru enam olup sahibi cer
beze ve mareke ârâ olmasından naşi hilâfında olanlar Sopa Salan laka-
biyle telkip ve hini neşetinden vefatına kadar manii feyiz olacak gûna
gün süvadı ru’ye tertip etmişler iken kârgir olamayüp rütbei Vezarete1
(1) A frika Delili, Müellifi M ehm et M uhsin CUt -1 - Sahife : 726
219
Original from
kadar panihadei izzü ikbal olmuşlardır. Mahdumları meşhur Hakkı Pa
şadır».
Sürgün olarak Edirne’de iken (Hasan Sezai) Hazretlerinin türbe
sini tamir ettirmiştir. Tamirdeki bir zekâ eseri her nedense kendisine at
fetmek isteyen Sefine-tür-rüesa zeyli Müellifi Süleyman Faik Efendi;
«îstitrat» başlığı altında icap eden malûmattan sonra şu hükmü de veri
yor: «Edirne'de inşa eylediği merkadi Sezayi kubbesine iki pençere yap-
tırup ol pençerelerin zahırlarmda kitabede birer mısra yazılmasını tas
vip ve pençerelerin biri hankah kapısının dahiline tesadüfi cihetiyle Sezai
Efendi merhumun inşat buyurlukları Na'ti nevi maktaı k i:
Eya Şahı rüsül rehmet Sezai derdimendindir
Kapun bekler kadimi hizmetinde pir perverdir
Bu mısraların yazılmasını tensip etmiş ve mısraı evvel sokak tara
fında olan pençere balâsına ve mısraı sâni hankah kapısının dahilinde
olan pençere balâsına yazılup kapun bekler lâfzın ıhankah kapısının
üzerine getirilmesini iltizam eylemiş ve ilelân olveçhile ebniycsi baki
idüğü muhariri fakire meşrud olmuştur. Bu keyfiyyet ancak müşarüni
leyhin irfanı zatiyyesinde belki Sezai Efendi’nin kerametine mahmul
dür» (1).
Ramiz Efendi (Tezkerei Ramiz, Esat Efendi Kütüphanesinde yazma
nüsha; No 3837, Varak: 83) tercümei halini kısaca yazdıktan sonra hu
susî halini gösteren şu satırları eserine geçiriyor: «Müşarünileyh edip
ve vakur ve umuru Devleti Aliyyede sâi ve cesur, âkil ve kâmil ve sahi
ve kerim bir Veziri bi muadil olup Can Kurtaran Şeyhi Şeyh İsmail
Efendi'den münip ve salik ve tezkiyei nefse malik idi. Lâkin her umurda
Rüstern var arzı bazuyu iktidar etmeğin(Sopa Salan) lâkabiyle dahi
şöhretişiar ve gayet simim ve cesim olmakla kendileri mütehammibiat
nadirattan bulunduğu âşikâr idi.»
Müştekim Zade tarafından yapılan tashihatta «bu bir kaç beyti su-
fîyaneleri tarikati aliyye Meşayihi kiramma kemali temellük ve incizap-
lanna işaret eder» denildiği halde beyitler yazılmadığı gibi Ramiz Efendi
de «Âsarı maarif şiarlarından bu çend ebyatı kâmilâneleri tahrir ve
testir olundu» kaydı mevcut bulunduğu halde zaten müsvedde halinde
olan eserine bir şey yazmamıştır. Binaenaleyh salahiyyetli iki zat tara
fından şairliği tasdik olunmasına rağmen süslerine örnek verilmesi kabil
olamadı.
Ricalden Hasan Efendi damadı idi.
Oğlu Hakkı Mehmet Paşa'nın tercümei hali Sicili Osmani'de (Cilt-2,
Sahife: 96) şöyle yazılıdır:1
(1) Sefine-tür-rüesa S a h ife : 92
220

«Kâmil Ahmet Paşanın mahdumudur. Babı Âlide bittefeyyüz ho
calık verildi. 1196 da Haremeyn Muhasebecisi, 1198 de Yeniçeri Kâtibi,
200 Cumadelulasmda Mutbah Emini, 202 Şevvalinde Rikâbı Hümayun
Defterdarı olup 203 Cumadelulasmda azl olunup Şevvalinde Nişancı,
sonra Orduyu Hümayunda Reisülküttap Vekili, 205 Rebiülahirinde Ket
hüdayı Sadrı Âli olup Şabanında mazulen îbrail'e memur oldu. 206 da
Defter Emini, 207 Şabamnın 23 üncü günü saniyen Kethüdayı Sadrı Ali
olup 208 Rebiülevvelinin sekizinde azledildi. Badehu Rumeli Ticaret ve
Zeamet Nazın oldu. 210 Cumadelahıresinin on dokuzunda Vezaretle
Rumeli Valisi oldu. Begayet şiddetle tedibi ussata kıyam eyledi.
«211 evahirinde Halep Valisi olup yolu Söğütlü kasabasına uğra-
yup ahalinin ademi kabulü üzerine dinlemeyüp kasabaya dühul ile ateş-
salması haberi üzerine Vezareti refile îstanköy'e nefyolundu. 213 de Ve-
zareti bilipka Hanya ve sonra Ağrıboz ve 215 zilkidesinde Bosna Valisi
badehu Rumeli Valisi oldu. Beş altı mahtan sonra 216 da ref'i rütbe ile
Sakız'a nefyedildi. 222 de Vezareti biliade Erzurum ve müteakiben Ak
deniz Boğazı Muhafızı ve Seraskeri oldu. 223 de Konya ve sonra Diyan-
bekir Valisi olup 224 de azil ve Vezareti ref ile îstanköy'e mefyolundu.
1226 Şabanının on birinde vefat eyledi. Ârif, kâtip, hükümetinde şedit,
müdebbir idi. Hatta Valide Sultan Kethüdası Yusuf Ağa bir gün «Vefa
tımı bilsem ne iyi olur idi dediğinde Şeyda Efendi «Hakkı Paşayı Sada
rete sevk buyurunuz» demişti. Mahdumu îzzet Ahmet Paşadır. Hazine
darı «Yakup Ağa» ya Kapucubaşılık verilmişti. (Hakkı Paşa) bu İzzet
Paşa mahdumudur. Mirimiran ve Bihke mutasarrıfı olup 1294 de vafat
eyledi».
Bu Hakkı Paşa Ebüzziya'nın «Nümunei Edebiyat» da «Silivri Naibi,
şeriat haini, ilâmını gördüm, kahkahayle güldüm. Meali hezeyan, hükmü
hilâfı Kurandır. Möhri müeyyidimi basarım, seni mahkeme kapısına asa
rım» mektubundan başka bir eserini göremediğini söylediği Hakkı Pa
şadır. Zamanımızın kıymetli biyograflanndan îbnülemin Mahmud Kemal
înal «Türk Tarih Encümeni Mecmuası» nda (1 Teşrini ısani 1926 No - 18
(95) Hakkı Paşanın mükemmel bir tercümei halini yazmış, Tepedelenli
Ali Paşaya gönderdiği yukardaki mektuptan daha çok mühim olan bu-
yurultusunu da aynen koymuştur.
îzzet Ahmet Paşanın tercümei hali Sicilli Osmani'de (Cilt - 3, Sa-
hife: 462) şöyle yazılıdır:
«Hakkı Mehmet Paşa’nm sulbünden 1213 de tevellüt eyledi. Kapu-
cubaşı ve Yeniil Voyvodası olup Selim Paşa ile Rusya harbinde bulunup
Mirimiran oldu. 253 Cumadelahınnda Ferik ve Ankara'ya memur olup
orada Bağdat Feriki Ali Rıza Paşaya damat oldu. Badehu îzmit ve 56 da
221

Adana inzimamiyle Cidde Vali Kaymakamı ve 258 Muharreminde Sayda
Valisi olup o sene Kıbrıs Muhafızı ve 59 Muharreminde yine Adana ve
60 Muharreminde Bolu ve 61 Ramazanının on sekizinde Vezaretle Di-
yarıbekir ve 62 zilkidesinde Erzurum ve Zilhiccesinde Sivas Valisi olup
63 Zilhiccesinde azil olundu. 64 Rebiülahirinde Yanya ve Zilkadesinde
Trabulus Garp Valisi oldu ve 68 Şevvalinde azl ile 69 Zilhiccesinde Bei
rat ve 71 Rebiülahirinde saniyen Yanya ve 72 Saferinde Trabzon ve
Cumadelahınnda Şam Valisi, 74 Rebiülahirinde Meclisi Vâlâ Azası ve
75 Muharreminde ilâveten Trabzon Valisi olup 77 Saferinde azledildi.
78 Rebiülahirinde Konya Valisi olup 84 Saferinde jnfisal eylemiş ve
85 Recebinin yirmi dokuzunda Hudavendigâr Valisi olup 87 Muharremi
nin evahirinde azil vetekaüt edilmiş ve 1293 Muharreminin yirmi dör
dünde vefat eylemiştir. Haydarpaşa’da metfundur. Omuru idareye va
kıf, mütteki, salih, sahi, mükerrem idi. Mahdumları Musul Vali Sabıkı
Aziz ve Hakkı Paşalarla Süleyman Beydir.
Hasan Efendinin tercümei hali kezalik Sicilli Osmani’de (Cilt - 2,
Sahife: 161) şöyle yazılıdır:
«Kâmil Ahmet Paşa damadıdır. Kalemden yetişip hocalık verildi,
ve bir aralık Bentler Bina Emini ve 200 Şevvalinde Teşrifatçı ve 202 de
vekâleten Vak’anüvis ve teşrifati oldu. 1204 şalinden sonra Mutbah
Emini oldu. 212 Saferi gurresinde fevt oldu. Haydarpaşa'ya defnedildi.»
Hilmi Mustafa Paşa

Ali efendinin oğludur. (1 ) İstanbul’da doğdu. Zamanına göre iyice
bir tahsilden sonra henüz pek genç iken babasının memur bulunduğu
Ruznâme kalemine devama başladı. Derece derece yükselerek 1146 da
(1733) Kesedar oldu. Babası gibi, o da, bu vazifede ondokuz seneyi aşan
uzun bir zaman kaldıktan sonra 1164 senesi Rebiülevvelinde (1751)
Belgıradî Ahmet Efendi'nin yerine, defaten Baş Defterdar nasbedildi.
Zamanı şairlerinden Rahmi (Divanı Rahmi, Bayezit kütüphane
sinde yazma nüsha. N o: 5796, varak: 67), bu münasabetle, şu tarihi vü
cuda getirmiştir:
Didesi ruşen kalem erbabının oldu yine
Bir kadirdanı hüner mesnedi firuzi Defteri
Sahibi divan istifa karim aklı gül
Cümle ashabı aklâmm maarif perveri
Mustafa nam ü melek haslet mekârim menkibet
Müttekâ pirayı izzet avni Hakkın mashan
Böyle ibn il becdei fenni Şiyakat var ikin
Gayrı kim şayân görür ol mesnedi valâ teri
222
Halet efzadır bakılsa didei ibret ile
Hat beraverde güzelden sureti defterleri
Söyle ey Rahmi ana tarih berveçhi cemil
Sahibin buldu sait ola mahallî Defteri
1164
Tayini Keyfiyyeti ile iktidar ve liyakati derecesini Vak'anüvi şöy
le anlatır:
«Devleti aliyyenin mehamı azime ve hutubu cesimesinden medarı
husuli emvâli mirîyye olan cahı valâyi Defterdari münhal olmakla za-
ter ve zamanen liyâkat ve istihkaki zâhir ve irsen ve kisben liyâkat ve
istidadı bâhir, umumi kalemiyyede misli nadir ve şuunu maliyyede ke
mâli vukuf ile fıtku ritka kaadir maarif piranı umur aşina halâ Ruz-
namçei evvel kesedan bulunan Saadetlû Mustafa Efendi Hazretleri on-
dokuz seneden mütecaviz Kesedarlık makamında istihdam olunup ber-
muktezayı istidadı Hudadâd fünunu aklâmda mahareti evfa ile manendi
kalem istikamet ârâ ve ahlâkı hasene ve etvan müstahzeneleri elsine
pira olduğundan maada vücuh ile ehliyyet ve sadakati malûmi dirayet
mevsumi cenabı Sadaret uzma olmaktan naşi erbabı istihalden bu güne
zatı maarif rehin müceddeden çerağ güzin ve nihali garsi yemin buyu
rulmak babında mübarek rikâbı kamiyabı husrevaneye arz ve telhis ve
betahsis alâmeti cebini hali olan berahini sıdku emantile tensis buyur
maları ile hakkında mekârimi seniyyei Şehriyari bidiriğ ve şâmil ve ba
emri hümavun Defterdarlık rütbei rafiasına vasıl ve nail olup mahı ıt-t -
kumun ikinci yevmi septte lıuzudu bais ül huburu asafide ilbâsı hi-
lat’i fahire ile müptehiç ve mesrur buyuruldu.»
îzzi Efendi; kendilerinin «Şahidi gülçehrei hususları ile me’luf»
olduklarından dolayı aşağıdaki tarih ile tayinlerini «teberruken ceridei
vakayia kaydettiğini* haber veriyor. ( 1)
îzziya tebşir içün bestir bu tarihi celi
Geldi a'lâ kâr ferma cayi Şıkkı evvele
Vak’anüvi’sin sıdku istikametinden bahsettiği Hilmî Mustafa Efen-
di'nin memurivvetinin uzaması ve sefahete iptilâsı kendisini dile getirdi.
1166 senesi Zilhiccesi başlarında (1753) Deli Emir Paşa lakâbı ile maruf
Yeniçeri ağalığmdanvezaretle çıkan Sayda Valisi Ahmet Paşa'nın ölümü
haberinin payitahta gelişi Defterdarın zahiri taltif şekli altında İstan
bul'dan uzaklaştırılması için güzel bir vesile oldu ve 1167 senesi Muhar
remi gurresinde, (1753) Mirimiranlıkla, Sayda Valiliğine tayin edildi.1
(1) Ali Efendi; B urm alı M escit milezz’ni iken yolu İle Ruznâme K esedan olup
m em uriyyetl Yirmlüç sene im tidat ve E dirne’de vefat etm iştir.
223
Vak’anüvis; bunu şu suretle kaydediyor;
«Defterdarı vakt olan Hilmi Mustafa Efendi'nin sefahete dair tavrı
bu hilâlde mucibi inhitatı kaderi olup zımmen tatyip ve manen âsıtane’-
den teb'it ve tecnib kastile Eyaleti Sayda barutbei Mirimirani gurri Mu
harremde mumaileyhe tevcih ve bu vesile ile inzan hamil ve tembih kı
lındı.» ( 2 )
Serbest bir hayata alıştığı için taşra hayatı kendisine güç geldi ve
gittiğinden biraz sonra avdet çaresini aramağa başladı. Nihayet «Miri-
miranlığı ref ve ilgâ ve Haceganlığı takrir ve ipka» olunmak şartiyle Âsi-
taneye avdetine müsaade olundu (Recep 1168/1755).
Behçet Mehmet Efendi'nin ölümü üzerine 1168 senesi Zilkidesinin
on dördüncü günü (1755), ikinci defa. Defterdarı Şıkkı Evvel nasbedildi.
Vak'anüvis; Tayinini dikkate değer surette kaydediyor:
«Hilmi Mustafa Efendi'nin fenni defteride mahareti ve etraf ve ek-
naf ile hüsnü muamele ve işreti mucip tell'lüü kevkebi rifati olup bu de
fa dahi Defterdar ve kilidi gencinei Şehriyari âli tebar oldu» (1).
Tekrar Defterdarlık makamını işgal edince eski hareketinin sebeb
olduğu uzaklaştırılmak gibi felâketten ibret alacak ve bir daha o gibi
halleri tekrar etmiyecek yerde yeniden sefahete daldı.
Üçüncü Osmanı; dindarlığı taaaassup derecesine vardırmış ve hare
ketlerinde ifrat ve tefritten kurtulamamış bir Padişah olduğu gibi etra
fını alanlar onun bu hareketini tadil edecek, itidale sevk ve bu sayede
memlekti hüsnü idare eyleyecekleri yerde, onun daha ziyade taassup
damarına basıyor, kışkırtmaktan hâli kalmıyorlardı.
Bunun tesiriyle Sadrâzamlar, memurlar birbirini müteakip azil,
nefiz olunuyor, epeyce bir zamandanberi unutulan Sadırâzam katli şe
ması da. yeniden, meydan alıyordu. îşte böyle bir zamanda kendisini
kollaması. Padişahın ve etrafını alanların tehlikeli hareketlerinden sakın
ması lâzım gelir ken o: yine alabildiğine gidiyor, eski zamanda, evvelki
memuriyyetinde yaptıklarım tekrardan geri durmiyordu. Bu hareketi
nihayet edbannı mucib oldu. Azl ile beraber «Limni» ye sürüldü (6 Sa
fer 1169 1755).
Vak'anüvis; hal ve harektiyle azil ve nefyini yazarken o meyanda
iş bâşma, para vaadiyle, geldiğini de ilâve eyliyor:
«Defterdar bulunan Hilmi Mustafa Efendi'nin fisku fücure inhi
maki ve emvali miriyyeyi sarf ve istihlâki mücerrebatı umurdan iken bu1
(2) Vasıf Tarihi, C ilt-1 , S a s f e : 15

(1) Vasıf Tarihi, C ilt- 2, S ah ife: 39
224

defa dahi va’di nukud ve bezli budu nebud ile Defterdarlığı tahsil et-
mişidi. Sekreti gafletten rehyabı ifakat olmasına şeddi şedidi heva ve
hevesi mani ve hâciz ve ıslah halinden huşmendanı Devlet dermande ve
âciz olduklarından işbu Saferin altıncı günü Defterdarlıktan azl olu
nup Üsküdar'da tevkif ve esnafa olan düyunu kesiresi malının bey’ile
bir miktar tahfif olunduktan sonra Limmi Ceziresine nefiy ve tasrif
olundu» ( 1).
Bir çok borç yapmış olması, Vak'anüvis’in dediği gibi, israfta ileri
gittiğine şüphe bırakmıyor. Birinci defa olmak üzere Defterdarlık maka
mını ihraz eylerken İzzi Efendi'nin sıdku istikametinden hüsni hal ve
hareketinden bahsettiğine bakılırsa yükseldikçe sefaheti artırdığı an
laşılır.
Vaktim ne suretle geçirdiğini ve paralan nerelere sarfettiğini
muasın şairlerden (Sünbül zade Vehbi )nin, bir parça perde birunane
olmakla beraber, şu şiiri pek güzel gösteriyor:
Şehrengiz berayı çend civananı meşhur ve mülekkap İstanbul der
Defterdar Hilmi Paşa berayı lâtife nüviste (2).
Habbeza şehri İstanbul'da güruhu huban
Hüsünle her birisi velvele ârâyı cihan
Ruyumu zerdeden ayva gülünün hasretidir
Dağıdar etti dili lâle izanm Numan
Yusuf’a kul olayım Padişahi hubandır
Olsun Ismaile de canı azizim kurban
Yeni doğmuş aya benzer deyu şehri Receb'in
Nereye gitse geçer ardına âlem Şaban
Gerçi saçlı tavn da hayli zarif amma
Şimdi bu arsada divan anındır meydan
İşlemezse eğer ol basma koyun saatin
Her dakika Kirişi bendere görsün yaran
Gümüş endazeye çok ölçü ne gördük amma
Gelmedi arşına ol Kâlei zerdü zekiran
Sib veş gabgabin okşatsa ha ceybi elması
Taze şeftalusuni almağa yoktur imkân
Kurda kaptırmıyalım pek küçüktür Kuzulu
Koyuna girsün emin olsun evafattan aman
Pek cefakar değil gerçi Vefalı biliriz
Harcına lik vefa etse nukude yaran
Şimdi gayette tüylendi peri çehre Halil '1
(1) Vasıf T arihi, Cilt -1, Salhlfe: 47
225
f: 15 - 2
Digitized by Google . Original from
Gerçi bıldırcın idi bu sene oldu şeytan
Tun uşşak idi Musa Çelebi dükanı
Lik Firavn imiş ol ustası çingane hemen
Çün Beşiktaşlı henüz daye kucağında gezer
Mehdi ağuşa bilinmez çocuçaktır o civan
Servinaz ise Dayakçı Efeyi savsa dahi
Yine her küşede talip bulunur cam kıran
Buna kuyruklu çekerse yakışır Defterdar
Ki bütün kuyruğa dair kaba saçma hezeyan
1170 senesi Rebiülevvelinde 1756 af olunup yine o sene cumadelu-
lasinin onunda Ruznamei Evvel, ve Şevvalinde 1756 Muhasebesi Evvel
oldu.
1171 senesi Cumadelulasının onuncu günü 1757 azil. Ve Gelibolu’ya
nefy edildi.
Vak'anüvis; bu defaki sürgünlüğü için şöyle diyor:
«Baş Muhasebeci olan Milmi Mustafa Efendi meluf olduğu gurbet
ile bu defa dahi imtihan ve Gelibolu'da ikamet içün isdari ferman»
olundu. ( 1 )
Bu defaki iğtirabı da çok sürmedi. Şabanın onuncu günü ıtlakına
irade çıktığından İstanbul’a geldi. Çok geçmeden sadrazamla hoş geçi-
nemediğinden dolayı lakaydi isnadiyle azl oilman Ahmet Efendi’nin ye
rine, tekrar, Defterdarlıkla kayrıldı (3 Ramazan 1171-1758)
İşe başladığı sırada 1172 senesi Haremeyn Mukataatı müzayedede
idi. Kendisi maliye işleri ile ötedenberi uğraşmış olduğu için gösterdiği
gayret sayesinde mukataatı sabıkından iki bin kese fazlasiyle ihaleye mu
vaffak oldu. Gayretli Padişahin mahzuziyetini mucip olmuş, (ve samur
kürk ile taltif edilmiştir. ( 2 )
1173 senesi Rebiülevvelinde 1759 vezirlikle Musul Valisi oldu.
Kıymetli tarihî bir vesika olan «Vukuatı Divaniyye Mecmuası»nda
Vezaret tevcihi keyfiyyeti izah olunamakla beraber tercümei halinden
ve iktidarından da bahsolunuyor:
«Defterdarı Şıkkı Evvel Hilmî Mustafa Efendi filasıl Ruznâmçei
evvel Hulefasından ve ebaan ceddin Halife Zade olup müddeti medide
Kesedarlık hizmetinde istihdam olunduğundan naşi fenni defteride ma
hareti t amme ve dirayeti âmmesi müsellemi emsal ve akran olmakla
bin yüz altmış dört tarihinde defaten Defterdarlık ile bekâmı ruzikâr ve
otuz dört ay miktan Defterdarı şöhret şiar iken bağteten rütbei Mirimi-1
(1) V asıf T arihi C ilt-1 , S ah ife: «».

(2) V asıf T arih i C ilt- 1, S a h ife : M.
226

raniye irtika birle bir seneden mütecaviz Sayda Beylerbeyiliği ile evkat-
güzar olduktan sonra yine tariki Hacegâm Divaniyyeye dühul ile Âsitanei
Saadete getirilüp biraz eyyam Baş Muhasebe ve Büyük Ruznamçelik me-
nasıbı celilesiyle varak girdam defatir ducildi leylü nehaı ve hidematı
Devleti Aliyyede imran evkatı rüzgâr ederek altmışdokuz tarihinde defai
saniyede tekrar Defterdar olmişiken Sadn Sabık vaktinde bilâ sebep za
hir Limni Ceziresine tağrip olunmişidi. Lâkin mumaileyh Hazretlerinin
fenni defteride olan melikei tamme ve haysiyetleri her veçhile faik-ül-ak
ran olmakla defai sâlisede yine Defterdarlık ile kadrü şanların terli' ve
on sekiz mah bilâ mezahim Defterdar iken mumaileyh hazretlerinin zikir
ve fikir tahsili Vezarete masruf olmaktan naşi ve innelinsan illâ ma sea
mefhumi münifi üzere Babı Âsafiye davet ve Kafesi destarlan tülbendi
Veziraneye tebdil ve Musul Eyaleti inzımamiyle avatıfı Aliyyei Husreva-
neden rütbei vâlâyı Vezaret ihsanı Hümayun kılınup ve Defterdarlık bil
fiil Baş Muhasebeci olan Mektubî İbrahim Efendiye» tefviz kılındı (1).
Yine aynı Mecmuada ««Halimi Paşa'mn Bozcaada'ya nefiy ve iclâ
olunduğunu fi 13 R 173» başlığı altında şu dikkate değer malûmatı yazı
lıdır :
«Bundan akdem bâlada sebti sahifei takyid olunduğu veçhüzere
defai salisede on sekiz mah müddet miktan bilâ mezahim Şıkkı Evvel
Defterdarı olan Halimi Mustafa Efendi mukaddema etvar tabiiyyesi ic-
rasiyle izhan tarzı ahar ve nihayetinde harekâtında müseyyeb olduğun
dan bir kaç defa nefiy ve iclâ ve kermü serdi ruzgân görmekle tehzibi
tavr ve tağyiri eda etmişdi. Binaenaleyh bu defa rütbei samiyei Vezaret
ile Musul Eyaleti tevcih buyurulup defai salisede vaki olan Defterdarlığı
eyyamında caizei mutadeden dahi ziyade Enderun ve Birandan ferdi
ubudiyyeti namı ve gerek sair takrip ile veçhen minelvücuh bir habbe
masrafı olmayup ve beher sene Defterdarlara muayyen olan üçyüz otuz
kese akçe kalemiyye ve Defterdarlığı eyyamında iki defa Cizye evrakım
küşat ve Haremeyn Mukataatı füruhtü ve mevaddı saireden dahi ber-
veçhi itidal senevi tabiatiyle kati vafir meblâğ hasıl olacağı keennan fi
alelme nar zahir ve âşikâr ve bu cihetten emsaline tefevvuk eylemesi bi
iştibah iken gayetle etba, perest olduğundan maada hizmetinde olanla*
n n nikü bed ahvallerini fark ve herkese haline göre muamelei mahzu-
mane etmeğe tevcihi zihn etmeyüp cümlesini nefsinde sadık ve muteme
dim aleyh ve her birinin hini iktizada beni terk ve feda etmez mülâhaza!
abesile recalanna vücuh ile müsaade ve ihtiyaçtan istiğnaya kemali him
met vüsatini sarf ile müdehhar olan malim bezledüp müşarünileyh Mu-1
(1) V ukuatı D'vaniye M ecmuası, M üellifi V ahdeti E b u b ek lr Bey, B ay erit kü

tüphanesinde Rıza Paçadan alınan k itap lar arasın d a yazm a n üsha, NO. 1330, V a ra k : 97
227
sul Eyaleti Vezaret ile tevcih olunduğu gün süfeha makulesinden olup
leylü nehar mahremi esrar ittihaz eylediği ferümayegânı rübah tabbam
her biri birer bahanei vahiye ile temaruz ve kimi izharı iflâs ile müteanz
ve münkad zanneylediği İrası sureti inad ile makamı itaattan rugerdan
ve tahallüf ederek yan vermeğe başlayup ve filasıl muamelâtı merkum
ların sevk ve ilka ve bazısı hassatan niyaz ve ricalariyle olageldiğinden
esnaf makulesinin üç dört yüz kese akçeden mütecaviz hesaplan zuhur
etmekle her bir sınıf gâh Rikâbı Adalet şiara ve ruzumerre divanı made-
let disare ref’i rikai istirham eyledikleri ecilden iskat ve İrza olunma-
lan emri Hümayun buyurulduktan ibtida havayici asliyyesinden madut
olup Mimar Başı yediyle yetmiş iki bin kuruşa yaptırdığı hanesi bikren
baki olmakla eda olunmak içün höççetleri tarafına teslim olunduktan
sonra esnafı saireye icap eden düyunu kesireye verilecek meydanda bir
şey kalmayup ızhan acz ve iktikar ile Üsküdar’a güzar ve her ne hal ise
bir miktar adem ile mansıbı canibine âzim blmişidi. Lâkin Asitanei
Saadette meyusen terk olunan dayinlerin tekrar betekrar arzuhalleriyle
iştikâ ve hususa senei cedidede Galata Voyvodalığının malı mirisini ten
zil ederim deyu Galata Voyvodasından elli bir kese akçe alındığı Voyvo-
dai merkum tarafından baarzuhal inha ve bunun emsali verilen mütead
dit arzuhaler nairei gazabı Padişahinin alevgisi iştigal olmasına sebep
olmağın Paşayı mumaileyh tayin olunan Gedikli mübaşeretiyle Bozca
ada’ya nefiy ve tağrip ve yanında bulunan emval ve eşyası ashabı düyuna
verilmek için ahzü kabz ve iktiza eden adamlarının Asitane Saadete ih
zarları içün Dergâhı âli Kapuci başılanndan Sabıka Serçavuşanı Der
gâhı âli Mustafa Bey ba hattı Hümayunu Şevketimakrun tayin ve Ezen-
gemi'te (İzmit) erişmekle kendisini birkaç nefer ademiyle bir kıt’a sefi
neye vaz ve Bozcaada canibine irsal ve emval ve eşyası ile iktiza eden
ademlan Kapucubaşi mumaileyh ile Asitaneye ihzar ve mumaileyhin
Ezengemitte yanında »bulunan nükudu tefehhus olundukta cizbi iddiha-
rında üç Zeri mahbuptan maada cinsi nükuttan madut bir para mevcu
du bulunamamakla Kocaeli Sancağı Mutasarrıfından yüz altın istidane
ile sefineye suvar ve savbı memuresine azimeti iptidar etmiştir» ( 1 ).
Bununla beraber Bozcaada’ya nakil ve orada bir menfi hayatı yaşa
makla kalmadı. Bu defaki nefiy evvelkilere benzemiyordu. Çünkü aleyh
tarları, husiyle alacaklıları tarafından muttasıl aleyhindeki cereyan kö
rükleniyor, bu sebeple vaziyyeti gittikçe nezaket ve tehlike peyda etmiye
başlıyordu. Hakikaten bu hareketler azami tesirini gösterdi, ve idamına
fermanı Hümayun çıkmasına sebep oldu. Doğrusunu söylemek lâzım ge
lirse buna istihkak ta peyda etmişti. Çünkü yaptıkları kolay kolay te'vil1
(1) V ukuatı Dinaniyye m ecm uası. V a ra k : 47-48
228
edilir şeyler değildi. Nihayet amelinin cezasını çekti. Cumadelahınnın
yirmi dördüncü günü idam olunarak kesik başı İstanbul'a gönderildi, ve
Ortakapıda halka teşhir olundu. (1759).
Şehzade civarındaki Mısır Kuvzatından Mevlâna Emin Nureddin
Osman Efenin binagerdesi olan «Burmah Mesçit» de Ve banisi yanında
metfundur.
Hadika-tül-cevami' (CHI'- 1, Sahife:65) de bundan başka «Sengi
mezarı kallavi» ile olduğunu ve tarihi rihlati 1167 olan birader zadesi
Hattat İbrahim Ağa'nın dahi orada olduğunu söylüyor, ve sarayının da
mescid mekabilinde bulunduğunu haber veriyor.
Kitabei Sengi mezarı
Sabıka Defterdar
Merhum Hilmi
Mustafa Paşa
Ruhuna Fatiha
Sene
1173
Vak’anüvis; tercümei halini muhtasaran yazdıktan sonra hakkında
dikkate değer şu malûmatıda veriyor :
«Müşarünileyh fartı seha ve bezli ata ile meşhur ve mütefhisan
dairesine mağlûp ve makhur hasebiyle fevaidi menasıptan mahrum ve
iktisap eylediği rızkı malûm ahara maksum olup Ebülvefai Dimyati’nin
(Nazım) Rehinen neddünya biehven-illulga Bişürbi müdam ev byneke
gulâm kavliyle âmil ve huzuzatı şehvaniyyeye inhimak ile elyevm hamır
ve gıda emri tavrına mail olduğundan halbi-yül-cerab ve farig-ül-vetab
kalup mansıbı olan Musul’a azimet içün Üsküdar'a geçtikte yan vefadar
ve eyyamı sera ve harada kafadar zan ve hüsban eylediği havassı etba’ki
her biri sayesinde külli fayda intifa' etmişlerdi bazısı ihtiyarı semti te-
marüz ve bazısı arbede perdan tearruz olup
(Nazım) ve künna fi içtimai kessüreyya ve sayyer nazzaman nebate naaş
neşidesivle terennüm ederek cemileri perişan ve işe yarar adamlan pün-
han ve ne hal ise mansıbı tarafına bir kaç adem ile revan olmışidi ilâh.»
(D
Vukuatı Divaniye Mecmuası, yukardaki malûmata ilâveten, öldü
rülmesi sebebini şu suretle nakil ve hikâye ekliyor: ,
«Müşarünileyh bu defa Defterdarlığı hengamında kendi marifetiy
le iki defa füruht oilman Haremeyni Şerifeyn Mukataatmm hisap ve ki-1
(1) Vasıf Tarihi, C ilt-1, Sahife : 106
229
tabı ve alelhusus ötedenberu sülüs ve sülüsanı ve ekseriya berveçhi mü-
nasafa emvali atikadan havale ile eda olunagelen tezakiri atikaya tama
men havale ve eda ile itlâf ve izaa eylediği emvali mukarrarei mirîyye-
nin defterleri manzum Hümayunu husrevani oldukta israfı miri husu
sunda vaki olan sui harekâtı iltihabı nairei iğzabı cenabı Şehriyariye
badi olmakla hakkında badelistifta' idamı babında sudur eden Hattı Hü
mayun mucebince Haseki tayin ve tesyir ve Cezirei mezburede gerdeni
zindekânisine taliki kemendi sahti pençei kahr u tedmir kılın up seri
maktuu vasılı dergâhı Devletmasir ve tarihi mezburda Ortakapı haricin
de vaki Nişangâhı mahudeye vazolundu» (2).
Emvali mirîyi itlâf ve israf edenlerin hepsi böyle ceza görmüş ol
salardı sonraları çektilen sıkıntılar, ve maruz kalınan muameleler mey
dana gelmezdi. Fakat içlerinden pek azı ceza görmüş, çoğunun yaptığı
yanma kâr kalmış olduğu için bu türlü haller tarih boyunca devam edup
durmuştur.
«Gülşeni Maarif» müellifi; tercümei halini kısaca yazdıktan ve
idamını kaydettikten sonra şu dikkate şayan mutaleayı serdediyor :
«Mücerrebattandır ki atayayı ilâhiyyeyi mavuzia lehine sarftan
imsâk ve lezaizi dünyeviyesine harç ve tebzir ve ruzu şeb seyyiatı amali
mürtekip olanlann ekseri maktul veyahut akibet halleri iflâs olur Mü
şarünileyhin etba ve taallûkatı lüad mevaddı kerihede bulunup maldar
olmalariyle müsadere olundular» ( 1 ).
Şairdi Bayezit Kütüpnhanesinde, Rıza Paşa veresesinden satın
alınıp «Mecami-ül-fevaid veleş'ar» adlı fihriste 2818 numara ile kaydolu
nan mecmuada şu gazeli vardır:
GAZEL
Ol yan mihribanı gören der Mesisi'dir
Kornet yerinde nice muyani Çerkesidir.
Çarhm bugüne devrederek hüsnü ruhsatı
Nakşı değerle başkaca dek ü desisidir
Kâlâyı vasla gel sakınıp açma kefini
Vermez zekâtı hüsnünü şuhun hasisidir
Her gül'izara zinet ve zibi veren yine
Çarhı gühende akmişenin atlasisidir
Vadi vefaya talip imiş ey Halimi yar
Memduh olanda kuluna ahdin resisidir.
Aynı Mecmuadan muasırı şairlerden (Hâkim) in bir tahmisi bu
lunduğu gibi aynı .zatın bir de :1
(2) V ukuatı Divaniye M ecmuası, V a ra k : 111

(1) Gtllşenl M aarif, Müellifi M ehm et S alt, C ilt-2, S ab lfe: 1520
230

Ahulerin o çeşmi siyeh nergisidir
Casusi gamze sineye işler hasbisidir
mısraiyle başlıyan naziresi vardır.
Kısaca tercümei halini yazdıktan sonra «Madeni kânı seha bir zatı
m a a r i f pira idi» deyen «Şefkatii Bağdadi» şiirlerine örnek olmak üzere
hal u sanım açıkça belirten şu gazeli koymuştur. ( 1 ).
GAZEL
Geldikte sana ol peri Kâşaneyi boş ko
Sim badei nabi yere peymaneyi boş ko
Fikri ruhi yadetmekte dili valehu hayran
Pend etme sakm gel deli divaneyi boş ko
Her bir kadeh ardınca birer buse mi verdin
Saki çekemem tavrı kerimaneyi boş ko
Arz eyliyecek busi lebin dilberi tannaz
Bir hoşça sarıl tavrı zarifaneyi boş ko
Bilmem yine mestaneliğin var sana noldu
Ey piri gühen cünbüşi tıflaneyi boş ko
Saydetti Halmî nice âvarei canı
Gel sen de uçur mürgü deli lâneyi boş ko
Ramiz Efendi (Tezkerei Ramiz) Esat Efendi Kütüphanesinde yaz
ma nüsha No: 3873, Varak: 28) tercümei halini bir satırla yazdıktan
sonra diyor k i: «Cudu seha ve sulhu hayada müsellemi dünya olduğu
gibi şiir ve inşada dahi pâkize eda bir şairi mahiri sühanârâ» dır.
Son Tezkerei Şuara müellifi tabiatı şi'riyesinden şu satırlarla bah
sediyor :
Selikai şi’riyesi zahir bir şair olup divanı dahi olduğu tahakkuk
kılınmış ise de balâda muharrer olan tarihinden başka eşan manzuru
âcizi olmamıştır* (2 ).
Tezkerede bahis mevzuu olan tarih şudur :
Oldu Suphi Zade Abdullah Efendi Kethüda
Zamanının oldukça iyi şairlerinden sayılabileceği gazeli ve hele
İkincisi ile sabit olan Hilmi Mustafa Paşa aynı zamanda asrında Siya-
kati en iyi yazanlardan biridir.
Sicilli Osmani; (Cilt-2, Sahife:242) tercümei halini, mutadı veç
hile, üç beş satırda hulâsa ettikten sonra:1
(1) Tezkerei Şuara, Müellifi Şefkatti Bağdadi, M illet K ütüphanesinde yasm a

nüsha. N o : 997, Sahife : 46
<2) Teskere! Hatüne-tül-eç’ar, Müellifi P atta, S ah ife: 74
231

«Fenni deftende mahir olup defatiri miriyye münderis olsa müced-
deden ihtiraa kadir idi. Ali himmet, sahi, şairdir» diyor ve tallûkatı hak
kında şu malûmatı veriyor :
«Mensubanmdan Vani (Hüseyin Efendi) Tahir ömere kaçıp sonra
Mısır’da Şeyhülbeled Ali Beyi ifsata itaattan çıkardı. Dairesi halkına
mağlûp olup anlar kendisini bednam ile iktisabı servet eylediler».
N aili Abdullah Paşa

Hotin Ağalığından mütekait Amasya'lı serden geçti Hacı Halil Ağa'-
nm oğludur. 1110 (1698) de Babasının oturduğu İstanbul’da Davutpa'da
doğdu. Fevkalade istidad erbabından olması hasebiyle henüz pek genç
iken okuyup yazmak öğrendi ve on beş yaşında olduğu halde 1125
1714 de Divan Hümayun kalemine çerağ edildi. Az zamanda kalem iş
lerinde büyük bir bilgi edindiğinden mühim yazılanyazmakla emsali
arasında tanınmı şoldu. O sıralarda Yenikapı Şeyhi Peçevili Arif Ahmet
Dedeye damat oldu.
1143 Cumadelahınnda (1730) Beylikçi Kesedarı, 1149 Şabanında
(1737) da Beylikçi oldu. Bu mühim memuriyyette bulunmakla beraber,
evvelce olduğu gibi; bu defa da fazlı kemali müsellem olan Reisülküttap
Mustafa Efendi’den istifadeden hali kalmıyordu. Beylikçilerde, sair
erkân gibi, o zamanlarda harbe iştirâk mecburiyyetinde bulundukların
dan, istisnaen Merkezde istihdamı maksadiyle, 1156 (1743) tarihinde,
Beylikçilik Suphi Mehmet Efendi’ye tevcih edilip kendisi Rikâp Bey-
likciliğiyle Paytahtta alıkonuldu. Ordunun dönüşünde bazı manialar
yüzünden asaleti iade edilemediğinden açıkta kaldı.
Maamafih böyle bir zatın vücudundan istifade olunmaması muva
fık görülmediğinden, o sebe Şevval tevcihatında, Teşrifatçı yapıldı. Bu
memuriyeti esnasında «bir müddettenberi muhtelünnizam olan defatir
teşrifatı tenkih ve tecdit ve ahsen surette tensik ve temhit etmesi pe-
sendidei şehriyan Alitübar ve fimabaat bu tertipleri düsturülamel olmak
üzere Hattı Hümayunla meclaizı istihsan ve itibar ve bu hizmeti ken-
düye baisi, iştihar oldu.» ( 1 )
1158 Şevvalinde (1746), ikinci defa, Beylikçi oldu ve Akif Mehmet
Efendi'nin azli üzerine Teşrifatçılık ta uhdesine zam ve ilâve kılındı.
1160 senesi Zilkidesinde (1748) Reisülküttap oldu. Bu memuriyyeti
altı sene devam etmiş, ve selefi Mustafa Efendi'nin ölümünden sonra
sefine'nin beyanma göre, «kısmı diğer nesiset vadilerinde tefem it ile ev-
katgüzar» olmuştur.1
(1) Sefine-tllr-rüesa, M üellifi G iridl Resm i Ahmet, S a h ile : 83
232

1167 senesi Muharremi gurresinde (1753) Sayda Valiliğine tayin
olunan Halimi Mustafa Efendi'nin yerine Şıkkı Evvel Defterdarı oldu.
Şehri Zade Defterdarlığına şu tarihi yazmıştır:
Sadn istifayı teşrif edicek iclâlle
Hame alup destine bu Şehri Zade kemteri
Müjde edüp halka yek mısrala tarihin dedi
Sahibin buldu bu dem elhak mahallî Defteri
Yine Sefine-tüü-rrüesanın ifadesine nazaran «Zamanı riyaseti sefer
ve suğardan hali eşkâle tesadüf edup asayiş ve istirahat melmuz iken
maktul Beşir Ağa’nın tafgallübü eyyamına rast gelmekten naşi etraftan
korunmaktan ve evzaı baridei Süleymaniyyeye sittin girmekten azadelik
mutesavver olmadığına göre yine tahammül ve celâdet izhar ve kapuda
zorla evsaf okunmak ve bazı ashabı istidadı mantık ve hikmet dersleri
ne has ve iğra etmekten tekeddür etmeyüp her ne ise müruru zamanla
haline nizam ve mahallesinde bazı cevamii tamir ve Hoca Hanı kurbunda
kâin konağına muttasıl San veçhi mergup üzere tecdit ve tefcir eyle
miştir».
Kimsenin işi kanşmayıp iş ve güciyle meşgul olduğunu, ulûm ve
funun ile felsefeden başka musikiye de intisabı bulunduğunu şu satırlar
gösteriyor:
«Aramış ve selâmeti kimsenin umurunu ademi iltizamda cezmet-
meğin semti kendi dairesi nizamına ve ekser evkatı felsefiyyat derslerine
teveggule maksur olup letafeti tab'ı ve nezaketi reftar ile musiki ve sair
uldan hisedar bir vücudu huceste gırdardır müddeti ömrü Aşağı Ka
pı tahriratına masruf olup maliyye taraflarına hiç müdahalesi vaki ol
mamaktan naşi Defterdarlık umurunda pesendidei avam olur cins ve
cevelan gösterince telâş ve ıztıraba duçat ve hâlâ makamı mezkûrda
berkarardır.» ( 1 )
1168 senesinde (1755) Sultan Mahmud'un ölümü üzerine Padişah
olan Üçüncü Osman ilkin Sadrâzamı yerinde bırakmış ise de biraz sonra
azil, ve yerine Hekim oğlu Ali Paşa'yı Veziri Azam nasbetti. Hekim oğlu;
Padişah ile beyinlerinde hasıl olan anlaşamamazlığa binaen tayininin
eUiüçüncü günü azil ve Kız Kulesinde bir gün hapis edildikten sonra
Magosa'ya nefiz edilmekle inhiâl eden Sadarete, Rütbei Vezaretle, Naili
Abdullah Efendi getirildi (7 Şaban 1168/1755).1
(1) Sefenetflr-rüesa, Sabite : 83
233

Vak’anüvis; tevcihi şöyle kaydediyor:
«Yevmi mezkûrda Defterdarı Şıkkı Evvel Naili Abdullah Efendi
Huzuru Hümayuna davet ve ilbası hil'atı zerrin tıraz Sadaret ile lebrizi
sulâfı safi meserret oldu» ( 1 ).
Hadika-tü-lvüzera Zeyli müellifi Dilâver zade Ömer Efendi aşağı
daki tarihi yazmıştır:
Hak muvaffak eyleye çün Sadre teşrif eyledi
îzzü ikbalde ol Sadrı kerimi miknam
Dedi tarihin lebi davatle hâtifi said
Oldu Abdullah Paşa naili Sadrı meram
Hak bu kim vefkı murabbadır bu tarihi benam
Sadrı Mührün oldu Abdullah Paşa naili
Sadareti ancak doksan dokuz gün sürdü. 1168 senesi Zilkadesinin
on altıncı günü (1755) azil, ve bununla da iktifa olunmıyarak «Sakız’a»
nefyedildi.
Vak'anüvis; Sadaretinin «Ehille-tül-kasem-kefaretle yerinden kur
tulma» suretinde vaki olduğunu söyledikten sonra kendisinin bile nasbi
günü «Hülle vaki oldu kelâmım natıka zibi mütalâa eylediği meşhurdur»
diyor, ve müddeti hizmetinden bahsederken de, sufiyyeden olduğuna
ima ederek, «vird-il-yevmi olan Esmai Hüsna adedince doksan dokuz
gün Sadaret edüp Zilkidenin on altıncı yevmi ehad sakıt anilmesnet olup
Sakız Adasına irsal olundu» suretinde kaydeyliyor (2).
1169 (1756) da af ve ıtlak olunup müteakiben Kandiye, 1170 (1757)
de Selânik aSncağı Mutasarrıfı olmuş, ve 1171 Cumadelulasmm on birin
de (1757) de Cidde inzimamiyle Habeş Eyaletine tayin olundu.
Memuriyeti «Vukuatı Divaniyye Mecmuası» nda şöyle yazılıdır:
«Bir kaç senedenberi Mekkei Mükerreme Şerrefullahitealâ ilâ yev-
mülkıyame Şeyh-ül-haremliği ve Habeş Eyaletiyle Cidde mamure Sanca
ğında Mutasarrıf olan Sadrı Esbak Silâhtar Mehmet Paşa’nın mikatı
ecelde ihrampuşi ikamet ve mutafı Kâbei Hamuşanda lebbeyk zeni ica
bet olduğunu müş'ir Siyadetlû Şerif Hazretleri taraflarından sincap ile
yevmi merkumda tahrirat varit oldukta avatıfı aliyyei cihandariden
kema fissabık Cidde muhafazası şartiyle eyaleti merkume Şeyh-ül-ha-
remlik inzimamı birle Selânik Sancağı Mutasarrıfı Sadrı Esbak Nailî Ab
dullah Paşa Hazretlerine inayet ve ihsan ve beher sene Mısır'ı Kahire'ye
gidecek kalyonların bir kıt’ası Veziri Müşarünileyh Hazretlerini Selâ-
nik'ten alup İskenderiye iskelesine isal etmek üzere tayin olunan muha
tı) V asıl Tarih'., O U t-1, S a h ile : 36

(2) V asıl Tarihi, C ilt- 1, S a h ile : 39
234

şır ile isal olunup lâkin Veziri Müşarünileyhin umurunu rüyete kadir
yanlannda bir kimsesi olmadığım Deraliyyeye tahrir ve biraderi Piyade
Mukabelecisi Ebubekir Vahdeti Efendi'yi talep ettiğine binaen tehi ol
mamak içün Msır'ı Kahire'ye dair iki kıt'a verilüp kardaşı Müşarüniley
hin maiyyetine isal» kılındı ( 1 ).
Cidde'ye vanşı Hac mevsimine tesadüf etmekle Hac niyetiyle hare
ketini müteakip, bir kaç saat ileride, hastalandı, ve üç beş gün içinde
hayata gözlerini yumdu, ölümü haberini olan Mekke Şerifi cenazesini
merasim ile getirtmiş, ve Bi'ri Zemzem kurbunda teçhiz ve tekfin ve
yedi kere Beyti Şerifi tavaf ettirdikten sonra, ezvacı tahirattan Hatice-tül-
kübra Radıyallahü anhamn kabri şerifi civannda hazırlanan lâhde vedia
kılınmıştır.
Vak’anüvis; yukardaki malumatı verdikten sonra diyorki:
«Müşarünileyh fazlü hüner ile mümtaz ve şimei sadakatle serefraz
olup izaai evkattan müçtenip ve aleddevam edep ve kemali mükessip
olup riyasetinde Avni Efendiye, Vessaf tarihini bittamam okutup der
sinden sair küttap dahi müstefid ve elyevm ayıp addolunan sıfatı kemal
o tarihlerde ne derecelerde menduh olduğu bu keyfiyyetten zâhir ve
bedidardır» ( 2 ).
Vak’anüvis'in zamamndan şikâyeti ne kadar dikkate değer. Zama
nında ayıp addedildiğini söylediği «sıfatı kemal» in maattessüf şimdi
bile, aradan iki asır geçmiş iken, kıymeti yoktur. Büyük Millet Mecli
sinde bu memleketin okumuşlardan zarar gördüğünü söyliyen mebus
bile çıkmıştır. Artık düşünmeli!..
Kanun ve nizamlara tam bir bilgi ile tanınanlardandı. Bu vukufunu
«Kavanini Teşrifat» adiyle meydana getirdiği mühim eser ispat etmek
tedir. Necip Asım Bey'in bir eseri zühul olarak vaktiyle Kâtip Çelebi'ye
isnat ettiği bu çok kıymetli, ve basılmamış eserin görebildiğimiz nüsha
ları maatteessüf noksandır. Gerek hususi kütüphanemde, gerek üstadım
Bursalı Tahir Bey'deki nüshalar, eserin başındaki fihriste nazaran, aslı
nın dörtte biri bile değildir. Necip Asım Bey'in gördüğü nüshada bunlar
gibi noksandır. Şu halde ya eldeki nüshalar birbirinden istinsah edil
mek suretiyle esasen noksan bir nüshanın mükerrer kopyalandır, yahut
müellif eserin ikmaline muvaffak olamamıştır. Teşrifatçılığı zamanında
Kavanini Teşrifatı tertip ettiğinden dolayı vaktin Padişahının taltifine
mazhar olduğuna, ve ondan sonra o dairede hareket iradesi Sadır olmuş
bulunduğuna bakılırsa müellifin eserini ikmal etmiş olması lâzım gelir.1
(1) V ukuatı Divaniye M ecmuası, m u h a rriri V ahdeti E b d b eU r, Bayezit küttfbha-

neslime Rıza Paşadan alınan kitap lar arasın d a yazm a nüsha. N o : 1320, V a ra k : 25
(2) Vasıf T a r ih i: C ilt- 1, S a h ile : 94
235

Tarihimiz için mühim bir vesika teşkil eden bu eserin tamamının mev-
cudiyyetini, ve noksan bile olsa basılmasını temenni etmemek mümkün
değildir.
Maliye tarihine taalluku hasebiyle «Fi divan-ül-umal ve cibayet-ül-
emval» faslını aynen alıyoruz. Okuyanlar bu sayede bazı faideli malû
matı elde edecekleri gibi müellifin yazı tarzına da muttali olacaklardır.
«Fi Divan-ül-ummal ve Cibayet-ül-emval
Malûmu ali ola ki Divanı ummal ve Cibayatı mülkü saltanatın mü
himmatı zaruriyyesindendir. Devletin irat ve maarifi mütenevviası ve
envai askerin isim ve resimleriyle defteri ve müddeti malûmei hidemat
ve mevacibi müferridesi ve sair ahzü itaya müteallik umuru muharrer
ve mazbut olmadıkça nizamı umur müyesser olmaz ve bu mesalihi mü-
himmenin her nev'ine uhdesinden gelmeğe kadir bir ferdi müştekim ve
mahiri müteayyin olmak mühim idüği bedihiyyatındandır ve bu zümre
nin üzerine hâkim ve âmir ve cümlesini zapt ve istihdama kadir fünunu
istifa ve muhasebatta yedi tulâ sahibi bir merdi ruşen tayin olunmak
zaruriyyattandır. Bu rütbei celilenin sahibine sabık devletlerde Mu'te-
med-üd-devle ve gah Emin -ud-devle ve >gah Müstevfi ve (gah Vekili mal
tesmiye ettiler. Devleti Meşrikiyyede el'an Mutemed-üd-devle derler.
Devleti Hint'de vezir derler. Halâ Devleti ebed pivendi Osmaniyyede Def
terdarı Celilül miktar itlak ederler. Umuru male müteallik ne kadar me
sai ih var ise cümle varidat ve masarifi ile ve umumen ümena ve aklâm
Haceganı ve kâtipleri ve Ummâli beytülmâl ve mültezimin ve muhassi-
lin hasılı cemian umuru maliye ve ebvabı mesalih envali emiriyye erbabı
bu rütbei celile sahibini ntahtı yedinde vezir hükmünde olmak kanunu
kadimdir, ve bu umuru mezkureye müteallik hususlar cümlesi bunun
rey ve kalemine menut ve hallu akol ve tevcihatı bunun ihtiyar ve
ilâmına merbut olagelmiştir. Bu rütbeye tabi olaıı menasıb ve meratib
hitamı fasılda zikrohınur.
Vüzera ve Kazaskerler icrayı ahkâm içün kuud ettikleri mevzii ma-
lumeye Divan tesmiye olunduğ ugibi o rütbeye mülhak olan irat ve ma
sarif ve ahkâmı emval ve sair defterler hıfz olunacak ve bunlara müte
allik umur görülecek mevzie dahi Divan derler ve zapt ve tahriri muha
sebat ve inşayı evamir ve müraselât edenlere Küttabı Divan derler.
Amma imam Maverdi Ahkâmı Sultaniyye nam telifinde lâfzı divan fila-
sıl muhasebatı emvâl katiplerinin mevzine ıtlâk olunmuştur, icrayı ah
kâm olunacak dar-ül-ad/le Divan tesmiyesi sonra ihdas olundu der ve
sebebini böyle tahkik edüp tbni Haldim Unvan-ülı-iber nam (kitapta ve
nice fıkahayi güzin teliflerinde ol tahkiki tasdik eylelüp Divan lâfzının
iptida tesmiye ve istimalinde bilittifak böyle yazmışlar ki bir gün Kes-
236

rayi Acem kendü divanı katiplerine bir köşeden nazr eder görür ki birer
köşede oturmuşlar yanlarında devat ve kalem male müteallik cem ve tef
rik ve darp ve taksim misüllü hesaplan yazup ve parmaklariyle sayup te
fekkür ve mülahaza ile kendi kendi ile söyleşür gibi harekât ve evzalanm
temaşa eddikte taaccüp ile divana demiş ola Divane mecnun demektir.
Yani bunlar mecnunlar gibi kendi kendileriyle şöyleşirler ve parmaülarile
muhasebat görürler manasına murat etmiş ola. Bir rivyet dahi küttabın
bu hallerin görüp Divan demiş ola deyu lisani farîside şeytandır elif nun
alameti cemidir yani bu küttap şeytanlardır ki böyle tenha kendi kendi
lerde söyleşüp parmak işaretile sayup tadadı müşkül muhasebatı gamı-
zayı bilürler istihraç edüp kaleme getürürler demiş ola. Alakelettadireyn
Kisrann bu kelâmından ismi Divan tenfiz umuru muhasebat içün cem'i
kütap olan mevzie ıtlak olunmuş ola badezzaman infazı ahkâm olunan
darüladib mülûke de ıtlak olunup isim olmuş ola Fakiri pürtaksir had
dim değil isede bu kelâma itiraz ederim bu söz tevdi namakuldur ve
akıl tecviz etmiyecek bir tevcihi sakimdir. Zira lafzı Divan arabîdir devv-
ene, yüdevvinü tedvinen cem ve tertip ve hesap ve kitap müdevver der
ler şuaranın me cmuai eşanna bile cem ve tertip olunmak cihetile Divan
derler. (Sevgin) Bahusus Devleti aliyyei îslamiyyede iptida vaz’ı Divan ey
leyen Hazreti Ömer Radıyallahüanhdir kütüıbü makberede sebebi vaz’ı böy
le yazmışlar 3drkırkbin kadar askeri Acam ile serdarları Rüstern ahzi inti
kam içün teveccüh ettikde Saad ibni ebi Vakkas Kadsiye kurbunda istik
bâl edüp biavndlâhiteala askeri âda makur ve leşkeri îslâmiyan muzaf
fer ve mansur olup olgazayi azimde itinam olunan malı ganimetten bade
ihraç il-hums her gaziye yalnız nakıdden yirmiyedişer bin dirhem tes
lim olundu badezalik Basra'ya varınca cümle memaliki Acem tasarrufu
Islamiyana müsellem olup beytülmalde irad ve masraf yevmen feyev-
men izdiyad bulmadığın sahabei güzin reyi rezini üzere tertip devavin
olunup cümle müslimin içün bihasbib istihkak herkese hisse tayin olun
mak hususu Hazreti Ömer Radiyallhüanh Hazretlerinin devrinde caygir
oldu. Sonra Ebühüreyre Bahreyn ve Edil cizyesi ve aşan şeriyyesi tah
kikine gönderilüp huzuru hazreti Faruk'a kati çok envai ile geldikte ha
zır ve gaip müsliminin esamileri ve hukuk ve atayanın defteri mürettep
olmadığından taksiminde zahmet çekildikte Halit îbni Velid Hazretleri
Cenabı Faruk'a dedi ki iklimi Şamda Rum meliklerinin gördüm ki irad
ve masrafı mevacibi asker içün defter tutarlardı biz dahi tedvin» devavin
etsek makûl olurdu. Hazreti Ömer Radiyallahüanhin ise hatırında evvel
den muzmer idi ol esnada istiman ile dergâhı ömeriye gelen Hiremzan
ki meşahiri vüzerayı Fürsten idi meclisi Hazreti ömere geldi ve manâ
müzakere olunduktan Heremzan Devleti Ekâbirenin ahvali divaniyyesin
ve irat ve masraf envalde tetkik üzere zapt ve tasamıfatı defteriyyesin
237

takrir eyledi Hazreti Ömer radiyallah ashabı güzin ile müşavere edüp
vaz'ı Divan'e karar verildi. Küttabı Kureyşden Ükeyl îbni EbutaJip ve
Mahreme Bin Nevrel ve Gübeyr bin Mut'am ki hesap ve istifa peninde
hasbel imkân ehliyyetleri varidi anlar davet olunup iptida askeri îslâ-
mm alelesami ve erzak ve ataya vesikaları tahrir ve tedvin olunmağa fer
manı ömeri sudur eyledi anlar dahi eşraf ve ensar ve muhacirin ve sair
ahadi müslimini yazup Cenabı Resüli Ekrem SallaUahüaleyhi vesellem
Hazretlerine Karabeti neseb ve tegaddümü islamı müraat üzere yazup
Cenabı Resülü Ekrem herkesin hal ü şanına göre nafakat ve vezaif tayin
ettiler. Bu defterde mücahidin ve mütekaidin dahil idi. Sonra tekaüdin
aynlup başka muhasebe kalemi oldu ve mücahidin dahi nice kısmı mün-
kasim olup havas ve mukabeleler defterleri zuhur etti ve günbegün irad
ve masarifi beytülmal her ne olursa anı zapt ve tahrip edüp mamulün,
bihasetemerrük vermek içiin başka defter tutulup bübeyr bin Mutaamı
zahid ve emin yolmak hasebiyle ol kaleme nastoettiler. Bu defter [Ruznâmçe
ismile el'an müsemma odan kalemdir cümle aklamın ve umuru maliyye-
nin üzerine nâzır ve muhasiptir ve Akayl Bin Ebutalip meedi âli sahibi
meşairden olmağın cümle defatirin ve kj tabın üzerine reis ve hâkim
tealâ. Ve Mahalli ibrettir ki asrı sabıktan ilâ vaktina haza her Devlette
nasbolundu Defterdarların piri müşarünileyh Akayl Bin Bbitaliptir der
ler ve RUznâmeci efendilerin piri Ebübeyr bin Mutaam olmak üzere nak
lederler. Veçhi münasebet evveliyyet ciheti olmak iktiza eder ve cümle
aklâm temessükâtmda mühür müstamel olup ruznâme kaleminde mü
hür istimal olunmadığı ve bu defterin kıdemi vaz'ına ve erbanına kemâli
itimad ile azîm'ı şamına delâlet eder. Zira ol vakitlerde bu makule umu
ra mühür vaz olunmazdı ve halâ Ruznâme kalemi defterleri divanlar aki-
binde mührü Sultani ile mahtum olunmak kaidesi dahi bu manayı mü-
eyyittir. Badehu irad ve masarif ve harç ve aşar ve mahsülatı arazı ve-
sair umur tedricen zapt ve tahrir olunarak her sınıf başka başka def
ter olundu ve bu tertip Divan hicreti Nebeviyyenin yirminci senesinde
bed olunduğu Zühri, Said Bin il Müseyib'den rivayet eder bu rivavatı
sahihadan malûm olunduki vazıı Divan iptida Hazreti Ömer Radiyalla-
hüanhtir pes kaziyye böyle iken ve lafzı Divan'm manayı lügaviyyesi ve
manayi istilâhisi mefhumu matluba müsait olup tesmiye beyanına Te-
veihi na müsait iradına zaruret yoğiken divane ve şeyatin mabalanna
nice mesağ kalır. Ancak Allahü alem ulemayı izan hazaratımn nazan âli
lerinde hitam dünyyeviye ve zuhrefi dünyayı deniyye şeyi hasis ve hakir
olup meahiset setiha ve hakaretiha erbabı beyninde maddii tenazu ve
tenafüs olmakla ve Küttabın ekseri iştigali umuru dünyaviyye ve meşa-
gıli maliyye ile olduğuna binaen küttap hakkında seiyyüzzan oldukları
içüıı bu tevili namüstahsene mesağ gösterilmişlerdir Rayime humullah
238

rabıtı nizamı umur alelhusus ehli mesaiihi cumhur olan irad ve masarif
ahvalinin intizamı aklâmı küttap ile husul pezir olur 'bu zümre Dev-
letu Aliyyeye gereklû belki cümleye menfaatlû hizmetkâr iken cemii
halkın mebğuz ve mahsudlandır dünyayı ancak kâtipler yer deyu taife
biçerden taan ve teşni ederler. Zarureti halleri ve fakrü fak atlan olsa
da kimse itimat etmez Hak suphanehu ve texâlâ ibadini hasede mebni
gayz ve adavetten hıfz eyleye. Biz yine sadede rücu edelim çün divam
ömer’ide vaz’ı kavanin ve zapt ve tahriri defter lisanı Arabi üzere tertip
ve testir olundu Hıttai Dımuk ve memaliki Şamiye defterleri gerek ha
raç ve cibayat ve gerek irad ve masanf ve gerek arazi ve ikta'r cümle
Rum kütta'bı elinde kalup bedelfetih tarafı fslâmdan fakat üzerlerine
bir kâtip Defterdar nasbolundu amma cümle tahrirat ve amal lisanı
Rumîye üzere küttabı srvam elinde idi ıkazalik Iraki Areb ve Iraki Acem
defterleri lisanı Farisî üzere Fürs kâtipleri elinde hâli üzre kalıp üzer
lerine ehli tslâmdan birer kâtip hoca şeklinde tayin olunup cümlesinin
üzerine bir Defterdar tayin olunmuş idi. Ahval nice zaman bu minval
üzere mürur eyledi tâki Abdülmelik Bin Mervan cülûs edüp emri Hilâ
fet bilkülliye Saltanata mübaddel ve sedahibi bedavet bilkülliye hevnakı
hazaret küreviyyete muhavvel oldu, ve Kibari Kureyş ve aşayiri Arap
evlâdından ve mevalisinden hazik kâtipler ve hesap ve kitab fenninde
mâhir muhasipler ve elsinei muhtelife ile tekellüme ve tercümei lügatâ
kadir ârifler zuhur edüp umuru defterde mileli muhtelife istihdamına
ihtiyaç kalmadı Abdülmeliık Vilâyeti Ürdün Valisi Süleyman îbni Saad'a
ferman gönderdi ki Divanı Şamiye defterlerin lisam Rumîden lisanı Ara-
bîye nakil eyliye. Mezbur Süleyman bin Saad elsinei muhtelifede mâhin
üstad kâtip olmağın cümle defterleri bir senede tercüme edip beyaza çı
kardı ve bu hizmet ile taayyüş eden Rumî kâtiplere gayri yerden maişet
sevkedüp kendi kâtibi Serhu'u defatiri Arabiyye ile iklimi Şamiyeyye
kâtip ve Defterdar nasbetti. Divam Irak dahi Haccaç Valii Irak iken
kendi kâtibi Salih bin Abdurrahman'a ferman eyleyüp Divanı Irak def
terlerin Farisîden Arabîye tercüme ettirüp kendi kâtibi mezbur Salihi
Defterdar nasbeyledi. Ve Fürs kâtibi bir kaç yüz nefere gayri cihetten
maişet sevk edüp Allahüteâlâ bu emanetleri sizin yedinizden ahzeyledi
deyüp min bad Fürs kâtiplerin defterlere taarruz ettirmedi ve bu fenni
istifa ve umuru tmaliyyeye (müteallik defterlere *ve Ummal ve aklâma hiz
met eden kâtip ve gayri tavaifin cümlesine hâkim ve âmir olmak makamı
bu Devleti Aliyye’de Defterdarlık rütbesidir ki vazl aslî ve kanunu kadi-
miye göre cümle Kimuru maliyye hocaları ve kâtipleri ve teminleri Ve
âmilleri ve sair huddamı bu rütbe sahibinin tahtı ahkâmında mahkûm
ve cümle umuru mesalihi bunun rey ve ihtivanna merbuttur Devleti Aliy-
yei Osmaniyyede vüsat buldukça bu rütbe sahibinin tahtı ahkâmında
239

yei Osmaniyyede vüsat buldukça bu makamı umuru dahi çoğalup muta
savver hal dahi müteaaddit bulunmakla Defterdarlık tefri olunup iki Def
terdar dahi nasbettiler biri Anadolu'ya mahsus olmak üzere Anadolu
Defterdarı biri dahi Şıkkı Sani Defterdarıdır lâkin bu vakitlerde ekseri
umuru tarikai inhisar ile mazbut olmağın cümle mesalihi maliye ve umu-
ri hazine Baş Defterdara ımüfevvez olup ol iki Defterdar Divanı Hümayu
na mülâzemet ederler lâkin bir emre müdahale etmezler ve Selâtini selef
bu makamı Aliye ekseriya küttaptan ve kâhça ulemaye kiramdan kimse
ler nasbetmişlerdir. Nureddini şehid'in Defterdarı kaza ve fetvaya kadir
Molla Ömer nam kimse idi ki iptida bazı binalara mübaşir ve emin edüp
badehu Defterdar etti. Sultan Selim Han ki fatihi Arap ve Acemdir Kü
tahya Kadısı Karamanı Molla Pirî'yi Defterdar etti. Hidematı pesendide
vücuda getirmekle sonra Veziri AZam olmuştur. Piri Paşa namiyle müşte-
hir olan vücudu muhteremdir. Kâhice Sadareti Uzma makamında bulu
nan devletlüler fenni muhasebatta kalilüllüdaa bulunup yahut umuri
hazine ve meşagıli maliye ile dağdağai hatır gailesin def' içün yahut es
babı ahar iktizasiyle bu makam sahibine Rumeli Beylerbeyliği payesi
verilmek dahi ziyade istiklâl verilmek murat buyuruldukta Vezaret rüt
besiyle şam terfi eylemek vaki olduğu muhtacı beyan değilalir ve kanun
dur Bu makam sahibi kendi sarayında muhasus Divan eder ve emvali
emirde ve umuri maliyleye müteallik olan hususlara ahkâm verir ve Def
terdarlığa mütealik kavanin ve merasim tafsili üzere teşrifat Kanununa
müteallik mevzide zikrolunsa gerektir. Bu dibacede bu kadarla iktifa
olundu»
Bursalı Tahir Bey «Osmanlı Müellifleri» adlı kıymetli eserinde kısa
ca yaptıktan sonra eseri için diyor k i:
(Mukaddimle Kavanini Teşrifat) ismindeki eserini Teşrifatçı iken
bairadei Seniyye kavanini teşrifatı Devleti Aliyyeyi cem'ile yaptığını be
yan eden bu eserine (Mukaddimei Kavanini Teşrifat) diye tesmiye et
miştir.
Hadika tül vüzera zeyli tercümei halini yazdıktan sonra şu garip
malûmatı veriyor:
Düyunu kesiresi zuhur etmekle merhameten mansıbı altı ay med
olunup badezalik Azim zade Sadettin Paşa’ya verildi».
Yine Hadika yukardaki malûmata biraz sonra hususî halım göste
ren şu satırları ekliyor:1
(1) K avankıl T eşrifat, Müelifl Naili Abdullah Paşa, H ususi K ütüphanem de el
yazması nüsha, S a îıife : 21-28
(2) C ilt-3, S a h ile : 102
240

«Maarifi cüziyeden habîr bir salih ve mütedeyyin Vezir olup me-
nasıpta merahim ve insaf üzere oturdu» ( 1 ).
Osmanlı tarihini güzelce telhis eden Mehmet Sait Efendi de «Gül-
şeni Maarif» adlı eserinde (Cilt - 2, Sahife: 1522) tercümei halini yaz
mak proğrammda yokken mununkini yazması sebebini anlatmak fikriy
le şu mutaleayı ileri sürüyor :
«îzaai evkattan müçtenip ve kemalâtı müktesip Vezir olmakla
elyevm ayıp addolunan sıfatı kemalin o tarihlerde memduhiyyetine bi
naen ıtnap olundu».
Yine Bursalı Tahir Bey Kavanini Teşrifatından başka ilmi kıraat
ten (Kitab-ül-ifade-tül-mukannia filerbaa) isminde diğer bir eseri daha
olduğunu ve mürettep divanının da bulunduğunu yazıyor. Eserlerinin ba
sılmamış olduğunu da kaydediyor.
Mevlevi tarikatına müntesip idi.
Sicilli Osmani; müellifi (Cilt-3, Sahife! 381) tercümei halini kısaca
yazdıktan sonra: «Fâzıl, hünermend, sâlih, mütedeyyin idi. Kadirihane’-
ye mimber vazeyledi» diyor, evlât ve akaribi hakkında da şu malûmatı
veriyor:
«Mahdumu (Şakir Feyzullah Bey) ve bunun mahdumları (Halil
Nuri) ve (Abdurrahman Necip) Beylerdir. Nuri Bey'in mahdumu (Ne-
bil). Necip Bey'in mahdumu (Şekip) Beylerdir. Biraderi ise (Ebubekir
Vahdeti Efendi) dir.»
Şakir Feyzullah Bey'in tercümei halini yine Sicilli Osmani (Cilt-3,
Sahife 125) şöyle yazıyor:
«Naili Abdullah Paşa'nın mahdumudur. Babıâliden bittefeyyüz ho
calık veriidi. Küçük Kale teskirecisi ve 1165 ve 1173 de iki defa Cebeciler
kâtiki olup 1176 da fevt olmuştur. Yeni kapı mevlevihanesine defnidi.
Mahdumları (Halil Nuri) ve (Necip) Beylerdir. Erbabı kalemden idi».
Vak'anüvis ve ayni zamanda şair olan hafidi Halil Nuri Bey'in ter
cümei halini Fatih Efendi (Tezkerei Fatih, Sahife: 421) aşağıdaki şekilde
yazmaktadır:
«Vak'anüvis Halil Nuri Bey; Abdullah Naili Paşa'zade müteveffa
Mehmet Şakir Bey'in ferzendi ercümendi olup mesleki küttaba sülük ile
tezkirecilik ve Ruznâmc-»l'k ve etuıed-'l.- mı,"llu bazı m-*:! u-'yyet»
lerde bulunduğu halde bir müddet imran suphu Şam eyledikten sonra
Vak'anüvislik hizmetine memur ve ol veçhile güzarendei eyyam ve şu-1
(1) Hadlka-tUl-vtlzera Zeyli, S ah ife: 82-83

<2) O sm anlı M üellifleri B ursalı M ehm et T ahir, cilt 3 S a h ife : 103
241
Digitized by toogle Original from
hur iken 1213 Şalinde âzami dan sürür olmuştur. Vefatım müverrih
Sürurî Efendi merhum işbu tarihi latifi inşat eylemiştir.
Miri Nuri medfenini Hak mühbit-ül-envar ede
«Mumaileyh şiir ve inşada üstadı yegane bir şairi bi bahane olup
kendisinin bir kıt'a divanı belagat füvam ive bir adet Tarihi ıtafet beya
nı vardır.
Gazel
Cuyu lütfundan içen bir katre su
Kevseri tesnimi etmez arzu
Başın üsütünde çevirse asiya.
Ben yine ağyara etmem serfüru
Puse vadetti rakibe nisbete
Baisi devlet olur gahi adu
Hüsnüne hat vermemiş asla halel
Dikkat ettim muyi yare mu be mu
Zülfünü şemn etmeğe kıldı heves
Nuriye bir başka sevda oldu bu
Halil Nuri Bey; Şeyhülislâm Mustafa Aşir Efendiye damat olmuş
tur. Diğer safidi (Necip Abdürrahim Bey) in tercümei hali Sicilli Osma-
nide (Cilt-4, Sahife: 543 şöyle yazılıdır:
«Naili Abdullah Paşa zade Feyzullah Şakir Bey'in mahdumudur.
Babı Âliden bittefeyyüzi 202 de Küçük Kale Tezkirecisi olup badehu Ma
liye Tezkirecisi oldu. 1216 Zilkidesinin yirmi beşinde fevt olmuştur.
Eyüp'te metfundur. Mahdumu (Abdürrahi mŞekip Bey) Müderris
olup 1235 Ramazanının on ikisinde fevt oldu. Yanma defnedilmiştir.»
Yine Sicilli Osmani (Cilt-4, Sahife; 606) Kardeşi (Vahdeti Ebube-
kir Efendi) dir diyor ve tercümei halini şöyle yazıyor:
«Naili Abdullah Paşanın pederi Serdengeçti Yeniçeri Ağası Hası
Halil Ağa sulbünden 1137 de tevellüt eyledi. 55 de Kethüda Kalemine gi-
rüp sonra Mühimme nüvis oldu ve biraderinin riyasetinde Kesedarı olup
sonra BaşMukabele ile Hacegâna dahil oldu. 66 Şevvalinde Cebeciler Kâ
tibi ve 68 Şevvalinde Piyade Mukabelecisi oldu. Sonra Cidde Valiliğinde
Kethüda olup 72 de biraderinin vefatında Vali Kaymakamı oldu. 74 de
avdet edip 75 de Tophane Nazın ve 77 Şevvalinde Tezkirei Evvel olup
78 de Limni’ye gönderildi. 79 da Atlı Mukabelecisi 80 de Teşrifatçı 82 de
Süvari Mukaeblecisi ve 84 Rebiülahirinde sulh arzında mazulen bir ma
halle tebit edildi. Badehu af ile 85 Rebiülevvelinde Defter Emini ve 86 da
Rikâp Çavuşbaşısı olup 87 de. Çavuş başı, 88 de azil ile 90, 92, 94 de üç
kere Ruznâmei Evvel ve 96, 98, 200, 201 de dört defa Yeniçeri Kâtibi ol
du. 202 Saferinin altısında vefat eyledi. Yenikapı Mevlevihanesi haricin-
242

de metfundur. Kütübü Nefise tahririne mevzap olup tariki Mevlevîye
müntesip idi. Derviş Nihat, mutekit, âbialâtifeci idi. Bir çesmesi vardır.
Mahdumu (Arif Bey) dir.»
Arf Mehmet Bey; (Sicilli Osmani; Cilt-3, Sahife; 267) kalemden
yetişüp 1199 da Küçük Evkaf Muhasebecisi ve Cumadelhırmha Şehire-
mini, 200 de Yeniçeri Kâtibi, 203 de Küçük Ruznâmeci oldu. 204 de vefat
eyledi. Mevlevihane Kapısında metfundur.»
Hadika-tül-cevami; (Cilt-1, Sahife :243) de Defterdar Ebubekir Pa-
şa'nın yaptırdığı Davutpaşa iskelesi kurbindeki fevkani Mesçitten bahse
derken mimberinin Naili Abdullah Paşa tarafından konulduğunu söylü
yor.
Elhac Ahmet Paşa

Zamanına göre okunan lazım gelen ilim ve fenleri tahsil ve tekmil
den sonra Defterdarlık Dairesine intisap ve tedricen terakki ile Baş Mu
hasebe Kesedarı veHacegândan oldu.
1169 senesi Saferinin altıncı günü (1755) azil ve «Limni* ye nefi olu
nan Holimî Mustafa Efendi'nin yerine Şıkkı Evvel Defterdarlığına terfi
edildi.
Vak'anüvis; selefinin azil ve nefyini yazdıktan sonra diyor k i : '
«Baş Muhasebe Kesedarı Ahmet Efenedi umuru defteriye vâkif ve
âşinâ ve zatında merkûz âsan sıdku ihtida merayayı kulubi evliyayı
umurda anasıl suretnüma olduğuna binaen yevemi mezkûrda Baş Defter
darlık hil'atini iktisa eyledi» ( 1 ).
1170 senesi Muharreminde (1756) azil ve Gelibolu'ya nefyedildi.
Vak'anüvis; infisali için «Defterdarı Şıkkı Evvel Ahmet Efendi müp
telâyı azli nagehzuhur ve Gelibolu'ya nefyile mağdur» oldu diyor. (2)
Sürgünlüğü uzun sürmediği gibi yerine getirilen Muhsin Efendi’nin
memuriyyeti de çok devam etmedi, o sene cumadelevvelinin onuncu günü
(1856) azil ve yerine Ahmet Efendi, ikinci defa, Defterdar nasbolundu.
1171 senesi Saferinin on altıncı günü (1757) Üçüncü Sultan Osman'
ın ölümü ve Üçüncü Mustafa'mn cülûsu il evakı olan Saltanat değişikli
ğinde Ahmet Efendi mevkiini muhafaza etti. Yeni Padişah'm cülusuna ta
kaddüm eden senede İstanbul’dan, bermutad, giden Emir-ül-lohaç Paşa
Maan’a otuz saat mesafede Arabanın tecavuzuna uğramış, muhafızlarla
huccacm bazısı öldürüldüğü gibi hepsi soyulup soğana çevrilmiş idi. Bu
hadise, cülûsu müteakip Paytahta aksetti, ve fena bir tesir hasıl eyledi.1
(1) V asıf T arihi, C ^ lt-l, S ah ife: 47.

(2) V asıf T arihi, c ilt-1 , s a h ife : 56.
243

Yeni Padişahın bundan ziyadesiyle canı sıkıldı. Emir-ül-haclığın zor ba-
zusiyle tanınmış olan Çeteci Abdullah Paşa'ya tevcihine dair yazılan fer
manı müteakip Sultan Mustafa Maliye Tarihi'ne geçmesi lâzımgelen şu
sözleri söyledi:
«Ecdadı kiram leyhü nehar asayişi ibate ve temini bilâd hususiyle
Haremeyni Şerifeyn hizmetine hasrı evkat etmişler. Sıyaneti Beytülmali
bu mertebe mültezimimdir ki şu parmağımdaki hatemizerrine sikke urup
umuru ibada sarfla hilâli hatem kullanırım ve cümleden teveccühi derun
isterim» ( 1 ).
O sırada Haremeyn Evkafının idaresinde yolsuzluk vukua getirildiği
ihbar olunmasiyle Hünkâr Muhasebesinin rüyetini emrettiği gibi bu bap
ta ittihaz olunan mukarrerat Hattı Hümayun suretinde Babı âliye tebliğ
edilmiş ve bazı Hasların lâğvma ve bu bapta ifası muktazi muameleye
dai rikinci bir Hattı Hümayun isdar olunmuştur. Bu Hattı Hümayunun
hülâsaten meali şu id i:
«Darüssaaade Ağası ve hâzini Şehriyari Siâhtaraağa haslan lâğv ve
bunlar dahi Defterdarlar marifetiyle füruht ve bedeli Hâzineye vaz ve
fazlai maldan has mukabili mumaileyhime miktan vafi şey tahsisiyle Has
kalemine kayd ve mukâtaaya ilmühaber verildiğinden gayri ahdi Mahmut
Hanide mün’adim olan Beşir Ağa’nın Mora’daki vakfı ve Nuruosmaniye
deyu istihlâs olunan Yemen mukataası ref ve aslı üzere ipka olunmak için
Hattı Hümayun ısdar olundu» (2).
1171 senesi Ramazanının üçünde, (1758) Sadrâzam ile arasında ha
sıl olan anlaşmazlığı binaen, «tahsili mali mirîde kusur» ettiği ileri sü
rülmek suretiyle azil edildi.
Vak'anüvis'in buna dair olan kaydı şudur:
«Ramazanı şerif Rikâbmda Defterdarı vakit bulunan Elhaç Ahmet
Efendi'nin tahsili mali mirîde kusuru mezkûr ve azli meramı Sadr-uy-su-
ı
dur olup Rikâp avdetinde Halimî Mustafa Efendi davet ve bu defa dahi
Defterdarlık mansıbıyle manzuru nigâhı refet kılındı» (3).
Mazulen vakit geçirmekte iken Defterdarlığı yeniden ele geçirmek,
veya emsali bir memuriyyet almak için bir teşebbüste bulunmuş olmalı ki,
aradan bir müddet geçtikten sonra, İstanbul'da bakası uygun görülmedi.
Mirimiranlıkla Alâiye’ye gönderildi. Cumadelahır 1172 (1759).
Vak’anüvis; memuriyetini şöyle yazıyor:
«Berveçhi tekerrür Defterdarlık mesnedine tasaddur eden Ahmet
Efendi badelazil hanesinde ikmet ve verayi istitari gayıb ve kiminden zu-1
(1) Gİlişeni M aarif, Müellifi M ehmet Sait, c ilt-2 , sah lfe: 1506.
(2) d ü ş e n i M aarif. Müellifi M ehmet Sait, c llt-2 , sah ife: 1507.
(3> Vasıf Tarihi, c ilt-1 , sah ife: 73.
244

hur eyleyecek şivei kadere havalei nigahı dikkat etemiş idi. Bu esnada
mumaileyhe bazı kusur isnat ve Mirimiranhk ile Alâiye'ye ib’ad olundu»
d ).
Kusur isnat olunduğu halde tahkikat yapılmak ve tebeyyun ettiği
surette cezası verilmek lâzım gelirken gariptir ki hakkında böyle bir mua
mele yapılmıyor, memuruiyyet ile taşraya gönderiliyor. Zannederim ki ka
bahat filân hep İstanbul'da bakasım kendi mevkileri için iyi görmiyen-
leri isnadıdır, ve ikbâlde bulunanların sözü mesmu olduğundan kendisi
merkezden uzaklaştırılmıştır. Bu o zamanın ricali için bir kusur olduğu
gibi hakikaten kabahatli ise cezası verilmeden Payitahttan, hemde bir me-
muriyyetle uzaklaştırılması, onlar için daha büyük bir kabahattir. Fakat
biz böyle Kusurları ve kabahatleri aramadığımız için işlerimiz mümkün
değil düzelmemiş, bozuldukça bozulmuştur.
Payitaht hayatına alışmış olduğu için taşraya bir türlü ısınamadı, ve
gittiğinden bir az sonra dönme isteklerine başladı. Mükerrer istida ve is
tirhamı kabul olunarak 1173 senesi Recebinde (1760) «Mirimiranlığı ref
ve Asıtaneye gelmesi babında» Padişah iradesi akmakla İstanbul'a döndü.
Kıymetli bir tarihî vesikada bu keyfiyyet şu süratle yazılıdır:
«Bundan akdem Defterdar iken mazul olup hanesinde batı kaliçei
ikame etden Elhaç Ahmet Efendi Babı sadrı âliye davet ve mertebei Miri-
miranî ile Alaiye sancağı kendüye tevcih olunduğunu müş'ir hil'ât ilbas
olunmakla hah na hah Üsküdar'a nakli rahtı azimet ve mürur ve mansıbı
canibine tahriki taziynei sütûr etemişti. Lâkin mumaileyhin etsıtanede
vaki hanesinde ikâmet etmesi ecebli marip ve aksayi metalibi olmak hase
biyle matlabına takdiri müsaade ve itafı Seniyyei Şehinşahiden isafı me
ramla şadgâm ve kemafilevvel Efenedilik ile gelüp hanesinde ikamet et
mek üzere şerefiyaftai sudur olan ferman-ı Âlişan kendi âdemiyle tara
fına iral olundu 11 Recep (1760) (2) 1173.
İstanbul'a gelebilmesi, o zamanın usulünce, yeniden ikbalin tevec
cüh edeceğine bir alâmet idi, Nitekim bunun zuhuru gecikmedi; 8 sene
Zilkidesinin yedinci günü (1760) menfaatına dokunduğundan dolayı az-
lolunan İbrahim Efendi'nin yerine, üçüncü defa, Şıkkı Evvel Defterdarı
oldu.
Vak'anüvis, memuriyyetini şöyle yazar:
Alâiye Paşalığından tühafüt ile hanesinde aramgir olan Elhaç Ahmet
Efendi o makamı hatir ile tevkir olundu» (1).1
(1) Vasıf Tarihi, CU t-1, Salhife: 97.

(2) V ukuatı Divaniye M ecmuası, M ubarrlri V ahdeti EbUbekir, Bayezit K ütüp
hanesinde Rıza Paşadan alm an k itap lar m eyanm da yazm a nüsha. No: 1320,
V a ra k : 114.
(1) Vasıf Tarihi, C ilt -1, Sahife : 118.
245

1174 senesi Cumadeleveli nihayetinde (1761) Vezirlik tevcih, ve Kub
be Altı Vüzerası miyarıma ithal olundu.
Vak'anüvis diyor k i:
«Uç defa Defterdarı Şıkkı Evvel olan Elhaç Ahmet Efendi'nin nas-
sıyei halinden bedidar olan mahaili rüşdü sedat ve emareti adlü dad Ve-
zaretle çerağ olmasına kuvveti istidat verüp Cumadelevveli gayetinde Ka-
pu'ya davet ve duşi istihali hila’ti serbefti Vezaretle pürzibü ziynet» kı
lındı ( 2 ).
1175 Şevvalinde (1762) Mora, ertesi sene Ağnboz, ve daha sonra
Mısır Valisi oldu. (3)
1178 Rebiülevvelinde (1764) orada öldü.
Vak’anüvis (Vasıf, Cilt -1, Sahife: 170) «Hatfl enf = yaralanmak,
öldürülmek, boğulmak gibi sebebler olmaksızın rahat döşeğinde ölmek»
öldüğünü yazar.
Sicilli Osmani (Cilt-1, Sahife: 258) tercümei halini mutadı üzere
muhtesaran yazdıktan sonra, «müdir, müdebbir idi» diyor ve evlât ve ah
fadı hakkında şu malûmatı veriyor:
«Mahdumu (Ali Bey) 1181 de vefat eyledi. Ağa Yokuşu’na defnedildi.
Mahdumu Hacegândan (Mehmet Sait Bey) 1226 da vefat edüp Eyüp'te
Zal Paşa'da defnedilmiştir.»
Sicilli Osmani; (Cilt-3, Sahife: 36) Mehmet Sait Bey’in Tercümei
halini yazarken fazla bir malûmat vermiyor.
ŞArlm İbrahim Paşa

«Acem Klıcı» lakabiyle maruf Mustafa Efendi'nin oğlu ve Defterdar
Behecet Mehmet Efendi’nin de kardeşidir (1).
Zamanı şairleri hakkında şu beyiti söylemişlerdir:
Babası seyfi Açemdir anası gaddare
Yatağan huyludur uşşaka cefalar kılıcı
Zamanına göre iyice denilebilecek bir tahsilden sonra henüz genç
iken Defterdarlık davetine intisap etti. İktidar ve gayretine kardeşinin
yardımı sayesinde tedricen terakki ile nihayet 1159 Cumadelahınnda
(1747) biraderinin yerine Defterdar Mektupçusu oldu.1
(2) Vasıf Tarihi, C ilt - 1, Sahife : 123.

(3) «Afrika Delili» (Cilt • 1, S a h ife : 726) anıda M r yanlışlık eseri olm ak üzere
Ahmet Paşa’m n İsmi (B ekir Paşa) yazılıdır.
(1) Pederi İle biraderinin tercüm ei halleri İçin B ehçet M ehmet efenedinin te r
cüme! haline m ü racaat olunm alıdır.
246

1164 Şevvalinde (1751) Silahtar Katibi ertesi sene Piyade mukabe
lecisi, 1167 (4754) de Maliye tezkirecisi olmuş, 1169 Cumadel evvelinde
(1756) Matbah emini, 1172 (1758) de de Baş Muhasebeci oldu.
1173 senesi Rebiülevvelinde (1759) Vezirlikle Musul Valiliğine tayin
olunp Bozcaada’da idam olunan Habimî Mustafa Paşa'nm yerine Şıkkı
evvel Defterdarlığına terfi kılındı.
ötedenberi emel beslediği Defterdarlığa kavuşunca emsalinden fazla
muvaffakiyet göstermek, ve bu sayede memuriyetinin uzamasını temin
eylemek hevesine düştü. Eski muharebeler epeyce zamandan beri unutul
muş olmakla beraber fevkalade masrafların senelerce yapılması yüzün
den bozulmuş olan maliye işleri bir türlü düzelemiyor, doğrusunu söyle
mek lâzım gelirse düzeltmek de kimsenin hatırından geçmiyordu. İbra
him Efendi muvaffakiyetini hâzineye yeni yeni menbalar bulmakta gör
düğünden çıkar yollar aramağa başladı. O zamanda en ziyade bozuk dü
zen giden, en yağlı parçalara işini uydurabilenler konan Timar, Zaamaet
ve Haslar idi. Yeni Defterdar bunları düzeltmek, fazlai varidat temin
edenleri Devlet hisabma almak istedi, ve diğerleri arasında Sadrâzam'ın
da Hasına el attı. Bu teşebbüs edbanna sebeb oldu. Çünkü menfaati halel
dar edilmek üzere olduğunu gören Devlet Vekili derhal kendisini azil ve
yerine diğerini tayin ettirdi. Memuriyyetinin uzaması çaresini, yapacağı
hizmetle mergup olmasını düşünürken zamanın alıp getirdiği cereyanın
aksine hareketi bil'akis sukutunu tacil etti (7 Zilkade 1173/1760).
Vak'anüvis; hadiseyi şu suretle kaydediyor:
«Defterdarı Şıkkı Evvel olan İbrahim Efendi Vemen yaş yelik devahi
yel mesib mefhumu üzere kermü serdi rüzgârı tecrübe ve ihtiyar etmişi-
ken bazı umuri muhdese ihtiraiyle Devlete hizmet ve Padişaha tahsili kur-
biyyet ederim deyu Sadrâzam hassı olan Kıbrıs'ın mirî tarafından ilzamı
na amel ve müşarünileyhe bir başka mahal bedel etmek zümunda olduğu
malûmu Sadrı ecel olduğu ân azlini takrir ve meali in adekelvezir lem
yenfekkel mefhumu hakkında suret pezir oldu» ( 1 ).
Muteber bir tarihî vesikada ise azil sebebi başka türlü yazılıdır:
«Mahı mezburun yedinci günü Defterdarı Şıkkı Evvel olan İbrahim
Efendi Hazretlerinin Filasıl umuri defterîye vukufu küllisi tolup ancak ve
men yeiş yelik ve vahiyelmeşib mısdakmca kemali sükûnetlerinden naşi
azil» olundu ( 2 ).1
(1) V asıl Tarihi, Cilt - 1, S a h ile : 118.

(2) V ukuatı Divanlyye Mecmuası, M üellifi V ahdeti S bubekir, Bayezit K ütüpha
nesinde Rıza P aşa'dan alınan k itap lar m eyanm da yazma nü sh a No. 1320 V a
ra k 120.
247

Halbuki sükûnetlerinden değil bilakis fazla hareketlerinden dolayı
azil edilmiş idi. Bu tevillerin icraatı musip göstermek maksadiyle yapıl
dığına şüphe olunamaz.
Vücudunu Devlet hizmetinde yıpratmış, yaşı da ilerilemiş olduğun
dan kendisinin bu suretle, mağduren, azli üzerine geçin varitası elde et
mek için müracaatta bulundu, aradan az bir zaman geçince de tekaüdü
ne iradei Padişahi taallûk etti.
«Bundan akdem Defterdar ve azil ve infiial ile hanesinde pabercayı
merkezi istikrar olan İbrahim Efendi erzeli ömre reside ve bisatı kuvveti
desti herin ve inhitat ile berçide olup fimabaat istihdama kudreti ve rü-
yeti umura istitaı olmadığı mütehakkuk ve bu makule emektarı Devlet
olanlar kaydı zaruretten ihlâ şimei mürüvvete muvafık olmakla hayatta
oldukça senevi on iki kese tarafı mirîden ita olunmak üzere Hattı Hüma
yun ıerefisudur ve mumaileyh bu inayeti bigayeden naili akselgayei sürür
oldu» (3).
Eli ayağı tutmayan ve binaenaleyh ciddi bir iş görmesi mümkün ol
mayan bu zat bir kenarda oturup sakin bir hayat sürecek yerde 1174
senesi Şevval tevcihatında (1761) eski memuriyetinin bir kaç derece ma
dunu buluna Atlı Mukabeleciliğile tekrar Devlet hizmetine girdi. Hatta
bununla da kalmadı. 1177 Şevvalinde, (1764), ikinci defa, Baş Muhasebeci
ve sonra Tershane Emini ve 1180 senesi Muharreminde (1676) de batae-
tinden dolayı azlolunan Avni Efendinin verine, o sene Zaferinin ortaların
da ikinci defa. Defterdarı Şıkkı Evvel oldu.
Vak’anüvis, bu tevcihi manidar kelimelerle şöyle yazıyor:
«Tershane Emini olan Sarim İbrahim Efendi fenni istifaya vâkıf ve
semti tahsilata ârif olduğundan mansıbı mezkûr mumaileyhe muvafık ve
gayri mualif görünmekle Saferülhayr evasıtmda hilâtı İstifa duşu liyaka
tin iksa olundu» ( 1 ).
1179 senesi Zilhiççesinin onüçüncü perşembe günü (1766) (11 Ma
yıs) güneşin doğmasını müteakip vaki olan büyük zelzelede kubbesi düş
mek suretile elim ,/bir harabiye uğrayan Fatih Camii Şerifile türbe ve sair
müştemilatının derhal tamirine teşebbüs edilmiş, ve vakfın kâtibi ricali
Devletten Haşim Ali Bey hilat ilbas olunmak suretile bina Emini nasbo-
lunmuştu. Ertesi sene Evvailinde tedarikâta da iptidar olundu. Fakat inşi-
ata başlanmadan Haşim Ali Bey azil ve bina emaneti Defterdar bulunan
Sarim İbrahim Efendi uhdesine ilaveten tevcih kılındı (Cemaziyelevvel
1180/1766).1
(3) V asıf Tarihi, Cilt - 1, S a h ife : 119.

(1) Vasıf Tarihi, C ilt-1 , Sahife : 146.
24 8

Gerek Camii Şerifin ve gerek müştemilâtının tamiri hakkında (Hadi-
ka-tülcevami) şu malûmatı veriyor:
«Türbei Şerifenin binasına senei mezbure Recebinin dördüncü günü
şüru olunup Zilkidenin yirmisekizinci perşembe günü tamam olmuştur.
Tarihi Müstakim Zade Süleyman Efendinindir:
Türbei ziba yapıldı Fatiha
ve medreselerin dahi tarihi mezbursan altı gün mukaddem vaki olmuş
tur. Camii Şerifin temel duası olunup ve kurbanlar zebholunduğu sek-
senbir senesi Rebiülevvelinin dördüncü perşenbe günü saat onikiyi yirmi-
yedi dakika mürurunda vaki olup vaz’ı esas olunmuştur. Badehu seksen-
üç tarihinde Cumadelahınnın dördüncü günü müşarünileyh Sarim Efen
di vezaretle Orduyu Hümayun Sadrâzam maiyetine memur olup yerine
Darphaneyi Amire Emini îzzet Mehmet Bey Efendi Bina Emini olup hil'at
ilbas olunmuştur gurrei Recep» (2)
Bu defaki memuriyetinde ve 1180 senesi Zilhiççesinin ilk hafta
sında (1767) Simkeşhane arkasında yeniden yaptırdığı konağı yandı. Biı
çok kıymettar eşyası yandığı gibi rahatsızlığı hasebiyle yürümeye muk
tedir olamadığından adamları tarafından müşkilatla yanmaktan kurta-
nlabildi.
Vak’anüvis bunu şöyle yazar!
«Defterdarı vakt olan Sârim İbrahim Efendi nin Şimkeşhane vera-
smda bu esnada bina eylediği hanesinden ateşi hevilnak zebanekeşi suyi
sakfı eflâk olup memurlar müsaraat ve def’i sirayet ettilerse dahi Zik-
rolunan haneden bir şey çıkmayup bütün baitten beru cemolunan sana-
4ik, tefarik ve mücevharatı hurşidi berlik ve asan beyt ve bisat ve rah»
bilkülliyye suzan ve sahibi hane dahi hasta bulunup güç ile semti selâ
mete revan oldu. Yağmagiranı zaman nân füruzana bakmayup vafir eşya
talân etmeleriyle bir miktanna zafer hasıl ve kusuru zaifi ve muzma-
hil oldu» ( 1 ).
1181 senesi Rebiülevvelinde (1767) hareketi arzdan müteessir olan
Beşiktaş Sahil Sarayının tamirine memur edilmiş, ve tamiratı lâzimevi
az zaman zarfında yaptırmak suretile gösterdiği gayret takdire mazhat
Olmuştur.
Vak'anüvis; yangın hadisesini şöyle kaydeder:
«Beşiktaş sahil sarayım hareketi arz sebebiyle bazı mahallerine
vehnve indiras tari olduğu malûmu tacdari olup Defterdan vakır olan
Sârim İbrahim Efendiye bu hizmet ihale ve ol dahi cuyrbar nakdü vak-1
(2) Hadlka-tül-cevaml, C U t-1, S a h lfe : 9.

(1) V a s f T arihi, C U t-1, S a h lfe : 187.
249

ttni isale ile asan vehn ve tezelzülü izale eylediğinden gayri Sııltan Meh
met Han essekenehullahi fiyahbuhatül cinan Hazretlerine mensup ve
vaz ve resmi indennas gayet matbu' ve mergub olan kasn dilâranın dahi
tamir ve termimi tamam ve şayestei tahsini has ü âm oldu» (2).
1182 senesi Cumadelevvelinde, huşuneti tab’ı ileri sürülerek, azl
edildi.
Vak'anüvis aslını şöyle yazar:
«Defterdarı şıkkı evvel Sârim Efendi'nin seyfi lisanile erbabı mesa-
lih mecruh ve hemekadar tahsilâtı mirîde sa’yi zahir ise dahi huşuneti
tabı sebebiyle makduh ve gayri memduh olduğundan mesnedi Defterda-
riden ib’at» kılındı (3).
1183 (1769) de, Vezaretle, Sivas Valisi oldu, ve Ruslarla muharebe
nin kabulü hasebiyle Silistire Kumandanlığına nasbedildi. Daha sonra
düşmanın eline düşen (Bükreş) in istirdadı tmemuriyyeti uhdesine tah
mil kılındı. Başbuğluğuna tayin edildiği Ordu ile Tuna’yı geçerek «infazı
emri cihan mut'a» kendisine tebliğ edilmişken Rusçuk’tan bir türlü ha
reket ediyor. Serdar canibinden hareketinin tessü bildirildikçe «mühim
matta olan kusur ve sunufi askeride olan fütur payı azimetine şikâl ol
duğunu arz» eyliyordu. Yalnız başına bu mühim vazifeyi başaramayaca
ğını anlayan Serdar Mirimirandan Mehmet Paşa'yı Rumeli Beylerbeyliği
payesile ve Çarhacılık unvanile maiyyetine tayin etti. Maamafih o da
kendisini harekete getiremedi, Mehmet Paşa biran evvel hareketle Dev
letin kendilerinden beklediği mühim vazifenin yerine getirilmesi lüzü
mu ileri sürdükçe evvelki nakaratı tekrar etti. Nihayet Mehmet Paşa'mn
işarile aciz ve füturu Serdarı Ekremce anlaşıldığından bu vazifenin uh
desinden alınarak evvelki gibi Silistire'tye gitmesi emrolundu.
Vak'anüvis; bu münasebetle kendisinin eski memuriyyetinden ve
defterdarlıktan ayrılışından bahsediyor, sonra da hal ve hareketiyle sar-
fettiği garip bir sözü nakleyliyor:
«Müşarünileyh Âsitanede Defterdar ve kemâli istiklâl ve istibdat
ile şöhret şiar iken Sadrâzam olan Halil Paşa'mn Mutasarrıf olduğu mu-
kataatm birisini talepte izharı şiddet ve müşarünileyh dahi ricayı müh
let ile izharı veçhi mülayemet etmişken tab’ı vekkad vesilei kurb» ve isti
nat ile ıtlakı lisan ve Halil Paşa dahi reddi cevabi dürüst ile iraei hançeri
berran eylediği o vaktin ricali lisanından gûşzedi erbabı iz'an olmakla
bu sebeb ile meyanelerinde tekevvün eden sıdaı şikak mülteimi desti
vifak olmayıcağım İbrahim Paşa taakkul ve bu memuriyyette mizacı as
kere nazaran bir badire zuhurile telefi nefs mühlikesini taakkul edip na-
(2) V asıf T arihi, a i t - 1, S a b ite : 191.

<3) V asıf T arihi, C ilt - 1, S a h tfe : 207.
250

çar kusun mühimmat ve asakir beyninde olan ihtilalatı senet ittihazıle
hareketten içtinap ve intikâr ve suhuletle nefsini sitihlas eyledi. Müşarü
nileyhin azil ve Silistir'eye avdeti fermam yedine vasıl olduğu gün âdâ
nın Bükreş'ten huruci şayi olup hafiyyen karşıya mürur ve âdâyı müs-
temil ve makur eyleyeceğimiz hilalde azlimiz zuhur eyledi dediği müte-
vatir ve meşhurdur» (1).
Bu ifade yine Vak’anüvis'in infisaline dair olan kayıt ile karşılaştı-
nldığı takdirde «Seyfi lisaniyle» eshabı mesalihin mi yoksa başkalanmn
mı mecruh olduğu anlaşılır. Halil Paşa'nın hiddetine mağlûp olarak han
çer çekmesi, cüretkârlığım göstermekle beraber, her halde Devlet erkâ
nımın birbirlerine ve saire karşı takınmalan lâzım gelen tavır ve hare
ket ile telife imkân yoktur.
1184 senesi Cumadelula ortalarında (1770) hunnaktan öldü.
Vak'anüvis; ölümü münasebetle şu satırları yazıyor:
«Müteveffayı müşarünileyh bir defa Rikâp Defterdarı olan Acem
Kılıcı Mustafa Efendi'nin necli necabet küsteri ve Defterdarı namdar
olan Behçet Efendi'nin birader valâgüheri olup Maliye kaleminden neşet
ile azmayişi marifet ve tahsili melekei kitabet edüp hakkında «nazım»
babası Seyfi acemdir anası gaddareuyatağan huyludur uşşaka cefalar
kılıcı beyti meşhurunu ehaci ve mücevvefe mail asnn bazı kavabili te
rane sazı terkip ve sera miyanalerinde inşat ve teşyip ile müstehakkı
levm ve te'nip olmuşlar idi. Tayyi akabati tarik ile seksen senesi Tersane
Emini iken Avni Efendi yerine Defterdarı Sahib iştihar ve melhuzu na
zarı şehriyan İskender itibar olup Devleti Aliyyede semümayı perdei zu
hur olan müstevfilerin eşiddasmdan ve fenni defteriye vukufu tamı tah
sil etmiş ketebenin akviyasmdan olup Defterdarlığında ka'n deryaya rü-
sup etmiş emvali mirîyi gavvası aklıdur endişiyle tahsil ve Âsitane’de
ve taşrada nice erbabı taayyün ve iştiharı şiddeti tekaza ile kavlen ve
fiilen terzil etmiş idi. Vezareti halinde liemr ma sadarı bihemtaden müs-
teş’ar olup edna bir maslahata hotbehot mübaşeretten içtinap ve Dev
lete nafi' bir hizmete muvaffak olmadığı malûmu erbab ise elbaptır.
Müşarünileyh tüvan giranı zamaneden olup iddihar ettiği emval matlai
zatından mukatta’ ve vefatına dek beyhude yere sarf ve ibzal ve ne va
rislerine ve ne beytülmale faide etmediği zahiri haldir. Kabl-el-vezaret
mutasarrıf olduğu menasıp ve dahi sonra Rusçuk'ta vukubulan menakip
mahallerinde mukayyet ve mestur ve tekrarı sebebi şeameti erbabı şuur
olduğundan bu miktar ile iktifa ve hayr-ül-kelâm makalie ve deli mes
lekine i'tisa olundu» (1).1
(1) Vasıf T arihi, C IK -2, S d ılfe : 48.

(1) Vasıf T arihi, C ilt-2, Safaife: 66.
251

Sicilli Osmani (Cilt - 1, Sahife: 133) tercümei halini kısaca yazdık
tan sonra evlât ve Ahfadı hakkında şu malûmatı veriyor:
«Mahdumu ricalden Ahmet Rifat Beydir. Biri de Mevaliden Meh
met Bey'dir. Ahladı Sarim ve Galip Beylerdir.»
Yine Sicilli Osmani (Cilt - 2, Sahife: 404) Ahmet Rıfat Bey'in ter
cümei halini «Hacegandan olup devri menasıp ile 1120 de irtihal eylemiş
tir. Üsküdarda metfundur. Mahdumi Yaş yemiş gümrükçüsü (Mehmet
Asım Bey) olup 1249 da irtihal ile yamna defnolunmuştur.» suretinde
yazıyor.
Siccilli Osmani Mehmet Bey için de (Cilt - 4, Sahife: 272) «Yenişe
hir Mollası idi 1219 da fevt oldu» diyor.
Sarim İbrahim Bey'in tercümei hali Sicilli Osmanî’de (Cilt - 3, Sa
hife : 197) şöyle yazılıdır:
«İbrahim Sarim Paşa ahladmdandır. Kalemden bittefeyyüz 249 da
Galata Nazın, 205 de kereste Nazırı oldu. Badehu Vüzeraya Kapu kethü
dası oldu. 1268 de irtihal eylemiştir. Biraderi (Osman Galip Bey) 1267
de Galata Mevlevihanesine defnolunmuştur.»
Elhaç M ustafa N aili Bey

Rami Mehmet Paşa'nın oğludur. (1) Zamanına göre iyice bir tah
silden sonra devlet hizmetine girerek derece derece terakki ile Hocegan-
dan, 1148 senesi Şevvalide (1736) Maliye Tezkirecisi. 1156 (1744) ve
1158 (1746 de iki defa Cizye Muhasebecisi, 1161 (1748) ve 1166 (1750)1
(1) R am i M ehmet Paşa; Sytlplü H asan Ağa’n ın m ahdum udur. 1065/4656) d e dün
yaya gelm iştir. B ir m ik ta r tahsilden so n ra Şairi N abi Efendi'ye kısitapla
ondan şiir ve edep öğrenm iş ve onun vesatatıyle d am at M ünasip P aşaya İn
tisap eylem iştir. Nabi Efendi refakatinde hacca giderek avdedinde Diva,
m hüm ayuna girdi, ve az zam anda terefl ederek Reis K esedar lığına tayin
olundu. 1102’de Beeyİlkçi, d ö rt sene so n ra Relstll K üttap olup, (1108/4696)
de azledilm iş ise de ertesi sene Şeyhülislâm Feyzullah E fendi’n in delale
tiyle, ikinci defa. Reis olmuş, ve A vusturyalIlarla m usaleha akdine m em ur
olup m eşhur K arlofça M uahedesini akdeylem lştir (1110/1698) 1114 Şaba
nında (1703) vezaretle K ubbe Neşin, ve yine o sene R am azanında Sadrazam
oldu. Üç ay k ad ar bu m akam da k aldıktan sonra 1115 de azllolunarak Kıb
rıs, ertesi sene M ısır Valisi olup, zuhur eden İsyan üzerine 1118 Cumadel
evvelinde (1706) azledilm iş ve (Rodos) a netfyi olunarak kendisine tekaüt
m aaşı d a bağlanm ıştır. (1120/1706) de o rad a vefat eyledi. Sicilli Osmani
(C ilt - 2, S a h ife : 367) «Akıl ve rü şt ile mevsuf, m aariften h ab erd ar ve ilmi
h isap ta m ah ir idi. Divanı e şa n vardır. Eyyüp N işancasm da b ir m ektep yap
tırm ıştır» dediği gibi K am usülâlam da (C ilt • 3, S a h ife : 2257) «U m uru si-
yaslyyeye m üteallik bazı m u h a rre ra t ve m ünşeatlyle b ir hayli e ş a n vardır»
diyor.
252

tarihlerinde de kezalik iki kere Anadolu muhasebecisi 1168 (1755) ve
1171 <1758) de dahi iki defa Baş muhasebeci oldu.
1171 Şevvalinde (1758) Ruznâmei evvel ertesi sene tekrar Baş Mu
hasebeci, 1173 Cumadelevvelinin yirmisekizinde (1760) Defter emini
1174 senesi Cumadül evvelinde (1761) de Kubbe Vezirliğine terfi ettiri
len Ahmet Efendinin yerine Defterdarı Şıkkı evvel oldu. Defterdarlıkta
iki üç ay gibi kısa bir zaman bulunduktan sonra beceriksizlikle itham
edilerek azlolundu (Şaban 1174 (1761).
Vak’anüvis; azli münasebetiyle diyor k i:
«Rami Paşa'zade Mustafa Bey de cerbeze ve idarei umur me'muli
Sadn sudur olduğuna binaen hakkında kelimei teyyibe erzanı ve Defter
darlık ile haizi rehinei emani olmuş idi. Memul derecesinde mumaileyh-
den hizmet runuma olmayup mirî tahsilâtı berhepmezdei zaptu halel ve
umuri istifa bilkülliyye muhtel olmakla evasıtı Şaban’da azil ve hane
sinde ikameti irade» buyuruldu ( 2 ).
Aradan çok geçmeksizin Tevkii oldise de 1175 senesi Muharremin
de (1761) kısa bir hastalığı müteakip öldü. Koca Mustafa Paşa da gö
mülüdür.
lığından da bahsediyor:
«Defterdarı Sabık ve hâlâ Tevkkii olan Mustafa Beyefendi dahi bir
kaç gün marazı nagehzuhurâ müptelâ ve giribanı hayatı müsellimi ser
pençei eceli müsemma oldu. Mumaileyh maarif ve kemalâttan haberdar
ve Nailî mahlasiyle şiire heveskâr olup vefatlarına karip Kutbî Efendi'
den münip olmuştu» ( 1 )
Evvaili halinde yazılmış olan «Tezkeresi Rıza» da (Sahife: 95)
«Zümrei tazegûyanı büleğayı irfandandır. Şairi muhteri ve vasılı netice
asıl ve ferdir» denildikten sonra şiirlerine örnek olmak üzere aşağıdaki
gazeli yazmıştır:
GAZEL
Kani âlemde cemalin gibi güldeste gören
Ruhu kudsi çemeni hüsnüne şayeste gören
Kendüyü damı kemin kûşei çeşminde bulur
Vak'anüvis; ölümünü yazdığı sırada bilgisinden ve şiire heveskâr-
%
Cilvei kaddı serefrazını aheste gören

Fenni ihyada Mesihe nice naz eylemesün
Âlemi nergisi mahmuri gibi hasta gören1
(2) V asıf T arihi, C ilt-1 , S ah ife: 125.

(1) V asıf T arihi, C ilt - 1, S a h ife : 129.
253
Şaneveş zülfüne bilmem ki nice nice sunar
Her seri muyunu bin ukdeye vabeste gören
Nailî nüh feleğin ayinesin seyretsün
Naveki âhı dili âşıkı naceste gören
Şair olduğu gibi hattat idi de. Kendisi ile muarefesi bulunan Müş
tekim Zade de hattatlara ait olan eserinde (Tuhfei Hattatin, Sahife: 541)
şu tafsilâtı veriyor:
«Hüsnü hattı sülüs ve neshi «min evvelihi ilâ âhirih» üstadı maalin
ve mercisim namdaşı Ebilkasım Hoca Mehmet Rasim Efendi'den temeş-
şuk edüp mezun olmuştur. Şeyhülislâmı Esbak Piri Zade Mehmet Sahip
Efendinin damadı saadet mutadıdır. Menasıbı Hacegânı Divaniyeden
Anadolu Muhasebesi ve Emaneti Defteri Hakani ve Defterii Şıkkı Evvel
badehu tevkiii Devleti Aliyye olup şiir ve inşa ve sair maarifte derya iken
tayyi tuman defteri âmal ve azmi dariilcemal eyleyüp Koca Mustafa
Paşa Hankahı Meşayihinden Şeyh Seyyid Nurettin Efendi’nin enabeti
gerdesi olmakla vasiyetine binaen leylei Âşurada bir şebi yekşenbe idi
Şeyhü müşarünileyhin metfun olduğu türbei cedide kapısı hairicınde
vediai türap olmasına bu beyiti fakirane tarih olmuştur:
Nişani Rami Zade Mustafa Bey
Ola mevaya nâil ya İlâhi
1175
Elhaç Abdi Efendi

Hocapaşa mahallesi ayanından Elhac Mustafa Efendi'nin oğludur.
Fıheri 1111 senesinde (1699) İstanbul’da doğdu. «Temyizi süvad ve be
yaz» edecek (akla karayı seçecek) derecede tahsilden sonra henüz pek
genç iken Devlet hizmetine girdi. Kavaır ve harekleri erkândan Üç An-
barlı Mehmet Efendi’nin dikkat nazannı çekmekle kendisini damat edin
di. Kemal sahiplerinden olan kayın peder damadını okumaya bir kat
daha «tengiıp ve terbiyetleriyle tahsili maarif ve menakıp ve tekmili me-
likâtı fünuni letaife mail ve müşteğıl iken» 1128 senesi sonlarında (1715).
Nevşehirli İbrahim Paşa'nın ikbalinin başlan olmakla eski hukuka riaye-
ten Mehmet Efendi'yi Edirne’ye davet ve menasıbı Divaniye ile mazhan
atıfet ettiği zaman beraber götürdüğü damadı da Paşa'nm mazhan ilti
fatı, ve bu sayede evvelâ devatdan, sonra da Mühürdan oldu. Kayın pe
derinin duçar olduğu rahatsızlık çalışmasına mani olduğundan İbrahim
Paşa kendisine bir lûtfu mahsus olmak üzere, 1139 senesi ortalannda
(1727) Reisülküttaplığın damadı Abdi Efendi tarafından vekâleten niyet
olunmasına muvafakat etti.
254

Bütün Lâle Devri müddetince kayın pederi ile birlikte eğlenceden
eğlenceye gidiyor, ömrünü hoş ve emsalim kıskandıracak surette geçiri
yordu. Üç Anbarlı esasen işle o kadar alâkadar olmadığı için istediğini
yapıyor ve yaptırıyordu. Bu sayede büyük bir memuriyyet ve makam sa
hibi olmamakla beraber gerek kayın pederi ve gerek Sadrâzamla yakın
lığı hasabiyle büyük bir nüfuz kazanmış idi.
Üçüncü Ahmed'in hal' ve İbrahim Paşa'run pek feci bir surette ölü
müne sebeb olan ihtilâl üzerine açıkta kaldı (1143/1730). Mazuliyyet
günlerini çekildiği Üsküdar yakınındaki çiftliğinde geçirmeğe başladı.
Bu sırada Abdullah Paşa imdadına yetişti. Emine Sultan'ın zevci olan
Abdullah Paşa sıhriyyete mazhariyetini kısmen Abdi Efendiye medyun
olduğundan cülûsu müteakip Şam Eyaleti ve Emir-ül-hacıği’yle taltif olu
nunca «hem sohbet ve kitabetleriyle iğtinam ve hem Haremeyni Muhte-
remeyne isalle kasdı ikram ederek» maiyyetine terfikim istirham etmiş,
ve bu isteği kabul olmakla o sene birlikte gitti.
«Iskatı farizai Hacdan gayrı Kudüsü Şerif misillû makamatı muba-
reke ziyareti iptihacına nail» oldu. Aradan bir müddet geçince de «hay-
nhaham Devleti Aliyye ihtariyle İstanbul'a ihzar ve kırk beş senesi Rebii
sarisinde (1732) mülâkatı dar ve diyar ile istibşar» ettiği gibi Küçük
Tezkirecilikle taltif olundu. Fakat hased erbabının çekememeleri tesiri
ile olmalı ki arası çok geçmeden yine o sene Şabanının yirmi birinci
günü (1733) infısali vukubuldu.
1147 Şevvalinde (1735) Tophane Nazın ve 1148 senesi Muharremi
ortalannda (1735) Sadrâzam Silâhtar Mehmet Paşa'mn Isakçı seferine
memuriyyeti üzerine Tezkirei Evvel vekili, ordunun avdetiyle Muhsin
Zade Abdullah Paşa'mn İstanbul’a gelmesi ve Kaymakam bunun an Ye
ğen Mehmet Paşa'mn Sadareti ihraz eylemesi hakkında lütüfkâr mua
melesin tecellisine bir alâmet olmakla 1150 senesi Şevval tevcihatında
<1738) Tezkirei Evvel oldu. Bu memuriyyette fasılasız on altı sene bulun
duktan sonra 1167 senesi Muharreminde (1753) Reisülküttap oldu.
Zamanı şairlerinden Emin Efendi memuriyyetine aşağıdaki tarihi
vücuda getirdi:
Mefhari ehli kalem sertapa
Hazreti Abdi Efendi hala
Mesned ârâyı Reisülküttap
Olıcak ol ser küsema
Eyledim seedei şükrünü tekrar
Der kehi Hakka acup desti düa
Bu meserretle Emina ham em
Etti bu beyitle tarihin eda
255

Bedel sahibini buldu henüz
Çayı Vâlâyı Riyaset hakka
İde ol zatı maali kadri
Her umurunda muvaffak mevlâ
Görmiye âyinei ikbali
Sureti jenki küdliret aslâ
Reisülküttaplann tercümei hallerini ihtiva eden «Sefine-lür-rüesa»
Tezkirei Evvel iken temin ettiği muvaffakiyyeti şu satırlarla tesbit edi
yor:
«On altı sene alettevali mansıbı mezkûrda şan ve şöhretleri âli olup
Divam şamih-ul-imad ve mesalihi bilâd ve ibadm dekayik vı hakayikı
esasına ve ashabı iğrazın hiyel ve desayisine ıttila’ı tame muawel aleyh
ve müsteşar eğer Hurşid dava miküned gûyest ve çevgân hem mislince
meydanı vekan cahında müsellem ve mukarrer süvar» idi ( 1 ).
Vazifesinin eri bir adam olduğundan kimsenin sözüne ehemmiyet
vermiyor, Devleti işlerini bildiği, ve mülk ü millet için faydalı addettiği
şekilde tedvir ve idareden bir türlü feragat etmiyordu. Herkese olduğu
gibi yeni Sadrâzam Tevkiî Ali Paşaya da kafa tutmaya başladı. O zama
nın Vezirleri, maattessüf her zamanın büyükleri öyle değil mi?, böyle
özü sözü doğru olanları, ve verdikleri yanlış ve birbirini tutmaz emirleri
icra etmiyenleri iş başında bulundurmak istemezler, iş başında her di
lediklerini itirazzıy harfi harfine icra eyliyecek olanların bulunmasını
arzu eylerlerdi. Bunun için onun bu muameleleri Sadrâz'ama ağır geldi.
Değerli bir memurun Devletine olan hizmetini kale almıyarak azil, hatta
onunla da iktifa etmiyerek «Girit» e nefiy ettirdi (Zilkade 1168/1755).
Hadiseyi Sadrâzama mümaşat edecekten kaydeden Vak'anüvis bile
meziyyetlerini inkâr edemiyor, ve o münasebetle de Sadrâzam Ali Paşa
hakkında «Sadrı nazik meşrep» gibi telmihli tabirler kullanıyor!
«Reisülküüttap olan Abdi Efendi kudemayı tariktan olup halk ile
ihtilâftan damenkeşi içtinap ve memur olduğu hidematta dahi huşunetle
şöhretyap olup kelâmını gûya mansus ve tavrı hemen şahsına mahsus
bir adam olup bu esbap ile Sadn nazik meşrebi tenfir ve âkıbet-ül-emir
Efendii mumaleyhi riyasetten azil ve Resmu Ceziresine irsal ve tekdir»
ettirdi ( 2 ).
İktidar ve liyakatine istikameti de ekleyenler alelekser böyle olur
lar. Onların su gibi her kabın şeklini almak hassasından mahrumiyyeti
haklarında böyle hükümlerin verilmesine sebep oluyor. Fakat onların
meziyyetlerini görerek kendilerinden istifade etmemek, ba husus mem-1
(1) Sefine-tür-rüesa, Safaife: 86.

(2) Vasıf Tarihi, C ilt. 1, S aftife: 3«.
256

leketi böylelerinin vücudundan mahrum eylemek ne büyük cinayettir.
Halbuki şuna bakınız ki Abdi Efendiyi haşimliğinden dolayı azil ve nefiy
ettiren Ali Paşa aradan çok geçmeden «irtişa ve kizbi na sezaya dair bazı
etvan nigûhide» sine binaen idam edildi. Müştekim memurları iş 'başın
da istememesinin sebebi anlaşılıyor. Çünkü öyleleri böyiçleriyle müm
kün değil bağdaşamazlar.
1169 senesi Cumadelehiresinde (1756) ıtlak, ve Dersaadete avdetine
müsaade olundu.
1171 başlarında (1757) ikinci defa, Reisülküttap oldu. Fakat bu de-
faki memuriyyeti imtidat etmiyerek o sene Cumadelevvelinde azil, ve
Bursa’ya nefiz edildi. Bununla beraber o sene Şabanının anucu günü
(1758) afva mazhar oldu.
1172 senesi Şevval (1759) tevcihatında uhdesine Ruznâmei Evvellik
tevcih olundu. Ertesi sene Şevval tevcihatında Ruznâmei Evvelliğe Ham
za Hamit Efendi getirtilmekle açıkta kaldı (1760).
1174 senesi Şabanında, (1761) intizar olunduğu derecede iş göreme
diğinden dolayı azl olunan Rami Paşa zade Mustafa Bey’in yerine, Def
terdarı Şıkkı Evvel oldu.
Vak’anüvis; selefinin infisalini yazdıktan sonra Defterdarlığın uh
desine tevcihini pek kısa ve garip bir surette kaydediyor:
«Baş Defterdarlık bu defa dahi Reisülkütabı esbak Abdi Efen’dide
karardade oldu» ( 1 ).
Zamanı şairlerinde Besri Efendi Defterdarlığına şu parlak ve ma
nidar tarihi meydana getirdi! ( 2 )
Muallâ paye vâlâ menzilet Abdi Efendi kim
Vücudu cudile mesnedi neşini Defteri oldu
Yegâne mefhan erbabı cud u akl u irfan kim
Hired bir bendei ednası iz’anı çakeri oldu
Ounca Defterii Şıkkı Evvel mecdü devletle
Kitabı mithatinden böyle vaz’ı zahiri oldu
Felâtun reyü hikmet bu Ali fikrü melek haslet
Aristo zihn dikkati akl u rüşdün maştan oldu
Olunca ebri lâtifi reşha ziri mekremeti halka
Nihali haşki âmal u makasıd hep tari oldu
Heyulâyı umura verdi suret samisi
Beratı Refetin imzası zibü ziveri oldu
O mahı burcu es’at asumanı istikamet kim1
(1) V asıf T arihi, C ilt-1 , S a h ife : 125.

(2) Bayezit K ütüphanesinde H alis E fendiden alm an ld ta p la r arasın d a yazm a m ecm ua.
No: 3420, V a ra k : 28.
257
Original from
byGoogle UNIVERSITY OF CALIFORNIA
Vücudu mührü in'am ve izamın haveri oldu
Bütün ehli kemalât nümadan ettim istifa
Anın çün zatı paki vaye bahşı Defteri oldu
Sebebi tahriri vasfı inşirahı hatırı cânâ
Deham şairanın mithati kim ziveri oldu
Hemişe Devlet u ikbal ile ömrü tavil olsun
Huda ta ehli cüdun destgir ü yaveri oldu
Dedim bir mısrai pakizei tebşir edüp halkı
Acep tarih oldu hem kusurdan beri oldu
Ne dilcû düştü böyle bir müferrah Berriyya tarih
Dilâ hamdola kim Abdi Efendi Defteri oldu
1176 senesi Zilhiccesi sonunda (1763) azil edildi.
Vak'anüvis; azlini yine mizacımn hiddetine fakat bu defa galiba
kaydiyle, atfediyor, anlaşılıyor ki o da buna pek emin değil:
«Merretün bade uhra mansıbı Defterdari ile paber çayı mekezi itilâ
olan Abdi Efendi galiba hiddeti mizaç sebebi ile mansıbı mezkûrden azil
ve izaç» olundu ( 1 ).
1177 senesi Cumadelhirinda, (1763) üçüncü defa, Reisülküttap oldu.
1178 senesi Saferinin yirmi ikinci Rikap günü Enderunu Hümayunda
kahve içerken öldü. Arakiyyeci mescidinde gömülüdür.
(Reisülküttab Cennet) ve (Elhazahir 1178) ölüm tarihleridir.
Vak’anüvis; vefatım yazdıktan sonra «Müstevfayı mumaileyh Sadrı
Maktul İbrahim Paşa’nın Mühürdarı olup müddeti medidedenberu Tez-
kirecilik hidematında istihdam olunup kavanini Devlete riayet ve mez-
likai kadem olan umurdan mücanebet ve ihtilâfı nasdan mübaadet üzere
olduğundan cümleye zati malûm ve menasıbı Devlettin gayri mahrum
olup giderek Riyaset ve Defterdarlık gibi menasıbı ceiilede müstahdetn
ve her mansıpta şöhreti kenan alâ alem olmuş idi. Ancak mereti cehil
den vareste olacak kadar kesbi hünere zaman müsait olmayup tahriratı
habt ve halelden ve kelimatı lahn vezilelden hali olmayup kesreti emval
ve nükud ile tüvangeranı zamaneden madud iken imsak ve kuhl ile mez-
mum ve asan hayriyye ve imtianı (marufe ;muvaffak olamadığı erbabı
tahkika malûmdur» diyor ( 1 ).
«Sefine-tür-rüesa* da; Reisülküttaplıklanndan bahsedilirken söz thu-
susîyesine de intikal ettiriyor.
«Mumaileyh muhtıratı umuru Divaniyyeden mecanip ve keşide
daman ve mutam ve avanzı nefsiyyeden muamz ve mekfufulcinan ma
deni iffet ve ifakat mekmeni rezanet ve enalk filhakika şehlâm zülhefe1
(1) Vasıf Tarihi, C U t-1, Salhlfe: 146.

(1) Vasıf Tarihi, O ü t- 1, S a h lfe : 169.
258

bat lâyetehallel misline mızrap olmağa sezavar ve mahmili bercebeli şa-
mih ve tavrı rasih» idi denildikten ve bir takım beyitlerle anlaşılmaz iba
reler sıralandıktan sonra «bir zatı mekârim perver meali küster olup fi
müddetilömür kizp ve müdahene vadilerinden güzar ve elyamı defter-
nüma tezellülünü ihtiyar etmeyup hakikati emri izhar ve ifadede me-
tin-ül-cevarib ve sıdk u garazın gavr ve gayetine isabette sehbi saip olup
zahiren eğerçi kimsenin husumeti iltizamda tafra satmaz ve bir ahadin
zegalığiyle yola gitmez amma mahalli hacette ashabı istidat ve istikameti
tavsif veterbiyede kusur etmezdi» diyor ( 2 ).
Gömülü bulunduğu lArakiyyeci (Mescidi Defterdar Kapısı Mescidine
minber koydurmuş, hal ve şanı ve servet ve sâmânı ile mütenasip olma
makla beraber bir iki eseri hayır da vücuda getirmiştir.
'Aynı zamanda şair idi. Ramiz Efendi (Tezkirei Ramiz, Es'at Efendi
Kütüphanesinde yazma nüsha, No. 3873ı Varak: 73) tercümei halini kı
saca yazdıktan sonra diyor k i: «Mumaileyh iffet ve istikamette şöhre-
tişiar ve fünunu aklâmda yegânei devran bir zatı bülend iktidar olduk
larından maada şiir ve inşada mahareti zahir pakize eda bir şairi mahir
idi».
Fatin Efendi de Tezkiresinde (Hatemüleşar, Sahife: 281) «müşarü
nileyh Mühürdar Abdi Efendi denmekle şehir bir reisi maarifsemir olup
şiir ve inşası lâtif ve dilpezir vaki olmuştur» diyor.
Sultan Mahmud’un yaptırdığı kasra söylediği aşağıda ki tarih ora
dan nakledilmiştir.
Hitamın gûş edince bendei dirinesi Abdi
Muvaffak oldu Elhak böyle bir tarihi dilcude
Düa güne yazılsun takı arşa böyle tarihi
Ola baki bu kasır dilküşa Sultan Mahmude
Hakimane bir şiiri (1)
Gubarrn mu değil hod reste tarfı ebruvamndan
O şuhun zoru hüsnü toz koparmıştır kemanından
Hayali kameti bâlâsına serta kadem yol yok
Geçilmez ol nihali nahvetin muyu miyanından
Sadakati ağniyaya öptürür zeyli gedayanı
Ayandır zer gerek simü mihak imtihanından
Libas u cüssenin yoktur medarı bahsi irfanda
Çırağı meclisin ruşenter olmaz şamadanmdan1
(2) Sefine-tilr-rüesa, S a h ife : 86 - 87.

(1) Bayezdt K ütüphanesinde H alis E fendiden alınan k itap lar arasın d a el yazm ası Mec
m ua, No: 3420, V a ra k : 54.
259

Tekellüf bertaraf tuttii hoş güftara racıhtır
Sana düşnam telhin ol mehim Abdi lisanından
Bu nev güftan bir cem cahcaha arz et kim kalur gerdun
Sarayı kadrinin pes manda sahm nerdübanından
Veziri pür hikem kim haşmeti ahkâmı Sultani
Deri feyzinde istimdat eder kilk şanından
Huda ta haşre dek dergâhın etsün melcei âfak
Varanlar âlemin mahsudu çıksın âsitanından
Bu şiir; kayın pederi vasıtasiyle intisap ederek bir çok lûtfunu gör
düğü Nevşehirli Damat İbrahim Paşa hakkında yazılmış olmak çok muh
temeldir.
GAZEL
Lebinden olalı rengi şerabı erguvan mahçup
Olur tabı ruhundan nuri möhrü asüman mahçup
Edince sinei pürdağda dili nale perdazi
Olur gayretle ateş gülistanı bülbülân mahçup
Olur besmelkehi aşkında sad minnetle gamzende
Görünce ıztırabı cismi canı keşgân mahcup
Niyaz etmekte bin kez ceybi teniki çâki çâk ettim
Derunu perdei ismette ama şahidan mahçup
Medet etme tecelli cümle gahi nâzdan ey meh
Olur hayretle bitap nekef gerdi beyan mahçup
Ben ol revnak firuzu bağı aşkım kim olur her dem
Niyazı suzi mestten tapı nazikteri can mahçup
Şeran nan gülün Abdi dağı aklı saiptir
Olur tabımla ruhu örfi mucizbeyan mahçup.
Rakım Ahmet Paşa

«Bozoğlan» lakabile maruf Defterdar İbrahim Efendi'nin oğludur
( 1 ) îstanbulda doğdu, İyice bir tahsilden sonra henüz pek genç denile
bilecek bir yaşta iken, babası zamanında. Defterdarlık Dairesine intisap
etti. Kendi sayve gayretine pederinin de yardımının inzimamı sayesinde
iz zamanda derece derece terakki ile İstanbul Baruthanesi Nazın
1147/1735) Mevkufati, 1152/1739 de Tophane Nazın, daha sonra
Anadolu Muhasebecisi, 1157/1745 de Erzurum Ordusu Defterdan, 1160/
1748 de Defter Emini, 1163 Zilkademde 1750 Tershane Emini, iki sene
(1) İb rah im Efenedi Sadrazam Şehit Ali P aşa dairesinden yetişerek ilki H icri 1145
(1735) şenel olm ak üzere iki defa Şıkkı Evvel D efterdarlığında bulunm uş ve 1149
(1736) senesinde irtflıal eylem iştir. Fazla tefslat için tercüm ei haline m üracaat,
260

sonra Şehir Emini ve 1168/1755 de, ikinci defa, Tershane Emini, 1172
Şevval tevcihatında 1759, ikinci defa. Defter Emini 1173 Cumadelevve-
linde 1759 Yeniçeri Kâtibi, 1175/1761 de, üçüncü defa, Tershane Emini,
1176/1762 de matbah Emini ve yine o sene Zilhiççesinin onbirinci günü,
1763 hiddeti mizacı sebebiyle azlolunan, Abdi Efendi’nin yerine Defter
darı Şıkkı Evvel oldu.
1177 senesi Recebinde (1764) Defterdarlığı Kethüdayı sabık Kâşif
Mehmet Efendi’nin getirilmesi Padişah tarafından arzu edilmekle azil,
ve Şevval tevcihatında (6 Şevval 1177/1764 uhdesine Ruznâmei Evvellik
tevcih olundu.
1179/1765 de üçüncü defa Defter Emini, 1180 senesi Zilkidesinin
yirmisekizinde 1767 de, Vezirlikle, Mısır Valisi oldu.
Vak'anüvis «İhsanı Vezaret ve tevliyeti Mısır Be Rakım Mehmet
Efendi» başlığı altında, diyor k i:
«Mai seriüsseyr gibi menasıbı Devletin ekserisini devreden Rakım
Mehmet Efendi ehli akıl ve kiyaset ve lâyıkı cahı Vezaret olduğu hasebile
manzuru Şehriyan dihim ve işbu zilkidetüşşerifenin yirmisekizinci günü
neyli Vezaretle naili fahri azîm olduğundan başka menşuri eyaleti Mısır
ismine terkin olundu* ( 2 )
Teskine müellifi Ramiz Efendinin beyanına göre Mısır Valiliğini
kendisi istemiştir. Talep ve tayin şayanı nazar bir surette vaki olduğun
dan Teskire müellifinin ifadesi olduğu gibi naklolundu:
«Mısn Kahire Ümeralarından maktul Beyin desti tegallübünden
iştikâ olundukta bir Valii cesurun tayini iktiza etmeyin Sarayı Sadrâzi-
mide basti makali meşveret olundukta mütercimi mumaileyh mukadde
ma bazı hizmet zımnında amed şüdle gidip gelmekle ahvali Mısra kesbi
ittia' etmekle şugûne hareket ve bu güne bezli makderet olunsa şayet
eshel veçhile indifa kabil olurdu deyu ağazei kelâm ettikte pira seri
ebfazı gayret âmiri Sadrâzami saib makam Hazretlerine mucibi teaccüp
otmakla handegünan Rakım Efendi eğer Mısır’ı Kahire rütbei belâyı Ve
zaret ile cenabınıza tefviz ve ihale olunsa reyi rezini isabet karininiz ile
nizam bulması istifham olundu deyu buyurduklarında tekrar teyidi ke
lâm ile tasdiki istifsarı Sadrı Bülendi İktidar ve berveçhi meşruh taleb-
lerin aşikâr ettikde Rakım Efendi mülâhaza ile buyurunuz deyu reddi
cevap ettiklerinde büccei telatumi taleplerin işrab etmekle dan şerefi
îslâmbol’un tenperverliğinden elli altmış senedenberu mevsimi şita ve
barann zevkini vüs'ati yesar ile kesbile fusulü imarını iktisap etmiş sal-
hurde bir piri natüvan ve keşide damen olup istirahat zamanda civanana
cümbüş ve hareketleri baisi istiğrabı erbabı gayret olmuş idi» ( 1 ).*1
(2) Vasıf Tarihi, CUt -1, Sahile : 188.

(1) Tezkere! Ram is, E sa t Efendi K ütüphanesinde yazm a nüsha. No: 3873, V arak : 40.
261

Mısır’a memuriyeti Mısırlıların selefi hakkında isyan derecesine
varan şikâyetleri üzerine icra edilmişti. Onlar; daha evvel de böyle bir
şeye teşebbüs etmişler, her sene ödemekle mükellef oldukları vergiyi
göndermiyerek oradaki ümera beyinlerinde taksime başlamışlardı. Fa
kat Devletçe bir parça şiddet gösterilmesi, ödemede taanütleri halinde
tedip edilecekleri Fermanı Hümayun ile tebliğ olunması üzerine yola gel
mişler muayyen olan vergiyi göndermeye başlamışlardı. Fakat aradan
zaman geçince eski hale döndükleri gibi nihayet Vali Silahdar Hamza
Paşa aleyhinde harekete koyuldular. Merkezce gaile çıkarılması muvafık
görülmediğinden Vali azlolunuyor, yerine diğeri gönderiliyor, bununla
beraber verginin gönderilmesi lüzumu kat'i surette emir olunuyordu.
Bu defa gönderilen emirden bahsederken, Vak’anüvis, şu mütalâayı
yürütüyor:
«Rahmen lilibadi mücazatı ef’ali nabercalan bu defa dahi tehir ve
ihtiyarı ciheti enzar ve tahzir olunup şöyle ki badezin şurutu sabıkala
rını icrada kusur ve galâli Haremeyn ve her sene Asitaneye vürut edege-
len Hazinei Mısriyyenin irsalinde iradı özür ve fütur ederlerse mukad
dema tazmim olunan sureti vaîd ile tedip ve tehdid olunacakları bu defa
dahi sadır olan evamiri Aliyyede tekit olundu» (1)
Bununla beraber Rakım Mehmet Paşa'mn yeni vazifesine vanp işe
başlaması epeyce telâşlı oldu. Selefi Mısır'dan henüz çıkmamış olduğu
gibi mazul bir kısım ümera ile, aleyhlerindeki takibattan kurtulmak için
Paytahttan savuşan bir kısım riiesa da gelip kendilerine dehalet eyledik
lerinden, bunlar yapılan değişikliği hoş bir nazarla görmüyor, ve Valinin
mutantan alayla istikbali usulden iken çoğu buna yanaşmak istemiyordu.
Vak’anüvis; (Vukuatı Mısriyye) başlığı altında bu bapta şu malû
matı veriyor:
«Rütbei Vezaret ile Mısrı Kahire’ye keşti suvan azimet olan Vezir
Rakım Mehmet Paşa imdadı rüzgâr ile İskenderiye'ye vusulünde sabıka
Cidde Valisi Vezir Esseyyit Ahmet Paşa dahi hüccaç ile Mısır'a dahil
olmuşdi bir kaç sene mukaddem ihraç olunup badiyei hayrette serger-
dan ve zuhuru fırsata nekran olan Mir îlhacı Esbak Salih Bey vı ülbe-
ledi sabık bülut Kaptan Ali Bey sair menkûp ve matrut olan Keşşaf ve
ümera ile safka zeni ittifak ve maiyyetlerinde mütehaşşit olan Mağribî
ve Mısrî ve urban askeriyle Mısn zapta yeksanı vifak olarak diyan
Saitten Mısr'a doğru teveccüh ve azimetleri şayi ve carha'ya vusulleri
ihban mütetabi olup Valii Sabık Hamza Paşa dahi Mısır’da vaki bir
hanede mukim olmakla üç Vezirin içtimamdan ümera müsteş’ar ve havfi
mal ve can ile needeceklerinde mütehayyir olduklarından gayri Valii1
(1) V asıf T arihi, C ilt. 1, Saiılfe : 189.
262

cedidi resmen istikbal lâzım iken müsamaha ve ihmal eylediklerini Ocak
lının bazısı istikbah ve anlar dahi adam irsaliyle icrayı şeraiti ikram
edeceklerim izah halinde hasımlan olan Beyler askeri kesif ile Mısr'a
karip mahalle geldikleri evham ve hayalâtlann taz’if etmek hasebiyle
istikbal gailesi bertaraf olduğundan başka beri tarafta bulunan ümera
ve kendilerine tâbi süfeha izharı ruyi isyan ve bazı türrehat ile dehenbazı
hezeyan olmağa başlayup meramlarına tensiyet babında akdi meclisi
meşveret ve Darphane Emini bulunan sabık Kethüdayı Sadrâzamı Ahmet
İzzet Efen’diyi dahi meclislerine davet etmişler idi. Ca'caa kabilinden
elan kelimatı bimanaya mübaşeretlerinde Efendii mumaileyh izharı cesa
ret ve Devleti Aliyyenin meramı idamınız olsa bu tekellüfe ne hacet bana
bir emir gönderilse Mısn Kahire'yi size haram ve ele geçenlerinizi
tu'mei husam eyler idim beyhude efkâr ile izaati vakit etmeyüp Valinizi
istikbal ve derununuzdan ihracı vahşet ve melâl edin dedikte Keşkeş Hü
seyin Bey bu kelâmdan müteessir ve işte ben şimdi Valii Mısn istikbal
içün haymelerimi taşra ihraç ederim sair Ocaklu dahi nakli hıyam içün
münşer ohnalariyle Valii Cedidi Adiliye nam mahalde nasbeyledikleri
sayebana götürüp bir kaç günden sonra kenarı Nil’de vaki Abdurrahman
Kethüda kasnna ik'ad ve badehu mürettep alay ile Kaleye ıs’ad eyle
diler- ( 1 ).
Maamafih bununla iş bitmedi. Çünkü aradan bir kaç gün geçince
ümera yine alttan alta harekete başladılar. Taraftarları günden güne
çoğlıhken Cerce'de metruden ikamet eden Harput’lu Ali Kethüda ile İbni
Hammam dahi kendilerine iltihak edince isyan bayrağım açmakta tered
düt göstermediler. îki taraf. Vali taraftarlariyle muhalifler, karşı karşıya
geldiler. Arada silâh patladı. İki taraftan ölenler oldu. Maamafih muha
lifler başa çıkamıyacaklannı anladıklarından bir kısmi teslim oldu, ba
zıları da Mısır’dan kaçtı. Rakım Mehmet Paşa asileri affetti. Onlar da
emri Hümayunu tamdılar, mutlak itaat eylediler.
«Zikroluna Beyler Mısır Valisi Raikım Paşa ile mülâkat ve mazhan
nüvaziş ve iltifat oldukları halde nizama dair yedinde olan Hattı Hüma
yunu ferma alâ rüusilişhat kıraat ettirdip cümlesi resmi tav’ ve inkıyadı
takdim ve salifülbeyan uhudun icra ve tenfizini cezmen tasmim etmele
riyle taksiratları affolunmak babında müşarünileyhten tahrirat rica ve
kendileri dahi arzı mahzar tertibi ile nakli macera eylediklerinden gayri
dameni gayreti tecmir ve müddeti yesirede bin beşyüz kese akçe tahsil
ve deri Devlete berren tesyir eylediler» (1).1
(1) Vasıf Tarihi, C itt-1 , S a h if e : 194.

( 1) Vasıf Tarihi, C ilt-1 , Sahifte: 195.
263

Mısır’ı terk ile Gazze taraflarına savuşan Şeyhülbeledi sabuk Keşkeş
Hüseyin Bey tekrar bir hayli taraftar topladı, ve Valinin himaye gerdesi
olan Ali Bey’in üzerine yürüdü. İki taraf yine kanlı bir harp geçirdiler.
Ali Bey'in mukavemet edemiyeceğini anlayan Rakım Mehmet Paşa hazır
lattığı askeri ileriye şevketti, bu suretle takviye olunan Ali Bey bu saye
de hasmı Keşkeşi mağlûp etmeye muvaffak oldu. Maahaza Mısır'a ayak
bastığı günden bu ana kadar bir seneden fazla vakit geçmiş olmasına
rağmen asayişi bir türlü temin edemiyen Paşa’nm bakası Mebkezi Salta
natça uygun görülmiyerek azil olundu (Muharrem 1182 - (1768).
Vak'anüvis; azlini şöyle yazıyor:
«Müşarünileyh eğerçi balâda tafsil olunduğu veçh üzzere hidematı
meşkûreye muvaffak olup bir müddet dahi iklimi Mısır’da kâr ferma
olmağa lâyık ve ehak idi ancak hücumi zaafı piri ve «herm ile kadri
ham ve yevmen feyevmen ahvali perişan ve derhem olup o makule
devahi umura tab aver olmıyacağı nezdi evliyayı Devlette mukarrer ol
makla Mısn Kahire'den azil ve Reka Valisi Devattar Mehmet Paşa yerine
vasi olunup Valii Cedid vüruduna dek ikameti ve evvel ve ahir zuhur
eden hizmetinin makbuliyyeti ve ümera hakkında sebkat eden safveti
taviyyeti derciyle tarafına ve ümeraya hitaben ısdar emri celilülitibar
kılındı» ( 2 ).
Yine o sene Saferinde (1768) Cidde Valisi oldu.
Yükandaki esbabı azil ile bu defaki tayin o zamanın Devletin tutu
mundaki yolsuzluğu ve beceriksizliği göstermek için kâfidir. Esasen Mı
sırdan o esbap ile azli de şayanı dikkattir. Çünkü ihtiyarlığı Mısır gibi
idaresi fazla kuvvet sarfına lüzum gösteren bir yerde vazife görmesine
mani idise bir sene evvel neden tayin olunmuş idi, bu cihet vaktiyle der
piş edilmek gerekmezini idi? Hele aynı ahval ve şerait ile idaresi ondan
da pek aşağı kalmıyan Cidde’ye tayinini ne suretle tefsir etmeli?
İşinin başına gittikten biraz sonra hastalanarak kulaklarına sağır
lık ânz olduğu gibi umumî durumu vazife görme imkânını kendisinden
selp eylediğinden tekaüdünü istedi. İstidası kabul olunmakla memuriyet
dağdağasından el çekti.
Vak’anüvis bunu şöyle yazar :
Cidde Valisi Vezir Rakım Mehmet Paşa’mn ömrü mütemahi zadei
seb’in ve kıyam ve kuutta muhtacı muin olduğundan gayri hücumu
illeti sam ile âvarei ecel ve alem ve acz âveri dağdağai haylü harem oldu
ğuna binaen bir mahalde berveçhi tekaüdü ikametini niyaz ve dakkı
(2) V asıf T arihi, C ilt-1 , S a h ife : 199.
264
babı merhameti Şehriyari 'bende nüvaz etmekle mesuli müsaadeye mak-
run ve husulü meramiyle memnun olmuş idi» ( 1 )
Aradan çok geçmeden, yine o sene içinde, (1709) vefatı vuku buldu.
(Mevti Rakım Mehmet Paşa 1183) ölüm tarihidir.
Mısır'da ikameti ihtiyar ettiği orada İmamı Şafii kurbunda gömülü
bulunmasiyle anlaşılıyor ( 2 )
Hadika'nın beyanına göre <Dal taban Mesçidi) civarındaki eski Sad
râzam Daltaban Mustafa Paşanın sarayı sonradan Rakım Mehmet Paşa
uhdesine intikal eylemiştir.
(Afrika Delili); memuriyeti zamanına rastlayan hadiseleri uzun
uzadıya yazmakta, ve yalmz yukarıdan beri verilen izahata muhalif ola
rak zehirlenerek öldüğü kaydeylemektedir. Eserdeki buna dair olan fık
rası şudur:
«Bu hengâmda yani 1183 senesi Muharreminde Ali Bey servet ve
kuvveti zatiyye ve hamiyyeti milliyyesinden ürktüğü bir çok ümera ve
âyanı takım takım mütemadiyen öteye beriye dağıda dursun Kaleden Nil
sahilinde Abdurrahman Kethüdanın kasrına indirdiği Mehmet Rakım
Paşayı tesmimen şehit ettirdiğinden Kurafe'de İmamı Şafii Hazretleri
nin türbei şerifeleri kurbunda eslâhı makberesine defnolundu* (3).
Mehmet Muhsin Bey'in verdiği bu malûmat yanlıştır. Çünkü bu ifa
deye nazaran Rakım Paşanın tasmimi Valiliği hengâmında olmak lâzım-
geliyor. Halbuki ölümü sonra, ve Cidde Valiliğinden tekaüdlüğünü mütea
kiptir. Bu husus hastalığı onun tekrar bir takım işlere karışmasına mani
olduğu gibi esasen kendisinin Ali Beyin taraftarlığını gösterdiği yukar-
daki izahattan anlaşılmıştır. Binaenaleyh bu nokatı nazardan Afrika
Delili’nin verdiği malûmata sahih nazariyle bakılmamak zaruridir.
Rakım Mehmet Paşa, aynı zamanda şairdi.
Ramiz Efendi kısaca tercümei halini yazdıktan sonra diyor k i:
«Numaileyh ashabı gayret ve himmetten sahibi daniş ve marifet bir Ve
ziri nite haslet idi. Tab'ı balâyı şiir ve inşada âlâ ve güftan nazik reftan
selâset asarları merkumi mecmuai şuarayı belâğat ârâ bir şairi eda» dır.
Sürlerine örnek olmak üzere «Bibedel» sıfatiyle tavsif ettiği şu gazeli,
fakat nakıs olarak, kaydediyor:
Ehli nazara hayreti didar verilmiş
Âyinelere didei bidar verilmiş
Gam âşıka nem nedideye şebnem güle düşmüş
Bülbüllere de nale ile zar verilmiş1
(1) Vasıf Tarihi, C ilt - 1, S a h ife : 209.

(2) Hadlka-tül-cevaml’, C ilt-1 , Sahife: 111.
(3) Afrika Delili, Müellifi M ehmet M uhsin, Cilt - 1. Sahife : 732 - 733.
265

Terciimei halini dört satırla hulâsa eden Fatin Efendi de (Tezkirei
Hatesmüleşar, Sahife: 125) eserine şu natamam gazelini de dercediyor:
Tereylemiş cihanı gönül yahut etmemiş
Barı giran olur mu hiç abdale keşküli
Eş’an âbdan hakikat meâlden
Her harfe dense var yeri şeftaluyi huli
Pirane ser gönül seri rahı mecazden
Doğruldu gitti rehber edendi tevekkuli
Her hoş zemine meşki tetebbu’de Rakıma
Kimdir Müciz olmıya devrü tesellüli
Şefkati Bağdadi'de tercümei halini kısaca yazdıktan ve (Rahme-
tullahi aleyh) ölüm tarihi olduğunu kaydeyledikten sonra şiirlerine ör
nek olarak şu gazeli yazmıştır. ( 1)
GAZEL
Lisanı halle yare şikâyet eyliyelim
Ne çektiğin dili zann hikâyet eyliyelim
Niyaz nâmei dilde edüp nihan gâhı
Zebam aşkta bir bir kıralt eyliyelim
Hayali vuslat ile bir olur mu lûtf ile
Seninle günci dil içre (1) eyliyelim
' Azimeti rehi aşkettim ey hired nicesin
Cünun hemreb ölürsen refakat eyliyelim
Ne maliki zerii simiz ne sahibi hüneriz
Heman nezzarei yare kanaat eyliyelim
Rümuzı ehli mahabbet semaa dairdir
Gel ey gönül bu hevesten ferağ eyliyelim
Bu nazmı sade ile keşfi raz edip Rakım
O maha san'at ile arzı safvet eyliyelim
Kasn Hakani'ye söylediği şu tarih de aynı tezkirede yazılıdır:
Vasfı kasn Şadişaha Rakıma yine
Düştü bir berete tarihi benam
Yazdı levhi tab'ima kilki azel
Kasn Hakaniye lâfzın bittemam
Şairliği ortanın üstünde, oldukça yüksek ve hassatan düzgün yazar
bir şair olmakla beraber aynı zamanda iyi hattat idide.1
(1) Tezkerei Şuara, Müellifi Şefkati B ağdadi, M illet K ütüphanesinde y&araa nllflba. No:
3039, S a b ite : 71.
(1) B ir kelim e noksandır.
266

Müştekim zade hakkında şöyle diyor:
«Kendi zatı vâlâ simadan camı tab’ı serşari mezayayı irfan ve sa
ğan tab âverii zihni leb ziri feyezan bir hattatı pür inbisat ve şairi nük
tedan olup ezkâ min Eyas ve efsah men Sahban mesilleri gûya bunlann
şanında virdü seyran edip akıl ü feraset ve kiyasette dahi nadir-ül-akran -
erkânı kiban Devleti Aliyyeden bir vücudu bihbudi mes'uttur. Unfani
civanilerinde hüsnü hatti Sülüs ve Neshi üstad pümur muallimi sarayı
mamur İmamı Camii Mirahur Emir Efendi merhumun zanu zedei pişi
tahtai temeşşuklan olmakla tahsil ve vaz'ı ketebe ve izniyle dahi tebcil
olunmuştur.»
Tercümei halini muhtasaran yazan Sicilli Osmani (Cilt - 2, Sahife:
365) «Kâtip, münşi, şair, umuru Devlete vakıf, müdebbir idi» diyor ve
hayır ve hasenatiyle evlât ve yakinleri hakkmdaş u malûmatı veriyor:
«Hisar’da bir çeşme yapmıştır. Mahdumu Abdülgani Bey ve keri
mesi Birre Hanımın Lûtfullah Efendi ricaldendir.»
1198 (1784) senesinde vefat eden kerimesi Asiye Hanımın zevci de
Ahmet Bey idi.
Abdülgani Beyin tercümei halini Sicilli Osmani (Cilt - 3 ,Sahife:
342); «Kalemden yetişip 1198 (1784) de Gurebayi Yesar Kâtibi olup Ha-
cegânhan oldu. Devri menasıpla Baş Mukataadan mazul iken 1218 Zil
hiccesi yirmi yedisinde (1804) vefat edip 1202 (1788) de vefat eden vali
desi «Hace Matme Hanım» yanında Silivri Kapısına defnedildi» sure
tinde yazıyor.
Yine Sicilli Osmani oğlunun damadı Lûtfullah Efendi için (Cilt - 4,
Sahife: 89) bittefeyyüz Hacegândan ve erbabı manasıptan olduğunu ve
ewaili asn Mahmud’ Sani'de vefat eylemiş bulunduğunu söylemekle
iktifa ediyor.
Melik Mehmet Paşa’nm mahdumu olan Ahmet Bey'in tercümei hali
Sicilli Osmani'de (Cilt - 1, Sahife: 279) şöyle yazılıdır:
«Silâhşori Şehriyari badehu Kapıcibaşı oldu. 1222 Şevvalinin gur-
resinde (1807) fevt olmuştur. Zeynep Sultan Camii kabristanına defne
dildi. Zevcesi Rakım Paşa kerimesi Asiye Hanım olup 1198 (1789) da
vefat eylemiştir. Kerimesini Tokadî Ebubekir Efendi Mahdumu (Ahmet
Efendi) alıp ondan Müderris (Ebubekir Bey) namında bir hafidi kal
mıştır.»
(2) Tuhfei h a tta tın Müellifi; M üştekim Zade Süleym an Sadettin Efendi, Sahife: 376.
267
|_ Original from
Digitized by V jC X >glL UNIVERSITY OF CALIFORNIA
K âşif Mehmet Emin Efendi (Şatır Zade)
Şatır Yusuf Ağanın mahdumudur. İstanbul’da doğdu. Zamanına
göre iyi denilebilecek bir tahsilden sonra Mektubi Kalemine devam et
mek suretiyle Devlet hizmetine intisap etti. Tedricen terekki ederek.
Baş Halife ve daha sonra Möktubii Sadn Âli,
1171 senesi Cumadelahınn onuncu günü (1758) de azil ve Bursa'ya
nefy olunan Abdi Efendi'nin yerine Reisülküttap oldu.
Vak'anüvis; tayini şöyle yazar:
«Mahı mezkûrun onuncu günü Reisülküttap olan Abdi Efendi azil
ve Bursa'ya nefi ile müptelâyı muzayika ve ezel olup mahiyyeti eşher-
minel kamer ve tedbiri emza minel kader olan Mektubi Sadn muvakkar
Kâşif Mehmet Emin Efendi Riyaseti Küttap hizmetiyle şerefiyap»
oldu <1 )
Kıymetli diğer bir eserde de şu satırlar yazılıdır:
«Bin yüz yetmiş bir senesi Cumadelevvelinin olnucu günü Reisül
küttap olan Abdi Efendi Riyasetten Azil ve Bursa'ya rahi olmak üzere
yalısına gönderilüp vücuh ile haysiyyeti malûmi kibar ve sigar ve rütbei
istihkak ve istidadı aşikâr olan zevatı kiramdan Mektubii Asafi Kâşif
Mehmet Emin Efendi (beyit) i kadri ehli hüner keşi daned Her nameha
haned müddeasınca avarifi Seniyyei Mülûkâneden rütbei samiyei riyaset
ihsaniyle naili meram» oldu ( 2 ).
Ertesi sene Şevval tevcihatmda, Üçüncü Mustafa, Riyasete Damadı
Şehriyari Nuri Bey'i getirmek istemiş, Sadırazam ehliyetsizliğinden ba
hisle itizar eylemekle epeyce münakaşadan sonra Padişah tarafından bir
üçüncüsünün tayini irade olunduğundan Dilâver Ağa zade Reis nasbe-
dilmelkle açıkta kaldı.
Vak'anüvis; tevcihatı yazdıktan sonra (îstıtrad) başlığı altında dik
kate değer şu satırları yazıyor:
«Reisülküttap olan Kâşif Mehmet Emin Efendi’nin azli ve Ha
remeyn mütevellisi olan Nuri Bey'in Riyasetine nakli matlubi Şehinşahi
olup müri numailryhin hudusu zamaniyle menasıbı Devlette istihdam ve
bariz ve kâmini ahvali tercübetgüzan enam olmadığı sebebi ile makamı
hatiri Riyasete takribi muhilli nizam olacağı Sadn Vâlâ Makam tarafın
dan telhis ve ilâm ve Emin Efendi'nin ipkası iltizam ölünmüş idi. Bir
kaç defa ve cevap tekerrür edüp bilâhara Nuri Bey olmazsa Emin dahi
olmasun her kimi istersen Reis edesin deyu tevcihat gecesi tarafı Hüma-1
(1) Vasıf Tarihi, Cilt -1, S a h ile : 69.

(2) V ukuatı Divaniye Mecmuası, Müelifi; V ahdeti E bübekir, Bayezlt K ütüphanesinde
Rıza Paşadan alınan kitap lar arasında yazma nüsha. No: 1320, V a ra k : 24.
268

yundan haber varid olup Emin Efendiye davetçi gitmiş iken mumaileyhe
istirahat haberi teakup ve şahsı vahidin piri emri güzan efpan olmağın
Dilâver Ağa Zade Ömer Efendi hizmeti Riyasetle Babı Ali’ye takarrup
eyledi» ( 1 )
Sadrâzam Ragıp Mehmet Paşa'nm ehliyetsizi getirmemek, ve değerli
bir zatı feda etmemek için gösterdiği celâdet doğrusu takdire değer.
Üçüncü Sultan Mustafa'nın, o zamanın ruhî haletine göre, arzusun
dan feragatle bir üçüncü zatın tayinine muvafakat eylemesi de bir şeydir.
Görülüyor ki deeğrli ve nüfuslu zatlar müstebidane idareye alışmış olan
Padişahların hareketlerini tamamen değiştiremeseler bile tadil ettirmeye
muvaffak oluyorlar. Zaten büyüklerin şiddeti istiptadı işler âciz ve mürai
ellerde bulunduğu anlarda hüküm sürer. Karşısında istediğini yaptıra-
mıyacağı adam görev o müstebit istiptadmı tadile daima mecbur olmuş,
ve ancak muvaffak olabildiği takdirde, o gibileri uzaklaştırdıktan sonra
hükümferma olmaya kadir olmuştur. Yalnız bu işde ne oldiyse Emin
Efendi'ye oldu. Padişahın ısran karşısında haksız bir surette mevkiini
kaybetti.
«Vukuatı Divaniye Mecmuası* mda bu hâdise tafsil olunmamakla
beraber tevcihat defterine diğerleri arasında Kâşif Mehmet Emin Efen-
di'nin ismi yazılmış, ve Vak'anüvis’in haber verdiği gibi, teşrifatçılara o
yolda malûmat dahi ita kılınmış iken okunmak mukarrer olan günden
bir gece evvel tebeddüle uğramıştır:
«idi Şerifin dördüncü günü tevcihat olmakla alesseher berveçhi
mutad Reisülküttap olan Saadetlû Kâşif Mehmet Emin Efendi Hazretle
rinin huzuru Asafide kıraat edecekleri tevcihat defterinde ilbası hil'at
olunacakları yegân yegân alettertip Arz odası kapısından içeriye tesbil
içün Teşrifatı bulunanlara verilüp gelen defter dahi mumaileyh Efendiye
akşamdan sonra verilüp ve herkes mevakiinden penbe begûşu gaflet ve
zühul olmakla hanelerine azimet ve alesseher Babı Asafiye gelinüp tev-
cihata şüru olunmak üzere iken mansıbı Riyaseti Vâlâ defteri merkum
da Hayriyye Muhasebeciliği tahrir olunan sabıka Yeniçeriyanı Dergâhı
Ali kitabetinden münfasıl îzzetlû Ömer Efendi'ye ve Çavuşbaşılık dahi
ipka olunmak üzere davet olunmişken tahvil ve sabıka Zahire Mübaşiri
Mustafa Beye ihsanı Hümayunu cihandari buyurulduğu haberi varit ol
duğu saat mumaileyhimanın hil’atleri ilbas badehu Kethüda Bey ile
Kapu takımının ve sairlerinin dahi hil'atleri iksa ve merasimi tevcihat
bu minval üzere icra olundu» ( 1 ).
1173 senesi Zilkadesinin ikisinde, (1762) Reisülküttap oldu.1
(1) T arihi Vasıf C i l t . l , Sahife: 102,

(1) V ukuatı Divaniye Mecmuası, Müellifi; Vahdeti Ebıibeklr, Bayezit K ütüphanecinde
Rıza Paşadan alınan kitaplar arasında yazma nüsha. No: 1320, V a ra k : 78.
269

Vak’anüvis; tayinini şöyle yazar:
«Reisülküttap olan Abdullah Efendi, lâyenfa' lişşer ve velel hayr
ise dahi Riyaseti ırz gibi kaimi bilgayr olup başlı başına bir takrir yaz
maktan âciz ve muztar ve serairi devlete süflei kat tab bizzarure mah
rem olacağı mukarrer olduuğna binaen Zilkidenin ikinci günü azil ve
fazileti bahiresi müsellem erbabı dirayet ve akl olan Kâşif Mehmet
Efendi hizmeti mezkûreye nakil olundu (1).
1175 Muharreminde (1761) Kethüdayı Sadn Âli oldu. Sadaret eski
Sadrâzam Mustafa Paşaya tevcih edilip te İstanbul'a gelip işe başla
yınca azl ettirdi (Cumadelahire 1173 (1760).
Vak'anüvis azline dikkat değer bir surette kaydediyor:
«Menasıbı Devleti Aliyye bir kaç adama inhisar ile sair ricali Dev
lete yeis ve hıraman ve inkisarı kulüp İrası hilâfı meşrebi Sadrı Cedit
olduğundan atvefe ma tavfe sümme âti ila beyte kaidethu lika mefhu
muna masadak bulduğu Kâşif Mehmet Emin Efendiyi Kethüdalıktan azil*
ettirdi (2 ).
Görülüyor ki Efendinin azli denildiği gibi işleri tamamen ellerinde
bulundurmaktan ziyade onun halü şanı yeni Sadrâzamın meşrebine mu
halif olmasından ileri gelmiştir. Kâşif Mehmet Emin Efendi Devleti mer
tebelerini yoliyle kateylediğine, ve teveccühü Ragıp Paşa gibi değerli bir
Sadırazamm teveccühüne mazhaz olarak yazılan edep ve kemal ile tanın
mış olan bu Vezire beğendirmiş olduğuna nazaran infisalinin gölgede
kalmak korkusundan ileri geldiğine kuvvetle hüküm olunabilir. Maama-
fih liyakatiyle tanınmış olan böyle bir zatın hizmetinden istiğna göste
rilmesi münasip olamayıp evvelki gibi Devlet işlerinde istihdamı hakkın
da, Sadrâzamın arzusuna rağmen, şayan buyurulan iradei Padişahı üze
rine, müddeti mazuliyeti bir ay bile olmadan. Rakım Mehmet Efendi
azil olunmak suretiyle Defterdarlığa getirildi:
«Kethüdayı Sadık Kâşif Mehmet Emin Efendi min küllülcihat man-
zur ve mazulen hanesinde ikameti tab'an menfuru Padişahı vakur oldu
ğuna binaen evvaili Recebi şerifte Rakım Mehmet Efendi azlinden Def
terdarlık ile naili etemmi sürür oldu» (3).
1178 senesi Zaferi sonunda (1764) azlolundu.
Yine o sene Şevval tevcihatmda (1764) Defter Emini olmuş, ve
Emanetin altıncı günü, ikinci defa, Kethüdayı Sadn Âli mansıbına geti
rilmiştir.1
(1) V asıf Tarihi. C ilt-1 , Sahife : 118.

(2) V asıf Tarihi. C ilt-1 , Sahife : 148.
«) V asıf T arihi, C llt-1 . S a h ife : 148.
270

1181 Cumadelahırmda (1761) öldü. Eyüp’te Küçük Emir Efendi
civarında görülüdür*
Vak’anüvis; tercümei halini kısaca yazdıktan sonra diyorki:
«Mumaileyh edip ve vakur ve etvan cemile ile meşhur zihni nukkad
ve tab'ı vekkad ile ekseri ulûma ıttılaıd ve fi külli gadat ve aşi füzuni
fazlu kemale sai olduğundan başka muşikâfı gavamızı umur ve medarı
inhilâli mu’dilâtı cumhur idi. Ancak bavücudi kudret tab’ında hisset ve
zatında denaet olup bir şahsa maddiba’ı kerem ve seha ve bir derdimen-
din derdine habbi dinar ile deva ettiği mesmu olmamıştır» ( 1 ).
Reisulküttablığı münasebetiyle tercümei halini yazan Sefinetürrüesa
Müellifi de diyor ki :
«Mumâleyh edip ve kemali marifet ve umirî memuresinde sıdku
istikamet ile beynelenam tahsili nikinam etmiş ve evvaili halinde eşara
kûşiş eylemiş ise de mürettep divanı olmayüp fakat Defterdar Behçet
Efendi evsafında bir kaç kaside ve tarihi bazı mecmualarda meşhudu
fakiranemiz olmuştur» ( 2 ).
Tezkerei Şuara Müellifi Fatih Efendi de tercümei halini kısaca yaz
dıktan sonra :
«Müşarünileyh nazım ve inşada kudret ve mahareti zahir ve hüvey-
da bir şairi maarif aşina» dır diyor (3).
Kâşif Mehmet Emin Efendi yalnız şair değildi. Hattat idi de
Müştekim Zade; «Şehri ve babası meşahiri Devleti Aliyyeden Kel
Yusuf Efendi'nin şatır» ı olduğunu yazdıktan sonra diyor k i:
«Hüsnü hattı Sülüs ve Nesihte Emir Efendi zade Seyyit Abdülha-
lim Efendi'den temeşşuk ile suretiyap idi. Reis kalemi ricalinden olmak
hesabiyle Divanî rik'a ve sair aklâmda dahi kemali vardır* (4).
Sefinetürrüesa’mn 97 nci sahifesinin haşiyesinde evlât ve ahfadı
hakkında şu malûmat yazılıdır:
«Müşarünileyhin âtiyüddemce Ataullah Beyden maada İstanbul Ka
zasından mazulen on altı tarihinde fert olmuş Hamdullah Bey namında
bir ve Yeniçeri kitabeti rütbesine nail olarak otuz altı tarihinde irtihal
eylemiş Sadullah Bey namında diğer mahdumları olup anlardan nesli
olmayup Ata Beyden bir akime Hanım elyevm mevcuttur.»
Bu haşiye mübeyyizin bir yanlışlık olmak üzere Mehmet Emin Efen-
di'nin tercümei haline yazılmıştır. Halbuki Ataulah Beyin tercümei ha-
<1) Vasıf Tarihi, C ilt - 1, S a h ife : 193.

<2) S efinetürrüesa, S a h ife : 97.
(3) Tezkerei H atem etilleş’ar, S ah ife: 345.
<4) T uhfeihattatin, Sahife : 471.
271

lini yazan Sefinetürrüesa onun babası olmak üzere Rasim Ebubekir Pa-
şa’yı gösterdiği gibi Sicili Osmani de Hamdullah ve Sadullah Beyleri
Ebubekir Paşanın oğullan olarak gösteriyor. Ebubekir Paşanın hali Se
finenin doksan altıncı sahifesinde oluşu mübeyyizi şaşırtmıştır. Haşiyeyi
sağ sahifeye yazacak yerde sola yazmıştır. Esasen o namlarda diğer zeva
tın tercümei hallerine tesadüf olunmaması da buna delâlet eylemektedir.
Behçet Efendinin Defterdarlığı için yazdığı tarih
Şiirine bir örnek
Lemapaş oldu dile bir rütbe envan nişat
Kim dirahşan oldu hurrem etti saadet ahteri
Dil değil eşya olup cümle nakşigiri kaza
Oldu her bir zerre bir suri azimin mazhan
Cuşi feyz ile cihana geldi şöyle inkişaf
Kim tecessüm etti manayı sürürün peykeri
Künhünü tahkik içün bu haleti pür Behçetin
Dil ederken vadi endişede cevelânkeri
Geldi bir şahsı beşuş ü pür şitab u huy feşan
Eyledi bir böyle mısra’la beşaret küsteri
Kim hurufi cevhersin çıktı tarihi behin
Ol bes ikbal ile Behçet Efendi Defteri
Silki nazmetmez vefa Kâşif deri evsafına
Eyle tanzim düasiyle edayı çakiri
Defteri aklâmı Hakanide ta kim sept ola
Masraf u iraıı Sultanı adat pcrveri
Mesnedi vâlâda asan füzuni Devleti
Şan ü pertevle ola tornan dehrin ziveri.
Bu manzume Kâşif Mehmet Emin Efendi'nin mütevassıt şairler
den olduğunu göstermektedir. Başka eserlerine tesadüf halinde kendisin«:
mütevassıtm fevkinde bir paye verilmek zaruretinin husulü de mühte-
meldir. Maamarih ne olursa olsun nesir ile beraber nazma muktedir
olan ve aynı zamanda hüsnü hat ile emsali arasında temayüz eyyen bu
zatın zamanının yüksek şahsiyyetlerinden olduğuna şüphe bırakmıyor.
Avni Seyyit M ehmet Efendi

Zamanına göre iyice bir tahsilden sonra, henüz pek genç iken, Mek-
tubii Sadarete çerağ oldu. O zaman birer mekteb olan kalemlerde her
kes gibi bilgisini artırmaya, resmi ve hususi yazılar yazmakta gösterdiği
kabiliyyetle emsali arasında temyUze başladı. Bir taraftan da Kör Ahmet
Paşa'ya intisap eylemiş, onun hususî muavenetinin inzimamı sayesinde
272

de derece derece terakki ederek 1155 Zilkadesinde (1743) z a m a n ı n ı n
yüksek memuriyetlerinden sayılan Sadaret Ser Halifesi olmuştur.
1160 Zilkidesinde (1748) Beylikçi, 1167 muharreminde (1753) Tez-
kerei Sani 1169 Rebiülevvelinin beşinde (1755) de Reisülküttap oldu,
oldu. Bu son memuriyeti imtidat etmiyerek ertesi sene Recebinin yirmi
birinde infisali vuku buldu.
1171 Cumadelahınmn onuncu (1758) günü Ruznamei Evvel, yine o
sene Şevvalinde (1758) Defter Emini, 1172 Rebiülevvelinde de Baş Mu
hasebeci olmuştur.
1176 (1763) şevval tevcihatmda, ikinci defa, Defter Emini 1178
Saferinde (1764) Defterdarı Şıkkı Evvel oldu.
1179 senesi Zilhiccesinin onuncu günü (1766) bütün İstanbul'u sar
san müthiş bir zelzele bir çok binaların yıkılmasına sebep oldu, yıkılan
binaların altında kalarak ölenlerin sayısı da epey bir yekûna yükseldi.
O meyanda camiler, saraylar da münhedim olmuş, zararın yekûnu mil
yonları bulmuştu. Halk bu semavi âfetten fena halde ürktü, sarsıntının
temadisi insanlardan evlere girmek cesaretini selp etti.
Vak’a nüvis; Maliye Tarihini de alakalandıran bu mühim hâdiseyi
şu suretle kayıt ve nakil ediyor:
«Zilhiccenin on üçüncü hamiş günü tulûl âfitaptan yarım saat mü
rurunda iki dakikadan akalli İstanbul ve civarında zelzelei azime vuk'a
bulup şiddeti rehz ve hareketi arz (sebebi ile kârgir binaların ve ahşap
tan masnu büyüt ve dükâkin ve sair mahallelerin ekserisi rahneyap ve
bazısı bilküliyye Viran ve harap olup vafir adam dahi tahtettürap rehrlvı
yecmilhisap olmakla kulûbu nasa dehşet ve her kese hayret ve vahşet
tari ve iltizamı nefs ile sağir ve kebir dest bere fraştei dergâhı girdi-kâri
oldular. Bu musibeti uzmadan bir kaç gün mürurunda salâtı salâtı Cu-
m'a eda olunurken kema filevvel hareketi arz vaki olup evvelki ezlzele-
den ehafise dahi kalbi nas mergup ve ra hatı halk meslûp olup şehri
Rebiülevvele dek bu (hal müstemir ve aralık aralık hareketi fcemin müs-
tekar olduğundan ekseri nas fezayı vasi ve küşade mahallende naabı hi-
yam ile âram ve ebniye semtine varmamağı iltizam etmişler iken Cenabı
Perverdigâr zaifüleyyad olana dine rahüm ü şefkat ve o kadar tenbih ile
elanei tahrikei ehli masiyet ettikten sonra o belâyı asumani ve kazayı
nagehaniyi izale ve izaha ve heras ve bim ile kalbi dunim olanları iraha
eyledi. Şehriyan merhametkâr meşayih Ve fukara ve dervişan ve zuafayı
Şahane ve menabii Padişahane ile naili dinarı bişümar ve varestei mu-
zayıkai iftikar eyleyüp enabet ve istiğfara halkı tahriş içün vaizlere ten
bih ve def'i veradi kaza içün leylü nehar düaya meşgul olmalanm tav
siye ile halerini terfih eyledi. Zelzeleden harap olan emakini bina için
himmeti Şahane runuma olup cennet mekân huld aşiyan Sultan Mehmet
27 3
f: 18 - 2

Camiinin mali vakfında vefa edecek kadar fazla n^kud bulunamayüp
imdat ve iane ile Haşim Ali Bey'i Bina Emanetine memur buyurdukların
dan gayri çarşıya Tıfli Efendi’yi ve kale duvarlarına Elhaç Mehmet Ağ2'-
yı ve Baruthaneye Şehdl Osman Efendi'yi ve Yeniçeri odalarına Haseki
Mustafa Ağayı Tophaneye Mahmut Beyi tayin buyurup herkes hiz
metlerini eda ve tehvin içün berzade daman ve astin oldular. Suttan Se
lim ve Şehzade ve Süleymaniye ve Nuru Osmani ve Lâleli ve Valide ve
Ayasofya cevamiinden maada camilerin bazan minareleri ve bazan kub
beleri münhedim ve muzmahil ve kale duvarları ve çekmeceler ve Bur
gos ve Çorlu ve Karıştıran dahi mütezelzil olup zikrolunun mahallerin
cümlesi bina ve tamiri ferman ve tayini mübaşiran kılındı» ( 1 ).
1180 Muharreminde (1766) betaet ve rehavet isnadiyle azil olundu.
Vak’a nüvis azlım şöyle yazar:
«Şıkkı Evvel Defterdarı olan Avni Efendi mali mirî tahsilinde iz
harı bat'ü ve rehavet eylediği hasebiyle merareti azli zayık» oldu. ( 2 ).
Bu vazifede hakkiyle muvaffak olamayacı bedihi bir keyfiyyet idi.
Çünkü o ana kadar böyle işlerde bulunmamaıştı. Binaenaleyh bunun
mesuliyyeti daha ziyade onu o makama getirenlere, selâhiyyet ve ihti
sas gibi şimdi bile maatteessüf gözetilmiyen evsafın kendisinde bulun
madığım göz önüne almayanlara aittir. Fakat onun da mesuliyyet hisse
si vardır. Kendisini bilen bir adam başaramıyacağı işe girmez. Herçibat
âbad yalnız beş on mangır fazla almak maksadiyle her işe burnunu so-
kon işte böyle alnına ademi iktidar damgası vurulmuş olduğu halde
tarihi sahifelerine girer, ve ahfadın bihakkın muahaze ve istihzasına
hedef olur.
1181 Cumadelahmnda (1767) öldü.
Eyüp'te Hazreti Halit musallası yanında müstekil hayirede gömülü
dür.
Vak'a nüvis; tercümei halini kısaca yazdıktan sonra «maarifi ke-
malâttan hissedar olduğu âsanndan bedidardır» diyor ( 1 ).
Tercumei halini kısaca yazan «Sefine-tür-riesa» müellifi )de (Sahi-
fe: 95) «Müteveffayı mumaileyh erbabı hüner ve kemalden madut ve
bazı mecmualarda eseri kalemi meşhuddur.» diyor. '■ !
«Hadika-tül-cevami»; Banisi Emir Hoca Seyyit Mustafa Efendi olan
Bahçe kapısı ciharındaki (Emir Mesçidi) nden bahsederken «minberini
Defterdar Avni Mehmet Efendi vazeylemiştir ki vefatı mesken-üş-şeria1
(1) Vasıf Tarihi, C ilt-1 , Sahife : 177.

<2) Vasıf Tarihi, C ilt-1 , Sahife : 177.
<1) Vasıf Tarihi, C ilt-1 , S a h ife : 194.
274

1181 tarihinin Cumadelahiresindedir. Mahallesi vardır» izahatım ver
mektedir ( 2 ).
Sicilli Osmani (Cilt-3, Sahife: 608) mutadı ceçhile tercümei hali
ni muhtasaran yazdıktan ve Serine-tür-rüesanm «maarif ve kemalât ahibi
idi» ifadesini tekrar ettikten sonra yakınlan hakkında şu malûmatı ilâ
ve ediyor:
«Biraderi Ali Efendi 1182 (1768) de irtihal ile Vefa (mezarlığına
defnedilmiştir.»
Ömer Vahid Efendi (A tıf Zade)

Meşhur Kütüphaneci Hacı Atıf Efendinin oğludur. (1). Hicrî
1136 (1723/24) İstanbul'da ,doğdu. İyi bir tahsilden 'sonra, henüz genç
iken, Defterdarlık dairesine intisap etti. Sayü gayretine babasının yar
dımının da inzimamı sayesinde az zamanda derece derece yükselerek ni
hayet 1153 (1740) de Hacegânlıkla Küçük Kale Tezkirecisi oldu.
1159 Şevval tevcihatında (1747) Tophane (Nazın olup bir müddet
sonra infisali üzerine uzun zaman mazul kaldı.
1172 (1759) Şevval tevcihatında Mevkufatçı, 1175 (1762) de Sipah
Kâtibi, 1176 Zilhiccesinde (1763) Tersane Emini 1179 (1766) da Saraç
hane Emini, ertesi sene Anadolu Muhasebecisi, 1182 Saferinde (1768)
Çavuşbaşı ve Cumadelahınnda (1768) huşuneti tab'ına binaen azil olu
nan Sarim Efendi'nin yerine Defterdan Şıkkı Evvel oldu.
Vak'a nüvis; selefinin infisalini yazdıktan sonra «Çavuşbaşı olan
Atıf Zade Ömer Efendi o mansıbı 'kesir-ül-irad ile bermurat oldu* di
yor ( 2 ).
Devleteyn beyninde mevcut muahedata riayet olunageldiği halde
Rusya'nın nakzı ahit vadisini araması, ve hoş görülmeyecek bazı harekâ
ta tesaddi eylemesi üzerine harp ilân olundu. Defterdarların ordu ile be
raber bulunarak ihtiyaçları Ibizzat karşılaması o vaktin usulü iktizasın
dan olduğu cihetle epeyce dağdağalı olan bu işi, galib bir ihtimal olarak
harbe de taraftar olmadığından, üzerine almak istemiyerek istifa eyledi
(Şevval 1182-1769).1
(2) Hadikartül-cevaml, C ilt-1 , S ah ife: 45.

(1) A tıf Efendi; Daire! D efteriden n eş’etle D efterdar M ektupçusu, İlk i 1151 (1737) se
nesinde olm ak üzere üç defa Şıkkı Evvel D efterd an olm uş, ve B aş D efterdar iken
1155 (1742) senesinde ölm üştür. Fazla tafsilât için tercüm ei haline m üracaat.
(2) V asıf Tarihi, C ilt-1 , S ah ife: 207.
(3) Vasıf Tarihi, C ilt-1 , S ah ife: 208
275

V a k a n ü v is; b u n u şö y le y a z a r :
«Defterdarı Şıkkı Evvel olan Atıf Zade Ömer Efendi dağdağai sefer
den tefaüs ve Başmuhasebeci olan İbrahim Efendi o makamı bülent ile
teneffüs eyledi.» (3)
1183 Muharreminde .1769) Rikâp Defterdarı, 1187 .1773) de Rikâp
Çavuşbaşısı ve ertesi sene Muharreminde (1774) tekrar Rikâp Defterda
rı ve Ruslarla iadei sulh münasebetiyle ordunun avdetinde (1 Ramazan
1188/ 1775) azl olunan Derviş Mehmet Efendinin yerine, ikinci defa,
Şıkkı Evvel Defterdarı oldu. Fakat bu defa da memuriyyeti imtidat et-
miverek, yirmi bir gün sonra selefinin iadei memuriyyeti hasebiyle açık
ta kaldı.
1189 Saferinde (1775) Nişancı, 1190 Cumadelahınnda (1777) de
Reisülküttap oldu. O sıralarda İran, Vehhabı ve Kırım gailelerinden baş
ka Ermeni'lerin Ortodoksluk ve Katolilik meselesi de ortaya çıktı. Bun
ların her biri ve bilhassa sonuncusu Atıf Zadeyi ziyadesiyle meşgul etti.
Papanın ruhanî nufuzunu dünyaya yaymak fikriyle ortaya atılan
Misyonerler daha Muradı, Rabi zamanında o ana kadar Rumlar gibi
umumiyetle Ortodoks mezhebinde bulunan Ermenileri Katolik yapmaya
teşebbüs etmişler, mezheblerinin değiştirmeye rıza gösterenlere uhrevî
vaadlardan başka bir çok maddî menfaatlar da temin eylediklerinden
bazı taraftarlar dahi kazanmışlardı. Ortodokslarla Katolikler arasında
münazaa ve münaferet zuhurundan katanmazar bu hal Avrupa Devlet
lerinin müdahalesini de istilzam evliyeceği nazarı dikkate alınarak o va
kit hükümetçe menedilmiş, ve hilâfına (hareket eyliyeceklerin şiddetle
tedip olunacakları da ehemmiyetle tebliğ ve ilân olunduğundan iş bir
parça gevşemişti. 1047 (1637) senesinde aynı hal tekrar meydana çık
mış, fakat Sadrâzam Hekim oğlu Ali Paşa'nın şedidetli tedbiri sayesin
de hemen bertaraf edilmişti. Hatta riıhanî sîzlere mezhep getirecek ta
kip ve şiddetle tecziyesi için salâhiyeti havi emirler de verildi. Ancak ara
dan yine zaman müruru ve Misyonerlerin teşvik ve tergibi ile beraber
Devletin de harpler ve diğer gailelerle meşguliyyeti hasebiyle son za
manlarda, hatta evvelkilerden daha şiddetle meydan aldı. Ermeni Pat
riği Hekimoğlu'nun Sadareti sırasında verilmiş olan emirlerde mezhep,
değiştirenlerin naaşlannm kaldırılmaması da vardı. Binaenaleyh 1192
(1779) senesinde zuhur edip bir çok ölüme sebebiyet veren vebadan Or
todoks ruhani heyeti tarafından defninden istinkâf olunması bu mese
leyi ehemmiyetle meydana çıkardı. Katolikliği kabul eyliyenlerin müra
caatı üzerine meseleyi tedkika mecbur olan Hükümet bu meseledeki re
yini Reisülküttap Ömer Vahyet Edendiden sordu. Atıf Zadenin bu mesele
ye dair verdiği takririn hulâsası şudur:
276

«Devletli Aliyye reayasının ekseri Ermeni taifesi olup kendilere Er
meni tesmiyesi filasıl sakin oldukları kutn İran’dan Azerbaycan muza-
fatmdan ermeni zemine nisbet kabilinden olarak Ermeniyye tâbirleri
dahi ol arazinin hakimi olan Ermenyare makam hükümet olduğundan
naşidir ve altı yüz tarihlerine gelince Ermeniyye sugaradan Antakya ve
Van ve Erzurum ve Sivas Eyaletlerinin ve Ermeniyyei kübrahan Azer
baycan taraflarının müstekıllen mülkleri olup paytahtlan Konya olan
Selâtini Selçukiyyeden Sultan Gıyasettin zamanında tedriç ile dan u
diyarları istilâ ve hakimleri istişal ve kendileri tahtı raiyyete ithal olun
muşlardır. Muahharan memaliki mezkûre zamimei memaliki Osmaniye-
ye kılındığı vakıttan Sultan Muradı Rabi Hazretlerinin asrına dek taifei
merkumenin mezhepleri kâffei mileli nasara âyinlerine mugayir olarak
itikadı vahit üzere gider ve kendi hallerinde imran vakt eder sadedil
bir taife oldukları halde Efrenç taifesi Devletli Aliyye hakkında mus-
meri zamirleri olan fesadatı kuvveden fiile getirecek esbap tedarikinde
Rusyalu hini muharebede Rumları ifsat ile istifade ettiği misillû anlar
dahi berveçhi meşruh Ermeniler içine Katolik mezhebi ilka ile hem
mezheplerini teksir daiyesinde nhâli değillerdir. Binaenaleyh berveçhi
muharrer iki defa bugüne ihtilâle cesaret edenler hıfzen linnizam kati ile
tedip kılınmışlardır ve hâlen Ermenilerle Katolikler beyninde birbirinin
kestiğini yememek ve ehadihüma ahann izalesini sevap addeylemek dere
celerinde münaferet olup sahihan Ermeni olanlar Devleti Aliyyenin mu-
zafferiyyeti düasmda ve içlerinden Katolik olanlar bittabi düveli efren-
ciyyenin galibiyeti temennasmdadırlar. Karib-ül-ahitte Rusya seferi hi
lâlinde Rusyalular ile Rumlar beyninde meşhut olan evzaı malûme bu
müddeaya delili kâfidir, ve âba ve ecdadı âyininde kalan Ermeniler bi
taraf olmalariyle Devleti Aliyyeye sadakat üzere olup amma Katolik
mezhebine girenler Avrupada bir kilise iştira ile zenginleri evlât ve eka-
ribini terbive zımmmda ol kiliseye irsal ve başlarına şapka ve sair el-
bisei efrenciye ilbasiyle terbiyei asliyyelerini tahvil ettikten başka bazı
ları Sarraflık ve Bazirgânlık bahanesiyle rical ve kibann hanelerine ikti
sabı tereddüt ve intisap ederek serari Devleti istiraka saiz etmektedir
ler ve taifei mesfurenin mevtaları emvalini Katolik Papaslan zaptederek
beher sal bin keselik mal Firengistan'a irsal olunmaktadır ve maazallah
bunlara suzi müsaade gösterilecek olursa iki yıl zarfında Rumeli'de ve
Anadolu'da kâin reaya bütün bütün Katolik olacaklarından şüphe yoktur.
«Takriri mezkkûrun balâsına Reis Efendinin mülâhazatıdır deyu
şerh verildikten sonra Makamı Sadaretten hakipayı Şahaneye arz ile sa
dır olan iradei Seniyye mucebince böyle hilâfı nizam Ermeni taifesini
iğfal ve idlâl edenler her kimler ise tedip olunmak üzere garaz ve nef-
saniyyetten âri olarak baarzuhal ifade eylemesiçün Ermeni Patrikına
277

hitaben bir kıt’a buyurultu tahrir olunup derununda Katolik mürdeleri
meydana bırakılmıyarak ve nizamlarına halel gelmiyecek veçhile ve üs
lûbu hakimane ile defnolunarak kat'ı niza olunması dahi tasrih ve ten-
bih buyuruldu.» ( 1 )
1193 senesi Rebiülahirinin onbirinci günü (1780) Ruslarla akdolu-
nan «Aynalı Kavak» Muahedesi akibinde, muvaffakiyeti dolayısiyle terfie
lâyık görülen, Abdürrezzak Bahir Efendi’nin Resisülküttap nasbi üzerine
açıkta kaldı. Maamafih iktidar ve liyakatini tanıtmış olduğu için uzun
zaman açıkta bırakılması görülemiyerek yine o sene Şevval tevcihatında
(4 Şevval 1193/1780) Tersane Emini, 1195 de Nişancı ve 1196 senesi Sa-
ferinin on birinde (1782) de Kethüdayı Sadrı Âli oldu.
Cevdet Paşa; b umünasebetle vak'anüvis Vasıf Efendi’nin ifade
sine atfen, çok dikkate değer malumat veriyor. Bu satırlar okunduktan
sonra işlerin düzelecek yerde daima bozulması sebebi anlaşılır, öteden-
beri sabit olan hakikatlerdendir ki işler mes'ul adamlar tarafından ida
re edilmeyipte gayri mesul şahısların oyuncağı oldukça felâket bir nis-
beti adediye ile değil bir nisbeti hendesiye ile artar. Nitekim bizde de
böyle olmuş, müdahalât çoğaldıkça felâket artmıştır.
«Anasıl mesnedi Kethüdayide sahibi vücut bir zatın bulunması ku-
renayı Sadn Âlinin mizaçlarına muhalif olmaktannaşi bundan akdem
Halil Hamid Efendi gibi liyakat ve reviyeti müsellem olan bir zatı Kethü-
dalıktan azl ile Mustafa Efendi'yi nasbettirmişlerdi. Lâkin Kethüdayı
Cedidin umuru külliye ve cüziyede bimayeliği ve kârnaşlığı hutubu ce-
simenin tadiline badi olup kurenanın dahi kisei ümitleri denanir ile
memlû ve havsalai hırs addetlikleri Ömer Vahyet Efendi'yi sevk ettiler.
Gariptir ki havalarına muvafık ve iradelerine mutabık addettikleri zat
az müddette haklarında fethi dericei nemimesazı ve amed südi süvvara
vadii mesavilerinde izhan terk nazi ederek alenen seb ve asayiş ve ra
hatların selp etmekle mukaddema Kethüdalığa sekolundukta tarafı Hü-
yundan mazbut-ul-lisan olmadığı beyan ve ahairi ihtiyar olunmak ferman
olunmişiken hüsnü tedbir ile istihdamı kabildir deyu tercih olunması ve
sonra çok geçmeden berveçhi meşruh cümlesini sinanı lisaniyle mecruh
etmesi kerameti Padişahiye mahmul kılınmıştır» (1).
Yukarıya aynen kayıt've nakil olunan satırlarda hal ve şanı ve hu-
susiyyeti ahvali hakkında hayli mühi mmalûmat vardır. Demek oluyor ki
sözünü esirgemez, yolsuz ve vicdanına muhalif gördüğü şeyleri tenkitten
çekinmez bir zat imiş.
1196 senesi Ramazanının on üçüncü Perşembe günü (1782) Cibali’'-
deki bir evden çıkarak İstanbul’un bir çok yerlerini yakıp kavuran yan-*1
(1) Cevdet Paşa T arihi, C ilt-2, S ah ife: 75.

(1) Cevdet T arihi, C i l t . 2. S a h ife : 134.
278
Original from
Digitized by VjOOgLC UNIVERSITY OF CALIFORNIA
gın konağı küle çevirdiğinden o geceyi Sadrâzam Mehmet îzzet Paşa’nın
konağında geçirmiş ve ertesi gün kiraladığı Yusııf Kethüdanın konağını
görmek üzere gittiğinde «îradei Seniyye iktizasından olan bazı menasıbı
Aliyyenin tebdili» sırasında de azil edildi. Fakat gariptir ki Padişahın
ehrini yerine getiren Sadrâzamın da azli vuku buldu.
1197 senesi Cumadelevvelinin onüçüncü günü (1783), altmışbir
yaşında olduğu halde, öldü. Üsküdar'da babası yanında gömülüdür.
Yanlış tedaviye kurban gittiğini Vak'anüvis anlatıyor:
«Sabıka Kethüdayı Sadrı Âli Ömer Vahid Efendi ötedenberi hafakan
ve nikris illetlerine müptelâ olmakla ekser eyyamı inhirafı mizacından
şikâyetle güzeran ederdi. Bu esnada illeti istiska âsanndan olmak üze
re ayaklarında şiş peyda olup bacaklarına doğru sirayet etmeğe başla
dıkta teşhisi illette etıbba hata ederek istiskaya nikris olmak zanniyle
ilâç ettiklerinden illetin tezayüdüne badi ve eğerçi istiska olduğu sonra
dan malûm oldisyse de iş işden geçtiğinden nihayet vefatına sebebi âdi
olup Cumadelolunan on üçüncü günü darı ukbaya irtihal eyledi».
Ahmet Cevdet Paşa ölümü hakkında yukardaki malûmatı verdik
ten ve tercümei halini de hulâsatan yazdıktan sonra hususî ahvalına
dair şu mühim malûmatı veriyor:
«Darbı nutka mâlik ve pederinin meslek ve siyretine sâlik ve her
umurunda müteyakkız ve mukaddimei îbni Haldun'un ekser mahallini
hâfız olduktan başka gayet sadık ve doğru bir zat olup ashabı hallu akd
olanlar lisanından havf ve ihtiraz ederlerdi ve ashabı servet ve saman
dan iken atıyye ve hediyye vermeği sevmez ve harç ü sarfında teseyyüp
etmez ve etba'a ve müteallikatı kan'i ve kendüye muhlis olduktan başka
talii dahi küşade olduğundan her bulunduğu mansıpta makbul ve mem-
duh olup asla lekedar olmaz idi. Bazı tarihlerde işte bu minval üzere
muharrer bulunmuştur. Amma Süleyman Faik Efendi Zeyli Sefinede
sahibi tercümenin nabeca hareket ve etvanndan bahisle rivasetinde
makduh olduğunu ve zamanında cerbeze ve sahte ikbal ile şöhret bul
duğunu beyan eylemiştir. Hatta zeyli mefkurde muharrer olduğuna göre
sahibi tercüme Kara Vezir demekle şehir Silahdar Mehmet Paşa'nm Sa
daretinde Tershane Emini bulunup ol vakit ise Tershanede şimdiki ni
zam cari olmayıp Emaneti mezkure ekseriya mütemevvilin ağvata iha
le oluna gelmiş ve ricali Devletten tahkiri iktiza eden mütemevvilin dahi
düştükçe Emin naspolunmak adet haline girmiş olduğundan sahibi ter
cümeye mücerret akçesini sarfettirmek için Tershane Emaneti verilmiş
olup mumaileyh zatında şiddeti lisan ashabından olmak cihetile harm
edemeyip bizi Tershane küreyine verdiler sözünü evliyayı umura işittir
miş ve badehu resim günlerinin birinde Sadrı Müşarünileyh resmen Ters-
haneyi Amireye gittikte mutat üzere mahzenleri gezmeye başlayıp mah-
279

seni çupe (yani kereste mahseni) ne gelindikte sahibi tercüme adet ol
duğu veçhile kereste ecnasını tadada şurus ile bu filan bu filan buda
karasığır (karasığır bir nevi kerestedir, celep bazı beldelerin ıstılahmca
hayvan tüccarı demek olup Enderun Ağalan miyanında dahi hayvan ol
mak manasına müstameldir haşiyei müellif) deyip ve tadadı kesip Sadn
müşarünileyhin yüzüne bakmış olmakla ol dahi biz her ne kadar Ende-
runu Hümayundan çıkmış isekde kerestenin envaını bilmiyecek kadar
celep değiliz dedikte bunlan saymak ve göstermek memuriyyetim müte-
ferriatındandır anın için tadat ederim gibi cevap vermiş isede beraber
bulunanlar ziyade hacil olmuş ve ol veçhile münafesei hafiyye meydana
çıkmış olmakdan naşi bir müddet sonra azli vuku ile hanesinde mukim
iken mücerret kibir guruma mücazat için aham başını ntakririle Ters-
haneden payzınlar tayin olunarak bir kaç senede bir tathir olunagelen
Balat lağımlarının üzerine Tershane Emini mazüllerinden biri tayin olun
mak lazımdırki payzınlan kullansın dediklerinde sahibi tercümeyi tayin
etmişler ol dahi Balatta bir tabibin dükkanını caygâh ittihaz ile hizmeti
mesküreyi naçar eda edip badeezzin hafzı lisan ile yelkeni suya indir-
miştirdeyu Faik Efendi tahrir eyledikten sonra sahibi tercümenin dilş-
kenliğini, ve muasırın bulunan Vüzera ve Rical nefyine ve belki katline
teşne iken kuvveti bahtla zikrolunan tahkirden başka keder görmediğini
beyan eylemiştir. Fakat bazı rivayatı mevsukaya nazaran Faik Efendinin
ifadatı meşruhası karini sıhhat olmamak lâzım gelir. Cülusu Abdülha-
midi hanide Sultan Mustafa ricalinin devri ikbali bitip Raif tsmail Efen
di Vezaretle taşraya memur edilerek Dersaadetten dur ve diğerleri dahi
böyle birer suretle ikbalden mehcur olduklarından Ömer Vahid Efendi
dabunlara seyrere olmak emri tabii iken her nasıl ettiyse edip ve pek zi
yade havf ve ihtiraz eylediği Vezaret rütbe ve menasıbmdan yakayı kur
tarıp Dersaadete müreffeülhal ve hisseyabı nisabı ikbal olarak kalmış
tır. Ve bu dahi Karavezirin himmetile olduğu mervidir. Çünkü ol vakit
zimamı umuru saltanat Karavezirin gerk Silahdarlığında ve gerek Sada
retinde müfevvizi desti ikbal ve istiklâli olduğundan anın vesatati saha
beti olmamış olsaydı Ömer Vahid Efendi'nin şu halde devamı kabil ola
maz idi zannolunur ve Tershane Emaneti dahi şöylece bir vakit geçirmek
üzere bir mansıpta bulundurmak maksadma mebni olması yakışık alır»
(D-
Cevdet Paşa merhum Süleyman Faik Efendi’nin ifadesini çürütmek
için icap eden şeyleri söylemiştir. Bizim buna ilave edeceğimiz şey Sefine
türrüesa zeyli müellifinin şiarı kimseyi beğenmemek olduğundan ibaret
tir. Filhakika gerek Sefine zeylini okuyanlar ve gerek meşhur mecmua-
(1) Cevdet Tarihi, C ilt-2, S ah ife: 233.
280

sim görenler Süleyman Faik Efendi'nin nasıl bir münekkid olduğuna
pek alabilirler. Binaenaleyh o sözler değerli ve kıymetli bir zat olan Ömer
Vahyet Efendiyi katiyen küçültemez.
Sefine - tür - rüesa zeylinden Cevdet Paşanı nnaklettiği yukardaki
satırlardan başka şu malûmatta mevcuttur:
«Raif İsmail Paşa'nm riyasetten azil ve nefy olunması esnasındaki
doksan tarihidir müşarünileyh yerine cahı vâlâyı Riyasete meresul ol
dukta etmedi bulunan Ratip Efendi.
Vahidi asr idi oldu Ömer Efendi Reis mısraı tarihini söylemişti.
Ratip Efendi merhum bu tarihi söyledikten sonra mumaileyhin Riyaset
te etmediği fezahat kalmamış ve hatta Reis odasını bir herif timarhane
sofasına döndürdü denmiş olduğundan periman ve zikri âti murabbaı
inşat ile vadii hezl ve hicve şitaban olmuştur.
Bir Vahidi nafeda destinde sükkânı umur
Fülki devlet lenger endaz karar olsun mu hiç'
Kilki fikrim bir şerhapas munteal aşuptur
Narı Nemrud’s nemi bülbül bahar olsun mu hiç
İki buçuk sene kadar ol makamda paydar ve badelazil Tersanei
Âmire Emaneti ve bir aralık ta Kethüdayı Sadri Ali dahi olarak zama
nında cerbeze ve sahte ikbal ile şöhreti şiar olmuştu. ( 1 ).
Bu ifadeye nazaran, dönekliğinden dolayı, Ratip Efendi Ömer Vahid
Efendi'den ziyade muahazaya lâyıktır. Çünkü dün iyi dediğine, göklere
çıkardığına yarın fena diyor, ve onu yerin dibine batırıyor. Bu kadar da
mesleksizlik olmaz. Her halde onun böyle deyişinde tarihi sahifelerine
intikal etmiyen bir sebep olmalıdır. Ratip Efendi kendisinden bir şey
ümit etmiş, boşa çıkınca aleyhine yürümekten kendini alamamıştır.
Sicili Osmani, pederi Atıf Efendinin Haydarpaşa'da 1135 de vefat
eden Ömer Zühtü Efendinin yanma defnolunmuştur. diyor. Atıf Zadele
rin orada hususî mezarlıkları vardır.
Atıf Zadenin hatta da, babası gibi, iyice muvaffak olmuş bir zat ol
duğu isminin hattatlara ait eserlere girmiş bulunmasiyle anlasılıvor. Hat
ve hattalara dair olan bir eserde tercümei hali iki üç satırla hulâsa edil
dikten sonra deniliyor k i:
«Hali sahavetlerinde hattı sülüs ve Nesh ve Divanî'ye kemali him
met birle tariki memduh üzere eseri muteber ve kıtaat ve kitabeti safa
küsterleri meşhul btirei itibardır. Esatigi asırlarından ulûmu ırabiyfyi
görüp Farisi'den dahi fasihi zaman, şairi nazik beyan kâbiren an kâbir
adîli nayab zatı âlicenabı kesiriilmüessirdir» ( 1 )*1
(1) Sefine-tU r-rüesa, S a h ife : 116-117.

(1) Devha-tUMdtap M üellifi Suyolcu Zade, M illet K ütüphanesinde yazm a nüsha, No:
1041. S a h ife : 335.
281
Hadika tül vüzerya zeyil yazmış olan Ömer Vahid Efendi için Fatin
Efendi (Tezkerei Hatirme - tül eşar, Sahife: 436) «inşası müsellem bir
kâtibi muciz rakam» olduğunu kaydeylemekleberaber şiir lerine örnekle
olmak üzere Hadika’da sayılı aşağıdaki: gazeli doymuştur:
Görmedik Sultan Ahmet Han Gazi gibi bir
Şiri düşmengir bir merdi dilir ü kahreman
Eyledi bir nice düsturi hüner bir an sireti
Hizmeti möhre vekâletle müşarün bilbehan
Etmedim tafzili keyfiyetine teksiri sevad
Cümlenin ber vefkı icmal eyledim halin beyan
iktifa ettim Hadaik isrine çün leng gûy
Rehnümalık etti bana Taibi taze zeban
Yani damengir oldum bu kasir üyzeyl ile
Cümle noksanı ola mazuru indelmünşiyan
İsmi tahrir olunan cümle zevatı ekremin
Her biri olsun İlâhi dahili Darülcinan
Tercümei halini muhtasaran yazan Sicilli Osmani (Cilt - 3, Sahife :
594) biri Cemaleddin diğeri Celâleddin olmak üzere iki oğlu olduğunu
da haber veriyor.
Cemaleddin Efendinin tercümei hali Sicil'de (Cilt-2, Sahife: 83)
«Cemaleddin Abdullah Efendi; (Atıf Zade) Müderris iken 1202
(1788) de vefat eyledi. Karaca Ahmet’te ailesi kabristanında defnolun-
muştur.»
Diğer oğlu Celâleddin Efendi'nin tercümei halini yine Sicil'de (Cilt -
2, Sahife: 79) şöyle yazılıdır:
«Celâleddin Mehmet Efendi; (Atıf Zade) Ömer Vahid Efendi’nin
mahdumudur. Müderris olup 1211 Cumadelevvelinde (1796) Galata Mol
lası ve badehu Bilâdı Hamse Mollası olmuştur. 222 (1807) de Mekke
Payesi ve yine o sene Zilkidesinde İstanbul Payesi oldu. 229 Şevvalinin
beşinde (1814) Anadolu Payesi oldu. Badehu meflûç olarak çok zaman
hanesinde kalmış ve 1237 Recebinin on yedisinde (1821) vefat edip Ka
raca Ahmet’te âilesi mezarlığında defnedilmiştir. Mahdumları Mekke Pa-
yeli (Raif) ve (Süleyman Ferit) Efendiler olup bir mahdumu da Müder
ris (Cemaleddin) Efendidir ki bunun mahdumu Şeyhülislâm (Husam)
Efendidir. Hafitlerinden biri de Müderris (Celâleddin Mehmet Efendi)
dir ki 1261 (1845) de fevt oldu».
Raif Efendi’nin tercümei halini (Sicilli Osmani, Cilt - 25 Sahife :
345) babasının adım yanlışlıkla (Mehmet Tahir Efendi) yazmak sure
tiyle kaydeyledik) ten sonra «Müderris, Molla 1246 Muharreminde (1830)
Mekke Payesi olaraik badehu vefat eyledi» suretinde yazdığı gibi Süley
man Ferit Efendi'nin tercümei halini de (Sicilli Osmani, Cilt - 3, Sahife :
282
97) «Müderris, Üsküdar Mollası 1247 (1831) de Mekke Payesi olup 1251
Şabanının sekizinde (1835) fevt oldu. Haydarpaşa'da metfundur» sure
tinde kaydediyor.
Cemaleddin Mustafa Efendinin tercümei hali de yine Sicil'de (Cilt-
2 Sahife: 83) «Ömer Vahid Efendi hafidi Celâleddin Efendi'nin mah
dumu olup Müderris iken 242 Seferinin on birinde (1826) fevt, Üskü
dar’da âile mezarlığındadır. Mahdumları Husam ve Vahid ve Atıf Efen
dilerdir» şeklinde yazılıdır.
Husameddin Ömer Efendi'nin tercümei hali kezalik Sicil’den (Cilt
2, Sahife: 116) aşağıya konuldu:
«Sudurdan'Celâl Efendi'nin hafididir. 1214 (1799) de tevellüt ey
ledi. 1246 (1830) da Tahrir Memuru oldu. 1264 Rebiülahirinde (1848)
Selânik Mollası olup müteakiben Bilâdı Hamse ve Mekke ve 1266 Sefe
rinde (1849). İstanbul Payelerini ihraz eylemiştir. Sonra Anadolu Payesi
ve Meclisi Maarif Âzası olup 274 Saferinde (1857) Meclisi Maarif Reisi
276 Zilkidesinde (1860) Anadolu Kazaskeri oldu. 1278 Muharreminde
(1861) Rumeli Payesi oldu. 280 Cumadelevvelinin on birinde (1863) Şey
hülislâm oldu. 1283 Rebiülevvelinin yirmi yedisinde (1866) infisal eyledi.
1285 Cumadelevvelinin altısında (1868) Meclisi Âliyeye memur oldu.
1288 Saferinin yirmi beşinde (1871) fevt oldu. Haydarpaşa'da metfun
dur. Alim, halûk, halim, zarif, mütevazı ve tarihişinas idi. Müddeti haya
tım âlemi tecerriitte geçirmiştir.»
Yine Sicil (Cilt - 4, Sahife: 606) Vahyet Mehmet Efendi'nin tercü
mei halini aşağıda gibi yazar:
«Vahid Mehmet Efendi, (Atıf Zade) Şeyhülislâm Ömer Husam
Efendi'nin biraderi gühteridir. Müderris 268 Cumadelahınnda (1852)
Selânik Mollası badehu Edime Payesi ve 73 Rebiülevvelinde (1856) Mek
ke Payesi ve 78 Zilhiccesinde (1862) İstanbul Payesi, 280 Şabanında
(1864) Darşuri Müftisi ve 1280 Zilhiccesinde (1864) Meclisi Vâlâ Âzası
ve sonra Anadolu Payesi olup 1293 Ramazanının üçünde (1877) fevt
oldu. Haydarpaşa'da meftundur. Müşarüneleyh âlim, nûtuk idi. ömrü
âlemi tecerriitte geçmiştir.»
Cemalettin Efendi'nin üçüncü oğlu ve Şeyhülislâm Hüsamettin Efeıı-
di’nin küçük biraderi olan Atıf Efendi'nin tercümei halini Sicilli Osmani
yazmadığı gibi diğer eserlerde de buna dair bir kayıt ve malûmata rast
lanmamıştır. Yalnız onun da Müderrisinden olduğu Sefine-tür-ressamn:
«ve Celâl Efendi merhumun oğlundan mütevellit Müderrisinden üç nefer
hafidi olup büyüğü tahsili ilim ve maarife sai ve gûşiş etmekte idüğü
tahkik olunmuştur*, kaydından anlaşılıyor.
283

Ömer Vahid Efendi Reisülküttap iken <Sünbülzade Vehbi) nin ya
zıp takdim ettiği meşhur Bahariye Kasidesi: (1)
Demi Mesiha bedeldir bu demde badı bahar
Hayatı gülşene hadi eser eder izhar
Saba dem verdi meğer sırrı keyfi Yahya’den
Ki oldu rahatı ervah gülbün ü gülzar
Zebanı nâmiye mecrayı gülşeni mey
Okur su gibi ânı su besu lebi enhar
Acep ifazası vardır ruzı Hılıza nisanın
Ki hadre vata eder âbı zindegi işar
Bu âbü tabı taravet ile şehi Nevruz
Sarayı sahnı çemende gelüp edince karar
Çiçeklilerle döşendi heman zemirni zaman
Seraser oldu şilkefte şükûfei eşçar
Siyah mest idi bülbülü gamıhazan çekerek
Piyalei güli ahmerden etti def’i humar
Kitabı Mantıki tayn tamam edip ezber
Acep mi şimdi gülistan okursa cümle hezar
Açıldı goncai tab’ı cihan bu mevsimde
Gezer çemen beçemen dilberanı gül ruhsar
Taraf taraf çekilür gülşene sehi kadlar
Dikildi kaldı bu hayretle servi hoşreftar
Nazaret etmekiçin çeşmi mesti hubane
Gözün açüp bakar etrafa nergisi bimar
Çimende velvele engizi şuri aşkoldu
Figam bülbüli şeyda enini âşıkı zar
Şikeste beste varup semti gülşene bir gün
Tefehhus eyler idim ben de bir güli bihar
Nevayı bülbülü gûş eyledikte fehmettim
Riyazi atıfetin bir gülün eder tiricâr
Mediha gûyi olup yani bir himomkârın
Bu veçhile okur evsafını alettekrar
Reisi ehli mekârim ki pusu payi ile
Tefahur etmekte sertabepa kibar u sugar
Summiye Hazreti Faruk u Murtaza şime
Fendi asru Vahidi zamana fahri kibar
Olurs namiye sirabı reşhai keremi
Verir şükûfei bişe nümayiş cedvar1
(1) StlnbUI zade Vehbi divani, S a h ife : 108-113.
284

Riyazi lûtfunun olsa cihanda şadabi
Nümunei güli firdevs olur taraveti har
Derunu lâle gibi dağı daği hasret olur
Ulûvvü himmet ü temkinin anlasa gühsar
Füruğu merhameti nuru didei ümimid
Guban dergehi kâhl-ül-cevahiri ebsar
Nihadı paki muhiti avalimi daniş
Sütuda zatı kerimi cihani hilmü vakar
Ulüvvü şanına nisbetle takı seb’i seddat
Harabe zarı cihanda şikeste bir divar
Safayı balle arşa ederdi isti'lâ
Semaye sayei ikbali olsa çayı karar
Verir Utaridü Bercisi kâğıdı telhis
Kalemle nejei nesri lâtifin etse nisar
Reşidi oldu reside sipehre rif'at ile
Acep mi mahı nev etse o sureti izhar
Yazaydı hamesi takvimi çarhm ahkâmın
Verirdi gerdişi tahvili mihre istikrar
İdare eyle'se edvarı reyi devranı
Nücumu bimaded asuman eder seyyar
Kamerden etmez idi aksi nurin istirdad
Felekte tab'ma hurşit olaydı ayinedar
Misali takı felek harku iltiyam olmaz
O dilde kim ola desti inayeti mimar
Kalırdı Çin’de çıkmazdı bu diyare ebed
Şemimi hulkum şemın etse nafei Tatar
Kabayı iffetine bahyeduz olunca felek
Sehayh suzeni İsa’yı eylemiş dergâr
Kitabı hikmeti işraka baktı verdi cevap
Zekâyı tabın Aristo'dan ettim istifsar
Eya kerimi himemkâr ü kaderdanı hüner

Veya mekârimü lüfiyle mefhan ebrar
Sen ol şefiki şikeste dilâm âlemsin
Ki cebri himmet eder zatına üluvvi tebar
Deriatufete bir rik'a eyleyüp takdim
Eder Ummidi inayet bu abdi bimikdar
Varup huzuruna halu ifade eyler idim
Ne çare kalmadı vallahi esbü hizmetkâr
Bu yesü hayret ile bimecal olup kaldım
Derunu hanede manendi sureti divar
Şahabı sakıbı bastırdı şulei âhım
285

Şerare paşı felektir bu âhı ateşbar
Eder Semenderi haküster âteşi sinem
Lehibi havsala suzi ni'aımedu- o serar
Makamı rahatı ervaha bestedir gûya
Benim figanıma nispetle halei bimar
Siyah bahtu perişan u hane berduşum
Bu rüzgârda manendi turrai dildar
Ne baht imiş meded Allah bu bahtı senkin hab
Figanu verizisi eşkimle olmadı bidar
Tefe ul eyledim âsan nazmı örfi’den
Bu kıta çıktı hemen hasbihali nahemvar
Dirahtı gülşeni yeşim ki berkli barım yok
Tehi düdesti ümidim misali desti çinar
Acep mi devri felek derdiser verirse bana
Kadimi illetidir çarhı süflenin devvar
Elinde mihrü mehi iki semigûn kâse
Ne ebü şefkati ne katrei mürüvveti var
Günah imiş beli tahsili marifet bildim
Sezayı af olamam eylesem de istiğfar
Metaı kâsidi irfana sarfı ömrettim
Alur bulunmadı üstümde kaldı ahir kâr
Nolaydı bende cihanda misaliker pası
Tedarik etmiş olaydım bir iki top astar
Hezan gıpta o vaktin suhanveramna kim
Nedime mail olup Verdi bir peri ruhsar
Nedim namına bir şairi cihan var imiş
Kemendi zülfüme dolaşsın İlâhi o] taraar
Ne piri meykede ne tazeler alur gazeli
Zamanein hüneri şimdi dirhem ü dinar
Ne derde uğradı mürgi peride bahtı serim
Giyüp hemen Kefesi oldu kalıbı destar
Kalanveyle geçinsün deyüp verilmedi hiç
Ne mansıp ü ve Zeamet ne bir çürük Timar
Tedarik ettiğim eski metaı samanım
Reva mıdır ki ola şimdi ziveri bazar
Ricali Devlete lâyik mıdır ki ihvanı
Ola esiri mezellet zebunu gayretü ar
Mahalli gayreti akran değil midir acaba
Ki ola üst ü Harsanî kisveti cerrar
Ocaklı zümresi yoldaş deyüp çeker gayret
Olursa birisi disuzi mihnet ü ekdar
286

Bizim de kulluğumuz yok mu Şahı devrane
Tankımızda bulunmaz mı bir hamiyyetkâr
İnayetinle olursa cilâ peziri meram
Kahır mı âyieni hatırımda jenki gubar
Acep mi pertevi şefkatle mihriban olsa
Kemine zerrei naçize mihri pür envar
Kemali refetile Atıf olmasaydı eğer
Cenabı validi macit gibi himem gerdar
Kim itibar ederdi Münife âlemde
Kalurdı hâki mezellette ben gibi naçar
Nola senin gibi hayrülhalaf dahi şimdi
Asaletiyle peder nssen eylese izhar
Benim gibi nice bikesleri çerağ ettin
Nedir bu lâmiai şem’i tab'ı re'fetkâr
Cenabı Hak seni âlemde bi bedel kılmış
Nazirini arayup bulmadım diyar be diyar
Görünmedi göze hâki derin gibi serime
Tefehhus etti hafahani lemhai enzar
Misali daire hasn mehamidinde senin
Olur bidayeti âğarza intihayı şümar
Kemali kuvveti tabiyle kânı imkânı
Kazırsa sa'yi beliğ üzere tişei efkâr
Bulunmaz ol güheri tabdan ma'na kim
Ola zemini senane sezayı bezlnü nisar
Ne denlû mucize perdaz isem de Sultanım
Hele bu bapta ben aczim eylerim ikrar
O bahri marifetim ba husus suç etse
Midadı hamem olur âbı gevheri eş ar
Fusunu tab'le Marutu çahe habşettim
Benim o şairi mahir o münşü sehhar
Kiban Devlete damadı muhterem değilim
Bana güzel görünür bikri fikri şimikâr
Benim o kuvveti zahn sühanvann ki gelüp
O rütbelerdeki tab'ı bülendim oldumenar
Eder zahiri zamana benimle istizhar
Benim Lisanı Arebde fasahatiyle mesel
Diyarı Rum u etcemde müselem-ül-âsar
Suvan Düldüli tab’rm bana kim at çıkarır
Benim Bu arsai manada Haydan gerar
Göreydi tabı meyinabı nazmımı Nabi
Olurdu camı füyuzatı neşeden sırşar
Sühanverane salâ cami'i kemalâtım

O rütbelerde ki tab'ı bülemüm oldu menar
Görüp dekayikı efkâr zihnimi saip
Hatasın etti şafahanda mubemu ikrar
Hicap edip beni Sirazede görünce hemen
Deruni hake nihanoldu örfii fahhar
Adili hamsesidir penci beyt bir gazelim
Bu müddeayı Nizamide eylemez inkâr
Ne bilsün ol hattı sebzin letafetin ağyar
Gubarı nerm zümrüt olur mu süırmei mar
Şikeste hame ile semuşeti âşıktır
Sahifei huhi canana da bu hattı gubar
Meğer ki maderinin âbü tab gazesidir
Cemali bintü inebte bu rengi ruyu nigâr
Bulursa bağda ger bağteten o âhuyu
Rakibi rubehe olmaz mı bir nehüfle şikâr
Gel ümidim olur mu küşade ey Vehbi
Gelürse gülşeni dehre hezar faslı bahar
Uçurma tabı yeter bal ü per açüp böyle
Kuş olamazsın ölürsen de Caferi Tayyar
Misali mürgi seher ol hadikai himemin
Duayı hayrım suphu mesada kıl tezkâr
Cihanda tâki gelüp ruzi hurremi Nevruz
Ola taravet ile taze ru güli gülizar
Nihali bahtı olup zibi gülşeni âmal
Riyazi Devleti olsun hemişe taze bahar.
İbrahim Hıfzı Paşa (Meş'aleci)
Serhat Ağası Amasya’lı Seyyid Halil Ağamn oğludur. Hicri 1135/1723
te İstanbul'da doğdu. Zamanına göre tahsilden sonra Dairei Defteri'ye de
vama başladı, ve zamanla yükselerek nihayet Zimmet Halifesi oldu.
1174 senesi Cumadelulannda (1760) açıklanmayan bir sebepten do
layı, Behke'ye nefyedildi. Fakat bir iftiraya maruz kalmış olmalı, yahut
izam edilmiş bulunmalı ki az zaman sonra aff olunduğu gibi memuriyeti
de iade edildi.
1179/1765 de Şehiremini, 1182/1768 de Başmuhrsebeci ve yine o
sene Şevvalinde (1769) Rusya’ya karşı sevk olunan Orduyu iştirak etmek
istememesi hasebiyle istifa eden Atıf Zade Ömer Vahid Efendinin yerine
Devletlerle yapılan mukavele ve muahedelere riayet edildiği halde kuv
veti günden güne artan Rusya bütün bunları çiğniyor. Devletin zaafından
istifadeye koyuluyordu. îş öyle bir hale keldi ki daha ziyade tahammül
288
Original from
imkânı kalmadı, ve muharebe çar naçar kabul olundu. Ruslar kuvvetli
ordular çıkarmışlar, yukarıdan hududu tecavüzle Tuna'ya doğru sarkar
larken aşağıdan Moralılan isyana teşvik ederek Devleti iki ateş arasına
sokmuşlardı. Ordu ve Donanma zaten eski intizamını kaybetmişti. Bu hal
ile beraber tedarik olunan kuvvet ileriye sevk olundu. O vaktin usulünce.
Orduya iştirak etti. Fakat daha ilk günlerde intizamsızlık baş gösteriyor,
Ordunun iaşesi bile hakkiyle temin edilemiyordu. Bender’e varan Orduyu
düşmandan evvel açlık karşıladı. O zamanlarda Ordunun iaşesine Defter
darlar memurdu. Oldukça gayret ediyor, fakat şayi bir türlü İhtiyaca te
kabül edemiyordu.
Vak«anüvis; bu münasebetle diyor k i:
«Bilfiil Defterdar olan İbrahim Efendi bu haleti ibret iştimalı müşa
hede ile sarfı makdur ve Bender'de fınnllar binasında ve askere zahire ye
tiştirmek emrinde sa'fi namahsur eylediği re’yelayn manzur oldiyse
dahisui tedbir kabilinden olan Serhadleri zahayirden ifrağ ve vaktinde
Ser had nişinler elemi cu'dan haleti mahmasaya iblâğ eyledi» (1).
O sırada kethüdayı Sadrı Âli bulunan Giridi Resmi Ahmet Efendi'-
nin azli lâzım gelmekle gayretini fiiliyatiyle göstermesi sayesinde Kethü
dayı Sadn Ali memuriyyetine terfi ettirildi (14 Ramazan 1183/1770).
Vak'anüvis; bu münasebetle şu satırları yazıyor, ve iktidar ve kifa
yetini tasdik eyliyor:
«Cefavayı umuru Devlet ve hafayayı hususatı mülkü millete âşinâ
bir Veziri kârdamn nasp ve tayini lâzım ve lâbüt olup ve Orduyu Hüma
yun Defterdarı olan Esseyyid İbrahim Efendi filhakika hayr endişam
Devleti Aliyyenin seramedi ve sadakatkâranı Saltanatı Seniyyenin ecel
emcedi olduğundan başka aklı hurdebiyni kiyaset iktinahının huşmen-
danı zamanı bihuşi ve şuheri fataet ve dirayetinin duşizei umuru humha-
bei ağuşu olup tesviye ve tanzimi eştadı hususatı seferiyye şuğali zatı vâlâ
himemi ve mahasini ahlâk ve mekârimi vifakı kâffei enamın muhtar ve
müsellemi bir zatı necabet iyat ve bir vücudu mekârimi simat olmakla
mahı mezburun on dördüncü sept günü mumaileyh Kethüdalık kürkü
ilbas ve bünyadı rüyeti umuru seferiyye ve ibada vaz'ı renk ve esas ey
ledi» ( 2 ).
Serdarı Ekremin huduriyle toplanan mecliste, ahval ve şerait ıslah
edildikten sonra hareket edilecek, ve ondan sonra muvaffakiyyet bekle
nilecek yerde, Tuna'nın hemen geçilerek harbin öteyanda kabulü karar
laştırıldı. İhtimal bu kararın ittihazındaki saik haftaların hatta ayların1
(1) Vasıf T arihi, C ilt-2. S a h ife : 11.

(2) T arihi Enrverl, M üellifi E n veri, B ayezit K ütüphanesinde el yazm a nüsha, Nto: 4263,
S a h ife : 69.
289
Original from
f: lS g t t iid by G O O ^ l C
boşu boşuna geçmesi, askerin sabrının tükenmesi gibi şeylerdi ve belki de
bir parça da yardım olmuştu. Fakat ne olursa olsun vaziyyetin iyiden iyi
ye ıslahı lâzımgelirdi. Halbuki böyle yapılmıyarak 3 Rebiülahir 1184/1770
de otuz bin kişiden mürekkep ordu karşı sahile, Kartal’a geçti. Orada biı
parça çeki düzen verildikten sonra ileriye hareket edüdi. Her kes kendi
sine dü şen vazifeyi ifaya çalışıyor kendisi de o miyanda gece karanlığın
da meşalelerle metrislerin ikmaJine nazaret ediyordu. îşte bundan dolayı
«Meş'aleci» kakabını aldı.
Vak’anüvis; bunu şöyle kayt ve nakil ediyor:
«Çünkü düşman taburiyle muharebe mütehakkık oldu. Vezir Abdi
Paşa Çarha'ya ve Abaza Paşa Levendat ve mirî askeriyle sağ kola ve Ada-
nali Karsh oğlu Hasan Paşa sol kola tayin ve her birine onar Şahi top ve-
rilürdur gayretleri halai fahire ile tezyin ve sair edevatı mühimmatı h ar
biyye istikmal ve ferdası Gölbaşı yurdundan Serdan Ekrem Hazretleri
tavaifi askeriyle ref'i eşkal ve han kışlağına iki saat mesafede vaki düş
man görülecek mahalli mürtefide nasbi hıyamı iclâl eyledikleri halde ef-
rad ve cüm'u metris hafnna şür’u eylediler. İleride olan süvari güruhiyle
Vüzerayı izam münasip ordu mahallini cüstücu ile akşama karip bir ma
halli gayri münasipte tayinid makam etmiş bulunduklarından metrisin
bir miktar mahalli hengâmı şame kalup Kethüdayı Sadrı Âl İbrahim
Efendi meş’aller ile mehmaomken metrisleri perdahtei desti ihtitam ve
bazı nemek beharam meş'aleci şöhretiyle müşarünileyhi mülekkap ve be-
nam eyledi» ( 1 ).
Ordu bu suretle yerleştikten sonra zaten hulul etmiş olan gecede
hareket edilmemek ve ertesi günü harbe girişilmek kararlaştırılmış iken
topçular geceleyin düşman görünen mahallere ateş etmeye başladılar.
Ruslar mukabele etmiyorlardı. Böyle olduğu halde askerin bir kısmı
ricat ediyor, selâmeti geride arıyordu. Ertesi gün eli silâh tutanların
epey miktarının savuşarak geriye Kartal mevkiine çekildikleri anlaşıldı.
Nihayet harp başladı, ve elim bir bozgunluğa müncer oldu. Bozgunluk
bozgunluğu takip etti. Serdan Ekrem Orduyu başsız bırakarak, soluğu
güç hal ile Tuna’nın öbür sahilinde aldı. Karşılarında müdafaa edecek
kuvvet görmiyen Ruslar artık muttasıl ilerliyor. Vatanın en mamur ve
münbit topraklannı metin o ana kadar zaptolunmaz diye şöhret bulan
kalelerini birer birer eline geçiriyordu. îşte bu bozgunluklar arasında, bir
kısım askerlerin yaktırdığı meşalelerle ordugâhı düşmana keşfettirdiği
ileri sürülerek azlolundu (Şaban 1184/1771).
Halbuki O takatinin üstünde çalışmış, o uğurda huzur ve rahatını
kaçırmış idi.
<1) V asıf T arihi, C i l t - 1, S a ta fe : 55.
290
Vak’anüvis aslım şöyle yazar:
«Sadrâzam Kethüdası olan Esseyyid İbrahim efendi akl ü dirayet
le müştehir ve hidematı Devlette say ü gayreti mütekâsir iken bilâ sebep
mutgai efvahi hasetkaram cihan ve mevzuu bahsi sebükmagzanı zaman
olup azline iradei Hümayun taallûk» etti (1).
Sadrâzam Kethüdasının azlinde bozgunluğun, ve onun için bir me
sul aramanın tesiri olsa gerektir. Maamafîh, mazul almakla beraber, yine
hizmetten geri durmadı. Tevdi olunan Silistire, Şumnu ve Rusçuk Mu
hafızlarının teftişi vazifesini ifa ettikten sonra tekrar Orduyu Hümayuna
iltihak etti. Bu defa gelişi İsmeti Efendi’nin tahakkuk eden cinneti do-
layısiyle Defterdarlığın tebeddül ettiği zamana rastlamişti. Kendisinin
bu vazife ile tavzif kılınmaması canını sıktı, zaten evvelce sebebsiz azle
dilmiş olmasını da bir türlü hazm edemiyordu. Artık Ordugâhta durma
dı, İstanbul'a döndü. Fakat Paytahtta kalması da muvafık görülmedi.
Uhdesine Ruznâmei Ewe ilik mansıbı tevcihiyle tekrar Orduya gönderil
di (Safer 1185/1771)
Vak’anüvis; bunu pek dikkate değen aşağıdaki satırlarla tesbit edi
yor:
«Efendii mumaileyh bundan ewel bilâ sebep Kethüdalıktan mün-
fasıl ve bir eyyam Orduyu Hümayun etrafında olan zahire mübaşirleri
üzerine nezaret eylemek şuğaliyle müşteğil olup badehu itmamı hizme
tiyle muaskeri Hümayuna vürut ve bir eyyam ikamet ve ötedertberi ru-
zigânn vazı hatır firaşından dilkir olacak Asitanei Saadete ruhsat talep
eylediği esnada ismet Efendi hadisesi vuku bulup eğerçi Efendii mumai
leyh Defterdarlık hizmetinden perhiz ve içtinap eder makuleden olup lâ
kin ber muktazayı vakt hah nahah kendisi Şıkkı Ewel nasbedilmek bey-
tülmali müslimine bir güzel hizmet iken Asitanei Saadete inirafa kendi
sine ruhsat verilüp anlara dahi haklarında bazı umur mülâhaza oluna
rak tahviline ikdam ve Ruznâmçei Ewel mansıbı tevcihi ile Mevkibi Hü
mayunda kıyam ettirilmiştir» ( 2 ).
İstanbul’a dönüşünde Nişancı Vekili ve 1188 senesi Rebiülewelin-
de (1774) tekrar Ruznâmeci oldu, musalahayı müteakip azledildi.
1189 senesi Cumadelulasında (1775) ve Sadaret değişikliği sırasın
da, ikinci defa Kethüdayı Sadrı Ali oldu. Fakat, aradan çok geçmeden,
yine o sene Zilkadesinin dokuzuncu günü (1776) «azlini mucip bazı et-
var ve harekâtı meşhut olmaktannaşi» infisal ettirildi ( 1).1
(1) Vasıf T arihi, d i t -2, Sahife : 78.

(2) T arihi Enver! Bayezit K ütüphanesinde yazması nüsha. No: 4263, S a h ife : 182.
(1) C evdet P aşa Tarihi, C ilt-2, Sahife: 119.
291

1190 Cumadelahınnda (1776) Nişancı, ve Zilkadenin yirmi beşinde,
(1777) üçüncü defa. Kethüdayı Sadn Âli oldu.
1191 senesi Rebiülevvelinin sekizinde (1777) azl ile Surrei Hüma
yun Emini, itizar etmekle Kars ordusu maiyyetine memur oldu. Yedi ay
sonra (11 Zilkade 1191/1778) Vezaretle Erzurum Valisi, 1192 Rebiülahi-
rinde Kars Muhafızı, ve sonra Rıka Valisi ve müteakiben tekrar Erzu
rum Valisi oldu. 1194 senesi Şabanında (1780) orada öldü.
Vak«anüvis; ölümünü yazdıktan ve «esbabı Vezaretinden maada
emval ve eşyası veresesine ihsan buyuruldu» dedikten sonra hulâsa tan
tercümei halini de kaydediyor. Ahmet Cevdet Paşanın verdiği bu izahat
tan Zimmet Halifeliğinde iken Bchke’ye nef'i «Defterdarların mazhan
nazarı itiban olmakla kesbi iştihar ettikten sonra» vaki olduğu anlaşıl
makta ve afviyle iade memuriyetinden sonra da «kâr güzarlıkla kesbi
şöhret» ettiği nümayan olmaktadır. Kethüdayı Sadrı Âli memuriyyetin-
den azlini müteakip «külli emval mutalebesivle müptelâyı serzeniş ve
tevbih» olduğunu yine Vak'anüvis söylüyor (2).
Tercümei halini kezalik muhtasaran yazan Sicili Osmani; (Cih - 1,
Sahife: 136) «âkil ve müdebbir ve muktedir idi» diyor, ve evlât ve ah
fadı hakkında aşağıdaki malûmatı veriyor:
«Mahdumu Müderrisinden (Mehmet Esat Bey) 1203 Cumadelahın-
nın yirmi üçüncü günü (1789) fevt olmuştur. Edime Kapısında metfun
dur. Bunun mahdumu Hacegândan (Mehmet Hamdullah Bey) 1243 Re
cebinde (1827) vefat eyledi. Miskinlere defnedilmiştir. Ahfadından
(Es'at Bey) 1243/1827 defevt olup Duvardibi’nc defnedilmiştir».
Aradığım halde evlât ve ahfadının tercümei hallerine bulamadım.
İsmeti Ali Efendi

Zamanına göre iyi bir tahsilden sonra Dairei Defteri’ye intisap etti,
derece derece yükselerek Hacegândan olup nihayet Defterdar Mektupçu
luğunu ihraz eyledi.
1183 senesi Ramazanında (1770) Sadaret Kethüdaluğuna terfi etti
rilen îbarahim Efendi'nin yerine Şıkkı Evvel Defterdarı oldu.
Memuriyeti Devletin en gaileli bir zamanına müsadiftir. Ruslar; bir
taraftan ilerliyerek (Bükreş) i ele geçiriyor, diğer taraftan ayaklandır
dıkları Mora'lılar Devletin başına büyük bir gaile teşkil eden ihtilâle gi
rişmiş bulunuyorlardı. Mora ihtilâli pek feci olmuştu, âsiler köyler ve
kasabalardaki müslümanlan üçer, beşer değil toptan kapı kapamacasma
(2) Cevdet P aşa T arihi, C ilt-2, S ah ife: 119.
292

doğruyor, kalelere bile hücum ederek şiddeli bir muhasaradan sonra
girmeye muvaffak olduklan yerlerdeki halkı, ahali ve asker, çoluk ve
çocuk bütün sekeneyi feci bir surette kılınçtan geçiriyor’ardı. Mora'dan
ehli İslâmî çıkaran, oraya Yunanlılığı yerleştiren en mühim ihtilâl işte
budur. Vaktiyle binlerce müslimanın me’va ve meskeni olan o arz par
çası bu suretle ezan sesinden, müslüman halktan mahrum kalıyordu.
Devletin eski kudret ve kuvveti kalmamıştı. Sevk olunan ordular düş
manı tevkif edemiyor, ihtilâlleri bastıramıyorlardı. Berrî olduğu gibi
bahri kuvvet te bitkin bir haldeydi. Vaktiyle denizlerde şan veren, An-
derya Doriyalan mağlûp ve münhezim eden eski kumandanlar mezarla
rında istirahat güzin olduklan gibi kahraman kumandan ve askerleri
taşıyan kalyonlar, kadirgalar da şimdi Boğazın durgun sulannda, Ha-
Iiç’in yosunlu sahillerinde çürüyüp gidiyordu.
Mora isyanı Paytahta aksedince Donanmaya hareket emri verildi.
Sakız sahillerinde bulunan Donanma havanın muhalefetinden Çeşme li
manına sığınırken düşman onu orada mahvetti, o cihetten beklenen ümit
de bu suretle mahvoldu.
Defterdarlık vazifesi icabi olarak bu gaileli zamanında Ordunun
iaşe ve sevkıyatını tanzim ve idare etmek üzere Orduya iştirak eylemiş,
askerin levazımı seferiyyesini temine koyulmuştu.
Ruslar yukardan iniyor, Ordu ise bir türlü ilerlemeye, muvaffaki
yet temin eylemeye muvaffak olamıyordu. Asker arasında korku hüküm
sürüyordu. Sadrâzam ve Serdarı Ekrem nezdinde aıktolunan müteaddit
meclisler neticesinde ordunun ne bahasına olursa olsun karşı yakaya
geçmesi, düşmanla çarpışarak muvaffakiyet teminine çalışması karar
laştırıldı.
Tuna nehri, Osmanlılann felâketini arzu etmiyormuş gibi taşmış,
geçit vermez olmuştu. Nişancı Abdullah Paşa Kaymakam nasb ve Alemi
saadetin muhafazası uhdesine havale olunarak Ordu karşıya geçti (3 Re-
biülahir 1184/1770 orduda Serdan Ekremden başka Ordu Kadısı Nime-
tullah Efendi. Sadrâzam Kethüdası Seyyid İbrahim Efendi, Defterdar
İsmeti Efendi. Reisülküttap Recai Mehmet Efendi, Çavuşbaşı Arapkirli
İbrahim Bey, Tezkirecii Evvel İbrahim Efendi, Tezkirei Sani Mustafa
Efendi, Mektubi Elhac Abdürrezzak Efendi, Teşrifati Vahdeti Ebubokir
Efendi, Kethüda Kâtibi Seyyid Mehmet Hayri Efendi, ve Beylikçi Mus
tafa Efendi bulunuyor, askerin miktan da otuz bine baliğ oluyordu. Sad
râzam ve Serdan Ekrem karşı sahilde Kartal mevkiini tutmak, ve hare
kâtı oradan idare etmek istiyordu. Kınm Ham da gelmiş, Orduya ilti
hak eylemişti. Bu suretle Tuna'yı geçen Ordu derhal ileriye doğru yü
rüdü. Ruslar yüksek mevakiileri tutmuşlar, hasımlannm hareketlerini
tarassuda koyulmuşlardı. Ordu bir parça ilerledikten sonra düşman keş-
293
Original from
folundu, gece hulûl ettiği için intizar olunmak, ertesi gün harekete ge
çilmek münasip görüldü. Fakat o gece Orduda toplar düşmana ateş et
meye başladılar. Bu tecavüz yahut daha doğrusu nümayiş kendileri ta
rafından vaki olduğu, ve düşmanın ufak bir hareketi bile görülmediği
halde askerin bir kısmı gece karanlığında ricata koyuldu. Epeyce bir
miktarın o gece mevkilerini terk ve Kartal'a ricat ettikleri tahakkuk etti.
Vazivyet elim idi. Ordunun tamamen ricat ettirilmesine imkân yoktu.
Çünkü o takdirde düşman arkalarım takip edecek, kendilerini Tuna'ya
dökecekti. Onun için ister istemez ertesi gün harp kabul olundu. Fakat
arası çok geçmeden bozgunluk tahakkuk etti. Ordu perişan olmuş, pa
nik husule gelmişti. Sadrâzam ve Serdarı Ekrem perişan bir halde Kar
tal'a ricat, ve karşı sahile geçmek için icap eden vesaitin taharrisine mü-
saraat etti. Serdar karşı sahile geçmiş. Orduyu geride, tamamen başsız,
terk etmişti. Bu bozgunluğu diğer bozgunluklar takip etti. Felâket bü
yüktü. Bender, Akkerman ve diğer kaleler birer birer Rusların eline geçi
yordu. Düşmanı mağlûp etmek değil onlan tevkif eylemek ümidi bile
kalmamıştı. Sulh talebine girişmekten başka çare yoktu. İster istemez
buna baş vuruldu. Ruslar kabuh kabil olmayan tekliflerde bulundular.
Harp yeniden başladı. Bunun üzerine Ruslar îbrail’e girdiler. Vaziyyetin
vahameti karşısında düşmanın teklifini, tadil ettirilebilecek kadar etti-
rilerekten, kabulden başka çare yoktu. Bir sulh çaresi bulmak için Mek-
tubii Sadn Ali Abdürrezzak Efendi memur edildi.
İşler bu merkezde ve İsmeti Ali Efendi parasızlıktan kıvrandığı bir
sırada aklı muvazenesi bozuldu. Bir vakitler dünyayı titretmiş olan
Türklüğü böyle zelil bir derkeye gören bir adamın tecennün etmemesine
imkâni yoktu. Hastalığı ilkin kabili tedavi zannolundu. Fakat neticede
iyileşmesine imkân görülemediğinden vazifesine son verildi (Safer
1185/1871).
Vak’anüvis; bunu şöyle yazar:
«'Bilfiil Şıkkı Evvel Defterdarı olan Îsmetî Ali Efendi kılleti varidat
ve kesreti masanfat sebebi ile leylü nehar idarei huzur ve sükûn ve gi
derek bu tahayyülât mumaileyhe İrası mukaddimei cünun edüp buyu-
rultulannda habt ü halel ve umuru maliyyeye dair sahv ü zilel vukuunu
Hulefa ve Kesedaram aklâm sırren ifade ve ifham ve o makule muhtebi-
tat ahvaline meddiftan enzar ve mirîye muzur olan tahriratına ademi
itibar lâzım gelenlere alelinfirat ihtar olunduğundan başka müptelâ ol
duğu sevda kabili müdaya olur zanniyle tayini etıbba olunmisidi. İlâcın
tesiri olmnyüp bir günde üç beş def’a Sadrâzam yanına girip bilâ mü-
nasebe bazı umur istizan ve çadırına geldikte esas ve mesastan âri isdarı
ferman eylediği malûmi hakayik şinasanı umur ve hutup ve bu takdir-
294

de azil ve aharının nasbi residei derecei vücup olmakla» yerine diğeri
tayin kılındı ( 1 )
Bu süratle memuriyetine nihayet verildikten sonra, etbama teslim
edilerek, İstanbul'a gönderildi. Perişan bir halde İstanbul'a geldikten
sonra yaşamadı, az müddette öldü gitti.
Vatanın elim halı karşısında evvelâ aklım, sonra hayatım kaybeden
bu zavallı adamın, hakiki vatanperverin, ruhuna bizden tuhfeler ve Fa
tîhalar....
Eihac İsmail Efendi

İstanbulludur. Zamanına göre iyice bir tahsilden sonra Başmuha-
sefbe Kalemine devama başladı. Derece derece yükselerek nihayet 1179/
1765 de, ve kaleme gelişenden yirmi üçüncü senesinde, Zimmet Halifesi,
1185 Saferinde (1771), orduda bulunduğu sırada şahidi olduğu elim boz
gunluklar ve tesadüf ettiği mali müşkiller üzerine tecennün eden İsmeti
Ali Efendi’nin yerine defaten Defterdarı Şıkkı Evvel oldu.
Vak’anüvis; selefinin infisalini kaydeyledikten sonra «Zimmet Ha
lifesi İsmail Efendi’de liyakat ve maharet mütehayyil ve Defterdarlığa
müstehak ve mehal görülüp o cahı bülent ile şerefmend» edildi diyor ( 1 ).
Defterdarlık vazifesini Devletin en müşkil bir deminde, harp mey
danında, deruhte etmişti. Rusluarla «Kaynarca Muahedesi» ne müncer
olan elim bir haıp hüküm sürüyor, Ordu perişan bir halde daima ricat
ediyor Moskoflar hiç bir .müşkilât görmeksizin geniş arazi ile kaleleri
birer birer alıyorlardı. Serdar ta Memleketeyinden (Pazarcık) a kadar
geri çekilmiş, orada bile tutunmak imkânı kalmamış idi. Ruslar; girdik
leri yerlerde feci katliâmlar yapıyorlar, Türklüğünün kökünü kazımak
istiyorlardı. Bu elim hâdise sinirleri zayıf olanlar üzerinde müdhiç bir
tesir yapıyordu. İsmail Efendinin sinirleri de selcfininki gibi kuvvetli
değildi. Bu müthiş akibetler bozulan ordunun idaresinde hâdis olan bü
yük müşkilât, onun üzerinde de müthiş bir tesir yaptı. Bu hassas insan
da sinirlerine hâkim olamamaya, muvazenesini kaybetmeye başladı, ve
nihayet günün birinde o da selefinin akıbetine uğradı, delirdi. Ağır has
talık nihayet, bu hamiyetli memuru da, kara toprağa soktu (20 Zilkide
1185/1772).
Vak'amivis; tecennünü keyfiyetiyle ölümü hâdisesini şöyle kayde
diyor :*1
(1) Vasıf T arihi, C ilt • 2, Ssûılfe : 92.

(1) T arihi Vasıf, C ilt. 2, Saiıife : 92.
295
«illeti cünun ile bundan akdem Dairei Eteftenden birun olan İsmeti
Efendi yerine makrun olan £lhar İsmail Efendi dahi fakdı nakdi ile mü-
tehayyir ve idarei umuru defteride âciz ve mütezammir olup giderek sa
bıkı gibi müptelâyı sevda ve esiri firaşi renç ü ena ve beş mah bu hal ile
imran subh u mesa edüp.âkıbet hamıeni ömrü telefsüdei sarsan ecel
ve Zilkidenin yirminci günü ziri zemin mumaileyhe mesken ve mahal
oldu».
Defterdarlık işlerinin o zamanlarda ne belâlı bir iş olduğunu çınla
mak için Vak'anüvis'in buna eklediği aşağıdaki satırlara bakmak kâfi
d ir:
«Rüyeti umuri Defteri kime teklif olundiyse ahvali selefe nazar ile
feryat ve defi babında etraftan istimdat ederler idi» ( 1 ).
ismeti Ali Efendiye olduğu gibi memleketin felâketi karşısında
akıl ve şuurunu ve nihayet hayatını feda eden bu hamiyyatli ve vatanper
ver adamın ruhuna da bizden Fatihalar....
Derviş Mehmet Paşa

Yağlıkçı Kadri Ağa'nın oğludur. Hicri 1148/1735 senesinde Istan-
bulda Hoşkadem Mahallesinde, dünyaya geldi.
Zamanına göre Tahsili meşrut ulûm ve fUnunu ikmalden sonra
Daireyi Defteriye bil intisap az zamanda Defterdar Behçet Efendiye Mü
hürdar Yamağı, sonra Sadaretlerinde Nailî, Ali ve Sayit Paşalara devat-
tar, daha sonra da Hacegânlıkla Defterdar Kesedar'ı oldu.
Defterdar Kesedarlığmda bulunduğu sırada, 1180 Şevvalinin be
şinci günü, (1767) İstanbul Mukataası mansıbile de taltif olundu.
1182/1768 Rus Seferine Defterdar İbrahim Efendinin maiyyetinde
yine Kesedar olarak iştirak etmiş, ve Ordudayken 1185 senesi Cumade-
lahımda U771) Maliye Tezkirecisi oldu. Bir aral Mektubi vekâletini ila
veten ifa eylediği gibi Ismetî Ali Efendi’nin hastalığı sırasında Defterdar
lık işlerini de vekâleten gördü.
Yine o sene Zilkidesinin yirmibirinci günü, (1772) selefi gibi te-
cennün ederek beş ay içinde irtihal eden, Hacı İsmail Efendi'nin yerine
Vak’anüvis, selefinin ölümünü ve idaredeki müşkilattan dolayı kim
senin Defterdarlık umurunu deruhde etmek istemediğini yazdıktan son
ra diyor k i:1
(1) Vasıf Tarihi, C ilt-2, S ah ife: 92.

(1) Vasıf T arihi, C ilt-2, Saihife: 118.
296

«Maliye Tezkirecâsi Derviş Mehmet Efendi de vücudâ kaaıbiliyyet
ve mezidi şevk ve rağbet malûm Sadn sütude haslet olduğuna binaen
ferdası kapuya davet ve Şıkkı Evvel Defterdarlığı hdl'atıile memnu lütf
ve mekremet kılındı» ( 1 ).
Yeni vazifesine selefi gibi, Orduda ve harp meydanında başlamış
idi. Ruslarla başlayıp «Kaynarca muahedesi» ne müncer olan harp elim
şiddetile devam ediyor, ve Serdar (Tatar Pazarcığı) na kadar ricat eyle
miş bulunuyordu. Birkaç gün sonra Sadaret tebeddül etmiş, yerine
(Muhsin Zade Mehmet Paşa) getirilmişti. Yeni Defterdar tayininden bir
kaç gün sonra Sadrâzam bir ziyafet verdi.
Vak’anüvis; bu ziyafeti aşağıdaki satırlarla tarih sahifelerine geçi
riyor:
«Defterdarı Cedid 'bir kaç gün mürurundan sonra civar kasabada
vaki hadikaya Sadrâzam Hazretlerini davet ve Müşarünileyh daha tenez-
zülen mahalli merkum e rağbet edüp efendii mumaileyh tenavülü taam
dan sonra bir res esebi müzeyyen ile camei nkkıyyetin tecdit ve hazin
bilmeclis olan zevatı müteşahhısaya dahi münasip hedaya itasdle hubbü
şegallann efzun ve müzit eyledi. Levazımı davet olan âlâtı saze ve hazıre
mahsus savt ve âvaze Serdan Ekrem itibar etmeyüp hadikai mezkûre
şuğali kânzar ve istihsali ciheti galebei mekâr sohbetleriyle valkıtgüzar
ve hini hareketlerinde Defterdar Efendiyi bir sevbi samur ile vayegiri
iftihar eylediler» ( 1 )
Vasıf Efendi İsmail Efendi'nin harb haline inzimam eden mal! mu-
zayıkadan çıldırdığım yazdıktan sonra inhilâl eden Defterdarlığa kimse
nin rağbet etmediğini kaydeylediği halde Derviş Mehmet Efendi'nin ta
yinden mütevellit memnuniyyetini beyan ediyor. Hatta evvelki sözünün
farkında olmıyarak «şevk ve rağbet malûm» olduğunu da yazıyor. Vak’a
nüvis birbirini nakız iki mutalea yürüttüğünün faikında olmuyor. Bir
de asıl garip olan cihet erkânın düşman karşısında, hatta ricat ve elim
bir bozgun muvacehesinde, olduklarım unutarak, ziyafet çekmesidir.
Vak'anüvis; ziyafette çalgılar, işü nüşlar tertip eylediğini yazdığı halde
bunun münasebetsizliğinin farkında oluyor, zavahiri kurtarmak fikriyle
Sadrâzamın bunlara rağbet etmediğini, düşmanın mağlûp edilebilmesi
üzerine mübahaselerle vakit geçirildiğini söylüyor. Mağlûbiyeti nsını
bu suretle daha ziyade meydana çıkıyor. Memleket, düşmanın mülevves
ayaklan altında çiğnenir, masumların ah ü enini göklere yükselirken zi
yafetlerle, eğlencelerle vakit geçirilmesi elbette mağlûbiyyetten başka
bir şey davet edemez. Bununla beraber Müverrihin bu izahatı bir noktai
narandan çok faidelı olmuştur. Biz bu sayede Devlet erkânının hal ve1
(1) V asıf T arihi, C ilt-2, S a h ife : 118.

(1) Vasıf T a rtıl, C ilt- 2, S aiıife: 116.
297

şanlarına muttali oluyoruz. Görüyoruz ki içlerinden bazıları Vatanın
elim felâketi karşısında çıldırırken ötekileri sazlar sözler tertip eyliyor
lar, ve felâketle âdeta istihza ediyorlar. Evvelkilerine rahmetler böylele-
rine de lânetler olsun!...
Vaziyyet artik muharebeye devam imkânım ortadan kaldırmıştt.
Nihayet Nemçe ve Prusya Elçilerinin de tavassutiyle yeniden sulh müza
keresine girişildi. O zaman orduda tevkii bulunan Yenişehirli Osman
Efendi de Mürahhası Sani tayin olundular. Rus ve Türk Murahhasları
nın (Yaş) da toplanıp sulh müzakeresine girişmeleri takarrür etti. Mu
rahhaslar 1186 senesi Rebiülevvelinin onlkinci pazar günü (1772) İstan
bul’dan hareket ettiler. Maamafih Ruslar bu def’a da pek ağır şartlar
dermiyan eylediklerinden mükâleme kesildi, ve bittabi harp yeniden baş
ladı. Ruslar yine ilerliyor, muvaffakiyyetler temin ediyor, beri tarafta
ise sulh yapmaktan, aciz muvacehesinde düşmanın tekliflerini kabul
eylemekten başka çare görülmüyordu. Bunun için aradan bir müddet
geçince yine sulh müzakerelerine girişildi. Bu defa Reisülküttap Abdür-
rezzak Efendi Murahhas tayin edildi. Fakat Rusların metalibinin kabuli
kabil olamayacağı görüldüğü için yine sulh akdedilemedi. Harp tekrar
başladı. Ruslar Silistire'ye nihayet Pazarcık'a dayandılar. Üçüncü Mus
tafa düşmanın mülevves ayağiyle çiğnenen Vatamn derdine derman bu
lamadığından mütevellit keder ile terki hayat etti (Zilkede 1187 (1774).
Birinci Sultan Abdülhamidi; Devletin en gailei bir zamanında ecda
dı tahtına oturdu. İlk işi düşmanı mağlûp etmek için yapılması lâzımge-
len şeyleri fedakârane ifa oldu. Yeniden asker toplattı iç hâzineden para
verdi. Herkesin, zabit ve askerin, hamiyyetine müracaat eyledi. Emeli
hiç olmazsa Orduya bir galibiyyet kazandırmak, ve nihayet kabule şayan
bir sulh akdedebilmek idi. Fakat onun bu arzusu da tahakkuk edemedi.
Nihayet Osmanlı Türklerini Rusların mahmisi haline koyan (Küçük
Kaynarca Muahedesi) kabul olundu (1188- 1774).
Musalaha akdi üzerine Paytahta dönüşünde azl olunduysa da yirmi
bir gün sonra, ikinci defa. Defterdarı Şıkkı Evvel oldu (21 Ramazan
1188 - (1775)
1189 senesi Saferinin üçünde (1775) Kethüdayı Sadrı Âli, o sene
Cumadevvelinin sekizinde de Vezirlik rütbesiyle Sadırazam oldu.
Zamanı şairlerinden Naşid Bey’in Sadareti için vücuda getirdiği
tarih:
Düştü bir tarihi cevherdar anın müjdesi
Yümni iclâl ile Dervişini Şah etti Vezir
Sadareti garip bir hâdise üzerine vuüka gelmiştir: Sadrâzam îzzet
Mehmet Paşa idi. Sulh akdi münasebetiyle İstanbul'da ziyafet verilmeye
başlanmıştı. Dolmabahçe’de Kırımlılara ziyafet verildiği gün bir mü-
298

kataa tevcihi münasebetiyle Şeyhülislâm İbrahim Bey Sadrâzam'a hid
det ederek bazı münasebetsiz sözlerden sonra, mcvkinin nezaketini kale
almaksızın, pabuçsuz dışan, fırladı, arabasına binip Beşiktaş’taki yalı
sına gitti. Bu hal karşısında ikisinden birinin fedasından başka çare
yoktu. îzzet Mehmet Paşa kayını yüziuvlen rişvetle lekelenmekle bera
ber Şeyhülislâm'ın nüfuzu galip olduğundan Sadrazam azil ve yerine
Derviş Mehmet Paşa nasbedildi.
Yeni gelen Rusya Sefiri şerefine ziyafetler çekildiği gibi Bayram
ertesi resmi ziyafetler tertibine de başlandı. Sadrâzamlann Padişahlara
ziyafet çekmeleri usulü yeniden ihya olundu. Zaten birbirini taikib eden
harplerden ve bozgunluklardan sonra, memleketin en mühim kısımla
rının zıyaa uğradığı nazarı dikkate alınmaksızın, herkeste bir dinlenmek
ve eğlenmek ihtiyacı hasıl olmuştu. İşte eski teamülü ihya olunmak
suretiyle Sadrâzam tarafından îydi Fıtr’m yedinci günü Padişahı zaman
Abdülhamidi Han ziyafete davet olundu. Hünkâr icabet etti, bu müna
sebetle Vezirini iltifatlara gark ettiği gibi şahane hediyyelerle de taltif
eyledi.
Vak'amivis; ziyafeti şu suretle tarih sahifelerine geçiriyor:
«Çünkü Sadrâzamlar gâh gâh Padişahı efhem Hazretlerine tydi
Fıtırda tertibi ziyafet edegeldiklerinden işbu lydi Fıtr’ın yedinci hamiş
günü Sadrâzam Zatı Hazreti Zıllulahm Sarayı Asafiye teşrif buyurmala
rım niyaz etmiş olduğuna binaen niyazı karini icabet olarak yevmi mez-
kürde Padişahı Alempenah Hazretleri Sarayı Asafide arz odasında nefsi
nefisi Hümayun içün idat olunmuş olan taamı tenavül ve canbaz vc hok
kabaz seyri gibi bazı temaşalara tenezzül buyurduktan sonra Sadrâzama
bir kıta mücevher samur kürk ve Şeyhülislâm Efendiye dahi kezalik
samur kürk ihsan ile avdet buyurduklarında Sadrâzam Terziler Kârha-
nesi muhazatına dek Rikâbı Hümayunda puyan olarak oradan avdet
etti» ( 1 ).
Sadareti zamanında Devletin harp gailesi ile meşguliyvctinden isti
fade ile ortaya çıkan Mısır Ümerasından Tahir Ömer'in Cezzar Ahmet
Paşa’nm himmetiyle sığındığı Akkâ’da, mühim bir hâdiseye mahal kal
maksızın, vücudu izale edildiği gibi 1190 senesi baslarında (1776) nasıl
Timarlı asakiri bahriyeden iken deniz işlerinin ihtilalinden sonra ocak
şeklini ve (Levent) namını alan Ocak halkı müruru zaman ile Anadolu içe
risine yayılmışlar, takip ettikleri serseriyane hayat ile halkı ızrara başla
mışlardı. Harp zamanında taşra ahvaline bakılamaması işlerine yaradı. Bü
tün harp müddetince har vurup harman savurdular. Sulh kdedilince
Anadolu Müfettişi sıfatiyle daha ziyade bunların ve emsali çapulcuların1
(1) Cevdet P aşa T arihi, C ilt-2, Sahife : 23.
299

şer ve mefsedetlerinin izalesi için memur edilen Konya Valisi Kuyucu
Süleyman Paşa epeyce muvaffak olmuş ve şakavetin, o sayede, bir parça
arkası kesilmiş ise de Paşa'nm vefatiyle meydanı boş bulan Leventler
yeniden halka fenalık ikama başladılar. Başlarındaki büyük kalpakla-
riyle Vüzera kapılarında istihdam olunarak leventlerin Vülât ve hükkâm
t rafından istihdam edilmemesi, ve mevcutların da elbiselerinin tebdiliyle
beraber leventlik namının tamamen ortadan kaldırılması takarrür ede
rek 1190 senesi başlarında (1776) keyfiyyet Anadolu'nun her tarafına
emir ve tebliğ edildi. Bu suretle adlar tarih sahifesinden kaldırılan Le
ventler her taraftan yapılan hücumlar ve ele geçenler hakkında tartbik
olunan katü ve idamlar Anadolu’nun başından bu beliyyenin kalkmasını
temin etti.
1190 senesi Zilkidesinin yirmi beşinde (1777) azil, ve Gelibolu'ya
sürüldü.
Vâk'anüvis; azli sebebiyle beraber bu bapta daha bazı faideli ma
lûmat da veriyor:
«Sadrâzam bulunan Derviş Mehmet Paşa bazı cihetlerle lisana gel
miş olduğundan azle müstehak görülmüştü. Hatta olvakıt Yehuddan
dönme Lâtif namında bir çengi olup Sadrı müşarünileyhin sui karinleri
bazı kibarı Devlete Sadrâzam eefndimize helva sohbeti tertip etseniz ve
Lâtifi dahi getirseniz güzel olur diyerek gûya müşarünileyh mezbura
maildir, deyu Efendilerini efvahı nasa düşürmüş olduklarından bazı zu-
refa helva sohbetinin zuhuru Lâtifin şöhretine ve Sahibi Devletin zevali
devletine sebep oldu derlerdi. İşte bu misillû sebeplerden ve emri idarei
Devlette bazı mertebe rehavet ve müsamaha mahsus olduğundan dolayı
Sadrazam Derviş Mehmet Paşa Zilkidenin yirmibeşinde azl ile Gelibolu'
da ikamete memur kılındı
«Müşarünileyh mesnedi Sadarette aldığı mebaliğ on bin keseye
baliğ imiş ancak masarifi dahi haddi marufu mütecaviz olmakla azlinde
altı yüz kese medyun bulunduğu bazı tahriratta görülmüştür» <1 ).
Sadrazamların tercümei hallerine dair olan Hadika-tü-lvüzera'da
ise azli için şunlar yazılıdır:
«Sahilbi tercüme mubaleğe nzaculuk vadilerine sülük etmekle dok
san Zilkidesinin yirmi beşinci günü azil ve Topkapı'da Ağa yerinde bir
gece tevkif ve tertesi günü Bostancıbaşı sandaliyle Silivri’ye ve andan
Gelibolu'ya irsal» olundu (2)„
Bu iki haberdan birincisi vakıa daha ziyade mutabıktır. Derviş Meh
met Paşa'nm eğlence düşkünü bir adam olduğu yukardan beri yazılan
(1) Cevdet Paşa T arihi, C ilt - 2, S ahife: 39.

(2) Hadika-tUl-vUzera zerylüzzeyLİ, M üellifi Ahmet Cavit, S a h ife : 28.
300

tercümei halinden anlaşılmaktadır. Binaenaleyh Sadrâzamlığmda bunu
ifrata vardırması, ve bundan dolayı da azi] açışım t admış olması pek
tabidir.
1191 senesi Muharreminin ikisinde (1777) af ile beraber uhdesine
Hanya Sancağı da tevcih kılındı. Memuriyetinin başına giderken tutul
duğu hava muhalefetinden bindiği geminin Sakız'a yanaşmasını, ve alış
kın olmadığı deniz tesiriyle hastalanmasına sebeb oldu ve Rebiülevvelin
yedinci günü (1777) orada öldü.
İbrahim Paşa Camii hâzinesine gömüldü.
Diğer Sadrazamlar arasında tercümei halini yazan Cavit Ahmet Bey
«Sabiihidvecih, halim ve selim bir vücudu nadirülvücut idiler» diyor, ve
borcu hakkında da şu dikkate değer izahatı veriyor:
«Bu kadar müddetle akrebi kurebasından Vaiz Bey'in nakli üzere
on dokuz bin kese akçe hasılatından sonra hini azlinde altıyüz kese akçe
deyni zahir okluğunun sebebi eyyamında üç defa şehir donanması ve
Rusya bu masanfatına tesadüf etmekle bazı suretle ile hediyye tanzimi
hasebile ettiği masarif malûmi erbabı daniş ve irfandır»
Yine aynı müellif hayrat ve hasenatım da saymaktadır:
«Hayratları Bursa'da vaki Mevlevihanenin tamir ve tecdidi ve Mısır
da Seyyid-'üs-'sadat Hazretlerinin türbei lâtif ve camii şerifini mücedde-
den bina ve Eyyüp'te büyük iskele kurbunda bir çeşmei dilârâ ve Üskü
dar'da Nasuhî zade Tekkesini tamir ve sair mahallerde dahi hayratı ke
sirden vardır Rahimehullah».
Derviş Mehmet Paşa’nın Üsküdar'da Doğancılar'da Tarikati Aliyyei
Halvetiye'den Hazreti Nasuhî hamkahmı tamir ettiğine dair bir malû
mat olmadığı malûmatına müracaat ettiğim Kâmil Şeyhi rahmetli Kera-
meddin Efendi Hazretleri tarafından ifade b uyuru! muş tur.
Derviş Mehmet Paşa Sadrâzam iken meşhur şair Sünbül Zade
Vehbi kendisine bir kaside takdim etmiş ve ona tezyil ettiği bir kaç mıs-
rada da mukabelei piyade ve süvari» memuriyyetini istemiştir.
Kaside şu d u r: (I)
«Der sitayişi Sadrazam Derviş Mehmed Paşa
be vaatı avdetez sefareti İran»
Bir şahot kim Huda vere mülkü tskenderi
Hızır hidayetin eder elbette rehberi
Miratı münceli gibi keşfi haikayıka
İlham peziri hikmet olur kalbi enveri
Yani o şaha mülki Süleyman reva kılup1
(1 ) Süntolll Zade Vehfai Divani, S a b ite : 47-48.
301

Eylerse mührünün bu cihanı musahhan
Bir asafı zamane muvaffak edüp ânı
Fermanının muti'i eder cümle kişveri
Gör feyzi Hakkı Şahı melekşahı çakene
Kıldı nizamı mülkü anın böyle safderi
Hem namı Fahri Alem ü pür lûtfu mekremet
Cümle mehamid şivemin oldu mazhan
Haddik menkıbet ömerî madelet ki var
Zatında nuri hilmû haya cudi Haydan
Sadn cihan iken Derviş tavrolup
Etmez gedaye lûtfi müreccah tüvangeri
Kılmış Cenabı Hak o hudavendi ekremi
Seyf ü kalemde vasıtai dad küsteri
Şemşir ile imatei adayı din edüp
İhya eder kalemle nice pinevalan
Bi sübhe destres ana Haktır ki tutmuş ol
Destinde hablı şer'i metin ü mutahheri
Beyt-üş-şerefte tâli’ ikbalü bahtının
Sad-üs-sü'ut akdi süreyyadır ahteri
Kâlâyı lütfün atlasa tercih edüp felek
Nakdi nücumla çıkanr mahı Meşteri
Ol mihri burci Devlete taklit eder deyu
Hurşide mahı nev nola gösterirse hançeri
Çarhm tılayı möhri ile nakrei mehi
Olmaz semendi lûtfune bir rahtı Havderi
Havfile ta felekte esedler lerzenak olur
Var miçesinde kuvvetü vefri gazanferi
Âlemde bimi sadmei semşiri variken
Baş gösterir mi aslı sika şimdi serseri
Görmüş mü kahreman acaba bir ânm gibi
Yekta süvar saha i cengü dilâveri
Pür dil eder ketibeyi kalbi esed gibi
Heycade cay edinse nedem kalbi askeri
Ey daveri zemane veya nuri feyzi Hak
Ve asumanı madeletin möhri haveri
Ser mesnedi suhade seni görse şer-em-le
Hatem ederdi teyyi dr
Hatem ederdi tayyi bisatı garemveri
Etfayı nan cevrü sitem ettin öyle kim
Lütfün deruni abde saklar semenderi
Def'i gezende sadır olan emrini görüp
302

Penbe deruna sinede hıfzeyler ahkeri
Zafı seferle kalmadı tabi tahammülü
Mazur tut bu babta Vehbii çakiri
Tab'ın mecali yok rehi yeksaleden gelür
Pek sürmedim anın içün ol esebi lâgan
Affa karin olursa kusurum bu defa da
Silki diğerde nazmederim dürni gevheri
Sadnnda müstedam edüp Allah seni hemen
Hem lütfüne karin ede bu abdi ahkan
Derzeyli ine kaside berayı talep yeki ez mansıbı Mukabei
piyade ve süvari maruz süde
Ey derkehi inayeti kehfül eman olan
Vey babı lütfi meloei biçaregâh olan
Ey nur bahşi basirei ehli izzü cah
Vey hakipayı sürmei çeşmi cihan olan
Ey himmeti aliyyesi cündi sema gibi
Gayret deminde dadersi bikesan olan
Ey ruzu şeb duayı bakası hulusla
Evkatı hanede bana virdi zeban olan
Zıllü halili refetine ettim iltica
Ey sayesi bedbende seri sayeban olan
tyd ertesinde rütbeli mansıb ümid edüp
Hep üstüne nizam verir hacegân olan
Esebi emel süvari olup koşmasunmu ya
Vehbi gibi piyade kalup natüvan olan
Recai Elhane Mehmet Emin Efendi

Başbakı Kurulu Borlulu Halil Ağanın oğludur. Hicri 1131 (1719)
senesinde İstanbul'da doğdu. Zamanına göre iyice bir tahsilden sonra
henüz genç iken Divanı Hümayun Kalemine çırağ edilip sonradan Ket
hüda Kalemine girdi. Dah asonra Divan Kâtipliğiyle Cidde Valisi Koca
Bekir Paşaya intisap etmiş ve orada iken Hac ferizasmı ifa eylemiştir.
Efendisinin ölümü üzerine, Hazine Kethüdalığmdan çıkma, Halil Paşa’-
ya intisap ederek onun Divan Efendiliğiyle Mora'ya gitti. Mora'da eski
Sadrâzam Sait Paşa ile tanışmış ve o sayede bir müddet sonra «Hattı
Divani ile şöhretini vesile ederek hidematı Devleti Alivyede istihdamını
murat eylediğine binaen Mora'dan deri Devlete celp ile Mektubii Sadrı
Âli odasına devam etmek üzere Küçük Kale tezkireciliği ile tebcil» olun
muştur. Çok geçmeden 1169 Rebiülevvelinde (1755) Küçük Tezkireci,
ertesi sene Tezkirei Evvel ve 1175 Saferinde (1761) de Reisülküttap ol
du. Bir sene sonra infisali vuku buldu.
303

1177 Muharreminde (1763) Çavuşbaşı, o sene Cumadelahınnda
(1764) Sadaret Kethüdası, 1178 Şevvalinde (1765) Tersane Emini oldu.
1179 Şevval tevcihatında (1766) Emanetin diğerine tefvizine binaen
açıkta kaldı
1180 Şevvalinde (1767) Arpa Emini, 1181 (1768) de, ikinci defa.
Tersane Emini, 1182 Cumadelahınnda (1768) de, ikinci defa, Reisülküt-
tap oldu.
Rusya ile sefer vukuu üzerine orduya iştirak eyledi. Daima aleyhte
cereyan eden muharebelerden ve sair zorluklardan sıhhati bozulmakla
üç ay kadar yattıktan sonra vazifesinden afvı hakkmdaki müracaatı ka
bul olundu (15 Şevval 1185/1772).
Vak'anüvis hadiseyi şöyle yazar:
«Orduyu Hümayunha bilfiil Reisülküttap olan Mehmet Recai Efen
di bir zamandanberi infialâtı nefsaniyâe ve inkılâbatı serefiyye ile hilyei
sıhhatten dur ve üç mahtan beri mülâzimeti Babıâlide nmehcur olup
naçar Âsitanei Saadete azimet içtin istidayı ruhsat etmişti» (2).
1187 senesi Zilhiccesinde (1774) Reis Vekili, ertesi sene Muharre
minde (1774 Rikâp Çavuşbaşı Vekili, Rebiülahirinde ve ordunun avde
tinde de, ikinci defa Kethüdayı Sadn Âli oldu.
1189 senesi Muhaffeminde (1775) Kethüdalık için icap eden evsafı
haiz olmadığı ileri sürülerek, Defterdar Derviş Mehmet Efendi ile, be
cayişi icra kılındı:
«Kethüdayı Sadrı Âli bulunan Recai Elhac Mehmet Emin Efendi
dahi pek çok hidematı celilede müstahdem ve sıdku istikameti müsellem
ise de leyyüm-ül-anip ve batiy-yü-lhareke olmak hasebeiyle Kethüdalıkta
kendünden bazı mertebe rehavet müşahede olunuyor. Lâkin müddeti
medide Tezkirecilik hizmetinde ve aklâmı sairede bulunarak kesbi tefen-
nün etmesiyle umuru Maliyye uhdesinden gelür deyu Kethüdalıktan azl
ile Defterdar ve selefi Derviş Mehmet Efendi becayiş suretiyle anın yerine
Kethüdayı Sadn Âli nasb olunarak Sadarete isti'dat verildi» (1)
eaâsneraTeşzorunğrâi.üEahidânn
Bir işi beceremiyen diğerini yapabili rmi, bahusus Şıkkı Evvel Def
terdarlığı Kethüdalıktan kolay mı bilmem? Hele «Tezkirecilik hizmetin
de ve aklâmı sairede bulunarak kesbi tefennün etmesiyle» maliye işleri
nin uhdesinden geleceğine hükmetmek bilmem nasıl kabil olur? Halbuki
hakikat Vak’anüvis'in dediği gibi olmasa gerektir. Recai Efendi tecrübe
sine binaen Sadn Âli memuriyetini Defterdarlıktan iyi yapabilirdi. Fakat
(1) Vasıf T arihi, C ilt-2. Sahife : 110.

(1) Cevdet F aşa Tarihi, C ilt-2, S ah ife: 9.
304

o zamanın Sadrâzamı böyle istemiş ve icabını icra ettirmiştir. İcraatını
muhik göstermek için sonra böyle şeyler uydurulmuştur.
1190 da Nişancı (1776) 1192 (1778) de Defter Emini oldu. 1193
(1779) da infisal eyledi.
1194 Recebinin on sekizinci cuma günü (1780) cuma namazım kıl
dıktan sonra cariyelerinin karargâhı olan ikinci konağa gelerek yıkanıp
istirahat ederken, âni bir nüzul tesiriyle, bir çeyrek içinde öldü. Şahzade
camii haziresinde gömülüdür.
Vak’anüvis; ölümünü ve tercümei halini kısaca yazdıktan sonra
şöyle diyor:
«Mütedeyyin ve perhizkâr olup ahzi rüşvet ile kimseni nminneti al
tında kalmamış idi. Fakat kesreti teserriye (odalık, cariye) mecbul ol
duğundan vefatında sağir ve kebir on sekizden mütecaviz yetimleri kaldı.
Onlara merhameten pederlerinin zeameti aleliştirâk evlâdı zükûruna tev
cih ve Dühan Gümrüğünden senevi on sekiz kese akçe tayin ile üzerlerine
Arpa Emini Selim Sim Efendi vasi nasbolundu» (1).
Sefine-tür-riiesa tercümei haline «Gül Haatatım Cahil» sım na ma-
sadak olmadığını anlatmak için «çünkü herkesin fünun ve maariftten bir
fenne selikası ziyadece düşmek tabiatı insaniyyeden olmakla mütercimi
mumaileyh dahi asnnda Divanî denilen hatta iktisabı maharet ve kemal
etmiş ise de zatını zablei cehilden tahlis eyliyerek» cümlesiyle başladı
ğını unutarak hakkında şu hükmü veriyor:
«»erhizkâr ve müstekim-ül-atvar ve umuru memuresinde hüsnü
sülük ile rehini iştihar ise de maariften cevdeti hattı Divan ile şöhretin-
dan maada bir hüneri olmayup hatta elfaz ve ibaratı merbut bir tezkire
bile tahririne kadir olamamak ve umuru hariciyyeden dahi bibehre ol
mak cihetleriyle asırtannda mevcut olan erbabı maarif ve hüneri mumai
leyhin iki defa Riyaset ve Defterdarlık gibi hidematı kalemivyede istih
dam olunmasından ve âzar ve ademi liyakati cümleye malûm ve aşikâr
iken hasb-el-kadir bunca menasıp ile kâmkâr olması erbabı âmali hay
rete duçar eylemiştir.»
tik ibaredeki «cehilden tahlis» tabirini cahil denemiyecek kadar bir
tahsilde bulunarak bunun Reisülküttaplık vazifesinin ifası için icap
eden kifayeti haiz olduğu manasına alınmıyacağı iddia olunsa bile ikinci
ibarenin nihayetindeki «Erbabı âmal» tabâri müellefin ve emsalinin ih
tiraslarını meydana koymak itibariyle her halde düşünülmeğe değse
gerektir.
Yine Sefine-tür-riiesa evlât ve ahfadı hakkında şu malûmatı veri
yor:
(1)' C evdet P aşa T arihi, C ilt-2 , Salhife: 119.
305
f : 20 - 2

«Vefatında yirmiden mütecaviz zükûr ve inas veled terk edüp bir
oğlu hali hayatta ise de maahalan fevt olmuş ve bunların iki neferi yani
Celâl ve Süleyman Bey danişlice koymuş ve Celâl Bey de Kapuda Kethü
da Kitabeti ve Teşrifatçılık Vekâletleri ve Tezkirecilik hizmetlerinde kul
lanılmış ve mazallahiteâlâ Halet Efendi siayyatiyle Tezkirecilikten azl
olunduğuna müteelli molarak dimağına ihtilâl gelmiş ve o günlerde mer-
venden düşüp sağ ayağı mecruh olmuş ve o hal ile on seneye karip
muammer olarak alilen vefat etmiştir. Süleyman Bey dahi Hurşit Paşa
Divanı Kitabetinden Maliye Tezkirecisi ve Reis Kesedarı ve Kalyonlar
kâtibi olmiş iken müşarünileyhin Sadarette infisal ile taşra eyaletlere
çıktığında yine Divan Kitabetinde rücu edüp âkibet hücumu ahali ile
Halep’te idam olunmuştur. Bunlardan bazı hafitler dahi elyevm hayatta
iseler de birisi bulundukları meslekte rabıtalı çıkmamış» ( 1).
Sicilli Osmani müellifi Süreyya Bey (Cilt-2, Sahife: 368) diyor ki :
«Remi Efendi bi rhiç adam dive beğenmez idise de hüsnü sülük ve
idaresi varidi Ve bir de Resmi Efendi gibi dilenmemişti. Hüsnü hattı var
dır. Evladından İbrahim Münip ve Celâl Süleyman Beyler ve ahfadından
Ali Tevfik ve Şefik Beyler danişlidirler».
Ümmidi meyve etmektir nihali servden lâfark
Kerem memul olunmak şimdi bu asrın kibarından
Mahvolmayınca çirki sıva kalb olur m usaf
Safvet gelür mi bir suya takim durulmaya
Mısralannın kaaili olan tbrahim Mıinin Efendi'nin tercümei halini
son Tezkere Müellifi Fatin Efendi şöyle yazar:
«tbrahim Münip Efendi Reisilküttabı Esbak Recai Efendi merhu
mun mahdumu ve salifüttercüme Müteveffa Cevdet Efendi'nin vâlidi
olup bir müddet Mektubii Sadrı Ali odasına müdavemetîe rütbesi haçe-
gâniyi bil ihraz Tezkirecilik memuriyyetine mevsul olmuş ve sinini öm
rü henüz hatti selasuna reside olmamış iken bin ikiyüz iki tarihlerinde
darı bakaya menkul olmuştur» ( 2 ).
îtbrahim Münip Efendi'nin oğlu ve Recai Efendi’nin hafidi olan
Cevdet Efendi’nin tercümei halida Tezkirede aşağıya konulduğu gibi ya
zılıdır :
«Ahmet Cevdet Efendi Dersaadette kadem nihadei sahai vücut olup
nıakdinei evkatım iktisabı gevheri marifete sarfederek ulumu Arabivve
ve fünunu Farisiyvede kesbi maharet eyledikten sonra Babıâlide vaki
Dahiliwe kalemi Hulefası sınıfına bililhak kalemi mezkûra müdavemet-
le tahsili na mve şöhret eylemekte iken bin iki yüz kırkyedi senesi kâtibi1
(1) Sefine-tür-rüesa, S a h ife : 103-104.

(2) Tezkerei H atem üleşar, S a h ife : 382.
306

ecli tuman ömrüne hattı butlan keşide eyleyüp nüshai kübrayı kemal
olan zatı ferişte sematını debiristanı cinana reside eylemiştir. Mumaileyh
her veçhile temedduh ve sitayişe lâyık ve her hususta akran ve emsaline
faik bir şairi müdekkik olup Nevadir-irül-âsar ismiyle muanver bir
eseri rengini ve Funet-ül- mecalis isminde müzeyyen diğer bir kıt'a ya-
dikân dilnişini olduğundan başka bir kıt'a Divançei hoş lehçesi vardır ki
müştemil olduğu eşan belâğat şian kabili tahrir ve işar değildir» ( 1 ).
Gazel
Macerayı eşkimi pek ter geçer madam su
Edemez Bahri Muhitin şerhini itmam su
Çeşmi giryanım gibi horhor akar kim etmede
Aksaraylı bir perinin vaslına ikdam su
Her Beyoğlun eylemez sirab taksimi ezel
Nuş eder bu çeşmedenol ölçile has u âm su
Havzma bu gülşeninin fıskıyyesi denk olmalı
Nafile fevvara koydu başına sersem su
Derkenar etmek içün ol nevbahan işveyi
Semti Saadabada yaydı bir yeşil ihram su
Suyu vasla köprü kurdu selsebili şevkten
Vermedi devran geçitte kaldı yine nagâm su
Katranın çayı karan akibet fikr olduğun
Fehmeden dilteşnei feyze eder ikram su
Gündüz ağlar gece çağlar dağda hicri ya rile
Aşık sadıktır, etmez bir nefes âram su
Seylin ol servi revanın suyi ağyara görüp
Eylemiş mişyasım zebanı hal ile iham su
Çünkü dönmez asiyabı kâm ber vefki murat
Ben gibi olsa nola dünyada pür âlâm su
Zaptedüp tufandan tarihi devri âlemi
Maveraünnehre dek sorsun ider lâm su
Hep sükunettir su nu cuşu huruşi mahvetin
Ki akar gâhı durur göllerde bir eyyam su
Aşkile Ferhat ves dağlar başın cay eyleyüp
Döğünür taşlarla Cevdet şimdi suphu şam su
Tercümei hali Sefinen naklen yukarda yazılmış olan Celalettin Be
yin mahdumu (Şefik İbrahim Bey) in tercümei hali Sicilli Osmani'de
(Cilt - 3, Sahife: 152) söyle yazılıdır.1
(1) Tezkere! H atem üleşar, Müellifi Fatin, Sahife: 47.
307

«Celalettin Bey’in mahdumudur 251 (1738) de Mektubii Sadarete
bidduhul 63 (1750) de Kâmil Paşaya Divân Kâtibi olup Ulâ Sanisi oldu.
1268 Şabanında (1755) Evkaf Muhasebecisi olup 12/3 (1759) da levt
oldu. Pederinden dört yaşında yetim kaldı. Münşi ve şairdir».
Fatin Efendi tercümei halinden bahsederken anasının de babası
gibi küçük yaşta iken vefatı dolayısıyle yetim kalarak halasının hima
yesine sığındığını ve «Gölpazarî Şakir Efendi'den bir miktar ulûmu Ara-
biyyc tahsil ve Cerrahpaşalı Hamdi Efendi merhumdan dahi resmi hat-t!
averdei desti tekmil» eylediğini yazıyor. Yine onun rivayetine göre Şefik
Bey Sultan Osman’ın cülûsundan Abdülhamit Hanın Padişahlığına ka
dar arada geçen «Selatini izam hazaratının erike pirayı saltanat olduk
larına dair inşat etmiş olduğu tevarihi güzidesi» üzerine hocalık rütbe
sine nail olmuş ve Şehzade Murat Efendi’nin veladetleri münasebetile
takdim ettiği tarih dolayısıyle Aabia taltif edilmiştir. Şairliği münase
betile Fatin Efendi şu sözleri söylüyor:
«Mumaileyh mezamini aferin bir şairi güzin olup divan olacak mik
tar eşarı dilneşin tanzimine muvaffak olmuş ise de Sayda’ya azimetinde
mecmuai eşarı kazazedei rüzgâr olmuş olduğu istihbar kılınmıştır. Ken
disinin iradı mezamine kemâli mecburiyyeti cihetile ekser mazmunları
tahsine şayan ve zevk bahşi dili şairandır» (1).
Fatih teziresindeki gazeli :
Eylese batı siyahım ile ülfet perçem
Düşürür gönlümü sevdalara elcet perçem
Şahı hubandan alup tugiu vezaret perçem
Kıldı mülkü fesi kürsii eyalet perçem
Maribidir çıkup semti diyarı Fasten
Şark serhaddine dek kıldı seyahat perçem
Çini ebrusuna sarkıntılık eyer festen
Mülketi hüsnedeli neşri hükümet perçem
Kaini Uşşakı karıştırdı Arap saçı gibi
Ziri festen kılup izhar ol âfet perçem
Hassü han gam u ikdar birakmaz süpürür
Olsa beyti dile çarubi mahabbet perçem
Kıl kadar eyleme ümmedi keremi âlemde
Veremez kel olanın başına ziynet perçem
Kıl ayıpsız nola olursa Şefika şiirim
Ki verir tab'ıma serriştei kuvvet perçem.
Recai Efendi’nin diğer hafidi Ali Tevfik Efendi'nin tercümei halini
Sicilli Osmanî (Cilt-3, Sahife : 563) şöyle yazar:1
(1) Tezkere! HatemUleşar. Sahife: 218.
308

«Babıâliden bittefeyyüz 1241 (1825) de ba rütbei hacegâni Gurebayı
Yesar Kâtibi oldu. Badehu fevt olmuştur.»
Hazır bulunduğu Rusya seferinde Serdarı Ekrem tarafından Ma
kamı Saltanata takdim olunan maruzatı Reisilküttaplığı sebebiyle Re-
cai Efendi kaleme almıştır. Bu sefere dair cereyan eden muhabeler «mer
hum Reisilküttab’ı Esbak Recai Elhaç Mehmet Emin Efendi Hazretleri
nin müsvetdatıdır» başlığı ile Millet Kütüphanesinde mevcut ve tarih
külliyatının 338 inci numarasında mukayyettir. O sefer için vesaiki ihti
va eden bu eserden aşağıdaki müsvedde Recai Efendi'nin âsan kalemiye-
sine örnek olmak üzere aynen naklolunmuştur:
«Mora Ceziresi ahvaline ve Bahri Sefid'de olan Rusya donanmasına
dair diğer Rikâp takriri.
«Şevketlû Kerametlû Mahabetlû Kudretlû Veliyyenimetin Padişa
hım.
îşbu iyi Şerifi eduhanm ikinci ehad günü Tatar yediyle Hattı Hü
mayunu mevhibet makrunlan ve Kaymakam Paşa kullarının ba emri
Hümayunu Cihanbani tahrir eylediği mevadın kaimesi bilcümle vasıl ve
Hattı Hümayunları kemâli âdap ve tanzim ile takbil ve nihadei humame
tefhim ve tebcil ve mezamini aliyyeleri karini zihni abdi müstedimleri
olmuştur. Hazreti Hudayı Kadiri Mutlak cümle tedabiri Şahaneleim mu
vafık takdir buyurmakla ankarip fevzü nusretle memnun ve tevfikata
muvaffak eyleye âmin.
Mora ve etrafına memur olanların isticalleri evamiri ve Miri miran-
lıklan ipka ve tevcih olunacakların tevcih ve memuriyyetlerini havi
emirleri ısdar ve bu defa irsal kılındığı ve emri hümayun cihandarileri
üzere amel ve hareket olunacağı ve leylü nehar fikir ve şuğalım tahsili
rızayı saad irtizayı mülûkâneleri olduğu malûmu âlem ârâyı mûlukâne-
leri buyruldukta ferman Şevketlû Kerametlû veliyyinimetim Padişahım
Hazretlerinindir işbu tarihi takriri çakiranemde halâ Bosna Valisi Vezir
Mehmet Paşa kullarından gelen tahriratda Venedik Düzü ve Cumhuru
ülkesmda vaki' olup Karadağ’a semt olan Zatice ve Kurfo adalarını
Moskov bayrağıyle üç kıt’a kalyon gelüp halâ o adalarda olduğunu Dob-
revenik kenzi ve Beyleri mektup ve havadis kağıtlanle inhaeylemelerile
gönderdikleri aynı havadis kağıdım irsal eylemiş manzuru Hümayunları
buyrulmak içün bir kıt'a kaimesi ve havadisi mezbur kağıdı merfu'i atebei
ulyalan kılındı. Havadis kâğadmda ve kaimede yazdığı adalar Zaksa ve
Korfo’dur. Mora Ceziresine karşı karip adalar oldueu bu abdi kemterle-
rinin meşhudum olmuştur. Venedik Cumhurunun MoskovTuya ianet v
ittifakı olduğu fehmolunur. Bu ana gelince Bahri Setide Moskov sefine
leri çıkup Devleti Aliyye sularına geldiği mesmu ve mesbuk değildi ve
Moskov'lu Bahri Sefidde cezire ve limanların medahil ve meharicinden
309

cahil olmakla gerek Hanya sahiline ve Venedik adalarına gelen sefaini
muharrereyi Moskovlu ile müttefik olan îngilterelû ve Danimarkalû ve-
r ü p ve silah ve takımları dahi anların olduğunda iştibah olmamak gö
rünür. Zahirde Devleti Aliyyelerine dostluk izhar ve düşman tarafına
sefain ve mühimmat ve zahire verüp memaliki Mahrusalan üzerine sevk
ve tesyir eylemeleri kemâli mel’anetlerin işar eder. Bahusus Venedik
Düzü ve Cumhuru Devleti Aliyyelerile müebbeden musalaha üzere iddiayı
musadakat ve müsalemette zahiren sabit kadem iken Moskovlu sefainini
Mora Ceziresi civarında Korfo ve Zaksa vesair cezire ve sevahilde kış
latıp zahire ve mühimmat vererek Mora üzerine azimet ettirmekte ismet
ve melaneti zahir iken katiyen sual buyuruldukta ne veçhile cevaba ka
dir olur. Moskov’luya ianeti zahir olmak görünür ve beherhal Elcisinden
kati sual buyurulmak iktiza eder. Bundan başka bu âna dek îngilte'luden
sulh ve salaha ve ahitnamei Hümayuna mugayir bir keyfiyyet zuhur eyle-
mevüp ve ruvi deryada düşman tarafına sefine ve mühimmat vermek ve
imdat göndermek gibi bir hareket vuku’ bulmamışiken bu senelerde
Devleti Alivye düşmanı Moskovluya bu veçhile ianetine sebep ve bâis
nedir ve Danimarka Kralı ile Devleti Aliyye beyinlerinde akdi musafat
olalı müddeti yesire olun mukaddem ve muahhar muharebe olmuş ol
mamakla anın dahi Moskovluya mahfiyyen ve zahiren ianete bâis ve mu
radı nedir Develi Selâsei mesfurdan kat’i sual buyurulup cevap talep
olunmak iktiza eder. Eğer Devleti Aliyye daimülkarar ile nakzı ahd idiler
ise bevan evlesünler. Zira musafat ve musalahai müebbede iddiasında
olanlar zahirde düşmeni Devleti Aliyvevi memleketlerinde tanzim ve
tesvir eylemezler. Bu hususlar Semahatlu Sevhülislâm Efendi ve vücuhi
ulema ve Kavmakam Paşa Hazaratı bendelerile badelmüzakere sual ve
tahkiki madde olunmak enseD görünür. Eğer dostluklarında sabitkadem
ve rasihdem iseler Bahri Sefidde alâka ve seyri mesbuk olmıyan Moskov-
luva ianct eylemezler ve illâ Devleti Aliyvevi iğfal kasdiyle musafat V e
dostluk iddialarında düşmana ianet ve ittifak ile feshi musalaha eyle
mişler ise Cenabı Hudayı muin ve müstean muvahhidine muindir. Dini
Hazreti Muhammet Âli ve sahibi Cenabı Hazreti Bari olup inaveti eze-
liyvei Rabbaniyyesivle Devleti Aliyyeleri müeyyedi hası beyzailislâm ol
makla cümlesine galip ve mansur olmak keremlerine nice defa nail ol
muştur ve inşaallahüteâlâ düşmem din ve Devletleri kariben mahzul V e
makhur olmaları mütemennii defgâhı ahadiyyettir. Gerek îngilterelû ve
Venedik ve Danimarka'dan başka başka sual olunmasına îradei Aliyyei
Şahaneleri taallûk eder ise sual ve ne veçhile cevap arz ederler ise takrir
lerinin birer sureti abdi kemterlerine irsal buyurulur ise olbapta ve her
halde emrü ferman Şevketlû Efendimindir. 12 R. 1183» (1).1
(1) M ezkûr eser V a rak : 5.
310

HASAN EFENDİ (PEPEYİ)
Zamanına göre iyice bir tahsilden sonra Mâliyeye intisap etti. Ma
lûmat ve iktidarına gayretinin de inzimamı sayesinde derece derece te
rakki ederek 1185 (1771) de Baş Mukataacı, sonra Defter Emini, 1190
(1777) de, de Recai Mehmet Efendinin yerine. Şıkkı Evvel Defterdar
•oldu.
İran seferiyle o sırada meydana çıkan Vehhabi gailesinin bertaraf
edilmesi, ve donanmanın yeniden meydana getirilmesi için icap cdcıı bü
yük paşayı, henüz muharebeden çıkılarak Malî muzayekarem şiddetle
hükümsürdüğü bir zamanda, tedarik eylemek suretiyle gayret gösteriyor
-ve müşkilâtın izalesi için bazı zarurî tedabirlere de başvurmaktan geri
kalmıyordu. Nitekim 1191 (1778) senesi Şaban mevacibinin tamamen
tediyesi için icap eden para bulunmadığından Ocak ricaliyle kısmen ve
rilerek bir kısmının siai hal vukuunda ödenmesini kararlaştırdığı halde
askerlerin bir kısmı sair Ocakların ulufeleri tamamen verilip te bizimki
lerin noksan verilmesine sebep nedir yolunda dedikoduya başlamalanyle
Sipah Ağası Hatip Zade Ahmet Ağa işi hüsnü suretle telife çalışacak yerde
«Defterdar Efendi bize versinde bizde size verelim gibi» fesat yollu söz
sarfetmekle iş büyüdü. Bayağı bir isyan mahiyetini aldı. Bereket versin
ki para tedarik ve tesviye olundu da Devlet büyük bir gaileden kurtuldu.
Maamafih idarei maslahat yapamıyarak fesat vukuuna mezdan veren Ah
met Ağa Midilli, Silâhtar Ocağı Baş Halifesi Hacegândan Seyyid (Halil
Efendi de Limni adalanna sürüldüler (1).
Sadrazam Darendeli Mehmet Paşa 1191 senesi Rebiülevvelinin on
dokuzuncu (1778) günü, tebdili kıyafetle, erkenden Defterdar Kapısını
teftiş etmiş, ve Mevkufat Kesedarından başka kimseyi makamında bula
madığından memurların sabahleyin saat birde alatunka vazifeleri başına
giderek akşam on buçukta tatil eylemelerini ehemmiyetle tebliğ eyle
miştir.
Bu hadiseyi tarih şöyle yazar:
«Sadrazam Rebiülevvelin on dokuzuncu günü saat iki raddelerinde
tebdilen bir sahibi maslahat şeklinde Defterdar Kapısını keşt ü giizar
ederek Mevkufati Kesedarından gayri kimse gelmemiş olduğunu görüp
bu ise bir nice ashabı mesalihin han köşelerinde sefil ve sergedan olma
sını icap ettiğinden fimabaat memurini aklâm sabahleyin saat birde ma
halli memuriyyetlerine gelüp saat on buçukta hanelerine gitmeleri emrü
ferman ve müsamaha edenler olur ise memuriyyetlerinin ref ve ncfile-
riyle iktifa olunmayup haklannda ahar güne muamele olunmak musam-
mem olduğu ilân kılındı» (1).
<1) Cevdet P rşa T arihi, C i l t . 2, S a h ile : 62.

41) Cevdet P aşa Tarihi, C ilt-2, Sahile : 64.
311

Bu derd hâlâ tedaviye muhtaç bir halde devam edip gidiyor. Mem
leketimizde elyevm bir çok müessesat mevcut ve onlar da devam mese
lesi tamamen halledilmiş iken Devlet dairelerinin elân bu illet ile malûl
olması doğrusu pek çok teessüfe şayandır.
1192 senesi Ramazanının on altısında (1779) azl olundu.
Sebebini Vak’anüvis şöyle kaydediyor:
«İki senedenberi Şıkkı Evvel Defterdarı olan Hasan Efendi hin has-
belicap azli mültezemi Padişah! olduğundan Ramazanı Şerifin onaltıncı
gecesi azledildi. (2).
1193 Şevval tevcihatında {1780) uhdesine, ikinci defa. Defter Ema
neti tevcih olunduğu gibi 1194 (1780) de Surra Emini ve ertesi sene Re-
biülevvelinde (1781) de Sadaret değişikliği akibinde azl olunan Mustafa
Efendi'nin yerine, ikinci defa. Baş Defterdar oldu.
Vak'anüvis selefinin infisalini yazdıktan sonra diyorki :
«Selefi hâlâ Defter Emini Hasan Efendi'nin malmatı sabıka ve liya
kati tammesi derkâr olduktan başka irada mütealik bir şey olmayup
uhdesinde olan Defter Emaneti dahi binasil olduğundan idaresini âciz
olduğuna binaen Şıkkı Evvel Defterdarlığiyle bekâm kılındı» (3).
1196 senesi Ramazanının on yedinci günü (1782) azledildi.
Vak'a nüvis; (Tarihi Cervdet Cilt-2 Sahife: 139) bu münasebetle
«azli filasıl musammem olduğunu söylüyor. Filhakika Birinci AbdüHıa-
mit o sırada bazı büyük menasıbı tebdilini emretmiş idi.
Yine o senein Şevvalinin onunda (1782) Tersane Emini, 1198 sene
si Cumadelewelini non beşinde, (1784) üçüncü defa, Defter Emini, 1199
Şevvalinde (1785) Başmuhasebeci, Zilhiccenin'üçünde, (1745), dördüncü
defa, Defter Emini 1200 senesi Recebinin onuncu günü (1786) de gerek
noksan kalan mevacip ve gerek masarif için Para Tedarik edeceğini vaad-
eylediğinden. Reşit Süleyman Efendinin yerine • üçüncü defa, Şıkkı Ev
vel Defterdarı oldu.
Vak'a nüvis; Tayinini kaydederken iktidar ve gayretini de yazıyor:
«Bu esnada Devleti Aliyyenin külli masarifi olmak hasebiyle n ş-
teyn mevacibinde noksan görünmekle bunun çaresini bulmak efkâriyle
Defterdarı vakt olan Reşit Süleyman Efendi mütehayyir ve muztarip ol
duğu halde Defter Emini Hasan Efendi (bazı tasarrufatı akliyye ile min
gayri tefviz mevacibi nakısayı tekmil etmeği taahhüt eylediğine ve fil
hakika mukaddema iki defa Defterdar olup her defasında birer güne
(2 ) Cevdet P aşa Tarihi, C ilt-2, S ah ife: 83.

312

esham ihdasiyle Hâzineye bazı mertebe vüsat vermiş idüğünden başka
zaten mehib ve vakur ve mal tahsilinde mahir zevattan bulunduğuna bi
naen Recebin onuncu günü uhdesine Defterdarlık mansıbı tevcih» olun
du. (1).
Evvelki memuriyyetlerinde Hâzineye temin eylediği menafi hakkın
da Cevdet Paşa (Düze-il-vakayi) deki malûmata atfen Maliye Tarihini
alakalandıran aşağıdaki izahatı vermektedir:
«Hasan Efendi'nin evvelki Defterdarlığında ihdas eylediği esham
ile olvakıt derkâr olan inuzayikai mirî ber-taraf olmuş ise de refte ref-
te mahlûlât az vukubulmağa başladığından ve deruhte edenler kesbi
taayyün gareziyle her sene seleflerinden bir kaç sehim ziyadesiyle ka
bul ederek derecesini aşıp taşmış olduğundan sonraları bu eshamı muh-
desenin kasn yedine bir şey denilemeyüp ancak mahlûl vukJu bulmadık-
çak fimabaat kimseye verilmeyerek bittedric refleri hususuna karar ve
rilmiş olduğunu Düze-il-vakayi'de münderiçtir» (1).
Bulduğu diğer çare de «Gümrüğü bazı şurut ile muhassıllıktan tef
rik ve esham itibariyle taliplerine füruht ve muhassıllığa tabi olanak
Emvali Mukataatı Hâzineye irsaliyye kaydettirmek» suretiyle hâzineye
menafi temin etmekti (2).
1201 senesi Saferinin on ikinci (1786) günü azil, ve yine o sene Rebi-
ülahirinin on ikinci günü (1787) tevkiî nasbolundu. Aynı sene Sabahının
on altıncı günü (1787) günü Kethüdayı Sadrı Âli oldu. 1202 senesi Safe
rinin on dokuzunda (1787) da infisah vukubuldu.
Yine o sene Recebinde (1787) Ruznamei Evvel, 1203 Şabanında,
(1789), ikinci defa, hüdayı Sadrı Ali Ramazanında (1789) da, beşinci de
fa, Defter Emini oldu.
1204 senesi Rebiülahirinin onunda (1789) Sadaretle Serdan Ekrem-
lik uhdesine tevcih olunan Cezayirli Gazi Hasan Paşa'mn ilk icraatı ol
mak üzere Kethüdayı Sadrı Âli Emin Efendi ile birlikte Binektaşı'nda
başı kesilen Süleyman Raşit Efendi'nin yerine, ikinci defa, Kethüdayı
Sadrı Âli nasbolundu.
Vak'a riüvis; selefinin öldürülüş tarzından geçirdiği korkuyu şu su
retle nakleyliyor:
«Hasan Efendi'nin kendisinde menkuldür. Derimiş ki olvakıt ki
Sadrâzam Hazretlerinin tab'ı hunrizlerine mutabık bir şahsı bülcclcp
davete gelüp te unüf ü şiddetle kalk seni Efendimiz ister diyerek esebi-
mize bindirdi ve andan Sarayı Sadrâzamiye gelindikte havf ve telâş ile1
(1) Cevdet Paşa Tarihi, C ilt-3, Sahife : 223.

(1) Paşa Tarihi Cevdet, d i t - 3. S a h ife : 223.
(2) Paşa Tarihi, Cevdet, d i t - 3. S a h ife : 224.
313

maktulini merkuminin henüz kanlan rizan Ve etbalan giryan ve herkes
havf ve telâş ile hayran ve hirasan idi. O kadar havf ve dehşet istiap et-
etmişidi ki asla kendime malik blamayüp Binektaşımn vüsati olmadığm-
dan bir taraftan dahi mübaşiri merkumun ta'çili ile maktulini mertuli-
ni merşuminin cesetleri üzerinden güzar ederek Huzuru Sadrâzamiye na
sıl girildiğini ve ne veçhile hil'at giydirildiğini bilemem» (1).
Yine o sene Gumadelcvvelinde azl olundu.
Vak’anüvis; (Tarihi Cevdet, Cilt-5, Sahife-91 azlini uhdelerine
yeni vezaife tahmil olunan zevatın bu memuriyyetleri kabul etmeyerek
itiraz eylemelerinin onun tesiriyle zuhura geldiği kanaatinin Hünkâr ta
rafından hasıl olmasına atfediyor.
1206 senesi Rcbiülahiri başlarında (1791) öldü.
Karacaahmet’te gömülüdür.
Haydarpaşa’dan Karacaahmet türbesine giden caddenin sol tara
fındaki kabrindeki kitabei sengi mezan
Hüvel Hallâk-ul-baki
Sabıka Defterdarı Şıkkı Evvel
Ve Kethüdayı Sadn Âli
Merhum ve mağfur elmuhtaç
İlâ rahmeti rabbihilgafur
Hasan Efendi ruhiçün
Rızaen lillâhilfatiha
Sene 1206
Pepeyi lâkabını alışından rekâketi olduğu anlaşılıyor.
Vak'anüvis; ölümünü yazdıktan sonra ahvali hususiyyesini göste
ren şu satırları «Hasan Efendinin tercümei hali» başlığı altında kaydedi
y o r:
«Pepeyi Hasan Efendi bir kaç defa Defterdar ve Vezir Kethüdalığıy-
le namdar olup memduh-ül-etvar ve seha ve keremle şöhret şiar ve bir
kaç clefa mıızayıkai maliyyeden dolayı erkânı Devlet duçarı acz ve hay
ret oldukları halde bazı esham icat etmek gibi ihtiraat ve tasarrufat ile
idarei umuru Defteri’ye muvaffak olduğundan umuru maliyyede maha
reti müsellemi sığar ve kibar idi. Ancak gayet hadid-ül-mizaç bir zat ol
duğundan kendisini sevenler olduğu gibi kadhü zemmini iltizam eden bir
hayli kimseler dahi bulunduğuna mebni kadhü medhi hakkında mü
verrihlerin kelâmları ihtilâf üzere bulunmuştur. (1201) tarihinde üçüncü
defa Defterdar iken azlile yerine Ahmet Nazif Efendi Defterdar oldukta
akdemce tekadüdiyye ve sadakai Şahane olmak üzere bazı zuafaya tev
cih olunmuş olan maaşlar mahza haşan mirîdir deyu bahane ile Haşan1
(1) Cevdet Paşa Tarihi, C ilt-5, Salhlfe : 6.
314

Efendinin Defterdarlıkta vukubulan tevcihatın bir kıta defterini tertip
ve refi'lerini telhis ile Hattı Hümayun keşide ettirüp şunun bunun yanın
da dahi kendisini kadhü zem etmekte olduğunu Hasan Efendi ist ima edi-
cck ol asırda Nazif Efendi'yi kimse lisanına almağa cesaret edemezken
sahibi tercüme me'lûf olduğu tavrı lâübaliyanc üzere hemen kapıya vürut
ve Kethüdayı Sadn Ali Hayri Efendi'nin odasına suut birle Reisülküttap
Bekir Paşa Zade Ataullah Bey Efendi dahi hazır olduğu halde Nazif
Efendi hakkına dihanı şikâyeti baz ve bi bakâne ta'n ve şütume âğâz
ederek bu oğlan nice bir bizim başımıza düşüp mahza icrayı nefsaniyyet
içün bizleri itham garaziyle müddeti Defterimizde vukubulan tevcihatı
makulemizi izaatı mirîdir deyu ref ve böyle şanı Saltanata muhil hare
kete tesaddi birle vesilei inkisar ve beddua olduğu yetişmeyup te hakkı
mızda zebanı ta’n ve teşnii diraz ederek olmıyacak kelimatı fazihaya iç-
tira edermiş zamanı Defterimizde ne kadar tevcihat vukubuldu ise cüm
lesinin hüsnü kubhu yek yek malûmumuz olup Devlete hiyanet midir
yoksa ber mucibi sadakat cümleten levazımı şanı Saltanat olan tevcihatı
cüziyye ile tarafı Saltanata düa aldırmak ve ırzı Devleti sıyanet etmek
ile tahsili ubudiyyet midir nikübed bizler cevabını vermekte âciz değiliz
evanı zuhurumuzdan bu âna gelince elimizden geldiği kadar hulûsu ta-
viyyet ve istikamet ile bu din ve Devlete eylediğimiz hizmet ile mubahi
ve müftehir ve maazallahiteâlâ bir veçhile hiyanet ve sui hareketimiz
vukubulmadığı âmmei âlemyane ruşen ve bâhir iken anın gibi ağzında
şiri maderi kokan bir çocuk böyle ikide birde icravı garazı fasidi ile
aleyhimize düşmek ne demektir fimabaat bizden elini çeksin alimallah
binnefs kikâbı Hümayuna sanlup söylemedik söz komam ve kendisini
âlemlere rüsva ve bednam eylerim deyu ateşi mahz oldukta çünkü Nazif
Efendi ol asrın en mukbil ve müenelfizlerinden mukarrib ve manzuru
Padişahi olmasiyle aleyhinde söz söylemekte muhatara melhuz olduğu
misillû Hasan Efendi dahi ricali Devletin makbul ve mütemeyyirlerin-
den vacibürriaye bir zat olduğundan Kethüda Bey ile Reis Efendi mev-
ki'i müşkilde bulunup azim telâş ederek hâşa sizin gibi zatı âli kadri
böyle olmıyacak halâtı gayri sahihe ile tekdir ve itham kaydına düşseler
siz cümlemizin pederi manevisisiniz bu değil illâ bir alay eadi ve hasa
dın sözleridir deyu güç hal ile âteşi tehevvür ve gazabını teskin edebil
mişler ve nihayet hoş imdi mani değil yine kendisi bilür biz lâzım olanı
beyan ettik mütenebbih oldu ne güzel ve illâ ben yine işimi bilirim diye
rek kalkup hanesine gitmiş ve badehu bir ay zarfında Tevkiî ve şend mah
mürurunda Kethüdayı Sadn Âli olmişdi. Muahharan orduyu Hümayun
da dahi mühim ve mutena memuriyyet ve mansıplarda istihdam oluna
rak Cezayirli Hasan Paşa'nın Sadaretinde yine Kethüdayı Sadn Âli olup
ancak Hasan Paşa’nın Dersaadetçe garaz ve nefsanivyete mahmul olan
bazı hâlâtı Hasan Efendi’nin ihzariyle zuhura geliyor deyu bairadei
315
Original from
Seniye Kethüdalıktan azlolunmuştu. Andan sonra dahi bazı hidematı
mühimmece bulunup orduyu Hümayundan Dersaadete vürudundan bir
kaç gün mürurunda namizaç olarak işbu iki yüz altı senesi Rebiülahiri
hilâlinde Tayyı defter zendgâni eylemiştir» (1).
Tercümei halini kısaca yazan Sicilli Osmani (Cilt-2, Sahife:161)
«Muhasip, esham icat eylemek gibi tasarrufat ile umumru Defteri'ye mu
vaffak olduğundan müselemi sığar ve kibar ve gayet hadidülmizaç idi
diyor.
Teessüf olunur ki ne Cevdet Paşa, ne de diğer tarihler Pepeyinin
Kethüdalıktan azliyle vefatı arasında geçen iki sene zarfında bulunduğu
«hidematı mühimme» nin nelerden ibaret olduğunu söylemiyorlar. Bun
lar her halde resmî memuriyyetler olmayıp harp dolayısiyle teşekkül
eden bazı meclislerde bulunmuş, ve bu suretle malûmatı sabıkasından
istifade olunmuş olsa gerek. Yoksa resmî bir vazife ile tavzif edilmiş
olsaydı şüphesiz tevcihat siciline geçer, ve bunu da Vak’anüvisler eser
lerine alırlardı.
Mustafa Paşa (Esseyyid)

Halil Efendinin oğlu ve İbrahim Hıfzı Paşanın küçük kardeşidir.
1136 (1723/24) da İstanbul’da doğdu. İyice bir tahsilden sonra devlet hiz
metine intisap ve Kahve Gümrükçüsü Hüseyin Ağa'nm Kâtibi oldu. Bir
aralık Tekirdağı’nda bulunmuş ve 1164 (1751) de İstanbul'a gelerek Def
terdarlık Memktubi Kalemine devama başladı. Gayretine biraderinin de
yardımı sayesinde Hacegâhdan ve Halife, 1182 (1768) de Rikâp Defter
darı, daha sonra, Defterdar Mektupçusu,
1192 senesi Ramazanının on altısında, (1779)'da azlı Padişahi mün-
tezenin olan Hasan Efendinin yerine Defterdarı Şıkkı Evvel oldu.
Vak’anüvis; selefinin azlini yazdıktan sonra «yerine umuru maliy-
yece maharetle şöhret şiar olan Esseyyid Elhac Mustafa Efendi nasbolun-
du» diyor.
Bu ifadeye bakılırsa Mustafa Efendi otuz seneye baliğ olmak üzere
olan hizmet müddetinde kendini tanıtacak muvaffakiyyetler göstermiş ve
bir aralık Kâbei Muazzamaya yüz sürerek Hac farizasını yerine getirmiş
tir. Bu hareketi kavi bir müsliman olduğunu gösterir.
Malî işlerin 1193 (1780) senesindeki tezebzübü Cevdet Paşa Tarl-
hi'ne geçen şu vesikadan anlaşılmaktadır:
«Sadrazam evraka sah çektiği esnada bazısı kavaidi aklâma ve ba
zısı zavabiti mirîyyeye mugayir olup hususiyle mevaddı mirîyyeden bir 1
(1) Cevdet Paşa Tarihi, C ilt-5, Salhlfe: 193-194.
316

maddenin hem zimmet ve hem matlup olmak üzere mütenakız ve mütega-
yir kayıtlan zuhur etmekle böyle tavn kadime riayet metrûk olarak bazı
muhdesatm zuhuru ehil ve erbabı istihdam olunmamaktan ve yahut ta-
maı ham ile celbi menfaat daiyesine düştüklerinden neşet etmiş olduğu
malûm ve mütehakkak olduğundan bundan böyle emlü erbabı istihdam
olunarak aklâmm nizamına dikkat olunmak babında Şıkkı Evvel Defter-
danna hitaben ekit ve şedit bir kıt’a buyuruldu testir olundu» ( 1 ).
Ne kadar teessüfe lâyıktır ki ehilve erbap istihdamı meselesi şimdi
bile günün meselelerindendir. Devletçe her nedense işe adam yerine ada
ma iş aranmak yolu bir türlü terk edemediği için işler maatteessüf inti
zama giremiyor. Gönül çok arzu eder ki bundan sonra olsun ehliyyet ve
liyakata bir mevkii mahsus verilsin, ve lâyık olanlar dururken istihkakı
bulunmayanlar mevki işgaline muvaffak olamasın.
1195 senesi Cumadelevvelinde (1780) azl olundu. İnfisali Sadaret
değişikliği üzerine o günlerde iktidara mevkiine gelen Mehmet İzzet Pa-
şa’nın kurenasma siayet ve ilkası üzerine vaki olduğunu Vak’anüvis söy
ledikten sonra diyor k i:
«Badelazil Müşarünileyh Mustafa Efendi’nin İstanbul’dan teb’idi
dahi tasmim olunmişiken Kethüdayı Sadrı Âli Halil Hamit Efendinin
sahabeti sayesinde yalnız badelazil biraz müsaderesiyle iktifa olunmuş
tur» ( 1 ).
Bu ifade zamanının hal ve ahvalini göstermek itibariyle dikkate ve
Maliye Tarihine kayda değer.
Yine o sene Şevvalinde (1780) Defter Emini ve 1196 senesi Ramaza
nının onyedinci günü, (1871), ikinci defa. Şıkkı Evvel defterdarı oldu.
Halil Hamit Paşa'nın Sadareti ihrazı üzerine 1197 senesi Muharre
minde (1782) Kethüdayı Sadn Âli’ye terfi ettirildi. Bu tevcih yeni Sadrâ
zamın hakkmdaki teveccühün ciddiyyetine delâlet eder.
Yine o sene Zilkidesinin yirminci günü, (1783) resmî surette, «Er
zurum canibinde vaki bazı umuru mühimmeye nazaret etmek üzere» ta
yin edilmiş ise de Cevdet Paşa Vak'anüvis Vasıf Efendi'nin beyanına atfen
esbabı tahviline dair şu mühim malâumatı veriyor:
«tşbu Mustafa Efendi Sadn Esbak İzzet Mehmet Paşa'nın Sadareti
saniyesinde Defterdar bulunup nazarı has ve âmda vaka' ve şanı berkemal
olduğu halde İzzet Mehmet Paşanın kurenası şevkiyle Defterdarlıktan
azl olunmuş ve Istanbil'a dahi vücudu istiskal olunup uhdesine rütbei Mi-
rimirani ile Tarabzon tevcihi tasmim kılınmış iken hâlâ Sadrâzam Halil
Hamit Paşa olvakıt Sadrâzam Kethüdası bulunmakla ricali Devleti Aliy-1
(1) T arihi Cevdet, C ilt -2, S a h ife : 108.

(1) Cevdet Paşa Tarihi. C ilt-2, Sahife : 125.
317

yenin kadrini muhafaza içün bu hususa mümaniat birle bu cihetle kelâma
mübaşeret etmişti ki bu makule emektarı Devlet olup kesbi tayün ve ım-
tizyaz eden ricali Saltanatı Seniyyeden madam din ü Devlete mucibip na-
kisei şan olur bir vaz ve halet zuhur etmeye Asitanei Saadetten teb'it olun
mak lâyık değildir ve zarar ve ziyanıDevleti Aliyyeye racidir zira bu mi-
sillû erkânı Devletten olan zevatın bir vakit olur ki Devlette vücutları lâ
zım olup mülke ve kabiliyyetleri ve tefennünü ve maharetleri hasebiyle
tekrar hidematı Saltanatı Seniyyede istihdam ile rey ve tedbiri dilpezi-
lerinden istifade olunur deyu bastı makal etmekle bu kelimatı halisanesi
te’sir edüp tasmimi sabık tağyir olunarak yalnız bir miktar müsadere ile
böyle geçiştirilmişti. Muahharan kendisi dahi Kethüdalıktan azl olunmuş
ise de îzzet Paşa'nm azliyle Yeğen Mehmet Paşa'nın Sadareti esnasında
mükerreren Kethüda olmakla Defterdarlık kime münasiptir deyu sual
olundukta yine mumaileyh Mustafa Efendi’yi sevk ve tarif ettikten başka
cahı vâlâyı Sadaret kendüye teveccüh ettikte Anı Kethüda nasbettirdi.
Hakkında bu kadar lütuf ve himayeti sebkat etmekten naşi hulûsu taviy-
yetle hizmette bulunması memul iken Mustafa Efendi hilâfı memul bazı
makalâta içtisar etmiştir. Şöyle k i: Bu esnada tertip ve tehiyyesi farzı
aym mesabesinde olan mühimmat ve levazımatı seferiyyede Halil Hamit
Paşa'nm vaki olan sa’yü himmeti aliyyesine itiraz ile bu tedarikâtın asla
lüzumu yoktur. Beyhude beytülmali müslimin izaa ve itlâf olunuyor ve
adamn kat'a hareketi ve Devleti Aliyyeye zarar ihtimali yoktur eracifini
ismaa cür'et eyledi. Maahaza ki Kırım'da Moskovlunun cemiyyeti ve neş
ri beyanname keyfiyyeti ve Nemçeli ile ittifakı ve ikisinin peyderpey ver
dikleri takrirlerin tesiratı âmmenin malûmu iken Mustafa Efendi böyle
itirazı nabecası hakkında hüsnü zannı olan naşı müstağrata hayret eyle
miştir. Filhakika âda bir mahalden runüma olmasa dahi ihtiyata riayet
erkânı Devlete farizai zimmettir. Hatta vakti musalahada tertibi esbabı
sefere iptidar ve hengâmı muharebede levazımı musalahaya rağbet ve iti
bar hikmeti ameliyyenin mesaili mu'teberesindendir. Bu Devleti Aliyye-
nin ise âda ve rukabası kesir olduğundan gerek sulh ve gerek cenk mad
delerinin alimriyet ve teshili zımnında daima hazır bulunmak lâzimeden-
dir, ve cem' zamanda gaflette bulunmak baisi nedamet ve teşcii hasma il
let olageldiği mücerrebi erebabı basirettir. Hal bu minval üzere iken mü
cerret muzmeri zamiri olan bazı ârazı zatiyveye vesilei husul olmak mülâ-
hazasiyle bazı zahir binanı avamın itiraz diraz etmek noksan akl u şuura
mahmuldür. Binaenalevh Kethüdalıktan azl ile ber minval muharrer Er
zurum canibine irsal kılınmıştır.»
Halil Hamit Paşa’nm hareketini mazur göstermek, daha doğrusu
haklı çıkarmak fikriyle Vak’anüvis'in bu yoldaki isabetsiz mutalâatı Cev
det Paşa'nm bile nazan dikkatini celp eylemiş, ve Paşa bunu naklettikten
sonra aşağıdaki fikirleri ilâve etm iştir:
318

«Vasıf Efendi’nin hulâsai makalâtı bu veçhile olup ancak bundan
sonra Halil Hamit Paşa’mn tercümei halinde yazacağımız tafsilâttan müs-
tefat olacağı veçhile işbu Mustafa Efendi ricali Devleti Aliyyenin ukalâ
sından olup pek te öyle ratb ü yabis söz söyler bir zat değildir. Fakat Ha
lil Hamit Paşa'nın akranından olup tebeddülü Sadaret icap etse ya anın
veyahut sabıka Hazine Kethüdası olan salifüzzikir İsmail Paşa’nın Sadrâ
zam olmaları varidi hatır ve ikisinin dahi Sadarete liyakatleri zahir ol
makla hasbelbeşeriye Sadrâzam ikisini dahi istirkap ederek civan Sal
tanattan mehcur etmeği lâzimei maslahat addettiğinden müşarünileyh İs
mail Paşa Vezaretle ve Mustafa Efendiyi Erzurum canibi memuriyyetiile
Dersaaadetten tebit etmiş olduğu bazı muharrerattan istiubat olunup vu
kuatın evi dahi bu rivayeti tasdik eder» ( 1 ).
Cevdet Paşa diğer bir münasebetle, Halil Hamit Paşa'nın öldürül
düğünü naklettiği sırada, yukarda verilen izahata dönüyor. Yalnız orada
pek mühim bir şey haber veriyor ki bu da bir Sadrâzam ağzından iktidar
ve liyakatinin, hem de Sadarete müstahak olmak üzere bizzat Padişahe
tavsiye edilmek suretiyle, tasdik edilmiş olduğudur:
«Rivayet olunur ki salifüzzikir Sadn Esbak Silâhtar Seyyit Mehmet
Paşa muhtezir iken Abdülhamit Han Hazretleri iyadetine vardıkta ben
vefat edersem Kethüda Halil Hamit Efendiyi yahut Defterdar Hacı Mus
tafa Efendiyi Sadrâzam ediniz, ikisi dahi ehil ve şayanı Sadarettir ve
eğerçi Hacı Mustafa Efendi müsin ve ihtiyardır lâkin Halil Efendi müte-
mekkin ve dirayetkârdır deyu Padişahı enam Hazretlerine vasiyyet eyle
miş olduğunu sahibi tercüme istima eylemiş olduğuna ve Hazine Kethü
dası olan salifüzzikir İsmail Ağanın dahi ehliyyetini tahkik eylediğine
binaen ikisini dahi istirkap ederek Mustafa Efendi'yi berminval muhar
rer Erzurum canibi memuriyyetiyle ve İsmail Ağa yi dahi Vezaretle
kurbi Saltanattan mehcuriyyetleri eshabı tefekkür edüp Sadrâzam oldu
ğu gibi Mustafa Efendiyi Kethüdalıkla işgal eyledi» (I).
Tercümei halinin biraz aylarına atfedilecek bir nazar bu tasdik
keyfiyyetinin bizzat Halil Hamit Paşanın lisanından sadır olmuş oldu
ğunu görür. Filhakika Halil Hamit Paşa Mustafa Efendinin Defterdar
lıktan infisal ettirilmesiyle iktifa edilmiyerek Paytahttan da uzaklaştırıl
ması mevzuu bahis olduğu sırada lehinde bulunmuş, iktidar ve kifayet
ashabından olan böyle adamların Devlet için daima lâzım olacağını ileri
sürmek suretiyle İstanbul'da bıraktınhnasına ve bir müddet sonra yine
Devlet hizmetini ihraz eylemesine himmet eylemiştir. Binaenaleyh dira
yet ve liyakati bir çok şahadat ile, ve hatta o miyanda Vak’anüvis Vasıf*1
(1) Cevdet P aşa T arihi, C ilt-2, S ah ife: 206 - 207.

(1) Cevdet P aşa T arihi, C i l t . 3, S ah ife: 110.
319

Efendi’nin sözleriyle anlaşılan Mustafa Efendi’nin Sadaret Kethüdası
nın Sadrazamlık makamını işgali üzerine istirkap ederek uzaklaştırmış
olduğuna şüphe kalmaz. Hele Vasıf Efendinin Mustafa Efendi'yi küçült
mek için sarfettiği sözler, bu izahat arasında, pek yavan kalır. Kendisinin
bu kadar lütfunu gören bir zatın aleyhine kıyam edeceğine akıl ermez.
Tehlikeli anlarda hazırlıktan vaz geçilmesi gibi lâf söyliyeceğine ise
kimse inanmaz. Asıl burada küçük düşen birisi vardır ki o da bizzat Vasıf
Efendidir. Müverrih pek bitaraf olmak lâzım gelirken Vasıf Efendi’nin
tarafgirane sözleri kendisini cidden küçültmüştür.
1199 senesi Recebinde (1785) înebahtı Muhafızlığına tayin olundu,
ve yine o sene Şevvalinde (1785) uhdesine Halep eyaleti tevcih kılındı.
1201 (1786) de yine Erzurum ve o sene Şevvalinde (1287) Maraş
Valisi oldu.
Rusların bazı metalrbe kıyamları yüzünden harp çıkması ihtimal
dahiline girmekle İstanbul'a davet olundu. Paytahta gelişinde harp ilân
edilmişti. Sadrâzam Yusuf Paşa Ordu Seraskeriliğile hareket etmek üze
re bulunduğu sırada Kaymakamlığı bahis mevzuu olmuş ise de «Sadrâ
zam kendisine müteveccih olmadığından «Kaymakamlığa Vezirlik Rütbe
siyle Yeniçeri Ağası Hasan Ağa memur edilmiş, Hacı Mustafa Paşa da
Boğaz Muhafazasında bırakılmıştır.
1202 (1788) de Rikâbı Hümayun Kaymakamı oldu. 1203 senesi Cu-
madel ahirinin dokuzunda (1789) azledilüp isteği veçhile ve beş yüz ku
ruş maaşla Tekirdağında oturmak üzere tekaüdü icra kılındı.
Vakanüvis; hadiseyi dikkate değer satırlarla kaydediyor:
«Dersaadette zehairin killeriyle beraber eracifi mütenevvianm kesre
ti mucibi iğbirarı tab'ı Hümayun olduğu halde Kaymakam Mustafa Pa-
şa’nm rehavetine ve mutezayı tali ve nahbetıne hamlolunduğuna ve filasıl
nasbi kerimei Şahaneden olarak Serdarı Ekrem kendisinden na hoşnut
ve meslûb-ül-emniyye bulunduğuna binaen Cumadelahınm onuncu günü
azil ile Kethüdayı Rikâbı Hümayun olan Salih Ağa rütbei Vezaretle
Kaymakam nasbolunup Mustafa Paşa dahi emektar ve gayet müsin ve
ihtiyar olduğu halde tekaüt ricasında bulunduğundan mesulüne mü
saade olunarak Tekfir dağında ikamete memur olmuştur. Mustafa Pa
şa müteveffa Halil Hamit Paşa’mn istirkap eylemiş olduğu bir değerli
zat olduğundan diğer Sadrâzamların dahi andan hoşnut olmaması tabii
idi» ( 1).
1211 senesi Cumaelevvelinin on sekizinde (1796) orada öldü. Do
ğumunu 1136 (1723124) olduğuna nazaran yetmiş beş sene yaşadığı an
laşılıyor.1
(1) Cevdet Paşa Tarihi, C ilt-6, S ah ife: 206
320

Vak'anüvis; ölümünü kaydederken tercümei halinden de muhtasa-
ran bahsediyor ve o münasebetle diyor k i:
«İki yüz iki seferinde Kaymakamlığa nasbi tasmim ile davet olun
muş iken Serdarı Ekrem Yusuf Paşa'yı bazı kürenaşı müşarünileyhten
tenfir ve hakkında olan hüsnü zannını tağyir etmeleriyle İstanbul'a ge
lirken esnayı rahta tevkif olunmuş idi. İki yüz iki senesi evahirinde yine
Yusuf Paşanın Sadareti hengâmmda ba Hattı Hümayun Dersaadete cel
biyle Kaymakam nasbolunmuş ise de zamanında Babıâlinin ihtirakı vu
kuuna ve bazı hususatta dilhahı âliye tevfiki hareket edememesine mebni
azl olunarak mahiye beş yüz kuruş maaş ile tekaüt edilmiş idi. Bu kere
hilâli Cumasdullevvelde vefat eyledi. Vüzera içinde mutedil ve halûk bir
zatı memdıihülsıfat imiş Rahmetullahi aleyh» (1)
Sicilli Osmani (Cilt - 4, Sahife 454) «Mutedil, halûk, ımikerrem idi»
takdirkâr cümleyi yazdıktan sonra «Haridi İstanbul Payelilerinden (El-
haç Mehmet Sait Bey) dir» diyor.
Mehmet Sait Beyin tercümei haline dair bir malûmata rastnanama-
mıştır.
Feyzullah Efendi
Mirî Dellâlbaşısı Seyyit Mustafa Ağa’nın oğludur. 1143 (1731) se
nesi Recebinde İstanbul'da Şehiremini'nde doğdu.
Zamanına göre az çok bir tahsilden sonra henüz pek genç iken. Baş
Muhasebe kalemine çerağ edilip tefeyyüzle 1182 (1768) deki harp sırasın
da Rikâp Kesedar Vekili oldu.
1188 (1774) de açıkta kalıp bazı işlerde bulunduktan sonra nihayet
1192 (1779) de Defterdar Kesedarı, ve bir müddet sonra ilâveten Zimmet
Halifesi Vekili ve Halil Hamit Paşa'mn Sadareti üzerine, 1197 senesi Mu
harremi iptidalarında, (1782) defaten Şıkkı Evvel Defterdarı oldu.
Vak'anüvis; iktidarına şu satırlarla şehadet ediyor:
«Defterdarlık umuri defterî de maharet ile şöhretişiar olan Zimmet
Halifesi Vekili Feyzi Efendiye ihsan buyuruldu» (1).
Halil Hamit Paşa; erbabı iktidarı takdir ettiği cihetle, Vak'anüvis'in
şehadeti yerindedir.
Bir müddetten beri sui istimallar çoğalmış, mirimala muhtelif ve
sile ve fırsatlarla zimmetlerine geçirenler çoğalmıştı. Borçlan olanlar
da borçlarım ödemiyorlardı. Buna çaresaz olmak için bir ferman ısdar1
(1) Cevdet Paşa T arihi, ait-6, S ah ife: 206.

(1) Cevdet P aşa T arihi, C ilt-2 , S a h ife : 186.
321
f : 21 - 2
olundu. Bu fermanda «Hatıra ve gönüle bakılmıyarak matlubatı Hâzine
nin vaktü zamaniyle tahsili »emr olunuyordu.
Vak'anüvis’in Maliye Tarihini alakalandıran ifadesi şöyledir:
«Devleti Aliyye ebed müddetin ezkadim mevacibi muayyene ve ma
sarifi mutade ve gayri mutadelerinin tediye ve niyetleri behemahal vari
datı mukarrerresinin vaktü zamaniyle yerli yerinden ve icap ve iktiza
edenlerden tahsiline mütevakkıf ve menut ve ashabı mukataat ve mülte
ziminin uhdelerinde olan mali mirî ve Haremeyn ve sair emvali miriyyeye
dair her ne varsa bir akçesi geriye kalmaksızın senesi içinde bittemam
mahallerine eda ve teslim eylemeleri lâzimei hal ve muktezayı vaktü a h
valden iken elhaleti hazihi o makule ashabı mukattat ve mülteziminin
edayı zimmetleri hususunda ihmal ve tesamühleri sebebiyle miri ve Hare
meyn mukattaatı mallanndan kati külli bakayalan olmaktan naşi zaruri
idarei umuri beytülmali müsliminde üsreti küllî derkâr olmağın binabe-
rin gerek mirî ve gerek Haremeyn mukataatmın ulemayı izam ve ricali
Devleti Aliyye ve gayrileri de İstanbul ve taşralarda her kimlerde m alı
varsa ve ne miktar kalmış ise bu filândır ve filâna mütealliktir demeyüp
begayet ikdam ve ihtimam olunarak ve muhalefet edenlerin malikâneleri
zemada verileceği ve mallanndan tahsil olunacağı velhasıl bundan böyle
zimmetleri edasında tereddüdü zuhur edenler hakkında Fermanı H üm a
yun muktazası üzere muameleye mübaderet olunacağı iktiza edenlere ifa
de ve telkin olunarak tahsil ve tekmilleri hususunda zerre kadar müsa-
hele olunmaksızın aleddevam dikkati tam olunması içün Fermam Hüma
yunu Hazreti Cihandari şeref bahşi sudur olduğunu mutazammın m ahsus
Fermanı Âli sadır olmakla imdi gerek mirî ve gerek Haremeyş mukataa-
lan ve cizye ve avanz ve emvali mirîyyei saireden heme miktar bekaya
var ise şerefyaftai sudur olan Fermanı Hümayun ve sadır olan fermanı
âli mucebince doksan beş senesinden beru atik ve cedit kayıtlarım k e
mali tedkik ve taharri birle tetebbü ve istikra ederek ve hatıra ve gönüle
bakılmıyarak ne miktar bakaya var ise bir akçesi geriye kalmaksızın se-
rian ve âcilen min gayri noksan emvali miriyyeye müteallik mukataat ve
cizye ve avarızı sairenin bakayalarının başka ve Haremeyn mukataatınm
başka lieclittahsil alâveçhissıhha defterlerini tahrir ve takdime müsaraat
ve gayetülgaye ihtimam ve dikkat eyleyesiz» ( 2 ).
Birbirini takip eden muharebelerden başka hudutların geri çekil
miş olması hasebiyle inşası icap eden kalelerle Sadrâzam Halil Hamit Pa-
şa'nm himmetiyle iki senedenberi teşebbüs olunan berrî ve bahrî teda-
rikâtın ve Çerkezistanda ifası mukarrer ıslahatın icab ettirdiği para me-
selesji öteden beriden tedarik ve bilhassa Darphane sermayesinden sarf 1
(1) Cevdet Paşa Tarihi, C ilt-2, Sahife: 289.
322
Digitized by Google Original from '

UNIVERSITY OF CALIFORNIA I
olunmak suretiyle temin edilebilmiş, ve fakat en nihayet para cihetinden
ziyadesiyle müşkilât baş göstermiş olduğundan bu bapta ittihazı müm
kün tedbirlerin teemmül ve icrası için Babıâlide Kethüda Beyin dairesin
de Defterdar, Çavuşbaşı, Süleyman Feyzi Efendi, Hasan Efendi ve Hacı
Selim Ağa’dan mürekkep bir komisyon teşekil edildi. Azadan her biri bir
mutalea beyan etmiş ise de içlerinden Süleyman Feyzi Efendi, «maliye
maddesi ariz ve amik mütalaaya muhtaçtır. Her kes bunu hanesinde te
fekkür ederek reyini beyan etsin» dedi, ve onun bu teklifi ekseriyyetin
tasvibine mazhar oldu. Birkaç gün sonra âzanm her biri kendi mütalaa
sını muhtevi, bir muhtire verdi. Eskilerin malî işleri nasıl düşündüklerini
gösteren bu muhtireler malî tarih için, pek kıymetlidir. Vak’anüvis Vasıf
Efendi ile Cevdet Paşa da bunlar üzerine mülâhazalarını yazmışlardır ki
bunların da ayrıca kıymetleri olduğu şüphe götürmez. «Umuru maliyyeye
dair ricali Devletin hulâsai takariri» suretinde tarihe geçen bu mutalâa-
nameler şunlardır:
«Defi muzayikai maliyye maddesi meclisi salifüzzikirde teemmül ve
mülâhazaya bırakılmıştı. Huzzan meclis hanelerinde sarfı efkâr ile neti-
cei mülâhazatım birer kıta takrir ile beyan etmiş olmalariyle birer birer
zirde nakil ve irat olunur.
«Buna dair Süleyman Feyzi Efendi'nin verdiği takririn hulâsası Dü
veli Nasaradan istidane zarureti Devleti işaa edüp ve istikraz olunan Dev
let tarafından kabul olunamıyacak bazı teklifat vukuuna sebep olması
muhtemel olup, ancak mehil ile verilmek şartiyle bazı mühimmat talebin
de beis olmadığı ve istikraz maddesi istihsan olunduğu halde ciheti vah
deti diyanet münasebetiyle Fas Hakiminden istikraz olunması ve sabık
larda miri-û eyaletler Vüzeranm kudretlilerine muaccelâtı muayyene ile
verile gelmekle eyalâtm menafi' ve fevaidi evvelki gibi ise ve Vüzerada
sahibi kudret kimseler varise bu suretin tanzimi vücuhla menafii mucip
olacağı ifadatından ibarettir.
«(İtiraz) Cemi' devletler hini muharebede yekdiğerinden istikraz
edegelmişleredir. Hatta Rusyalının Felemenk Cumhurundan kırk elli bin
kese istidane ettiği mütevatirdir. Devleti Aliyye dost olan Devletlerin bi
rinden istikraza karar verdiği halde Devleti Aliyyeden rehin ve güzeşte
talebi muhtemeldir. Mülâhaza olunacak olursa ancak burası mülâhaza
olunmalıdır. Ve Mirîlî eyaletin Vüzeraya berveçhi malikâne verilüp mu-
accelâtı alınmak maddesi hariçte vücudu olmıyan maanii ma'kuleden is-
tinbat ahkâm etmek gibidir yani muhali temennidir. Zira asnmızda mev
cut olan Vüzerada yesar ve servet mefkuu olup elân ağniyalanndan ma-
dut olan Cezyar Ahmet Paşa'ya Sayda Eyaleti berveçhi malikâne veril
mek mümkündür. Ancak bu tasarruftan fakat yüz veyahut ikiyüz kese
hasıl ve o dahi lâtail kabilinden olup Devleti Aliyyenin edna bir sülmesine
323
Original from
hail olmıyacağı zahirdir. Kaldı ki Fas Hakiminin mukaddema vürut eden
elçilerine barut ve güherçile ve karz olmak üzere dört bin kese akçe si
pariş olunup bu esnada haberi gelmekle Efendii mumaileyh ya odur ki
bu keyfiyyetten bihaber olarak kevkep reyini elma, veyahut (a) Berfzadid
ve güftu barid berf mefhumu üzere Fas'tan gelen tahriratın mefhumunu
istima etmiş ola. Vasıf Tarihinde bu minval üzere muharrerdir. Müver
rihi fakirder ki bu makule külliyetlu istikrazlar bir kaç Vezir ve rical ile
husule gelemeyüp umumî bir madde olmak lâzımgelir. Şöyle k i: her de
virde hini hacette harcetmek üzere pek çok kimselerin sandukai ketma-
mnda birer parça şey bulunup ehvence güzeşte ile bunlar toplanmış olsa
kolaylıkla hem Devlet def’i muzayıka etmiş ve hem de halk intifa edüp
bu suretle servet ve gınayı memleket kaziyyesine dahi bir mukaddime ol--
muş olur idi. Zira bir mülkün imar ve serveti akçenin kesretiyle husule
gelemeyüp belki mevcut olan akçenin taaddüt ve tekessüri devriyle vücu
da gelir. Çünkü mamuriyyet denilen şey ahalinin emeği seresei olarak aha
lisinin boş durmayıp daima çalışmasiyle husul bulur bir keyfiyyettir. Bu
na dahi akçenin devri sebebi adi olageldiğinden Devlete ehem olan m ad
de akçenin ziyade devr ettirilmesile ahaliyi tenbellikten teb'it etmek nük
tesi olup bu suret ilerledikçe bülkün servet ve gınası artar ve Devletin d a
hi varidatı terakki bulur ve hini hacette böyle fevkâlade bir masraf vu
kuunda Devlet istediği kadar akçeyi kendi ahalisinden pek kolaylıkla cem
ve tedarik edebilir. Ancak iş bu akçenin devri mes'elesi pek dakik ve amik
mutalâata ve halka emniyyetbahş olacak kavanin ve nizamata tevakkuf
eder ve doğrudan doğruya halktan akçe cem etmek mümkün olamayıp
çünkü akçe daima ketmolunageldiğinden nereden alınmak lâzım geleceği
bilinmez ve bilinse de cebren alınmaz. Belki usuli hakîman ile memle
kette mevcut olan akçayı meydana çıkartıp da devrettirmek lâzım gelir,
îşte asıl ricali Devlet ve erkânı Saltanat denilmeğe şayan buralarını bula
bilecek zevattır ki bunları bulmak bir Devlete göre defineye malik olmak
tan yektir. Zira definenin hasılatı tükenir amma böyle müdekkik ve m as
lahat şinas zatların bulacağı varidat tükenmez. Her ne hal ise b utariki
savap ve sahiha gidilemeyüp de hariçten istikraza lüzûm göründüğü h al
de filvaki Vasıf'm dediği gibi asıl düşünülecek madde rehin ve güzeşte
hususlarıdır ve belki fakire kalırsa meselenin asıl sarfı efkâr olunacak
ciheti alınacak akçenin sureti sarfıdır. Zira Devleti Aliyyenin Avrupa’ca
olan şan ve itibarına nazaran rehine hacet olmayacak istikraz mümkün
olup güzeşte hususu dahi korkulacak bir madde değildir. Fakat akçenin
sarfı hususu gayet müdekkikane düşünülecek bir şevdir. Zira bir Devle
tin istikrazı bir şahsın istikrazına kıyas olunabilir. Şahıs hakkında olan
istikrazın hüsnü kubhi ise ciheti sarfile mütemeyyiz olur. Meselâ kâr pü-
zar ve müdebbir olupta sermayesi olmayan bir tacir istikraz eylediği a k
çeyi hüsnü suretle imâl eylediği halde hem güzeştesini eda eder ve hem de
324

kendi geçinir ve belki bu suretle dahi borcunu tediye edüp de sahibi ser
maye olabilir. Amma sefahetle sermayesini tüketmiş olan bir mirasyedi
istikraz etmiş olsa bu akçeyi dahi beyhude harcedeceği cihetle yalnız
medyun olmaktan başka bir şey hasıl edemez. İşte bir Devletin istikrazı
dahi buna makıs olup alacağı akçeyi sahihan istifade edeceği yere sarfey-
lediği halde bu istikraz kendi hakkında faide bahş olur. Amme eğer na-
bimahal harcedecek olursa hiç güzeştesiz bile istikraz etmiş olsa hakkın
da muzır olacağı bi iştibahtır. Biz yine sadede gelelim. (Defter Emini Ha
san Efendi'nin meali takriri) zevait teklil ile Devleti Aliyyenin irad ve
masrafım tadil mümkün değildir. Zira serhatler mevacibinden baz beha-
zine kılınan mebaliğ ve Matbah ve Arpa Emanetlerinden tenzil ile hasıl
olân menafi nihayet dereceye gelmiş olup fimabaat tasarrufa tahammülü
yoktur. Kaldı ki teksiri irad iradesile faizi külli olan cizyeler ve Halep
Gümrüğü esham itibar olunur bir miktar şey husule gelmesi eğerçi müm
kün olup ancak bundan hasıl olacak meblağ Devleti Aliyyenin def'i zaru
retine kâfi olmıyarak zarurî istizaaneye ihtiyaç messetmekle mümkün ol
duğu halde Felemenk ve Fransa ve İspanya Devletlerinden ceste ceste eda
olunmak üzere beş on bin kese akçe istikraz kılınmak hususuna nizam ve
rilirse münasip olmak gferekir ifadetından ibarettir.
«Bu takririn red ve kabulü bahsinde müverrih Vasıf Efendi der ki
esham olunacak cizyelerden ancak bir iki cizyenin eshama tahammülü
olup anlardan dahi şifayı sadır hasıl olmıyacağı ve Halep Muhassıllığı
Gümrükten ibaret ve sair mülakatı bi menfaat olduğuna binaen Halep
Gümrüğü muhasıllıktan ifraz olunduğu surette muhasıllığı vehmi külli
arız olup mali heba ve zararı faydasından ziyade olacağı zahirdir. Ancak
maddei istikrazın suhuleti bulunduğu halde tanziminde beis olmadığı
müsellemdir. Vasıf'm bu sözü teslime şayandır. Ancak şimdi beyan etti
ğimiz mütalaata binaen istikraz olunacak akçenin mahalline sarfı lâzım
olup ol vakit alacakları akçeyi sahihan Devletin istifade edeceği suretle
harcedebilecekler miydi burası bizce meçhul olduğundan lâ ve neam di
yemeyiz.
«Elhaç Selim Ağa’nın müfadı takriri bu veçhiledir ki Devleti Aliyye
nin perverdei nan ve nimeti ve kalil ve kesir neye mâlik olduk ise bu
Devletin semerei birrü inayeti olup vakit ve saatte eda olunmak şartile
ricali Devlet ve erkânı Saltanattan tahammüllerine göre birer miktar meb
lağ istikraz olunursa vafir şey hasıl olacağı ve memaliki Mahrusada ha
sıl olan penbe ve duhan dönümlerine nizam verildiği gibi taraf taraf tas
hih ve tahtı rabıtaya ithâl birle berveçhi malikâne füruht olunur ise yedi
sekiz bin kese hasıl olması memul olup ancak sureti tefhimi muhtası taf
sil olmakla irade buynılduğu halde tafsil olunacağı ve Aydın Muhassılla-
nna mahsus olan hazeriyye ve mübaşiriyyei hazeriyye ve has ve zahire
325
baha ve sair vairidatı muayyene cemolunsa külliyetlu şey hasıl olup bir
miktarı mal ve kusuri faiz farz olunarak menasıbi vüzeradan ifraz ve
muhassılhk itibarile erkâm Saltanattan malum-ül-esami kimselere mu-
accelâtı mukadderesile berveçhi malikâne tevcih olunur ise bundan dahi
bir kaç binkese husule geleceği tedabirinden ibarettir.
«Bu takririn sureti muhakemesinde dahi Vasıf Efendi der ki Devleti
Aliyye ricalinden velev faraza istikraz murat olundu rical beyninde mü-
temevvil ancak üç beş kimse bulunup kırkar ellişer kese alınsa Devletin
ne derdine derman olabilir. Ancak dönümü penbe erbabı vukuftan tahkik
ve ciheti nizamı tedkik olunup imkânı bulunduğu surette fevaidi kesireyi
müştekimdir. Lâkin nizam bulacağı mahalli teemmüldür. Ve Aydın eya
leti ifraz ve Valilere mahsus olan varidatı muayyenesi esham veçhile ber
veçhi malikâne füruht olunur ise bir kaç bin kese akçe hasıl olacağına
ve refte refte mahlûlatmdan dahi külli faide melhuz olduğuna nazaran
sureti tanzimi akla mülâyimdir.
«İşbu keyfiyyet bitefasiliha Rikâbı Hüsrevaneye arz olundukta Ay
dın maddesi muvafıki reyi Hümayun olmakla etrafiyle mülahaza oluna
rak nizamı verilmek babmda Hattı Hümayun sadır oldu.» (1)
Reylerine müracaat olunan zevatm ifadelerine bakılacak olursa mü
zakere mezunu birinci derecede istikraz, ve ikinci derecede varidatın tek
siri maddelerinin düşünülmesinden ibarettir. İstikraz için Cevdet Paşa’-
mn dermeyan ettiği mütalâalar cidden ehemmiyetlidir. Müsmir bir su
rette istimal edildiği takdirde istikrazdan korkmakta hiç mana yoktur.
İstikraz parasiyle yaptırılacak demir yollarından, limanlardan ıslah olu
nacak araziden, vücuda getirilecek sair faideli müesseselerden bir kaç se
ne zarfında alınacak varidat fazlası ile istikraz faizleri ödeneceği gibi
resülmal de kolaylıkla ödenir. Fakat alman para çok kerre yapıldığı gibi
maaşlara, sırf harp âlet ve edevatına, daha umumi bir tâbir ile gayri müs
mir yerlere sarfedilirse bundan zarar muhakkaktır.
1198 senesi Cumadelahırinin onbeşinci günü 1784 Reisülküttap oldu.
1200 senesi Rebiülevvelinin on birinci günü 1786 azil, ve Halil Paşa taraf-
tarlığiyle itham edilerek îstanköy’e nefi edildi.
Bir müddet sonra ıtlak edilmiş ise de İstanbul'a avdetine müsaade
olunmadı, Mısır Darphanesi Emaneti memuriyyetiyle Kahire'ye gön
derildi.
1202 (1788) de Büyük Ruznâmecilik ile sefere memur edilip ordu
nun Edirne’ye vüsulünde Çavuşbaşı, 1203 senesi Muharreminin on üçün
cü günü (1788) de, ikinci defa, Reisülküttap ve bir kaç gün sonra eski1
(1) Cevdet Paşa T arihi, C ilt-3 , S a h lfe : 80-83.
326
1~ Original from
Digitized by V j O O g i C UNIVERSITY OF CALIFORNIA
Reis Mehmet Hayri Efendi tekrar Riyasete getirilmekle tevkiî oldu. Mü
teakiben Defter Emini ve 1203 Şevval tevcihatında, 1789) ikinci defa,
D efterdar Şıkkı evvel Nasbedildi.
Devletin bu sıradaki malî vaz'iyetini Vak'anüvis; tarihe şöyle mal-
ediyor:
«Ber minvali sabık Devleti Aliyyenin muzayıkai maliyyesi pek ziya
de olduğu halde bir türlü çaresi bulunamadığından Hakanı merhum za
manında teşebbüs olunduğu veçhile Felemenk'ten on beş bin kese akçe
istikraz olunmak lâkırdıları meydana çıkmış ise de Devleti Aliyyede
şimdiye dek bu makule bir muamelenin misli sebkat etmemiş olmasiyle
Devletçe istidane suretine teşebbüs edüp ve Felemenk Elçisi dahi Avru-
panın üsuli cariyesi üzere Felemenk tüccarından istikraz suretini ve fakat
bu hususta akçe verecek ashabı iktidarı teşvik edeceklerini ifade eyleyüp
bu surette tüccarı temin lâzım gelmeğin bu makule mukavelât ve muha-
berarat ile beş altı aydanberi beyhude imran evkat olageldiğinden niha
yet Felemenktûdan yeis gelerek bu kerre Sultan Selimülkalp Hazretleri
İspanya Devleti Devleti Aliyye ile karip ahdidde akdeylediği musalaha
vesilesiyle Cezayir Ocağının tasallutundan halâs oldu. Buna teşekküren
Devleti Aliyyeye karzan akçe verse olmak mı deyu Kaymakam Paşaya
irade buyurduğuna mebni Reis Vekili Raşit Efendi IspanyaElcisinden
tercümanı vasıtasiyle istimzaç eyledikte cevaben Elçii merkum Babı Âli
ye bir kıta takrir gönderüp mazmununda İspanya Devleti bitaraflığı ha
sebiyle Develi saireye dahi imdat ve ianeden içtinap ve Avrupa’yı ihata
etmek üzere olan nairei harp ve kıtalin keskin ve itfası kaydında ve Dev
leti Aliyyenin devamı fer ü şevketi daiyesinde olduğunu bilcümle düveli
Avrupa'ya iş'ar ve işrap eylemişken imtidadı harbe vesile olan ianei nak-
diyyeye iptidar etmesi ihtiyar etmiş olduğu bitaraflık usulüne münafi
düşeceğini ifham ve mukaddemki isaratı üzerine musalaha (içün tevassu-
ta âmade olduğunu ilâvei kelâm eylemiştir.
«îspanyalu vaktiyle Avrupa'da birinci derecede bir Devleti cesime
ve hususiyle Amerika’da 'mutasarrıf olduğu zengin madenler sayesinde
maliki serveti azime olmuşiken İstanbul'un miras yedileri gibi müsrif
ve sefahet yoluna sapmasiyle Ispanya’da müterakim olan hazaini bişüma-
rinı İtalya ve İngiltere tüccarı devşirüp götürmüş olduklarından İspan
ya Devletinin eski yesar ve iktidarı ve Avrupa içinde evvelki nüfuz ve iti
barı kalmayup bu kerre musalahaya mütevassıt olmak istemesi dahi es
ki nüfuz ve ikbalini yad ile evvelki gibi büyük büyük maslahatlarda bu
lunmak arzusundan ibaret idi. Bu halde Ispanyaludan istidane mülâha
zası Devleti Aliyyede olvakıt malûmatı hariciyyenin noksanından neşet
etmiş bir hülyayı beyhude olduğu halde birminvali sabık Devleti Aliyye
harbin devamına bazı cihetle lüzum görüp muzayıkai maliyyesi dahi ber-
327

kemal olduğundan !akçe tedarikinde mütehayyir kalmakla hatıra gelen
esbaba teşebbüs olunup hatta Fas Hakiminden ve Cezayir ile Tunus Ocak
larından istikraz olunmak tasavvur ve tas mim olunmuştu. Lâkin ledel-
istimzaç her taraftan akçe yerine varakai itizar ile cevabı yesi alınmıştır,
tır.
«Binaenaleyh akçe tedarikinin bir çaresi bulunamayup nihayet dev
ri Hamit Hanide olduğu gibi yine halkın zer ü sim evanisi cem ve mağ
şuş sikke katolunmaktan başka bir tedbir olunamamakla darat ve deb-
debei Şahaneye lüzumu kadar raht ve levazımı saire ipka olunarak ma
ada dahil ve hariçte ne kadar sim ve zer evani var ise Darphaneye teslim
ve Selâtini ismet ayin ve Vüzerayı izam ve ulemayı âlâm ve ricali Devlet
ve sair nas kâffeten mevcut olan sim ve zerevanilerini götürüp bahan
Darphaneden ita olunmak ve Rumeli ve Anadolu taraflannda olan vülât
ve hükkâma evamiri Aliyye neşrolunup hulli nisa ile eslihadan maada
evanii sim ve zer istimali şeran memnu olduğuna dair tarafı Şeyhülis-
lâmiden verilen fetavayı şerifenin mazmunu beyan ve iradei Seniyyenin
hükmü ilân olunarak her taraftan Dersaadet'e altın ve gümüş celbine ik
dam kılınmak üzere karar verilip bu suretle Darphaneye sim ve zer te-
varüt ettikçe sikke katolunarak Hâzinede cüz'i vüsati zahiriyye görül
müştür.
«îşte Devleti Aliyyenin muzayıkai mâliyesi minvali meşruh üzere ber-
kemal olarak gâh Felemenk'ten ve gâh Ispanya'dan istidane etmek efkâ-
nnda bulunduğu halde İsveç Elçisi tarafı Devleti Aliyyeden mev'ut olan
akçeyi metallbe ve ittifak senedinin imzasını istidadan hali olmayup meb
lâğı merkumun itasına Hâzinenin hali hazırı müsail olmadığı gibi isveç
liye cevabı yeis itası dahi tecviz olunmayup husussiyle Sultan Selim Han
Hazretleri dahi tsveç'linin kmlmamasını iltizam birle isveçli ile ittifak
maddesini boşlamayasın deyu Kaymakam Paşaya irade buyurmuş olduk
larından her türlü güftar ve ref-ar ile İsveç Elçisi aldatılup avutulur ve
süferi sairenin iradatı dahi birer suretle savuşturularak vakit kazanılır
idi. ( 1)
1204 senesi Şabanının gurresinde, (1790) ikinci defa, Defter Emini,
ve yine o sene Ramazanın on beşinde (1790) Sadaret Kethüdası oldu.
Tayinini yazan Vakanüvis (Cevdet Paşa Tarihi, Cilt-5, Sahife: 21)
selefinin azil ve kendisinin nasbmda «şaibei garaz ve sahabet istiş'ar»
olunduğunu kaydediyor.
Hakikaten bu değişiklik Gazi Hasan Paşa’nm ölümü üzerine Sadrâ
zam nasbolunan Rusçuktu Hasan Paşa'nm ilk icraatından olmak hasebiy
le bundan böyle bir hüküm çıkarmaya vakanüvisin hakkı derkârdır.
t1
(1) Cevdet P aşa T arihi, C ilt-4 , S a h ile : 243-244.
328

Maamafih yine Cevdet Paşa Vak'anüvis Cavit Ahmet Bey'in ifadesine at
fen verdiği izahat işin içerisine o zamanda ve hatta bu z a m a n l a r d a tesiri
görülen şahsî menafi gibi şeylerin girmediğini gösteriyor:
«Ama Cavit Bey'in tahririne nazaran Reşid Efendi'nin rehavetine
mebni azl ile yerine Reisi Sabık Feyzullah Efendi nasbolunup lâkin bu
tasarruf mahza Feyzullah Efendi’nin Âsitanede bazı mahalle intisabından
zuhur etmiş yani Şeyhülislâma müntesip olanların orduyu Hümayunda
ahzü italanmn teshili temşiyeti garaziyle vukua getirilmiş bir madde ol
duğu âlimi balâya aksetmekle Sultan Selim Han Hazretleri iki günde bir
Kethüda azli münasip mana olmayup bahusus Mustafa Efendi gibi fenni
harbi kemale erdirmiş adamın yerine şuuru müzselip sağır ve gözü gör
mez adamı nasb Ve tercihe bais nedir dediği şikkadan menkuldür.» ( 2 ).
Ruslarla başlanılıp mağlûbiyyetlerle devam edegelen harbin en elim
bir zamanında, bazılarının aleyhinde bulunmaları üzerine, azil ve onunla
da iktifa edilmiyerek (Kıbns) a nefi olundu (Evahiri Rebiülahir 1205-
1791)
Cevdet Paşa; azıl ve nefyi hakkında diyor İri:
«Orduyu Hümayunda Kethüdayı Sadrı Azamî olan Feyzullah Efendi,
Vasıf'ın ifadesi üzere, âkil ve fatih ve sadakatkâr olarak beynennas bir
fenalıkla mezmum ve makduh olmamışken bazı ashabı ağrazın siayet ve
nifaklariyle hakkında hüsni zannı Mülûkaneyi tağyire sebeb olduklarına
binaen azil ve nefyine irade taallûk» eylemiştir ( 1 ).
1206 (1791/92) affolunarak, ikinci defa Tevkii, 1208 <1794) de Kara
deniz Boğazı tamiratına memur oldu.
1209 Recebinde (1795) Hacca gidip hac ferizasını ifadan sonra Mek-
kei Mükerreme civarında, Şeyh Mahmut'ta zehirlenerek öldü (20 Zilhicce
1209/1795).
Vak'anüvis; ölümü münasebetiyle, tercümei halini kısaca kaydeder
ken şu satırları yazıyor:
«Feyzullah Efendi Miri Dellâlbaşısı Mustafa Ağa’nm oğlu olup bin
yüz eli sekizde Baş Muhasebe kalemine memur ve doksan altıda Zimmet
Halifesi ve bir sene sonra Defterdar ve doksan sekizde Hacı Mustafa Efen
di’nin vefatında yerine Reisülküttap olmuş idi. Eğerçi kendisinin malû
matı umuri hesabiyye ve usuli aklâmı Hâzineye münhasır olarak Riyasete1
(2) Cevdet P aşa T arihi, C ilt-5, S ah lfe: 21.

(1) Cevdet P aşa Tarihi. C ilt -1, Sahlfe : 77.
329

ehliyyeti olmadığı derkâr ve olvakıt Hayri Efendi ve Feyzi Paşa gibi ma-
zuller ve Raşit Efendi gibi Beylikçi ve Abdullah Bern Efendi gibi Mektup-
çu ve sairler varirken Feyzullah Efendi'nin Riyasete getirilmesinde hiç
bir mana yok ise de Halil Hamit Paşa bir ehliyetli Reisin istihdamım ken-
düye mızır görerek cahil ve fenni kitabette racil birini Res edüp te umuri
Riyaseti kendi idare etmek ve o sırada meşhur Nazif Efendi Dahi Defter
darlığa kayırılmış olmak hususlarım kendi hakkında faideli mütalaa ve
içtihat ve bu hülyaya mebni Feyzullah Efendi'yi Makamı Riyasete ikat et-
mişdir. Halbuki bu ana kadar Defterdar Kapısından neşet edüp Babıâli
aklâmı fünuniyle ülfeti olmıyanlara Riyaset tevcihi mesbuku bilmisil de
ğil idi. Halil Hamit Paşanın zevali ikbalinden sonra Feyzullah Efendi da
hi anın taraftarlığı töhmetiyle îstanköy Ceziresine nefy olunup ve bade-
litlak Orduyu Hümayunda Çavuşbaşı olup Raşit Efendi'nin Dersaadete
avdetinde Feyzullah Efendi mukaddema Riyaset etmişti yine eder denile
rek Reis nasbolunmuş ise de o evamiri reşit etmekten gayri bir işe yara
madığı görülerek kırk gün sonra azl olunmuştur. Badehu yine Defterdar
ve Kethüda olup iki yüz beşte Kethüdalıktan azl ile Kıbrıs'a nefy ve iki
yüz altıda ıtlak ile bazı memuriyyetlende istihdam olunmakta iken bu se
ne bilistizan Haccı Şerife azimet edüp badelhac civan 'Mekkei Mükerre-
me’de Şeyh Mahmut nam mahalde fevt olmuştur.
«Tercümei halini tahrir sadedinde Faik Efendi der ki: (1) «müte-
vaffayı mezbur sureti ahlâkı hamide ve evsafı pesendide ile meşhur ve
manen nifak siyaret ve redi haslet olduklan zebanzedi cumhur ve yalnız
fenni hisaptan haberdar olduğu malûm ehel şuurdur Tecavezalahi am
seyyiatihi eluhdetu amirravi» ( 2 ).
Tercümei halini yazan Sicilli Osmani (Cilt-4, Sahife: 38) kendin
den eskilerin mutalâalanna tebean «usulü defteriye ve fenni hisaba Vakıf
ve inşa ve kitabete gayri ârif olup zaafı basarla sammi fazla idi. Hele Ri
yasete takribi Halil Hamit Paşa kendisini göstermek içindi denir. Zahir
de hüsnü halk sahibi batında gammaz ve münafık imiş» dedikten sonra
«Mahdumu Müderris (Mustafa Salim Efendi) 1206 (1791) de irtihal ile
Üsküdar'a defnedildi» malûmatım ilâve ediyor.1
(1) Sefine-tür-rllesa, S ah ife: 127.

330

Ahmet Nazif Efendi
Ricalden Selim Ağa’nm oğludur (1). Zamanına göre iyi bir tahsil
den sonra Devlet hizmetine girdi. Babasının Devlet ricaline müntesip
olması sayesinde az zamanda terâkkiye mazhar olmuş ve Dürrüşehvar
Hanım'la evlenmek suretiyle birinci Sultan Abdülhamid'e ihtisas kesbet-
mesi daha ziyade parlamasına hizmet etmiştir. Giderek Hacegânlıkla
Masraf Kâtibi ve 1189/1776 da Şehiremini ve müteakiben Mutbak Emi
ni, 1190/1777 de Ruznamei Evvel ertesi sene de de Çavuşbaşı 1192/1779
de Darphane Emini, 1193 senesi Şabanında (1780), ikinci defa Çavuş-
başı oldu.
Bu sırada büyük bir nufuz sahibi olmuştu. Bunun derecesini anla
mak için şu tarihî kaydı okumak kâfidir:
«Süleyman Faik Efendi'nin Zeyli Sefinede tahririne nazaran Ab-
dürrezzak Efendi Aynalı Kavak'ta tenkihi musalaha mukâlemesine me-
muriyyetinden naşi Riyaseti saniyesinde nezdi Şahanede vaka’u itibar
tahsil ve Sadn vakit olan Kara Vezirin dahi kemali hürmet ve itibarına
mazhar olarak şan ve ikbalini tekmil etmişken Sadrı Müşarünileyh mü-
teneffizanı asırdan meşhur Ahmet Nazif Efendiye Aydın mansıbiyle Ve-
zaret Tevcihini Sultan Abdülhamit Han Hazretlerde şifahen söyleşüp
berveçhi hafi istihsali müsaade keyfiyyetini Reisi mumaileyhe ifade ey
ledikte bu misillû serair ketmolunmak lâzimei halden iken Nazif Efen-
di’nin taalluku zeval kabul etmeyüp Vezarete infisal ile ahar çarem kal
madı diyerek Asitaneden çıkmamak içim Sadareti tahsil ederise Vezare-
timde senin dahi ittifakın munzamdır deyüp te beni belâya uğradır vahi-
mesine zahip olup olbapta ahar çare mümkün iken kader hali kendisi
nin basarı basiretini bağlayup keyfiyyetin Ahmet Nazif Efendi tarafına
keşif ve ifşasından gayri tedbire kadir olamamakla sureti hal mumail-
leyhe aksettiği gibi halde çelilesi olan meşhure ahiretlik Hanımı Haremi
Hümayuna gönderüp Aydın mansıbının ahara tevcih olunmasını şamil
Hattı Hümayun ısdar ettirmiş ve Sadn Müşarünileyh dahi keyfiyyetin1
(1) Elhac Selim Ağa; Reistilküttap, Tavukçu M ustafa Efendinin kölesi idi. M ustafa
Efendi kendisini İra n ’dan getirm iş ve talim ve terbiyesine itina etm iştir. Darp,
(hane Em anetinde bulunduğu sırad a B ekir Paşa bazı İltizam işlerinde İstihdam
ve daha sonra Sarim İbrahim P aşa’m n Dairesine intisap etti. 1182 (1768) de E dir
ne Sarayı tam iratında m üstahdem iken H otin D efterdarlığına tayin edildi. 1287
(1773) de BaŞbakı K ulu ve K alucubaşı olm uş ve Sultan A bdülham it Evvel in cü-
lûsundan sonra D arphane Em anetini ihraz eylem iştir. 1190 (1777) de M atbah
Em ini, Sonra Tersane Em ini olup 1199 Zilkadesinde (1785) azil edildi. 1200 Şev
valinde (1786) K araburun ve Yeni kale bina Em ini oldu. Oğlunun tercüm ei ha
linde yazılı olduğu veçhile tebeddülü Saltanatı m üteakip öldürüldü. Fevkalâde sa
hibi nüfuz idi. Ü sküdar’da Atlama T aşı’nda b ir m ektep ve b ir K ütüphane yapmış
tır. Oğliyle iberalber orada göm ülüdür. (Sicilli Osm ani, C ilt-3, S a h ife : 58).
331

mumaileyhe inikâsı Reisi mumaileyh tarafından olduğunu hisseylemiş
olduğundan mahabbeti adavete münkalip olarak Tezkerei Evvel bulu
nan Halil Hamit Efendi kalemiyle Aydm mansıbının Vezaretle Reisi
Mumaileyhe istizanını havi Rikâbe takriri yazdırup Riyaseti dahi mu
harriri hakire arz etmiş ve mucebince müsaadei Seniyyei Şahane erzan
kılınmış ve ihaneten aharı erbaada Reisi mumaileyhe ilbası hil'ati Veza-
ret olunmuştur» ( 1 ).
1184/1789 de Tevkiî, ve ertesi sene Recebi güneşinde, (1780) üçün
cü defa Çavuşbaşı oddu.
Vak'anüvis; bunun için diyor ki:
«Bilfiil Tevkiî olan Ahmet Nazif Efendi bundan akdem iki defa Ça-
vuşbaşılığ hengâmında hüsnü sülûkü ve hakkaniyyet üzere tesviyei me-
salihi ibada ikdam ve ihtimamı hasebiyle etvar ve mişvan makbuli ha
vas ve evaran olduğuna binaen Recebin güneşinde yine bilfiil çavuşbaşı»
oldu .( 2 ).
1196 senesi Ramazanının on yedinci günü 1782 istifa etti.
Vak'anüvis; bundan başka aşağıdaki malûmatı da veriyor:
«Ahmet Nazif Efendi’nin azlini mucip bir halet yoğiken mücerret
memuriyyetinde bakası sureti mahsusada intisap ve ihtisasına hamlo-
lunmak iradesiyle mazul olduğu bazı tevarihte musarrahtır»
Cevdet Paşa bunu yazdıktan sonra kendisinin hünkâr yanında nü
fuz peydasına sebep olan refikası için d e :
«Nazif Efendi'nin zevcesi Dünrüşehvar hanımdır ki Abdülhamit
Han Hazretlerinin kerimesi olup ancak Şehzadeliğinde bir cariyei
müsteksişesinden ziveri mehdi şuhut olmağın Sultan deyu resmen ilân
olunmıyarak Ahretlik Hanım demekle maruf olduğu mervidir. İşte Na
zif efendi'nin tarafı Saltanata ihtisası bu veçhiledir» (1).
1197 senesi Rebiülevvelinin yirmi üçüncü günü (1783) Başmuhase-
beci ve Şevvalinde Defter Emini 1198 senesi Cumadelevvelinin on beşin
de (1784) de, Reisülküttaplığa tahvil edilen Feyzullah Efendi'nin yerine.
Şıkkı Evvel Defterdarı oldu.
Sadaret işlerini epey bir zamandan beri, emsaline nispetle, pek ha
kimane idare eden Halil Hamit Paşa, Devletin paraca muzayıkasını nazarı
dikkate aldığı için tediyalm tecilini kararlaştırdı, ve icabının icrasına
tevessül etti. Fakat onun bu muamelesi bir çoklarının menfaatına dokun
duğundan derhal aleyhine bir galeyanı meydana çıkarıldı. Birinci Abdül-1
(1) Cevdet Paşa T arihi. C ilt-3, S a h ife : 105.

(2) Cevdet Paşa T arihi, C ilt-3, S ah ife: 125.
(1) Cevdet P aşa T arihi, d i t -3, S ah ife: 140.
332

hamidi daha evvel kuşkulandığı için mevacip dağıtılacağı günün sabahı,
tevziden evvel Mührü Hümayunu kendisinden geri aldı.
Vak'anüvis; Maliye tarihi ile alakalı olan bu hadiseyi şöyle yazar:
«Bu kere terakkilülerin zammı maaşı ki dörtyüz bu kadar kese ak*,
çedir ilga ve tenzili karargir olarak işbu mevacip tevziinde icra olun
makla ezhana habecan verecek fitne ve fesat havadisi Yeniçeriler bey
ninde tekevvün ettiğinden Yeniçeri Ağası Defterdar Ahmet Nazif Efen-
di’ve mahremane ifadei hal ettikte Efendii mumaileyh dahi hemen gece
leyin vukuu hali serian Sarayı Hümayuna iblâğ etmekle Sadrâzam'm
gafleti ve yahut tegafülü eseri olmak üzere böyle bir fenalığın kuvvei
karibeye getirilmesi gazabı Padişahiyi tahrik ettiğinden ber menvali mu
harrer henüz sabah olmadan möhrü Sadaret istirdat olunmuştur ve mez
kûr dört yüz bu kadar kesenin hemen ashabına tevzi olunması hususuna
tradei Seniyye taallûk etmekten saşi derhal bu akçenin sarraflardan ahz
ve tedarikiyle tevziinde Ahmet Nazif Efendi hayli sıkıntı çektim dediği
rivayet olunur» ( 2 ).
Galeyan hadisesi Sarayı Hümayun müntesiplerinden olan Defter
dar tarafından aksettirildiğine bakılacak olursa Hünkârın emniyetinin
bir parça münselip olduğuna vakıf olan Ahmet Nazif Efendi tarafından
yaranmak fikriyle yahut atılacağım bildiği için kurtulmak maksadiyle
yapılmış olduğuna hükm olunabilir.
Halil Hamit Paşa; tasarruf kasdiyle Padişahın bir müddet Bursa
veya Edirne’de ikamet ettirilmesi yolunda meclisi meşverette geçen bir
söz üzerine: «evet lâkin Efendimiz pek ihtiyar» sözünü sarfetmesi hün
kârın gücenmesine sebeb olmuş idi. Çünkü bu sözden Sadrâzamın oğlu
Selimi iclâs ettirmek istediği zehabı hasıl olmuştu.
«Dürc-ül-vakayi»in yukardakinden başka aşağıdaki mühim malû
matı da verdiğini yine Cevdet Paşa söylüyor 1
«Halil Hamit Paşa; bilcümle Ocakları tashih ve na müstahaklann
esamisini terkin birle vazaifi askeriyyeyi ehil ve erbabına tevcih etmek
gibi bir emri hatir ve hatamake mübaderet edüp bu bapta bir kıt’a Hattı
Hümayun ısdar ettirmişti. Ancak Yeniçeriler ulûfelerini mekel etmiş
olan Ocaklılar bu suretten dilkir olarak taraf taraf neşri eracif edüp Ha
lil Hamit Paşanın adayı dahi bunu fırsat ittihaz ederek müşarünileyhin
dimağında fesat var meramı değil illâ Şehzade Selim'i iclâs daiyesidir
deyu sem'i Hümayuna ilka ettirmeleriyle müşarünileyhin azline müsa-
raat ve badehu katline mübaderet olunmuştur» ( 1 ).1
(2) Cevdet Paşa Tarihi, C ilt-3. S ahife: 107.

(1) Cevdet Paşa Tarihi, C ilt-3, S ah ife: 107.
333
Google Original from

Digitized by UNIVERSITY OF CALIFORNIA
J
Yulcardaiki malûmatı ikmal eden bu izahat okunduktan sonra Na
zif Ahmet Efendi'nin hattı hareketi ne kadar çiririn olduğu anlaşılır.
1199 senesi Recebinin dördüncü girnü 1785 Kethüdayı Sadrı Âli
oldu. Fakat aradan çok geçmeden, yine o sene Zilkidesinin altıncı günü,
1785 azledildi.
«Kethüdayı Sadrı Âli Ahmet Nazif Efendi hakkında teveccühi mah
susu Şahane berkemal ise de Devleti Aliyyede emektar bulunmuş bir cok
zevatın önüne geçerek müntehayı menasıbı ricali Devlet olan Kethüda-
lık mesnedine suudunu halk çokça gördükleri halde bu esnada Okçular
başında zuhur eden harikm itfasında tekâsül ile Tulumbacılara bahş ve
in’am etmedi deyu alenen yüzüne karşı seb ve şetm ettiklerini binnefis
Padişahı Alem Hazretleri istima ettiğine mebni Zilkidenin altıncı günü
Kethüdaıktan» azl edilmiştir (2).
Aynı günde Tersane Emini bulunan babası Selim Ağanın da azî
edilmiş olduğuna bakılırsa pek büyük bir nüfuz peyda eden baba ile oğu-
lun Padişahın gazabına uğradıklarına şüphe kalmaz. Birinci Abdülha-
mid'in gazabı nüfuzunu suiistimal mertebesine vardırmasından, ve neti
cede kendisi hakkında da efkân umumiyyeyi kuşkulandırması ihtima
lini varit görmesinden ileri gelmiş olması pek melhuzdur. Babası Selim
Ağa’nın değilse bile Nazif Efendi’nin pek çabuk terakkisi, kendinden pek
ihtiyar zevata takaddün etmiş olması çekememezliği dağurmuş, yuka
rıda kaydolunduğu veçhile bu çekememezlik, herhalde teşvik ile olacak,
bir takım halk tarafından tahkirini bile mucip olmuştur. Binaeninfisalı-
levh keyfiyyeti tiz reftar olmada, ve hareketini kullanamamada aramak
muvafıktır.
1200 senesi Rebiülevvelinin yirmi ikinci günü (1786), ikinci defa.
Tevkii ve Şevvalinde Tersane Emini, 1201 senesi Saferinin on ikinci günü,
(1786) ikinci defa. Şıkkı Evvel Defterdarı oldu.
Mısır hadisesi ve hudutların mahfuziyyetinin temini için bu
sıralarda epeyce masraf edildiğinden her vakitki açığa, bu suretle diğer
bir açık ilâve olunuyor, malî zorluklar arttıkça artıyordu. îşte bu sırada
zaruri masraflara karşılık olmak üzere eski eshamdan gayrı olan muka-
taattan binde yüz elli ve atik olmayanlarından binde yüz kuruşun ilâve
ten ahz ve istifası kararlaştırıldı. Fakat bu arttınşla açık kapanmıyor.
Defterdar parasızlıktan kıvranıp duruyordu. Bu yüzden epeyce müşki-
lâta uğrayan Nazif Efendi parasızlıktan daima şikâyet etmekte, ve sele
finin en müşkil zamanlan hüsnü suretle idare ederek şikâyet eylemediği
ileri sürülünce malî muzayıkanm bu mertebe şiddet kesbetmesine asıl
(2) Cevdet Paşa T arihi, Cilt - 3, S a h ife : 124.
334

onun sebep olduğunu dermiyan eylemekte idi. Bu sözler nihayet halef
ve selef arasında bir çok dedi koduya meydan verdi.
Vak'anüvis; bu hadiseyi haddi zatında çirkin, daha doğrusu,aczin
itirafından başka bir şeye delâlet etmiyen selefe mesuliyyet tahmili key-
fiyyeti için Maliye tarihini alakalandıran şu satırları yazıyor:
«Nazif Efendi şunun bunun yanında akçenin kılletinden ve masari
fin kesretinden bahisle izharı acz ve fütur etmekle selefi Koca Hasan
Efendi kaç defadır Defterdar oldu, ve pek muzayıkalı vakitlerde bulun
du üslûbu hakimane ile idare ederek böyle şikâyatı beyhude ve makalâtı
bi mana ile şanı Devlete nakisa verecek ve kendi vakarına halel getire
cek emri münkire mastar olmadı deyu Nazif Efendi'nin faslı mehafil ve
mecaliste söylenmekte olduğu halde Nazif Efendi dahi Hasan Efendi'yi
müttehim göstermek üzere Hasan Efendi'nin Defterdarlığında vukubu-
lan tevcihat mahza hasarı miridir deyu cümlesinin ref'ini telhis ile Hattı
Hümayun keşide ettirüp tevcihatı merkume ise işden güçten kalmış bazı
biçaregâna tekaüdiyye ve bazı zuafaya sadakai Şahane olmaik üzere tah
sis olunmuş cüziyyat makulesi maaşlardan ibaret olmakla şurada burada
Nazif Efendi’nin fasıl ve mezemmeti bahsi inkisar ve beddüa ile tezyil
olunmakta ve bu veçhile mumaileyhima miyanelerinde peyda olan bürü-
detten naği yekdiğere alenen kadh ve zemmetmekte idi» ( 1).
1202 (1788) de Defter Emini ve yine o sene Zilkıdesinin on beşinde
(1788) Kethüdayı Sadrı Ali oldu.
Cevdet Paşa; o sene nihayetlerinde Ruslarla başlanmış olan harpte
epeyce muvaffakiyyetler temin eden Serdan Ekremin «mukbil ve mak
bul olup ancak ciheti uhra ile canibi Saltanata tekidi hususiyyet zım
nında Müderrisinden oğlu Mahmut Bey Efendiye orduyu Hümayunda
Defter Emini ve badehu Kethüdayı Sadrı Âli olan meşhur Ahmet Nazif
Efendi’nin kerimesi akdi nikâh olunmak ve inşaallah mansuren avdet
müyesser oldukta resmi sur ve zifafları icra kılınmak hususunu Haki-
payı Şahaneye arz ve niyaz etmiş olduğundan bairadei Saniyye Zilkide-
nin onaltmçı pazar günü Nazif Efendinin sahilhanesinde akdi nikâh
edildiğini» yazdıktan sonra Nazif Efendi ile babası Selim Ağa’nm o za
manda haiz oldukları nüfuz ve ehemmiyyeti de şu satırlarla tesbit eyli
yor:
«Nazif Efendi'nin tarafı Saltanatı Seniyyeye ihtisası malûm olup bu
defa kendisi Orduda Kethüda ve pederi Selim Ağa Dersaadette Tersane
Emini olduklan halde bu asrın hallu akdi umuru Devlet yedi iktidar ve
istiklâllerine müfevvez bulunmuştur» ( 2 ).1
(1) Cevdet Paşa T an h i, C i l t .4, Sahife: 3.

<2) Cevdet Paşa Tarihi, C ilt-4, S a h ife : 78.
335

Muharebe şiddetle devam ederek ordunun ise peik çok noksanın
dan başka değerli kumandanlardan da mahrumiyyeti dolayısiyle daima
mağlûbiyyet mağlûbiyyeti takip ediyor, ve bu hal zaten yaşı hayli iler
lemiş olan Birinci Abdülhamid’i ziyadesiyle kederlendiriyordu. Nihayet
Padişah 1203 senesi Recebinin on birinci günü (1789) öldü, Üçüncü Se
lim Osmanlı Türkleri tahtına cülûs eyledi.
Saltanat değişikliği Nazif Ahmet Efendiyle babası için felâketi mu
cip oldu. Çünkü yeni Padişah kendilerine Şehzadeliğinde gücenmişti. Ah
met Nazif Efendi hemen ordudan celp edildi, İstanbul'a geldiği zaman ba
basının öldürüldüğünü haber aldığı gibi o sene Ramazanının yirmi ye
dinci günü (1789) kendisi de boğuldu.
Babası Selim Ağa’nın tesis ettiği Üsküdar’da Atlama Taşında’ki kü
tüphane kurbunda ve mektep haziresinde gömülüdür.
Kitabei sengi mezan
Hüvel hallâk-ul baki
Sabıka Kethüdayı Hazreti Sadrı Âli
Merhum ve mağfurünleh elmuhtaç
İlâ rahmet Rabbi-hil-gafur
Maktul Ahmet Nazif
Efendinin ruhiçün
Allahü Azim-üş-şanın nzai
Şerifiyçün elfatiha Sene 1203
Fi 27 N.
Vak'anüvis; «Tersane Emini Selim Ağa ile oğlu Ahmet Nazif Efen
dinin katilleri» başlığı altında aşağıdaki dikkate değen malûmatı veri
yor:
«Tersane Emini bulunan Selim Ağa'nm büyük oğlu Ahmet Nazif
Efendi ki orduyu Hümayunda Kethüdayı Sadn Ali idi. Dürrüşehvar
Hamm'ın zevci olmak mülâbesesiyle Abdülhamit Han Hazretlerine olan
takarrüp ve ihtisaslarına mebni hallu akdi umuri Devlet ve Saltanat yedi
istiklâlerine müfevviz olarak aza imi umura müdahale edegeldiklerinden
nüfuz ve ikballerini felek bile çekmiyecek dereceye gelüp insan ise za
ten memkûri mekâyidi gaflet olduğu halde bunun üzerine bir de pey-
manei sır şan ikbali nuş edilecek her tarafı idare edebilmesi müşkil ve
müteassir ve bu halde kendüyü şaşırmıyan enderi nadir olduğundan za
ruri yüzlerine gülüp dosti vefadarlan geçinenlerin bile çoğu kendilerin
den düğer ve müteneffir ve nihai vakti fırsata müterakkıp ve müntazır
olduktan başka bazı rivayata nazaran Sultan Selim Han Hazretlerini
dahi Şehzadeliğinde gücendirmiş olduklarından ve her vakit çekilen hu
marın derecei şiddeti içilen camı safanın miktarına göre olageldiğinden
336

bu kerre teceddüdi Saltanat vukuiyle bezmi ikbal ve devletleri münfesih
olmak lâzım geldikte ikisinin dahi camı hayatı şikestei desti cellâdan ol
muştur.
«Şöyle ki: mevsimi derya hulûl eylemiş olmasiyle Karadenize mü-
rettep olan Donanmayı Hümayunun biran akdem badbanküşayı azimet
olması muradı Hümaym olmaktan naşi Şabanı muazzamın on dördüncü
pazar günü resmi kadim üzere Donanmayı Hümayun Yalı Köşkü pişü-
gâhmda nazargâhı Padişahîden imrar ile Boğaz’a ihraç olunup ferdası
pazartesi günü Sultan Selim Han Hazretleri tebdilen Tersanei Âmireye
bilvürut neşimnigâhı Sultani olan Kebir Kalyon’a suut ve mehabeti Şa
hane ile kuut buyurduğu akibinde Tersane Emini Hacı Selimi getirin
buyurmalariyle Selim Ağa bimi can ile olduğu mahalden çıkup nazar-
gâhı Sultana gelirken müterrakkibi emrü ferman olan cellâtlara işaret
olunmakla hemen iki ellerin arkasına çevirip işini tamam etmişlerdir.
«Buna dair Cezayirli Hasan Paşa'nın Serdan Ekrem Yusuf Paşaya
tahrir etmiş olduğu tahriratında Padişahı Âlem Halifei Ümem Hazretleri
bir kaç defa tebdilen Tersanei Âmireye keştü güzar ve bir gün evveli nü
zulü matlûbu Hümayun olan Sefinei Sultaninin amelden tehi olduğunu
riiyet buyurduklarında her ne kadar teksiri ameleye ve Sefinei Hüma
yunun nüzulüne tenbihi Şahaneleri taallûk eyledi ise de, Emini mumai
leyh mütenebbih olmayup külliyen ameleyi kaldırmağa cesareti ve ahir
güne ihaneti baisi gazabı Padişahi olmağın hemen Sefinei mezbure pişi-
gâhında tertibi cezasına işaret ve hali pür meali saire ibret buyurulmuş-
tur deyu muharrer bulunmuştur.
«Nazif Efendi ile biraderi Emin Efendinin dahi Dersaadet’e ihzar
ları zımmında orduyu Hümayuna emri âli ile Haseki gönderilüp ikisi
dahi Rusçuk'tan ihraç ile Edirne'de çent ruz Bostancıbaşı mahbesinde
tevkif olunduklarından sonra Dersaadet'e getirdiklerinde hanelerine
mahbusen vaz ve emval ve eşyaları müsadere olunduktan sonra Rama
zanı Şerifin yirmi yedinci gecesi kennehu bazı husus müzakeresi içün ik
tiza etmiş suretiyle badelışa Nazif Efendi Babıâli’ye davet olundukta va
ran adama Paşa Hazretlerine selâm edin şimdi pek bitaplığını var bade-
lid mülâkat ederiz deyu reddi cevap eylemiş ise de tarafı Kaymakami-
den şimdi buyursunlar maslahatı mühimme zuhur etmiştir deyu tekrar
haber gönderilmekle naçar atma suvar olarak Babıâlinin ard kapısından
gelüp dühul murat eyledikte Bostancılar Odabaşısı bizde misafiretle me
mursunuz diyerek alıp Soğuk Çeşme kapısından içeriye ithal ve âmade
olan Bostancı Başı Ağaya isal eylediler o dahi kapı arasında hapsiniz fer
man olunmuştur deyu mahalli mezbura getirdiklerinde cellâtlar kârını
tamam edüp ertesi seri maktuu Babı Hümayuna vaz ile ibreti enam kılın
dı. Mukaddema pederinin katlinde validesi Haseki âğa mahbesine veril-
337
f: 22 -2
miş olduğu misillû bu defa dahi Hazinedarı ve Mühürdarı ile biraderi
Emin Efendi hapse ilka olunmuş ise de Emin Efendinin peder ve bira
derine teşrik olunacak cünhası ve anlara müşabih istilâyı âleme liyakati
olmadığından çent ruz mürurunda sebili tahliye kılındı deyu Edip tari
hinde muharrerdir.
«Bunların asıl sebebi katilleri teceddüdi Saltanat vukıriyle defaten
evci ikbal ve istikbâlden hadidi zül ve adbara düşmelerinden ibaret ol
makla Enveri Efendi birinin nikü bedine dair bir şey yazmayüp yalnız
Selim Ağa’nın katline dair Gazi Hasan Paşa’dan Serdan Ekreme gönde
rilmiş olan salifüzzikir mektubu sebt ve testir ve Nazif Efendi'nin katli
hakkında Kaymakam Paşa tarafından Serdan Ekreme gelen kaimenin
mealini bastedüp Nazif Efendinin Leylei Kadirde katlolunduğunu hikâye
ve tahrir ile iktifa etmiştir. Ve her halde Sultan Selim'in ikisi hakkında
dahi sabı'kai gayz ve iğbiran olduğuna vekayiin siyak ve sibatı delâlet
edüp bu hususta iki sebep rivayet olunur biri bu ki Sultan Selim Ka
feste iken Çuhadar Hüseyin Ağa ile pencereden musahabet ettiği görül
mekle Selim Ağa marifetiyle merkum pencere kapatılmış ve hatta olva-
kit Sultan Selim Ağa’ya söyledikte iradei Seniyye iktizasından oldu&una
mebni şeddine mecbur olduğunu ifade eylemiş ve bir rivayette renf ile
muamele etmiş olduğundan gerek kendisinin ve gerek oğlunun hakkında
ızman gayz ve kin eylediği misillû Hüseyin Ağa hakkında dahi daha ol-
vakıtlardan mahabbeti berkemal olmasiyle cülûsunda Baş Çuhadar ve
badehu Girid'li Hüseyin Paşa'nın azlinde Kaptanı Derya nasbetmiştir ki
Küçük Hüseyin Paşa deyu maruf olup müddeti medide zamanında Kap
tan bulunmuştur. Biri dahi balâda mezkûr olduğu veçh üzere Halil Ha
mit Paşa'nın azli keyfiyyetidir ki ihracı mevacip günü gûya ki Yeniçeri
taifesine fitne ihdas ettirilerek Sultan Selim'in iclâsı musammen oldu
ğunu Yeniçeri Ağası hissederek ihracı mevacip gününün gecesi Selim
Ağa'ya ve o dahi oğlu Nazif Efendiye ve o dahi zevcesi Dürrü Şehvar
Hanım vasatatiyle Abdülhamit Han Hazretlerinin hemşireleri olan
merhume Büyük Esma Sultana ve Sultanı Müşarünileyha dahi Abdül
hamit Han Hazretlerine ilâmı hal etmeğin alesseher Halil Hamit Paşa
azl ile tenkil olunmuş ola. îşte bu iki sebepten dolayı Sultan Selim'in
mumaileyhima haklarında iğbiran mervidir lâkin gerek tarihlerde ve
gerek suveri evrakta buna dair senet olacak bir kayda zaferyap olama
dığından mücerret ağızdan ağıza nakil ve hikâye olunur birer rivayeti
şırfe olmakla hakikati hal bizce meçhuldür deriz. Amma Edip Efendi
ile Vasıf Efendi ikisinin dahi mezalim ve tadiyatından bahsile fasıl ve
mezemmetlerine iptidar etmişlerdir ve eğerçi cümlesinin kelâmlan ekse
riya garaz ve müdaheneden âri olmayup böyle hususlarda iktizayı vakti
hal gözederek ifrat ve tefrit edegeldiklerinden bu bapta birinin kelâmına
338

tem amile vüsük ve itimat olunmak lâzım gelmez ise de olvalktın politi
kasınca mumaileyhima haklarında ne suretle izhar olunduğu berveçhi
tafsil bilinmek için Vasıf’ın bıma dair yazmış olduğu fıkrai mufassileri
ayniyle zirde sebt ve tahrir olunur. Şöyle ki der-ül-gurur olan âlemi kevn
ü fesat ki (Men ebğaziha sad ve men ehabbeha bad) sıfatlariyle ittisaf
gerdei selâftır daima saydı kulubi muğfilin içün neşri hububi emani ve
tarhı encümeni kâmrani edüp müşkûti akl ve idrakten istiğazai nuri şuur
edenler rübudei çengâli ihtiyali olmaktan damen çini tebaüd ve meftunu
tavrı nedamet gavri olanlar ercuhai müzeyyenesine kademinhadei tesaud
olarak havf ü haşyeti kahharı münkanesı kulûbi kasiyelerinden ihraç ve
celbi mal ve ademi teşhisi haram ve helâl ve ihtisası menafi’ ve fevait ve
inhisarı mürafık ve avaid ile tahsili meslek istidraç edüp bu sebeple
leylü nehar müstelizatı dünyevesiyye ve müştehiyyatı kevniyyeye inhi
mak ve iştigal ve günbegün hevacisi nefsaniyye ve revacisi şeytaniyye ile
hayali emri muhal eyledikleri içün daima devri başi takriatı îlâhiyye ile
mahzul ve haklarında şemşiri kaza Tesiri siyaset meslûl olageldiği hezar
barı tecrübetgüzar erbabı besair ve ukuldür.
Beyit
Sezayı tiğ olur hiddetin tecavüz eyleyen muler
Aninçün tiğden âzadedir müjgân ü ebrular
«Binaenalâ zali'k Tersane Emini Selim Ağa anasıl Reisi Esbak Sa-
vakçı başı damadı Elhac Mustafa Efendi'nin ve yan İrandan istirkak
olunmuş abdi müşterası olup sabıkai hizmetine nazaran merkumu i’tak
ve yine dairesinden hemcinsi bir kenzine irfak edüp bir müddetten sonra
Hazinedan Bekir Efendi ki bade zaman nail-i Vezaret olmuştur mer
kumu istishap ve Darphane Emanetinde madenlere irsal ile kâmiyap
edüp Vezareti halinde dahi Mısır ve Haleb’e bilmdiyye azimet ve Veziri
müşarünileyhin vefatı akibinde Asitaneye avdet ve kratava ve sair ilti-
zamat ile müşteğil ve bir aralık da Sarim Paşa Dairesine dahil olup mu-
kaddemki sefer evvailinde Edime Sarayı tamirine memur ve hırs ve
tamaa dair harekâtından Hudavendigân Esbak cennetmekân Huld âşi-
yan Sultan Mustafa Han Hazretleri gazapnak olup katlini emretmişken
tevassutu şüfea ile o mehlikeden tahlisi nefsedüp Hotin Defterdarlığivle
zahirde mağdur olmuşiken mahalli mezkûrda dahi cebri mal ve tasar
rufu pür mekr ü ihtiyal ile kati çok nüfut istihsal edüp Ordu Şumnu’da
iken Başbakı Kulluğu ile ihrazı şan ve Kapucu Başılık ile kâmran vc
Hudavendigân Sabık Hazretlerine ciheti malûme ile intisap etmiş bulun-
duklanndan evmek neşini hilâfat olduklannda haklannda şefkat vc
merhameti Mülûkânelerin erzan buyurup Nazif Efendiye Masraf Kita
betini tevcih ile pedek biraderini ordudan celp ve pederini Darphaneye
Emini nasp ve biraderini Hocalık ile münşerih-ül-kalp etmiş idi. Bu hal
339

ile muttasilen menasibı Devleti Aliyyeyi istiap ve menafi' ve fevaidi Sal
tanatı nefislerine ihtisas ile tekdiri şeyh üşab eylediklerinden gayri dai
releri melcei ashabı hacat ve hilâflarmda olmak müstelzimi mehavif ve
âfet olup Devleti Aliyyeye vücutları lâzım nice Vezir teğayürü meşrep ve
ademi ittibaı hava ve mezhepleri sebebiyle zahmıhan sinanı lisani tek
dir ve belki ağuştei huni şemşir olduğu va ktı çok umuru cesimeye ikti-
ham ile safğai efvahı enam oldukları refte Hudavcndigân sabıkı merhu
mun malûmu olup bazan azil ve infisallerini irade ve bazan tenbihi ekit
ile vehameti âkıbeti ifade buyururlar idi ancak (înnelinsane yetfi en
reahü estağni) medlulü şerifi üzere merkumların mal ve cahlan müzdat
oldukça ateşi hırs ve tamalan mütevakkıt ve sürati zevali bedaheti akl
ile sabit olan ikbal ki maklûbu lâ bekadır kendülere teveccüh ettikçe
ahlâm ve amanileri müteceddit olup gûnagün umuru hatireye tasaddi
ve mucibi selâmet olan tavru haddi teaddi eyledikleri içün haklarında
kahn îlâhi zuhur eyledi tafsili bu ki haberdarı hafayayı ahvali enam
olan Şehriyan Behram intikam şeriri Saltanata panihadei şevket ve ik
bal olduklarında merkumların tefasili ahvallerine kesbi ıttıla edüp cü-
lûsu Hümayunlarının otuz dördüncü günü Tersanei âmireye saye endazı
heybet ve salifüzzikir Selim Ağayı kati ile erbabı zulm ve udvanı lerzidei
cismi haşyet buyurdular. Orduyu Hümayunda Vezir Kethüdası bulunan
Nazif Efendinin dahi mukaddemce ihzarına Hattı Hümayun ısdar
olunmişidi. Bir kaç gün Edirne'de tevkifinden sonra Asitaneye getirti-
lüp evahiri şehri Ramazanda kapı arasında cezası tertip ve biraderi
tufeyli suretinde dairelerinde mukim olduğu malûm olduğundan bir
müddet haps ile tedip ve badehu hakkında afvı Padişahi tesviğ ve tak-
rip ve emval ve nükud ve sairtuhd ve mevcutlan mirîye zaptolunup Ter
sane Emaneti hemen ol ruzi hevilnakte sabıka Büyük Tezkereci Vekili
olan Ömer Sahip Efendiye tevcih olundu. Bavücudi kudret ve meknet
Nazif Efendi'nin vücuh bir ve hayre dair bir eseri olmayıp pederi Seun
Ağa'nın yine Üsküdar'da bir kütüphane ve mektebi olup fukaraya bazan
tasadduk dahi meşrebi idi.
(Tezyil)
«Cezayirli Hasan Paşa bu vakayı Orduya tahrir ederiken sadık-ül-
küvl bir şahs zikrolunan tahriratı görüp mealinde itmamı irade buyu
rulan cedid sefinenin biran akdem deryaya indirilmesi matlubi Hüma
yun olup Tersane Eminine bir kaç defa tenbih olunmişiken ameleye üc
ret vermemek taksiriyle sefinenin karib-ül-ahitte tekmil inşası mümkün
olmayup ama baide mevkuf olduğun Şevketlû Padişahımız idrak buyu
rup hemen Tersaneye teşrif ve Tahtı Hümayun olan sefineye çıkup
Emini mezkûru ihzar ve gerdenine havalei tiği âteŞbar eyledi sureti der-
colunmuş. Zuhuri şuunatı kevniyye birer sebebe müstenit olduğu hase-
340

biyle müşarünileyh merkumun idam olunmasını kusun nazar ve istid-
lâl ile bu keyfiyyete bina etmiş lâkin izmihlâllerine sebep balâda tefsil
olunduğu üzere vücuhi adide olup bazı esbabı hafiyye var ise dahi
zahizbinanı avamdan mestur olup havassı nasa malûmdur» ( 1 ).
Sicilli Osmani; (Cilt- 4, Sahife: 562), tercüımei halini yazdıktan son
ra «münşi, mukbil, bendegâm Devlete gayri müzahir idi. Halil Hamit
Paşa'nm baisi nekbeti oldu. îki kerimesi kaldı, ikbalinde bir eseri hayra
muvaffak olamadı» diyor.
Sicil’lin bahsettiği, ve fakat isimlerini söylemediği iki kızından biri
(Zeyneb Hanım) Hamidiyye Türbesinde kömülüdür.
Kitabei Sengi Mezan:
Kethüdayı Sadn Âli Esbak merhum Nazif Efendinin (Duhter) i
pâkizesi Zeyneb Hanım: 1220, 25 L.
Şahsiyyet sahibi olmadığından dolayı babasiyle kardaşımn elim
akibetine uğramaktan kurtulan Emin Efendinin tercümei halini Sicilli
Osmani (Cilt - 1, Sahife: 418) şöyle yazar:
«Emin Mehmet Efendi meşhur Hacı Selim Ağa’nın mahdumu Na
zif Efendi'nin biraderidir. Cülûsu Abdülhamit Hanı Evvel'de peder ve
biraderiyle mevkii ikbale geldi ve barütbei Hacegâni Masraf Kâtibi oldu.
Badehu Sadaret Mektupçusu Vekili olup 1188 (1774) de Kethüda Kâtibi
olmuş, ve senelerce bu hizmette kalıp 1199 (1785) de Arpa Emini ve
1200 (1786) da Anadolu Muhasebecisi ve 1202 (1788) de Baş Muhasebeci
olmuştur. 1203 (1789) da peder ve biraderini kaybetmekle beraber men-
kûp kalmış ve 1223 Recebinde (1809) Sultan Mahmud Hanı Sani cülû-
suna kadar idban devam etmiştir. O tarihte Cizye Muhasebecisi olup az
müddet mürurunda orduda irtihal eylemiştir mahdumu (Nuri Efendi)
ve anın mahdumu (Emin Mehmet Efendi) dir ki Nazif biraderzadeliği
ile meşhur oldular»
Yine Sicilli Osmani (Cilt-4, Sahife: 591) Nuri Efendi’nin tercümei
halini (Nuri Esseyyid Mehmet Efendi; Nazif Efendi’nin biraderi Mehmet
Efend mahdumu olup Müderrs oldu. Sonra mahreç ve bilâdı hamse
Mollası olup 1256 Cumadelahınn yirmi dördünde (1840) fevt olmuştur»
suretinde kaydedildiği gibi oğlu Mehmet Emin Bey’in tercümei halini
de (Cilt - 1, Sahife: 433) «Nazif birader zadesi Nuri Bey'in mahdumu
dur. Devriye Müderrisi ve 1276 <1859) da Trabzon Mollası olup 82 Safe-
rinde (1865) Mekkei Mükerreme Mollası olup o sene Ramazanında fevt
oldu. Ehli dil, kâtibi afif idi» suretinde kayıt ve hulâsa eyliyor.1
(1) Cevdet Paşa Tarihi, C itt-4 , Sahife: 221-225.
341

j
Meşhur Gümrükçü tshak Ağa'nm damadı Hacegândan Seyyit Ah
met Efendi'nin kölesidir. Gürcüdür. Efendisi evlâdı (gibi okutup talim ve
terbiyesine itina ettikten sonra Mektubii Sadri Âli kalemine çerağ ettirdi.
Gayreti sayesinde tedricen terakki ile 1178 (1764) de Başhalife,
Emin Paşa’nın Sadarete nasbi üzerine 1182 senesi Cumadelhirinde (1768)
Mektubii Sadri Ali oldu ve o sırada mevcut ve devam eden Rusya sefe
rine iştirak etti.
1183 Cumadel evvelinde (1769) azille Eğridere’ye gönderildi. Ma
ruz kaldığı bu muamele onu o mevkie getiren Emin Paşa'nın Sadaretten
infisah üzerine vaki olmuştur. Sadrazam azledilirken ona mensup olan
lar da işlerinden çıkarılmak o zamanın usul ve ananesinden idi.
Vak'anüvis; bu hadiseyi şu suretle kaydediyor:
«Sadrazam Mektuüçusu olan Feyzi Süleyman Efendi Sadrı Esbakın
manzuru olmak hasebiyle bazı umura muktehim ve zatında dahi kibri
nefs erbabından bir merdi mütaazzım olup hizmeti mezkûreden tecnip
ve Eğridere halankasma takrip» olundu (1).
Kibir, azamet ve saire hep azil mesuliyyetini hafifletmek için birer
vesiledir. Emsali buna şüphe bırakmıyor. Bahusus Sadrazamın azlini
müteakip çok geçmeksizin af ve orduyu Hümayuna celp ile dnfisal ve nefi
edilmiş olması buna delildir.
Çok geçmeksizin af ve orduya celp ile Maliye Tezkirecisi ve 1185
Cumadelahınnda (1771) Mevkufati ve Zilkidasinde (1772) Sipahiler Kâ
tibi, 1187 Zilkidasinde (1774) Tezkiresi Sâni, 1189 (1775) ve Ordunun
İstanbul’a avdetinde, ikinci defa, Mektubii Sadaret, 1191 Rebiülevvelinin
sekizinde (1778) Sadaret Kethüdası oldu.
Vak'a nüvis; selefinin infisalini «bilhasi aicap» kaydiyle yazdıktan
sonra epeyce bir terakki sayılan memuriyyeti münasebetiyle şu satırları
yazıyor:
«Ve eğerçi Mektupçuluktan defaten Kethüdalık raddesine çıkmak
fevkalâde bir keyfiyyet ise de Feyzi Efendi ashabı dirayet ve malûmattan
olarak istihkakı zatisi hasebsiyle bu tafraya reva görülmüş» tür (2)
Sadaret değişikliği üzerine, adet veçhile, yapılan tebeddülâtta mev
kiini kaybetti. Tersane Emanetine tahvil edildi. (Şaban 1192) (1773),
1193 (1780) de Defter Emini, Şevvalde Reisülküttap oldu. 1195 senesi
Zilhiccesi gurresinde (1781) azil edilmekle beraber Gelibo’luya nefiy
edildi.1
(1) V asıf T arih i, C il t-2 , S a h ife : 29.

342

Vak'anüvis; azil ve nefyi hakkında diyor k i:
«Reisülküttap Süleyman Feyzi Efendi fıtri ve cibilli olan vekar ve
sekkineti bazlarının nazannda kibir ve azamete hamlolunmakla huzuru
Sadn Alide bazı kabayih ve mesavisi naklolunduğundan Zilhicce gur-
resinde azl ile Gelibolu’ya nefyolundu.»
Cevdet Paşa bu malûmatı verdikten sonra bu kadarla iktifa edile-
meyip cebrî surette, tahsil memuriyyetle Mısır'a gönderilmek istenildiği
ni de ilâve ediyor:
«Süleyman Feyzi Efendinin azil ve nefyine dahi kanaat olunmayup
bakaya tahsili için senan Mısır'a gitmeğe memur oldu. Lâkin erbain için
de Mısır’a gitmek müşkil olduğundan bundan afvını istirham ettikte mü
fit olmayüp yine sanibi Mısır'a gitmesine ısrar olunduğu esnada yani
senei âtiye avvailinde Ömer Vahit Efendi Vezir Kethüdası olmakla irat
ettiği kelimatı münsıfane ile bir müddet tehir olunup şiddeti şita mürur
ettikte yine memuriyyeti tecdit olunmakla hah nahah Mısır’a gitmiş ve
az vakit zarfında külli akçe tahsil ettikten sonra afvını niyaz etmekle
yine Ömer Vahit Efendi'nin ibramiyle Dersaadete avdet ve insırafa tah
sili ruhsat etmiştir» (1)
İstanbul’a avdetinden bir sene sonra (7 Zilhicce 1197 (1783) de
Muhasebei Evvel oldu.
Rusya; Devletin zaafından bilistifade vaktiyle istiklalini tanıdığı
Kırım'ı büsbütün ilhaka kalkışmış ve o maksatla işgal dahi eylediği gibi
Rusya’ya terk edildiğine dair senette istedi. Kırım'ın Devlet ile olan rabı
tasından kat’ı enzar böyle bir senet verilmesi pek çok ehli islâmm mu
kadderatını müşkilâta uğratacağından nihayet bu meselenin müzakere
ve halli için resmî ve hususi bir çok meclisler akdedildi. O meclislerde
Süleyman Feyzi Efendi’nin söylediği sözlerden kendisinin idarei masla
hat taraftan bir adam olduğu anlaşılıyor. Müzakerelerin birinde Rusya'
nın kudret ve kuvvetini ve ilânı harp halinde Devleti Aliyyeye ikama
muktedir olduğu fenalıklan uzun uzadıya saydıktan sonra aynen şu söz
leri söyledi:
«Hoşimdi gayri çare nedir meclisi meşrevette karar bulan cevap
bir kerre Elçiye verilsin lâkin kabul etmeyüp te Devletine avdet edeceği
malûm oldukta Reis Efendi kendüye hitap edüp senin böyle Devletime
avdet ederim diyeceğini bilmez idik çünkü memuriyettin böyle imiş su
reti hali bir kere Efendimize ifade edelim ne güne rey buyururlarsa sana
beyan ederiz kelâmını eda île (hakimane meclisi vakti ahara talik eylesin1
(1) Cecdet Paşa Tarihi, C ilt-2, S arife : 131.
343

yine bir yere gelinüp bir kerre daha müzakere ve müşavere olunsun zira
avakıbi kân mülâhaza lâzımdır dedi» (1).
Kudret ve kuvvetlerine mağrur olan Rusların taleplerin hiç bir fe
dakârlık ihtiyar etmiyecekleri bedihi idi. Fakat Devlet ricali hâlâ bunu
anlamıyor, yahut anlamak istemiyorlardı. Sefir acele edince işin bir kere
daha bir meclisi hasta müzakeresi münasip görüldü. Bu mecliste Süley
man Feyzi Efendi de bulunuyordu. Kethüda Beyin odasında vaki olan
bu içtimada okunan senedin «sebkini istihsan* ettiği halde akibinde «Kı-
nm ve Koban taraflarında bu kadar muvahhidin var halleri neye knün-
cer olacaktır» yolunda bir sual sormaktan da kendini alamadı. Bir ay
mühlet alınır, bu müddet zarfında isteyen çıkar cevabı verildi. Vaktiyle
Reisülkütaplık ettiği için bu gibi mükâleme ve müzakerelerde daima pa
zarlık usulü cari olduğunu ileri sürdü: «Bunların muktazayı meşrepleri
iddialarında ısrar ederler ise dahi bazı matlaplan husul bulduktan sair
garazı cüz'ilerinde tenezzüleri mücerreptir. Binaenaleyh Devleti Aliyye
matlubunuza mümaşat etti lâkin ihtiyarlariyle hicret etmek isteyenlere
mümaneat olunmamak ve bundan sonra bu hususatm müzakeresi caiz
olmak maddeleri senede derç olunsun denilse çünkü garazı aslileri ha
sıl olmuş bulunduğundan bu madde içün ihtiyarı cenk etmiyecekleri ve
behemehal bir çaresine bakacakları ağlebi ihtimaldir. Hatta Riyasetimiz
de Konsolos maddesinde dahil türlü türlü tavır ve vaz'ılar gösterdikle
rinde Devleti Aliyye konsolos nasbim kabul etti ve eşkâl ancak mahal
tahsisinde kaldı. Sonra bir çaresine bakılır denilmekle çünkü maddei
asliyye de kabul bulunmak hasebiyle müddeamızı Devleti Aliyye reddetti
diyemerikler gayei mafilbap konsolosun kabulunda ısrar ettiler.»
Bu mütalâasında tahayyül ettiği gibi bir muvaffakiyyet bulunma
makla beraber bu defaki vaziyyet evvelkiden bütün bütün farklı idi. Ma
mafih muhaceret etmek isteyecekleri için müsaade verilmesine Rusların
muvafakat edecekleri şüphesizdi. Ancak burada tedkik olunacak, yahut
daha doğrusu nazarı dikkate alınacak mühim bir nokta vardır ki o da
oralardan tamamiyle katı ümit eylemektir. Halbuki o zamanın erkânı
oradan İslâmları çıkarmayı değil bilâkis takviyeyi düşünmeli ve bu sa
yede ilerde anavatana iltihak kabil olamasa bile ihdas olunacak vaziye
tin Devleti için faydalı olacağını anlamalı idiler. O vakitki hudut nazan
dikkate alındığı surette muhaceretin terviç edilmemesi lâzım geleceği
âşikârdır. Fakat Devlet adamları maatteessüf bunların düşünemiyor, ar
tık Devlet için oraların kurtarılması kabil olamıyacağına kanaat getiril
diğinden hiç olmazsa Müslümanların çıkarılması çaresi aranıyordu. Bu
nunla beraber mecliste hazır olanlar yine mütalâa beyanına koyuldular,1
(1) C evdet P a şa T arih i, C ilt-3 , S a h if e : 25.
344
Original from
olurdu olmazdı sözlerini sarf edip durdular. Hatta içlerinden biri sene
din yazıldığı şekilde verilmesini teklif ettikten başka şu garip sözleri de
söyledi: «Zira Tatar kavmi mukaddema serbest olup Umurlarına müda
halemiz yoktu şimdi Moskofa tebiyyet eylemişler Allah belâlarını ver
sin bir mütelevvin taifedirler filasıl bu serbestlik beliyyesini dahi kendi
leri kesbeylediler bu kaydın red ve kabulünde tarafeynden ısrar olun
duğu halde mukabele lâzım gelir mukabeleye ise şimdilik kudret yoktur.
Maahaza cihadın farziyyeti imkân ile meşruttur, tmkân olmadığı halde
mazuruz». Süleyman Efendi (buna ıderhal cevap verdi: «Meram bu hu
susu behemehal bu minval üzere hitam bulsun demek değildir garaz mu-
kaddedem ve muahhar zuhuru melhuz olan bir mazarrat varsa beyan
olunup meydana çıksun demektir ve bu madde Şer'i Şerife müteallik
olmakla bir kere sureti şeriyyesi dahi tahkik olunsun zira bu kadar müs-
liminin raiyyetini tecviz ettiler deyu güftgû olması ve memurların si-
hamı ta’na nişane kılınması derkârdır.»
Sadrazama arzolunan bu fikir onun tarafından bazı musıb müta
lâalarla tatbik imkânı olmadığı cevabı verildi. Vaktiyle Kırım muhtaci-
nine iane edilmek mevzuu bahs olmuş iken Rusların mühadale ve itiraz
ları üzerine bu teşebbüsün mevkii fiile çıkarılamadığını ifade etti. Söz
söylemektedir. Kudreti ve cevaba iktidarı her mecliste hemen hemen
nefsi mütekellimi vahde denilebilecek bir tavır albasiyle, fakat doğru bul
duğu şeyi ne bahasına olursa olsun müdafaa edebilecek, hatta o uğurda
ölümü bile göze alacakk tinette olmadığı söylediği sözlerle anlaşılan Feyzi
Efendi tekrar söze karıştı ve evvelki ifadatını tavzihan şu sözleri söyledi:
«Vakıa bunlar varadır iane de imkân şarttır olmadığı surette ne çare
lâkin murat iane ve istiane bahsi değildir. Tatar taifesi bir kavmi gari-
bülatvar olup alelhusus Rumeli canibinde bu kadar Hanan ve Selâtin ve
bucak ve sair mahallerde pek çok sunufu tatar mevcut olduktan fazla bu
esnada Kırım'dan hicret etmiş bu kadar nüfus vardır ebnayı cinsimizi
küffara verdiler âvazesini iraa etmeleri ve Devleti Aliyye ahalisinden bazı
haliyüzzihin kimseler dahi bu kadar ehli islâmm raiyyetini tecviz ettiler
deyu memurlar hakkında ihdası kılükal eylemeleri melhuz olmaktan naşi
mücerret bu misillû makalâtın önüne kestirmek üzere Moskovluya bu
kaziyyeyi defaat ile irat eyledik lâkin isga etmeyüp ısrar eyledi demek
için bir kerre Elçiye irat olunsa hiç olmazsa mükâleme mazbatasında
bulunur ve vaktiyle memurlar zahir binanı avam lisanından kurtulur ve
eğer kabul edecek olursa dini mübine bir hizmet edilmiş olur muhaci
rine bir ay kadar mühlet verdikleri kendilerinden menkul ve sıhhat ve
hakikati meçhul değil midir hele bu hususun veçhi şerisi dahi malûm
olmak için Müfti Zade Efendi ihzar ile bu keyfiyyetin müzakeresine ipti-
dar olunsun» dedi.
345

Reisülküttap tarafından elçinin istical ettiği ve kat'ı müzakere ile
avdet fikrinde ısrar eylemekte olduğu söylenince yine Süleyman Feyzi
Efendi: «Kaydı mezkûr senede sulhla dercolunup elçiye tercümaniyle
gönderilsin kabul ederse nimelmatlup etmediği halde bu davadan dahi
keffi yed olunarak itayı senet olunsun» dedi; ve onun bu mütalâası he
yeti umumiye tarafından da tasvip olunmak suretiyle bahse nihayet ve
rildi (1).
Bu muahede tarihimizde «Aynalı Kavak Tenkıbnâmesi» namım
alan, Türkleri Rusların mahmisi mertebesine indiren elim muahededir.
İdarei maslahat taraftan bir adam olduğu az sonra Nemçelilerle
zuhur eden ihtilâf münasebetiyle meselenin müzakeresi için akdolunan
meclisi müşaverede irat ettiği sözler de gösteriyor. Orada, mutadı veç
hile, bir çok sözlerden sonra, «hasma yeis ile ümid beyninde bir müp
hem söz irat olunmak makuldür» mutalâasım ileri sürdü. Fakat Sadra
zam Halil Paşa; «kelâmı vahi ile hasım mülzim olmaz» sözüyle kendisini
hemen susturdu.
Tam Babıâli adamı!...
1199 senesi Recebinin dördüncü günü, (1785) Sadaret değişikliği
üzerine yapılan tebcddülâtta Kethüdayı Âli memuriyetine terfi ettirilen
Ahmet Nazif Efendinin yerine Şıkkı Evvel Defterdarı oldu. Fakat me
muriyeti imtidat etmiyerek kırk gün sonra azl olundu (15 Şaban 1199
(1785) .
Vaka nüvis; azli için diyor k i:
«Defterdar Süleyman Feyzi Efendi re'yi hadine itinası ve her hu
susta enaniyyet davası olmakla Vükelâyı Devlet ile hüsnü imtizaca mu
vaffak olamadığından Şabanın onbeşinci günü azl ile Malikâne Halifesi
Süleyman Raşit Efendi Defterdar nasbolundu» (3).
Halil Hamit Paşa'nm azil ve katli üzerine Sadarete getirilen Şehit
Ali Paşa taşra işlerinde bulunarak kendi reyi ile iş görmeye alışkın ol
duğundan yukarıdan beri kaydolunan hususî halına nazaran daima
tiraz ve mütalâa beyanım meslek edinen Süleyman Feyzi Efendi ile geçi-
nemiyeceği bedihi idi. Binaenaleyh esbabı azlini buna atfetmek daha
doğrudur.
Yine o sene Şevval tevcihatmda (1785) Defter Emini ve Zilhiccenin
üçünde (1785) Tevki, 1200 senesi Rebiülevvelinin yirmiikinci günü
(1786) , ikinci defa, Kethüdayı Sadrı Âli oldu, ve fakat yine o sene Şaba-1
(1) C evdet P a şa T arih i, C il t-3, S a h ife : 43.

(2) C evdet P a şa T arih i, C il t-3, S a h ife : 56.
(3) C evdet P a ş a T arih i, C il t-3, S a h ife : 118.
346

nın yirmisinde (1786) azl edildi.'Bu defada levvelki ıseibeple, kibir ve aza
met isnadiyle, fazlolunmuştur.
Vak’anüvis; tayini sırasındaki macera ile azli için şöyle diyor:
«Kethüdayı Sadrı Ali Süleyman Feyzi Efendiye, Sadn Sabıkın
nazarı olduğundan Bekir Bey Kethüdalığı kabul etmediği esnada Ket
hüda nasbolunmasını telhis ettikte etvarı sabıkasından feragat ve âlâ ve
edna ile hüsnü muaşeret etmesi şartiyle Kethüda nasbolunmasına mü-
saadei Seniyye buyurulmuş idi. Kariben Sadn Sabık mazul olup Sadn
Cedit Dersaadete geldikte eğerçi Kethüdaıkta ipka etmiş ise de Süley
man Feyzi Efendi müstebid birrey olup Sadn Cedide bu misillû evzaı
ağır geldiğinden Şabanın yirminci günü Kethüdalıktan azl» olundu (1).
Demek oluyor ki gururu ve kendini beyenen Saraya Padişaha ka
dar aksetmiş imiş Tabiî azlini kasdedenler maksatlarına nail olmak
için telhislerine bu ciheti yazivermişler, ve o sayede azli için irade tah
siline muvaffak olmuşlardır. Cezpar aleyhinde bile bulunmasına bakı
lırsa yukarıda kaydedildiği gibi idarei maslahat taraftan olmaşla bera
ber icabında sözünü esirgemez bir adam olduğuna hükmedilebilir.
Yine o sene Şevval tevcihatında, (1786) ikinci defa. Tevkii ve 1201
senesi Rebiülahirinin onikinci günü (1787), ikinci defa, Reisülküttap
oldu.
Ruslar hele Katerina, Devletin zaafından istifadeye koyularak ye
niden bazı isteklere kalkıştı. Rus elçisiyle cereyan eden mükâlemelerde
bir taraftan Devlet ve memleket menfaatlarını korumaya çalışıyor, diğer
taraftan da harpten mümkün mertebe çekinmek istiyordu. Rusların
kuvvet ve kudretini tanımış, ve evvelki müşavere meclislerinde harpten
çekinmeyi tavsiye eylemiş olan bir isim başka türlü hareketine imkân
yoktu. Fakat Devletin sarih menfaatlerini de feda edemezdi. İşte bu mü
nasebetle pek ziyade uğraştı. Hatta Rus tekliflerinin müzakeresi için
toplanan mecliste elçiye karşı ileri sürdüğünü söylediği müdafaat ve
metalibi, hususiyle «böyle müstekimans ve müteceblidane davranışı bil
cümle huzzar tahsin ve tasvip etmişlerdi» (2).
Ancak Birincinin razı olmamasına rağmen harp bir emri vaki oldu.
Müverrih Asım Efendinin ilânı harp hatasını Sadrazam Koca Yusuf
Paşa ya isnat eylemesini Cevdet Paşa müdafaa ediyor. Bu maksatla ya
zılan şu satırlar ve hele son cümleler ne kadar manidardır.
«Asım Efendi bu seferde sebebiyyeti bütün Yusuf Paşanın noksani
rüyetine tahmil eylemiştir. Ancak halkın galeyanı efkân üzerine İngil
tereli gibi parmağiyle cihanı bulandıran bir Devleti fahime elçisinin1
(1) Cevdet Paşa Tarihi, C ilt-3. Sahife : 226.

(2) Cevdet Paşa Tarihi, S ilt -4. S ah ife: 18.
347

böyle Prusya elçisiyle bilittifak teşvikata Yusuf Paşa gibi ümmiliğiyle
beraber fartı hiddet ve hamiyyet üzere meftur olan bir zatın adanmayıp
ta sulhta sebat edebilmesi na kabil görünür asıl kusur bunca seneler-
denberi Devletin ıslahı ahvaline bezli makdur olunmamaktadır. Yoksa
Rusya gibi desisekâr ve sahibi iktidar bir Devletin civarında her nasıl
olsa ve ne kadar mülâyemet üzere durulsa encam kâr selâmet ve emniy-
yet kabil olamıyacağı bi iştibahtır» (1).
1202 senesi başlarında (1787) azl, müteakiben Vezirlikle Rumeli
Valisi ve Soyfa Seraskeri tayin olundu.
Ruslarla harp takarrür edip te Ordu Sadrâzam Koca Yusuf Paşa'
nın Seraskerliğiyle Rumeli’ye geçince kendisinin mevcud kuvvetiyle Bel
grat canibine hareket etmesi emri verildi (Recep 1202 (1788).
O sene sonlarına doğru vukua gelip Lâzarethane’nin zıyaiyle neti
celenen muharebede, gayretsizlik isnadiyle azil, ve rütbesi ref olunduk
tan başka (Sinop) a sürüldü.
«Sefine türrüesa» nm Sadrı Vakit Koca Yusuf Paşanın istirkabma
atfettiği bu nefiy müddeti Saltanat değişikliğine kadar sürdü. Saltana
tın tebeddülü üzerine evvelce bir suretle cezalandırılanların afvı sıra
sında af edildiği gibi Vezareti de iade edildi (Şevval 1203-1789).
1204 (1789) da Sivas ve yine o sene Halep ve 1205 Ramazanında
(1791), ikinci defa Rumeli Valisi ve Belgrat Seraskeri, 1207 Zilkıdesinde
(1793) Pasarofça Muhafızı ve bir sene sonra da, ikinci defa, Halep Valisi
oldu.
O sene Ramazanının üçünde (1794) tutulmuş bulunduğu «İlleti
rihı basur» un «felç illetine münkalip» olması yüzünden orada öldü.
Şeyh Ebubekir Efendi Zaviyesinde gömülüdür.
Vak'anüvis hakkında şu malûmatı veriyor:
«Gürciyülasıl olduğu ve Gürcilerde ekseriya şecaat ile maruf zat
lar çıkup ulûm ve fiinun ashabı çendın zuhur etmediği halde müşarüni
leyh eyyamı şebapta ulûm ve maarife sayü ikdam ve Mektubî Kalemine
devam ederek fünunu şettaye ve fennî inşaya sahabi vukuf ve Cevdeti
hata ile maruf olmağın Baş Halife ve Mektubi olduktan sonra mükerre-
ren Kethüda ve Reis ve Defterdar ve Riyaseti saniyesinde Vezaretle Ru
meli Valisi ve Nemçe Seraskeri olduğunda Perarofça'yı tahliste ikdam
ve himmeti hasebiyle idarei umuru askeriyyece dahi vayedan iştihar ol
muş idi. Mukallidi tarzı kadim ve müşekkel ve cesim ve munsıf ve mu
tedil ve ulûm ve maarif ile )müşteğil (bir zat olup ancak reyinde istibdat
ve inat ile maruf idi deyu Vasıf tarihinde muharrerdir. Her ne ise az
minde sebat ashabından bir zat olmasıyle berminvali sabık beşbin altına1
(1) Cevdet Paşa T arihi, Cilt - 4, S a h ile : 22.
348

bakmayıp Halepte tercümanlar meselesine güzel bir suret vermiş ve bu
kere sinni yetmişe karip olduğu halde Ramazanın üçünde vefat etmiş ol-
masıyle risalei evsafına zeyl ve hateme olmuştur» ( 1 ).
Cevdet Paşanın «Risalei evsafına zeyl ve hateme» olarak kaydettiği
tercümanlar maddesini yine onun kıymetli eserinden aynen nakil etmeyi
lâzım ve faydalı saydım:
«Dersaadette süfera maiyyetlerinde beratlı tercümanlar olduğu gibi
taşralarda Konsolos yanlarında dahi beratlı tercümanlar bulunup bun
lar tekâliften muaf ve her hususta serbest olduklarından tüccardan bazı
mütenevvilce reaya dahi umuru ticarette serbest ve naili muvaffakiyyet
olmak üzere birer desise ile tercüman şekline girüp hatta Halep'te altı
konsolos yanında altı nefer beratlı tercüman bulunmak usul ve nizamı
iktizasından iken bu esnada binbeşyüz nefer samur kalpaklı tercüman
peyda olmuştu. Keyfiyyet muhassıl ve gümrükçü tarafından. Halep Va
lisi Süleyman Feyzi Paşaya ifade olundukta çünkü Veziri müşarüinleyh
Babıâlide perverde olarak Riyaset ve Kethüdalık mesnetlerinde bulunup
ahvali Devlete vakıf ve kavanini Devleti ârif olduğundan derhal Babıâ-
liye tahrir ile Divam Hümayun kaleminden tercümanların defterini celp
ile Kesbi Efendi'yi yoklamacı tayin edüp tercümanlık iddiasında bulu
nanlar Divanı Haleb-üş-şehbaya ihzar olundukta altı nefer beratlı tercü
manlardan maadası hep bir nevi desise ile Halep'te tacir oldukları taay
yün etmiştir. Şöyle ki bazılarının tercümanlık beratı deyu ibraz ettikleri
yol hükmü olup ebaan ceddin reayayı Devleti Aiyyeden oludukları halde
beşer onar senelik cizye kâğıtları olmadığı zahir olmasiyle cizye kâğıt
ları ita ve fimabaat ifayı levazımı raiyyet etmeleri tenbih kılınmış ve
kusurlarımın dahi beratlannda Mora Ceziresinde ve Ağnboz ve yahut
Midilli Ceziresinde ve Akkâ ve Kudüs gibi mahallerde mukim Konsolos
maiyyetinde mevcut bulunmak üzere hayu muharre olup merkumlar ise
mahalli memuriyyetlerine gitmeleri içün buyurultu tahrir ve mübaşir
tayiniyle olunup bu halde merkumların ticaretlerine külli zarar iras ede
ceği zahir olmasiyle Süleyman Paşaya beş bin Venedik altını vermek
üzere aflarını rica etmişler ise de kabul olunmayup irsalleri hususuna
himmet ile beytümalı müslimine hizmet olunmuş idüğü Kesbi Efendinin
tarihçesinde münderiçtir» ( 2 )
Reisülküttap olması hasebiyle tercümei halini kısaca yazan «Sefine -
tür-rüesa» «Garibedendir ki merhumun Efendisi Ahmet Efendi İkinci
Kethüdalığına kadar hayatta olup olzaman Alacci şerife niyyet eyledikte
Mısır Valisine kendü tarafından Efendisi hakkında tavsiye mektubu yaz
dı Cevdet Paşa T arihi, C i l t . 6. S a h ite : 108.

349
Digitized Uy Google Original from

mak müyesser olmuştur» dedikten sonra fazıl ve kemaliyle ahvevali hu-
susiyyesi hakkın
«Müşarünileyh maarif ve kemal ve erbabı hüner ve efadıldan olup
hatta bir gün Efendi merhumun fenni Nafire'den «izhar» nam telifini
şerh ve bazı kelimatmı cerh eylediler. Çayı dikkıttır ki Gürcilerde böyle
adam madum olup anlardan şecaat ve at ve silâh kullanmağa dair mari
fet zuhur edegelmeğin tahsili ilim etmişleri var ise de cehilden kurtulacak
derecede olup sahibi tercüme ise cemi’fünun ve ulûmda maharetle iştihar
dan başka müşni ve Cevdeti hatla muasırının sabıkı ve ber husus umuru
hariciyye ve hallu akdi umuru düveliyyede mahareti bedihidir. Âsan hay
rından Çorum’da bir âli kütüphanesi vardır. Evlâdı olmamıştır» (1).
Üstadım Bursalı Tahir Bey (ölümü 1926) «Osmanlı Müellifleri» adli
eserinin Müverrihler kısmında «Cilt: 3 Sahife: 117) tercümei halinin ana
hatlarını iki üç satırla hulâsa ettikten sonra evvaili halinde Birgünî Meh
met Efendi'nin «izhar» şerheylediğini bundan başka «Mektubat-Us-Selâ-
tin filmuahedat velleramin» isminde Siyasî tarihe ait bir eseri Yıldız Kü
tüphanesinde (Hüsn-üs-sübûk fişan-il Seulûk isminde (Hadisi erbain
tercümesi, Edirne'de ikinci Sultan Selim Kütüphanesinde de (Risale-tül-
müftedile fırreddi alel Vari’tezirle adlı basılmamış eserlerinin bulundu
ğunu söylüyor.
Sicilli Osmani (Cilt-3, Sahife: 90) tercümei halini muhtasarim yaz
dıktan sonra, Sefinetyürrüesa'nın ifadesi hemen aynen tekrarla, «sinni
yetmişe karip idi. tdarei Umuru askeriyyede meşhur olup tarzı kadimin
mukallidi idi. Müşekkel, esim, munsıf, mutedil, ulûm ve maarifle müşte-
ğil idi. Çorum'da bir âli kütüphanesi var idi. Bergivi'nin izharını şerh ve
bazı kelimatını erh eyledi.»
Sicilli Osmani müellifinin de tekrar eylediği «munsıf, mutedil» sıfat
larını Cevdet Paşa da yazdığı halde bir kaç kelime sonra «reyinde ictibdat
ve mat ile maruf idi» diyor ki bunlann bir adamda birleştiğini Paşa’nm
havsalası nasıl olduğunu bir türlü anlamak kabil olamamıştır. Çünkü
munsıf ve mutedil olan adam müstebit ve muannit olmaz. Her ne ise ik
tidar erbabından bir zat olduğu anlaşılıyor. Bahusus Halep’teki konsolos-
tercümanlan işinin hal sureti istikametini de gösterdiği gibi erbabı ikti
darın istihdamında ne gibi .ifadeler hasıl olacağını Idahi irae ediyor. Fakat
evliyayı umur bu hakikati hâla anlamakta terddüt gösteriyorlar.
Temenni edelim ki bundan sonra ehl ile naehil, âlim ile cahil tefrik
edilsin, bu sayede Devlet işlerinin daha iyi görülmesi temin olunsun.1
(1) Sefine-tllr-rüesa, S a h ife : 122.
350
Original from
Süleym an Raştd Efendi
Zamanına göre iyi bir tahsilden sonra, daha pek genç iken, Dairesi
Defteriye intisap etti. O zamanlarda bmirer mekteb halinde bulunan ka
lemlerde bir taraftan noksanını ikmale ve diğer taraftan sayü gayretiyle
âmirlerinin teveccühünü celbe muvaffak oldu. Tedricen bitterakki en ni
hayet epeyce yüksek makamlardan sayılan Malikâne Halifetiğini ihraz
eyledi. Bu memuriyyeti ele geçirince gayretini daha ziyade artırdı ve 1199
senesi Şabanının on beşinde (1785) de o sayede. Sadrâzamla geçineme-
diğinden dolayı azl olunan Suleyman Feyzi Efendi'nin yerine, defaten,
Defterdarı Şıkkı Evvel oldu. Ancak o sırada Devletçe lüzum görülen pa
rayı tedarik edemedikten başka kısteyn mevacibini de ikmale muvaffak
olamadığından, ve vaktiyle iki defa Defterdarlıkta bulunmuş olan Pe
peyi Hasan Efendi gerek mevacip gerek masarif için akçe tedarikini vaa-
deylediğinden 1200 Recebinin onuncu günü (1786) azledildi.
O sene Şevvalinde (1786) Defter Emini olmuş, ertesi sene Şevval
tevcihatında (1787) Defter Emanetine diğeri tayin edilmekle açıkta kal
mıştır.
1202 (1788) de ve ordunun sefere hareketinde İstanbul'da Defeter-
dar Vekili ve Rebbiülevvelinin sekizinde de, ikinci defa, Şıkkı Evel Def
terdarı oldu.
Devletin esasen masrafı iradına galip iken bir de yeniden elim bir
harbe girilmiş olması, ve bir iki muvaffakiyyetten sonra mağlûbiyyetlerin
birbirini takip eylemesi para tedariki meselesini pek ziyade zorlaştırdı.
Malî müzayeka Devlet adamlarını hayrete düşürecek bir mertebeyi bildi.
Paytahtta buna bir çare bulmak için toplanan meşveret hıeclisi bir şey
yapamıyor, nihayet Cezayir ve Tunus Ocaklariyle zengince tüccarlardan
istikraz akdi gibi yaraya merhem olamıyacak tedbirler ittihazından başka
çare bulunamıyordu.
Vak'a nüvis; Malî tarih noktai nazarından pek mühim olan bu vazi
yet münasebetiyle şunları yayıyor:
«Bu madde içün Dersaadette mün'akit olan meclisi meşverette bun
ca fikirler sarf olunmuş iken bir sureti hasene bulunamayüp hatta Ceza-
yiri Garp ve Tunus Ocaklarından ikişer bin kese akçe istidane olunmak
üzere mezkûr ocaklara fermanlar tahrir olunduğu sırada Bursa'nm zen
gince tüccarından dahi binbeşy^z kese akçe istidane olunması bittezek-
kür mahallinden istilâm olundukta Bursa’da servet ve yesar ile maruf
olanlar çent kimseden ibaret olup ve anlar dahi Şam ve Bağdat tüccarı
gibi zikıymet emtia ve eşya bey ve şirasma melûf olmayup ticaretleri mu
rabaha makulesi olduğu halde ekserisinin emali zimmet makulevsinden
351

olarak mümteni-üt-tahsil olmakla Bursa ağniyasından pek güç hal ile
y^zbin kuruş istidane olunabileceği inha olunmuştur.» ( 1 ).
Halbuki payitahtta müzakerelerle vakit geçirilirken ordu parasızlık
tan büyük müşkülât çekiyor, üç dört bin kesenin tezelden gönderilmesi
için Serdarı Ekrem feryatname yolluyordu. Bir çaresi bulunarak bir mik
tar olsun para gönderilecek yerde «Maliye tarihi için çok dikkate değen
şu Hattı Hümayun yollandı:
«Ben vezirime Serdan ve Ekrem’in akçe hususunda muzayikanız ma
lûma Hümayunum olmuştur. Tezelden üç dört bin kese akçe istemişsiniz
mevcut olsa alimallah kendi harçlığımı dahi gönderirdim. Bu vakitta di
riğ olunurmu. Lâkin hâzinelerin hali cenabınızın malûmudur. Bu akçe
fikri gece ve gündüz rahatımı meslûp eylemiştir. Taahhüdat ve zimmet
ve emvali miriyyenin hali böyle senei cedide Cebellûsu açılsa belki tezel
den masanfı sefere medar olurdu ve Sizce buyrultuları nasıl olmuştur
deyu hatırı Hümayunuma geldi. Kapu tarafından sual eyledim. Cebellû-
nun ihracım meşverette söyleşmişler ve Cizye buyrultuları ordu tarafın
dan verildi mi malûmumuz değildir deyu cevap yazdılar. Masanfı seferiy-
ye bu taraftan niyet olunmaktadır. Bari senei atiye Cizyelerinin buynıl-
tulan bu tarafa gelse belki tezelden biraz akçe tedarik olunurdu ve Ce-
bellû her ne kadar ise medardır. Gerek der aliyyede ve gerek ol tarafta
bütün masarif nakde bindi. Bu kadar emvali miriyye nice oluyor. Defter
dar Efendiye söyliyesiniz ve Cenabın dahi mülâhaza eyliyesiniz Senei ce-
didenin buyrultulannı ve Vebellûnun defterini birgün evvel bu tarafa
gönderirseniz ben dahi ikdam eder idim külliyetli akçe olmaz ise dahi
ceste ceste üçer beşer yüz kese göndermekte kusur etmem. Vallahülazim
bu akçe beni gecelerde uykusuz, koyuyor. Haktıalâ Devleti Aliyye imdat
eyleye Allah için olsun siz dahi mülâhaza ve say eyleyeseniz Ve cevabım
yazasınız» ( 2 ).
Vak’anüvis; bu Hattı Hümayunu yazdıktan sonra maliye meselesini
ve tahtta ceryan eden müzakerelerle buna müteferrî hususları icmal
ediyor ki Malî Tarih için kıymetli bir vesikadır *
«Elhasıl müzakıyaı maliyye maddesiyçün akdolunan mecalisi adi-
dede bu meselenin halline bir çare bulunamyup hatta mecalisin birinde
kâffci huzzar bu babta izharı acz ve hayret ile nihayet her biri onbeşer
virmibeşerbin kuruş iane etmek üzere karar vermişlerdi. Ol vaktin yir-
mibeşbin kuruşu bu vaktin hesabı ile ikiyüz bu kadar bin kuruşa vanr
ise de bu suretle ianeden hasıl olacak şey cüziyyat kabilinden olarak
mirînin derdine deva olamıyacağı malûm olduğuna ve dahili mülkten
akçe tedariki mümkün olmadığına mebni bu madde için Babı Alide Ket-1
(1) Cevdet Paşa T arihi, C ilt-4. SaJıife: 128.

(2) CevdetPaşa T arihi, C ilt-4, Sahile : 129.
352

hiida Bey Dairesinde bazı ricali Devlet biliçtima akdi meclisi meşveret
ettiklerinde dost olan Düveli Avrupa'dan birinin tüccarından istikraz
olunması tezekkür ohinup ancak karz tarikiyle alınsa rehin istiyecekleri
zahir ve bizve rehin itası müteazzir olmakla bir müddet mehil ile mema-
liki mahrusa mahsulâtından hinta ve şair ve ipek ve pempe ve yapağı
emsali eşya itası ile gerek resülmal ve'gerek faizi eda olunmak suretleri
ledettezekkür dahili mülkümüzdn akçe tedariki hususu kaç kerre müza
kere olundu ise de bir ilâcı bulunamadı. Düvelden akçe istikrazını bir
imkân bulunur ve Devlete bundan âlâ hizmet olmaz ve sureti ahz ve
edası dahi badehu düşünülerek bir çare bulunur. Lâkin bunun karan
böyle çent nefer kimse ile olamaz ulema ve sair erbabı şûra beraber ol
malıdır denilerek bunun içün bir mclisi meşveret akdine karar verilmiş
iken Devleti Aliyyede hariçten akçe istikrazı mesbuk bilmisil olmadığı
halde müzayekai Maliyyesine düşmanlar vakıf olup da Devlet Aliyyenin
zaafını anladıklan halde suhuletle husulü memul olan mesalihi hayriy-
yenin suubetini mucip olur deyi Devlet Aliyye her nekadar şiddet ve mü
zayekaya duçar olsa ağyardan ketmetmek mültezemi olup böyle bir büyük
mecliste müzakere olunan mevaddm intişan ise meczun ve mücerrettir
kelâmını huzzardan bazıları irat etmekle yine maslahat kararsız kalarak
badehu bir güzelce mütalâa olunmak üzere meclise hitam verilmiş olduğu
tarafı Kaymakamiden Hakipayı Şahaneye arz olundukta telhisin balâ
sına umuri din ve Devletine dair mesalihin tanzimleri her kesin kudre
tine göre üzerlerine lâzım iken ekseri kendi menfaatlerine bakup mas
lahatı din ve Devlet vazifeleri olmadığından başka ihfası vacip olan mec
lisleri ifşa ile tatili umura sebep olanlann Cenabı Hak lâyıklarını versun
vakıa dahili mülkümüzden tedariki nükut mümkün olsa güzel olur olma
dığı halde behemehal ilâcına bakılmak cümleye vaciptir bahar geldi ta
mam sefer masarifinin açılacağı vakitlerdir sonra maazallah pişmanlık
faide vermez Allah ve Resulü aşkına bilittifak masarifin şimdiden ilâcı
görülüp tehir olunmaya bu husus iptida Semahatlû Efendi Daimiz ile
mahfice müzakere eyleyesin ne de karar eder ise arz edesin devu Hattı
Hümayun keşide buyurulmakla Kaymakam Mustafa Paşa tebdilen Şey
hülislâm bulunan Mehmet Kâmil Efendi'nin konağına gidüp düvelden
akçe istikrazı suretini dermeyan ve bu hususu Suduri kiram ve sair ik
tiza edenler ile müzakere olunmak lâzım olduğunu ve lâkin harice teca
vüz etmeyüp gayet mektum tutulmak lâzım geleceğini beyan eyledikte
Şeyhülislâm Efendi kelâma mübaderetle Suduri kiramdan ahara tecavüz
ctmiyeceğine tekeffül ederim lâkin dahili mülkümüzden akçe tedarikinin
tariki yok behemehal düvelden tedarikine muhtacız ahardan akçe isti-
danesi gerçi kerihtir. Lâkin (Ezzarurat Tübihül mahzurat) maali üzere
maalkerahe ihtiyara mecburuz bu maddeye Sudurun mahremiyetleri lâ
muhale intişan mucip olur benden sual ederseniz indezzarure işbu istik-
\
353
f: 2 3 -2 Original from
raz maddesini tecviz ederim demekle beynil-vükelâ bu maddeye karar
verilerek Nederland'a yani Felemenk'ten istikraz olunması bittasmin Fe
lemenk Elçisiyle buna dair müzakereye girişilmiş ise de Devleti Aliyye
ile Avrupalılarm şimdiye dek bu misillû bir ahz ve itası sebkat etmeyüp
muhdes bir şey olduğundan başka tarafeyn memleketleri birbirlerine bait
ve sikkeleri mütefavit olmakla akçenin ahz ve itası türlü müşkilâta duçar
olacağına ve memaliki Mahrusa hasılatının iltizamı ekseriya mütegallibc
yedinde olmakla mahsulâtın alâsını sair tüccara bey' ve füruht ve fenasını
Felemenk tüccarına teklif ile gadir sevdasına düşecekleri zahir olduğuna
mebni Felemenklûnun bir suretle temini içün Felemenk Elçisi lâzım ge
lenler ile muhabereye iptidar eylemişti. Lâkin bunun kararı dahi vakte
muhtaç olup vakitler ise tenk olduğundan (203) senesi Rebiülahirinde
akdolunan meclisi meşverette yine maliye meselesi dermeyan olundukta
bu senein evvel baharında masarifi seferiyye on beş bin kese akçeye te
vakkuf eder, meclisler oldu. Bir karar verilemedi. Vakıtlar geçiyor. Sefer
demek akçe demek olduğu malûm oldu denilerk behemehal bir çare bu
lunmak lâzım geleceği beyan olunmakla sikkenin tağyir ve tezyifi hususu
irat olunup ğerçi bu da fena bir şey ise de çünkü mukaddm ve muahhar
türlü zaruretler tezekkür olunarak hiç birinden bir faide görülemiyerek
hatta bazılar esbabı muamelâtı umuru itibariyyeden olmakla mütedavil
olan nükudun emsali nühastan kat ve sikke darbolunarak ayniyle altın ve
gümüş gibi sarf olunmasını irat eylediğinde bu makule sikke memaliki
Mısriyye ve diyarı efrençte rabih olmayup levazımı seferiyyenin ekseri ise
bu memleketlerden celp oluna gelmekte dadü sütedi Devlet bilkülliye
muattal olur deyu re yi mezkûr cerholunmuş ve bazıları sabıklarda dahi
bakır sikke katolunmuş idüğünden bahisle rayiç olacağı veçhile üçü ya
hut ikisi bir para farz olunmasını dermeyan eyledikte bu suretin men
faati pek cüzi olduğu halde şanı Devlete dokunur deyu bu dahi kabul
olunmamış idüğünden nihayet berveçhi muharrer sikkenin tağyiriyle
altınun ve gümüşün rayicine biraz şey zammolunmaktan başka çare ol
madığı dermeyan olundukta bu suretten eğerçi hayli şey hasıl olabilir
lâkin mevcut küliyyetli nükudumuz yok ki darbı sikke olunsun denil
mekle herkesin fazla olan evanii simü zerleri Darphaneye almup ve simi
halisin dirhemi onar paradan ve altımın miskali altışar kuruş otuz para
dan olmak üzere bahalan verilüp bu suretle derdest olunan altın ve gü
müşten mağşuş sikke katolunarak bundan hasıl olan temetü sefer masa
rifinc tahsis olunmak üzere karar verildiğinden evvel emirde evanii sim ü
zerin imal ve istimali yasak olunduktan sonra her kesin ellerinde bulu
nanlar dahi fiyatı merkume ile Darphanei Âmire'ye teslim ettirilerek
eski sikkeye nisbetle hemen bir humsu miktar temessükü olmak üzere
ikişer kuruşluk sikkeler kat'i ile bundan Darphane'ye hayli varidat kay-
dolunmuştur. Lâkin altın ve gümüşün kıymeti hakikiyyesi ve eşyaya olan
354

nisbeti tabiyyesi sikkenin tağyiri ile tebeddül etmeyüp eski sikke ile yüz
paraya alman eşya bu yeni ikilik ile bittabi üç kuruşa alınmak lâzım go
lerek mübayaat hususunda bundan bir menfaat hasıl olamıyacağmdan
varidatı mefkure vehim ve hülya kabilinden olduğu biiştibahtır. Fakat
bu surette Devleti Aliyye kese ve kuruş hisabiyle veregeldiği vezaif ve
ulûfelerin humsunu tenzil etmiş olduğundan ashabı vezaifin emri idare
ve taayyüşleri duçarı müzayeka olmak lâzım gelmiştir.
«İşte ol vaktin şu kadar kuruşu vaktımızda şu kadara baliğ olur
denildikte ol vaktm sikkei kadimesi ile iş bu sikkei cedidenin farkı var
dır. Meselâ ol vaktm eski yüz paralan zamanımızda elli kuruş, ederken
sikkenin bu tağyirinden sonra ol vaktm ancak üç kuruşu asnmızda elli
kuruş edebilir. Bakır sikke bahsine gelince: Maliyyetine bakılmıyarak
meselâ şu ikilikler cürmünde bakır sikke kesilüpte ol vakıtta tine iki ku
ruşa verilecek olsa idi bu suret kâğıda sikke darp ile zamanımızda cari
olan kavaimi nakdiyae çıkarmak hükmünde olacağından bunlar Devletin
tahvili makamında olarak hâzinenin itibanna göre memleket içinde rayiç
olarak dahili memleketten istikraz demek olur idi. Bu suretin ihtiraz
olunacak yeri kalpazanların kesecekleri sikkelerin dahi düyunu hâzineye
ilâve edilmesi hususudur. Amma sikkenin mağşuşiyyetinde dahi bu key-
fiyyet cari olup meselâ zikrolunan cedid ikiliklerin takriben altmışdört
para kadar maliyyetleri olup on bu kadar parası üzerindeki sikkenin iti
barı demek olarak hakikati halde işbu on bukadar para halktan istidane
demektir. Amma bakır sikke katîolunupta maliyyetine göre sürülmesi her
devlette vukubulmuş bir keyfiyyet olarak şam devlete dokunur bir mad
de değil idi fakat bu suretin faidesi yalnız muamelâtı naşı teshil olup
sefer mesarifine karşılık olacak bir faide vermez idi.
«Elhasıl mesanfı seferiyyeye vafi olacak kadar varidatı sahiha bu
lunamayüp vükelayı Devleti Aliyye bu bapta mütehayyir iken İsveç El
çisi mevcut olan mebaliği mutalebe edegeldiği halde Dersaadette mukim
süferai saire dahi birer sureti garibe ilka edegeldiklerinden bu suretle
dahi Vükelâya hayret gelmiş idi.» (1)
Yüıe tekrar edelim ki gerek Birinci Abdülhamid'in Serdarı Ekreme
yazdığı Hattı Hümayun ve gerek Cevdet Paşa'nın o zamanın malî hâli ve
bilhassa meskûkâtım tasviren yazdığı satırlar elde hâlî tarih için fevkâ-
lade ehemmiyeti vardır.
İşler bu merkezde gittiği ve mağlubiyet mağlubiyeti takip ettiği sı
rada esasen yan hayli ilerlemiş olan Birinci Abdülhamidi pek ziyade ka-
derlendiğinden alhayet 1203 senesi Recebinin onbirinci günü (1789) oldu.
Yeni Padişah Üçüncü Selimi genç ve faal olmakla beraber cidden Vatan-1
(1) Cevdet Paça T arihi, C ilt-4, S a h tfe : 129-132.
355
perver ve yeni fikirli olduğundan var kuvveti bazuya verdi mümkün
mertebe uygun bir sulh akdini temin eylemek üzere Ordunun bir iki mu-
vaffakiyyet kazanması için icab eden esbaba başvurdu. O miyanda para
işlerine de gözatıyor, fakat aynı müşkülat hatta daha fazla bir şiddetle
ber devam bulunuyordu. '
1203 senesi Ramazanında (1789) Sadaret Kethüdası oldu. O sırada
Sadaret değiştirildiği vuku bularak vekâlet möhrü Hasan Paşa ya gönde
rilmiş ve fakat kendisi ölüm döşeğinde olduğundan Ordunun emri idaresi
kendisine tefviz kılınmıştır.
Ruslarla başlanılan ve birçok muvaffakiyetsizliklere sebeb olan
muhaı ebeler, yeni Padişahı arzu ve gayretine rağmen düzelecek yerde da
ha ziyade bozuluyor, düşman geriye atılamadıktan başka ilerlemesi bile
menolurıamıyordu. Tuna'yı geçen Moskoflar Şarki Rumelii istilâ ederken
diğer taraftan Belgrad’ıda işgale muvaffak olmuşlardı. Velhasıl tekmil
Rumeli düşmanın istilasma maruzdu. Şaziyyet bu hailde iken sür’et ve ce
saretle, tanınmış birinin iş başma geçirilmesi münasip görülerek Sadaret
möhıü. Serdarı Ekremlikle birlikte. Gazi Haşam Paşa'ya tevcih olundu.
Hasan Paşa Ordugâha gelipte idareyi eline adınca ilk işi divan maha-
line çıkarak Kethüdayı Sadri Ali olan Süleymam Raşit Efendi ile Mektu-
bii Sadn Ali Emin Efendi hin oraya ihzarı ve binek taşmda başlarım kes-
tiımek oldu (10 Rebüilahir 1204/1789).
Cevdet Paşa; her ikisinin öldürülmesi hakkmdaki şeyleri şu suretle
hülâsa ediyor:
«Bu vakayı'ı nagehzuhurun sebebi aslisi malûm olmadığından bazı
lar bunun sebebi Orduyu Hümayun Isakcı ma’berinden güzar edecek iken
Süleyman Efendi İbrail ihtiyarlarının kelâmlarına aldanarak merhum
Reisülküttap Hayri Efendi ve Mektupçu Emin Efendi ile bilittifak Maçin'-
den ubur olunmasına ve iblahara Boza bozgununun vuku bulmasına illet
olmasıdır ve bazılar dahi hod reylik ederek Fotşan ordusunun inhizamına
badi olmasıdır deyu herkes bir mana vererek cümleyi havf ve haşyet iha
ta etmiştir.
«Hasan Efendi’nin kendisinden menkuldür. Derimiş ki olvakıt Sad
râzam Hazretlerinin tab'ı hunrizlerine mutabık bir şahsi bülacep davete
gelüp de ünf ve şiddetle kalk seni Efendimiz ister diyerek esbimize bin
dirdi ve andan Sarayı Sadrâzamiye gelindikte maktulini merkuminin he
nüz kanları rizan ve etbalan giryan ve her kes havf ve telâş ile hayran ve
hirasan idi o kadar havf ve dehşet istiap etmişdi ki asla kendime malik
olamayüp Binek Taşının vüsati olmadığından bir taraftan dahi mubaşın
merkumun tacili İle maktulini merkuminin cesetleri üzeriden güzar ede
rek Huzuru Sadrâzamiye nasıl girildiğini ve ne veçhile hilât giydiri İdiğini
bilemem. Enverî tarihinde bu veçhile muharrer olup ama Vasıf Efendi
356

der ki Sadrâzam Kethüdası olan Süleyman Efendinin bahane suvi güf-
tügû olan askeri taifesi beyninde hiddet ve gılzat ve havas miyanında kib
ri nefs ve huşune tile şühreti olup Boza vakasından sonra Âsitanei Saade
te varit olan eşhas mumaileyhi zem ve kadh ile iştigal ve giderek bu hava
dis sem'i Hümayuna ittisal ve bihükmü (men mesma'ı yükil) hakkında
gayyı Şahane takarür edüp muakap olması hususu mukaddeme Sadrâ
zam tarafına ima olunmuştu. Müşarünileyh dahi ricali Devlet ve hademei
Saltanat Sadrâzamların mahkûmu olup zimamı hallü akdi yedlerinde ol
madığından gayri hodbehot bir fiile cesaret edemiyecekleri âşikâr ve Bo
za vak’ası ancak Sadrı Sabıkın fütur ve rehavetinden neş’et eylediği bedi-
dar olup Şumnu’ya varıldıkta her keyfiyyete tahsili ıtlaı vukuf akabinde
her sınıfın hal ve şanına göre ledettashih tedip ve gûşımalleri icra
olunur deyu telhis irsal ve bu vaz'ı âkilane cümleye müstahsen görülüp
gazabı Mülükâneyi dahi iclâl etmişidi. Ancak müşarünileyh Kaptanı Der
ya iken Mâlikâne müştereklerinden biri fevt ve hissei mahlûl olup cüz'i
muaccebc ile istihlasını zihninde tasavvur etmişiken tasavvurunun zaafiy-
le karardadesi çekildiğini o zaman Defterdar bulunan mumalieyh Süley
man Efcndi'den bildiğini ve hakkında izman gayz ve kin ve fırsatı düştük
te sui ceza ile mükâfat eyliyeceğini bazı mahremlerine telmih ve tebyin
etmişidi. Kezalik Mektupçu olan Emin Efendi dahi orduyu Hümayunda
müşarünileyhe Kapu Kethüdası olup bazı maslahat zımnında gelen adam
larına nıyu dürüşti ve gılzat irae ve Paşalarına varup seni fasıl ve zem
edeyüz nifak ve siayet eylediklerinden gayri ikide bir İsmail’den akçe is
tedikçe mir’inin muzayıkası olup Paşa Hazretlerinin matlubatına Devleti
Aliyvenin ifadı mütehammil olmayup kendileri mütemevvil Vüzeradan
olmalariyle din ve Devlet içün bir miktar akçe sarfeylesin dediğini dahi
müşarünileyhe isal eylediklerine binaen mumaileyh hakkında dahi gaza
bı nihanisi istikrar bulup Sadrâzam olduğu gibi tezel küri macerayı ka
dim ve hadis zevali sabru âramına hâis olup ikisini dahi esvei hal ile idam
ve hikmeti meliti allâm muktezası üzere müsmir olmadığından maada
nufusi beşeriyyede müşarünileyhe buuz ve adavet peyda olup herkes ze
valini temenni ve reca ve hatta bazı mahallerde kahriyyeye müdavemet
olunduğu tashih gerdie ulun nehadır (Men hafe savteke temenna mev-
teke) dünyayı fani kendisine dahi baki olmayüp senesi içinde defini haki
siyah ve dameni ömrü gûtah oldu.
«Vası'fm kelâmı burada hitam buldu. Eşrefi mahlûtat olan nev'i be
şerin kadri bilinmeyüp kabahatli ve kabahatsiz nice başlar kesilen a’sarı
gadr âsann hunrizlerinden biri dahi işte bu Cezayir'li Hasan Paşa idüği
malûm elan mevaddan olduğu halde bu âdatı mekruhe ol asırların Vüze-
ra ve ricali sairesi beyinlerinde kadri müşterek bir keyfiyeyet olup ancak
vekdiğere nisbetle bazıları hakkında dah merhametluce ve ehvence de
nilebilir.
357

«Vasıf Efendi her maddeyi bulunduğu devrin politikasma tevfikan
tahrir edegeldiğinden böyle hususatta sözün emniyyet olunamayiip Sü
leyman Efendi bahsine gelince siyaseten mucibi katli olacak bir töhmeti
varmivdi yoksa katli mücerret Sadrâzamın garaz ve nefsaniyyetinden mi
neşet eyledi veyahut Sadrâzam İsmail’de iken berveçhi muharrer Dersaa-
dete telhis gönderdikten sonra katline tekrar îradei katiyye mi gelmiş
idi buralar dair malûmatı sahilhamiz olmadığından hakikati bizce maç-
hul kalmıştır» ( 1 ).
Cevdet Paşa'nm son mütalaası varit olmakla beraber Hasan Paşa
nın ilk icraatı olmak cihetiyle bunun mesuliyyetinden turtulamaması ta
biidir.
Ali Raik Efendi (R ahitld)
Çerkeş’tir. Bozoklu Mustafa Paşa’nm kölesi idi. Itakım müteakip

Enderunu Hümayunun Hazine Koğuşuna alındı. Efendisi; İslâm tısulu-
na göre kendisine okuyup yazmak öğrettiği için, gösterdiği kabiliyyet
üzerine «Harinei Hümahunun dört nefer gedikli kâtipleri idadma mülâ
zım olan üç neferin zeyline kaydolunmak şerefiyle yazıcılık şerefine nail»
oldu.
Gedikliler tefeyyüz ettikçe o de yoliyle gediğe geçtiği baş ve ikinci
efendilerin hizmetleri manzuru Şahane buyurulduğu için giderek ihraz
eylediği İkinci Efendiliği hizmetin Üçüncü Sultan Mustafa beyendiği için
Baş Efendilikle taltif edildi sonradan Hanei Hassaya alınarak bir sene
sonra Mabeyincilik ve Hazinei Hümayun Kethüdalığı mesnetleriyle kad
ri yükseldi. Bu memuriyette bir kat daha sadakat ve liyakat göstermekle
gıbta uyandırdı. Silaiz emsal ve akranı arasında olduğu liyakati birunu
ri yükseldi. Bu memuriyyete bir kat daha sadakat ve liyakat gösterilme-
işgal eyliyeceğine kanaat getirdiğinden Divan Hacegânlığına zamimeten
Baş Muhasebe payesiyle çerağ buyurulmasım istetmekle müsaadei Padi-
şahi eı?an buyuruldu.
(1774) 1193 (1780) ve 1198 senelerinde üç kere Baş muhasebeci,
1201 (1787) de Tersane Emini oldu ve yine o sene Şevvalinde (17881 azle
dildi.
1202 (1788) de, dördüncü defa, Baş Muhasebeci, bir sene sonra Ruz-
namei Evvel, 1204 senesi Şabanı gurresinde (1750) ve Sadrâzam Gazi Ha
san Paşa’nm ölümiyle Rusçuklu Hasan Uaşa'nın Eadareti üzerine Şıkkı
Evvel Defterdarı oldu.1
(1) Cevdet P aşa T arihi, C ilt-4, S a h tfe : 156-160.
358

Daha evvel Defterdarlığına îradei Padişahi sadır olduğu halde Ket
hüdayı Sadn Ali ;Hasan Efendi’nin tehir eylediğini Vek'anüvis nakil ve
kaydediyor :
«Tarihi Vasıfta beyan olunduğu üzere Ali Raik Efendi'nin Defter
dar olması içün mukaddema irade olunmüşkien o zaman Kethüdayı Sad
rı Ali bulunan Hasan Efendi maddeyi tensip etmiyerek nihani tehir ile
men’ine sayetmiş vaktaki esası sulha dair olan mevad ile Ali Raik Efendi
Dersaadete gidecek oldiyse behemehal orada bu keyfiyyete muttali ola
cağı mülâhazasiyle Hasan Efendi hini vedada sizin Defterdarlığınız eğer-
çi irade olunmişidi lâkin gailei mevacibi askeriyye ve şevagili saire mu
cibi tehir olmakla Asitaneye varup geldikten sonra Imansıbınız hazırdır
kelâraiyle kendi sania ve hiyanetini tevil etmişdi. Raik Efendi'nin Defter
darlığı Dersaadette te’kit olmakla bu kerre icra olunarak selefi Feyzullah
Efendi dahi Defter Emini olmuştur» (1).
Gazi Hasan Paşa her türlü gayret ve faaliyyetine rağmen eldeki bo
zuk düzen kuvvetle bir şey yapılmak imkânı olmadığını anladığından ölü
münden az evvel Kethüdayı Sadrı Âli Hasan Efendi ile birlikte Rusya El
çisiyle müzakereye memur eylemiş ise de Sadrâzamın vefatı vukuiyle
sulhun imzası halefinin zamanına kalmıştır.
1205 senesi Rebiülevvelinde, 1790) tenzilen. Ruznâmeci oldu.
Cevdet Paşa; Enver! Efendi'nin yazısına göre. İGeli Kalesinin ve
Tuna boğazlarının istilâsı, ve (İsmail) in mahusriyeti sırasında akdolu-
nan meclisi meşverette Sadrâzamla münakaşası yüzünden tenzile uğra
dığını yazdıktan sonra Vasıf Efendi'nin evvelkine aykırı olarak verdiği
malûmatı da ilâve ederek diyor ki :
«Amma Vasıf Efendi anı red ile der k i; Raik Efendi'nin hırs ve ta
mama dair ahvalini *ve sabıka Gümrükçü Süleyman Ağa’dan lieclilipka
temessük aldığını bazılar samiai Hümayuna ilka ve beytülmali ademi sı-
yanet taksirini isnat ile hakkında ifkü iftira ederek nazan Padişahiden
sukutuna sebep olmalariyle azli tasmim olunmuşidi. Sadrâzam dahi Ri-
kâbı Hümayunda Defterdar Vekili olan Osman Efendi'nin bazan kendi
rızasına muhalif harekette bulunduğunu tefemiz ve bahane ile ızrar ede
bilmek esbabını tecessüs ederdi. Raik Efendi'nin merkezi aslîsinden su
kutunu tasmim edicek Osman Efendi'nin mahasini ahlâkından bahisle
Ordu Defterdarlığına tayin buyurulmasını telhis ettikte müeddasınca
Osman Efendi şüpheye düşerek encam kârı mülâhaza ile def’ine sayedüp
ve bazı taraflra iltica ile çaresini bulup Orduyu Hümayunun müretteba
tını teshil ve tanzim içün Osman Efendi'nin Asitanede dahi vücudu lâ
zımdır ve Defterdar Mektupçusu Mehmet Şerif Efendi bir müddetten-
beri Defterdar Dairesinde istihdam olunmuş idüğünden umuri Defteriye1
(1) Cevdet P aşa Tarihi, C ilt-5. S ah lfe: 17.
359
Original from
kesbi vukuf eylemiş olmasına nazaran Defterdarlığa elverir deyu sadır
olan iradei Senniye zikrolunan meclisi meşveret günü Serdan E kreme
vasıl olduğundan akabı meşverette Raik Efendi azl ile Ruznâmçei Evvel
mansıbma tenzil ve Baş Defterdarlıkla Şerif Efendi tebcil olundu».
Cevdet Paşa Vasıf’ın mütalâasını ayne yazdıktan sonra şu mühim
mülâhazayı ilâve ediyor ki doğruluğu söz götürmez :
«Vakayii mühimme arasında böyle tebdili Defterdar fıkrasını so
kuşturmak bir soğuk şey gibi görünür ise de Hazineler akçeden ve Ser-
hadlerde askerden tehi ve Orduyu Hümayunun perişanlığı derecesi gayete
müntehi olduğu halde bakemali hayret ve ıztırab müşettaya ric'ati icap
eden mevsimi telâş ve heyecanda gerek Dersaadet tarafında ve gerek Or
duyu Hümayunda öyle efkan zâtiyye ve ağrazı şahsiyye ile uğraşılması
insanın sabrı yanacak vakayii garibeden olduğuna mebni bu vadide
inanı hame zaptolunamayıp naçar sadetten çıkılmış olmasiyele yine ke-
rizgâhı itirazdan rehi rastı maksada gelelim» ( 1 ).
1206 (1791) Tevk oldu.
Yaş Muahedesi ak dolunup ta Üçüncü Selim'in ıslahat arzusunun
tatbikine imkân hasıl olunca ilk iş Devlet erkânından birer lâyiha iste
mek oldu.
O arada yazıp takdim ettiği lâhiyayı, verilen lâhiyalan hülasa eden
bir eser, şöyle kaydediyor :
«Devleti Aliyyenin sefer ve hazarda muted ümbih olan askerî ocak
larından ibaret olmakla bunların nizamı hayır hahan ve muteber ve akı
bet endiş kimseler nasbiyle mütebassirane hareket ve ittifakı ârâ ile bil-
müzakere tedrici tedabiri nafiaya muhtaç olup defaten ıslahı müyesser
olmadığı ve her ne kadar fikri dakik ve reyi rezin ile sa'y olunsa sini
ni vefireden beru tabiatı saniye olmuş fesadın müttedi kalilede ıslahı
muhal olup zamana ihtiyacı bireybtir ve mirî kazalardan mürettep aske
rin tefrika ve perişanı sebebi nehbü garetten gayrı bir faideyi müntie
olmayup mirî ve kura ve kasabata hasarctleri bitdefat meşhuttur» ( 2 ).
Bu mütaâlaname tedrici terakki taraftan muhafazakâr bir zat ol
duğunu göstermektedir.
1208 (1793) de, müceddeden. Baruthane Nazın nasbolunarak yine
o sene Ramazanında (1794) azledildi.
1208 Şevvalında (1794) öldü.
Muasm şairlerden, hezliyatıle meşhur, Sünni'nin tarihi:
Diriğa etti müstevfi'i Devlet canından istifa
Kodu sükkânı Defterhanei irfanı firkatte1
(1) Cevdet Paşa T arihi, C ilt-5 , S ah lfe: 72 - 73.

(2) H usul K ütüphanem de yazm a eser, S a h lfe : 33-34.
360

Yemininden verilsun defteri amâli kim zati
Rakam perdazı ta'dadı maarif idi gayette
Sebuyu feyzden etti tereşşuh şû gibi tarih
Ali Raik alelriki âbı kevser içti cennette
Üsküdarda, aynhk çeşmeden Karacaahmede giden cadde üzerinde
- Miskinler Tekkesi'ne varmadan - sol tarafta set üstünde gömülüdür.
Kitabei sengi mezarı
Tuğra
Hüvelhayyülbaki
Hazine kethüdası sonra Defterdar olup ahir
Ali Raik Efendi göçtü gitti gûyi firdevse
Ricali Devlet içre ilm ile irfan ile meşhur
Olurdu Cevdeti tab'ı mestane cûyi Firdevse
Sühande tavrı inşade yegâne zat idi Yarab
Ola ruh aşina her nazenin mihri Firdevse
Dedi bir neş'ei canı edep rahmeti fevtine tarih
Revanı bâli Raik Efendi ziba suyi Firdevse
1208
Şair idi. Bu münasebetle tercümei halini yazan Fatin Efendi (Tez-
kirei Hatime-tül-eşar, Sahife: 102) tercümei halini kısaca yazdıktan, ve
Sururî'nin tarihimde kaydettikten sonra şiirlerine örnek olmak üzere
aşağıdaki gazeli yazmıştır:
Gazel
Çeküp bu kafilei firkati bahar bahar
Havayı vasılla gurbettyiz diyar diyar
Misali lâle derununda dağı hasret var
Takılsam açılsam gül gibi hezar hezar
Gül izanne hemçu bulunmaz âlemde
Riyazi dehrde keşt eylesek diyar diyar
Hayat çeşmesinin katrai keminesi ne
Akıttı didelerimden felek pınar pınar
Sadası seyhai zağıl oldu bülbülün sensiz
Seherde nalelerin dinledim hezar hezar
Olursa Raik eğer marazi mahabbette
Bu nazmı tuhfei bezmedelim kibar kibar
Bayezit Kütüphanesi'nde 2660 numarada ve Halis Efendi'den satın
alınan kitaplar arasında kaydlı Süleyman Faik Efendi mecmuasında
asagıdetu kıt'a ile altındaki izahat yazılıdır:
Akmadın hâki rehi yâre sözümden çıktın
Ah ey eşki terim işte gözümden çıktın
361

Tâki tevbihle der dahteri reze girye ile
Neşve bahş dikeran oldun özümden çıktın
Bu kıt’a beyiti evveliki Matla denir bir mecmuada gözüme ilişüp
mazmuni bikr olmakla aceba kimin deyu taharri etmiş isemde zafer bula-
mamişidim. Sonra bu zatın olduğu tahkik ve beyti sanisi dahi bu ma
halle tenmik olundu. Mezbur Ali Raik Efendi Enderunu Hümayımdan
Hacegânlık ve nan pare ile çıkup menasıbı samiyede deveran ederek
ikiyüziki seferinde Defterdan Şıkkı Evvel ve Asitaneye avdetinden son
ra bazı menasıp ile mübeccel olup Sururî merhumun (Ali Raik alerrik
âbi kevser içti cennette) mısra'ı tarihi mucibince ki cevheridir ikiyüz-
sekiz tarihinde Baruthaneler Nazın iken vefat etmiş ve Üsküdar'da Şerif
Kapısında defnolunmuştur. Bir kerimesi kalup o dahi alile olarak ahdi
karipte müteveffiye olmuş ve nesli teselsül etmemiştir. Merhumi merkum
daniş ve dirayet ashabından ve mahbub dost güruhundan olup şiiri bil
cümle rengin ve âbdar olmadığı mutli merkumun beyti sanisinden dahi
malûmdur. Tecavezallahi an seyyiatih» (1).
Enderuni hümayundan neşet etmiş olmak sebebiyle Enderun Tarihi
müellifi Tayyarzade Ata Bey tercümei halini kısaca yazdıktan sonra
diyor k i:
«Müşarünilyh ulûmu arabiyyede meezun ve fariside behrei kâmi-
lesi runemun fenni şiir ve inşada meleke ve mahareti asarile müsbet ol
duğu bir reybi menün, salih ve mütteki, âbid ve zahid ve dervişi nihat,
sahi ve kerim ve bulunduğu memuriyyetlerin hükmü hizmeti müsteki-
mesini alâma yelik icra ve zamanında Hazinei Beytülmali bunca sefer
masarifi tevfiyesinden sonra imlâ ederek tahsili nik nam ve çünkü mi
yarı sadakat olan zuhuru vefat ve ademi herkesin ahvalini ilâna sahi-
han bir büyük miheki iberivye olduğu âzadei kaydı rakkam olmakla
müşarünileyhin vefatında zuhur eden terekesi esmanı dünyunun muh
tacı tagrim eylediği mervidir rahmetullahi aleyh rahmeten vasia.»
Yine Ata Bey; «Babüssüade üzerinde mahkûk kasideli tarih ve
Sofya'da Şeyh Bali Hazretlerine söylediği kıt’ai ranalan ilmü kemaline
delildir» diyor ( 2 ).
Babüssüade kapısına talik olunan tarihi ile Sarayı Hümayunun
muhtelif yerlerine ait kitabeler ve bir gazeli ile daha bazı tarihler Ata
Tarihi’nin dördüncü cildinin 213-216 ncı sahifelerinde yazılıdır.
Tayyar Zadenin «Kıt'ayı Râna» dediği kıt'a şudur!
Bilürken ettiğin vizr ü vebali
Ne yüzle geldin ey dil Iaübali1
(1) Süleym an Faik Efendi M ecmuası No: 2660, V arak: 23.

(2) Ata TariM , C i l t . 3. S ah ife: 36-36.
362

Şekerlensün meded şehdi şefaat
Revakı Raik ol ey Şeyhi Bâli
Sicilli Osmani (Cilt-2, Sahife: 550) muhtasaran yazdığı tercümei
haline Defterdarlıktan infisaline sebep olmak üzere «hırs ve tamah» gös
termektedir. Süreyya Bey’in buna dair olan mehazini bulmak kabil ola
mamıştır. Binanialeyh bunu Sicil Müellifinin kavli mücerredi addetmek
zaruridir.
Şerif Mehmet Paşa

Zaim Ali Ağa’nın oğludur. 1163 senei Safesinde (1759) İstanbul’da
doğdu. Zamanına göre iyi bir tahsilden sonra Devlete hizmetine girdi.
Derece derece yükselerek nihayet 1185 (1772) de Arabacılar kâtipliğiyle
Hacegândan.
Sonra Ruznâmei sani, müteakiben, Haremeyn Muhasebecisi, daha
sonra. Defterdar Mektupçusu ve en nihayet 1193 Şevvalinde (1780) Teş
rifatçı ve yine o sene Zilhiççesinde (1780) Kethüda Kâtibi, 1205 Rebi-
ülevvelinde (1790) ve Orduda Ali Raik Efendi’nin yerine. Defterdarı
Şıkkı Evvel oldu.
1206 (1791) senesinde bir aralık azledilmiş ise de o sene Şevvali
nin da (1792), ikinci defa Şıkkı Evvel Defterdarlığına tayin olundu.
Üçüncü Selim'in arzu ve emeli muharebeyi bir iki muzafferiyyet te
min ederekten kabul edilebilecek bir muahede ile neticelendirmek, ondan
sonra Devletin muhtaç olduğu ıslahata koyulmak idi. Yeni Padişah bu
emelini tahaukkuk ettirmek için her türlü esbaba başvurdu, gece uyku
larını terkeyledi. Bir taraftan asker celp ve cem'ine, diğer taraftan mu
harebenin icab ettirdiği paranın tedarikine pek ziyade çalıştı. Fakat
zaptü rabtı tamamile bozulan, manevî kuvvet namına da bir şeyi kalma
yan bu asker ve erkân ile bir iş başarmak imkân haricinde idi. Nitekim
her harp daima Rusların zaferile neticeleniyor, fekâlet felâketi takip edi
yordu. Nihayet anlaşıldı ki, sulhtan başka çare yok. Ruslarla uzun mü
zakerelerden sonra Yaş muahedesi akdolundu. îş bu suretle netice bu
lunca arzusuna, memleketin İslahı emeline kavuşuyordu. Son vaziyet
onun bu arzusunun isabeti derecesini de gösterdiğinden kanaati bir kat
daha artmış, ve kuvvet bulmuştu. Binanialeyh ilk işi Devlet erkânından,
ıslahata dair birer lâhiya istemek oldu. Diğerleri aralannda Şerif Efendi
de bir lâhiya verdi. Lâhiya verenlerin her birini kısaca tarif eden Cevdet
Paşa Şerif Efendi için diyoru k i:
«Defterdar Şerif Efendi ki muahharan Vezir olan meşhur Şerif Pa
şa'dır. Mufassal ve meşruh bir lâyiha kaleme almıştır ki Tatarcık Ab
dullah Efendi'nin lâyihası gibi bunun dahi aslı manzur ve mutalaai fakir
olmuştur» diyor.
363
Original from
Bu lâyihaları hulâsa eden eserde Şerif Efendi'nin mütalaatını gös
teren satırlar şunlardır:
«Asakiri islâmiyye kış gününde muharebe ile me'lûf olmadıklarına
binaen düşmanın galebesi esbabının biri dahi budur ve talimli asker ta-
limsiz askere galip olmak bedihiyyattan olmakla ocaklar askerini tahtı
talime komak mümkün değil ise dahi bari müşta askerimiz talimli bu
lunsun talimli askeri peyda etmenin tariki şöyle hatıra gelir ki Vüzerayı
izam ve Miri miranı kiram mansıplarında müstakar olup veçhen minel-
vücuh azl olunmaya maazallahiteâlâ tertibi cezasını mucip olur cürmü
galizi zuhur ederse olduğu mahalde kaydı görülüp bir hilâline ve cet-
bama, mirîden taarruz olunmayup yerine nasbolunacak her kim ise ana
ihsan buyurula ki halef olan adam bir kurulu dolabın içine girip çevir
meğe başlıya ve anm dahi kazandığı üzerine munzam olarak günden güne
dairesine vüs’at va haline kuvvet gelüp sefer ve hazarda işe yaraya böyle
olıcak her bir Vezir ve Paşa hal ve miktannca piyade ve süvari asker
talim edüp sayf ve şita çadırlarda ve zemliklerde tutulup mekûlât ve
melbusatlanna ve harekât ve sekenatlanna düveli Efrenciyye de olduğu
gibi rabıta verüp hazır ve âmade olalar şöyle ki asakiri mezkûre bir yere
geldikte kırbin mi olur daha ziyade ve noksan mı olur neski vahit üzere
öylece imal olunmanın tariki yoluna aralık aralık Padişahı Enam Haz
retleri Halep ve Bağdat ve Şam sair eyalât ve elviyeden birinin ikisinin
askerini getürdüp talimlerini seyr ve temaşa buyurup yine paşalanmn
yanlarına irsal ve ussat ve bugat üzerine asker tayini lâzım geldikte fi
lân ve falân Sancaklarının askerini filân Vezir yanma alup varup ol hiz
meti gördükten sonra asker yerli yerine gitmek ve sefer zuhurunda nakli
zehayir ve akmalariyçün lâzım olacak hayvanat ve merakibi şimdiden
nehci mergup üzere bir rabıtaya bend ederler ki vakti seferde bize şu
lâzım idi demeyüp hemen ferman vardığı gibi yaz ve kış demeyüp kal-
kup re si hududa gelüp bir iki üç sene ve dahi ziyade kışlalar kata tekel-
lüf olmaya bunlar böyle rabıtasın bulup Padişahı İslâm Hazretleri dahi
her birinin askerini birer ikişer kerre İstanbul’a getirtüp nizam ve inti
zamlarını re'yelayn müşahede buyurduktan sonra seferi Hümayun vu
kuunda bunlar sırf fazla ve zait tutulup yani bunlar kış askeridir deni
lerek kanunu kadim üzere caklar askeriyle ordu düzülüp işbu muşta as
keri veradan kelüp cenk takarrup eyledikte sekiz on saat geride ordu
kurup hazır ve âmade dura ve her bin neferine topçu ve mühimmatiyle
bir top verile askeri İslâm mansur ve muzaffer ileriye gittikçe bunlar
dahi ileriye vara ta şol vakta dek ki askeri İslâm avdet eyledikte bunlar
ol mahalde durup ta mevsimi sayf gelip asker gelinceye dek anda ika
met eyleyeler bir hatve ileriye gidüp geri gelmiyeler düşman eğer üzer
lerine gelirse müdafaa ve tahaffuz edüp düşman gelmez ise bunlar teca-
364

vüz etmiyeler maazallahiteâlâ askeri tslâm münhezim olur ise bunlar
olduğu mahalde durup düşmanın tahattisine mümaneat eyleyeler.
«Bu kere sefer açıldıktan sonra meram husule gelmeksizin kapan
mak muhal olduğunu herkes cezmen bilüp Girit Adası seferi gibi iş bit
medikçe ferağât olunmasın zira asker filcümle bedeviyyete alıştıkça işe
yaramağa başlıyor evvelki seferde askerin hazırlığı ziyade olmak takri
biyle her mukabelede münhezim olup sefer bertaraf iken düşman Kalcı
suyuna gelüp iklimi Kırım elden gitti. Bu seferde dört mukabele olup
birinde Devleti Aliyye galip birinde mağlûp ikisinde müsavi oldu ve düş
man Tuna'nm beri tarafında takarrür edemedi ve işbu iki seferin birine
hayırlı denmez ancak birbirine nispet olunsa seferi evvel bundan eşer
iri bunun sim hazariyyet ve bedeviyyet maddesidir ve Ocaklara evvelâ
sadık ve mütedeyyin ve akıl ve dirayet sahibi birer Ağa intihap ve bilâ
caize nasb ve istihdam edüp ilâ maşaallahiteâlâ azl etmemek üzere ra-
bıtai kaviyye verildikten sonra Eşkinci neferat sayf ve şita seferde mev
cut bulunup bir ferdi noksan olmamasının tariki suhuleti ve mahlûlât
bilâ kestim hazine manda olmak ve serhaddat mevacibine rabıta veril
mek hususları anında müzakere olunarak tanzim oluna işbu nizam açı
lacak seferde külliyen rabıtagir olmazsa dahi bazı nısfi mertebe rabıta
bulunup günden güne yoluna girer.
«Yerli namına olan Devleti Aliyyenin muvazzaf askerinden kat'a
fayda olmayüp bir cemaatın kaç akçesi ve senevi ne miktar mevacibi
varsa ol cemaatın alınması bayağıca timar ve zeamet gibi eki edüp nefe-
ratın vücudu yoktur. Bosna serhadleri böyle değil iken biraz müddetten-
beri âleme sari olan fesat bunlara dahi sirayet edüp sair kaleler ne şekil
ise bunlar dahi böylece olmuşlardır. Binaberin fimabaat mahlûl olan
yerli kulu yevmiyyesinin nısfı haline manda nısfı Rusya Devleti muka
bilinde olan serhadlerin ağa ve zabitan ve neferatma alettertip terakki
tevcih olunarak ağaların yevmiyyeleri ikişer yüz kırkar ve zabitanm yüz
seksener ve neferatm yüz yirmişer akçeye iblâğı caiz ola ve sefer vaki
olduktan bunlardan hazine mandeler ne miktara baliğ olursa hesap olu
nup düşman karşısında olan serkadlere yirmişer akçe yevmiyye ile ol
miktar neferat yazıla ve mahûllât ketmolunmamak içün on akçede bir
akçe mukataattan ihtibariyye tecvizi caiz ola.
«Topçu ocağı müceddet nizama muhtaçtır. Heyeti asliyyesiyle kal
mak elvermez hatıra gelen şudur ki, arabacı ocağı dahi topçu ocağına
ilhak oluna ve külli yevm Saadabat’ta top talim olunup başlı başına Bal
yemez topu doldurup nişana vuranlara ocak mahlûlâtından doksan do1
kuz akçe verilüp ocak mahlûlâtı kifayet etmediği halde müceddeden
verile ve sağir ve kebir iki yüz pare topun kebirine yüzer ve sağirine elli
şer neferden on beş bin tonçu aleddevam mevcut bulunup ve neferatı
topa mensup olana yani Kalyonlara isim tesmiye olunduğu gibi toplara
365
Original from
dahi birer isim tesmiye ve topların üzerine tahrir olunup filân top gelsin
denilse yüzer yahut ellişer nefer topçusu maan gelmek tabiatı saniye gibi
ola ve maazallahiteâlâ bir mahalde bir lop kalmak lâzımgelirse yüz mü
elli mi neferat ocaktan tard ve yevmiyyeleri dahi derakap hazine manda
olunup ve bir ocağa ve daireye kabul olunmayüp halk beyninde rüsvay
ve bednam kılınanlar ve bir mahalle memur kılındıklarında topkeşan
camuslan ve beygirleri kendilerine teslim olunup hitamı hizmette ah-
zoluna ve helâk ve telef olan hayvanatı Topçubaşı Ağa mahsus arzedüp
yerine başka hayvan verile ve taşralarda olan süratçi neferatımn faydası
müşahede olunmayup ve muhdes olmakla külliyen fef oluna.
«Lâğımcı ve humbaraci ocakları topçu ocağına ilhak olunup Saa-
dat Bat'ta talim ve taallüm ile fende ibrazı maharet edenlere doksan do
kuz akçe verilüp zaamet ve timarlan mahlûl oldukça Havası Hümayuna
zaptoluna ve yüz para humbaranin ellişer neferden beş bin nefer hum-
baraciei ola ve fende mahir lâğımcı beşyüz nefer olsa kifayet etmekle
ziyade ruhsat verilmeye ve zikrolunan humbaraci neferatı humbaracaya
mensup ola yani Kalyonlara tesmiye olunduğu gibi humbaralere dahi
birer isim tesmiye ve üzerlerine tahrir olunup filân humbara gelsin de
nilse behemehal yüz yahut elli nefer humbaracisi maan gelmek tabiatı
saniye gibi ola maazallahiteâlâ bir mahalde humbara kalmak lâzım gelse
neferatı ocaktan tard ve yevmiyyeleri derakap hazine manda olunup bir
ocağa kabul olunmıyarak halk beyninde rüsvayı bednam kılmalar» ( 1 ).
Bu lâyiha kendisinin Devlet işlerine vakıf ve aynı zamanda hemfikir
ashabından olduğunu gösteriyor.
Lâyihalar üzerine hemen icraata başlanılmış, askeri ve mülkî ve
Malî kanunlar ve nizamlar vazedildiği gibi ıslaha muhtaç görülen bir
çok hususatın da ıslahına tevessül kılınmıştır. Malî icraat cümlesinden
olmak üzere «îradı Cedit Hâzinesi» namiyle bir teşkilât yapıldı.
Maliye tarihini alâkalandıran bu hadiseyi Vak'anüvis; şöyle kayıt
ve hulâsa ediyor:
«Bu evanda tertip ve icra oilman nizamatı cediden biri dahi iradı
Cedit hâzineyi nizamıdır şöyle k i: Her halde ihtiyata riayet cümleye fe-
rizai zimmet iken yüz seksen iki tarihindenberi vaki olan seferlerde es
babı seferiyyenin tedariki emrinde ihtimam olunmadığından akçe fik-
danı ve mühimmat ve zehayirin noksanı kaziyyeleri ne şekil fenalıkları
intaç eylediği malûm ve bundan sonra dahi tekâsül ve müsamaha olu
nacak olursa hal neye müncer olacağı emri mahzum olmaktan naşi fi-
mabaat esbabı huzur ve asayişe meyi ve iltifat ile izaai evkat olunmak
caiz olmıyacağı ve halbuki asakirin ıslahı ahvali ve umuri seferriyyenin1
(1) H ususi K ütüphanem de yazma eser, S a h ile : 17, 47, 62, 78.
366

ikmali ol vaktin hükmünce varidatı kadimeden başka senevi lâakal yirmi
bin kese akçe varidatı cediyeye ve sefer için şöylece hazır ve mevcut bu
lunmak üzere yüzelli bin kese \te belki daha ziyade nakit akçeye muhtaç
görüldüğü cihetle yukarda beyan ettiğimiz veçhile rüsumu zecriyye mi-
sillû müceddeden ihtira olunmuş olan bazı varidatı cediden başka on
kese akçeden ziyade faizli olan mukataatı mahlûlenin işbu yedi senesi
Cumadelahinesinden itibaren miriye zabtı nizam ittihaz olunarak bu ni
zamın muhafazasına ricali Devletten birinin îradı Cedit Defterdarı nas
biyle memuriyyeti ve berveçhi meşruh tertip olunmuş ve olunmakta bu
lunmuş olan varidatı cediye eyyamı hararın dahi ve harcına kanştınl-
mıyarak başkaca hıfzolunması karargir olup balâda icmalen işar olun
duğu ve zirde tafsil olunacağı veçhile derdesti tanzim olan talimli as
ker nezareti dahi eazimi ricali Devleti Aliyyeden birinin uhdesine tef
viz olunmak lâzım geldiğine mebni işbu nazaret mansıbına İradı Cedit
Defterdarlığiyle filasıl umun maliyyenin bir şıkkı iken bir müddetten-
beri ameli mandegânı ricalden birine tevcih oluna gelen Şkkı Sani Def
terdarlığı dahi ilhak olunarak ve fimabaat nazır olanlann baisi nüfuz
ve itiban olmak içün yedek getirmeleri ve güze kaplı üst kürkü ile Divam
Hümayuna gelüp Kubbe altında Sadrazam’ın huzurunda filasıl umumî
istifanın bir ışkkını idare eden ikinci Defterdarlann kuut eyledikleri
makamda yani Baş Defterdarlann alt tarafından oturmalan ve kendisine
hitap olundukta talimli asker Nazır Efendi deyu yazılup tevcihat defte
rinde dahi Şıkkı Sanilik ve îradı Cedit Defterdarlığı inzımamiyle talimli
asker Nazareti deyu kaydolunması niza mittihaz kılınarak nezareti mez-
kûre şerifin on üçüncü günü sabıka Kethüdayı Sadn Âli olan Mustafa
Reşit Efendi’nin uhdesine tefviz ve bu memuriyyet içün kendisine senevi
elli bin kuruş maaş tahsisi ve maiyyetine müstevfa maaşlar ile kâtipler
ve mahsus veznedar tayin ve kapu arasında bir îradı Cedit Hâzinesi
teşkil ile kablennizam Darphanede zapt olunan gerek Tersane masan-
fma merbut ve gerek gayri mecmuu mukataat ve derya zemat ve timar-
kın ile canibi mirîden idare olunmakta olan rüsumi penpe vesair mu-
kataatın iki yüz sekiz senesinden ve esham mahlûlâtınm işbu nizam tari
hinden itibaren mecmuu ve kezalik Nizamı Cedit iktizasmca faizi on kese
den ziyade olmakla zaptolunacak mirî ve Haremeyin mukataatı ve es
hamı ve humbaraci timarlan bicümletiha îradı cedide rapt ve zecriyye
hasıtalımn hini ihdasından itibaren ile mecmui sermaye olarak Nazili
mumaileyh yedinde hıfz olunup ber minval sabık Nizamı Cedit iktiza-
sınca zapt olunacak on keseden ziyade faizli mukataatı mahlûlenin beş
senelik ve eshamı mahlûlenin üç senelik hesabiyle muacceleleri mirî hâ
zinesine ve kasn yed olunacak eshamın beşer senelik hesabiyle muac
celeleri fariğlerine zecriyye hasılatından teslim olunması şart kılınmış
ve beher sene işbu iradı cedidin miktan malûmu Hümayun olduktan
367

sonra gayri ez masarif fazlasının kapu arası hâzinesinden Darphanei
âmirede başkaca âmade ettirilen kârgir hâzineye nakli ve işbu nizam ta
rihine gelince Devletin bilcümle masarifi miri hâzinesine ait olmak em
valden idare olunagelüp ancak elhaleti hazihi muktezayı nizamatı cedi-
deye nazaran Humbaraci ve Topçu ocaklarının masarifi sabıkasına teza-
yüt geldiğinden başka muallem asker dahi ihtira ve Kalyoncu neferatı ve
zabitam zabıtai uhraya ithal olunmakla gerek bu veçhile tezayüt eden
masanfı sabıkanın ve gerek kanunu cedit iktizasından olarak bundan
sonra ihtira olunacak masanfı levazımı seferiyenin cümlesinin idaresine
mirî hâzinesinin ademi tehammülü tahakkuk ettikte maddesi ve miktan
ve mahalli sarfı tasrihiyle ba Hattı Hümayun işbu idan cedidden iane
olunması idan cedit kanununda tasrih olunmuştur.» ( 1 ).
Yine o zamanın icraatı cümlesinden olup tarihi maiye taallûku olan
aşağıdaki satırlar aynı eserden nakl olunmuştur:
«Bundan akdem beyan ettiğimiz veçhile eyalât asakirinin nizamı
halleri zımmında tanzim olunan Timar ve Zeamet kanunnamesinde hası
latı seneviyyesi beşyüz kuruştan nakıs olan zuama ve erbabı timara kasn
yed ve mahlûl ve na mevcuttan ilhak ile senevileri beşer yüz kuruşa iblâğ
olunması münderiç olduğundan Eşkenci zeamet ve timarlannın hasılatı
malûm ve defteri Hakanide mukayyet olupta ilhakı arzolundukta Kuypu-
da müracaat ile tevcih olunmak üzere eyaletlû asakirin yoklamalarına
anemim olanlara her bir zeamet ve timann hasılatı sancaklısı marifetiyle
taharri ve tashih olunarak defterleri irsal olunması tenbih olunmuş idi.
Bazı yoklamacılar tarafından varit olan defterler mücerret sancaklının
ihbarları üzerine yazılmış olarak sahih olmadığı erbabı vukufun ihbarla-
riyle sabit olduğundan fimabaat hasattan mudadem bilâ veled fevtinden
mahlûl olan zeamet ve timann miktan hasılatı bilinmek ve arzolunan mü
lâzıma bir diyecek kalmamak içün iptidaki senesi İradı cedit hâzinesi ta
rafından idare ve senei âtiye martından zapt etmek şartiyle tevcih ve be
ratı ita olunması nizam ittihaz kılınmıştır» ( 1 ).
1207 senesi Şabanının yirmi sekizinci günü azledildi.
1208 senesi Ramazanında (1794) Baruthane Nazın, sonra Baş Mu
hasebeci ve 1209 senesi Cumadelevvelinin on dördüncü (1794) Ruznam-
çei Evvel, 1210 Cumadelevvelinin yirmi sekizinci günü (1795) de Kethü
dayı Sadn Ali oldu.
Baruthane Nazaretinde meşkûr hizmetlere muvaffak olduğu için
Baş Muhasebecilik ve müteakiben Ruznamçei Evvellik mansıplarına ge
tirildiği halde Baruthane Nazareti ilâveten uhdesine verildiği gibi bu de-
(1) Cevdet Paşa T arihi, C ilt-6, S a h ife : 50.

(2) Cevdet P aşa T arihi, C ilt-6, S a h ife : 52.
t
368

fa da «marifetiyle müceddeden inşasına mübaşeret olunarak hitama karip
olan Azatlı Baruthanesinin hitamına ve teferruatı olan mevaddı mühiin
menin itmamına değin» Baruthane Nazareti ilâveten uhdesine bırakılmış
bu işi hakkiyle başararak Hünkârın lâyık olduğu teveccühüne nail olmuş
tur.
Vak'anüvis; bunu şöyle yazar:
«İstanbul ve Gelibolu ve Selânik Baruthaneleri birleştirilerek bir
Nazaret tahtına konulup Şerif Efendi uhdesine ihale olunalıdanberi ba-
rutçuluk sanatı epeyce hüsnü suret bularak güzel barutlar imal olunmak
ta bulunulmuş ise de bunların çarkları hayvan ile idare olunagelüp hal
buki hayvanatın bazısı kavi ve bazısı zayıf ve hareketleri gâh ağır ve gâh
seri olmaktannaşi bir düziye döğülmeyüp bu cihetle çıkan barutlar bir
sınıf ve derecede olamadığından ve mai cari ile idare olunan çarkların
tokmaklan mütesaviyüddarp olup bundan başka hayvanat masrafından
vareste olduğu ve amelenin hemen nısfı miktannı taklil kabil olacağı ci
hetlerle masarifi imaliyye dahi kalil olacağına mebni İstanbul civarında
su çarklan yapılması Şerif Efendiye emr olunmakla ledettaharri Çek-
mecei Sağir karyesinde vaki Azatlı ham karyede değirmen çevirir başlı
bir su bulunmağın kariyei mezkûrede müceddeden bir âli baruthane ve
bir büyük havuz inşasına mübaşeret olunup bu esnada Şerif Efendi ber
minval sabık Kethüda olmuş ise de baruthaneler Nazareti yine uhde
sinde ipka olunmakla az vakit zarfında ikmal ettirmiş ve tebeai Devleti
Aliyyeden ve Ermeni milletinden Araklı nam merdi sahibi liyakat dahi iş
bu yeni baruthanede musanna çarklar ve sehl-ül-idare dolaplar ve sair es
babı teshiliyye icat eylemiş ve çent mah zarfında işbu baruthanede barut
imaline başlanmıştır. Bundan sonra Gelibolu ve Selânik baruthanelerine
artık ihtiyaç kalmamakla anların tertibatı dahi Istanbul Baruthanelerine
nakil ve tahvil olunmuştur» ( 1 ).
Yine o sene Şevvalinde (1796) Ruznamçei Evvel ve 1211 Cumadelev-
velinde, (1796), ikinci defa. Kethüdayı Sadrı Âli ve Baruthane Nazın oldu.
1213 senesi Saferinin yirmi dördüncü (1798), günü «Mısır seferi mu-
kaddimatı zuhur etmekle evvelkiden kat kat ziyade barut imali lâzım ge-
lüp Baruthaneler Nazareti üzerinde olarak muvaffak olmuş ise de böyle
vakıtta hem Kethüdalık ve hem de barut idaresi müteassir görülmekle
azil* olundu ( 2 ).
Bir kaç gün Sonra Defter Emini, ve yine o sene Zilkidesinin doku
zunda (1799) Rikâbı Hümayun Defterdan oldu.
(1) Cevdet P aşa T arihi, C ilt-6 , S a b ite : 181.

(2) Cevdet P aşa Tarihi, C U t-6, S ah ife: 263.
369
f : 24- 2

UNIVERSITY OF CALIfORNIA
Yapılan Tevcihatı bakılacak olursa Kethüdayı Sadrı Ali memuriyye-
tinden çekilmesi için gösterilen sebebin yerinde olmadığı anlaşılır.
«Bu gibi garibelere maatteessüf sık sık tesadüf olunuyor. Doğrusu
Baruthaneler Nazaretiyle Kethüdalıktan azli için gösterilen mucib sebe
be gülmemek mümkün değildir. îki vazife görülemiyecek ise bunlardan
biri her halde Kethüdalık uhdesinde ipka olunur. Baruthane Nazaretinde
diğeri getirilirdi. Fakat maksat onu atmak, sonra atışı bir mucibeyle bağ
lamak. Amma bazı kere de böyle gülünç olurmuş düşünen kim
1214 (1800) de Tersane Emini oldu. Ertesi sene azl edildi.
Fransızların Napolyon kumandasındaki askerle Mısır'ı işgalinden-
itibaren geçen uzun müddet zarfında Akkâ’da Cezzar Ahmet Paşa'dan ye
dikleri darbeden sonra Napolyon'un orduyu bırakarak Fransa’ya dönmesi
ve Ingilizlerin lehte müdahale eylemesi neticesinde Fransızlar bozulmaya
başlamışlardı. İşte ordunun muvaffakiyyetine dair haberler tevali etmesi
üzerine Mısır mülkî ve malî işlerinin ıslahı için iktidar erbabından biri
nin intihabı lâzımgelmiş. Şerif Efendi Defterdarlıkla Mısır'a gönderil
miştir.
Vak'anüvis; bunu şu suretle naklediyor:
«Ve çünkü Mısır'ın umuru mülkiyye ve maliyzesi müceddeden te
sis olunacağı cihetle eazımı ricali Devleti Aliyyeden bir zatm Mısır Def-
terdarlığıyle izamı lâzımei halden bulunduğuna mebni sabıka Tersanei
Âmire Emini Şerif Efendi Mısır Defterdarı nasbolundu» (Rebiülevvel
1216 (1801) ( 1 ).
Müstebidane icraata alışmış olan Vali Hüsrev Paşa ile geçinemediği
cihetle 1217 senesi Cumadelahiresinde (1802) istifa etti.
Vak'anüvis; istifası umumî teessür uyandırdığını söylüyor:
«Mısır Defterdarı Mehmet Şerif Efendi Mısır Valisi Hüsrev Paşa'nın
etvar ve ahkâmından hoşnut olamadığı cihetle istifa eylemiş olduğundan
evvaili Cumadellahirede azil ile yine ol tarafın ahvaline vukufu olan Def
terdarı Sabık Mehmet Rezcai Efendi nasbolundu. Lâkin Şerif Efendi'nin
her hal ve hareketinden Mısır ahalisi memnun ve müteşekkir bulunduk*
lan cihetle azlini haber aldıklan gibi küçüğü büyüğü pek ziyade müked-
der olmuşlardır» ( 2 ).
O sırada Necit'te zuhur edip Hicaza doğru sarkan Vehhabile-
rin fenaliklanna, sed çekmek ve Devleti meydan alan büyük bir gaileden
kurtarmak maksadiyle hemen Cidde ve Habeş Valiliğine tayin olundu.
Şevvalbaşlannda Hicaz’a gitmek üzere Mısır'dan hareket sırasmda Veh-
(1) Cevdet Paşa Tarihi, C ilt-6. S ah lfe: 312.

(2) Cevdet Paşa T arihi, C ilt-7, S ah lfe: 136.
370

habilerin taaddiyatmdan şikâyet etmek üzere Mekke’den bazı muteber
satlav İstanbul'a gitmek üğere Mısır'a gelmişlerdi. Demek oluyor ki me-
muriyyeti en mühim ve tehlikeli bir ana, daha doğrusu ateş bacayı sar
dığı bir zamana tesadüf eylemiş idi. Fakat ömrü vefa etmiyerek hayata
gözlerini yumdu Cumadelahir 1218 1803).
Vak'anüvis; ölümünü şöyle yazar:
«Ve bu evande Cidde Valisi Şerif Paşa hulûlü eceli mevudiyle vefat
eylemiş ve müdebbir ve muktedir bir zat bulup ta Cidde'ye göndermek
hayli düşvar bir iş olduğundan Vehhabilerin tedibi çaresi düşünülürken
anın vefatı haberi dahi varit oldukta Babıâlice fikir ve endişeyi mucip
bir keyfiyyet olmuştur*.
Cevdet Paşa; iktidar ve liyakatini gösteren bu satırlardan sonra ter-
cümei halini kısaca yazıyor ve nihayet şu malûmatı ilâve eyliyor:
«Cidde’nin emri muhafazasında hüsnü hizmet gösterdi. Sıdku isti
kamet ile benam ve sahi ve güler yüzlü olmak hasebiyle makbulü enam
olup ancak idarei beytiyyesince müseyyep olduğundan Mısır'da eline
külli mal geçmişken yine dairesinin idaresinde zahmet çekermiş. Ne hal
ise yerine birini bulup göndermek güç olduğundan Hicaz'ın böyle hen-
gâmı ihtilâlinde vefatı Devletçe badii keder olmuştur» (1).
Sicilli Osmani’de (Cilt-3, Sahife: 143) evlât ve ahfadı hakkında şu
malûmat mevcuttur:
«Mahdumu (Sait Siret Bey’dir) bunun mahdumları (Nihat Bey)
ile (Küçük Şerif Paşa) dır. Ahfadından biri de (Avni Efendi) dir.»
Sait Siret Bey'in tercümei hali Sicilli Osmani'de (Cilt-3, Sahife: 41)
«Sait Siret Bey; Cidde Valisi Şerif Paşa mahdumudur. Müderris
1238 (1822) de Galata Mollası oldu. Bedehu bilâdı hamse ve 1245 (1829)
da Mekke Payesi oldu. 1246 (1830) da fevt oldu şairdir».
«Siret mahlasiyle bir miktar eşan» olduğunu söyliyen Fatih Efendi
(Tezkirei Hateme-tül-eşar, Sahife: 204) örnek olmak üzere şu gazeli der-
cetmiştir:
Edince gönlümü divane arzuyu bahar
Müselsel oldu zebanımda güftügûyu bahar
Kalırdı elde misali şemamei anber
Rubude olmasa çevkânı çarha gûyu bahar
Feda edip bizi gitmişti şimdi güler açup
Kızardı hacleti avdetle sanki ruyu bahar
Düayı bülbüle âmin han olup mürgan
(1) Cevdet P aşa Tarihi, C ilt-7, S a h ife : 22».
371

Açıldı müşterii aşka çarsuyu bahar
O serv kameti bağı hayale aldıkça
Döker sirişkini Siret misal cuyu bahar
Babası gibi şair olan oğlu Nihat Bey'in tercümei hali Tezkerei Ha-
time-tül-eşar'da (Sahife: 426) şöyle yazılıdır:
«Nihat Bey Şerif Paşa zade salif-üt-tercümei Sait Siret Bey merhu
mun sulbünden bin iki yüz on dört tarihinde kademnihadei sahai vücut
olup mukaddema bir müddet Divanı Hümayun Kalemine devam ve muah-
haran Mısır'ı Kahire canibine azimet eyleyüp bir vakit hizmeti kitabet
te istihdam ile bilahara ihtiyarı tekaüt eyliyerek Kahirei mezburede kûşe-
giri istirahat ve bir vakit mürurunda Mekkei Mûkerreme’ye azimetle bir
kaç sene müddet seygule güzini mücaveret olduktan sonra Kahirei mez-
bureye avdet ve bir müddet ikamet ile iki yüz altmış senesi Dersaadete
muvasalaat eyleyüp sâniye rütbesine nail ve Ziraat Meclisi âzası sınıfına
dahil olmuştur. Mumailey bezlegû şairi handeru olup Divança olacak
kadar eşan ve hezl güne bir miktar güftan vardır. Tahziri suğar ve kü-
bardan kendisiyle ülfet ve ihtilât etmiş ve belki kazaen bir mahalde ken-
düye aşinalık eylemiş olanlardan bir nevi hiciv ve zemmine ve yahut bir
suretle şeamti kademie uğramamış ferdi âferide kalmıştır. Binaenaleyh
tesma, bilmuidi hayrümmin en terah kelâmı zamimei tercümei hali me-
lâmet encamı kılınmıştır.»
Şiirlerinden bir örnek
Culerle günsarda çağlardı gûhken
Zannetme kendi kendine ağlardı gûhken
Şiirinin acı sözlerini yeledikçe yad
Zenciri eşke dağlar bağlardı gûhken
Bazan derdi aşkta her barı kânnı
Nakdinei şirişkle sağlardı gûhken
Dağlarca yara içün elemi variken yine
Narı elemle gönlünü dağlardı gûhken
Gûhu belâda ben dahi giryan idim Nihad
Zannetme kendi kendine ağlardı gûhken
Diğer hafidi (Şerif Mehmet Paşa) nın tercümei halini Sicilli Osma-
ni (Cilt-3, Sahife: 147) şöyle yazıyor:
«Şerif Paşa zade Sait Siret Bey'in mahdumudur. Mısır'da bittefey-
yüz Müdürlüklerde ve biddefat Heyeti Nazzarde ve Hariciyye ve Dahiliy-
ye ile Riyaseti Nüzzarda bulundu. 1293 Rebiülahirinde Reisi Nazzar iken
Vezaret ihsan buyuruldu. Badehu 1295 de Riyaseti Nazzara geçüp çent
sene mürurunda infisal etmiş ve 1301 de vefat eylemiştir. Mısır erkânın
dan biri idi. Mücerrep, müştekim, asildir.»
372

Üçüncü hafidi Avni Efendi'nm tercümei halini yine Sicil (Cilt-3,
Sahife: 609) «Şerif Paşa hafididir. Kalemden yetişüp Hacegândan oldu.
1238 de Rodos Mukataacısı olup badehu fevt olmuştur» suretinde yazı
yor:
Zamanı şairlerinden (İhya) Efendi şu kasideyi takdim etmiş ve
naili ihsan olmuştur:
Kasidei peçe dersitayişi Defterdarı sabık Şerif Efendi (1).
Görünmese nola heçiin peri o şuhi zarif
Girermi desti nikâhe inç öyle cismi lâtif
Verirse muğpeçe sabunu camı billûru
Elin bu gussadan ey rind olma gamle elif
Ne gösterir bana mir'at ikide bir aksin
Ne \eçhile ola cana muhabbetin tansif
Nikâhı rağbet eder ana bir gün ol âfet
Niyaznamemi çün durbin ederse nasif
Nevidi mithati zatiyle bir keremkânn
Felekte gûşi hilâli ben eyledim teşnif
Güzide zatı şeref mendi âlem ârâ kim
Debiri çarh anı bu resmile eder tavsif
Sütude menkıbe serdefteri hüner mendan
Bülent mertebe Müstevfü selif ü afif
Şerif Efendi o müşkitpesent kim oldur
Umuri muszdilei Devleti fehimi arif
Nedir o nuri sabahat cemali pakinde
Nedir o mihri vefa mutlai o taTîi lâtif
Müzap olur dahi ruyin ten olsa hacletle
Eder o mertebe mihmanı bezmini taltif
Olurdu Kursı mihin sinebendi rahşi eğer
Edeydi carhı gülfei felek anı tanzif
Sana bu Devleti uzma değil midir
Sana bu fahr yetişmez mi ey çuzeri zaif
Nüh bezmi kim ede ol zatı pür hüneri teşrif
Ede cihana senin gibi bendesin ta'rif
Senin de vâcibei zimmetin değilmi dua
Teşekküren hele fikret eyadigân lehif
Cihanda oluna ta kısmeti ezel taksim
Huda ede rakamı ömrü devletin ta'rif.
(1) D tauu İhya, Bayezdt Kütüphanecinde yazma nüsha, Ncx 5650, Varak: 44.
373

Osman E fendi (M orali)
Ricalden Morajı Süleyman Penah Efendi'nin oğludur (1). tyi bir

tahsilden sonra Dairei Defteriye intisap etti. Zamanla ilerleyerek Halife
ve nihayet Başhalife ve Hacegândan oldu.
1198 (1784) de Mektubii Defteri, 1205 Zilhiccesinde (1791) Rikâp
Defterdarı, ertesi sene (1792) Şerif Efendi'nin yerine Şıkkı Evvel Def
terdarı oldu. Fakat bu memuriyeti imtidat etmiyerek yine o sene Şevva
linde (1792) Tersan Emanetine nakil ve tahvil olundu.
Ruslarla sulh akdedilere kÜçüncü Selim'in emel edindiği İslahata
başlama imkânı hasıl olunca ilk işi ricali Devletten birer lâyiha istemek
etmek oldu.
Cevdet Paşa; lâyiha takdim edenlerin her birini tarif ederken diyor
k i: Tersane Emini Osman Efendi ki Morali Efendi deyu maruftur. Ecil-
lei ricali Devletten âlim ve fazıl bir zatı nadir-ül-emsil idi. Mükerreren
Defterdar olup ibrazı liyakat ve maharet etmiştir» (2).
Lâyihası birinciliği kazanan Tatarcık Abdullah Efendi'nin lâyihasiy-
le ikinciliği temin eden Defterdar Şerif Efendi'nin lâyihalarına nazaran
pek muhtasar olup bilhassa askerin ıslahına ehemmiyet verilmesini tav
siye etmektedir:
«Cümleden ziyade Topçu Ocağında mütefennin top ustası olarak
lâakal bir iki bin neferin vücudu derecei vücupta olmakla ömründe top
değil tüfek atmağı bilmez ve Tophane semtine geçmemiş ve sefer görme
miş başı kavuklu etbe ve esnaf makulesinden olan topçu yevmiyyeleri alı-
nup işe yarar ve her biri kale değer yiğitlere kimine terakki kimine mü-
ceddet olarak Topçubaşı Ağa marifetiyle verilüp ama kime verildiği bi
linmek içün o makule yiğitleri binnefis Huzuru Sadrı Aliye ihraç ve ilâm
ve herbar top talimiyle kesbi maharetlerine ikdam olunmak ve Topçu-
başılar dahi idarelerine kadir sahibi nüfuz ve şecive mütedeyyin adam
(1) «Süleyman P ehah Efendi; M ora’d a TrapoliçeTi İsm ail E fendi sulbünden 1158
(1740) de tevellüt edip D ersaadete gelerek K üçük M ustafapaşa"ya D ivan K âtib i
oldu. B adehu H ocalık rütbesi verilip 1177 (1763) Şevvalinde K üçük T e z k ire d b a
dehu K ethüda Kâtibd oldu. 1178 R am azanında (1765) azille Magosa*ya gönderildi.
Dokuz m ah so n ra B u rsa ’ya nakil ve b ir m üddet sonra Maliye Tezklrecisi o lu p se
fe r vukuunda O rduyu H üm ayun ile gitti. 1183 R am azanında (1771) Sipah K âtib i ve
84 de M evkuf ati ve 85 M uharrem inde (1771) Süvari M ukabeleci o lu p 1198 d e yine
M utbah E m ini ve Recepte te k ra r Anadolu M uhasebecisi oldu. 1200 Zilkadesinde
onunda (1788) vebadan m atunen fev t o lm u ştu r İd M ahm utpaşa’d a m etfundur.
T u ruku aliyyeye intisabı ve m anzum ve ilâhiyyatı ve eş’a rı vardır. M ahdum ları
O sm an ve Y usuf ve Agâh Efendilerdir». (Sicilli Osm ani, C U t-3, S a îıife : 87.)
(2) Cevdet P aşa T arihi, Cilt -5, S a h ife : 8.
374

olup mademki hiyaneti zahir olmıya az vakitte azl olunmayüp devam
ve istikrar lâzımdır» (1).
Lâhiyası muhtasar olmakla beraber yeni fikirlerden olduğunu gös
terecek kadar vazıhtır. Başı kavuklulardan şikâyet etmesi eskilikten mü-
teneffir, ve yeniliğe meclup olduğunu açıkça gösterir.
1208 (1794) de, ikinci defa, Şıkkı Evvel oldu. Bu defaki memuriyye-
tinde bazı kaideli icraatı görülmüştür. Bunların birincisi Takvim'in ısla
hıdır. Tarih usulundavki bilgisi bu bahse müteallik müteaddit yazılariy-
le ve bilhassa «Takvim-ül-edvar» gibi kıymetli eserle ispat eden Cevdet
Paşa bu münasebetle Maliye Tarihini alakalandıran şu mühim izahatı
veriyor:
«Filasıl milleti îslâmiyyede yalnız tarihi Kamerî meri iken hülâfa-
yı Abbasiyye'den Tayibillâh asrında tesfiyeyi mesalihi Devlet için kaba
ca bir hisabı takribi olarak her otuzbir senei Kameriyye otuz senei Şem-
sîyye itirar ile senei Şemsiyye hisabı vazolunmuştu. Badehu Devleti Aliy-
yede dahi bu kaide cari olmuştur. Lâkin seneler Kamerî ve şuhuru Şem
sî olduğundan her otuzüç senede bir sene atlanarak tashih olunabilmiş
tir.
«Hatta bin seksen altı senei Hicriyyesinde iptidayı Mart Zilhicce
nin yirmi beşinci günü vaki olarak, seksen yedi senesi içinde Mart vaki
olmadığı halde evvelce Mart olan mirî hizmetleri seksen yedi senesi Mar
tında mahsuben tevcih ve senetleri olveçhile tanzim edilmiş ve sonradan
tedahül senesi olduğuna kesbi ıttıla olunarak ol senetlerin seksen sekiz
senesi Muharreminde vaki Mart olmak üzere tashihleri ferman buyurul-
muştu. Buna dair sadır olan Fermanı âli Hazinei Celilede mukayyetti*.
Sureti zirde (6) rakamiyle irat olunur.
Ve filasıl varidatı Devleti Aliyyenin bazısı Kamerî ve bazısı Şemsî
itibarivle alınageldiği halde masarifi ona göre mürettep olmadığından hi-
sabı Hazine fasit olup ezcümle sertadlerdeki ocaklık mevacibi senei Ka
meriyye hisabiyle mürettep olduğu halde anlar bu mevacibi zamanı zab
tı Mart olan mukataat ashabından mutalebeye mecbur ve eshabı mukat-
aat ise tedahül senesinde Ma*tm fikdanı hasebivle edadan imtinada mağ
dur olduklarından bilahara Hazîneye rücu etmekle tashihi hisap için Sul
tan Mahmut Hanı Evvel Hazretlerinin asrında saniyen Defterdar olan
Elhac Atıf Mustafa Efendi tarafından takdim edilmiş olan takrir izahı
maddeye medan olacağından sureti zeyilde (7) rakamivle irat olunur.
«Atıf Efendi bu bapta berveçhi bâlâ bir esas vazedip badehu (1205)
senesinde Gümrükçü olan Hasan Ağa ashabı Gümrük hakkında suhuru
Kame*!weyi suhuru Semsivveve tahvil etmiş ise de Malikaneler hakkın
da bu karışıklık baki kalmış idi.
(1) H ususi K ütüphanem de yazma eser, S ah lfe: 62-63.
375

«Bu kere Defterdar bulunan Morali Osman Efendi bu dakika
ya kesbi ıttıla ederek tedabiri lâzimeye iptidar eylemiştir.
«Şöyle k i: ötedenberi aklâmı Hâzinede mukayyet olan mukataatı
mirîyyenin mallan filasıl kuruş itibar olunmuş ise de beher kuruşuna iki
şer akçe ve eğer sümün deyu vaz ve kaydolunmuş ise beher bin akçesine
on dörder akçe tefavütü hasene namiyle zam olunagelüp Defterdar Os
man Efendi ise bu esnada derkâr olan muzayekai maliyyeye mebni vira-
datı Hâzinenin tezyidi zımmında mahariç ve mevaridini teftiş ve tahkik
etmekte olmasiyle işbu tefavütü hasene namiyle zammolunagelen meb
lağın sebebi vaz ve keyfiyyeti nizamım tedkika iptidar etmişti. Hususu
mezkûr ise ketebe ve Hulefayı Hâzineden ledessual senei Kamerîyyenin
iptidası Muharrem ve intihası Zilhicce olarak ashabı takvimi nücumu
hisapça her ay yirmi dokuz gün on iki saat kırk dört dakikadır ki cebri
noksan tarifiyle âmmenin itikadı üzere bir ay yirmidokuza ve bir ay
otuza gelir ve ol hisap üzere bir senei Kamerîyye üçyüz elli dört gün se
kiz saat kırk sekiz dakika olur. Bir senei Şemsîyye dahi üçyüz altmış
beş gün beş saat kırk dokuz dakika (bir senei Şemsîyye tlçyüz altmış beş
gün beş saat kırk sekiz dakika kırk bir saniye olup Hâzinece saniye iti
barından sarfı nazarla kırk dokuz dakika itibar olunmuştur) olduğun
dan bir senei Kamerîyye ile bir senei Şemsîyye beyninde on gün ve yir
mi bir saat bir dakika tefavüt bulunmakla Muharremi mukataatı zapt
edenlerin adedi ayyamlannda tesavi bulunmayup faraza bir Muharremi
mukataa ile bir Marti mukataanm mallan yüz kuruş olsa Muharremi
mukataa sahibi takriben üçyüz elli dört günde bir kere yüz kuruş ve
Marti mukataa sahibi üçyüz altmış beş günde bir kere kezalik yüz ku
ruş vermek icap edeceği ve masanfı mirîyyenin ekseri Senei Kamerîyye
itibariyle rüyet ve itibar olunduğundan her otuz üç senede bir kere bu
masanfın bir senelik karşılığı mefkut olmak lâzım geleceği cihetle senei
Şemsîyye itibariyle zaptolunan mukataatm emvali mukayyedelerine te
favütü hasene namiyle on bir günlük kadar mal zam olunagelmiştir deyu
cevap veregeldiklerine ve halbuki bir kuruş yüz yirmi akçe olmasile on-
bir günlük tefavüte mukabil zammı lâzımgelen malın miktan yüzde üç
buçuk akçeden ziyade olmağın matlı kuruş olarak mukayyet olan mütalâa
ta zammolunan kuruşta iki akçenin iki katma karip olduğundan başka
kuruşta iki akçe binde on altıdan ziyade olmasiyle malî sümün deyu mu
kayyet olan mukataat üzerine zammolunan binde on dört akçe işbu ku
ruşta iki akçeden dahi dun olup mali kuruş olarak mukayyet olan mu
kataat ile mali sümün deyu mukayyet olan mukataat üzerine tefavütü
hasene deyu zamolunan mebaliğin nisbetleri dahi yekdiğerine muvafık
düşmediğine binaen tefavütü hüsün denilecek yerde galatı lâfzi olarak
tefavütü hasene denilmiş olduğu gibi bunun hesabmda dahi Hâzinece
376

bir yanlışlık olduğu taayyün eylemiştir. Ancak, bu yanlışlık hini vaz ve
tebeyyünde mi vuku bulmuştur yoksa vakit be vakit sikke ahvalinde ve
akçe ve ku^ış itibarında pek çok tefavüt vukua geldiği halde her sene
bu tefavütü hasene zammi meselesinin ana tevfik olumamasmdan mı ne
şet eylemiştir burası malûm olamadığından Defterdar Osman Efendi bil
cümle defatiri atika ve cedideyi tetebbü ve istikra ettirmiş ise de bunun
asıl vaz ve tayinine dair bir kayda zaferyap olamamıştır. Eğerçi bin elli
tarihinde sedî kuruş yetmiş akçeye rayiç olduğu malûm olup yetmiş
akçe hisabiyle kuruşa iki akçe tefavütü hasene zammolunduğu halde se-
nei Şemsîyye ile senei Kamerîyye beynindeki on gün yirmi bir saat bir
dakialık tefavüte muvafık bulunmuş ise de mali sümün olarak mukayyet
olan mukataatta cari olan binde on dört akçe hisabına tevafuk etmedi
ğinden berveçhi sıhhat tahkiki madde kabil olmayup hemen mukataatı
mirlyyeden Marti olanların mali mirîsi kuruş ise kuruşta iki akçe ve sü
mün ise binde ondört akçe zammolunmak Hâzinenin kaidei kadimesidir
demektir gayri muhasibinin bir cevaplan kalmamış ve bu yanlış hisap ile
mirinin beher sene külli zarar Ve hasar gördüğü tebeyyün eylemiştir.
Mukataatı Haremeyn ile Esham mukataatmm tahkikatında ledeliptidar
Haremeyn Marti olup Haremeyni Şerifeyn hâzinesinin ekser masanfı
ise Muharremi yani şuhuru Arabiyye hesabiyle verilir iken tefavüt na-
miyle bunlann emvaline bir şey olunmadığı gibi Esham mukaatı dahi
böyle zamsız kalmış olduğu meydana çıkmıştır. Halbuki Haremeyn Ev
kafına tâbi olan imaretlerin idaresi ve hademesinin mürettep olan veza-
ifinin vakti zamaniyle edası hususlarında ve evami ve hayratı sairenin
tamiratında mcmurlan duçan acz ve ıztırap olmuşlardı, ve mukataatı Es
hama her sene birer ikişer ve daha ziyade sehim zam olunagelir iken mu-
ahharan îradı cedit hâzinesine zapt ile fimabaat bunlara sehim zammo-
lunmaması nizama rapt olunmuş idi. Osman Efendi buralarını tedkik ve
hisabı sahih üzere on bir günlük tefavüt bedeli mal zammolunduğu hal
de yalnız mukataatı mirîyyeden beher sene y^z bin kuruştan ziyade nefi
mirî hasıl olacağını ve hini tanzimlerinde tefavütü meskûtün anh kalan
Haremeyn mukataatmdan bi kaide üzere kırk bin kuruştan ziyade ve
Esham mukataatmdan dahi altmış bin kuruştan ziyade tefavüt husule
gelerek üçünün mecmuundan takriben senede dört yüz keseden mütecaviz
fayda görüleceğini tahkik eylemesi üzerine bu bapta tanzim eylemiş ol
duğu bir kıta takriri de hususatı meşruhayı bast ve temhit eyledikten
sonra fimabaat şuhuru Rumîye üzere zapt olunan miri ve Haremeyn
ve Esham ve mukataatının asıl mal bedeli iltizamlarına onbir günlüğü
sıhhat üzere hisap ve iki yüz dokuz senesinden itibar ile zam ve beher
sene ümena ve mültezimlerinden tahsil ve istifade olunmak hususunun
nizam ittihaz olunmasını tahrir ve eğerçi îradı cedit hâzinesinden zapt
olunan mukataata fimabaat mal zammolunmamak ferman buyurulmuş
ı
377

ise de masarifi mirîyyenin ekeseri yani yirmi bin kese akçeden ziyadesi
şuhuru Arabiyyeder itibar ile verilegelüp halbuki otuz iki senei Şemsîy-
ye otuz üç senei Kamerîyye demek olduğundan bu bapta iğmazı ayn olu
nur ise olkadar müddet zarfında bir senelik varidat zayi olmak lâzımgele-
ceğine ve tefavüt maddesi sair zamaini muhdese kabilinden olmayup mi
rinin hakkı sarihi olduğu halde filasıl noksan hisap olunmuş olmasiyle
bu nizam tashihi galat demek olduğundan ve İradı cedit hâzinesinden
mazbut olan mukataatm işbu fazlai tefavütü hini iltizamlarında zam ile
mültezimleri tarafından tahsil olunacağı cihetle hazinei cedideye dahi
kesir ve noksan terettüp etmiyeceğine ve bunlar istisna olunduğu tak
dirce saire dahi sirayetle ihlâli nizam mahzuru derkâr bulunduğuna meb-
ni İradı cedit hâzinesinden mazbut olan mukataat hakkmda dahi bu ni
zamın icrası lâzımgeleceğini derç ve tezkir eylemiş idi. Takriri mezkûr
meclisi meşverette kıraat olundukta tasdik ve tasvip olunup icrasına
iradei Seniyye dahi taallûk etmekle işbu iki yüz dokuz senesinden itibariy
le nizam ittihaz olunmuştur.
«Bu nizam iktizasınca kuyudi ak lam dan tahkik olunduğuna göre
mukataatı mirîyye ile esham mukataatımn zamaiminden senevi mirî hâ
zinesine üçyüz seksen dört kese yüz elli yedi kuruş ve mukataatı Hare
meyn zamaiminden Haremeyn hâzinesine seksen bir kese bir kuruş hasıl
olu polvaktın rayiç ve kisabına göre mebaliği merkume ile hayli iş görü
lür idi. Bu veçhile Osman Efendi mirî hâzinesine böyle bir vakti muzaye-
kdaa haylice say ve izmet eylemiş olduğu misillû berminvali meşruh Ha
remeyn Hâzinesinden idare olunan hayrat ve meberratın emri idaresinde
azim meşakkatler çekildiği zamanda mezkûr Evkafı Şerife hakkında fai-
deli bir işe muvaffak olmuştu. Bunca senelerdenberi olkadar varidatı
meşruamn zayi olup gitmesi hisaba dikkat olunmamaktan neş'et eylemiş
olmasiyle her memuriyyete ehil ve erbabının istihdamı Devlete ne derece
faideli olduğu bundan dahi vazıh ve mütebeyyir ancak Sultan Selim’in
matmahı nazarı Nizamı cedit askerini ve mühimmatı harbiyyeyi teksir ve
buna muhassas olan varidatı tevfir hususu olup cildi hamişte beyan olun
duğu veçhile varidatı mezkûre dahi ayrıca bir nezaret tahtında olarak
îradı cedit hâzinesine merbut olduğundan maliye işi iki çatal olmuştu ve
asrın ikbal ve teveccühü memuriyyeti İradı cedide müteallik olanlarda
olarak müteneffizanı asır hep bu takımdan ve bu tarafta idi ve çünki
İradı cedit hâzinesinden mazbut olan mukataatm mukayyet olan mali mi
rîleri İradı cedit hâzinesi tarafından sene besene mirî hâzinesine verilerek
fazla varidat her ne olursa İradı cedit hâzinesine ait olmak üzere nizam
verilmiş olduğundan İradı cedit defterine kalsa bu mukataatm zamaini
cedidesi İradı cedit hâzinesine kalmak isterdi. Osman Efendi’nin muza-
yekai mirîyyeyi demmeyan ederek ve zamaimi mezkûre mirî hâzinesinin
hakkı sarihi olduğunu beyan eylemesine karşı gelinemiyerek Nizamı cedit
378

hâzinesinden mazbut olan mukataatın zamaimi cedidesi dahi berminval
sabık mirî hâzinesine bırakılmış ise de bu keyfiyyet mizacı asra çendam
muvafık düşmemiş idüği derkârdır. îşte bu misullü sebeblerden dolayı
Osman Efendi gerçi sadık ve müstakim bir zattır ve emri istifaya bezli
cehd edüp mehamı umurun uhdesinden geliyor lâkin her şeyden akdem
olan mühimmatı seferiyyeye ve müteferriatına sarfı zihin etmiyor bunla
ra say ve tekayyüt eder bir Defterdar lâzımdır yollu sözler söylenmeğe ve
istenildiği gibi kullanılabilecek leyyin-ül-canip bir Defterdar aranmağa
başlamış idi» (1).
Faideli İcraatından İkincisini «Emvali atiyye ve mevkufe»yi niza
ma bağlanmıştır.
Vak'anüvis; Maliye Tarihi ile alâkalı olan bu meseleyi de şöyle hü
lâsa etmektedir:
«O evanda Osman Efendi envali atijye ve mevkufeye nizam vermiş
ti. Şöyle k i: kul mevacibi ve Kalyoncu ulufesi ve Tershane sarfiyyatı gi
bi masarifi mukarrerenin Tertibatı muayyeneleri olup bazısı tehire dü-
çar oldukta dahi hâzinenin muaccelat ve zuhuratından ilâve ve ikmâl
olunur ve sene ahirinde ümenanın açık kalan matlubatı bazı zuhurattan
ve bakayayı miriyeden tediye ve idare olunur idi amma Ramazanı Şerif
lerde bazı hademesi Devlet ve ketebei aklâm ve ocaklı ve saire mevkuf na-
mile tevzi olunan ikiyüzelli kese akçeden ziyade atiyyeler ile çünkü me-
nasıbı Devleti Aliyye bir senelik olarak tevhir olunageldiğinden îydi Fıtır
akibinde icra olunan sene tevcihatmda verile gelen yüzyirmi keseden zi
yade atayyanm mecmuu üçyüzyetmiş kese akçeden ziyade olduğu ve bir
muayyen karşılığı olmadığı halde kısteyn mevacibinin tevzii hengâmma
yâni hâzinenin kesreti masarifi eyyamına tesadüf etmekten naşi zaruri
tehiri iktiza ve atiyye alacak bir kaç yüz adamın ve bahusus Tezkireci ve
Mektubi Efendiler ve bazı aklâm ketebasi misülli emri taayyüşleri senede
bir kere verilen işbu mâli mevkufe mevkuf olanların vaz’ ve şerifini ız-
dırap ve muzayekaya müptelâ eyleredi ve çünkü faizi on kese akçeden zi
yade olan mukataatı mirîyye iradı cedid hazinei tarafından zaptolunarak
beş senelik itibarile muaccelesi mirî hâzinesine verilmek Nizamı cedid
şurutundan olmakla ikiyüzyedi senesi Cumadelulasinin yirmidokuzuncu
gününden ikiyüzsekiz senesi Cumadelevveli gayetine gelince bu veçhile
zaptolunan mukataatın faizi doksandörtbin dörtyüz yirmidört buçuk ku
ruşa baliğ olup beş senelik hesabile muaccelesi olan dörtyüzyetmişikibin
yüzyirmi bukadar kuruşun aylığa taksim ile şehriyyesine isabet eden otuz-
dokuzbin üçyüzkırküç kuruş bu kadar paranın mah bemah iradı cedid hâ
zinesinden hazinei âmireye verilmesi usul ittihaz olunmuş olduğundan ba-
(1) Cevdet P aşa T arihi, O U t.6, S a h ile : 124-127.
379

dezin bunun dört aylığı işbu ikiyüzdokuz senesi Recebinden bedi ile İradı
cedid hâzinesinde tevkif olunarak işbu atayaya karşılık tutulmak üzere
başka mahalle sarf olunmaması hususunun nizam ittihaz olunmasını Os
man Efendi bir kıt'a takrir ile Bâbialiye inha etmekle ledel arz icrasına
iradei seniyye dahi sadır olmuştur. Osman Efendi bu suretle dahi bir çok
zevatın indinde memduhiyet kazanmıştır» (1).
Bir faideli icraata bulunmakla beraber diğer taraftan müşkilatada
uğramaktan hâli kalmıyordu. Bu en ziyade Padişahla onun etrafım alan
lar tarafından geliyordu. Çünkü Sultan Selim e yaranmak isteyenler Dev
let varidatı İradı cedid hâzinesi miyanma ithâl edilmek suretile muttasıl
el uzatıyorlar, ve irad menbalanm daralması ise Defterdarın vazifesini iş
kâl ettiğini bir türlü anlamak istemiyorlardı. Nihayet bu mücadele neti
cesinde vazifesinden düşürüldü ve hazine böyle değerli bir vücuttan mah
rum edildi 27 Şaban (1209/1795).
Vak'anüvis hadiseyi şöyle yazıyor:
«Defterdar Osman Efendi vazifei memuriyyetini ifa edebilmek ve
gerek nezdi Devlette ve gerek enzan enamda mes'uliyyetten tahlisi giri-
ban etmek içün hâzinenin hakkı olan hususlarda akçe sektirmezdi. Ancak
Devleti Aliyye işbu atik ocakların mevacibini ita etmekte olduğu halde
bir taraftan dahi asakiri muallime tertibile ve edavat ve mühimmatı har-
biyyenin usul cedide üzere tehiyye ve ikmalile meşgul olduğundan buna
karşılık tertip eylediği İradı cedid hâzinesine varidatı cedide tedarikine
itina olunmak lâzım gelmekle cüz'i ve külli her ne taraftan yeni varidat
hatıra gelse hemen İradı cedit hâzinesine kayıd ve ilhak olunmak mülte-
zem bulunduğuna ve Osman Efendi ise vazifei mahsusası olan mesalihi
miriyyenin hüsni idaresine hasrı efkâr ederek bu bapta müteneffizam as
rı kendi aleyhinde bulundurduğuna mebni mühimmatı seferiyyeye itina
etmiyor deyu Şabanın yirmiyedinci günü azl ile Malikâne Halifesi olan
Şerbetçi Zade damadı Mehmet Emin Efendi Defterdar olmuştur» (2).
1210 (1796) da Nişancı, ertesi sene Çavuşbaşı, 1213 Cumadelahırında
(1798) ikinci defa, Çavuşbaşı, ve yine o sene Zilkidesinin dokuzuncu gü
nü (1799) Sadaret Kethüdası oldu.
Mısır’a giren Fransızlara karşı sevk olunan orduda o vaktin usulün
ce erkânı Devlet umumen hazır bulunmak mecburiyyetinde oldukların
dan o meyanda bulunmuş, ve epeyce hizmeti görülmüştür.
Şöyle k i: Mısır'a sevk olunan kuvvetin Fransızlara bazı bozgunlar
verdirmeye muvaffak oldukları sırada Yeniçerilerin Mıtriyye'de bıraka
rak Fransızların çivilemiş oldukları toplardan üç tanesini celp ve falye
(1) Cevdet P aşa Tarihi, C ilt-6, S a h ife : 128.

(2) Cevdet P aşa T arihi, C ilt - 6, S a h ife : 129.
380

deliklerini açtırıp özbekiyye'ye nakl ile Napolyon zamanından beri Seras
ker sarayı ittihaz olunan Elifi Mehmet Bey konağı üzerine endaht ettir
meye başlamış, ve diğerlerinin de noksanlarının ikmalina san atkârlan
teşvik ettiği gibi gerek bunları ve gerek barut imal eyleyenleri nakdî mü
kafat ile taltif eylemiştir.
Nihayet hastalanmak avdet istidasında bulundu, ve ricası kabul olu
narak, memuriyyetınden afv ile avdetine müsaade olundu (Cumadelahır
1215 (1800).
1216 Rebiülevvelinin yirmi ikinci günü (1801), ikinci defa, Kethü
dayı Sadrı âli oldu.
Vak'anüvis; tayinini yazdıktan sonra: «Huzuru Hümayuna celp ve
davet buyurularak tarafı Şahaneden Serdarı Ekrem ile Kaptan Paşaya şi
fahen ifadesi lâzımgelen hususatı hafiyye kendisine ifade ve telkin buyu
ruldu» diyor ( 1 ).
Bu tayin Osmanlı askerinin oradaki muvaffakiyyetleri zamanına te
sadüf etmiş, ve pek az bir zaman sonra Fransızlar İskenderiye’yi de terk
ve tahliye ile çekilip gitmiştir (Rebiiilahir Sonlan 1216/1801).
Mısır'ın Fransızlardan temizlemesi Osmanlı ordusunun muzafferiy-
yet havasım terennüm ederek İstanbul’a avdetinin üçüncü günü azil edil
di ( 6 Rebiiilahir 1217/1802).
O sene Zilhiccesinde (1803), üçüncü defa, Çavuşbaşı, ve 1218 Saferin-
de (1803), üçüncü defa. Kethüda olup Rebiülâhirde (1803) azledildi. Son
ra Defter Emini ve 1221 Recebinin üçünde (1806) ikinci defa, Şıkkı Evvel
Defterdan oldu.
1222 senesi Saferi iptidasında, (1807) ve Rusya’ya karşı Sadrazam
Hilmi İbrahim Paşa'nın Serdarlığıyle sevkolunan Ordunun hareketi arife
sinde memuriyyeti Nişancılığa indirildi.
Vak'anüvis; bunun için şöyle diyor:
«Orduyu Hümayun henüz Davutpaşa sahrasında iken Şıkkı Evvel
Defterdan Osman Efendi bazı mukataata dair halat sebebiyle ferüniha-
dei ceridei Defterdarı ve Hasan Tahsin Efendi Defterdarlık mansıbıyle
mazhan ikramı Şehriyari olup çent ruz mühimmatını rüyet zımmında
Âsitane'de tevakkuf ve vekâletiyle Tevkiî Feyzi Bey Zade Mehmet Bey te
şerrüf eyledi. Osman Efendi dahi bi mansıp Orduyu Hümayun maiyyetiy-
le âzim olup Hasan Tahsin Efendi Edirne’de Orduyu Hümayunu amedi
idrâk sebebiyle mumaileyhin Vekâleti asalete mübeddel ve münhal olan
Nişancılık ile Osman Efendi mübeccel oldu» (2).
(1) Cevdet Paşa T arihi, C ilt- 7, S ah ife: 100.

(2) Asım Tarihi, C ilt-2, S ah ife: 300.
381

Mukataat işlerinin nelerden ibaret olduğunu Asım Efendi söyleme
diği gibi suiistimale matuf olması pek tabii bulunan değişikliğin tahak
kuku halinde cezalandırılması icap ettiği halde yalnız tahvil ile iktifa edil
mesi ne çirkin, ve kendi ve emsali için ne süret verici bir iştir., cürümle
rin cezasız kalması yakın sebeblerinin en mühimlerinden birini teşkil
eder. Fakat bu cihet maatteessüf hâlâ mi hâlâ takdir edilemiyor, ve bunun
için de arzu olunan terakki ve intizama kavuşulamıyor.
Bir müddet sonra tekrar Kethüdayı Sadrı Âli oldu.
Orduda başgösteren parasızlığı anlatarak bir çare bulmak, ve bir
miktar para ile dönmek üzere Serdarı Ekrem tarafından İstanbul'a gön
derildi. Payitahta varınca keyfiyyeti icap edenlere izah ettiği gibi bir ted
bir düşünülmesi için «Hanei Fetvapenahi» de toplanan mecliste de hazır
bulunarak tedarik olunan bir miktar para ile dönmekle mevacip verile-
bildi. Ancak o sırada Orduda Sultan Selimi iclâs lâkırtılan deveran ettiği
yolunda, yine Sultan Mustafa taraftarları tarafından bir şayia çıkarılmış*
ve bunu ortaya atanlar mevkilerini sağlamak gayesiyle hareket eylemiş
lerdi. Maamafih Alemdarın Selim taraftan tanınan bazı zavatı yanma top
laması onlara bir parça hak veriyordu. Payitahtta Sultanat değişikliği sı-
ralannda bozulan işler, zaman ile, düzelecek yerde keşmekeş devam edi
yor, ve bu da bittabi şikâyeti ve eski padişahın tekrar culusı isteğine sebeb
oluyordu. îşte buna mahal kalmamak için bin kese akçe götürmek zahiri
bahanesi, ve hakikatte orduca bazı tedbirler alınması fikri ile Haremi Hü
mayun Ağalanndan Zenci Nezir Ağa Edirne'ye gönderildi, Serdan Ekrem
ile mülâkatında Sultan Selim’in vücudunun ortadan kaldınlması için
gûya Rikâbı Hümayunda Enderun ve Birun ricalinin ittifakları ve icrası
ancak Ordu Erkânının muvafakatlerine kaldığını dermeyan ve bu bapta
fikir birliği hasıl olursa Sadaret mesnedinin kaydı hayat ile uhdesinde ka
lacağını ve fimabaat fıtku ntkı umuru Devlette müstakil olacağını, Hün
kar tarafından olmak üzere, vaat ve beyan etti. Serdan Ekrem dahi
«Alemdarı istirkap etmekte olduğundan teyidi Sadaret hulyasiyle şûride-
dil ve ol gurabülbeyn meş’um-ül-kademeynin sözüne mütemayil» olmuş
ise de bu işi yalnız başına başaramıyacağmı, sergerde olan ricalin de mu
vafakatinin lâzım inzimamı geleceğini taakkul eden Ağa; sım m evvelâ
Kethüdayı Sadn Âli bulunan Morali Osman Efendi'ye açtı. Morali Ne
zir'in mizacına muvafık bir mukaddime temhit ettikten sonra «Ricali Dev
let dedikleri zevat ötedenberi hademi Devlettir ve cümlesi emir kuludur
vazifeleri sadır olan emri icradan ibarettir. Mevzuu mütalâa olan madde
ise mesbuku bilmisil olan mevaddandır. Böyle maslahatlarda Sadrâzam
ve Şeyhülislâm ile Suduru kiram ittifak ettikten sonra Ocaklının dahi
muvafakati munzam olmak lâzımdır, ve Ocaklının muvafakati olmadıkça
bu misillû işler temriyet bulmaz ve illâ hiç birimiz içün necat mutasav-
382

ver olmaz, amma anlar ittifak ettikten sonra ricali Devlet içün tebiyyeten
başka çare kalmaz» sözleriyle işi dolaştırmış, ve Arabın onları iğfale mu
vaffak olamaması içün de Yeniçeri Aağsiyle sair söz sahiplerini daha evvel
davetle keyfiyyeti mahremane anlattıktan sonra «elhazer cümmelhazer
Sultan Osman vakasından dolayı üzerinizde olan lekeyi henüz izale ede
mediniz maazallahi tealâ bu işe muvafakat ederseniz Ocağınız lâneti ebe-
diyyeye mazhar ve kahra gazabı İlâhi ile zirüzebr olacağı mukarrerdir»
yolunda tehdit dahi eylemiştir. Nezir Ağa Ocakluya müracaat edince hepsi
bir ağızdan «hâlâ yediğimiz nimet ve giydiğimiz kisvet Sultan Selim
Efendimizin âsan inayeti ve devri saltanatının füyuzatı bereketidir maa
zallah teâlâ bir kılına dokunmak şöyle dursun tarafına bed nazar eden
lerin hasmı cam oluruz. Halli hususu dahi cayıgiri zamirimiz değil iken
her nasılsa kazara bir şey oldu hele bu madde kale değil kalbe götürecek
mevaddan değildir» yolunda cevap verdiler. Bir şey yapamıyacağını anla
yan Harem Ağası haip ve haşir avdet etti.
«Ahval böyle keşakeşte devam etmekte iken herkes Ruslarla ilâm
harbedilmiş, düşmamn tecavüzde bulunmaması akdolunan muvakkat
mütareke icabından olduğunu unutmuş idi. Kimi böyle, öteki şöyle dü
şünüyor, memleketin hakiki menfaatim nazarı dikkate alanlar ise akal-
liyyet teşkil ediyordu. Ancak mütareke müddetinin hitamına az vakit ka
lıpta işin sonu vahim olacağını nazarı dikkate alan Sadrazam ve Serdan
Ekrem akdettiği hususî meclisi istişarede mütalâası erkânı saire tarafın
dan da tasvip edildiğinden vaziyyeti şifahen Rikâbı Hümayuna arzeyle-
mek üzere tekrar İstanbul’a gönderildi. Morali Serdan Ekrem ile Alem
dar Paşa arasındaki husumete, ve Yeniçerilerin yolsuz hareketlerine ba
karak revisi hali beğenmediğinden yine bir muhalif rüzgâr eder, ve bir
fitne fırtınası zuhur ederse sahili selâmette bulunmak üzere Kethüdalık-
tan istifa niyyetinde iken vefat eden hemşirei Padişahi Esma Sultan'm
Kethüdası Ömer Ağa'nın yerine Sultanı Müşarünileyhaya Kethüda ol
duğu gibi Rikâbı Hümayun Defterdarlığı da ilâveten uhdesine tevcih kı
lınmış, ve bu sayede Payitahtta kalmıya muvaffak olmuştur (19 Safer
1223/1809).
Alemdar Mustafa Paşa İstanbul'a gelipte Sultan Mustafa’nın hal'iyle
Sultan Mahmudu iclâs edince Sultan Selim'in ölümüne sebeb olanların
Sultan Mustafa taraftarlarından bir çoklan idam olunurken hayatına ha-
teme çekilmesi ileri sürülmüş ise de yalnız taassup ve eski fikir taraftar
lığı idam için kâfi bir sebep olamıyacağından Alemdar Paşa tarafından
idamına müsaade olunmadı, (Rusçuk)'â nefiy ile iktifa olundu (17 Cuma-
delahır 1223/1809).
Görüldüğü gibi işi vaktinden evvel keşfetmiş, ve binaenaleyh bir
Devlet adamına lâzım olan basireti göstermiştir.
383

Cevdet Paşa; bunu kaydederken hususî haline dair de bazı malûmat
veriyor:
«Esbak Kethüdayı Sadn Âli ve hâlâ Esma Sultan Kethüdası olan
Morali Osman Efendi ise kudema tarzından aynlmayüp efahimi ulema ve
fuzladan bir zat olmasiyle taassubu dahi kendisine yakıştırmış ve ceri-
yü-llisan bir zat olduğundan Vükelâyı asrı birer suretle gücendirmiş idi.
Husaması bu sırada anı dahi idam ettirmek istediler ise de müteassıptır
ve efkârı atika ashabmdandır deyu adam öldürmek mücerret ağrazı nef-
saniyyeye hizmet demek olacağından Alemdar Paşa buna müsaade etme-
yüp fakat Cumadelahirenin on yedinci çarbanba günü o dahi Rusçuk a ne-
fiy olundu» ( 1 ).
Vak’anüvis Şani Zade bu bapta daha fazla tafsilât veriyor, asıl mes
leki olan tıbba müteallik bir bahse dair avamın hissiyyatım okşayarak-
tan yazdığı risaleden dolayı şiddetle aleyhine yürüyor:
«Esma Sultan Aliyyetüşşan Hazretlerinin hâlâ Kethüdaları Kethü
dayı Esbakı Sadn Âli Morevî Osman Efendi etvan avam pesendide de
yekta ve harekât ve sekenatı taassup ve hilafı rıza olup ezcümle Edime
müştasında takarrubu gayrı mutbika ve mukaddema Mısır seferinde mü-
dahalâtı ariza ve arnika hakkında inşal olunmuş mavali arabiden mefhum
ve güftei gûyendegânı Rumdan malûm ve Defterdarlıkları erbabı tedkik
ve tahkik kavline göre beytülmali müsliminde meşum iken sıvad han ol
duğu takarrumiyle yine takviyeti maddei riya edecek vadileri aralık ara
lık iş'ar ve iyma ile meselâ taun ve vebadan ihtirazın ademi vecazına dair
bir kaç delili zaif bulup kütübü muteberei fıkhiyye ve fetavamn ve hâlâ
külliyevmn eseri meşhut ve malûm olan tecrübatı hukemanm hilâfına ri
sale tertip ve peyda ederek mu'tekidi cühelâ olmuş ve yine mucibi ta'zir
olur vera'i baridi gibi kesafeti tabiattan lâzımgelen ademi rızayı mukta-
zayı zeban ve daima Sultan ve Vükelânın reylerini beğenmiyerek ve er
babı isyanı mazur görerek iltizamı ashabı isyan ve mezemmeti ricali za
manla hilâfgirane kendisini beğendirmiş ve o makuleler beyninde hay
gidi Osman Efendi hay herif kudemayı lâyüflihundan kalmadır dedirmiş
ve meşrebince olmıyan rical ve kibarın her birini huşunet ve dürüstisi
sebebiyle birer veçhile tekdir etmiş bir yadigâr olduğundan mumailey
hin katil ve idamı içün ricali Devlet Sadrâzama ilhah ve ikdamda dere-
cei ibramda ısrar eylediler ise de temadii ecel bu amel ve emellerine fey-
sal vererek ahirkâr Ennefiy eşeddü min-el-katıl daidesi ihtiyat olunmakla
mahi merkumun on sekizinci günü Rusçuk'a nefyine karar verildi» ()2.
(1) Oevdet P aşa T arihi, C ilt-8, S ah lfe: 273.

(2) Şani Zade T arihi, C ilt- l, S a h lfe : 38-39.
384

Şani Zadenin ileri gitmesi daha ziyade istirkap yüzündendir. Taun
ve veba hakkmda neşrettiğini Şani Zade’nin söylediği risale görülememiş
ve bu sebeple mutalâatımn isabet derecesi anlaşılamamış ise de sarı em
razdan tahaffuz hakkındaki Hadisi Şerif Kütübü Sitte'de yazılı olduğu
na nazaran o noktada hatalı saymak zaruridir. Maamafih heyeti mec
muası itibariyle iktidar ve faziletinde şüphe edilmemek hakkaniyyete uy
gundur. Nitekim Cevdet Paşa'da öyle yapmış, Şani Zade’nin fikirlerini te
yit eylememiştir.
Alemdar'ın feci’akibeti ile neticelenen ihtilâli müteakip af ve ıtlak
olunmakla o sene Zilkidesi sonlarında (1809) İstanbul'a döndü. Yine
o sene, ikinci defa, Defter Emini, 1225 senesinde de (1811) Rikâp Defter
darı oldu.
1226 senesi Cumadelevvelinin yirminci günü (1812) (Cevdet Paşa
tarihi (Cilt-9, Sahiöe: 309) «Kuedma tarzında müteassıbane ve avam
pesendane etvan asrın muvafıkı mizaç ve meşvan olmaduğundan» azil
ve îstavroz'daki sahilhasinde ikametine müsaade olundu.
Bir kaç gün sonra (7 Zilhicce 1226/1812) Babıâliye davet ve Kayma
kam Paşa tarafından Vezirlikle Trabzon mansıbının kendisine tevcih
olunduğu tebliğ edildi.
Tayinini icap ettiren esbap hakkmda Vak'anüvis aşağıdaki malûma
tı vermektedir:
«Kaymakam Paşa umuru mülkiyyeye dair bazı mukaddimat derpiş
ederek ve Trabzon âyanlan Faş memuriyyetinde tekâsül ediyorlar ve
ayn-ül-âyan olan Hazinedar Oğlu Mevud olan Vezaretin tahallüfünden
naşi âsan infial gösteriyor. Halbuki memaliki Mahrusayı Ayan ve Hane
danların ellerinden tahsils ve tasfiye matlup ve mültezemi Padişahidi.»
Kaymakam Paşa'nın teklifine derhal ademi kabul cevabını verdi.
Bu hususun tradei Seniyye icabından olduğunu söyliyen Paşa'ya eski ce
vabını tekrarlamakla mukabele etti. Bunun üzerine Kaymakam Paşa Ma
kamı Hilâfete bu yolda bir cevap yazamıyacağmı ifade edince ben yaza
rım dedi, ve divit ve kâğıt getirtip cevabını yazılı olarak verdi. İstifa hu
susunda bu derece ısrarı Padişahın canım sıktı. «Eğer Kethüdalık yahut
Defterdarlık tevcihi olsa can atup pirliği mani olmazdı hemen nefyolun-
sun» yolnuda Hattı Hümayun sadır olmakla Limmi'ye sürüldü (1).
Bir müddet sonra af ve merkezi İzmit'te bulunan Kereste Gümrüğü
Nazaretine tayin olundu.
1231 senesi Zilkıdesinde (1816) Saruhan Sancağı Nazırı oldu. Bu
memuriyyeti, o sene Rebiülahirinde alen ve Sancağın bütün mukataat
ve ekser ziamet ve timan uhdei iltizamında bulunan Kara Osman Oğlu
<1) Cevdet P aşa T arihi, C ilt-9 , S ah ife: 309-310.
385
f : 25 * 2 _ .
Digitized by L j O O g l C
Original from
Hasan Ağa'nın terekesini zaptetmek maksadiyle vaki olmuş, ve Kara Os
man Oğullarının Anadolu’nun orta kolunda nufuzlan cari olduğundan
bu defa Anadolu'nun mütegallibe elinden kurtarılması maksadi da gös
terildiğinden liyakatiyle kendisini tanıtan Osman Efendinin izamı mu
vafık görülmüştür.
Vak'anüvis; tevcih keyfiyyetini bu suretle yazdıktan sonra şu ma
lûmatı da ilâve ediyor!
«Bu Osman Efendi sahihan Devlet ricalinden değerli bir zat idi.
Ancak pek vakur olup Halet Efendi’ye serfüru ve tebasbus etmediğinden
Halet Efendi dahi anı İstanbul'da tutmayüp mücerret tahkir içün böyle
hasis işlerle taşralarda dolaştırdı. Osman Efendi yine vakarına halel ge-
tirmeyüp her nerede ve ne türlü hizmette bulunsa ifayı vazifede tecvizi
kusur etmezdi.»
Cevdet Paşa bunu müteakip Halet Efendi’nin hakkmdaki bir mua
melesinden ve bir sözünden bahsediyor ki bu muamele ve söz Osman
Efendi'nin iktidar ve liyakatini, ve haiz olduğu kadir ve itibarın derecesi
ni göstermek itibariyle pek manidardır:
«Halet Efendi'nin nüdemasından meşhur Keçeci İzzet Molla bir gün
Halet Efendi'nin yanında iken geldiğini uşaklar haber vermekle Halet
Efendi sofraya seğirterek istikbal ve avdetinde merdiven başma kadar
teşyi etmesi üzerine İzzet Molla mütehayyir olarak efendim bu adama
etmediğin fenalık kalmadı şimdi bu mertebe iltifatınıza sebep ne deyu
sual ettikten sonra Halet Efendi cevabında evet ben bu adama çok fe
nalık ettim elinden memuriyyetini aldım, nüfuzunu kırdım, canım da
alabilirim. Lâkin üzerinde bir Osman Efendi'lik var anı alamıyorum.
Anınçün görünce böyle ihtirama mecbur oluyorum demiş olduğu İzzet
Molladan menkuldür» (1).
Pek meşhur olan bu fıkra Osman Efendi’nin değerinin ne derece âli
olduğunu gösterir.
Saruhan’daki vazifesinin ikmalini müteakip İstanbul'a döndü.
1233 senesi Ramazanının on birinde (1818) öldü. Haydarpaşa’da
gömülüdür.
Sicilli Osmani (Cilt-3, Sahife: 144) «Vakur, dirayetli, fatih, umuru
hisabiyyeye begayet âşinâ idi» diyor ve nesli hakkında da şu malûmatı
ilâve ediyor:
«Mahdumu (Derviş Efendi) Hacegândan olup devri menasıbı sağire
ile 1247 (1831) de vefat eyledi».
(1) Cevdet P aşa T arihi, C ilt -10, S a h ife : 228.
386

Elhac İbrahim E fendi (G izli S ıtm a)
Ricalden İsmail Efendi'nin oğludur. (I). İstanbul’da doğdu. Oku
yup yazacak kadar bir tahsilden sonra ve henüz pek genç iken Mektubi
Kalemine çerağ edildi. O zaman birer edep ve irfan mektebi olan bu
Kalemde bir taraftan bilgisini artırıyor, diğer taraftan zekâ ve fatanetini
göstermekten hâli kalmıyordu. Hal ü Şam ve gayret ve ikdamı Reisüh
küttap Bıçakçılar İmamı Zade Hacı Mustafa Efendi’nin takdirine mas-
har olmakla kendisine damat edindi. Bu sıhriyyet süratle ilerlemesine
yardım ederek, az zamanda. Ser Halifeliği elde etmeye muvaffak oldu.
1199 Recebinin dördüncü günü (1785) Mektubii Sadrı Âli oldu.. Bir
aralık azl edilmiş ise de, sefer ilâm üzerine, ikinci defa, Mektubii Sadrı
Âli oldu ve Ordunun Rusçuluk müşettasına avdesinde (Cumadelahur 1203
1789) Rikâp Kethüdası nasbedildi.
1204 Rebiülahirinde (1790) Orduda vücuduna lüzum görüldüğün
den bahsile istenilmiş ise de gitmek istemediği için Surrei Hümayun
Emanetini elde etmek suretiyle bu ağır ve külfetli vazifeden sıyrıldığı gibi
zihaç farizalsmı da yapmış oldu.
Dönüşünde Baş Muhasebeciliğe tayin edildi.
Ruslarla Yaş Muahedesi akdolunup ta Üçüncü Selim'in emel edin
diği ıslahata başlamak vakti hulûl edince Devlet erkânının her birerle-
rinden ıslaha lâzım olan hususat ile nerelerden ne suretle başlamak lâ
zım geldiğine dair birer lâyiha istedi. O meyanda o da bir lâyiha ile fik
rini arzetti. Üçüncü Sultan Selim esasen madde madde istizah ettiği için
İbrahim Efendi de lâyihasını ona göre, her suale cevap vermek suretiyle,
tertip etmiş idi.
Lâyiha vereşlerin her birini birer cümle ile tanıtan Cevdet Paşa İb
rahim Efendi için diyor k i :
«Muhasebei Evvel Elhac İbrahim Efendi ki Gizli Sıtma deyu maruf
idi. Mansıbı küçük itiban büyükidi» (2).
(1) rflsmail Efendi; Maliye Aklâm ından bittefeyyüz H alife olm uştu. 1200 (1785) d e
HacegâhlUkla D efterdarı Şıkkı Evvel oldu. Şevvalin yirm i sekizinde (1786) lnfisal
etti. 1201 Reblülevvelinin sekizinde (1786) RlkÂbı H um ayun D efterdarı oldu. 1208
Şevvalinde (1788) m alûl olm asiyle azledildi. 1203 (1789) de te k ra r R ikâbı H ü m a
yuna D efterdar olup b ir Ad ay İçinde fevt olm uştur. M aiıdumu ricalden m eşhur
E lhac İbrahim Efendidir» (Sicilli Osm an! Cilt - 1, S a h ile : 3720). Sicil’in 1200 de
D efterdarı Şıkkı Evvel olduğuna d air olanifadesi yanlıştır. 1200 de Süleyman R aşlt
E fendi D efterdardı. Yine o sene Pepeyi H asan Efendi istihlftf etm iş ve 1201 d e in .
flsal eylem iştir. Binaenaleyh Vak’anüvis tarihleriyle teeyyüt eden b u m alûm atın
o suretle tashihi lâzım gelir.
(2) Cevdet P aşa T arihi, C ü t-6 , S a h lfe : 8.
387

«Devleti Aliyyeye müceddeden asker tedariki hazaini külliyyeye me-
nut olmakla taşralarda Vüzerayı Izamm mansıplarda istimrar ile tak-
viyei hallerine bakılup ikdar olunduklarında kapulan halkınm taham
müllerine göre teksiri ledelhace mirilû ve zikurdet asakirinden ziyade
işe yarayacağı melhuz ise dahi müceddeden asker tedarikinde hatıra ge
len tedabirden biri meselâ Devleti Aliyye tarafından ve Ocaklardan mu-
başırlar tayiniyle taşralarda dirlik iddiasında olanlar semt semt defter
olunup isimleri ve şöhretleri ve yurtlan tasrihiyle yazılup bu veçhile tah
rir ve defter olunan asker! zümresini efradı raiyyetten imtiyaz ile ber-
mucibi defter her Sancağın askeri münavebe ile Valisi maiyyetinde ta
limi harp etmek ve yahut semt semt münavebe veçhile Âsitanei Saadet’e
celp ile kışlalarına verilüp civan Âsitanede bir münasip mahalde talim
ettirilmek ve şerait ve nizam ve rabıtasına bakılmak eğerçi tasavvur ve
tahayyül olunur ancak evvel emirde Ocakluya ve askerî taifesine baisi
rağbetse hahiş olacak nice mukaddemat ile tedabiri hâkimaneye tevak
kuf eder.
«Yeniçeri Ocağının hali 'malûmdur. Bunun nizamı tedriei hakimane
tedbire tevakkuf eder bu kadar vakıttanberi temekkün etmiş bunca fe
sadı def'aten defi’mü teassir olmakla bu Ocağa dahi evvel emirde bir sa
dık ve müştekim Ağa bilintihap nasbolunup Ocağın halini ve nizamım mü
lâhaza ile icraya say eylemek üzere mansıpta müstemir olmak ve Ocağın
n iz a m ım kendüden talep etmek ile tedrici nizama girmesi mülâhaza olu
nur.
«Hizmet Ocağı addolunan Cebeci ve Topçu ve Arabacı Ocaklan
hemen isimle*! mevcut kabilinden olup hizmet vaktinde Ocak zabitam
ve hademesinden gayri neferat namına kimseleri olmadığı zahir olmakla
bu Ocaklarda dahi faraza Ağa ve Kethüda ve Çavuş ve Çorbacı olanlara
hallerine göre üçyüz beşyüz ve bin akçe yemeklik tâbiriyle yevmiyye pey
da edüp nefersual olunsa anın bunun etbaını gösterüp maahaza bu fesat
kendi fenfaatlen içün yine kendileri icat eylediğinden Ocaklan bu hale
ifbağ etmeleriyle bunlann nizamı tedrici hakimane tedbire tevakkuf
edüp bu kadar vakıttanbe*!ı temekkün etmiş bunca fesadı def’aten defi
müteassir olmakla bu Ocaklara evvel emirde bir sadık ve müştekim Ağa
ve Kâtip olmak üzere bilintihap nasbolunup Ocaklann halini ve nizamı
nı mülâhaza ile icraya saif eylemek üzere mansıplannda müstemir ol
mak ve Ocaklannın nizamını kendilerden matlup etmek ve bunlann da
hi tevcihatlannda tasarruf olunmak ile tedrici nizama girmeleri mülâ
haza olunur.
«Devleti Aliyyenin masarifi mukarreresinin âzami Asitane ve taşra
serhaddat mevacibi olmakla bu husus hâkimane tedbir ile tedrici tasar
ruf murat olundukta mümkün zannolunur .Ancak esası sadık ve müste-
388

kim Yeniçeri Ağası bilâ caize ve avait nasbolunmağa mütevakkıf ve ara
lık aralık ser dikkat hacet kalmayacak haddat mevacibi vüs'at oldukça
Devleti Aliyye tarafından nakden gönderilüp mutemet adamlar marife
tiyle tevzi olunarak ve Ocak ifsadatı ve sair fesatlan zahire ihraç oluna
rak tenkiha muhtaç olmakla imkân müsait oldukça bu maddeye dikkat
olunmak lâzımdır.
«Seferde fenni ateşbazide işe yarayacak ve düşmana mukabele ede
cek erbabı harpten üstad Topçu nefera tının tekessürü lâzimeden olmak
la senede bir defa kisveleri ve yevmiyye ve tayınatlan mirîden verilerek
top ustalan yüzyirmişer ve neferatı altmışar akçe ile rağbet edenlerden
müceddeden idare buyurulduğu miktan topçu tahriri ve aleddevam ta
lim ve taallüm ile kesbi maharet eylemeleri lâzimeden olup lâkin mirîye
küllî masanf olmamak içün bu dahi Topçu Ocağında hatıra gelen tasar-
nıfat ile mübaşeret olunmak kabil olduğu surette bilmüzakere nizama
hakimane tedbir ile şüru olunmak muktazidir.
«Muvazzaf asakirin bir sınıfı Sipah ve Silâhtar ve Bölükâtı erbaa
Ocaklan olup bunlar süvari olmakla bu ocaklara olan ihtilâlin ekseri be
her sene Sipah ve Silâhtar Ağalıkları külliyyetli ubudiyyet ile tebeddül
eylediğinden ve Ocaklarda yevmiyye bey ve şirası memnuattan iken bu
fesat âdet hükmüne girdiğinden ötedenberi madut ve muayyen olan Ça-
vuşan ve zabitan ve ketebesi müruru vakıtla kaidesinden çıkup nice na-
ehil etrak ve eşhas bir veçhile ocağa dühul ve beş on bozma esami teda
rikiyle taayyüş eylediklerinden ve ekser bu ocaklarda ağır esami ve etba
ve hademe ve sair kesan yedlerinde olmakla faraza sefer vukuunda ve
yahut bir mahalle memuriyyet iktiza eyledikte o fnakulelerin bir kaç
kist mevaciplerini Ocaklısı azh ile yerlerine bedel tedarik eylediklerinden
peyderpey vukubulan tevcihatlanna dikkat olunmadığından neş'et edüp
kanun ve kaideleri külliyen mahvolmakla nizamı halleri tedrici vakta
tevakkuf edüp evvelâ bu Ocaklara birer sadık ve müştekim Sipah ve Si
lâhtar Ağası ve kezalik fenni kitabette mahir ve sahibi dirayet birer kim
se Sipah ve Silâhtar Kâtibi nasb ile bir kaç sene müstemir olarak Ocak
nizamı kendülerden matlup olunup anlar dahi vukufu olanlar ile müzake
re ederek sureti nizam hallerini arzeylemek ve bu Ocaklarda Çavuşan
ve zabitan ve ketebe namına olan kimselerin filasıl adedi muayyenleri
her ne ise ol rütbeye tenzil olunup ziyade olmamak ve Bozma ve Anyed
tâbiri filasıl ne sebebe mebni olunmuş olduğu malûm olmakla ancak tev-
cihatlannda iktiza eden tasarrufat mülâhaza olunarak icra olunmak ile
tedrici matlup olan nizama muvaffk olmak tasavvur olunur.» ( 1 )
İbrahim Efendinin lâyihasında bahis mevzuu olan mutalâatlar Şe
rif Efendinin lâyihasındaki mütalâalarla bir çok nokatta tevafuk vardır.
(1) H ususi K ütüphanem de yazm a eser, Saihife: 28, 45, 46, 61, 69.
389

Binaenaleyh kimin kimden istifade ettiği a n l a ş ı l a m a z . Şerif Efendi o
zaman Defterdar olduğuna nazaran İbrahim Efendi ile istişare etmiş oh
ması, ve her ikisinin mutabık kaldıkları noktalar üzerine mütalaa beyan
eylemiş bulunması muhtemeldir. Yalnız arada dikkat olunacak cihet,
yahut ehemmiyetle görülecek nokta İbrahim Efendi'nin muhafazakâr ol
masına mukabil Şerif EfendiJnin terakkiperver olduğudur.
Bir kaç ay sonra, 23 Şaban 1207 (1793) de «müptelâ olduğu sui mi
zaç bir müddet hanesinde istirahat ile ilâç ve müdavata muhtaç olmakla
tedbiri vücut ile meşgul olmak üzere» azil olunmuş ise de beşinci günü
infisal eden Şerif Efendi’nin yerine Şıkkı Evvel Defterdarı nasbohınmak
suretiyle, müverrihin tabirince, «tashihi mizaç» eylediği (28 Şaban 1207
/1793)
Bu azil ve bu tevcih kadar garip b ir şey olamaz; ve Osmanlı Türk
lerinin inhitat tarihi yazacaklar için bundan iyi vesika bulunamaz. Çünkü
hastalığı ifayı vazifeye mani olması dolayısiyle nispeten hafif bir işden
çıkarılan adam, rahatsızlığı bertaraf olmadan ve belki buna dair yazılan
yazının mürekkebi kunımudan evvelkiden daha ağır bir 'vazifeye tayin
olunuyor. Kendisi bu tayin ile «tashisi mizaç» eylemiş isede Devlet {maat
teessüf tedariki güç hastalığa tutulmuştur.
Ertesi sene azille Tersane Emini, ve 1209 Zilkadesinin yedisinde
(1795) «selefinden ziyade nüfuz ve istiklâl» verilmek ve «Zahire Nazare-
ti’nin nizamatı bir derece daha tevsi» olunmak suretiyle Şıkkı Salis Def-
tendarlığiyle Hububat Nazaretine tayin edildi.
2 Ramazan 1210 (1796) da rahatsızlığından bahisle mükerreren isti
fa eden Mehmet Emin Efendi'nin yerine, ikinci defa. Şıkkı Evvel Def
terdarı oldu.
Malî müzayeka şiddetle hüküm sürdüğünden bazı tedabiriere baş
vurdu.
Vak'anüvis; Maliye Tarihi ile alakalı bulunan bu hadiseyi (Umuri
Maliye) başlığı altında şöyle hulâsa ediyor:
«Muzayıkai Maliye günden güne terakki etmek hasebiyle mücedde-
den bazı varidat tedarikine hacet 'hissettiğinden Hama ve Humus ve ma-
re-tün Mu'man ve mezari’i Husmül-sarad mukataalan içün elli bin beş-
yüz kuruş faiz takdir ve her kesesi birer hisse itibar ile her bir hissesi
beşer bin kuruşa olmak üzere canibi mirîden taliplerine furuht edilmek
ve bunların faizleri iki taksite raptla taksiti evveli Haziran iptidasında
ve taksiti samsi Kânunuevvel iptidasmda verilmek ve mahlûlâtı zapt
olunmayup yine taliplerine satılmak ve kasn yeddi caiz olmak üzere
işbu on iki senesi hilâlinde nizam verilmiştir.
«Ve mukaddema İradı cedit hâzinesi teşkil ile bazı varidat tahsis
olunduğu sırada faizi on keseden ziyade olan mirî ve Haremeyn muka-
390

taalan mahlûl oldukça satılmayüp iradı cedit hâzinesine zaptolunmak
ve on keseden dun olanlara sekiz senelik muaccele ile bir kaide taliple
rine füruht kılınmak hususu dahi tanzim olunmuş ve ol suretle İradı
cedit Hâzinesine zaptolunmuş olan mukataatı Mirîyyenin muaccelâtı ola
rak beş senelik hesabiyle bir sene mukayese olunduğuna nazaran senei
Hazinei Âmireye dört yük yetmiş iki bin bu kadar kuruş maktuan ve
Haremeyn mukataatmm muhlûlâtı kezalik zaptolundukça tahkik olunan
faizine göre yine beş senelik itibariyle muaccelesi Darphaneye olveçhile
İradı Cedit Hâzinesi tarafından teslim olunmakta bulunmuş olup bu
evanda eeerçi İradı Cedit Hâzinesine epeyce vüsat gelmiş ise ide menbaı
aslii varidat olan Mirî Hâzinesinin muzayıkası ziyade idüğüne ve bir de
İstanbul'da rical ve kibarın taayyüşü Mukataat ve Esham varidatına me-
nut olduğundan on keseden ziyade faizi olan mukataat satılmaz olduğu
cihetle halkça dairei varidat tezayuk eylediğine binaen bu kere fimabaat
senevi faizi otuz keseden ziyade olan mukataat şurutu cedide üzere İradı
Cedit Hâzinesinden zaptolunup ta andan aşağı olanların taliplerine fü
ruht olunması ve bu takdirce maktuan Mirî mukataatmm muaccele be
deli olarak İradı Cedit Hâzinesinden Hazinei Âmmeye şehriyyeye taksim
ile verilegelen dörtyüz yetmiş bu kadar bin kuruşun sülüsanı on kese ile
otuz kese arasındaki mukataatı İMirîyve muaccelâtına takasan tenzil olu
narak bir sülüsü olanyüzelli yedi bin bu kadar kuruşun beher Sene İradı
Cedit Hâzinesinden kemafissabık Mirî Hâzinesine mahiye itibariyle itası
ve kezalik faizi haddi muayyenden ziyade olup ta İradı Cedit Hâzinesine
zaptolunacak Haremeyn mukataatmm beş senelik muaccelesinin Darp-
hanei Âmireye teslim olunması ve bir mahlûl mukataa satılacak oldukta
reğabatı nas münkati oluncaya dek lâakal otuz gün alenen müzayede
olunup her kim beş kuruş ziyade verirse ana verilerek hatır ve şefaata
bakılmaması ve sekiz seneliğinden noksana Mukataa verilmemesi ve nis-
vana mukataa verilmesi ötedenberi memnuattan olup nisvan taifesi ise
ciheti uhra ile medarı taayyüş tedarikinde âciz bulunduklarına mebni
badeezin Esham kasrı yeddinin anlara dahi tamim edilmesi ve fakat
mahlûl olan Esham hisseleri kemakân tradı Cedit Hâzinesine zapt olu
nup üç senelik muaccelesi mirî ise Hazinei Âmireye Ve Haremeyn ise
Darphanei mamureye tradı Cedit Hâzinesinden teslim kılınması husus
ları nizam ittihaz olunarak kanunnameye zeyl olundu. ’
«Humbaraci ve Lâğımcı Ocaklarının maaş ve yevmiyyeleri şehriyye
mürettep olup olveçhile mah bemah ita olunmakta ise de Devleti (Ahyye
de ötedenberi üç ayda ulûfe itasına alışılmış olduğundan böyle her ay
başında ifası güç gelerek bundan sonra sair Ocaklar gibi bunların dahi
tahsisatı mevacibe tertip ile Topçu ve Arabacı Ocakları gibi yoliyle alı-
nup kışlalarında zabitan muvacehesinde sergi ferşiyle tevzi olunmak ve
gelecek senei cedide Muharreminde ihraç olunacak mevacipten bedî ile
391
Original from
herbar ulûfe çıktığında Divanı H ü m a y u n a yalnız Ocakların Çavuş ve
Kâtipleri Kubbe Altında lâzımgelen mevaciplerini almak üzere karar ve
rilmiştir. ( 1 )
Fransızların Napolyon kumandasında İskenderiye’yi işgal ve ora
dan tekmil Mısır’ı istilâya kıyam eylemeleri Payitahtta müthiş bir tesir
hasıl ettiğinden derhal bazı hazırlıklar yapılarak Sadrâzam Yusuf Ziya
Paşa’nm kumandasında şevkine teşebbüs olundu. Usulü mucebince Def
terdarın da Orduya iltihak etmesi lâzım gelmekle mucib sebeb gösteril-
meksizin İbrahim Efendi'nin «Köse Kethüda» lakabiyle maruf İradı Ce
dit Defterdarı Mustafa Reşit Efendi ile becayişi icra kılındı (8 Zilkide
1213 - 1799).
Üçüncü Sultan Selim'in Nizamı cedide pek ziyade ehemmiyet ver
mesi, ve o ana kadar alışmadıkları talim ve terbiyenin kendilerinden de
istenilmesi Yeniçerileri pek ziyade gücendiriyor, bilhassa Nizamı cedit
askerinin intizam ve tefevvuku kendilerine bir de korku veriyordu. İşte
başta Padişah olmak üzere yeni fikir sahihlerinin bu icraatım akipı bı
raktırmak maksadiyle Yeniçeriler bazı hareketlere koyuldular. Sızıltı
ve şikâyeti artırdılar. Talim yapmıyacaklannı, kendileri «Testiye kurşun
atar, arabaya kılmç çalar» olduklarından talime esasen ihtiyaçları bulun
madığını ileri .sürdüler. Üçüncü Selim ile Devlet erkânı bu (şikâyet sada-
lannı derhal boğacak, tutulan doğru yolu, ciddiyetle, takip eyliyecek yer
de bunların fikirlerine mümaşat etmiye başladılar. Yeni fikirlilere müza
hir olan Hacı İbrahim Efendi bir nevi tarziye makamında olmak üzere
azledildi (13 Rebiülevvel 1220 - 1805).
Vak’anüvis; azil için dikkate değer şu sözleri söylüyor:
«Bugünlerde ise Yeniçeri takımı Nizamı Cahit Ihakkmda olan adavet
lerini bir mertebe daha ilân ve izhar eder oldular. Efkân cedideye hiz
met edenlerden ve asnn en müteneffizlerinden biri olan iradı cedit Def
terdarı Hacı İbrahim Efendi Rebiülevvelin on üçüncü salı günü azl ile
ile yerine Defterdar bulunan Feyzullah Efendi İradı Cedit Defterdarı ve
anın yerine Çelebi Efendi Defterdar nasbolundu ve İbrahim Efendi'nin
azli Yeniçeriler ile onların gayretini güden efkân atika ashabına bir nevi
tarziye kabilinden oldu» ( 2 ).
1221 senesi Muharreminde (1806) Tersane Emini oldu ve ilk defa
olmak üzere «Umuru Bahriyi Nazın» unvanım aldı.
Yeniçeriler Sultan Selim’in ıslahat teşebbüslerinden ötedenberi
kuşkulanıyorlar, ve vakit vakit bazı hareketlerden de geri durmuyorlardı.
Padişahla yeni fikirlilerin tuttuklan işi, karşılanna çıkan, çarpışan her
(1) Cevdet P aşa T arihi, C ilt - 6, S a h ife : 225 - 226.

392

türlü manileri iktiham ederek, ufak işlere, şükür ve şikâyetlere deği] bü
yük büyük gürültülere, isyan ve ihtilâllere bile pabuç bırakmayarak Dev
letin felâketine sebeb olacak bu gibi hareketlerin faillerini şiddetle ceza
landıracakları yerde mümaşat etmeleri, ve her gürültüde birer adım geri
çekilmeleri onları, ve eskilik güdenleri cüretlendirmiş, günün birinde
iş pek mühim bir ihtilâl şeklinde patlak vermiştir. Bu ihtilâl hâdisesi
1222 senesi Rebiülevvelinin on yedinci günü, (1807) Devleti Rusya ile
harp ilân etmiş, Ordu Sadrâzam Hilmi İbrahim Paşa’nın Serdarlığiyle
Tuna'ya varmış olduğu bir hengâmda Karadeniz Boğazında Rumeli ya
maklarının ayaklanmasiyle başladı. İhtilâlin asıl mürettibi Kaymakam
lıkla Paytahtta kalan (Musa Paşa) ile menfaati haleldar olan (Kabakçı
Mustafa) ve bir de Şeyhülislâm (Topal Ataullah Efendi) idi. Yamaklar
elbise meselesinden isyan bayrağını açınca asıl mürettipler ortaya çıktı
lar, ve ihtilâl ateşini körüklemeye başladılar. Musa Paşa Paşa'nın ya
nında münafikane bir tavır almış, zaten hilmi galip ve kararsızlıkla da
maruf olan Üçüncü Selim ne yapacağını şaşırmıştı. Sayıları gittikçe
artan ihtilâlciler ilk evvel Nizamı Cedidin lâğvını istediler. Sultan Selim
onların bu arzularım kabul etti, sonra bir liste sundular: Musa Paşa
tarafından tertip olunup gizlice Kabakçı'ya gönderilmiş olan bu pusu
lada isimleri yazılı olanları, «bunda mestur olan on bir kimse siilki harap
etti bunlan hayyen veya meyyiten Padişahımızdan isteriz» dediler.
Bu pusulada başta «ricali Devleti Aliyyeden Müsteşarı Devlet ve
Saltanat makamında bulunan ve İbrahim Kethüda diye maruf olan İb
rahim Nesif Efendi» olmak üzere Hacı tbrahim Efendi nin de ismi ya
zılı idi.
Musa Paşa; bir taraftan asileri teşvik ve ihtilâli genişletmeğe çalı
şırken diğer taraftan teskini için bir çare bulunmak zahiri vesilesi altın
da Devlet erkânını Balbıâliye davet etti, ve onları avutmaya başladı. Fa
kat meclis epeyce gürültülü oldu. Çünkü eski fikirlilerden Rumeli Sada
retinden mazul Şemseddin Efendi İbrahim Kethüdanın yüzüne karşı
sövüp saymaya başlamış, bunu gören Kethüda Hacı İbrahim Efendi ile
birlikte meclisi terk ile evine gitmeye mecbur olmuştu. İbrahim Nesim
Efendi «Meslûbüşşuur» konağına giderken Hacı İbrahim (Efendi, (daha
cesur davranarak, Tersaneye, vazifesi başına koştu.
Kaymakam Paşa keyfiyyeti bittabi izam ederekten Üçüncü Selim e
anlatıyor, ve «eşkıyanın matlubu olan salifüzzikir zatlar idam olunma
dıkça tefriki cemiyyetleri mümkün olmıyacağını» kat'i bir lisanla ilâve
ediyordu. Yapacağı şeyi bir türlü tayin edemiyen Sultan Selim bir taraf
tan «Sır Kâtibi Ahmet Efendi ile Mabeyinci Ahmet Beye sizi de isterler
imiş şayet elimden alırlar varın başınızın çaresini görün» sözleriyle ken
dilerine ruhsat verirken diğer taraftan Musa Paşaya da «İbrahim Ket-
393

hüda ve Hacı İbrahim Efendi ve Sır Kâtibi Ahmet Efendi ile beynimizde
muahede vardır anların idamından sarfı nazarla bakisinin tahlisi müm
kün olmadığı surette kayıtlan görüle* yolunda bir emir i9dar etti. Bu
emri alan Musa Paşa derhal Babıâliye memur olanlan Babıâlide ve Sa
ray mensufeinini de sarayda boğdurarak kesik başlan eşkiya meclisi olan
Atmeydanı’na gönderildi.
Kıyafetini değiştirerek savuşmaya teşebbüs eden İbrahim Kethüda
tanındığından Atmeydanına getirmiyerek orada kendisinden bir türlü
aynlmak istemiyen sadık Mühürbaşısı Ali Ağa ile birlikte parça parça
edildi. Artık mesele büyümüş, Sultan Selimin hal'i isteyi ortaya çıkmıştı.
Nihayet asiler buna da muvaffak oldular. 1222 Rebiülevvelinde (1807)
Sultan Selimi tahtından indirdiler, Sultan Mustafa'yı «Dördüncü Sultan
Mustafa» adiyle iclâs eylediler. Hale dair olan tezkireyi okuyan dindar
Selim'in ağzından şu ayet çıktı: Zalike takdir-ül-aziz-il-alim.
Maamafih asiler, ve hâdisenin asıl mürettipleri henüz kinlerini ala
mamışlardı. İdamım istediklerini tamamen ortadan kaldırmak, daha bir
kaç masumun kanım akıtmak istiyorlardı. Filhakika biatten sonra ule
ma ve asker heyeti meamuasiyle Atmeydanı'na avdet ederlerken Umuru
Bahriye Nazın Hacı İbrahim Efendiyi tuttular, Saltanat değişikliği şere
fine olsun affetmeleri lâzım gelirken onu da öldürdüler (21 Refeiülewel
1222 - 1807).
Vak'anüvis; terciimei halini kısaca yazdıktan sonra pek feci bir
surette vaki olan ölümünü anlatıyor:
«Fenni kitabette mahir ve tedbiri umurda misli nadir asilzade ve
fatin ve sahibi vakar ve temkin olup Nizamı Cedidin bidayetinden beri
ekseri mesalihi müteferrianın müdir ve müdebbiri ve nice icraatı cedi-
denin müşekkil ve musavviri olmak hasebiyle Sultan Selim Han Hazret
lerinin mazhan kemali hüsnü nazan olan eazımı ricali Devleti saliyyeden
olup fakat gaddarlık ve merhametsizlik ile makduh ve muayyep ve bey-
nennas Gizli Sıtma deyu mülâkkap idi. Bu kerre o dahi bir takım bi
rahim eşkiya yedinde maktul ve mağdur oldu. Şöyle k i: Berveçhi bâlâ
yamakların Derseadete uburlan üzerine Babıâliden Tersaneye gittikten
sonra Hacegân ve Divanı Hümayun olup Sefaretle Avrupa canibinde bu
lunan Vahid Efendi'nin Eyüp semtinde Sahilhanesinde ihtifa etmişken
anda sebat edemiyerek başına şal örtüp bir ihtiyar kayıkçının bir çifte
kayığına rakiben Beylerbeyi nihayetinde vaki sahilhanesine muttasıl
sokak iskelesine çıktığında taban bahil ve mümsik bir zat olduğu halde
gûya selâmet yakasım çıkmış olduğuna teşekküren hilâfı mûtadı olarak
kayıkçıya bir miktar altın itasiyle iade ettikten sonra arka taraftan yalı
sına girüp bahçıvanı olan bir zimmi marifetiyle deruni sahilhanede mev
cut olan serdaba gizlenmiş ve tecessüse memur olanlar konağını ve ya-
394

irsim arayüp bulamadıklarından subesu taharriyata iptidar etmeleriyle
kayıkçı olarak piri nabaliğ (filân iskeleye şu kıyafette mülebbes bir
şahsı mestur-ül-hal çıkardım hatta bana haylice altın verdi) diye haber
vermesi üzerine tekrar yalıya varup bahçıvanı tazyik ettikleri gibi nihan
olduğu serdabı irae etmekle tutup Babıâliye götürdüklerinde çünkü bu
makule fetretlerde cülûsu Hümayun vukuundan sonra adam paralamak
mesbuk bilmisil olmadığından Musa Paşa kendisini Çavuşbaşı odasına
misafir verüp (korkmasunlar kendilerine bir şey yoktur bir miktar isti
rahat etsinler konaklarına avdetleri ıçün ruhsat verilir) diye haber gön
dermekle beraber birinci derecede kanını içmeğe teşne olduğu ricali
Devletten biri olduğundan Kabakçıya dahi (Gizli Sıtma tutuldu kapu-
dadır gelsinler cebren alup kaydını görsünler) diye gizlice haber eriştir
mekle kendisi Divanda iken Kabakçı tarafından bir güruh eşkiya gelüp
ve Çavuş başı odasını basarak biçareyi alup ve esnai rahda sakalını yo
lup (buna Gizli Sıtma derler her kimi tutacak olursa halâsı mümkün
değildir. Fakat sakalının kılı kendi mezarratını defidir) diyerek ve kıl
larını şuna buna vererek envai hakaretle Bayazıt'da Yemeniciler pişiga-
hına kadar götürmüşler isede nahif-ül-bünye ve zaif-ül-vücut olduğu halde
hadaseti sinninden beri yaya yürümeğe alışmamış olduğundan orada
bitâp ve tuvan düşüp kalmış ve andan ileriye hareket edemiyeceği anla
şılmış olmasıyla derhal eşkiya bıçak üşürüp paralamışlar ve hemen seri
maktuunu Atmeydanı’na isaleylemişlerdir.» (1).
Sultan Mustafa cülus edüpte kendisini o makama çıkaranların akıl
almayacak fenalığa cüret ettikten başka meydanda memleketi idare ede
bilecek adamlardan mahrum etmeleri başta Padişah olmak üzere herkesi
düşündürmüş idi. Hatta bizzat Sultan Mustafa’nın Ahmet Efendi ile
Hacı İbrahim Efendi için «Rüşt ve fetanetlerinden bahisle ikisinden bi
risi hayatta olsa Sadrâzam ederdim» dediğini işitenlerin ifadesine atfen
Cevdet Paşa yazıyor (2).
İşte en büyük bir ağızdan çıkan bu ifade Hacı İbrahim Efendi'nin
ne değerli bir zat olduğunu, ve öldürülmesiyle memleketin ne kıymetli
bir vücut kaybeylemiş bulunduğunu göstermek itibariyle bilhassa kayde
değer.
Üçüncü Selim'in ve taraftarlarının şiddetli müanzlanndan biri, ağ-
lebi ihtimâl Tayyar Paşa, 6 devre dair kaleme aldığı bir vesikada Hacı
İbrahim Efendi ile rüfekasına küfürler savurmakla beraber hassaten o
devrin zihniyyetini gösteren ve Maliye tarihi noktasından ehemmiyetli
olan şu satırları kaydediyor:

(2) Cevdet P aşa Tarihi, C ilt-8, S ah ife: 232.
395

Herkes vaktim bilir vaktından şikayet eder. Müktezayı vezaret Hu
zuru Hümayuna rumalimiz nasip olup hizmeti memuriyyetimize dair nez-
di Padişahide güftü şinid esnalarında Valide kethüdası Yusuf Ağa ve
Defterü tradı Cedid Hacı İbrahim nam pelit ve köse kethüda, nam eşkiya
talimi ile (Yaşa fukra dedikleri zeytin çekirdeğine benzer, sıktıkça yağı
çıkar hemen tahsili male saiy eyleye) deyu nutku padişahi bu fıkire ol
muştur ve fi alâ hazih 17 C sene 1210» <1).
Tercümei halini yazan Sicilli Osmani (Cilt -1, Sahife: 147) «Gizli
Sıtma» denmekle Köse kethüdaya halef oldukta «Köse Kethüdayı Gizli
sıtma tuttu» denmesi mazmunludur» dedikten ve «Serveti Vafire» sahibi
olduğunu kaydeyledikten sonra evlât ve ahvadı hakkında aşağıdaki ma
lûmatı veriyor:
«Mahdumu Müderrisinden (İsmail Zühdü Bey) 1327 (1813) de vefat
edip Beyoğlu'na defnedildi. Kerimesi Ayşe hammı Yusuf Ağa zade Sadık
Bey’e tezviç eyledi. Biraderi Ricalden Mehmet Efendidir».
İsmail Zühtü Beyle damadı Sadık Bey hakkında fazla tafsilât ver
meyen Sicilli Osmani müellifi biraderi Mehmet Efendi için (Cilt - 4, Sa
hife : 286) şunlan yazmıştır:
«Hacı İbrahim Efendi'nin biraderidir. Mektubii Sadaretten bitte-
feyyüz Hacegandan oldu. 1231 (1816) da Belgrat Emini ve 1237 (1821 de
Cebehane Katibi ve 1238 (1822) de Haremeyn Mukataacısı ve 1241 (1825)
de Salyane Muhasebecisi olup badehu fevt oldu».
Emin Mehmet Efendi
Zamanına göre iyice bir tahsilden sonra 1159 (1747) de Babı Defte
rinin en mümtaz kalemlerinde olan Baş Muhasebe Kalemine devama
başladı. Tayin edildiği işlerin ifasına sayu gayret ettiğinden derece dere
ce kat'ı meratiple Zimmet ve Malikane Hailfeliklerinde mükerreren bu
lundu, o sıralarda Şerbetçi zadeye de Damat oldu.
1209 senesi Şabanının yirmiyedisinde (1795) Nizamı Cedid Hâzine
sine alınan varidat yüzünden hasıl olan ihtilâf şevki ve «Mühimmatı se-
feriyyeye itina etmiyor» isnadı ile azl olunan Morali Osman Efendi'nin
yerine Şıkkı Evvel Defterdarlığına tayin edildi.
Defterdar olduğu zaman yaşı epeyce ilerlemiş, bu sebeple lâzım ge
len cevvaliyet ve faaliyyeti göstermeye maddeten gayri muktedir bulun
muş olmakla beraber esasen hilm ve sükun ile maruf olması selefi gibi
hareket etmesine imkân bırakmıyordu.
(1) T ü rk T aröı Encüm eni M ecmuası, N o : 12 (89), S a h ile : 399.
396

Vak'anüvis; tevcihatı kaydederken diyor k i! ■
«Mehmet Emin Efendi vakıa anların istediği surette kullanılır bir
zat idi. Lâkin umuru maliyyenin ban giranı müşkilâtı altında ezilerek
nihayet istifaya mecbur olduğu mahallinde beyan olunacaktır» ( 1 ).
Bundan anlaşılıyor ki istediğini yapmak kudretinden mahrum uy
sal, iş başından ziyade maiyyette çalışmaya uygun bir zat idi. Esasen sa
çı sakalı ağarmış iken Defterdarlık makamını işgal eden Mehmet Emin
Efendi o ana kadar hep hal ve şanına uygun hizmetlerde, üçüncü dör
düncü derecedeki işlerde bulunarak daha yüksek makamları işgal edeme
miş olması buna delalet eder. Çünkü kendisinde faaliyyet ve cevvaliyyet
olsa şüphesiz bu makamın hiç olmazsa ona yakın olanlarım çoktan iş
gal eder, böyle ağır işler, o ana kadar alışmadığı şeylere ahir ömründe
düşmezdi.
Devlet gelirlerinin ikiye inkısamından, ve başta Üçüncü Selimi ol
mak üzere erkânın îradı Cedit Hâzinesine ehemmiyet atfeylemelerinden
dolayı mevacibin tedarik ve itasında büyük zorluklara uğruyor, ve müte-
addid defalar istifa eylediği halde istifası bir türlü kabul olunmuyordu.
Ancak bir sene sonra isteği kabul olundu (2 Ramazan 1210/1796).
Vak’anüvis; uğradığı müşkilâtla infisalini şöyle nakil ve hikâye
ediyor: Maliye Tarihimde ilgilendiren o satırlar şöyledi*:
«Mevacip akçesini tedarik içün Defterdar Efendinin neler çektiği
ni Allah bilir çünkü Devleti Aliyyenin atik Ocakları baki olduğu halde
Nizamı Cedit askeri dahi icat olunmakla sunufu askeriyyesi ikiye Tnün-
kasim olduğu gibi umuru maliyyesi dahi ikiye taksim olmuştu. Ve mu-
hassasatı atika mirî hâzinesinden ve Nizamı Ceddidin ve ana mü tefer-
ri olan levazımatı harbiyyenin masarifi İradı Cedit Hâzinesinden ita ve
tesviye olunurdu. Asrın nazan teveccühü ise İradı Cedit Hâzinesine ma
tuf ve Erkânı Saltanatın efkari daima İradı Cedit Hâzinesine varidatı
cedide bulupilhak etmek cihetine masruf olmakla Mirî Hâzinesinin irat
ve masrafını muvazin getirmek yükü münhasıran Defterdarı asır olan
zatın üzerinde kaldığından Defterdar bulunanlar azim usret ve meşakkat
çekerdi. Bir senedenberi Defterdar bulunan Mehmet Emin Efendi ise
zaafı ile iş bu hamli sakili istifayı tahammülden bizar olduğuna mebni
biddefat istifa etmekten naşi evvaili Ramazanda azl ile yerine Defterda
rı Esbak İbrahim Efendi tavin» olundu (2).
Sonradan Ruznamei Evvel olmuş, 1211 Rebiülevvelinde (1796) Tev
kii ve ertesi sene Defter Emini nasbedildi.
1213 senesi Şabanının yirmi üçünde (1799) öldü. Silivri kapısı'nda
gömülüdür.
(1) Cevdet Paşa T arihi, C ilt-6, Sahife : 129.

397

Sicilli Osmani (Cilt - 1, Sahife: 416) «Umum bisabiyyeye aşina olup
yetmişi tecavüz etmişti »diyor.
Saduflah E fendi
Ricalden Küçük Hüseyin Efendi’nin oğludur (1). Oldukça iyi bir
tahsilden sonra Devlet hizmetine girdi. Derece derece yükselerek Hace-
gânlık rütbesini ihrazla 1199 (1785) ulûfeciyam Yemen Kâtibiı 1201
(1787) de K%çük Evkaf Muhasebecisi, 1215 (1787) de, Rikâbı Hümayun
da Reisülküttaplığa tahvil edilen Köse Kethüda Mustafa Reşit Efendi’nin
yerine Şıkkı Evvel Defterdarı ve jöne o sene Sadaret Kethüdası, 1216
(1801) de azil olunarak ertesi sene Fransızlan çıkarmak suretiyle Mı
sır’dan muvaffakiyetle dönmesini müteakip azlolunan Arif Efendi'nin
yerine Çavuşbaşı oldu ( 6 Rebiülahir 1217/1802).
Ruslarla memleketeyn meselesinden dolayı harp vukuu ihtimali
belirip te Serdan Ekremlik Sadrâzam Hilmi Paşa'ya tevcih olununca se
fere gideceklerle Paytahtta kalacaklar hakkında yapılan tevcihattaki ay
nı zamanda Şevval tevcihatına da müsadif idi (Şevval 1221/1807) asil
olan Sadullah Efendi bu defa Çavuşbaşı Vekili, müteakiben Rikâp Def
terdarı oldu. *
Alemdar Mustafa Paşa'mn Rusçuk'ta yanma toplanarak iüçüncü Se-

lim’in mezaiyyetlerinden ve memleketi ıslah için maruf olan teşebbüs
ve himmetlerinden bahsederek Sultan Mustafa’mn c^lûsiyle bozulan iş
ledin onun Saltanatının iadesiyle mümkün olduğuna dair «Rusçuk Yara
nı» namını alan zevatın tesiriyle vaki olan Sultanat değişikliğinden biraz
sonra Edime Sarayının tamirine memur edildi (12 Cumadelahre 1223/
1809).
Bu memuriyyeti garip bir maksatla icra edilmiş idi. Sultan Musta
fa'nın cülûsunda Defterdar bulunduğu için karıştığı işlerden kendisine
mühim bir pay çıkarmak suretiyle zengin olduğundan bu defa parasının
bir kısmım mirî işlerinde sarfettirmek isteniliyordu. Bu da Osmanlı Türk-
leri tarihindeki sakim müsadere usulünün başka bir diğerini teşkil eder.
Vak'anüvis; Maliye Tarihini ilgilendiren bu keyfiyeti aşağıdaki sa
tırlarla belirtiyor:
«Culûsu Mustafa Hanide Defterdar bulunmak hasebiyle (küştügânı
ricalin emvalini temhir ve tahrir ederek âşikâr ve nihan olan emvali ke-
sirinin celp ve tahsilinde maharet göstermiş ve bu vesile île kendisi dahi
(1) H üseyin Efenedi; H acegâhdan o lu p Cizye M uhasebecisi 1154 (1742) d e Sicilyeteyn

S efiri ve M ukabele! S üvari olm uş ve 1155 (1743) d e ö lm ü ştü r. A tik Ali P&ş&’dfe
göm ülüdür.
(Sicilli O sm ani, C ilt-2, Sahife : 207).
398

eline haylice mal geçirmiş olan Sadullah Efendi'ye ol emvalin bir mikta
rım mirî işlerinde sarfettirmek üzere Cumadelahirenin yirmi birinci gü
nü Edime Sarayının tamirine memur edildi» (1).
Müverrih Şani Zade Vecdet Paşa'nm kaydettiği gabi yalnız «eline
hayli bir mal geçirmiş» olduğunu söylemekle iktifa etmiyor, Tatar yağ
masını andıran o nehbü garet günlerinde şehsuvarhğı uygar ve kibara
aşikâr olduğunu da söylüyor:
«Cülûsu Mustafa Hanide Defterdar olmakla emvacı derya misli
maktulini ricali temhir ve tahrir esnalarında nihani ve âşikâr gayetülga-
yetiz desti celp ve tahsildarîde maharet izhar ve ol vakit yağmayı Tatar
varide iddihan emvali beytülmali müslimin çapulu İlgarında yedi telâ
sı ve şehvarlığı siğar ve kibara aşikar olan Sadullah Efendi yedikân
umuru ebniyyenin mevkuf olduğu mevad ve sinadda sanii Şedvat ve mi
marı iktidarı idhanna göre Edime Sarayını tamir ahkan mevat olduğu
cümleye bedidar olmakla yevmi merkumda Sarayı mezkûr,tamirine me
mur ve bu takriple teb’idi sairi umur kılındı» ( 2 ).
Alemdarın bir kaç ay sonra, feci bir surette ölümünü intaç eden
ihtilalin vukuunu haber alınca, Zilkidenin sonlarında izinsiz İstanbul’a
gelmiş, ve fakat yüz bulamıyarak derhal nefi edildi.
Vak'anüvis; hadiseyi manidar bir surette kaydediyor:
«Edime Sarayı tamirine mukaddema Bina Emanetiyle ol tarafa ir
sal ve memur buyurulan mezkûrülahval Defterdarı Esbak Sadullah Efen
di tamiri Sarayı mezburda küllî tekâsül ve kusuru meşhut iken vaka’i
Alemdar! mesmuu olduktan sonra evvelki Defterdarlığındaki malûmi
Vükelâ olan mayei cevherin buharı dimağına yevmen feyevmen suut ede
rek encamında bisaler ü âramı terki umuru mahamla İstanbul'a bilâizin
ve ruhsat vürut eylemiş olmakla bugünlerde derakap nefi ile Derialiyye-
den matrut oldu» (3).
1224 (1809) da af, ertesi sene Defter Emini nasbedildi.
Azilden sonra 1231 (1816) da öldü.
Süleymaniye camii haziresinde gömülüdür.
Sicilli Osmani (Cilt-3, Sahife: 22) «Müdebbirve müktesit idi.» de
dikten sonra «mahdumu (Mehmet Tahir Efendi) 1228 (1813) de vefat
ile oraya defnedilmiştir» malûmatını ilâve ediyor.
Babasından evvel ölen Mehmet Tarih Efendi'nin tercümei haline
dair bir malûmat kaydına destires olunamamıştır.

(2) Şani Zade Tarihi, Cilt • 1, S a h ife : 44.
(3) Şani Zade, C ilt-1 , S ah ife: 155.
399

Recai Mehmet Efendi
Kütahya'hdır. Fakir bir adamın oğlu idi (1). Memleketinde ilk tah
silden sonra İstanbul'a gelerek Cerrahpaşa'da oturan talebeden birinin
den bir miktar okudu. İş görebilecek bir hale gelince evvelâ Süleyman
Feyzi Paşa'ya, daha sonra Lala Mahmut Beye intisap eyledi. Mahmut
Bey'in ölümü üzerine Hulefallkla Sadaret Mektübi Kalemine girdi.
Bir müddet sonra memuriyetle Maden’e gönderilmiş ve Maadin
Valisi Yusuf Ziya Paşa yazılarım beğenmekle Divan Kâtibi olarak aldığı
gibi Sadrâzam olunca Kalyonlar Kâtibi yaptırdı. 1213 (1798) ve Mısır
seferi başlangıcında Mektubi Baş Halifesi ve az vakıtta Sadık Efendinin
ölümüyle inhilâl eden Sadrı Ali Mektupçusu oldu.
1215 senesi nihayetlerinde (1801) Sadaret Kethüdalığma tahvil edi
len Sadullah Efendi'nin yerine Şıkkı Evvel Defterdarı nasbedildi.
Ecnebiler o zamana gelinciye kadar yalnız gümrük rüsumunu veri
yor, vergi namiyle başka birşey ödemiyorlardı. Halbuki müruru zaman
ile ve alelhusus artan münasebetler üzerine ecnebilerin miktan epeyce
arttığından, ve bunların yalnız gümrük rüsumiyle mükellefiyyeti Osman-
lı tüccarını böylelerine karşı rekabete imkân bırakmıyacağı tabii bulun
duğundan ecnebilerin de Osmanlılann itasiyle mükellef oldukları vergi
leri ödemeleri münasip görüldü, ve bu keyfiyyet nizama raptolunarak o
vakit Hariciyye Nazın demek olan Reisülıküttap tarafından Sefaretlere
tebliğ edildi«
Tarihi mali için mühim bir hadise olan bu hadiseyyi Vak’anüvis
aşağıdaki satırlarla tesbit ediyor:
«Düveli Ecnebiyye tebaasının ithalât ve ihracattan verecekleri res
mi gümrük ahitnamelerde musarrah olup amma mahsulü belde olarak
bir mahalden mahalli ahara nakil ve füruht ile icra ettikleri ticareti da-
hiliyyede tebeayı Devleti Aliyye ile müsavat üzere resim vermeleri lâzım
gelirken ecnebiler bunda dahi ticareti hariciyye gibi yalnız ahitnamelerde
musarrah olan resmi gümrüğü verüp mukaddema ecnebilerin Memaliki
Mahrusada edecekleri ticareti dahiliyyeleri cüz'iyyat kabilinden olma
sıyla buna çendan ehemmiyet verilmezdi. Lâkin bu evanda tebeayı ecne-
biyyenin ticareti dahiliyye ile iştigalleri tekessür ettiğinden ve tebeayi
Devleti Aliyye ticareti dahiliyyelerinde anlardan ziyade resimler verege-
lüp bu müsavatsızlık ise tebeayi Devleti Aliyyenin ticaretini ihlâl ve tatil
eylediğinden tebeayi ecnebiyye bundan böyle Memaliki Mahrusada ede-
(1) K ütahyalı ve fak ir b ir adam olduğunu h a b er verdiği babasının İsm ini Sicilli Os.
m anl yazmadığı gibi diğer eserlerde d e b u n a d a ir b ir m alûm ata tesad ü f oluna
m am ıştır.
400

oekleri ticareti dahiliyyelerinde ayniyle reayı Devleti Aliyyeden olan tüc-
cann verdikleri gümrük vesair rüsumu ita eylemeleri işbu Onyedi evvai-
linde nizama raptolunarak Makamı Riyasetten sefaretlere resmî takrir
ler verilmiştir» ( 1 ).
Çok teessüf olunur ki ecnebilerin bu teklifi kabul edip etmedikleri,
ve bu tebliğe cevap verip vermedikleri gösterilmiyor. Maamafih kabul
edilmemiş olacakki Babıali ondan sonra tekâlifin ecnebilere de teşmili
için uğraşmağa mecbur olmuştur, ve yine çok tessüf olunurki pek sarih
bir şey olan, ve pek muhakkak bulunan bu isteğini ta birinci cihan har
binin sonunda Türk’ün parlak süngüsü tarafından temin edilen zafere
kadar is'af ettirmeğe muvaffak olunamamıştır. Hak ve hakikatten ve
medeniyetten bahseden Avrupalılar için hasis bir menfaat uğurundaki bu
teannüd ne kadar nazan dikkate alınmaya şayandır.
1217 senesi iptidalarında (1802) azl olundu, yine o sene Cumadela-
hınnda (1802) Vali Hüsrev Paşa ile anlaşamadığından dolayı istifa eden
Şerif Efendi'nin yerine Mısır Defterdarı oldu.
Mısır gerçi evvelce Fransızlardan daha sonra Iskenderiyyede yer
leşmek isteyen îngilizlerden temizlenmiş, ise de Serdar Yusuf Ziya Paşa
işleri hakkiyle yoluna koyup Fransız taraftarlığı ile tanınan, ve ordunun
muvaffakiyyeti üzerine öteye beriye ve hassatan Sudan taraflarına dağı
lan Kölemen beylerini itaat altına almağa lüzum görmeden Mısır'ı bira-
karak İstanbul'a dönmesi, ve Valilikle orada kalan Hüsrev Paşanın iyi
bir vaziyyet alamaması Mısır'da idarenin bir tezebzüp içinde devam edip
gitmesini mucip olmuştu. O sırada vaktiyle dayısı maiyyetine giren, ve
kendinin avdeti üzerine Sergerdeliğe geçen Kavalalı Mehmet Ali'nin mey
dan alması işleri bütün bütün karıştırdı.
işte Mısır memuriyyeti böyle bir hengama tesadüf etmiş, ve daha
sonra işler düzelecek yerde tammaiyle kanşarâk iki taraf Mehmet Ali'nin
sevk ve idare ettiği Amavutlar ve taraftarlığını güttüğü Kölemenlerle
Hükümet askeri arasında harp ve kitale müncer olmuştur. Amavutlar
mücadelede galip geldiler. Hüsrev Paşa daha evvel Mısın terkeylediği
için kendisini istihlâf eden Ahmet Paşa Mehmet Ali’ye iltica mecburiyye-
tinde kaldı. Artık nüfus ve kuvvet Amavutlara intikal etmekle cümleye
emnü aman verildiği ilân olunduğu gün Amavutlar Kethüda Yusuf Ağa'-
nın konağım yağma ve garek eylemişler, ve Ağa’nm Defterdann kona
ğında olduğunu haber almalariyle oraya gidip her ikisinin başlarım kes
mişlerdir. Vak'a Mehmet Ali'ye aksedince Sergerde bizzat kalktı, konağa
gelerek başıbozuk alayım dağıttıktan sonra konağı mühürledi. Yusuf Ağa
ile Recai Efendinin naaşlannın gömülmesine ruhsat verildi. Bununla
(1) Cevdet P aşa T arihi, C ilt - 7, S a h ife : 133 -134.
401
f : 26 - 2

beraber asiler her ikisinin başlannı kesip Cize’de bulunan ümeraya gön-
dikerinden başsız olarak gömüldüler (Safer 1218- 1803).
Saferin Onbirinci günü Mehmet Ali beraberinde Ruznameci Abdul
lah Ramiz efendi, ve İbrahim Bejin kethüdası Rıdvan Bey olduğu halde
Defterdar konağına geldi. Maktulün tahrir olunan terekesi miyanmda
Üçyüz kelik nakdi ve tahminen Bin keselik mücevherat ve eşyası çıktı.
Hadiseyi yazan Vak’anüvis tercümei halini muhtasaran naklettikten
sonra şu malûmatı veriyor:
«Akçe kazanmak yollarım pek alâ bilir çakır pençeli bir zat olup
az vakit zarfında haylice servet peyda eyledi. Ziya Paşa Sadrâzam olduk
ta İstanbul’a gelüp Kalyonlar Katibi ve Mısır Seferinin bidayetinde Mek-
tubi Baş Halifesi ve Sadık Efendinin vefatında Anın yerine Mektubu
Sadrı Ali ve Defterdar Sadulah Efendi kethüda oldukta Anın yerine bil
fiil Defterdar oldu. Mısır fethinde eline pek çok mal geçmekle kendüye
gurur geldi, ve sui edvarı hasebiyle azl olunarak İstanbul'a avdet eyledi.
Şerif Efendi Mısır Defterdarlığından istifa ile Vezarete talip oldukta
Sahibi tercüme tekrar Defterdarlık ile Mısır'a izam olundu. Şayi Mürî
Kaziyyesine riayeten askerin kat’ı muayyenatım Hüsrev Paşa ihtar edüp
o dahi tahfifi masarife medar olur mütaleasiyle asakiri merkumenin
harçlarını kat’ettikte zuhura gelen ihtilâl mebadisinde Hüsrev Paşa Mı
sır'dan firara mecbur olup sahibi tercüme Mısır'da kaldı ve nihayet Ar
navutların elinde maktul oldu. Gayet cesur ve zulm u gadr ile meşhur
mal cem'inde mahareti müsellem ve akçeyi yağdan kıl çeker gibi tahsil
eder bir adem olup üç beş ,sene zarfında ellibin kuruş irat peyda ettikten
fazla nakit ve konak ve sair tuhaf ve taraifi Bin keselik raddesinde ol
makla az vakit içinde bu kadar mal cem’i ukalâya hayret verdi. Demek
oluyorki böyle karışık vakıtlarda herkes amelinin cezasını çekiyor ve
zamanenin böyle dilduz ve ciğersuz olan vukuatı hep insanların sui a'ma-
lindan neşet ediyor. (înnallaha Lâ Yugayyirü Bi kavmin Hatta Yugay-
yiru Bienfüsihin)» (1).
Cevdet Paşa’nın son mülahazatına ilâve olunacak hiçbir şey yoktur.
Fakat çok şaşılacak şeydir ki tarihi örnekler ortada durup dururken yine
bu gibi fezayihi irtikâp edeler eksil olmuyor, ve beşerî ihtiraslar pek çok
kanlı tecrübelere rağmen yine bir türlü teskin olunamıyor. Zehî basiret
sizlik !..
Sicilli Osmani (Cilt-2, Sahife: 369) kısaca yazdığı tercümei haline
evlât ve ahfadı hakkında hiç bir malûmat ilâve etmiyor. Diğer eserler de
de buna dair bir malûmat görülememiştir.
(1) Cevdet P aşa T arihi, C ilt - 7, S a h ife : 188-189.
402

Hasan Tahsin Efendi
Hüseyin Efendi zadedir (1). Zamanına göre iyice bir tahsilden son
ra Dairei Defteriye intisap etti. Derece derece yükselerek Hacegânlık
rütbesini ihraz etti. Bazı memuriyyelerde bulunduktan sonra 1217 senesi
evvailinde (1803) azil olunan Recai Mehmet Efendi'nin yerine. Defterdarı
Şıkkı evvel oldu.
1218 senesi Saferinin on ikinci günü (1803) azil edildi.
1221 senesi Recebinin üçünde (1806) Defter Emini, yine o sene Zilkı-
desi başlarında (1807) memleketeyn meselesinden dolayı Rusya'ya ilâm
harp sırasında Rrkâp Defterdarı oldu.
Ertesi sene Saferi iptidasında (1808) ve Rusya’ya karşı Sadrâzam
Hilmi İbrahim Paşa Serdarlığiyle sevkolunan Ordunun hareketi arefe-
sinde, ikinfi defa Şıkkı Evvel Defterdarı oldu.
Ertesi sene Saferi iptidasmda (1808) ve Rusya'ya karşı
Keşeci Zade İzzet Molla’nın Defterdarlığı için sölediği tarih :
Sipehsalari Ekrem Şıkkı Evvel etti Orduda
Ricali Devletin muteminülatvannı tekrar
Hisap et hafi menkuti İzzet bul da tarihin
Yine Tahsin Efendidir seferberlikte Defterdar
Maamafih nasbi ile azli bir oldu.
Vak'anüvis; bunu şöyle kaydediyor:
«Orduyu Hümayun henüz Davutpaşa sahrasında iken Şıkkı Evvel
Defterdarı Osman Efendi bazı mukataata dair hâlât sebebiyle ferü niha-
dei ceridei Defterdari ve Hasan Tahsin Efendi Defterdarlık mansıbı vâ-
lâsiyle mazhan ikramı Şehriyari olup Şehriyari olup çent ruz mühimma
tım rüyet zımmında Âsitanede tevekkuf ve Vekâletiyle Tevkiî Bey Zaze
Mehmet Bey teşerrüf eyledi. Osman Efendi dahi bi ması Orduyu Hüma
yun maiyyetiyle âzim olup Hasan Tahsin Efendi Edirne'de Orduyu Hüma
yunu ademi idrak sebebiyle mumaileyhin vekâlete asaleti mübeddel ve
münhal olan Nişancılık ile Osman Efendi mübeccel oldu» (2).
Üçüncü Selim'in hal'iyle neticelenen ihtilâlin ilk günlerinde Kabak
çı Mustafa avenesinin isteğile idam olunanlardan açılan memuriyyetlere
tayinler yapıldığı sırada (18 Rebiülevvel 1222 - 1807) Rikâbı Hümayun
Kethüdası, ve yine o sene Rebiülahirinin yirmi ikisinde, (1807) Rikâp
Çavuşbaşısı oldu.
Alemdar'ın intihanyle neticelenen ihtilâl hâdisesini takip eden 1223
senesi Şevval tevcihatında (1809) İstanbul ve Azatlı-Baruthanesi Nazın,
(1) Babacı H üseyin E fendi'nin tercüm e! haline n e Sicilli O sm ani’de, ve ne de diğer

eserlerde tesadüf olunam am ıştır.
(2) Asım Tarihi, C ilt-2, S ah ife: 300.
403

ve yine o sene Ruznamei Evvel, 1225 (1811) de Nişancı ve 1226 (1812)
ve 1227 Şevval tevcihatlannda (1813) müceddeden ve ipkaen Baş Muha
sebeci, 1229 Şevvalinin beşinde (1814) Büyük Ruznameci oldu. Ertesi
sene Şevval tevcihatında (1815) diğeri tayin kılınmakla infisal etti.
1231 senesi Şevval tevcihatında (1816), ikinci defa. Büyük Ruzna
meci oldu.
Ertesi sene Saferinde (1817) Tuna sahillerinde binalarına başlattı
rılıp bir türlü ikmal olunamıyan kaleler hakkında mahallen tedkikatta
bulunmak, ve alâkadaranın hisablarma da bakmak üzere memuren o ta
rafa gönderildi.
Bu memuriyreti için Vak'anüvis dikkate değen şu satırları yazıyor:
«Nehri Tuna sevahilinde derdesti inşa olan kıla'ı Hakaniyrenin ke
reste ve amele ve levazımı sairesinin tanzim ve tertibinde ve bina üme-
nasının aralık aralık matluplan olan alelhisap akçelerin peyderpey ita
ve teşrihinde tarafı Devleti Aliyyeden tecvizi terari ve tekâsül olunmıya-
rak cümlesinin umuru memurelerini teshil ve lâzımgelen vesaya ve ten-
bihat biddefaat taraflanna tahrir ve tesbil ve iktizasına göre memureyni
mezkûreyn teşvik ve tacil olunmuş idüğüne nazaran şimdiye kadar kıl'aı
merkumenin cümlesi tekmil olunup bu maslahatın ardı alınmak lâzım
gelmişiken anlardan fakat bir ikisi tamam olup maadası henüz bitme
miş ve masruflan dahi fahiş görünmüş olduğundan keşifleri ve hisapla-
nnın rüyet ve tenkihi ile biran akdem itmamlariyçün ve maslahati resi-
me ve mütehammile olduğuna nazaran bu hususa eazımı ricali Devlet
ve erbabı vukuf ve dirayetten birinin memur tayin kılınması kavaidi ak-
liyye üzere elzem ve bireyb olduğu misillû hâlâ Ruznamçei Evvel Hasan
Tahsin Efendi'nin bugüne bir emri ehemme müstşkıblen nazarete me
mur ve bu cihetle dahi mültefit ve manzur olması da bazı mütehayyizanı
kiban Saltanat ve gayretkeşanı mütereddidini mecaleset ve ülfet indin
de bir mültezem halet olmaktannaşi mumaileyhe bu Taraftan hareket
ve Tuna sevahiline varup kıla'ı merkumeyi dolaşarak her birini müşahe
de ve şimdiye dek yapılmış ve bundan sonra yapılacak mahallerini ve
tekmili yakim olmuş kaleleri başka başka kavaidi hendesiyye ve mima-
riyye meclbince keşif ve muayene ve hisaplannı tenkih ve muvazene ede
rek defterlerini terkim ve Deriseadete takdim hususuna alâ kader-i 1-kud-
re dikkat ve ihtimam eylemek üzere evahiri mahı Saferde ol canibe baas
ve izam olunmakla mumaileyhe (Beyit) Rütbet nüh bakitabı fazlü hüne-
rest vabıste blahkâmı kaza ve kaderest müfadmca ricali zamane şayan
debdebe ve şaşaasiyle nazan nazan savbı memuriyete hiraman oldu».
Avdetinde Baş Muhasebeci, ve 1234 senesi Zilhiccesinin yirmi be
şinci günü (1819), ikinci defa. Nişancı oldu, 1236 senesi Şevval tevciha-
tmda (1821) yerine diğeri tayin olunmakla açıkta kaldı.
404

1239 (1824) da. Defter Emini ve 1242 Şevval (1827) tevcihatında,
üçüncü defa Nişancı oldu.
1245 (1829/30) de yine o hizmette iken öldü.
Eyyüp'te gömülüdür. Hayrat olmak üzere bir çeşme yaptırmıştır.
Sicilli Osmani (Cilt - 2 Sahife 48) «mutedil, munsıf idi» diyor ve
«Mahdumu (Şerif Atıf Mehmet Efendi) Mektubii Sadn Âliden yetişip
Hacegândan olup 1262 Şabanında (1845) fevt oldu. Pederi yanında met
fundur» malûmatım da ilâve eyliyor.
Feyzullah Efendi (E kin İti)

Peksimetçi Başı Ahmet Ağa'mn oğludur. Okuyup yazacak kadar
tahsilden sonra Baş Muhasebe alemine çırağ oldu. «Eyyamı cevanisinde
çerağ olduğu Baş Muhasebe Kalemi ketebesi içinde kemali hüsnü cemali
ile mevsuf ve devatı (eski yazı aleti: divit) güzel Feyzi deyu maruf» idi.
Eski Defterdar Pepeyi Hasan Efendi'nin teardesi Ahmet Efendinin
«ağuşu terbiyesinde neşvü nema bulmuş ve anın vefatında mutasarrıf
olduğu Arpa Kitabetini tahsil etmiş» dir. Sonra derece derece terakki
ederek Zimmet Halifesi ve Baş Muhasebe Kesedarı oldu.
Sadrâzam Yusuf Zıya Paşa’nın Fransızların Napolyon kumandasın
da Mısır’a tecavüzleri hasebiyle sevk olunan askerî kuvvetle (1216)
(1801) Ordu Defterdarlığım ifa etti. Mısır'dan avdetini müteakip İradı
Cedid Defterdarı oldu. Edime vakası üzerine «güruhu muhalifini İrza
ve temin için azli lâzımgelen eazımı ricali Devlet sırasında o da azl» edil
di.
1217 (1803) de Tevkii ve 1218 Saferinde (1803) azl olunan Hasan
Tahsin Efendi’nin yerine Defterdarı Şıkkı Evvel oldu.
Üçüncü Selim ıslahat meselelerini düşünüp birer birer tatkik mev
kiine kayarken. O meyanda Tersanenin de ıslahını istiyordu. Nihayet sı
ra gelmekle Emanet lâğvedilmiş Tersane Defterdarlığı namiyle bir Def
terdarlık kurulmuştu.
Vak'anüvis maliye olduğu gibi bahriye tarihini de ilgilendiren bu
keyfiyeti aşağıdaki satırlarla tesbit ediyor:
«Devleti Aliyye İstanbul’un fethinden sonra donanma teçhizine kı
yam ile mevkiin müsaadei fevkaladesinden bil istifade pek az vakit zar
fında düveli bahriyyei Avrupayı tehdit edecek kadar donanma tedarik
etmiş ve Sultan Süleyman zamanında Karadeniz Devleti Aliyyenin bir
havuzu mesabesinde olup Akdenizde dahi galebesini ispat ettikten başka
Hint Denizlerinde şah ve nüfuzunu âmmei âlem yana tanıtmış idi.
«Badehu Avrupada umku ziyade kalyonlar icat olunarak yelkenci
lik sanatı terakki bulmakla düveli bahriyyei Avrupa d o n a n m a la r ın a ga-
405

lebe kabil olmayup binaenaleyh Girid'in fethiyle uğraşıldığı esnada d ü ş
man donanması gelûp Akdeniz Boğazım apluka eder oldu. Bunun üzeri
ne Devleti Aliyyede dahi kalyonlar yapıldı ve kalyoncu sın ıfı tertip edildi
ve Tersanenin kadi maskeri olan leventler iptidaları işbu nev zuhur olan
kalyoncuları istirkap ettiler ise de muharebatta daima kalyonların işe
yaradığı görülünce kalyoncular itibar bularak refte refte kadirgalar bü
tün bütün terk ile kuvvei bahriyyei Devleti Aliyye hep kalyonlardan iba
ret olmuştur.
«Lâkin Avrupa’da kalyonculuk eski halinde kalmayup günden gü
ne terakki ederek yetişilemiyecek derecelere gelmişti.
«Halbuki ıkabı Saltanatı Seniyyenin eveî şevket ve satvette pervaz
içün muhatç olduğu iki kanattan biri kuvvei bahriyyedir.
«Binaenaleyh vakayii tarihiyyesini yazmakta olduğumuz Sultan Se
lim Salis devrinde nizamatı cedideye teşebbüs olunduğu sırada kuvvei
bahriyyenin ikmaline ve bu bapta Avrupaca meşhut olan esbabı terakki
nin istihsaline saiz olunmakta idi.
«Kuvvei bahriyyenin tezyidi ise akçe sarfına muhtaç olduğu cihetle
evvel lemirde Tersanei Âmire'nin umuru maliyyesine nizam vermek lâzi-
mei halden olmasiyle Tersane Emaneti ilga olunarak Paris Sefaretinden
infisah ile kari-bül-ahitte Deriseadete gelmiş ve hayli vakit Fransa’da bu
lunmakla Avrupamn usulü idaresine kesbi vukuf eylemiş olan Şeydi Ali
Efendi Zahire Nazırına mukaddim olmak üzere Şıkkı Salis itibariyle Ter
sanei Amire Defterdarı nasb ve tayin ve Kapu Arasında müstekillen bir
hazine teşkil ile kuvvei bahriyyenin derecesi kifayeye iblâğı emrü ferman
buyurulmuştur.
«Olvakıt Devleti Aliyyenin selâmeti içün kuvvei bahriyye ve bahriy
yenin usulü cedide üzere tanziminden başka çare olmayup Sultan Selim
Han Hazretleri umuru mülkiyyesini icabı hal ve zamana tevfik ve kuvvei
barbiyyesini Avrupa usulü cedidei askeriyyesi üzere tanzim ve tensik
hususlarına fevkalâde himmet ederek bu yolda hizmet edecek hayli zat-
ler dahi yetiştirmişti.» ( 1 )
Nizamı cedit askerinin teşkili, ve o zamana kadar alışmadıkları
talim ve terbiye usulünün kendilerine de teşmili Yeniçerileri pek ziyade
gücendirmiş, ve kodamanlarını harekete bile getirmiş olduğundan eski
fikir sahihlerine bir nevi tarziye olmak üzere nizamı cedit taraftarliğiyle
tanınmış olan îradı Cedit Defterdarı lb rahim Efendi azil, ve FeyzuHah
Efendi İradı Cedit Defterdarlığına nasbolundu (13 Rebiülevvel (1805).
Yine o sene Recebinin üçünde) (1805) azl edildi.
(1) Cevdet P aşa T arihi, « İ t -7, S ah ife: 240-241.
406

Eflâk ve Buğdan meselesinde Rusların vaki olan müdahalesi arzu
ları kısmen tatmin olunmak suretiyle memleket ufuklarında beliren harp
bulutlan bertaraf ledilmiş gibi ise de ihtiyat tedbirlerine de lüzum görü
lerek o arada Çanakkale Boğazının takviyesi düşünülerek bu işe Feyzul-
lah Efendi memur edildi, maiyatine mühendis te terfik edildi.
Nihayet Devletin daima kaçındığı harp tahakkuk etti, ve Rusya'ya
ilâm harp olundu.
İngilizlerle Fransızlar arasındaki rakabet, Üçüncü Sultan selim 'in
Fransızlara ziyadece temayülünü, ve Fransız Elçisi (Sebastiyani) nin
nüfuzunu îngilizler çekemediklerinden Osmanlı Devletine de ittifaklan-
na almak, bu sayede İstanbul'daki Fransız nüfuzunu kırmak istiyorlar
dı. Ruslarla zaten ittifak leylenmişlerdi. Fakat karşı vaki olan ilânı haıp
Ingilizlerin bu emelini bittabi boşa çıkarıyordu. Maamafih onlar yeni boş
durmuyorlar. Elçileri (Sir Arbud Not) marifetiyle alttan alta bazı işler
çeviriyorlardı. Hatta Sefir memleketine girmiş, kuvvetli bir İngiliz do-
nanmasiyle birlikte Boğaz civarına Bozcaada'ya gelerek oradan bazı tek
lifler ileri sürmeve başlamış idi. Sebastiyani daha evvel bunu tahmin et
tiği için Boğazların tahkimini teklif, ve tekliflerini Devlet ricalına kabul
ettirdiğinden Feyzullah Efendi o vazife ile tavzif kılındığı gibi yapılan
tabyaları muayene için müteakiben Kaptan Paşa da gönderilmiş idi. Hal
buki istihkâm işleri pek gevşek gidiyordu. îngiliz Elçisi donanma ile
Bozcaada'ya gelince keyfiyetten Payitaht haberdar edildi, ve kendisiyle
görüşerek fikrini anlamıya Babıâlinden Kaptan Paşa ile Feyzi Efendi
memur kılındı. Sir Arbud Not tercümanım Kalei Sultaniyeye göndermiş,
ve bu suretle müzakerelere başlamıştı. Fakat îngilizlerin maksadı başka
idi. Bir taraftan müzakere ile karşısmdakileri oylarken diğer taraftan
müait bir rüzgâr esince yelken açıp kimsenin haberi yokken Boğazı geç
mek, İstanbul'un önüne vanp orada demirledikten sonra tekliflerini el
lerindeki tehdid vasıtalarını irae ile kabul ettirmek idi. Bu neticeye vasıl
olmak için iğfal siyasetine başlamışlar, memurlar ise zaten gevşek giden
işi âdeta tavsatmışlardı. Tercümanın işin sulhan tesviye edileceğinden
teminen bahsetmesi bu neticeyi veriyordu.
Vaka nüvis; meseleyi kaydederken diyor k i:
«Hatta bundan dolayı Feyzi Efendi'nin vaki olan bataet ve müsa
mahası hasebiyle Nara Burnuna vağ olunan elli dört kıta topun bir azı
yerde ve bir azı kundak üzerinde bulunarak henüz yerli yerine tabiye
olunmamışise ve bir kalyon ve beş firkatayn ile bir brikten ibahet olan
Donanmayı Hümayun dahi Nara Burnu'nun üst tarafma yamanup demir
üzere durduğu halde iddi idha mülâbesesiyle taifelerinin bir haylisi kara
ya çıkmışidi» ( 1 )
407

Bu tedbirsizliği ganimet addeden îngilizlere hava yardım etmekle
yelkenleri şişirdikler, ve ehemmiyetsiz bir hasarla Boğazı geçerek İstan
bul pişgâhına, Adalar civarına, gelip demirlediler (10 Zilvicce 1221)
(1807).
İstanbul hayret ve telâşten çalkanıyor, maamafih gayret elden bı-
rakılmılarak sahillerin tahkimine, dört el ile, çalışıyordu. Fransızların,
ve Devlet hizmeti'ne dahil olmuş ve islâmiyeti de kabul etmiş olan Bo-
noval Ahmet Paşa'nm bu hususta büyük gayreti görüldü. Az zamanda
İstanbul'un bütün sahilleri tahkim olundu, ve Ingilizlerin yüksekten
atarak ileri sürdükleri teklifleri katiyen kabul edilmedi. Tafsilatı yazılı
olduğu üzere İngiliz Donanması uzunca bir ikametten sonra kir şeyiyapa-
mıyacağım anlıyarak geldiği gibi gitmek meöburiydetinde kaldı.
Vazifesinde kusuru görülen Feyzullah Efendi azl ile (Karahisar’a
nefvene îradei Seniyye taallûk etmiş iken müteakiben idamına hükmü
Padişahi lâik oldu, ve bu suretle amelinin ve daha ziyade azametinin
cezasını caniyle ödedi (Zilhisse 1221) (1807) '
Vak’a nüvis; Kısaca yazdığı tercümei halinde hususî haline dair şu
malûmatı da ilâve ödiyor:
«Vaz ve tavn gayret müteazzımaae olup başını vakurane yukacı
dikmek âdeti idüğüne ve ekin tarlasında gezen kelle ekinlerin başaklan
gözlerine batmasın diye suda yüzer gibi başını yukan diküp gider oldu
ğuna mebni beyanelavam «Ekin iti Feyzi» deyu telkip olunmuştu. Yeni
çeri güruhu zaten Nizamı cedit efkânnda olanlara adavet etmekte olduk-
lan halde Feyzi Efendi'nin etvan mütekebbiranes i bir mertebe daha ada
veti davet etmekle ve filasıl pesnava bir kâtip iken faz vakit zarfında bir
den bire parlayüp iradı Cedil Defterdarlığı mülâbesesiyle eazımı ricali
Devlet sırasına geçmesi bir çok kudemayı ricalin güçlerine gitmekle hak
kında nefreti umumide vardı. Binaenaleyh iptida karar verilmişken
müteakıben efkân âmmeye ittibaan imdamı emrinde istical edilmiştir.
Yoksa yalnız İngiliz Elçisinin sözlerine aldanüp ve Asım Efendi'nin riva
yetine göre İbrahim Kethüda ile sair havası ihtaratı mahdemanesine it-
tibar edüp te Boğazların istihkâmatmda ağır davrandığından naşi idam
olunmuş olsa Kaptan Paşa daha evvel idam olunmak lâzımgelirdi. Zira
işin en büyük memuru me’sulü o idi.» ( 1 )
Cevdet Paşa'nın Asım Efendiye iatfetiği rivayet Ingilizlerin Boğazı
geçerek İstanbul'a dahil almaları bazı ricalin daveti üzerine Vaki olduğu
merkezindedir. Cevdet Paşa bu haberin Sebastiyani tarafından işaa edil
diğini, ve Feyzullah Efendi’nin alelacele idamında Yeniçeri fesadını ya
tıştırmak, onlan şöyle tatmin etmek fikriyele yapıldığını {söylüyor:
408

«Bu şurada Sebastiyani tarafından bu donanma ricali Devletin dav©-
tiyele geldi deyu sadedilam Yeniçeriyana ilân edilmesi ve ana muhalif
olan taraflardan dahi evet meram Yeniçeri Ocağını kaldırmak idi diye giz
li haberler ulaştırılması Yeniçeri fürühunu bütün şüpheye düşrmuş ol-
masiyle fesat ve fitne istidatları günden güne ziyadeleşmekte idi. Feyzi
Efendi’nin yalnız ile irade olunmuşken derhal idamı dahi buralardan
neşet eylemiş olduğu siyak ve silahla ahvalden anlaşılıyor» ( 1 ).
Aşağıdaki malumat Cevdet Paşa tarihinde yazılıdır.
«Kezalik vaka'dan çent ruz mürurunda Kaptan Şeydi Ali Paşa'ya
bir mahremi ve betnaei umuru (Davletlû îngilizlerin bir kaç sefine Ue
mttdefaasmı deruhte etmiş idiniz meğer sonu Vezaretle Kaptanlık ihti-
lâsına çıktı deyu nas beyninde darbı makal olmaktadır) dedikten mü
şarünileyh yerinin müekkit edüp (hakikati hal ol minaval üzere idi. Lâ
kin teçhizi sefain <tekmil olup hücum içün Ifei lengere ^nübaderetim
hengâmında kemilerimizin palamarlarını Yenikapı'ya bent eylediler ne
yapayım tahriki sefineye iktidarımız kalmadı) diyen kinaye ve telmih ile
maddeyi ifade ve belki tasrih eyledi. Hatta Feyzullah Efendinin idamı
babamda ol gün acele emir kat’i suduh etmeğin gâh olmayüp Padişah
ısarar eyledi. Bu cihetle muma ileyhin katili olduklanna beyinlerinde
pek teessüf eylediler» ( 2 ).
Bu malûmat Feyzullah Efendi'nin Kaptan Şeydi Ali Paşa Marifetiy
le idam ettirdiğini gösteriyor.
Tercümei halini muhtasaran yazan Sicilli Osmani (Cilt-4, Sahife:
39) iradı Cedit Defterdarlığından infisalinde sonra memuriyeti mahsusa
ile Mısır’a gönderildiği yazmakta ise de yanlıştır. Feyzullah Efendi Mısır’a
gitmemiştir. Çanakkale'ye memur edilmiş, ve yukarıda yazılı olduğu
üzere bu işden dolayı idam olunmuştur.
Oğlu (Süleyman Raşit Efendi) dir.
Sicilli Osmani (Cilt-3, Sahife: 97) Hacegândan olduğunu söylediği
Süleyman Reşit Efendi için 1252 (836) de irtihal ile Eyyüb'e defnedil
miş bulunduğunu haber vermekle iktifa ediliyor, (ve tercümei haline
dair fazla bir yazmıyor.
Çelebi M ustafa Reşit Efendi (K öse Kâhya)

Gedikli bir zaimin oğludur (3). Okuyup yazacak kadar sathi bir
tahsili müteakip, ikızkardeşini almak suretiyle (hasıl olan sıhriyete bi
ti) Cevdet P aşa T arihi, C ilt-8, S ah ife: 101.

(3) M uhtelif ta rih i eserlere m üracaata rağm en babasının ism ini bulm ak kabil ola
m am ıştır.
409

naen Yağlıkçı Zade Emin Paşa'mn delâletiyle, Kethüda Kâtibi odasına
memur oldu. Eniştesi bir müddet sonra Sadaret Zam olunca Hazine
Kitabatine terfi ettirdi (1182) 1768).
Yine o sene Istanbul Mukataacılığı mansıbiyle Hacegândardan oldu.
Yağlıkçı Zade Serdarı Ekremlikle memur olduğu Rusya seferindeki
muvaffakiyyetliğinden dolayı idamında bir aralık menkûp oldiyse de hi-
sablanna doğru vermek suretiyle gösterdiği istikamete mükâfat olarak
Kethüde Kâtibi nasbolundu. (1772)
1186 (1772) da azledildiği halde çok geçmeden yine tayin olundu.
Kara Silahtar Mehmet Paşa'nm Sadaretinde ve 1196 Zilhiccesinde
(1782) azil ve Gelibolu'ya nefy edildi. Maamafih pek az sonra ıtlak, ve
üçüncü defa olmak üzere Kethüda Kâtibi nasbolundu. Sonra Maliye Tez-
kirecisi ve Süratçiler Nazın olup 1199 (1785) de, dördüncü defa, Kethüda
Kâtibi olmuş ise de aradan bir hafta geçmeden infisah vuku buldu.
Müteakiben tekrar Maliye Tezkerecisi oldu, ve 1202 (1788) seferine
iştirak eyledi. Orduda /iken Yeniçeri Kitabeiyle kadri tebcil olunan Reşid
Efendi bir müddet sonra bazı hususun arz ve ifadesi için Serdan Ekrem
tarafından İstanbul'a gönderildi Liyakati Hünkâr nezdinde tahakkuk et
mesi üzerine 1204 İCumadelevvetinde (1790) Kethüdayı Sadn Ali memu-
riyyetine terfi kılındı. Maamafih, memuriyeti imtidad etmiyerek, yine o
sene Ramazanının on beşinde (1790) azledildi.»
Vak'anüvıs; tebeddülü dikkate değer bir surette kaydediyor:
«Bu esnada Kethüda bulunan Mustafa Reşid Efendi Sadn Cedid ta
rafından azl ile yerine Defter Elni Feyzullah Efendi Kethüdayı Sadn Âli
nasbolunmasmda dahi şaibei garaz ve himayet istiş'ar olunduğundan ve
ve Mustafa Efendi Dersaadet tarafından nasbolunmuş düğünden azli mu
cibi iğbiran Şahane olduğu mervidir.»
Cevdet Paşa bundan Isonra Vak’a nüvis Vasıf Efendi’nin ifadesine at
fen hususî halini belirten şu mühim malûmatı da tezyil eylemiştir:
«Vasıf'ın beyanına göre teceddüdü növbeti Sadarette Kethüda bulu
nanlar dahi ekseriya azl olunagelmişken halâ Kethüdayı Sadn Âli bulu
nan Sadn Esbak Paşa Kayını Mustafa Reşid Efendi mümteziç ve muhte
lit ve riştei 'intisabı her tarafta mürtobit olarak her mevsimde istihdamı
mümkün ve kabil ve kimin vaktmda bulunsa rıza cuyluk suretilde mes
leki sadakata mail olduğundan azl ve tebdiline Sadn Cedit iptidar etme
miş ise de Mustafa Efendi alil-ül - mizaç olarak bu esnada bir miktar fe
rağı bal ile tashihi mizaca muhtaç olmakla Ramazanı Şeriifn onbesinci
günü azl ile yerine Defter Emini Feyzullah Efendi Kethüdayı Sadn Âli ve
Doğramacı Zade Abdullah Efendi defter Emini nasbolunmuştur. »
Yine Cevdet Paşa Tarihine Müverrih Cavid Ahmet Bey'in verdiği di
ğer malûmatı geçiriyor ki buradan azl sebebi daha ziyada aydınlanıyor ve
410

binaenaleyh infisali Vasıf Efendi’nin dediği gibi hastalıktan değil araya
bazı hususî menfaatlanna girmesinden ileri geldiği töbeyyün eyliyor:
«Ama Cavid Ahmet Beyin tahririne nazaran Reşit Efendi rehavete
mebni azl ile yerine Reisi Sabık Feyzullah Efendi nasbolunup lâkin bu
tasarruf mahza Feyzullah Efendi’nin Asitanede bazı mahalle intisabından
zuhur etmiş yani Şeyhülislâma müntesip olanların Orduyu Hümayunda
ahzü italarının teshili temşiyeti garaziyle vukua getirilmiş bir madde ol-
duğuda azl münasip mana olmayup bahusus Mustafa Efendi gibi fenni
harbi kemale erdirmiş adamın yerine şuuru münselip sağır ve gözü gör
mez adamı nasp ve tercihe bais nedir dediği şikadan menkuldür»
Görülüyor ki sonradan (Köse Kâhya) namiyle şöhret alan Mustafa
Resid 'Efendi daha bu zamanlarda, Hünkârın dikkat nazarım çekecek de
recede bir nam almış oluyor.
İstanbul’a avdetinde Rikâp Kethüdalığına nasb Ve 1205 Şabanında
(1791) ikinci defa, Kethüdayı Sadn Âli oldu. Bu defa Sadrâzam kendisini
istemiş, ve memuriyyetine irade etmişti.
Ruslarla, üçüncü Selim,'in arzu ve gayreti hilâfına olarak, mağlûben
Yaş Muahedesi akdolunup ta Devlet erkânı İstanbul'a avdet edince Sul
tan Selim emel edindiği İslahatı tahakkuk ettirmek fikriyle ıslaha muh
taç olan meseleler hakkında Devlet adamlarından birer mütalâa istedi.
Lâyiha verenleri kısaca bir tarifle tanıtan Cevdet Paşa Mustafa Re-
şid Efendi iiçn diyor k i:
«Kethüdayı Sadrı Âli Çelebi Mustafa Reşid Efendi ki Köse Kâhya
denmekle maruftur ecillei ricalden işini bilir iş eri bir adam idi» ( 1).
Layihası hususî kütüphanemdeki eserde şöyle kaydediyor.:
«Kavanin ve kavaidi Devleti Aliyyenin müruru eyyam ile inhilâl pe-
zir olun bu bapta neşet eden fesadın izalesiyle tahsili esbabu fevt etmek
muktazi olduğundan kavaidi atikanın iadesi mizacı asra tatbik olmakta
lâbiid ıdiîSünden bahisle esası mevad iktiza edenler ile etrafivle mütalâa
ve levayih cerh ve tadil ve tenkih olunarak manzum Sadaretpenahi buyu
rulduktan sonra Rikâbı Hümayuna arz ve hangisi ve mütedavil olan fe
sada nazaran müceddeden kanun tertip ile Devleti Aliyye nizamı cedide
muhtaçtır.
«Devlet ıtlak olunan hey'eti mecmua Padişahı Islâh Efendimizin ziri
idarelerinde fermanber kullar, olarak muhtelif-ül-rütep tanüttefik-kul-ke-
lime Vüzera ve Rüesa ve asakirin tecemmüünden ibarettir. Faraza bir
Devlet müttefik-ul-kelime on bin nüfustan ibaret ise ahali ve reayadan
muhtelif-ül-kelime yüz bin dahi ziyade nüfusa hükmeder. Her Devletin
rüesa ve askerisi ahali ve reayasından çok |kerre noksan iken kesret ve
(1) T arihi Cevdet, C ilt-5 , S ah ife: 21.
411

vefret üzere olan ahali ve reayaya hükmedüp ve emir nehyini icra ve dü
veli ahar ile muharebe etmesi ancak ittifak kelime ile hasıl olageldiği aşi
kâr Devleti Osmaniyye dahi kendi asabiyyetiyle nice gaza ve cihad edüp
Selçukilerin asabiyyeti dahi zam oldukça nice fühühata raashar olup ba
dehu Devleti Aliyyeye vüs'at gelüp istiklâli sureti lâzım geldikte asabiyat
makamına kaim ocakları tertip ve gittikçe tekrir ederek hem hudud olan
düşmanlara galebe ile müddeti galilede bir Devletin nail olamadığı fütu
hatı celileye ve vü'sat ve feshate nail olmuştur. Bu keyfiyyet Padişahı ru-
yi zemin ve Vüzera ve Vükelâ ve Rüesa ve guyatı mücahidinin denıni say
ve gayretlerinden neş'et eylediği zahirdir. Sultan Orhan Hazretlerinin za
manlarında Anadolu’dan vazife ile bir miktar piyade deruhte asker tahrir
olunup âmal ve idareleri veçhile mümkün olmadığından erbabı şura ve
mezannei kiram ittifakile Devşirme oğlanına karar verilüp nice bin tıfh
nevcivan cem ve dini tslâm ve feraizi telkin ile erbabı dinayetten asker
peyda ve gaza ve cihadda kul olarak istihdam olunup bu veçhile gaza ve
cihada revnak verilmiş iken hasbeliktiza yüzelli senedenberi terk olundu
ğu meşhurdur.
«Devleti Aliyyenin fimabaat bir düşmam zuhur etmiyecek ise şim
diki halde elverir. Lâkin düşman zuhur etmemek bir veçhile tecviz olu
nur mevaddan olmamakla behemehal düşmana mukabele edecek bir kuv
veti cedide tahsili Devleti Aliyyeye farz mesabesinde olduğu müsellemi
cumhur inkâra mecal yoktur ve asaiki dairei itaata ithâl esas, nizamdan
dır. Aklı kasıraneme göre kuvvet tahsili dahi 'gittikçe tekessür etmek üze
re onbeşbin piyade asker tertibini muhtaç olup ve nev'i cedidde asker ted-
tibi iptidayı emirde bir umum istişaresinde tanzim bilâd içün bir miktar
askere muhtaç olunduğundan başka bizim askerimiz Kasım’a kadar dur-
mayup lavre muhtaç olunduğundan başka avdet eylediklerinde düşman
dahi ortalığı hali bulup dilediği mahallere hücum ile dini îslâma rahne
ediyor. Askerimizin avdetinde duracak muvazzaf Sekban gibi bir miktar
askere muhtaç olduğunu (beyan birle cümlehuzzar teslim edildikten son
ra onbeşbin yahut yirmibin Sekban namile asker tertip ve talimine müba
şeret olunur. Kaldı ki her nekadar asker tertibine mübaşeret blunur ise
tanzimi bilat şayiasıyle olmak iktiza eder ve bu tertip olunacak esker er
babı fesat ile mülâkat etmemiş onbeş yaşında sübyan makulesinden cem
ve şehir ve kuradan bait bir ımahalde kışlak inşasiyle anda terbiye ve ta
lim ettirilüp bu madde biraz geççe hasıl olur. (Eğer mevcut olan askerden
terbiye olunup tezce hasıl olması irade olunur ise mevcut olan asakirin
dairei itaata ithâli bir veçhile tasavvur olunmayup binaenaleyh mütebas-
sır adam Avrupaya gönderilüp âskeri hususunun dekayikı umuruna vakıf
olmağa muhtaçtır. Farza anlar kurradan asker yazmak murat eyledikle
rinde her kariyenin ısehmine isabet edeni talep edüp kariye ahalisi dahi
412

kendilerinin zaptına kadir olamadıkları kimseleri verirler ol kimseler da
hi Sekban bldukta bir rabıta tahtına dahil oluyor ki kendi nefsine itaat-
tan gayrı bulamıyor. Bu itaat ne veçhile oluyor tahkika muhtaçtır. Alâ
takdireyn /gerek sübyandan ve gerek tuvanadan cedid asker tertip ve top
ve humbara endahtı ve tüfenk endazlık ve meteris tabiyesi ve tabya inşası
ve sair sanayii harbiyye talim olundukta her Devletin kuvveti memalik ile
hasıl olduğundan evvel emirde bu askerin kuvvetiyle Rumeli memaliki mü-
ceddeden feth ve tanzim olunup fıkarayı müslimin ve ibadı Rabbülalemin
zaleme ve eşkiye (yedinden tahlis birle emir ve nehiy kemahüve hakkını
memalik ve vilâyetlerde câri oldukta ahali ve riayaya kuvvet (gelip irad.
cedid tabiatiyle hasıl oldukta ol irad ile yine asker 'tahririne mübaşeret
olunur. Tanzimi bilat müyesser oldukta umuri mühimmenin rüyeti suhu
let kesbedeceği biiştibahtır.
«Tertip olunacak işbu asakiri cedide imaline ve mamalikin tanzimi
ne şimdilik dörtyüz miktan rüesanm lüzumu olmakla ol miktar er kimse
aklı selim ashabından olarak intihap ve kavanini askeriyye ve umuri har
biyye ve tanzimatı mülkiyye olunarak herkesin müsteit olduğu hizmette
istihdam olunup hâl ve şanlarına göre miktan kifaye vazife tayin olunmak
iktiza eder .Bu miktar ruesa ve onbeş yirmibin asker ile vafirce memaliki
nizamı hale ithâl ile iradı cedid hasıl oldukça rüesa ve askeri teksir etmek
iktiza eder.
«Hasılı kelâm Def’i mezalim ve defi israfat ve iahaliyi dairei itaata
ithâl ve tenfizi evamiri ahkâm hususlannda mut'i ve münkat olarak bir
miktar asker tertibine muhtaç olunup bu surette aklı kasıraname göre
zikri mürur eden muti ve muallem cümle nizamdan ehem ve akdem görü
nür himemi Şahane ve işbu askeri meşkûr ile bilât ve ibad muntazam ol
dukta düşmanların halâ vaki olan şer ve mazaretleri tenezzül eyleyeceği
ve gâh'ü bigâh irad eyledikleri teklifleri gün begün zail olup Devleti Aliy-
yenin memalikinden eyledikleri menafilerine noksan terettüp eyleyeceği
ve Devleti Aliyye kuvvet hasıl oldukta düşmanlar.na muharebesiz irade
sini tenfiz edeceği bi iştibah olmakla Hak muvaffak eyleye âmin.
«Ocaklann mahlûlâtı ketmolunmaktadır. Mahlûl esası ketmolunma-
mak üzere tedbir ve tekit olunsa bir faideyi müntiç olmaz. Hemen otuz-
bin akçe yevmiyyeden beşbin akça mahlûl verilmek üzere maktuan ocak
lara bir rabıta verilmek tabiatı maslahata muvafık görünür.» ( 1 ).
îşbu lâyiha münderecatına nazaran Mustafa Reşid Efendi’nin illeti
iyi görür bir adam olduğu, ve iyi ilaç tavsiye edebilecek bir kabiliyyette
bulunduğu anlaşılır. O zamana göre mevcut askerin ıslahı kabil olmadı
ğını söylemek aynı zamanda cesarete de delâlet eder. Hele Devlet ricali
(1) Lâyihalara d air hususi kütüphanem de yazm a eser. S a h ile : 24 -28.
413

içinde askerî ıslahata kaadir kimse olmad.ğmı açıkça söylemek, ve sonra
bu hususta ileri giden Avrupalılan takdir ile yad ederek tetkikat için ora
ya adam göndermeyi ileri sürmek doğrusu her yiğitin kârı olmasa gere-
tir. Binaenaleyh bu lâyiha onun ileri sürülen şeytaneti ile beraber ahvali
iyi görür ve gördüğünü söylemekten çekinmez bir adam olduğunu da gös
teriyor.
1207 senesi Muharreminin yirmiallısmda (1792) azl ve pek az zaman,
sonra Toohane ve Arabacılar nazırlığına yine olsene Recebinin onüçüncü
günü (1793) yeniden teşkil olunan İradı Cedid Defterdarlığına tayin edil
di.
Vak'anüvis; tayinini yazdıktan sonra «bu memuriyyet içün kendisi
ne senevî ellibin kuruş maaş tahsis ve maiyyetine müstevfu maaşlar ile
kâtipler ve mahsus veznedar tayin ve kapı arasında İradı Cedid hâzinesi
teşkil» olundu diyor ( 1 ).
Koca Sekban Başı Şehzade Mustafa’ya takdim ettiği meşhur lâyiha
da İradı Cedid hâzinesi bahsine fbir fasıl ayrılmış, çekilen malî müşkilât
bu yüzden Devletçe uğranılan zayiat hakkında tafsilatta vermiştir. Maliye
Tarihi'ni ilgilendiren bu fasılda deniliyor k i:
«İşte hülâsa'i kelâm Devleti Aliyyenin eski iradı filasıl eski masanfı-
na tertip olunmuş ve hini vaz'ı kanundan bu ana değin hemen ikiyüzkırk-
beş sene mürurundan naşi irada göre masarif haddini tecavüz ettiğinden
idare gayetülgaye müşkil madde olmakla vakti hazarda dahi müzayaka
çekilüp dururken faraza bir sefer olsa işin ne dereceyi kesbedeceği mü
cerrep olduğundan mahza Devleti Aliyyenin bakası ve Padişahı Islâmm
namusu Saltanatı vikayesi ve bunca memaliki îslâmm ve nice nice bin
güruhi ehli iymanın himayet ve sıyanetleri niyyeti hayriyyesine mebni işin
içinde bulunup dünyevî ve uhrevî hayır ve şer kendilerinden sual oluna
cak ümenay. Devleti Aliyyeden olanlar bu emri müşkilin çaresini aramaya
başlayüp bu zamanenin ağır masanfma göre temelli ve kavi irad tedari
kine baktılar. Lâkin zikrolunduğu üzere tedarik olunacak iradı Devletin
zuhuratı havaiden olmamak ve cebren ve kahren kimsenin kendi malikâ
nelerinden ve anlara merbut olan münasip mevaddan cem'olunmak üzere
îradı cedit lâfziyle tertip olunan mal içün başkaca hazine yapılup tanzim
olundu şöyle ki filasıl icat olunan mukataalar hini vazmda taliplerine be
ratla verildiği vakitlerde meselâ bir mukataanın senevî bin kuruş malî
mirîsi şartiyle fevt oluncaya kadar muaccele ile baberat talibine verilüp
cüz'i muaccele ile satılan mukataanın akçesi iki üç senere çıkmakla bade
hu her kaç sene muamer olur ise anın faizini alup cüz'i knuaccele ile al
dığı mukataadan kırk bin elli bin ve müddeti ömrüne göre belki yüz bin
(1) Cevdet P aşa T arihi, C ilt-6 , S a h ile : 51.
414

kutuş menfaat hasıl ettikten başka ol adam fevt oldukta amikataası fila-
sıl şu kadar muaccele verilmiş deyu kadimi olan muaccelei cüziyyesile
ahar bir talibi dahi kapup bedeli iltizamı sabıkasma külliyyetli şey zam
etmekle selefinden ziyade mal tahsil edüp mirîye verdiği yine sabıkı gibi
bin kuruş olmakla faidei külliyyei cesimeyi ashabı mukataat edüp mirî
hâzinesi menfattan hali kalur idi. İşte bu makule nice nice mukataalar
vardır ki yirmi otuz sene mukaddem faizi meselâ onbin kuruş iken şimdi
otuz kırk bin ve belki elli altmış bin kuruşa baliğ olmakla Devleti Aliyyeye
pek kati cüz'i mirîsinden başka hiç bir faidesi olmayıp hemen Devleti
Aliyye yine kadimi mirîi kaidesiyle almakla iktfa olunur. Bu suretle ka
dimi muaccelesiyle gayet ucuz mukataa alup nice nice mal cem'eden
ademlerden vakti seferde yalnızca bir cebeliden gayri bir hayırları olma-
yup bunca ağır ve cesim masanfla sefer umuru Devleti Aliyyenin filasıl
çıkardığı gibi yine ol mukataa beytülmali müsliminin hakkı olduğundan
yine beytülmale devr olunup cümleden akdem olan umuıî gaza ve cihada
ve sair umumi müteferrikasına sarf olunmak içün ahar taliplerine satıl
mak her ne kadar şeran iktiza ederse dahi iş içinde olanlar halkın havadi-
mali muacele ile taliplerine verdiği mukataa hakikati halde şeran ve ak
len hiç bir kimsenin mülki mevrusu olmad.ğı cümlenin malûmu olup ha
lâ beratlarda dahi musarrahtır. Ancak beytülmali müsliminin hakkı sırf-
tır eğer şerisine bakılsa bir mukataayı mirîden alan kimse verdiği akçeyi
siçün mukataa reddi hususundan iğmaz olunmuştur ve nihayetinden işin
yolunu izini bulup hiç bir ehade gadri sarih olmaksızın şöyle karar veril
di ki beytülmali müsliminin hakkı olan mukataalar mahlûl oldukça sa
bıklan misillû muaccelâtiyle aharlara sat.lmayup Devleti Aliyye tarafın
dan zapt ve iradı cedit hâzinesi tarafından iltizam olunup mirîlerinden
maada hasıl olan faizleri ile Nizamı cedid'in mu muallem askeri ulûfele-
rine ve libaslanna ve tayinat ve maaşlarına ve hususa umuri seferiyyeye
dair olan top ve barut ve çadır ve çerge ve bilcümle mühimmatına ve
Tophane ve Arabacılara tahsis olundu ve eski Hazine Defterdan eski me-
vacip malının cem'ine meşgul olduğundan cedid iradın tanzimi ve tahsili
ve sair buna dair olan şeylerin niyeti içün mahsusça Nizamı Cedit Defter
dan nasp ve irat ve masraf anın marifetiyle ryüet olunmak üzere karar
ve nizam ve kanun ettirilüp işte bu veçhile askerin masar.fatı ve sefer
mesalihlerine dair umurlan Nizamı cedide dair olan mukataalardan ida
re olunmakla bu surette gayet imtihan olunan şey budur ki hem eski irat
ve masrafa halel gelmedi ve hem de sakiri cedide idare olunur oldu. îşte
bu maddeye tamam müdebbirane çalışılup beytülmali müslimin kendi
hakkım bir kimseye kadr etmiyerek ele getirmekle askeri cedit nizamı
gibi bu iradın dahi kimseye zarar ve ziyam olmadığından bir güzel ve
alâşi olmakla ilâ yevmilkıyame Devleti Aliyyenin ve bunca ehli Islâmm
bakasım mucip ve nice nice fevaidi celile zuhura geldiği ve geleceğini müs-
415

tevcip olduğunu kâr âşinâ olan zevat ulülebsara ruşen ve ayandır deyu
cevabı şafi verildikçe umur ile âşinâ olup bu zamanede iki nefer hizmet
kâr idaresi nasıl olduğunu bilenler ve şap ile şekeri ve hay.r ile şerri bi-
lüp zatmda mayei irfanı olanlar hakkı kabul ile iskât olunmuşlardır.
( 1 ).
Napolyon kumandasında sevkettikleri bir ordu ile bahren îskende-
reyi muhasara ve zaptettikten sonra cenuba doğru sarkarak tekmil Mısır’ı
işgale tesaddi eden Fransızlara karşı, Sadırazam Yusuf Ziya Paşa kuman
dasında şevki kararlaşan Orduya, usuli veçhile, Defterdnnda iştiraki lâ
zım gelmekle Defterdar bulunan İbrahim Efendi ile becayişi icra kılındı
(8 Zilkide 1213/1799).
Vak'anüvis değişikliği yazdıktan sonra Sefine-tür-süesa müellifinin
sözlerini tekrarla hakkında şöyle diyor:
«İşbu Mustafa Reşit Efendi beynenna Köse Kethüda denmekle ma
ruf olan zattır ki mükerreren Kethüdayı Sadrı Âli olmuş ve hayli hide-
matı mühimmede kullanılmıştır. Fenni kitabet ve inşadan bi behre olup
maariften vayyesi yalnız meramını ifade edecek kadar namerbut inşa ve
kendüye mahsus hat ve imlâya münhasır iken kuvvei baht ve fatanet ve
cerbezei aklu kiyaset ile bulunduğu işlerde muvaffakı memduh olup asa-
kiri Şahane nizamı ve Tophane intizamı ve teksiri irat ve tevfiri mühim
matı cihat hususlarında vaki olan hizmet ve sadakati nezdi Hümayunda
makbul idi. Bu kere Zıya Paşa zoru bazuyu ikdam ve ısrar ile Hakipayı
Hümayundan bil istizan hah nahah koparıp Orduyu Hümayun Defter
darı etmiştir» (2 ).
Yukarıya naklolunan lâyihası ile Cevdet Paşanın bu baptaki ifa
desi arasında tezat hasıl oluyor. Lâyiha o zamanın üslûbuna göre mü
kemmel denilebilecek bir surette yazılmıştır. Şu halde bunu hariçten bi
rine yazdırmış demektir. Maamafih fikirler kendisinin olmak tabiidir.
Binaenaleyh bu izahat o cihetten bir parça toz kondursa bile esas itiba
riyle kıymetini azaltamaz.
Mısır'da epey müddet kaldıktan, ve harp ve kıtal işlerinde yuvar
landıktan sonra tekrar avdet etmek şartiyle istihsal ettiği mezuniyyet
üzerine İstanbul'a geldiğinde gitmemek için, talebine inzimam eden ar
zuyu Şahane sayesinde, Rikâbı Hümayuna memur edildi ve Rikâp Reisi
Canip Salih Efendi'nin idaresizliği yüzünden azli üzerine 1215/1800 de
Rikâbı Hümayun Reisülküttabı nasbolundu.
(1) Hulâsa-tUl-kel&m fi Redd-il-avam, Müellifi K oca Sekban Başı, S a h ife : 51-54.

(2) Cevdet Paşa Tarîihi, C ilt-7. Sahife: 25.
416

Zamani şairlerinden Ali Refi Efendi«nin (Divanı Refi, Bayezit Kü
tüphanesinde yazma nüsha, No. 5794, Varak: 102) yazdığı tarih :
Yegâne zatı hünermend ü ehli akl ü edep
Reşid Efendi ki emsale rüşt ile faik
Elinde hamesi gûya ki bağı inşade
Nişanda nahl berâver misali hem basik
Reisi zümrei Küttap oldu şimdi veli
O Sadrâzama hem Kethüda idi sabık
Her işde rüşd ile ol müsteşarı Devlettir
Velik sıdkile reyi çü suphdur sadık
Utarit ana nola olsa nisbeten tilmiz
Ki hacelıkle çü hurşidi zihnidir barlk
Hemişe ol Çelebi Vasfi ile şöhreti hem
O hulkı pâkine Hakka çü şahidi natık
Anin ki ismi şerifi de Mustafa olmuş
Desem ki zatı de muhtar Devlet ol vasık
Himemle devletü ikbali berdevam olsun
Muvaffak ide umurunda Hazreti Hâlik
Refi cahmı tebrike işte tam tarih
Reşit Efendi Reis oldu müced ile lâyık
1215
Şairin bu tarihiyle veka nüvisin yukardaki ifadesini nasıl telif et
meli bilmem. Şairene mübalega deyip içinden çıkmak en iyisi!...
Ordunun muzafferen Mısır'dan avdeti üzerine tabii infisale uğradı
(1217/1802).
Yine o sene Şevvalinde (1803) Tersane Emini olmuş ve 1218/1804
de azl edilmiştir.
Yeniçerilerin Nizamı cedit aleyhindeki şükrü şikâyetlerini zemin ve
zamanı müsait görerek bir mertebe daha ilân ve izhar etmeleriyle başta
Üçüncü Selim olmak üzere yeni fikir sahibi olan, veya taraftarlıkla ma
ruf bulunan zevatıtelâşa düşürmekle onlara, ve tarafdar olan eski fikir
lilere bir cemile ve yahut daha doğrusu tarziye olmak üzere yeni fikir sa
hihlerinin gayretini güden İrade Cedit Defterdarı Hacı İbrahim Efendi
nin azli üzerine oraya tahvil oilman Fayzullah Efendinin yerine 1220 se
nesi Rebiülevvelinin on üçüncü günü, (1805) ikinci defa. Şıkkı Evvel
Defterdarı oldu.
Tebeddül bundan ibaret kalmadı. Reisülküttap da azledilmiş, ve
daha bazı tebeddüller de vaki olmuş idi.
Değişiklikleri yazan Vak’anüvis dikkati çeken şu sözleri de ilâve
ediyor:
417
f : 27 - 2
«Halbuki Devlet ve milletin selâmeti içün Nizamı cedit askerinin
teksirine bu kadar emekler sarfolunup durur iken hilâfgiranm böyle
azar azar yüz bulmaları Devletin ahvali âtiyesi için alâmeti hayır değil
idi» ( 1 ).
Aynı sene Hadice Sultan Kethüdalığı da uhdesine ilâve edildi.
Yeniçerilerin günden güne artan nüfuzları karşısında Sultan Selim
ile yeni fikir sahihlerinin kudreti azalıyordu. Nihayet günün birinde do
kuz senedenberi Sadaret Kethüdalığmı hüsnü ifa eden İbrahim Nesim
Efendi azledildiği, bunu idiğer aziller takip etti gibi o arada Mustafa Reşit
Efendi de işten çıkarıldı (3 Recep 1221/1807).
Üçüncü Selim Yeniçerilerle eski fikirlilerin itirazları vuku bulduk
ça, yahut onlar tarafından infial ve ihtilâl emmareleri gösterildikçe ıs
lahat işlerinden birer birer fedakârlık ediyor, ve onun bu korkaklığı öte
kilerin cesaretini arttırdıkça arttırıyordu. Nihayet bunların hepsi top
landı ve günün birinde ihtilâl ateşi patlak verdi, ilkin eldeki kuvvetle.
Nizamı cedit askeriyle ihtilâli bastırmak mümkün iken Padişahın tered
düdü başına felâketi davet etti. Kabakçı Mustafamn idare ettiği ihtilâl
ciler galebe çalınca kendisi hal'olundu. Bir çok masumların kamna giri
lirken (Umuru Bahriye Nazırı) unvaniyle Tersane Emini bulunan «Gizli
Sıtma» lâkabiyle maryf Haci İbrahim Efendi de o arada öldürüldüğün
den inhilâl eden Terane Emanetine hemen o gün Mustafa Reşit Efendi
tayin edildi (21 Rebiülevvel 1229/1807)
Köse Kahya Nizamı Cedid taraftarlığı ile tanınmış iken kendisine
bir fenalık yapılmadıktan başka iş başına da getirilmesi bittabi hayli ga
rip görünür. Fakat yukarıya naklonunan ifadelerle zaman adamı olduğu
iyi anlaşılan Reşit Efendi bunun da çaresini evvelden hazırlamış, eski
zamanın adamları idbara uğrarken o yine yeni zamanın ikbâl merdiven
lerine tırmanmağa başlamıştı.
Vak’anüvis bunu aşağıdaki satırlarla pek güzel tasvir ve tesbit edi
yor :
«Müşarünüleyh gerçi bideyet halde Nizamı cedid ocağını mahsus
müdürü olmuş ve ekser ahvali onun destiyarii himmeti kârgüzan birle
revnak ve revaç bulmuş olduğundan Taifei Bektaşiyye kendisine cümle
den akdem düşmeni can ve bulsalar bir kaşık suda boğacakları varestei
şaibei küman idi. Hatta bir defa hasbeliktiza Anadolu yakasına Rumeli’
den Asker imrar olunurken mumaileyhin sahilhanesini hisan denkrengi
belâ gibi tüfenkı ad ahenkler ile mührebar olmuş idi, ve hemişe lisan
larında musibet Köse Kethüda hoşimdi ya diyerek dendan efşeri gayz
ve kin ve cümleden evvel anın vücudunu nabut eylemek babında dest
(1) Cevdet Tarihi, C ilt-8, S ah ile: 19.
418

bendi ahdü yemin olurlar idi. Mısır seferinde bermuktezayı mayei kö-
seci ol kavim hemeci cabeca ihsan ve ikram ve peyderpey muhtaçlarına
zad ü zahire ve merkûp makulesi iane ve igasede bezli vayei ihtimam
edüp her birine müderat ve muvarat ederek cümle emelleri pakizei le-
kei kin ve infial olduktan sonra havzai takrirden birun beyinlerinde
amıziş ve ülfet ve yegânegi derecesinde mahabbeti runumun ve Nizamı
cedit hususunda kat'a rey ve rıza ve tedbiri olmayup elmemur mazur
kaziyyesini dahi ilâmla kendüden hoşnut ve bu takriple dehenleri mes-
dut olduğundan başka Asitanede Tophaneye memur oldukta Topçu Oca
ğını dahi celp ve sağir ve kebirini zenciri ihsan ve tedbir ile manendi
nahçir tarafına merbut-ül-kalp edüp elhasıl avam firip ve vaz’ı lâtif ve
tavn acip ile ol makule nesnaslar ile kemali istinas ve ezvümle harikler
vukuunda ve eyyamı madudelerde mahsus kebir kazanlar ile konağında
daima pilâv zerde tabh ve etrafı havalide bulunanlara ve harik mahal
linde paydar olanlara irsal ve it«am ve sair bu resme riayet ve inamla
beyinlerinde tahsili niknam ve (Elinsan abid-ül-ihsan) silsilesiyle cüm
lesini peyvendi iltiyam eylemiş olduğuna mebni ol ruzi rical süzde emn
ü ferağı hatırdan başka Tersane Emanetiyle de kesbi mefahir eyledi».
Buna şu sözleri de terdif ediyor:
«Vakıa kendisi dahi nefsinde âkil ve mutedil ve eshel ve zühul ve
nisbetle emin ve mütemmen olup bu resme âkıbet endişlik ile hurrem ve
ihtiyati derpiş eylediğinden öylennâmı hibat ve miyatta reha yaftei keş
mekeşi pençei ahlât oldu.» ( 1 )
Bir müddet sonra azl olunmuş ise de Ordunun hareketinde Rikâbı
Hümayun Kethüdası ve 1222 Recebinde (1807) Akdeniz Boğazı Nüzül
Emini ve Alemdar'ın feci akibetini müteakip 1223 senesi Şevvalinin
birinde (1808), üçüncü defa, Kethüdayı Sadn Âli oldu. Kırk gün sonra,
mütegallibenin isteğiyle azil, ve Ordunun Ruslara mukabele etmek üzere
Rumeliye geçmesi takarrür edince Tuna Defterdarı unvaniyle Ordunun
tertibatına memur edildi.
Memuriyyetinin içyüzünü «Sefine-tür-rüessa»dan öğreniyoruz:
«Sadarete gelen müşarünileyh Yusuf Ziya Paşa ile beyinlerinde mü-
nafereti sabıka olduğundan Tuna Seraskeri maiyyetinde Defterdar ol
mak üzere Rusçuk'a isra kılındı (2).
Demek oluyor ki bu memuriyyeti Paytahttan uzaklaştırma suretin
de icra edilmiştir. Maahaza aradan çok geçmeden sefer halında bulunan
orduda bu vazife Şıkkı Evvel Defterdarı tarafından görüldüğünden Ta
bii infisale uğradı.
(1) Asım T arihi, C ilt - 2, Sahife : 45.

<2) S e h lfe : 154.
419

1224 Şevval tevcihatında (1810) Nişancı oldu. Az zaman sonra hem
şire zadesi Esbak Anadolu Sadn Emin Efendi'nin vefatmı bahane ede
rek İstanbul'a avdete mezuniyet tahsil etmekle Payitahta gelişinde İs
tanbul’da kalmanın çaresini buldu ve 1225 senesi başlarında (1810)
Darphanei Amire Emanetine nakledildi. Memuriyetinin altmcı ayında
«Çamlıca'daki sayfiyesinde mahbusen ikamet şartiyle azil», ve bir kaç
ay sonra Sofya canibi Nazaretine memur oldu. İki sene kadar orada ka
larak Ordunun avdetinde, 1228, (1813) birlikte İstanbul’a geldi. On beş
gün sonra da Tophanei Amire Nazırlığına tayin olundu.
1231/1816 de Tophane Nazareti uhdesinde iken Hicaz'a gidip Hacı
farizasmi ifa etti.
1234 senesi Rebiülahirinde (1819) da öldü.
Hazreti Halit'te Eyyup Camii Şerifi civarında Türbe Hamamının
karşısında Bahariye caddesine dönecek köşedeki kabristanda, hemşire
sinin yanında, Hacdan avdetini müteakip hali hayatında yaptırdığı tür
bede gömülüdür.
Tercümei halini yazan Sefine-tür-rüesa ölümünü kayıt ettikten son
ra diyor k i:
«Müteveffa mensuc-ül-evsaf, gıpta lermayı eslâf yani servet ve sa
man ile mamur-ül-etraf ve kemali zekâ ve dirayet ile mahsudi ahlâf olup
iptidayı halinden fevtine kadar zaruret görmemiş ve maarifi malûmeden
vayesi yalnız meramını ifade edecek na merbut inşa hatun yazısına mü-
şabin kendüye mahsus hat ve imlâya münhasır iken kuvvei baht ve fa-
tanet ve cerbezei aklü kiyaset ile bunca meratibi celileyi ihraz ve cüm
lesini hüsni idare ile iktisabı memduhiyyet ve imtiyaz eylemiş ve haya
tında tasadduk ile vücuhü birre müteallik hasenatı görülmüş ve sinni
seksene varmış bir piri ruşen zamir lâkin mutezayı asra göre hareket
eder feylesof mezhep ve asdika ve müteallikatım bile müptlelâyı hide-
matı ruzigâr oldukta destgir olmak değil dairesine uğratmamak muame
lesini eyler bivefa meşrep zatı ikbal semir idi Tecavuzallahi an seyyiatih.
Damadı Abdurrahman Bey oğlunun oğlu olmak üzere bir hafidi ve ke
rimesinden bir hafidesi ve kendi kerimesi hayattadır» ( 1).
Teessüf olunur ki fehime-tür-süesa evlât ve ahfadının isimlerini
göstermediği gibi üşenmeden ve yorulmadan bütün mezarlıkları gezerek
rast geldiği malûmatı eserine geçiren Süreyya Bey de tercümei halinden
bahsederken (Sicilli Osmani, Cilt - 2, Sahife: 390) bunların hiç birini
kaydetmiyor.
Hadika-tül-cevami (Cilt-2, Sahife: 86 ) «Ömer Avni Efendi’nin bi-
nagerdesi olan (Kabataş Camii) nden bahsederken sözü hâlâ Sultan Ah-
(1) S a h ife : 155.
420

met Camiimn yerinde iken barut deposu ittihaz edilerek <895) de kazaen
hasıl olan infilâkten harap olan enkazı Adalara kadar düşen (Gün Gör
mez) kilisasmm taşlarından bir tanesi Kabataş'a düştüğünü ve Köse
Kâhya'mn ittisalindeki konağım tamir ettirdiği sırada bu taşı yontura-
rak iskele hizmetini görmek üzere sahile koydurduğunu ve «sahili mez-
burda müstekil iskele* olduğunu yazıyor. Yalnız Hadika Müellifi zühul
eseri olarak ismini mini «Mustafa Necip» yazıyor. Sultan Selim ricalin
den Vak'ai Selimiyyeye dair yazdığı tarihçe ile şöhret kazanan Reisülküt-
tap Necip Efendi varsa da bununla münasebeti yoktur. Müellifin «Köse
Kethüda» lakabım kullandıktan başka ölüm tarihi ve metfeni hakkında
verdiği izahat isimde zühul ettiğine şüphe bırakmıyor.
Hadikayı mehaz itihaz eden «Mir'atı İstanbul» müellifi Raif Bey
de aynı hataya düşmüş, Necip efendi ile Köse Kâhyayı birbirine karıştır
mıştır. Maamafih bunu yazdıktan sonra şu malûmatı da ilâve ediyor:
«Yakın vakte kadar orada görülmekte idiyse de şimdiki hal orada
inşa olunan bir kulübeye temellük vazifesini ifa etmektedir» ( 1 ).
«On üçüncü asri Hicride Osmanlı Hayatı» başlığı altında yazdığı
tarihî makaleler ile o asrın tarihine vukufunu ispat eyliyen Ali Rıza Bey
«Ricali sabıkaya ait bazı menkibeler» unvanı altında beşrettiği diğer bir
makale serisinde (Köse Kâhya hakkında dikkate değen şu malumat ya
zılıdır :
«Tarihlerin rivayetine göre Selim Salis asrı ricalinin kısmı küllisi
değerli zatlar imiş. Bunlardan Köse Kâhya lâkabiyle mülâkkap olan Mus
tafa Reşid Efendi durendiş bir zat olduğundan vakai Selimiyye esnasın
da mahut Kabakçıyı el altından bazı hedaya ile ilma' etmiş. Eşkiya Ka
bataş’ta kâin sahilhanesi caddesinden geçerken o bizim babamızdır di
ye Kabakçı sahilhaneyi yağmadan ve kendisini tehlikeden kurtarmıştır.
«Bu Reşit Efendi Mahmudi Sanînin evvaili saltanatında yine kapu
ricalinden bulunduğu cihetle bir gün şûrayı Babıâlide kıraat olunan hu
susî bir tezkirede filân Sefaretin teklif eylediği.... meselesinin Sefaretin
matlubu veçhile tesviyesinçün mazbatasının tanzimi irade buyurulmuş
ve mesele de müzakere olunarak heyetçe kabul edilmiş ise de Reşid
Efendi bu mesele devri Selim Hanide tul u diraz müzakere olunarak
mazarratı anlaşıldığından Sefaret cevabı red verildiği cihetle Sefaret bu
kerre tebeddüli Saltanattan bilistifade meseleyi tazelemiş olduğunu, ve
buna muhalif bulunduğunu beyan etmiş, ve mecliste bulunan dostlan
tarafından arzuyu Şahaneye muvafık olan ve heyeti umumiyyece tasdik
olunan bir karara münferiden Efendii müşarünileyhin muhalefeti kendi
hakkmda muzır olacağı dermeyan edilmiş ise de müşarünileyh reyinde
(1) M İr’a tl İstanbul, M üellifi R aif. Cilt -1, S a h ife : 327.
421

sabit kadem kalmış ve mazbataya da muhalif olduğunu yazıp temhir ey
lemiştir. Mezkûr mazbata atebei ulyaya arz edildiğinin ferdası günü Ka
bataş’ta kâin sahilhanesine bir Bostancı gelip kendisini Dolmabahçe Sa
rayı Hümayununa götürmüş. İşitenler Reşid Efendinin zaten tehlikeye
maruz bulunduğunu tahmin eylediklerinden merak ve endişeye duçar
olmuşlar; Reşid Efendi Huzuru Hümayuna celp edilmiş, esbabı muhale
feti istizah buyurulmuş o da biletraf arzetmiş, Padişaha kanaat gelmiş,
beyanı mahzuziyyet ile beraber murassa bir enfiye mahfazası ihsan et
mişler ve (Efendi sen mahut Kabakçı vak'asında başını nasıl kurtardın?)
buyurmuşlar. Reşid Efendi de bir temenna edip (Efendim asn Hümayu
nunuza sadık bende yetiştirmek için kulunuzu damızlık bıraktılar) diye
cevap vermiş, ve bu cevap Sultan Mahmud’un pek hoşuna gitmiştir» (1).
M ehmet Em in Bey (Feyzi Bey Zade)

Ricalden Feyzullah Bey'in oğludur (2). İstanbul'da doğdu. Zama
nına göre iyi bir tahsilden sonra Devlet hizmetine intisap etti, derece
derece terakki ile Hacegândan oldu.
Biri 1199, (1785) diğeri 1201/1287 de olmak üzere iki defa Cebeci
ler Kâtibi, bazı vazifelerden sonra 1213 Zilkidesinin dokuzunda (1799)
Defter Emini, 1221/1806 de Nişancı, 1222 Saferinde (1807) Osman Efen-
di'nin yerine Şıkkı Evvel Defterdarı oldu.
Memuriyetine zamanı şairlerinden birinin yazdığı tarih :
Mehmet Bey Efendi Şıkkı Evvel oldu devletle
1222
Bu tevcih Rusya’ya karşı Sadrâzam Halil İbrahim Paşa Serdarlığı
ile sevk olunan Ordunun Paytahttan hareketi arefesinde vaki olmuştu.
O vaktin usulünce Ordu ile birlikte İstanbul'dan haset etti. Evvelâ Edir
ne'ye oradan da Silistire'ye vardı. Ordu orada tedarikâtla meşgul iken
İstanbul şiddetli bir ihtilâl rüzgâriyle sarsıldı. Nizamı Cedit aleyhtarlı
ğından, eski ve yeni fikrin müsademesinden doğan bu ihtilâl Nizamı Ce
didi yıkarken onu kuranları, başta himaye eden üçüncü Selim ile birlik
te devirdi (21 Rebiülevvel 1222/1807).
(1) Sabah Gazetesi, 26 Eylül 1338. N o : 11797.

(2) «Feyzi Feyzullah Bey, Kel Ahmet Paşa Zade, E n d en m u H üm ayundan bittefeyyüz
Ç uhadan Şehriyari oldu. 1169 Şabanında (1756) infisal eyledi. B adehu K apucu-
başı 1181 (1767) de Sipahiler Ağası ve 1183 (1769) d e M irahuru Sanl o lu p 1184
(1770) de fevt olm uştur. Ü sküdar'da m etfundur. E n d eru n u H üm ayunda iken S i
lâ h ta n C ihangiri M ehm et P aşa olup geçinemeyip b u n u n azline bais olm uştu. Son
ra M ehm et P aşa Sivas Valisi ik en sahibi tercüm e b ir m em uriyetle g ittik te yüz
keseden ziyade ik ram la h a tın n ı celp etm iştir. M ahdum u M ehm et ve A hm et B ey
lerdin* (Sicilli Osman!, C ilt-4 , S a h ife : 41).
422

Bunun sadmesi Orduda hissalundu. Orada bu hareketin başına Ye
niçeri Ağası Pehlivan Ağa geçmişti. Ağa; Sultan Mustafa taraftarı idi. İs
tanbul'da yamakların hareketini. Nizamı Cedit aleyhinde kazan kaldır
dıklarım bütün bu hareketlerin Efendisi lehinde inkişaf etmekte oldu
ğunu duyunca Orduda fesat çıkamağa, Ocaklı ile birlikte İstanbul’a dön-
miye teşebbüs etti. O; bu hareketi neticesinde azledildi. Fakat ihtilâlci
ler emellerine kavuşupta Sultan Mustafa'yı iclâs edilince Pehlivan Ağa
atıldığı Yeniçeri Ağalığı makamını hiç bir tarafın emri olmadan bir gün
fuzulen işgal etti. Hatta bununla da kalmıyarak bu defa o; vazifesine
nihayet veren Sadrâzamı yerinden attırdı. Paytahtın askerin başında
böyle bir harekete içtisar eden Yeniçeri Ağasının hareketini tasvip ile
Sadrâzamlığı Çelebi Mustafa Paşa'ya tevcih etmesi, ve htta bu tevcihte
Padişahın nüfuzunun suiistimal edilmesi fena bir tesir yaptı. Pehlivan
Ağa bu suretle maksadına nail olunca cüretini arttırdı. Bu defa da Def
terdar Mehmet Beyi azil ve yerine Çavuş Zade Emin Efendiyi nasbet-
tirdi (Rebiülahir 1222/1807) Bununla beraber çok geçmeden Mühimmat
Nazın unvaniyle Edirne’ye gönderildi. Yine o sene Şevvalinde (1808)
Şıkkı Rabi Defterdarlığiyle, Zahire Nazın oldu.
Sultan Selim'in hal'iyle Sultan Mustafa'nın iclâs ettirilmesi hadise
sinin memleketçe mucip olduğu ve olacağı felâket etrafına toplanan ve
tarihte «Rusçuk Yaranı» namını alan zevatın eseri teşvikiyle Alemdar
Mustafa Paşa'nın İstanbul'a gelerek Sultan Mustafa'yı hal ve idareyi ele
aldığı sırada üçüncü Selim aleyhtan ve Sultan Mustafa taraftan olan bir
çok adam katil ve idam edilmiş, ve kabahatleri ııisbeten hafif görülen
ler nefiz ile iktifa olunmuştu, işte bu hâdisede hizmet deruhte etmiş ol
maktan başka alâkası olmamasına rağmen Mehmet Bey de azil ve An
kara’ya nefyidildi (Cumadelehır 1223/1809).
O sene nihayetinde affolunarak ertesi sene 1224/1810). (1810) de
Defter Emini, azıldan sonra 1226/1812 de, ikinci defa. Defter Emini ve
1228/1813 de Ruznamei Evvel oldu. 1229/1814 da azl olunup ertesi sene
Şevvalinde, (1815) üçüncü defa, Defter Emini oldu.
1231 senesi Cumadelahmnın dördüncü (günü (1816) öldü.
Çarşıkapısmda Ali Paşa Medresesi önünde gömülüdür.
Kitabei Sengi Mezarı
Hüvelbaki
Defteri Hakani Emini iken 2/ irtihali danbaka eden Defterdan
3/ Esba'k merhum ve mağfur elmuhtaç 4/ ilâ Raıhmetilgafur
Feyzi Bey 5/ zade Mehmet Emin Bey Efendi 6 / ruhiçün Elfatiha
1231 1/9
423

Vak'a nüvis; ölümünü yazdıktan ısonra diyor ki!
«Defter Emini Feyzi Bey zade Mehmet Bey fevt olup telifgerdesi a
an Şerhi Kasidei Bürde'yi hasb-el-vasiyye beraberce metfun ve jhfayi
a'yuni ehli fünun ettirdi (Vema yettebi' ekserehumillezanna).
Rubai
Erbabı hüner muhtelif-ülJkavleı»d hem
Herkin bekitabi kavli hod gerd rakam
An bihki naha hem hattı işanı mutlak
Serkeştei her hat nesevem (hem çu kalem» (1)
Vefa civarında Molla Hüsrev Mescidine minber vazettirdiğini Hadi-
ka-tül-cevami (Cilt-1, Sahife : 201) yazıyor.
Tercümei halini yazan. Sicilli Osmani (Cilt - 4, Sahife: 281) evlât
ve ahfadı hakkında şu malûmatı vermektedir:
«Mahdumları Feyzi ve Kapucubaşı Ahmet Beylerdir»
Feyzi Beyin tercümei hali Sicil’de (Cilt - 4, Sahife: 42) şöyle yazı
lıdır :
«Ricalden Mehmet Emin Beyin mahdumu ve Kel Ahmet Paşa hafi
didir. Kalemden bittefeyyüz 1223/1809 de Topçular Kâtibi ve 1228/1813
de Piskopos Mukataacısı ve devri menasıpla 1236/1821 da Sergi Nazın,
1237/1813 de Haremeyn Muhasebecisi olup 1242 Zilhiccesinde (1827)
Rusya Muhaddidi olup orada fevt olmuştur. Köstence muhafızı Hüseyin
Paşaya damat olmuştu.»
Diğer mahdumu Ahmet Bey'in tercümei halini kezalik Sicilli Os
mani (Cilt - 1, Sahife: 292) «Mehmet Emin Bey mahdumu olup Kapucu-
başı olmuştur. 1246/1890 da Ulûfeciyanı Yemin Ağası olmuştur badehu
fevt oldu» suretinde kaybediyor.
Em in Mehmet Efendi (Çavuş Zade)

İstanbulludur (2). Zamanına göre iyios bir tahsilden sonra Dairei
Defteriye intisap etti. Zekâ ve fatanetine inzıman eden sayü gayreti sa
yesinde derece derece terakki ederek Hacegânlıkla Zimmet Halifesi 1222
senesi Rebiülahirinin on birinde (1807) Sultan Mustafa taraftan oldu
ğu için «Orduyu Hümayunda teferrüt ve temerrüt ile her işi eline» al
mış olan Yeniçeri Ağası Behlûl Ağanın tesiriyle azl olunan Mehmet
Bey'in yerine, defaten Şıkkı Evvel Defterdan oldu.
(1) Şanl Zade Tarihi, C ilt-2, Sahife : 290.

(2) B abasının kim ve nereli olduğuna dair, b ir k ay ıt ve m alû m at bulunam am ıştır. Y al
nız tarihlere Çavuş zade şöhretiyle geçtiğine b ak ılırsa «Çavuş» olduğu anlaşılıyor.
424

Ordu müşkül bir vaziyyette Tuna sahilinde, ve ondan sonra bir ara
lık Alemdar Paşa'nın istiskali ve kışın da yaklaşmasiyle bannılamıyacağı
anlaşıldığı cihetle Edirne’de hareketsiz dururken Paytahtta işler pek
intizamsız gidiyor, katil ve idamlar, gasp ve garetler birbirini takip ey
liyordu. Parasızlık da bilhassa müşkilâtı arttırıyordu. Saltanat değişik
liği sırasında idam olunan Devlet ricalinin muhallefatı, eskiden kalma
olan kötü âdete tevfikan, beytülmal hisabına alınmış ise de bu paralar
ötekinin berikinin elinde kalmış ve Üçüncü Selim’in biriktirdiği Hazine
de israf edilmiş idi. Binaenaleyh artık Hazinei Devlet tamamiyle bom
boş, tamtakırdı.
Vak’anüvis; Maliye Tarihi için mühim olan bu keyfiyye şöyle an
latıyor :
«Herşeyin mevkufun aleyhi olan para yoğidi. Zira berveçhi balâ
eyalâtta nüfuzu Hükümeti Seniyye cari olmadığından mürettebatı Hazi
ne tahsil edilemiyordu, ve cülûsu Hümayun evanında idam olunan ricali
Devletin muhallefatmdan altmış bin kese akçe kadar hasıl olmuş ise de
miras yedi beyler gibi beyhude yere akçeler sarfedilerek ve peyderpey
zorbalara atiyyeler verilerek meblâğı mezbur harç olunduktan başka
Sultan Selim'in ihtiyaten iddihar ile vakti hacet içün hıfzetmekte olduğu
yirmi bin keselik yaldız altunu dahi bu muhallefata ilhak ile hora geçiril
miş olduğunda nHazinei beytülmal fevkalâde duçarı muzayıka ve işkâl
olmuştur» ( 1 ).
Bu parasızlığa ne suretle çaresaz olunabileceği teemmül edilirken
ricalin hatırına Fas Hakiminden yirmi bin kese istikraz geldi, ve buna
dair 1222 senesi Ramazanının yirmi üçü (1808) tarihiyle kaleme alınan
Namei Hümayun Emire gönderildi.
Arapça yazılmış olan bu Name-i Humayunun sureti Cevdet Paşa
Tarihi’nin 8 ci cildinin 298-299 cu sahifelerinde yazılıdır.
Yukarıdan beri kayıt ve nakil olunan izahat delalet ettiği veçhile
parasızlık Orduda da mühim tesir göstermiş, buna bir çare bulmak, bir
miktar para koparmak için Kethüdayı Sadrı Âli Osman Efendi İstan
bul'a gönderilmiş idi. Onun da iştirakiyle «Hanei Fetvapenahi = Şeyhül
islâmın evinde» de akdolunan meclisi meşverette geçen sözler Maliye
Tarihi için mühim bir vesika sayılır:
«Badehu Kethüdayı Sadn Âli Osman Efendi Ordudan Âsitaneye
gelüp ve hanei Fetvapenahide mün'akit olan meclisi meşverete dahil olup
da umuru maliyyeye dair müzakerata şür'u olundukta işbu muhallefat
bahsini dermiyan ederek Yusuf Ağa’nın terekesinden şu kadar filân ve
filânın terekelerinden bu kadar nükut çıkmakla mecmuu altmış bin ke
ti) Cevdet Paşa T arihi, C ilt-9, S ah lfe: 297.
425

şeye baliğ olup kezalik filândan şu kadar ve filândan bu kadar mukata-
alar mahlûl olmakla minhaysiilmecmu yüz yirmi bin keseyi tecavüz eder
iken iki mah mürur etmeden masarifi seferiyye içün Devleti Aliyyenin
cebeli küşadma mecbur olması neden neş’et eyledi deyu vaddi tarihte
meydanı itiraza bir büyük taş yuvarlamakla herkesi mebhut ve fakat
Münib Efendi kalensocüinanı taccup olarak vakıa sual azimdir dedikten
sonra o dahi serbekiribam sükut olmuştur. Duzahyanı Bektaşiyan ise
her ne verilse doymayup (Helmin mezid) guyan ve tekalifi mütevaliye-
leri havsalasuzi tahammül ve imkân olarak Sultan Mustafa ricali dahi
anlardan bezmiş usanmış idiler. Hatta mukarribini Mustafaviyveden
birisi (Ah bu kafirlerden bezdik bunların muamelelerine takat gelmez
amma bir gayri askerimiz yokki mukabele edelim böyle giderse Padişa
hımız yalnız bunların def’i mazarratları içün bir takım cedid asker teda
rikine muhtaçtır) deyüp Beyoğlu'nda vaki Topçu kışlasını Muallim Top
çu tüfekçisine tahsis etmek sureti dahi samimen caygiri zamirleri oldu
ğu mervidir» ( 1 ).
Parasızlıkla beraber işlerin mehma emken tehvinine çalışılırken
beri tarafta Alemdar Mustafa Paşa’nın himayesi altında toplanan «Rus
çuk yaranı» maksadlan olan Üçüncü Selim'in iclâsı çarelerini anvor,
ve fikirlerini tahakkuk ettirmek için istifade mümkün olan her çareye
başvuruyorlardı. Nihayet Alemdar'm nüfuzunu kuvvetlendirmek için Or
duda Sadaret Kethüdalığını elde eden Refik Efendi'nin delâletile Behiç
Efendi Alemdar'm Tuna Seraskerliğine nasbi için İstanbul'a gitmiş, ve
cebinde bu hizmetine mükâfatan Defterdarlık tevcihine dair bir de inha
götürmüş idi. Kurnazca hareketi başta Sultan Mustafa olmak üzere Dev
let Erkânına ve bilhassa Enderun Halkına itimat bahşolduğundan niha
yet Serdarlık emrini alırken İstanbul’da kendisini Defterdarlık hilatide
giydirildiğinden açıkta kaldı (Rebiülevvel 1223/1809).
Vak’a nüvis; hadiseyi şöyle kaydediyor:
«Behiç Efendi'ye Rikâbı Hümayunda Defterdarlık hil'atı iksa olun
muş idüğü haberi Rebiülevvelin onaltmcı günü Orduyu Hümavuna vasıl
ve Defterdarı sabık Çavuşzade Emin Efendi makamı istifadan sakıt ve
münfasıl olmakla Behiç Efendi'nin vüruduna kadar umuru Defterinin
idaresi Reis Efendiye ihale kılındı» (2).
Bu suretle hiç bir sun'u taksiri yok iken açıkta kalan Emin Efen
di müteakiben Sofya Nüzül Emini, ve 1224 senesi Seferinin yirmidördün-
cü günü (1810) Matbah Emini, ve yine o sene Zilkidesinin yirmibirinde
(1810) ve Şumnu müştaasında Sadareti Uzma Kethüdası oldu.
(1) Cevdet P aşa T arihi, C ilt- 8, S a h ife : 231.

(2) Cevdet Paşa T arihi, C ilt-8 , S e h lfe : 241.
426

1225 (1811) de azil -ve nefiy olundu. Affa uğradıktan sonra 1228
(1813) de Tophane Nazın ve o sene Esma Sultan Kethüdası olmuştur.
1230 senesi Şabanının yirmialtıncı günü (1815) öldü. Eyüpte Bos
tan İskelesinde gömülüdür.
Sicilli Osmani; (Cilt-1, Sahife: 421) «Müdebbir, muktedir ve umu
ru hisabiyyede mahir idi» dedikten sonra «mahdumu (Elhac Süleyman
Bey) olup 1275 Muharreminin onunda (1858) vefat etti. Üsküdarda def-
nedilmiştir» malûmatım ilâve ediyor.
Mehmet Emin Behiç Efendi

Rusçuklu’dur. Memleketinde ve bilâhare İstanbul’da zamanına gö
re iyice bir tahsilden sonra Devlet hizmetine intisap etti. Derece derece
yükselerek Haceganidan oldu.
1221 Zilhiccesinde (1807) Baş Muhasebe payesiyle Tuna Yahşi Mu
bayaacısı memuriyeti zahiriyesiyle Rusçuk’a gönderildi.
Vak’anüvisin (Tarihi Asım, Cilt-2, Sahife: 21) «Anasıl Rusçuk aha
lisinden olup bazı uzamayı Devlete intisap ve destigirii himmet ve im
dat ile süllemi refii hacegâniye irtika seferini iktisap» ettiğini söylediği
Behiç Efendi’nin Rusçuk’a gönderilmesi cüret ve cesareti sayesinde ken
disine epeyce mühim bir mevki temin etmiş, ve tavru hareketiyle âdeta
Saltanat erkânım düşündürmeye başlamış olan Rusçuk âyam Bayraktar
Mustafa Ağayı Vezaretle Silistre Valiliğini kabule razi etmek için idi.
Bu memuriyyeti kabulden sonra Alemdar Mustafa Paşa namiyle tarihte
mühim bir şöhret temi neden işte bu Bayraktar Mustafa Ağa’dır.
Alemdar’m hemşehrisi olduğu için kendisini ikna eylemesi memul
idi. Nitekim az bir zamanda buna muvaffak oldu, ve o da bu suretle
Alemdar’ın namzet bulunduğu şöhrete muin olmuş bulundu.
Mustafa Paşa'yı aklının pek ermediği büyük işlere sevk eden Behiç
Efendi ile orada birleşerek memleketin hayrına çalıştıkları için «Rusçuk
yareni* namiyle tarihe geçen bir kaç zattır.
Vak'anüvis; bu keyfiyeti şöyle kaydeder:
«Ahvali hazıra üzerine muktedir Vüzeradan biri Tuna Seraskeri un-
vaniyle Silistre Valisi nasbolunmak lâzım gelmiş ise de Vali makam
Rusçuk kasabası olup gidecek Valinin Rusçuk Ayanı olan salifüzzikir
Mustafa Bayrakta ile imtizaç edebilmesi emri müşkil ve Garp Ocakları
Beylerbeyilikleri üçer ve menasıbı saire birer sene müddetle tevcih olu-
nageldiğine nazaran ber kaide Bayraktar Ağaya Silistre Valiliği tevcih
olunsa kabul etmesi memul değil idüğünden teyiden rütbei Vezaretle Si
listre Eyaletinin uhdesine tevcihi Devletçe karargir olup ancak zaten Ve-
zareti kabul edeceği meşkûk olduğundan hemşehrilik münasebetiyle
427

kendüyü ikna ve İrza etmek üzere Hacegânı Divanı Hümayundan Meh
met Emin Behiç Efendi memur olup uhdesine Baş Muhasebe payesiyle
Tuna Yalısı Mubayaacılığı ihale buyurularak zahirde bu memuriyyet ve
silesiyle senan Rusçuk'a gönderildi.»
Cevdet Paşa Behiç Efendi’nin gönderilişini bu suretle yazdıktan
sonra isminin matbuat tarihine de geçirilmesi lâzım gelen mesut bir te
şebbüsten ve evvaili ahvalinden bahsediyor, müteakiben Bayraktan ikna
etiğini de haber veriyor:
«îşbu Behiç Efendi filasıl Rusçuklu olup Deriseadete gelerek kâğıt
imali sanatını ihdas etmek üzere bir hayli akçeler sarf ile bir kâğıt fab
rikası yapmış ise de iradı masrafına vefa etmez derecede olduğundan gö
rüp mütefekkir ve mütehayyir iken hakkında bu memuriyetin zuhurunu
ganimet bilerek Rusçuk’a vanp Vezareti kabul etmek üzere Alemdan İr
za ve keyfiyyeti bu esnada Derisaadete inha eylemiş olduğundan minvali
meşruh üzere uhdei müşarünileyh Vezaretle Silistre Eyaleti bittevcih
derhal menşuru ısdar ve irsal olunmakla Bayraktar Paşa iken Alemdar
Paşa ve bir ayan iken Seraskeri Zişan oldu» (1).
Müverrih Asım Efendi; tarihinde yarandan bahsederken hakkında
şöyle diyor:
«Behiç Efendi ise envan Devleti Selim Haniden iktisabı feyzi Kâm-
rani etmiş ve vukuu vak’ai ıseniadan mukaddem Rusçuk tarafına gitmiş
bulunup nevumma dekayiki umura âşinâ ve mezayayı ahvali Devlete
vakıf cerbeze ve natuk ve zeki olmakla aralık aralık Alemdar Paşa huzu
runda mahasini Padişahi serdü beyan ve sun'i vaz'i bile muhayyel olan
nizamın fikdanı mazaratını ad ve beyan» etti ( 2 ).
Ruslara karşı harp ilân edilip te Ordunun Sadrâzam Hilmi İbra
him Paşa Serdarlığiyle İstanbul'dan Edirne’ye hareket etmesi Alemdan
şüpheye düşürdüğü rivaveti ortaya çıktığı hengâmda Behiç Efendi yanın
da Paşanın Kethüdası Ebubekir Ağa olduğu halde Edirne’ye gelmekle
Ordu erkânı müsterih olmuş, ve bunun üzerine Ebubekir Ağa'ya Mira-
huru Evvel payesiyle Kapucubaşılık rütbesi ve Behiç Efendi'ye de asa
leten Baş Muhasebe tevcih olunduğu gibi «Alemdann telif ve temini hu
susu talim ve tenbih* olunduktan sonra iade kılındı (Safer 1222/1807).
Zamanı şairlerinden Haşimi'nin Muhasebeciliği için yazdığı tarih :
Yümünle Mirza Mehmet Emin
Ehli Divanda oldu Sadr nişin
Menzili himmeti gibi daim
Evci izzette ola çarhı berin
(1* Cevdet Paşa T arihi, C ilt-8. S a h ile : 89.

(J) Asım T arihi, C ilt-2, S a h ile : 180-181.
428

Haşinli edince bu haberi
Oldu mesrur hatırı gamkin
Bu iki mısra oldu bir tarih
Dostlar şadolup okuya hemin
Oldu Divanda Baş Muhasebeci
Geldi ikbal ile Mehmet Emin
Rusçuk'a ve Alemdarın yanına avdet ettikten sonra Serdarı Ek-
remin Silistre'ye muvasalatında Mustafa Paşa'nm maiyyetinde mühim
bir süvari kuvveti olduğu halde gelerek orada istikbal etmesi memnu-
niyyetini mucip olmuş ise de idaresinin kendisinden nez’edilmiş olması
ve sonra da Saltanat değişikliği vuku bularak bu halin işleri daha ziya
de karıştırması Alemdarı bir parça müteessir etti, hattâ onun bu vaziy-
yetinden Ordu iaşece bayağı sıkıntıya uğradı.
Behiç Efendi vaziyyetten istifade ile Üçüncü Selim'in mehasininden
ve Nizamı Cedidin ilgası yüzünden hasıl olacak mazarrattan Alemdar'a
uzun uzadıya bahsetmiye başladığı gibi Saltanat değişikliği üzerine Or
duda Yeniçeri Ağası Pehlivan Ağa’nm hareketi eseri olarak hadis olan
vaziyyet, ve bunun neticesinde Sadaret ve Serdarlığm tebeddülü Selim
taraftan tanınan Mektubii Sadn Âli Tahsin Efendi ile Muhasebei Evvel
Ramiz Efendi'nin azilleri, ve bunlardan Ramiz Efendi'nin yalnız azl ile
iktifa edilmiyerek Kavala'ya nefiy ve iclâsını mucip oldu. Tahsin Efendi
bunun üzerine Rusçuk'a ve Alemdar'ın yanma geldi, Behiç Efendi ile
birlikte Paşayı imaleye o da çalıştı.
Behiç ve Tahsin Efendiler Alemdar'a Ramiz Efendi'nin fazıl ü kema
linden bahsediyor, onun da celbini ileri sürüyordu. Ramiz Efendi filha
kika ulemanın büyüklerinden idi. Kendisi menfasına gitmek üzere Fili
be'ye geldiği zaman, berikilerin sözünü kabul ile daveti mutazammın
Alemdar Paşa’nın yazdığı mektup, eline geçmekle o da yönünü değiştire
rek oradan doğruca Rusçuk’a gitti.
Cevdet Paşa'mn dediği gibi Cilt-8 , Sahife: 159) Ramiz Efendi «Hay
siyeti zatiyye ve fezaili müktesebe ashabından» olmakla berabeı «mizaç
âşinâ ve nabz gir ve hüsnü beyan ve talâkati lisan sahibi bir zat fataneti
semir olmasıyle» az zamanda Alemdar Paşa'nm, teveccüh ve itimadım ka
zandı, ve o da ötekilerle birlikte «Yeniçerilerin galebesi Devlet ve milletçe
ne kadar fesada bais ve Sultan Mustafa tarafından bu kadar yüz bulma
ları ne türlü mahaziri mülkiyyeyi muris olduğunu tefhime bezli makdur
ve Alemdar Paşayı Sultan Selim tarafına imale ile tekrar iclâsı suretini
mütalâaya mecbur eyledi».
Bunlar böyle bir avuç hamiyyet erbabı burada toplanmış, memle
keti yuvarlanmak üzere olduğu felâket girdabından tedbirleri düşünür
lerken ötede Paytahtta ileri gelenler ve söz sahibi olanlarla Yeniçeliler
429

adam öldürmeye ve para çarpmaya koyulmuşlar, İstanbul halkı eski za
manlar gibi tir tir titremeye başlamışlardı.
Orduda Selim taraftan tanınan reislerden iki zat daha vardı: Ket
hüdayı Sadn Ali Mustafa Refik Efendi, Reisülküttap Galip Efendi. Bun-
lann da idamına fermanı Hümayun gelmiş, ve fakat işden haberdar ol-
duklanndan her ikisi Yeniçeri Ağası Pehlivan Ağa hâdisesinden bilistifade
savuşup Alemdar Paşa’nın nezdine ilticaya muvaffak olmuş idi. Artık
Rusçuk Sultan Selim taraftarlan.nın tam bir merkezi oldu, ve bu andan
itibaren «Rusçuk Yaranı» namım alan bu zevat tarafından mahlû' Padi
şahın yeniden iclâs keyfiyyeti ciddiyetle düşünülmeye başlandı.
Bir müddet sonra Yarandan Refik Efendi İstanbul'a giderek orada
faaliyyete koyulduğu gibi Reisülküttap ve müteakiben Sadareti Uzma
Kethüdası olması, ve Galip ve Tahsin Efendi'lerin de Orduda mühim bir
mevki elde etmiş bulunması Rusçuk teşebbüsünü takviye ve muvaffa-
kiyyet ümidini artırdı.
Alemdarın kudret ve kuvvetini çekemiyen Serdarı Ekrem'in aley
hinde bazı hareketre koyulduğu Refik Efendi’nin mahuremane iş'ariyle
Mustafa Paşanın malûmu olunca onbin güzide süvari ile ümit edilmiyen
bir günde Edirne’de görünmesi Ordudan başka Payitahtta bile müthiş
bir tesir yapmış, ve Sultan Mustafa Alemdar'm böyle gelişi sebebiyle
uzaklaştırılması çaresini Kaymakam Paşa ve Şeyhülislâmdan yormaya
başlamış idi. Ancak o sırada taraftarlar harekete geldiler, ve Alemdar
Mustafa Paşa'nm bu âni hareketi fena bir maksatla vaki olmayıp Serdan
Ekremin Yılık Oğlu gibi bazı kimseleri Orduya celp ve onlan kendi aley
hinde kullanmak istemesinden, ve bu gibiler Ordudan uzaklaştırıldığı
takdirde aradaki sui tefehhüm zail olarak hiç bir şey kaimıyacağından
bahsettiler. Sultan Mustafa nihayet bunların defini, ve Alemdar'm gön
lünün alınmasını Sadrâzam ve Serdan Ekreme emretti. Maamafih bu
sırada Refik Efendi Serdara bazı telkinatta bulunmaktan hâli kalmı
yordu. Alemdar Paşa ile aralarının bulunmasından bahsederken onun
bu işi görebilecek kim vardır sualine «filasıl anenla Behiç Efendinin
muarifesi vardır ve bu makule işlerde istihdama liyakati derkârdır»
dedi.
Sadrâzam derhal Behiç Efendi’yi celp ederek memuriyetinin şek
lini ve muvaffakiyyeti halinde mükâfata mazhar olacağını tebliğ etti. îş
anlaşılmamak için Behiç Efendi Serdarın bu teklifini red, ve nihayet
Refik Efendi ile müzakereden sonra kabul edebileceğini beyan eyledi, ve
o da gûya kendisini kandırdığını Sadrazama anlatmakla bu suretle ken
disine daha ziyade emniyyet ilka olundu. Bu pazarlık ve naz ü niyaz Be
hiç Efendiye Şıkkı Evvel Defterdarlığı vaadini temin etti. Efendi Rus*
çuk'a avdet edince keyfiyyeti, ve Refik Efendi ile olan karan Alemdar’a
ve onun akıl hocası bulunan Ramiz Efendiye anlattı. Tuna Yalısının mu-
430

hafazasını deruhte ettiğine ,'dair Alemdardan aldığı bir taahhütname ile
Edirne’ye döndü.
Behiç Efendi’nin, muvaffakiyyetle, avdeti üzerine Saferin yirmial-
tıncı günü Serdar huzurunda akdolunan mecliste mütarekenin hitamın
dan ve Alemdar Paşa’nm kabulünden keyfiyyetinden bahsolundu. Sad
râzam Serdarlığm Mustafa Paşaya verilmesini teklif ve azanın reyini
istifsar etti. Hazır bulunanlann hepsi bu reyini tasvip ettiler. Behiç
Efendi buna dair olan inhayı, kendisine Defterdarlık tevcihine dair yazı
lan telhis ile birlikte hamilen İstanbul’a geldi.
Payitahta muvasalat eden Behiç Efendi Refik Efendi’nin tavrım
takındı, herkese Alemdar Paşa’nın hareketini emniyyet bahş bir surette
nakil ve Mustafa Paşa’nın tarafı Padişahiye kemali ihlâs ve hususiyyetini
bahis mevzuu eyledi:
Vak’anüvis vaz’iyyet şöyle anlatır:
«Revnak efzayı tac taht ve Padişahı civan baht Efendimiz Hazret
leri bir takım mütegallibe elinde âciz kalup ta Şeyhülislâm ve sair ashabı
menasıptan birinin azli lâzım geldikte Sekban Başı olan Kahveci Mus
tafa gibi esafilin tagallüp ve hetki perdei teeddüp ederek Saltanatı Se-
nivye ile mücadelesi ve Kavakçı Mustafa gibi bir kallaşm Vak’adan ev
vel aç ve fülüsü ahmere muntaç iken Karagöz'ün Ağalığı gibi birden bire
Ağa olduğuna kanaat etmeyüp te umuru Devlete müdahalesi Serasker
Paşanın samia hirası hamiyyeti oldukça münfail ve müteessir ve me-
zillenişini inayeti ve sikata çini atıfeti olduğumuz veliyyinimeti âlemi-
yan Padişahımız Efendimiz Hazretlerinin bizim gibi sayesinde isithsali
kuvvet, ile kahn adasına iktisabı kudret etmiş kullan var iken Allahtan
korkmaz ve Peygamberden utanmaz bir alay dagi be bağilerin eyadii
tegallüp ve tahakkümünden halâs bulmadıkça ve bir Şeyhülislâm azline
dahi kadir olmadıkça hakkımızda ebnayı zamane bıınlann uzaktan se
yirci olması ne demektir diyerek levm ve lâan ve belki mazbuti aklâmı
müverrihin olacağı cihetle kıyamete dek bunlar veliyyinimetlerine hıya
net etmişler deyu karnen bade karnin şetm ve taan ederler deyu tessüf
ve riş künan muztarip ve perişanı hatır ve bu lekelerden tathiir camei
namus etmek üzere îradei Seniyye suduruna müterakkıp ve muntazır
iken bu esnada akdi musalaha içün bilvasıta Moskoulu mükâlemeye da
vet olundukta Kabakçı Ağa ile mi sulh olalım böyle perişan devletle mu-
salahaya nice yol bulalım diyerek bas bayağı hezl ve istihza vadisinde
zaafı devleti iyma tarikiyle mükâlemeden iba eylediği mesmuu olacak
bütün bütün aklı başından gidüp Şevketmeap Efendimizin ruhsatı ol
masa bile ben artık dayanamayüp beş-on bin adamla giderim ve Devleti
Aliyyeyi mütegallibe elinden halâs ederim. Zira âlem harap oldu, ve ateşi
fitne ve fesat ile halkın ciğerleri kebap oldu. Kudretmeap Efendimiz beni
431

katlederse de canım feda olsun tek umuru Devleti Aliyye nizam bulsun
diyerek izhan suz u güdaz ve tarafı Saltanata ihlâs ve ubudiyyetini izhar
etmektedir» dedi.
Bu sözleri işiten Abdülfettah Ağa cevaben dedi d i: «Çünkü Paşa
Hazretleri Efendimize hizmet etmek ister diyorsunuz evvelâ Sultan Se-
lim'i idam etmelidir».
Bu söz Behiç Efendiyi müşkil bir mevkie düşürdü. Fakat o; ip ucu
vermemek için tecahülü ârifane ile «Evet Sultan Selim’in izalesi beynel
lüzum ve o berhayat oldukça Şevketlû Efendimizin rahat ve huzur bul-
mıyacaklan emri meczumdur lâkin mademki Ocaklı ve bilcümle İstan
bul halkı ve Rumeli âyanlariyle Serasker Paşanın hilâfmdadır vücudu
keladem ve bir şey yapılamıyacağı müsellemdir. İdamı ise bazı mahaziri
mucip ve hatıra gelmiyecek mefasidi calip olur. Ezcümle Fransa İmpa
ratoru Napolyon gibi cihangir ile beyinlerinde muhabbet caygîr oldu
ğundan hal'olunduğu vakit İstanbul’da Elçisi Sebastiyani meclisi mü-
kâlemede resmen İmparatorun infialini dermiyan ve Sultam mahlû'
hakkında suikasit vukua gelirse Fransa ile Devleti Aliyye arasındaki
dostluğun mahvolacağını beyan etmişti. Kaldı ki ondokuz sene şeriri
Saltanatta bulunan Padişahın nice bin taraftan bulunacağı müsellem
olmakla bu husus şimdilik metruk ve tariki haym u ihtiyat meslûk ol
mak esnep ve eşlem görünür vakti geldikte Serasker Paşa bermucibi
lradei Seniyye harekete müteahhittir Elbette bu hizmette dahi bulunur»
yolunda sözlerle işi iyi bir surette tevil ediyor, ve «Şevketli Efendimize
bir kudretlu bendesi böyle vakti ıztırapta lisanı sadakat ile arzı hizmet
edüp dururken rağbet etmemek bilâhara bâisi nedamet olur burası da
düşünülmek lâzım gelir» yolundaki son sözlerle tehdit bile eyliyordu,
öyle ise «Ne yapalım?» sualine «Şimdilik niyyetimizi ketm ve ihfa ede
lim, Ocaklıya hatta kimseye ser rişte vermiyelim» cevabım verdi.
Bu uzun sözler nihayet Sultan Selim’i öldürmenin müsib bir vakta
bırakılmasına ve bunun için bunu bir sır gibi saklıyarak kararlarından
kimsenin haberdar edilmemesine karar verildi. Behiç Efendi Ağadan
bu mealde bir mektup da istedi. Mevkiini sağlamak için her şeyi feda
dan çekinmiyen Fcttah Ağa da ona «iktizasına göre harekete izni Hüma
yun erzan buyurulmuştur» yolunda bir mektup yazıp verdi ( 1 ).
Behiç Efendi bu vaat ve sadakatli hizmetinin mükâfatını da birlikte
alıyordu: Çünkü hemen o gün kendisine Defterdarlık jhil'ati giydirildik
ten başka keyfiyyet Ordu ile birlikte ve Serdar sıfatiyle bulunan Sadra
zama da bildirildi (16 Rebiülevvel 1223/1809).
(1) Cevdet Paşa Tarihi, C ilt-8, S ah lfe: 238-241.
432

Behiç Efendinin muvasalatına kadar Defterdarlık işlerinin Reis
Efendi tarafından görülmesi de işar cümlesindendi.
Behiç Efendi birkaç gün sonra Orduya geldi. Macerayı Refik Efen-
di'ye hikâye ederek ikisi birden keyfiyyeti Rusçuk’ta bulunan Ramiz
Efendiye yazmışlar ve Fettah Ağa'dan Alemdar’a olan mektubu da bir
likte göndermişlerdi. Artık bunların maksadı Alemdar Paşanın bir ve
sile ile Orduya celbi idi.
İstanbul'da mahbus kaçırmak gibi zuhur eden bir hâdise Yaran
tarafından hareket zamanının geldiği yolunda vaki olan işar üzerine
Alemdar Paşa maiyyetindeki kuvvetle Rusçuk'tan kalkıp Edirne’ye ve
Orduya geliyor, ve muvasalatının akabinde Hisar Ayanı Ali Ağayı bir
miktar süvari ile göndererek onun Cumadelulamn ondokuzuncu günü
Rumeli Fenerine ve Kabakçı'nın Kale dışındaki evine varıp başını kes-
miye muvaffak olması İstanbul'da top gibi patlıyordu. Tarihlerde ve bil
hassa (Cevdet Paşa tarihi) de uzun uzadıya yazılı olduğu üzere Ordu ile
birlikte Alemdar Mustafa Paşa da, Sadrazamın ısrarına rağmen, İstan
bul’a geldi. Fakat Saltanat tahtına yeniden cülus ettirmek üzere Topkapı
Sarayına koşan Alemdar yüzüne karşı kapatılan büyük kapılan kırdırıp
ta içeriye girince Sultan Selim’i bir şilte üzerine yatırılmış, al kan içinde
gördü. Telâşı, nihayet Ramiz Efendi’nin ihtarı üzerine diğer Şehzade
Mahmud'un buldurularak iclâsı ile nihayet buldu. Bundan sonra Alem
dar Sadrazamlığı da ele geçiriyor, kendisivle yaran için artık sonsuz bir
nüfuz başlıyordu (4 Cumadelahır 1223-1809).
1223 Şaban.nın yirmi üçüncü günü, (1809), yeniden teşkil olunan,
umuru Cihadiyye Nazın oldu.
Alemdar Mustafa Paşa ve Yaran bir taraftan bazı mülkî ve askerî
tedbirler ittihaz ediyor, diğer taraftan ise zevk ve safaya dalmak gafletim
gösteriyorlardı. İttihaz olunan tedbirden Ocaklı müteessir oluyordu.
Çünkü «Sekbanı Cedit Ocağı» namiyle ihdas olunan asker her türlü ni
mete müstağrak iken Yeniçeriler büyük zaruret içinde kıvranıyor ve bu
hal onlann pek ziyade haset ve garazlannı mucip oluyordu.
II; Sekbanı Cedit Ocağı efradına ait esami nesfiyyet üzere gümrük
eshamına tebdil olunmakta bulunmasından naşi Ocaklu pek ziyade kız
gın ve irad olmak üzere parasiyle esami satun alıp ta bu kerre yan yan-
ya mutazamr olan hademe ve esnaf ve tüccarın yüreklerini kin ve garaz
ateşiyle yakıyordu
III; işler büyüklerden ziyade küçüklerin elinde bulunuyor ve bu da
herkesin şikâyetine sebeb oluyordu.
Fakat en ziyade göze batan cihet bunlann zevk ve sefahete koyul
maları, bir taraftan da büyük bir hırs ile paralar çekmeleri idi. Koca ih
tiyar Alemdar bile bu yolu tutmuş gidiyordu:
433
f: 2 8 - 2
Cevdet Paşa bunun için diyor Od:
«Ol Veziri gaflet semir ve yaram nahvet mas ir ise zorbalar mağlûp
ve zoru bozuyu iktidarları bütün bütün meslûp oldu zumiyle hemen celp
ve idhan emvale iştigal ve meşagili zevk ve şevki iş’al ile her gece bir
yerde tertibi ziyafet ve müzakerei hafiyye bahanesyle akdii cemiyyet ve
sazende ve bazende ve hanendeler ile tezyidi bezmigâhı ayşü işaret ede
rek meşgulü hayu hu ve yerli yerine avdetlerinde averdei âğuşu arzu eyle
miş oldukları cevarii zöhre tal'at ve huru kıyafet ile hem pehlû olup (Mi
ra) Yar ile zanu bezau cam ile leb berlebiz» mazmununu yar ve ağyara iş-
rabve izhar ve pabestei damı şehvet ve gunudei Came habı gaflet olarak
imran leylü nehar etmekte idiler» ( 1 ).
îşte bunlar böyle bir taraftan eğlence ve zevku safa ile ve diğer ta
raftan şahsî menfaat temini ile meşgul olurlarken diğer taraftan muarız
lar, hassatan menfatleri muhtel olanlar gizli gizli tuzak kuruyor, ve on
ları danelerine düşürecek zaman, kolluyorlardı. Ramazan geldi. Gözlerine
gaflet perdesi gerilen Yaran oruç keyfiyle cami cami dolaşır, ve iftar vesi
lesiyle bir mahalde buluşup o suretle vakit geçirirlerken onların gafil bu
lunduklarına kanaat getiren muhaligler bir gece ihtilâf bayrağını atılar,
ve kendi arzularına mümaşat etmiyeceğini gördükleri Yeniçeri Ağası Mus
tafa AğaJyı öldürdükten sonra bir kısmı Babıâli'de ikamet eden Alem-
dar'ı ele geçirmek için oraya gittikleri gibi bir takımı da sair erkânı ko
naklarına hücum ettiler.
îşin tutumundan akibetin ve hametini (istidlâl eden Bekir Efendi kı
yafetini değiştirerek ortadan tagayyüp etti, etsamalan boşa gitti, öteki
lerin bazılarını ele geçirirlerken Babıâliye gidenler orada mukabeleye
maruz kaldıklarından bir ok silâh teatisinden sonra harimine kadar so
kulduklarını ve ele geçmenin fecaatim anlıyan Alemdar barut deposuna
ateş vermek suretiyle intihar ediyor, böyle güzel bir emel sırf sefahate
meclûbiyet yüzünden fena bir akibete müncer oluyordu.
Alemdar vakasından epeyce bir vakit geçmiş olduğu, ve yaranın Ga
lip Efendi’den maadası birer birer adem diyarına gönderilmiş bulunduğu
halde Behiç Efendi ihtifagâhını iyi seçmiş, olmas. sayüesinde ele geçme
miş, ve bu suretle emsalinin maruz kaldığı feci akibet bir müddet geri
kalmış ise de günün birinde zorbalara müracaatla aklınca emniyet tah
sil ederek meydana çıkmakla Ordunun Davutpara sahrasına hurucu es
nasında Babıâli dahilinde boğulmuştur. (23 Cumadelula ,1224/ 1810).
Vak'anüvis; hadiseyi şöyle kaydediyor :
«Leylei vak'adan mukaddeme (Alemdar Vakası) firar ve ilelan ma
halli ihtifasında karar eden Behiç Efendiye bir yemleme olmakla çent ruz
434

mürurunda tarafı Sadrâzamiden bazı infi'ali sabıka mebni mahalli ihti-
fası yine siyakı mezkûr üzere istihbar olunarak tahkik ve kalbi hasegiri
tatmin ve tevsik ve kendisine bazı iradei tarik kıl.narak yine sureti merk-
me üzere zahire huruca hassa iğra olunduktan sonra nihanice mevaidi
aliyye ile hâdisei ma'hude minelbidaye ilennihaye vehi sahih üzere kale
me aldırılıp Ali Efendinin mahut takririyle ikisini dahi tarafı Eşrefi Mü-
lûkâneye arz ve inha ederek bunlar hâlâ kendi hallerinde hususa esnayı
ihtilafalannda sanadidi husamaya nakdinei kudret birle gûya bermucidi
meza mameza tahsili emniyyet edüp böyle hodbehod istizhara itçira ve
bunca mevaddı uzmaya sebebi müstekil olmuşlar iken mukaddema Alem
dar Paşa'ya ihtilafalan gibi şimdi dahi Yenieri Ocağına iltica ile sermayei
selâmeti dünya ve belki bâisi necatı uhra olan Canibi Şehinşahı Vacib’ül
iktidarın hasnı haşini afvü himayetini iptida tahsile itina etmeksizin sar-
lere tina ile terzi zaviye ihtifa eylediler suretiyle muharriki gazabı Padi
şahı olur tabirala iradei katıai idamların, inha ve istida etmekle Behiç
Efendi Orduyu Serdarı Ekreminin sahrayı Davutpaşaya hurucu esnasın
da yevmi hamişte dahili Babı Hümayun feryat ve bahikmeti Rabbülibat
mukaddema hilâfında olduğu kavden istimdat ederek mahnukan serma
yei zendigânisi bazargâhı hestiden hiç olundu» '( 1 )- (
Behiç Efendi'nin öldürülmesi için Sadrazamın ihtiyar ettiği hileli yol
büyüklüğe katiyen yakışık almıyan bir haldir. îş başındakilerin böyle kü
çüklüklere tenezzül etmeleri ne kadar teessüfi mucib ise Behiç ve Ali Efen
dilere yazdınldığı müverrihin ifadesiyle teyyüt eden «takrir» lerin zahire
çıkar.lması da o mertebe arzuya şayanıdır. Halbuki ehemmiyet verilme
mek yüzünden tarihimizin karanlık sahifelerini aydınlatacak binlerce ve
sika gibi bunların da mahvu nabut olmadığım kim temin edebilir.
Sicilli Osmani'de (Cilt-2, Sahife: ß5) «zeki ve müsteit ve Nizamı
Cedide muin idi» deniliyor.
Tahsin Mehmet Efendi

Ahmet Efendi'nin oğludur (2). İstanbul'da doğdu. İyi bir Medrese-
tahsili görüp icazetname aldıktan sonra Müderris oldu. Bilahara mesle
kini değiştirerek Sadaret Mektubi 'Kalemine devama başladı. Fazlü ke
maline binaen az zamanda Hacegândan ve Ser Halife olmuş, 1221 senesi
Recebinde (1797) Mektubii Sadn Âli nasbedilmiştir.
(1) Şanl Zade Tarihi, Cilt -1 , S a h ife : 212.

(2) Ahmet Efendinin teriüm ei haline d air hiç b ir m alûm at elde edilem em iştir. Rical
hn.irVinrfH.ifi h u noksanlar n e k ad ar teessüfe şayandır.
435

Muasın şairlerden Hamit Ahmet Efendi bu memuriyyetineı kendi
sinin aym zamanda bir çok evsafmı da ihtiva eden kaside şeklindeki şu
tarihi vücuda getirdi: (1).
Eya kâni maarif kılzımı irfan
Eya zatm cihanın nakşi mergubi
Sen ol yekta suvan nazmu inşasın
Düşürdün rişkile gılas san'e dilkûbi
Eğer Leylâ'yı istidadım görse
Olur aklı gidüp Bereis maczubi
Göreydi nevbunev mazmunu zi ruhun
Düşerdi Şaibe nenk ile ma'yubi
Gelüp öğrensin işte gamzei hûban
Sühande cilve sazii dil âsubi
Senin mirati ikbalinde gördüm ben
Safasından görünmez ruyi mekrubi
Deri irfanının bu hüsnü halk ile
Seza müjgânı huban olsa çarubi
Serapa defteri eltafı süzüp hep
Hemen ihsan idi hiç yoktu mahsubi
Kulunun bu îdi vallâhi billâhi
Derununda olan gerkuzı matlubi
Dahi balâ ter olsun günbegün cahm
Seni gösterdi Allah bana Mektubi
Duaya başlasun hamen ki zira
Düadır şairamn resmi mahbubi
Hemen mansup ola göstermeye Mevlâ
Düam oldur ki bu âlemde menkûbi
Ede zatm iki âlemde emin
Kılup evliyanın mahzı mahbubi
Düşürdüm Hamida balâ güzel tarih
Zehi Tahsin Efendi oldu Mektubi
1221
Bu memuriyette iken Memleketeyn meselesinden dolayı Ruslarla
başlıyan ihtilâf nihayet harbe müncer oldu. Sadrazam Hilmi İbrahim
Paşa'mn Serdarlığiyle Rumeli'ye sevkolunan Ordu Silistre'de harb işle
riyle meşgul iken ani bir ihtilâl neticesi olarak memleket Saltanat deği
şikliğine şahit oldu. Yeni birliklerin hamisi ve Nizamı Cedidin banisi olan
Sultan Selim hal’edilmiş, Sultan Mustafa iclâs olunmuştu.
(1) B ayezit K ü tü p h an e H alis E fen d i'd en alın an k ita p la r a ra s ın d a v e «Mecami-ul-fe-

v aid i veleşar» fih ristin d e yazılı m ü elifin h a ttı d estiy le m ecm u a. N o: 2882, V a
r a k : 29.
436

Üçüncü Selim; icap eden cesareti kendisinde görememesinden, bir
avuç olan müteamzlan vaktiyle ezmeyip onların arzularına münaşatı ve
sıkıyı gördükçe ricat eylemesinden dolayı müstahak olmadığı bu elim
vaziyete düşmüştü.
İstanbul'da bu işler olurken Orduda da karışıklıklar başgösterdi.
Sultan Mustafa taraftan olduğundan dolayı azil olunan Yeniçeri Ağası
Behlûl Ağa Saltanat değişikliğinden bilistifade gelip Ağalığı yeniden ele
aldığı gibi kendisini vazifesinden uzaklaştıran Serdar aleyhine kıyam
ederek azil, ve İstanbul’daki Hakanı Cedidin taraftarlannm muzahere
tiyle Çelebi Mustafa Paşa'yı tayin ettirdi. Bu suretle vaki olan tebeddül
neticesinde Selim taraftan tanınan Tahsin Efendi ile Muhasebei Evval
Ramiz Efendi'nin azillerini, ve bunlardan Ramiz Efendi'nin yalnız azliy
le iktifa edilmiyerek Kavala'ya nefi ve iclâsını mucip oldu (Rebiülevvel
1222/1807).
Tahsin Efendi bunun üzerine (Rusçuk) a, Sadrâzam ve Serdan Ek-
reme karşı bir tavn muhalefet almış, ve kudret ve kuvvetini de göster
miş olan Alemdar Mustafa Paşa'ya iltica eyledi. Tahsin Efendi vaktiyle
hususi memuriyyetiyle gönderilmiş, ve Sultan Selim'in meziyvetlerin-
den bahsetmeve başlamış olan Behiç Efendiyi orada buldu. Behiç ve
Tahsin Efendiler elele verdiler, Paşayı mahlû Hakanın tarafına imaleye
hasrı efkâr eylediler. Behiç ve Tahsin Efendiler Alemdar Paşa'ya Ramiz
Efendi'nin fazlü kemalinden bahsediyor, onun da celbiyle memleketin
Saltanat değişikliği yüzünden maruz kaldığı müşkil mevkiden kurtul
ması için bir çare düşünülmesi lüzumunu ileri sürüyorlardı. Nihayet o
da geldi. Daha sonra Refik Efendi de iştirak etti. Bu suretle tarihte «Rus
çuk Yaranı» namını alan bu adamlar bir arada toplanmış, Sultan Selim'i
yeniden tahta çıkarma fikrini düşünmeye başlamış oldular. Aradan bir
müddet geçince yaranın birer vazife ile tevzifi zaruri görüldü, ve bunun
üzerine 19 Safer 1222 de (1807) Tahsin Efendi Cavuşbaşı, ve Recebin on
dokuzunda da (1807) Baruthane Nazırı nasb edildi.
Cevdet Paşa Tarihi ile diğer eserlerde uzun uzadıya yazılı olduğu,
ve Behiç Efendi'nin tercümei halinde de kısmen izah olunmuş bulunduğu
üzere Yaranın Orduda ve Payitahtta, gizli ve aşikâr teşebbüsleri sonun
da Alemdar İstanbul'a geldi. Fakat Sarayın tarihî kapılarım kırdırarak
içeriye giren Mustafa Paşa memleketin selâmeti için yeniden iclâsını
emel edindiği Sultan Selim’i kanlar içinde ecel döşeğine yatırılmış bir
halde gördü. Ramiz Efendi’nin ihtariyle Şehzade Mahmut bulduruldu.
Canını kurtarmak için sığındığı damdan kanlan akaraktan indirilerek
hemen orada biat olundu. Sultan Mahmudu kendisini bu mevkie çıka
ran Alemdar’a Sadaret makamını tevcih ediyor, ve o andan itibaren
Rusçuk Yaranının nüfuz ve ikballeri parlamaya başlıyordu.
437

Alemdar; İstanbul'da bir çok icraatta bulundu, pek çok adam kimi
si Sultan Selim’in katili, bir takımları Sultan Mustafa’nın taraftan ol
mak töhmetiyle, ve bir kısmı da bazı yolsuzluklanna binaen idam ve ne-
fiy edildi. Ondan sonra bazı işlere de teşebbüs olundu.
Bu sırada Şıkkı Evvel Defterdan olan Behiç Efendi umuru Ciha-
diyye Nazırlığına nakledilerek Şıkkı Evvel Defterdarlığına Tahsin Efendi
getirildi (23 Şaban 1223/1809).
Alemdar Mustafa Paşa ile yaran bir taraftan babı mülkî ve askerî
tedbirler ittihaz eder, ve memleketin faidesine çalışırken diğer taraftan
da zevku safaya dalıyor ve onların bu hareketleri ise herkesin ve hassa
ten muanzlarla menfaatlan muhtel olan Yeniçerilerin gözüne batıyordu.
Hatta bunların içinde en âkil tanınmış ve Alemdar hareketini sevk ve
idare eylemiş olup bilâhara Kaptanı Deryalığa nasb ve unvanına Paşa
lık ta izafe olunan Ramiz Efendi biel Vak'anüvis'in tâbirince «deryayı
ayşü safaya baki zevrak ram inhimak olup bikri daime mesabesinde
hatayı tabir ettikleri bir nevi cariye arzuyu çend salesi olmakla İstanbul
derununa ve bazı diyara kol kol esirciler tisyar ve her ne miktar kıymetle
olursa iştira eylemek babında terhis ile şehevatı nefsaniyyeye hasrı ef
kâr» eylemiş idi (1).
Şani Zade Yâranın tavır ve hareketlerini, pek manidar olan, aşağı
daki satırlarla tespit ediyor;
«Ve mütesaddiyanı umur külliyevm her cins insten katil ve salp
ve nefy ve tazir olunmak içün keyfe mayeşa defter ve pusla tertip edüp
muktezası canibi Şehinşahiden istinba ve tatbiki ârâ olunmaksızın tarafı
Vezirden hemen icra olunur idi ve bu hususla kulûbi nas pür telâş ve
hiras ve müptelâyı envai vesvas olup lisanı kalp ile dergâhı İlâhide isti-
ğase eder oldular. Devri Esbakta şürekâ ve rukabanm istilâsı ve ahdi
sabıkta evrakı defteri havadisi âlemin Beyazi Zadesi olan ulema zümre
sinin nev tasnifatı tedabiri garibei müdevveneleriyle şirazed mesaili
umuru Devletin Sükûti nüskası gibi perişan olması ve ol esnada Yeniçe-
riyanın öyle gittiği yerde az müddette Devleti Aliyyeyi Saltanatı Çerakise
suretine taklip edecek mertebede tegallüp ve itilâsı ve bu devri Alem-
darîde dahi gerçi bu makule müstevliyan binam ve nişan olmalariyle
ve matlubi cümle enam olan Şehinşahı Azam Padişahi Mahmud-üş-şeym
Hazretlerinin cülûsu Hümayunlanyle biriya müteallikatı esbak ve lâhik
bilcümle memnun iken bu nevzuhuratta dahi harici tavn ukalâ bir
başka eda runüma oldu yani bunlar da sureti ukalâda başka bir takım
budala zuhur edüp nizamı mülke sureta sa’yi kesir zımmında bir taraf
tan halkı tedmir ve tekdir ederlerken mütevaliyam umur ve müstevliyam
(1) C evdet P a şa T a rih i, C ilt- 9 , S a h ife : 15.
438

mesalihi cumhure ve tarafı Kaptanı Derya ve Sadareti U/maya hafi ve
celi keşide olan rüşvetler ve müsadere baha ve peşkeşler derecei had du
hasırdan biren ve hariç ve dahilden celp eyledikleri emvali Hazine hayale
sığmaktan bunun ve meratibi defayin erkamdan efzun olmakla Sadıra-
zam Karuni Sâni olup sairlerinin dahi her biri maliki genci şayikâni ol
dular. Binaenaleyh hanelerinde eşyayı mücevher ve avanii simü zer meb
zul ve muhakkar olduğundan kat'ı nazar beher gün Babıâliye vürutla-
nnda nahli alay kimi elbisei zerduz ve firvei samuri Rus ile ihtişam iz
har ederek önlerince Rikâp Ağalan taklidi elli-altmış kadar orta kuşak
ve bellerinde fermayişi şal ve ana göre elbisei nadir-ül-emsal ile müzey
yen Çuhadar ve enselerince dahi her biri bi esebi dilkeşe suvar olmuş
bir takım Iç Ağası İlgar ederek ve mücevher derecesinde imtişamlı raht
ve senam ile yedekler çektirerek ve yollara sığmaz derecesinde üzengi
gererek gelip gitmekle ne huzuru cismanî ve ne ruhanîye medar olup
ancak lisanı halka giriftar eder alâyiş izhar eder oldular» (1).
İşte Yaran başlarında Alemdar Mustafa Paşa olmak üzere böylece
bir taraftan eğlence ve zevku safa ile, diğer taraftan şahsî menfaatlanmn
te’min ile meşgul olurlarken muarızlar, ve hassatan talim ve terbiyenin
ihdasından ve menfaatlerinin ihtilâlinden dolayı Yeniçeriler bunlara
diş biliyor, kendilerinden intikam alacak bir zamanın gelmesini kolluyor
lardı. Nihayet mübarket Ramazanın bir gününde. Kadir Gecesinde, ihti
lâl ateşini yaktılar, ve arzularına mümaşat etmiyeceklerini anladıkları
Yeniçeri Ağası Mustafa Ağayı öldürdükten, ve yerine Kur Kethüdasını
bir miktar askerle bıraktıktan sonra Babıâli taralına yollandılar.
Alemdar; aleyhinde başlanan hareketten habersiz gaflet uykusuna
varmıştı. Babıâliyi dört taraftan kuşatan âsiler Haberciler Kulluğu civa
rında hazırladıkları yangın âletlerini alarak Kethüdayı Sadrı Âli odası
nın altından ateşlemeye başladılar. Yangın alâmetleri başgösterince silah
boşaltmaya, orada rast geldiklerine, ve hariçten geldiğini gördükleri Sek
banları öldürmeye başladılar. Alemdar işden haberdar edilipte istimdada
kalkıştığı zaman iş işden geçmişti. Çünkü vaktiyle beraber girdiği üç beş
bin kişi müteferrik bir halde şehrin ötesinde berisinde bulunuyor, âsiler
aleyhine istimal eylemek imkânı mevcut bulunmuyordu. Zaten evliyayı
umur da tamamen gafil idiler. Onlara böyle bir teşebbüsün vukuu ihti
malini söyliyenlere onlar Alemdar'ı ve onun maiyyetindeki Rumeli aske
rini gösteriyor ve kendilerinin her şeyi bildiklerini, malûmatları haricin
de bir şey olamıyacağını kemali azametle söyliyerek bu yolda ihtaıata
kıyam edenlerle âdeta eğleniyorlardı. Bu gafiller de şimdi işin neye var
dığım gördüler, hatta selâmetleri namına bazı tedbirlere başvurmak
(1) Şan? Z ade ‘Tarihi, C ilt -1 , S a h lf e : 92 - 03.
439

mümkün iken onda da beceriklilik gösteremiyerek her biri bir tarafa
saklanmıya kalkıştılar.
Yeniçerilerin bir kısmı konağına vardıkları zaman Tahsin Efendiyi
bulamamışlar. Defterdarın Konağını bırakarak Kethüdayı Sadrı Ali yine
Yarandan Refik Efendi’nin konağına yürümüşlerdi. Refik Efendi de Ga
lip Efendi gibi maiyyetindeki Sekbanları teslim ile selâmet bulmak fik
rinde idi. Tahsin Efendi gelince işi anlattı, ve nefislerini müdafaadan
başka çare olamıyacağım kat’i bir lisanla dermiyan etti. Zaten âsiler de
gelmişler, konağı muhasaraya koyulmuşlardı. Bunun için ateşe ateşle
mukabeleden başka çare yoktu, ve hakikaten öyle de oldu. İki tarafın
silah istimali üzerine her iki cihetten birkaç kişi ölünce asiler kolaylıkla
ulaşamıyacaklarına kanaat getirdikleri gayelerinin biran evvel istihsali
için Topkapıdan bir top aldılar, konağın önüne kurdular. İçlerinde onu
kullanabilecek adam yoktu. Maamafih şöyle böyle bir defa ateşlediler,
Topun müthiş tarakası mahsurin arasında can korkusiyle epeyce telâşı
mucip oldu. İçlerinden bazıları asilere iltihaka mecbur oldular. Bunu
gören Tahsin Efendi hemen arka kapıdan firar ile o civarda etbaından
birinin evine sığındı. Fakat onun oraya girdiğini gören biri ihtilâlcilere
haber verdi. İçeri girdiler, yakalayıp çıkardılar. Ağa Kapısına doğru gö
türürlerken «tnd-el-avam maznun olan ceraimi sabıkasını yad ve tizkâr
ile darp ve tahkir» ediyorlar, ağlayıp sızlamasıan bakmıyor, muttasıl sü
rüyüp götürüyorlardı. Kaptan İbrahim Paşa Camiine muvagalinince sa
bır ve tahammülleri tükenmekle «hemen üzerine bıçak ve hançer» üşür
düler, feci bir şekilde hayatına hateme çektiler. Sonra bununla da kan-
mıyarak «ayağına ip takıp sürüyerek Ağa kapısına götürüp ve kapı önünde
Ağayı maktulün naaşı yanında bırakıp gittiler» (27 Ramazan 1223-1809)
(D.
Naaşı sonradan Ycdikule’ye naklolunarak oraya gömüldü.
Şairi Keçeci Zade İzzet Molla’nın ölümü için yazdığı ta rih !
Aklını tahsin ederdi kâinat
Parclcndi hay Defterdar hay
İzzet tarihi fevtin kıl rakam
Parelendi hay Defterdar Hay
1223
324 inkilâbı üzerine Alemdar Paşa bugün namiyle anılan cadde üze
rindeki Zeynep Sultan Camii avlısına nakil edildiği gibi Tahsin Efendi’
nin de kemikleri oraya getirilmiş, ve Sadrâzam ve Defterdar yan yana
konulmuştur.
(1) C evdet P a şa T a rih i, C ilt-9 , S a h ife : 29.
440

Naklolunan taşındaki kitabe, yine Keçeci Zade kalemiyle, şöyledir:
Müstevfii hünerver idi ettiler şehid
Ahmet Efendi Zadeye Hak ihtiram ede
Derdik Cenabı Hazreti Hak intikam ede
Erbabı fitneye komadı hunu nahakkın
Sadrı Selim siyreti hak müstedam ede
Olmuşken irtihali yirmi yıla karip
Kim derdi kim gelüp birisi ihtimam ede
Senki mezarı kalmış idi nabud bu vakte dek
Bais o âsaf oldu Huda berdevam ede
Erkânı Devlet etse nola hizmetiyle fahir
Bir zat kim ölenlere iltizam ede
İzzet demişti fevtine tarihi cevheri
Tahsin Efendi Cenneti Adni makam ede.
Sicilli Osmani (Cilt-2, Sahife 48) «Âlim, şair, kâtip, müdir idi»
deniliyor.
Fatih Efendi «Tezkirei Hatime-tüleşar» da (Sahife: 32) muhtasar
yazdığı tercümei halinde bir eseri sehiv olarak «Mektubii Sadn Âli oda
sından neşetle binikiyüz onüç tarihlerinde Mısır canibine sevkolunan Or
duyu Hümayun dahilinde bulunduğu halde Sadareti Uzma Mektupçuluğu
memuriyetine» nasb olduğunu yazdıktan ve riğer bir iki memuriyyetini
kaydeyledikten sonra diyor k i :
«Müşarünileyhin eşanna zaferyap olunamadığmdan selif-üt-tercüme
Beylikçii Divanı Kümayun İzzet Bey merhumun divanında neşri mukayyet
olan gaezli bibedelleri teberrüken sebti ceridei âcizi kılınmıştır.»
Tezkeredeki gazel şudur:
Sihi gaminda nahti ciğer kim kebap olur
Havnabı eşki çeşm o bezme şerap olur
Puthaneler ki tarfı dehanında runüma
Sahbavı la’li nabine gûya habap olur
Devre çıkınca mahfili gülizara andelip
Mecliste gonca mücmer ü şebnem güllâp olur
Ferhadü Kays kıssası aya bir iş midir
Her harfi dasitanı dilin bir kitap olur
Virane bimi selden elbet emindir
Mamur olur o dil ki bu yolda harap olur
Ayatı beyyinati hattı lali dilbere
îyhamı buse manii faslülhitap olur
İzzet selâm ve Ramiz ve Tahsin yekzeban
Oldukta böyle bir gazel müstetap olur.
441

Mehmet Ragıp Efendi
Zamanına göre iyice bir tahsilden sonra Defterdarlık dairesine inti
sap etti, Zamanla terakki ederek Malikâne Halifesi ve Hacegândan oldu.
1222 Şevval tevcihatında (1808) Rikap Defterdarı Alemdar'm ölümü ile
neticelenen ihtilalde Rusçuk Yaran.ından olmak hasebiyle öldürülen Tah
sin Efendinin yerine Şıkkı Evvel Defterdarı oldu (28 Ramazan 1223/1809)
1224 Cumadelulasınm birinci günü icra kılınan tevcihatta Defterdar
lıkta ipka olunduğu gibi Defter Emaneti Vekâleti de uhdesine tevcih
olundu.
Birinci Sultan Abdülhamit ile Üçüncü Sultan Selim zamanlarında
vari datın arttırılması fikriyle paraların tağşiş olunması yüzünden alış
veriş pek ziyade müşkilâta uğradı. Paraların düşüklüğü efratla beraber
Hâzineyi de küli mutazarrır ediyordu. Bunun üzerine Devletçe tedavül
eden paralara narh konulması zarureti hasıl oldu.
Vakanüvis hadiseyi yazarken Maliye tarihini ilgilendiren karanda
şöyle havai ediyor :
«Sultan Abdülhamit ile Sultan Selimi Salis devirlerinde Darphane
varidatının tezyidi daivei sehifesiyle mağşuş olarak haylice yüzlük ve iki
lik karolunmuş ve hülyada bir hayli fazlai varidat bulunmuş idi. Muame
lâtı âmmeye tesir ederek hayli müşkilâtı mucip oldu ve tüccar ve sarra-
fan temettü zımnında bilâdı saireve külli altın gönderir olduklanndan
her nevi altın sikkelerinin fiyatı ziyade terakki buldu. Şu halde ıslahı
muamelât içün en doğru yol bu misillû meskukâtı mağşuşenin refivle
tashihi sikke hususu ise de vakti sefer olmak mülabesesiyle Hâzinenin
fevkalâde muzayekası olduğundan ve halbuki Darphanede katolunan al-
tınlantııı fiyatı hariçte terakki etmekte iken Darphanece fiatı kadimesiy-
le alınup verilmesi sanibi Mürîye hasarı mucip göründüğünden bir kaç
defa lıanei Fetvapenahide akdolunan encümeni meşverette keyfiyyet bil-
müzakere Darphane fiyatının rayici vakte tatbiki meşru'ı olduğuna dair
canibi Fetvapenahiden Fetvavı Şerife verilmekle fimabatta eyadii nasda
rayiç ve cari olduğu üzere Yaldız altını on kuruşa ve Macar altını dokuz
buçuk kuruşa ve Fındık altını dokuz kuruşa ve lâkin rubiyyesi yüz paraya
ve Istanbul zeri mahbubi altı buçuk kuruşa ve nısfiyyesi üç kuruş bir rub’a
ve Mısır zeri mahbubi beş buçuk kuruşa ve nısfiyyesi yüz on paraya alı-
nup verilmesi ilân olundu» (1).
Ragıp Efendinin bu memuriyyeti en gaileli bir zamana tesadüf etmiş
ti. Biı taraftan yekdiğerini takip eden hali'ler ve iclâslara Alemdar feciası
gibi mühim biı hadisei inzimam eylemiş ve diğer taraftan daha üçüncü
Selim zamanında ortaya çıkıp bir türlü teskin olunamıyan Vahhabi gailesi
(1) Cevdet Paşa Tarihi, C ilt - 9, S a h ife : 142 -143.
442

devam etmekte bulunmuş idi. Ona son zamanlarda bir de Sırf İhtilâli in
zimam etti. Ruslarla açılan harbde de Moskoflar muttasıl ilerliyor. Devlet
çe askerî ve malî müşkilât arttıkça artıyordu. İşte böyle gaileler arasında
işgörmeye çalışır ve oldukça muvaffak da olurken günün birinde azledildi
(Şaban 1226/1811).
Az sonra da öldü.
Hususî halme ve iktidarının derecesine dair tarihi bir kayt ve malû
mat tesadüf edilememiş ise de pek gaileli bir zamanda Defterdarlık gibi
müşkil bir vazifeyi üç sene ifa ettiğine bakıhrsa iktidar ile beraber hüsnü
idare sahibi olduğuna hükmemek lâzım gelir.
Mehmet Efendi (İmam)

Bursalıdır. Memleketinde bir parça tahsilden, ve kur’anezberleye-
rek hıfzım dinletmekle beraber kıraetten de icazet aldıktan sonra İstan
bul'a gelip Devlet ricalmdan Abdullah Berrî Efendiye İmam, sonra da
Kethüda oldu. Bir müddet sonra efendisinin delaletiyle Devlet hizmeti
ne girerek terakki edip rüus Kesedarlığiyle Hacegânlık rütbesini ihraz
eyiedi. O sırada Dördüncü Sultan Mustafa'mn dadısı ile evlendiğinden
meydana gelen sıhriyyeti teferyyüziine medar olarak 1222 Rebiülahirin-
de (1807) Hububat Nazın, sonra Tezkirei Evvel ve yine o sene Rece
binde (1807) Rikâbı Hümayun Kethüdası ve bir aralık Hatice Sultan Ket
hüdası oldu.
Alemdar Mustafa Paşa'nın «Rusçuk Yaranı» tarafendan verilen ka
rarla Selim Şalisi yeniden islâs etmek üzere İstanbul'a gelerek Hakanı
Sabıkı al kanlar içerisinde görüp bu ona imkânın kalmaması üzerine
Sultan Mustafanm haliyle İkinci Mahmudun iclâsma müteakip taraftar-
lan kati ve nefz ile cezalandmldıklan sırada Mustafa Efendi de nisbeti
yoluna, ve bir parça da dili belâsına uğradı Kansı ile birlikte Sakız’a
sürüldü (Cumadelahır 1223/1809).
Vak'anüvis; hadiseyi yazarken ahvali hususîyyesine dair de bazı
malûmat veriyor:
«Ve mukaddemce Kethüdayı Rikâp bulunan Mustafa Efendi zümrei
ehmaçtan iken hareminin bazı kedbanuyanı hurremi Sultaniye taallûku
Kethüdaik mesnedine uruçla mucibi tefevvuku olup lâkin Reisi Eyyam
olmadığından sibakı rüzgârı bilememekle mUktazasmca kulanarak ha
reket edemeyüp keştii ümid taifei Alemdarîyi senki hatardan sıyanete
medar olacak sularda basiret edemediği şöyle dursun belki (A) (Yekulu
ma kalû lehu kema yekul-ül-beğa) müeddasmca bazı hilâfkârandan işit
tiği lâyihaları Hüdavendigân sabık müteallikatma arzı sadakat ve ibraz-
kân güzan ve hizmet olarak nakil ve hikâyet ve haremi vesatatiyle isma
ve ilka ile İrası vesvese ve dehşet ederek maddei şahadete bu da başka
443

güne bir illet olduğu töhmetiyle yine yevmi merkumda Sakız Ceziresine
nefz ve teb'it olunup hareminin dahi nefyi bu manayı teyit eyledi» (1).
Alemdar« ın intihan faciasından biraz sonra, yine o sene nihayetle
rinde, af edildi.
1224/1810 de Ruznamei Evvel' Ertesi sene Şevval tevcihatında
(1811) yeri diğerine verilmekle açıkta kalmış ise de 1226 (1812) ikinci
defa, Ruznamei Evvel, Yine io sene Ri'kâp Defterdan ;1226 Şabanında
(1812) Mehmet Ragıp Efendi’nin yerine, Şıkkı Evvel Defterdan 1229 se
nesi Muharreminde (1813) Sadareti Uzma Kethüdası, 1230 Şevval tevci-
hatmda (1815), üçüncü defa Büyük Ruznameci oldu. Ertesi sene memu
riyeti selefine tevcih edildiğinden, ve kendisine başka bir vazife verilme
diğinden açıkta kaldı.
Sonra Yeniçeri Kâtibi, bilahara Mahzen Tamir Memuru, müteaki
ben Çavuşbaşı, ve 1236 Şevçval tevcihatında (1821) Defter Emini, Ertesi
sene Tophane Nazın ve müteakiben Muhasebei Evvel oldu.
1239 sonesi Cumadeluhsası gurresinde öldü (2).
Şehzade Türbesi karisesinde gömülüdür.
Cevdet Paşa; (Tarihi Cevdet; Cilt - 12, Sahife: 102) kısaca tercümei
halini yazdıktan sonra «Safderun bir zat imiş, Afa anh» diyor.
Sicilli Osmani'de de (Cilt - 4, Sahife: 467) hakkında «liyakatsiz,
safderun idi» hükmü mevcuttur.
Rauf Mehmet Emin Paşa
Ricalden Çavuşbaşı Sait Efendinin oğludur (3). Hicri 1194/1780
senesinde İstanbul’da doğdu. (4). İyi bir tahsilden sonra Mektubii Sada-
(1) Ş ani Z ade T arih i, C ilt - 1, S a h if e : 36 - 37.

(2) S icilli O sm an i’d e (C ilt - 4, S a h if e : 467) ö lüm ta rih i R am azan g u rre si yazılıdır.
Cevdet P a şa ’n ın g ö sterd iğ i ta rih i, s ıh h a tın a d a h a ziyade k an i o ld u ğ u m u z için,
te rc ih ettik .
(3) S a it M ehm et Sfendi; D ariissaad e Ağası K â tib i İsm ail E fe n d i’n in su lb ü n d en 1121
(1709) de dün y ay a gelem iştir. M ek tubii S ad rı Âliye g irip S elânikli N u m an , daha
s o n ra K âm il A hm et P a ş a ’ya D ivan K âtib i ve K e th ü d a ve b ile a h a ra d a M ısır’da
D arp h an e E m in i oldu. 1175 (1761) de D ersead ete gelerek d am ad ı S ilâ h ta n Şeh-
riy a ri H afız A hm et Ağa’n ın d elâletiy le M asraf K itab etiy le H aceg âh d an o lm u ştu r.
B ad eh u zam an la n ü fu z ve k u d re ti a r ta r a k R usya h a rb in d e R ik âb ı H ü m a y u n Ça-
v u şb aşısı b ad eh u asala ten Ç avuşbaşı oldu. 1189 (1775) d e azil o lu n m u ş ise de ye
rin e tay in o lu n a n zatm h a sta lığ ın a b in aen V ek âletin i ifa eyledi. 1193 Şevvalinde
(1780) A nadolu M uhasebecisi e rte si sene, ik irc i d efa, Ç avuşbaşı ve 1195 (1781) de
Tevkii, d ah a so n ra S ü v ari M ukabelecisi ve b ila h a ra R uznam ei Evvel o lm u ş v e 1197
(1783) de, saniyen, R uznam ei Evvel o lu p 1197 senesi Z ilhiccesinin altısın d a (1783)
v efat ey lem iştir. E y ü p ’te T o k m ak tep ed e m e tfu n d u r. Sicilli O sm an! (C. 3, S a h ife :
34) tercü m ei h alin i b erv eçh i b a lâ y azd ık tan so n ra «m ünşi, m U ddbblr a d a m idi.
M ah d u m ları R au f P a şa ve T a h ir S elâm B eylerdir» diyor.
(4) V erd-ül-hakayik doğ u m u için 1194 h u d u d u n d a dediği gibi S icilli O sm an i’d e veya
kaydiy le 1198 (1784) g ö steriy o r. D o ğ ru su 1194 d ilr.
444

ret kalemine çerağ oldu. Vak'anüvis'in ifadesiyle «Abiyarii feyzi İlâhi ile
ilmi inşa ve kitabette yedi beyza izhar edip müsaadei sâidi saadeti eze-
lyye le tesvid ve tebyizde yedi tulâ» göstermekle ihraz ettiği Halifelikten
1221 Recebinin üçüncü günü (1806) Ser Halife, ve ertesi sene Şevvalinin
dördüncü günü (1808) Sadaret Uzma Mektupçusu (1810/1224) Şevvali
nin dördüncü günü (1810) yapılan tevcihatta ilâveten Mukabele Muhase
becisi ve 1226 Cumadelevvelinin yirmi dördünde (1812) Rikâbı Hüma
yun Defterdarı, 1229 Muharreminin yirmi altıncı günü (1814) de, Mus
tafa Efendi’nin yerine. Defterdarı Şıkkı Evvel oldu.
Ordunun seferden avdeti henüz pek yakın olmak, ve Payitahtın
âsayişi bir türlü temin edilememiş bulunmak dolayısiyle İstanbul’da sık
sık üzücü hadiseler oluyor. Bu gibi vak'alann ekserisi de gemi azıya al
mış olan Yeniçerilerden çikiyordu. Yine öyle uygunsuz harekette bulun
muş olan üç ustayı Yeniçeri Ağası yakalatmış, cezalarım verdirmek üzere
zindana attırmıştı. Bu icraatı gören ve aynı halin bir gün kendi başlarına
da geleceğini bilen kodamanlar ayaklandılar. Yemiş İskelesinde Elli Al-
tıncılar çardağında, kıyafet, değiştirerek işe nazaret eden Ağamn yanına
vanp ileri geri lâf ettiler. Nihayet kendisini tutup muhafaza altına aldı
lar. Sonra zindana vanp arkadaşlarını kurtardılar. Bu hâdiseyi Şeyhülis
lâm tasvip ediyordu. Nihayet o azil edildiği gibi müteakiben Sadrâzam
da infisal etti, ve Sadarete, Vezaretle, Defterdar Rauf Mehmet Emin
Efendi getirildi (18 Rebiülahir 1230/1814).
Vak'anüvis; tazinini şöyle yazar:
«Şıkkı Evvel Defterdarı Mehmet Emin Rauf Bey binnisbe sahibi
akl ü nuha ve umuhi dahiliyyei Devleti Aliyyeye âşinâ olduğu mülâbese-
siyle mesned neşini Sadareti Uzma oldu» (1).
Keçeci Zade’nin Sadareti için, yazdığı tarih:
Hudaya hamdola kim Sadn meclisi Devlet
Zarif ü ehli hüner bir elûf Paşadır
Vezirler dedi insaf edüp bu tarihi
Sezayı Möhri Hümayun Rauf Paşadır
1230
1233 Muharreminde (1817) doğup İbrahim adını kayduğu oğlu için
zamanı şairlerinden Arif Efendi’nin kaside tarzındaki tarihi:
Şehinşahı Cihan Sultan Mahmut Hani Gazinin
Emini Devleti âdil Veziri Hazreti düstur
Kudumu Sadra teşrif edeli demden beri etti
Cihanda zulmü çevri pertevi tedbiriyle mestur
Binayı izzü şanın zati bir muhkem esasıdır
(1) Ş a n i Z ade T arih i. C ilt - 2. S ah ile : 240.
445

Harap olmuş gönül valktinde cümle serteser mamur
îbadüllah demaden sayesinde rahat ettikçe
Aduyu bed nihadin Hazreti Hak eyleye makhur
Zamanı Devleti mümted ola mührü Hümayunde
Sadaretten vücudu haşre dek hiç olmaya mehcur
Muvaffak eylesun tedbirim tevfikma Mevlâ
Nizamı âleme zatı şerifi oldu çün memur
Cihana sulbi Pâki Devletinden yümnü rif’atle
Gelüp bir miri vâlâ şarri etti âlemi pür sur
Olup burcu şereften mahves pertevde ikbal
Tulu’u şarkten gaıhe cihanı eyledi pürmır
Dü bâlâ bende Ârif söyledim tarihi mevlûdun
Cihanı makdemiyle kıldı İbrahim Bey mesrur
1239
Maamafih şairin düası boşa gitti. 1233 senesi Saferinin yirmi yedi
sinde (1818) azil ve Sakız'a nefiz olundu.
Vak’anüvis; hadiseyi bir takım beylik senesi Saferinin yirmi yedi
sinde (1818) azil ve Sakız'a nefiz olundu.
Vak'a nüvis; hadiseyi bir takım beylik lâkırdılarla tamir etmek is-
tiyerek diyorki:
«Evahiri mahı Saferde Sadrâzamı Âli himem Rauf Paşa Hazretle
rini (A) «Bihan hased nist güli fazlü hüner» müeddasmca hasbelilka
mütemmenma oldukları Sadareti Uzmadan infisalleri iktiza etmiş ise de
Padişahı hakayik âşinâ Hazretleri (Lâ yuhillûl yed min vürudü yemdeh-
m ve hasudu yakdah) mezayasına vâkıf ve dânâ olmalariyle müşarüniley
hi azil buyurdular ise de bilâ müsadere Sakız adasında hissedarı olduk
ları Muftaki Mukataası dahilinde olan çiftliklerinde istirahat eylemek
üzere irsal ve Gelibolu Boğazına kadar berren ve andan Anadolu sahiline
geçüp mahalli memuriyyetlerine varmak ve hazinedarları Serbevvabin
Ömer Ağayı bile götürmek üzere derakap Balıkhaneden baas ve isbal
buyurdular. Anlar dahi (A) çi gam zehilei düşmen çü dost canibi mast
diyerek bilcümle etba ve müteallikat ve eşya ve levazımatiyle savbı mat
luba âzim oldular. (Beyit) Velem erfılumur eşeddü hevlâ Es’ab min
maadat-ir-rical» ( 1 ).
Hadika-tül-vüzera Zeyli müellifi infisalmı yazarken hususi halini
de belirtiyor:
«Eğerçi eyyamı Sadaretleri bir vakti muhataraya müsadif bulunmuş
ise de kendileri pekte harisi hübbi câh olmadıktan başka avakıbı umuru
mütalâa ve derpiş ve mesalihi mühimme ve mevkûlelerinin hüsnü rüyet
<1) Şeni Zade Tarihi, C ilt • 2, S a h ife : 356 - 357.
446

ve tesviyesine sayı ve verziş ve bu cihetle mazhan iltifat ve nüvaziş ola
rak iki sene on mah on gün mesnedi Alii mezkûrda im ran eyyam eyle
mesi müyesser olup ancak (Beyit),Hoş kûşe idi zevku safa ehline âlem
Bir hal ile ger görse idi ömrünü adem Sıhhat sonu derd olmasa vuslat
sam hicran Nuş âhiri niş olmasa suru âhiri matem mazmununun hayzizi
husuli cereyanı müstehil olduğundan otuz üç senesi Saferülhaynnm yir
mi yedinci pazartesi günü infisalleri mukadder ve Balıkhane tâbir olu
nur mahalli müzika tenzil ile mükedder» oldu <1 ).
Cevdet Paşa; azlini müteakip Balıkhaneye kaldırıldığını, ve Balık
haneye kaldırılan Sadrâzamlann idamı müteamil iken kendisinin canına
kıyılmıyarak Sakız'a nefyiyle iktifa olunduğunu yazdıktan sonra şunu da
ilâve ediyor:
«Rauf Paşa metin ve gayyur bir Veziri vakur idi. Halet Efendi ise
öyle canla Sadrâzam istemeyüp her şeye uyar leyyinülcanip ve derviş
meşrep bir Vezir arardı. Ve Rauf Paşa İstanbul'da büyümüş kalem ter
biyesi görmüş medahil ve mehariçi Devleti bilir bir zat olmakla şayet ki
döner dolaşır da yine İstanbul'a gelir ve kendisinin başına belâ olur mü-
lâhazasiyle azline kanaat etmeyüp idamını iltizam eylemiş ise de Sultan
Mahmut Han Hazretleri idamına müsaade etmeyüp berveçhi bâlâ men-
fiyyen Sakıza göndermiştir.
«Halet Efendi'nin tahmini veçhile Rauf Paşa sonra mükerrercn Sa
darete geldi. Lâkin evvelki şiddet ve hiddeti bilküliye terk ile lüzumun
dan ziyade yumuşadı. Bir şeye karşı gelmez, müteaellisane hiç dayanmaz
oldu. Fartı mülâyemet belki gevşeklik ile şöhret buldu» (2).
Zıya Bey Surlardan ve o miyanda Otluk Kapısından bahsederken
bazı faideli malûmat ile beraber Rauf Paşaya ait şu dikkate değen iza
hatı da veriyor:
«Şayanı zikr olan bir yeri unutmıyalım : Mağdup Paşaların Balıkha
neye indirildiğine tevarihi kadimemizde sık sık tesadük ederiz. Bu Balık
hane Yenicami kurbundaki Balık Pazarı değildir; Sarayı Cedidin Marma
ra’ya açılır bir kapısıdır. Yanında vaktiyle bir de Ocağı varmış. Balıkhane
ye indirilenler bu kapıdan ihraç ve hazır ve müterakkıp duran sefineye ir-
kâp ile nefiy ve iclâ edilirdi. Ama eğer Bostancı evvelce oraya gelmiş ise
nefy ve tebit ile kurtuluşa imkân olmayıp Fermanı kaza cereyana ve desti
cellâdı biemana teslimi ter-ü-can etmek lâzım idi. Alyanak Mustafa Paşa’-
dan semaan Zühdü Beyefendi nakleder ki Sadrazam Mehmet Emin Rauf
Paşa Balıkhaneye indirileceği gün (1233) Bostancı Başı Deli Abdullah
gelip bir hayli beklemiş. Telâş ile Halet Efendi gelip «Aman Abdullah Ağa
(1) Verd-ül-hadayık, M üellifi R ifat, S a h ife : 12.

(2) Cervdet P aşa T arihi, C ilt- 11, S ah ife: 38.
447

gitme buralarda dolaş; kallâvi yüzünden bir türlü emrini alamadım; he
le bakalım» diyerek Saraya acele avdet etmiş. Meğer Rauf Paşa’nm katli
Sultan Mahmud’a arzolunup «anın başına Kallâvi pek yakışıyor; ben o
güzel başa kıyamam; nefiy olunsun» deyu Padişah ısrar etmiş; ve Halet
Efendinin dilhahı husul bulmamış. Vaktaki Paşa Iiecl-it-teb’it Balıkhane
ye geı irilip te Bostancı Başıyı orada görmüş; korkusundan idrarı tutulup
min badin zürriyeti olmamış. (Rauf Paşa kırk üç sene daha muammer ol
muştur. Alyanak Mustafa Paşa müşarünileyhin damadı idi)» (1).
J234 senesinde (1819) affolunarak Gumadelulâsmm on dördüncü gü
nü Tekke ve Hamit Sancakları, 1236 senesi Rebiülevvelinin on birinde
(1821) Bozok Sancağı ilhakı ve Mudadini Hümayun Emaneti ile Diyan-
bekir, ertesi sene de Şark Seraskerliğiyle Erzurum Vâlisi oldu.
1238 (1822) de İran ile akdolunan muahedede hizmet ve muvaffakiy-
yeti görülmekle takdire mazhar oldu.
1240 Recebinin dokuzunda (1825) Kastamonu Şevvalinde (1825) ilâ
veten Bolu ve Viranşehir, 1243 Saferinin yedisinde (1827) Halep 1244 Re-
biülahirinin yirmi yedinci günü (1828) de Emirülhaclık inzımamiyle Şam
Vâlisi oldu.
1247 Saferinin sekizinde (1831) azil ve Vezareti refolunarak Bursa'-
da ikamete memur edildi.
Verd-ül-hadaik (Sahife: 13) bu münasebetle bazı izahat veriyor ve üç
sene devam eden Şam Vâliliğinde hüsnü idaresinden bahseyliyor :
«Üç seneden mütecaviz berveçhi adalet ol havaliye hükmü meşmul
ve Emirülhaclık ile üç defa canibi Hicazı mağfirettıraza bilazime gıbta
fermayı huldi berrin ve reşk âveri âlâyı îlliyyin olan Kâbei Muazzama ve
Ravzai Mutahhere cibbin fersayı ubudiyyet ve bu emri mefruzun ifasısma
mazhariyyetle vasılı aksayı memul olarak kırk senesi Saferinin sekizinci
günü alâ tarikilahsen Eyaleti merkume Vâliliğinden bilistihlâs merfu-ul-
vezare olduğu halde Bursa'da ikametine muahharan selefi Selim Paşa hak
kında vukubulan ahvali müteellimeye nazaran salâhı halini teyid eder
bir nimeti has idi.»
1247 senesi Cumadelahınnın yedinci günü (1831) ıtlak, ve vezirlik
rütbesi iade olunarak berveçhi Muhassıllık Menteşe ve Karahisan Sahip
Valisi, 1248 senesi Rebiülevvelinin onyedisinde (1832) Anadolu Valisi
ve Ordu Kaymakamı oldu.
Memuriyyetine dikkate değer şu Hattı Hümayun sadır olmuştur:
«Sen ki Orduyu Hümayunum Kaymakamı Vezirim Rauf Paşasın.
Sen şimdiye kadar memur ve müstahdem olduğun mesalihi cesimei Dev
leti Aliyyemde ibrazı hüsnü hizmete muvaffakiyyetle tahsili niknam et
ti) İstan b u l ve Boğaziçi, Müellifi M ehmet Ziya, C ilt-1 , S ah ife: 448.
448

miş Viizerayı celilülitibar olarak işbu Orduyu Hümayunum Kaymakam
lığına liyakat ve ehliyyetin nezdi Şahanemde malûm ve müstehak oldu
ğuna mebni karihai mülûkânemde seni bu maslahatı mutenaya memur
eyledim. Göreyim seni işbu Fermam Âlişanımın mazmunu üzere bil
cümle tenbihatı Şahanemin harf beharf icrasına dikkat birle herhalde
tarafı Saltanatı Seniyyeme hidematı hasene ibrazına sayü gayret eyle-
yesin. Hakteâlâ seni ve seninle beraber uğuru Hümayunumda sadakatle
çalışanları dareynde aziz eyleyüp asakiri Şahanemi daima muzaffer ve
mansur ve have din ve Devleti Aliyyemi müdemmer ve makhur eyleye
Amin» (1).
Yedi ay sonra, tkinci defa Sadrazam oldu.
Sultan Mahmudun bu defa memuriyyetine dair ısdar ettiği Hattı
Hümayun hakkında fevkalhad taltifatı, ve tebeasm saadeti haline dair
fikri Hümayunlarını açıkça gösteren ifadatı havi olduğu cihetle aynen
dercetmeyi faydalı bulduk:
«Senbi Sadrâzamı sütude şiyem ve vekili Imutlakı sadakati alemim
Mehmet Emin Rauf Paşasın seni bizzat selâmı selâmet encamı Şahanem
le taltif ve tebcil eylediğimden sonra malûmü hamiyyet melzumun olsun
ki selefin Reşid Paşa’nın hasbelkader vukua gelen memuriyyeti ahire-
sinde ademi muvaffakiyyet ve makamından mehcuriyyeti cihetiyle azil
ve tebdili lâzımgelmekle azl olunup sen ötedenberi hidematı Saltanatı
Seniyyemde istihdamla mükaddemde dahi rütbei Sadareti ihraz ve ba
dehu ihale eylediğim Eyalât ve elviye hükümetlerinde dahi rızayı Hü
mayunuma muvafık mesaü meşkûre ibraz ederek hasılı Devleti Aliyye-
nin dekayıkı umur ve mesalihine valkıf ve herhalde sadakat ve istikamet
ile meobul ve müttesif bulunduğundan bu kere dahi karihai sabihai Şa
hanemden seni Sadrâzam nasb ve tayin ve vekâleti mutlakam hizmeti
çelilesim uhdei liyakatine ihale ve tefviz eyledim daima aksayı meramı
Şahanem her mahalde ahkâmı Şer’i Şerifin kema emerullah infaz ve
icrası ve Zatı Hilâfetmeabıma vediai Cenabı Kibriye olan beraya ve
reaya ve cemii ibadullahın âsayişi halleri ve memaliki Mahrusamın ma
mur ve âbadan olması ve bu iimnivyeye lâzım kabilinden olduğu üzere
Saltanatı Seniyyemle düveli mütehabbe beyninde müteakkit ve müesses
bulunan mevasiki muahedatımızın kema yenbeği hıfz ve bakası din ve
Devleti Aliyyemin seadeti hal ve ikbali çün ihyasına muvaffak olduğum
tanzimatı askeriyyei berriyye ve bahriyyeye müteallik hidematı hasene
ve tertibatı müstahsene hususlarında bilâd ve ibadın refahı hal ve âsa
yişi balled kaziyyesine muvafıkı usuli mergube ve desaili maraziyycnin
lâyikiyle gözedilmesi hususlan olmakla işte gerek bu maddelere ve ge
rek sair kâffei mesalihi Devleti Aliyyemin ber vefkı dilhah rüyet ve ida-
<1) Lûtfi Tarihi, C ilt-4 , S a h ile : 19.
449

resi emrinde bilittifak vekâleti mutlakanın muktazasmdan olan dikkat
ve ihtimamı icra eyleyesin elhaleti hazihi Rumelide olan memaliki Mah-
rusamm lehülhamd asayiş ve emniyyetleri yerinde olup Rumeli ve Ar
navutluk ve Bosna ahalileri ve rüesa ve Mirimiranlann bu defaki memu-
riyyetlerinde vüsüleri mertebe gayret ettikleri meşhudu Hümayyunum
olmakla sayei Şahanemde memleketlerine varup Ikesbi rahat ve âsayiş
ve cmniyyetle daima nzayı Hümayunumu gözederek öylece harekette
bulunmaları içün avdetlerine ruhsat verilsin ve inşaallahüteâlâ Anadolu
ve Arabistan ihtilâli dahi bugünlerde küliyen bertaraf olarak bu iklim
lerdeki memaliki Mahrusama ahali ve fukarası dahi bundan böyle sayei
Şahanemde her türlü refah ve rahata nail ve biraz eyyamdanberu zayi
ettikleri hüsnü hal ve âsayişe destres olmaları ve alelhusus iki senedir
hüccacı müsliminin tavikten ve Haremeyni Şerifeyn ve ahalisinin müret-
tep olan Surra ve zaif ve muayyenatlannın tehirinden müteessir isem
de bitevfikıhi teâlâ bundan böyle gerek maslahatı Haccı Şerif ve gerek
ahalii Haremeyni Muhteremeynin terfihi halleri vesailinin dahi hüsnü
tesviyesi akdemi dilhahı Şahanem olan hâlâttandır. Hemen Rabbim
teâlâ Hazretleri Habibi Kibriyası Efendim hürmetine daima mesalihi
Devleti Aliyyemize yüsür ve sühulet ihsan ve halide seni ve sıdku istika
metle çalışan haynhahanı Saltanatı Seniyyemi tevfikatı llâhiyye ve teyi-
datı samadaniyyesine mukarenetle berhurdar eyleye Âmin» ( 1 ).
Sultan Mahmud teveccühleri cümlesinden olmak üzere 1249 senesi
iptidalarındaki (1833) hastalığı sırasında Mabeyn Kâtiplerinden Sait
Bey marifetiyle hatırı sordurduğu gibi murassa bir de enfiye kutusu
hediyye ettiği gibi yine bir hastalığı münasebetiyle, 1251 senesi iptidala
rında büyücek bir para (1835) [bir de Jıattı humayun ile iltifatta bulun
muştu.
Mazmunu şayanı dikkat olan Hattı Hümayunun sureti:
«Benim Veziri sadakatperverim
Havaların şiddeti bürudetinden bir kaç gündenberi mizacına inhi
raf geldiği mesmu'u Hümayunum olmuş olduğundan Hekimbaşı Efendi
den sual ettim lehülhamd bir güne vesvese olunacak şey olmayüp gün
begün hiffet gelmekte olduğunu ifade ve takrir etmiş olduğundan mah-
zuz oldum mücerret hatırını sual zımnında işbu Hattı Hümayunumla ta
rafına atıyyei Şahanem olmak üzere beşyüz kese akçelik altın gönderdim
afiyetle harcedüp devamı ömrü Devletimi tekrar eyleyesin. Cenabı Hak
sana ve asdakayı Devleti Aliyyem olanlara tendürüsti ve afiyet ihsaniyle
Devleti Aliyyemiz hakkında nice nice mesalihe muvaffak eyleye Âmin*
(1) Lûtfi Tarihi, C ilt-4 , S ah lfe: 78-79.
450

Sultan Abdülmecit’in cülûsunda (19 Rebiülahir 1255 - 1839) azl
olundu.
Verd-ül-hadaik müellifi Pertev ve Akif Paşalar beynindeki müna-
feret ve müdahale yüzünden müşkilâta uğradığını kayd ile diyor k i:
«O aralık meselesi Mısriyyenin bertaraf olması ve haricen dahi der-
derkân olan selem ve musafat berkarar bulunması istiklâli memuriyye-
tine dal ve bişerik ve sehim mazhan âmal olacağı sırada Mülkiyye ve
Dahiliyye Nazın merhum Pertev ve Akif Paşalann bazı mertebe müda-
halâtı vukubulmuş ise de kendileri sabur ve bifütur bulunduklanndan
memur olduklan hutıibu cesimenin tesviyesinde izhan terahi ve kusur»
etmedi ( 1 ).
Ertesi günü (20 Rdbiülahir 1255) Meclisi Vâlâ Reisi ve 1256 Rebi-
nilahirinin yedisinde, (1840) üçüncü defa, Sadrazâm oldu.
Bu defaki Sadareti için şair Sermed’in tarihi:
Şu tarihi vücuda getirmiştir.
Şehinşahı zaman Abdülmecit Han'm
Füruği şevketi tuttu cihanı âfıtap âsâ
Şehi devrani heft kişver veliyyi nimeti âlem
Bu zatı ekreme möhrü Hümayunun edüp ita
Cenabı Hazreti Sadrüssudur mesnedi izzet
Vekili Saltanati pür mekremet işte Rauf Paşa
Zehi ikbali Şahi iltifatı Padişahi kim
Zuhurunda cihan mesrur olup âlâ vü hem edna
Şinası Sadi Devlet namdasın mefhan Alem
Esası madelet rükni metini Devleti Uzma
Tırazı Sadn haşmet ziveri Divanı Devlet kim
Rikâbı âfitabı burcu izre eyler istiğna
Veziri muhterem Sadn Muazzam asafı ekrem
Kemali fazlu hüsnü hulkle halk eylemiş Mevlâ
Cenabı Hazreti feyyazı mutlak nahli ikbalin
Hemişe yümnü ikbaliyle etsün gülşeni ziba
Safa versün cihana Sermeda bu tam tarihin
Üçüncüdür bu geçti Sadn Balâya Rauf Paşa
1256
1257 senesi Şevvalinin yedisinde (1842) azledildi.
1258 Cumadelahınnın on yedisinde (1843), ikinci defa, Meclisi Vâlâ
Reisi ve Recebinin yirmi yedisinde (1843), dördüncü defa Sadrâzam
oldu.
<1) S a h ife : 13.
451

1262 senesi Şevvalinin yedisinde (1845) infisal eyledi.
1263 senesi Muharreminde (1847) Mezalisi Âliyeye memur
1268 Rebiülahirinin dördünde (1852) beşinci defa, Sadrâzam oldu.
Vakanüvis; Büyük Reşit Paşa'nın infisaliyle Rauf Paşa’nm tayinnini
dikkate değer dikkat bir surette kaydediyor!
Haizi mertefbei ikbal ve vasılı seradikatı iştihar ve iclâl olan Sadrı
reşit Mustafa Paşa Rebiülahirin dördüncü günü ba Hattı Hümayun Ma
kamı Sadaretten bilinfisal makamı mezkûrun mukimi kadimi ve Meclisi
ve Meclisi muvafakat ve bi tarafeynin ensisi ve nedimi Sadrı Esbak Rauf
Paşa yine Makamı Sadarete ittisal eyledi» (1).
Ancak memuriyeti imtidat etmiyerek Cumadelevvelin onbeşinde
(1852) azil edildi.
Vakanüvis; değişikliği kayt ve «mesnedi Sadareti Uzma bilcümle
mesalihi Devleti Aliyyemizin merkezi içtimai olup senin şimdiye kadar
dirayet ve istikametin iktizasınca mesalihi Devleti Aliyyemize olan ikdam
ve gayretin nezdi» Şahanede takdir olunmuş olduğunu tihtiva eyliyen
Hattı Hümayunu dercettikten sonra (Hatıra) başlığı altında diyor k i:
«(Hatıra) Perdei ikbal sahibini bazı kerre umurî bedihiyyeyi bile
taharri ve tefekkürden mahçup ediyor, ve nice nice hâkim meşrep ve
lâübali mezhep olanları şaşalatıyor. Reşit Paşa gibi akl ü fatanetle meş
hur ve riayeti havatıra mecbur bir Veziri tamüşşuurun Babıâlide maiyye-
tinde yetişmiş olduğu Rauf Paşa gibi kudemayı Vükeladan (bir zata her
ne kadar zat ve zaman ve hal cemekân kendisinin mercihi olacağı bedihi
ise de bu fbedaheti bırakup ta Hattı Hümayunun o (yolda şeref suduriy-
yeti niyaz eylemesi büyüklük şanından idi. Subhanallah garabete bak
ki Mustafa Paşa hakkında Meclisi Vâlâ Riyaseti için ilân buyurulan ev
saf mahalline muzaf olamadığı cihetle Hattı Şerifin, evvelinde Reşit Pa
şa hakkında olan kuvvei vasfiyye fıkrai saniye ile kesbi inzıaf eylese ge
rektir. Eseri desti müeyyedi Hazreti Hilâfetpenahi olmasiyle Hattı Şerif
mukaddestir. Hattı sivad kalemindedir. Çünkü Cennetmekânı Firdevs
Âşiyan Abdül mecit Han Gazi Hazretlerinin mevsufu min indillâh olduk
ları hasleti celilei merhametpenahileri muktezasmca ferdi âferidenin
rencide hatır olmasına zerre kadar nzayı âlileri olmadığı halde pederi
emcelerinden mevrus kudemayı ve Vükelâdm bir piri sadıkın velev su-
veri tariziyye ile olsun zerrece tahzinineo melek meşrep Padişahın kail
olamıyacağı bedihidir.» (2 ).
Ertesi gün Mecalisi Âliyeye memur oldu.
(1) Lûtfi Tarihi, H ususi K ütüphanem de kendi el yazması nüsha, C ilt - 9, Sahife : 23
(2) Lûtfi Tarihi, H ususi K ütüphanem de kendi el yazması, nüsha, Cilt - 9, S a h ife : 25.
452

Väkanüvis (Lûtfi tarihi Cilt - 9, Sahife 26) Hattı humayunu kay-
deyledikten sonra şu mütalâayı ilâve eyliyor:
«Rauf Paşa’nın Sadaretten akibi infisalinde işbu Hattı Şerifin su
dum mutalâai muharrirsi fakiranemi teyit eylemiştir»
1276 Zilkidesinin sekizinde (1860) öldü. Küçük Hüseyin Paşa Türbe
si ittisalinde gömülüdür.
Tercümei hali yazılı bulunan Hadika-tül-vüzera Zeylinde şu satır
lar yazılıdır.
«Sinni sekseni tecavüz etmiş ve iptidayı neşetlerinden âhir vakitle
rine kadar bulundukları umum mehamı Saltanatı Seniyyenin rüyet ve
temşiyeti emrinde müstekimane ve mütebassırane hareketle kendisini
kullanmış, âkil ve müdekkik ve hande my ve şiringûy, mükrim ve mü-
terekkik olup ancak adam yetiştirmekte himmeti kasir ve bazı hayrat
ve hasenatı olduğu mervi ise de gayri müştehir, tavil-ül-kame, hub suret
bir Veziri mşenzamir idi» (1).
«Serveti Bebek'teki sahilhanesine münhasır» olduğunu söyliyen Si
cilli Osmani Müellifi (Cilt-2ı Sahife: 422) akraba ve taallûkatına dair
şu malûmatı veriyor:
«Mahdumları Osman Paşa ile Şûrayı Devlet Âzasından İbrahim Bey,
damadı Alyanak Mustafa Paşa ile Hacı Sait Efendi Zade Esat Beydir.»
Rauf Paşanın Bebek’teki yalısının Şeyhülislâm Dürrii Zade Abdul
lah Efendi’den kendisine intikal eylemiş bulunduğu Sultan Mahmud'un
Haliç ve Boğaz içinde icra ettiği tenezzühlerde kendisine izahat verilmek
üzere hazırlanan eserde yazılıdır.
Rauf Paşa her şeyi idarei maslahatla, kat’i ve ciddi bir rey verme
mekle mamf bir zat idi. Bunun böyle olduğu pek çok şahadetlerden başka
Muş Mutasarrıfı Mirimirandan Selim Paşa hakkında, reyi sorulduğu sı
rada, verdiği cevap sarahaten gösterir:
Erzurum Valisi Galip Paşa’dan Mutasarrıf aleyhinde şikâyeti havi
gelen yazı somm sebeb ve illeti gösterilmeksizin, mütalâa beyan edilmek
üzere, o zaman Bolu Mutasarrıfı bulunan Rauf Paşa'ya gönderilmiş, o
Vak’anüvis Lutfi Efendinin yazısıyla «Beyn-er-red velkabul ne Galip Pa-
şa’nın bütün bütün inhasını çürütmüş ve ne de Selim Paşa'nın mahvı de
recesine kadar gitmiştir» ( 2 ).
«tdarei Devlette eski tarz yeni tarz» başlığı altında Sabah Gazete
sine yazdığı mekaleler serisinin birincisini Mehmet Emin Rauf Paşa'ya
hasreden son Vak’anüvis Abdurrahman Şeref Efendi hakkında dikkate
değer malûmat veriyor:
(2) Verd-lil-iıadaik, S ahife: 14.

(2) Lûtfi T arihi, C ilt- 1, S a h ife : 288.
453

«Rauf Paşa erbabı temkin ve irfandan kesir-üt-tecrübe, ve kalil-ül-
cür'e, zivekar ve inayetle muhafazakâr bir zat idi. İlk Sadareti 1230 ve
son Sadareti 1268 tarihlerine müsadif olup kendisi esasen tahsil görmüş
ve umuri kalemiyyede kesbi mümarese etmiş olduğu halde gerek ilk ve
gerek son sadaretleri arasında güzeran olan otuz sekiz senede ve gerek
sair memuriyyetleri ve mazuliyyetleri eyyamında ahvali kevniyyeyi ve ta-
havvülâtı âlemi sencidei mizanı tedkik etmekle imran vakit eylemiş idi.
Gençliğinde hayatını kurtaran Kallaviye (1) sinni şeyhuhatta itimat edi-
lemiyeceğine kati’yyen kail olduğundan teceddüd teşebbüsatına asla ya
naşmamış ve Devleti Aliyyenin icabatı zamane üzere tecdidi usuli idare
sine dair huzurunda bahis ve teklif vuku buldukça «Güzel amma artık
Kallavi bizi kurtaramaz» cevabiyle mukabele eyliyerek muhafazakârlığı
ifrat ve meskenet derecesine vardırmıştır. Fıkrai âtiye tavır ve meslekini
pek iyi tasvir eder: Bebek’te yalı komşusu olan Mısırlı Yusuf Kâmil Pa-
şa'ya her bayramın ikinci günü iadei ziyaret etmek ve her defasında aynı
saatte gidip ayne yere oturmak ve aynı müddet kalmak âdeti imiş. Reşit
Paşa galiba beşinci Sadaretinde azil ve Mohrü Hümayun kendisinden is
tirdat olunmuş iken Ingiltere Sefiri Lord îstiradford Red Klif (Sabıka Ka-
ning) Sarayı Hümayuna bilmüracaa Paşayı müşarünileyhi ipka ettirmiş
olup Ingiltere Sefirinin umuri dahiliyyei Saltanatı Seniyyeye böyle müda
halesi Erkânı Devlete ağır gelerek bâisi güftügû olduğu sırada Yusuf Kâ
mil Paşa'nın yalısına azimet ve keşfi raz ve Kaning’in şu küstahlığından
şikâyete âgâz ile istifsarı mütalâa eylemesi üzerine Rauf Paşa yerinden kı
yam ve perdeleri indirdikten ve kemali ihtiyat ile kapının arkasında bir
dinleyen olup olmadığını muayene ettikten sonra «Paşa Hazretleri bunlar
o kadar mühim şeylerdir ki kale alınması bile haiz değildir» cevabını ita
eylemiştir. Yusuf Kâmil Paşa ihtiyar ve maham âşinâ muhatabından sad
ra şifa verecek kati bir rey muhakeme intizarında iken işbu cevaptan
mephut kalarak sonraları hikâye eder durur imiş.
«Mısır meselesinin buhranlı devresinde yani Ağa Hüseyin Paşa Ha
lep'te bozularak ve Sadrâzam Reşit Mehmet Paşa Konya muharebesinde
esir düşerek cüyuşi Mızriyye Kütahya yolunu tuttuğu esnada defai sani
yede makamı Sadarete getirilmiş idi (Ramazan 1248). Sultan Mahmud'un
irtihaline kadar devam eden altı buçuk sene Sadareti hengâminda Avus-
(1) O tuz beş yaş çağlarında Dein D efterdarlıktan b arü tb ei V ezaret b ird en b ire Sadıra-
zam oldukta (R ebiülahir 1230) ıslahat ve terakkiyata ta ra fta r ve nizam atı Dev
letin tecdidine heveskâr görünüp Y eniçerilerin ve gayretlerini güden H alet Efen
d i‘n in gayz ve husum etini celp etm ekle 1233 Saferinde azil ve Balıkhaneye sevk
olunm uş idi. K atli için H alet Efendi ısra r eyliyerek fak at P aşa uzun boylu ve ve-
cahetli olmağın, S ultan M ahm ut «Kallavi başın a pek yakışıyor. Ben o güzel başa
kıyam am » diye Sakız'a nefyile ik tifa etm iş idi. İş te m eşh u r K allavi hikâyesi bu-
dur.
454

turya Sefirlerinin ve sahai siyasiyyetta serefraz olmağa başlıyan Mustafa
Reşit Paşa’nın ilkaatiyle Avrupa teşkilâtı cedidesi memleketimize ithal
olunmağa mübaderetle, meselâ Defterdarlık Maliye Nazareti’ne ve Reisül-
küttaplık Hariciye Nazaretine ve Sadaret Kethüdalığı evvelâ Mülkiye ve
badehu Dahiliye Nazaretine ve Sadırazamlık bile Başvekâlete tahvil kı
lındığı esnada Rauf Paşa vaz'ı ihtiyatkâranesini tebdil etmeyip bu yeni
şeyleri alkıslamıyarak kabul etmiş ve dünvanın bin türlü halini derpiş ile
ideride “kendine söz getirebilecek hareketlerden daima müçtenip bulun
muş idi.
«Sultan Mahmud'un cenazesi defnolunduğu yağmurlu günde Vükelâ
Köprülü Kütüphanesi'ne sığınmış iken Koca Hüsrev Paşa bir tarzı garipte
Möhrü Hümayunu aldıktan iki gün sonra Rauf Paşa Meclisi Vâlâ Reisi
nasbolunmuştu» (Rebiülahir 1255).
«Cülûsi Abdülmecidi Hani’yi müteakip Rusya Devleti Hünkâr İske
lesi Mukavelesi dolayısiyle kendisine mahremane vaadedilmiş olan bazı
menafii metalebeye kıyam eyleyip gayetle zeki ve ince düşünücü olan Pa
dişahı Nevcah bundan müteessir olmakla bir gün Hırkai Saadet Dairesin
de Vükelâyı cem' ile «Pederimin zamanında taahhüt olunduğu halde ge
çiştirilmiş olan şeyleri Rusya Devleti cülûsumu müteakip ortaya koydu.
Bu hareketi halk nazarında bidayeti Saltanatımı karalıyacak ve kadrimi
tenzil edecek hâlâttan olduğu âşikârdır. Çaresini bularak önünü almak
umurdide olan sîzlere düşerken doğrudan doğruya bana arzetmişsiniz.
Ben ne yapayım. Teessüf ederim ki içinizden beni kayırıcı kimse yok imiş.
Hakîkaten yetim olduğumu lanladım. Cenabı Risaletmeaba dehaletten
başka tariki necatım kalmadı» diye ağlıyarak Hırkai Saadete kapandı.
Vükelâ birden bire şaşırmış ve Padişahın tessüratı ciddiyyesi intibahla
rını uyandırmış ise de Sadrâzam Hüsrev Paşa şakkı şefeye muktedir ola
madı. Derhal Rauf Paşa söze âğaz ile teessürü Padişahiyi teskine çalışarak
«Efendim dünyada çaresiz bir şey yoktur. Şimdi icabını düşünürüz. An
cak huzuru Hümayununuz müdavelei efkâra mani olacağından müsaade
buyurun. îçeriki odaya gidelim. Aramızda müzakere edelim. Neticei kara
rımızı arz ederiz.» diye Vükelânın diğer bir odada toplanmasına ruhsat
aldı. Cereyan eden müzakerede hedayayı münasebe ile Rusya İmparato
runa bir sefiri fevkalâde irsali takarrür edip icrayı icabına tevessül kı
lındı. Hatta vaktiyle Petersburg Cefaretinde bulunmuş olan Damat Halil
Paşa'nm bu hizmeti fevkalâdeye tayini bazı Vükelâ canibinden teklif olun
muş iken Paşayı müşarünileyhin ol hinde Serasker bulunması nazarı dik-
kata alınarak Petersburg’a azimetinden sarfı nazar kılındığı mesmuu âci-
zanem olmuştur.
«Zaten akıl ve temkinle meruf olan Rauf (Paşa andan sonra nezdi
Abdülmecid Hanide ıbir kat daha tezyidi itibar eyledi ve Padişah Hazret-
455
~ 1_ Original from
Digitized by V j O O g l L UNIVERSITY OF CALIFORNIA
leri her ne vakit sıkılsa müşarünileyhi Sadarete davet eder oldu. Vakıa
son Sadaretleri kasir-ül-müdde ve Mustafa Reşit Paşanın cerbezesi kar
şısında sönük kalmış ve evam Sadaretlerinde Babıâliye «Babıhali» deni
lerek büsbütün çürütülmesine gayret olunmuş ise de iffet ve istikameti
ve vakan zatisi hakkında hiç bir söz söylenmemiştir. Mameliki Bebek'teki
yalısından ibaret idi ( 1 ).
«1269 evahirinde Prens Mencikof'un Sefareti üzerine Rusya ile zu
hur yafte olan ihtilâf kesbi vahamet ettiğine mebni Babıâli’de içtima eden
meclisi kebirde Rus teklifatının kabul veya reddi müzakere olunduğu es
nada huzzardan bazılan söze kanşarak nalına mıhına vuranlar da olmuş
fakat Rauf Paşa hiç ağzını açmamış idi. O vakit Mecalisi Âliyeye memur ol
duğundan Meclisi Vükelâda dahi leh ve aleyhte hiç bir rey beyan etme
mişti. Meclisi Kebiri mahudde Darendeli İzzet Paşa söz alarak «Rauf Paşa
Hazretleri cümlemizden kıdemlidir ve ahvali Devlete vukufu cümlemiz
den ziyadedir. Böyle bir maslahatı mühimmede reylerini almadıkça bir
karar vermiyelim» diye müşarünileyhi beyanı fikir hususunda tazyik ey
lemiş ve yine dehanı mesdudundan bir söz kapmağa muvaffak olamamış
tır. İzzet Mehmet Paşa haklı idi. Rauf Paşa ise beyan edeceği reyden me-
suliyyet gelebilir vahime ve tereddüdüne müstağrak idi.
Eslâftan meşhur Koca Ragıp Paşa «ahengi mevcudu 'bozar isek ye
niden düzen veremeyiz» kelâmını ve Koca Rauf Paşa Kallavi hikâyesini
ileri sürerek mesleki muhafazakarîden aynlmamalan ve her ikisinin de
birer suretle vartai helâkten tahlisi nefs etmelerinin neticei tabiiyyesi idi.
İkisi de fedakâr ve Devlet uğurunda cansipar değil idi. Aralarında fark
evvelkinin daha ihatalı ve rend meşrep ve yerini tamamen doldurmuş ve
İkincinin dünyadan kâm alamıyacak derecede yılmış olmasıdır. Vefatla
rını tam bir asır tefrik eder. (1176 ve 1276) (2).
Biraderi Tahir Selâm Bey’in tercümei hali Sicilli Osmani’de (Cilt - 3
Sahife: 247) şöyle yazılıdır:
«Tahir Mehmet Selâm Bey; Çavuşbaşı Sait Efendinin mahdumu sa-
nisidir. Mektubii Sadrı Âli’den bittefeyyüz Ser Halife, Mektubii Sadaret,
238 de (1822) Çavuşbaşı oldu. 40 (1824) da azledilmiştir. 41 ve 47 ve 49 ve
52 (1825-1836) senelerinde dört defa Baş Muhasebeci oldu. 56 Cumade-
levvelinde (1840) Meclisi Vâlâ Azası ve 58 Zilhiccesinde (1843) Deavi Na
zın yani saniyen Çavuşbaşı olup 59 Şevvalinde (1844) azledildi. 1260 Ra
mazanında (1845) fevt oldu. Bahçekapısında pederi yanma defnedilmiş
(1) Bu sahilhane badehu âlipaşaya intikal edip bilahare Validei Hıdivi tarafın d an bi-
liştira m üceddeden inşa olunm uştur. Ve elyevm m ü şa rü n ile y h tim ta h tı tasar,
rufunda bulunm aktadır. A. Y.
(2) T arih M usahabeleri, Sahife: 5-9.
456

ve orası tesviye edildikte ikisinin naaşı Eyüp’te Tokmaktepe’ye götürül
müştür. Âlim, Kâtip, şair idi. Divam şiiri, Kuduri nin Fıkıh Şerhi, Maka-
matı Hariri Şerhi vardır».
Oğlu Osman Paşa'mn tercümei hali Sicilli Osmani’den (Cilt - 3, Sa-
hife: 450) şöyledir:
«Osman Paşa; Rauf Paşa’mn mahdumudur. Mektubii Sadrı Âli ve
256 (1840) da Amedi Kalemine çırağ olundu. 64 Cumadelahınnda (1848)
Meclisi Vâlâ Kâtibi Sanisi ve 69 Saferinde (1852) Anadolu Başkâtibi, 71
Recebinde (1855) Meclisi Vâlâ Âzası ve 72 Saferinde (1855) Rumeli paye
siyle Canik Mutasarrıfı ve 77 Rebiülevvelinde (1860) Vezaretle Niş Valisi
olup 78 evvailinde (1861) azil ile 79 Zilkadesinde (1863) Muhacirin Ko
misyonu Reisi ve 84 Muharreminin dokuzunda (1867) Meclisi Vâlâ Âzası
ve 85 Cumadelahiresinin yirmi dokuzunda (1868) Konya Valisi olup 1289
Cumadelevvilinin yirmi yedisinde (1872) azil olundu. 1295 Rebiülahiri
sülhunda (1878) fevt oldu. Pederi gibi sahibi temkin idi.»
Damadı Alyanak Mustafa Paşanın tercümei halini Sicilli Osmani
(Cilt - 4, Sahife: 484) şöyle yazar:
«Mustafa Paşa (Alyanak); Esseyyid Ahmet Paşa’mn mahdumudur.
Kalemden asakiri Şahaneye girip Tabur Kâtibi olduktan sonra Sadn Es-
bak Rauf Paşaya damat olmuştur. Bu sebepten bittefeyyüz Liva ve Ferik
oldu., ve müddeti medidedar Şûrada âza olup 1270 Şevvalinde (1854) Ve
zaretle Batum Ordusu Kumandanı Sanisi oldu. Zilkidede (1854) Başku
mandan olup 272 evahirinde (1856) avdetle 73 Ramazanında (1857) Ay
dın ve 74 Recebinde (1858) Edirne Valisi olup 76 Cumadelevvelinde
(1860) azil ile Recepte (1860) Üsküp Valisi oldu. Ramazanda azil olunur
80 Saferinde (1863) Kürdistan Valisi oldu. 84 Recebinin altısında (1867)
Beşinci Ordu Müşiri olup 85 Rebiülahirinin üçünde (1868) azl edilmiş
tir. 88 Recebinin üçünde (1871) Şûrayı Devlet Âzası olup o sene Ramaza
nının yedisinde (1871) Zaptiye Nazın ve Zilhiccesinde beş on gün ilâve
ten Serasker Kaymakamı oldu. 1289 Cumadelevvelinin ikisinde (1872)
azl edildi. 1290 Zilkadesinin üçünde (1874) Tanzimatı Askerî Âzası ve 91
Muharreminin yirmi birinde (1874) Şûrayı Devlet Âzası ve 93 de (1876)
ilâveten Işkodrâ Valisi ve sonra avdetle Dan Şûra âzası oldu, ve 96 da
Dairei Muhakemat Reisi oldu. Bu hizmette 1302 Muharreminin gurresin-
de (1884) fevt olmuştur. Sultan Mahmut Türbesi bahçesinde metfundur.
Sinni yetmişi mütecaviz, afif, müştekim, vecih, mukdim dirayetli idi.
Mahdumu Mehmet Paşa’dır».
Mektebi Harbiyeden neşetle bittefeyyüz Liva ve Ferik olan Mehmet
Paşa (Sicilli Osmani; Cilt-4, Sahife: 304) bir arahk Seryaver olmuş ve
bilahara Sofya ve İstanbul Kumandanlığında bulunarak en nihayet tayin
olunduğu Beşinci Ordu'da iken 1296 Saferinde (1878) ölmüştür.
457

Elhac Mehmet Salt Efendi
Ahmet Ağa adlı birinin oğludur. (1). 1179 (1765) da doğdu İyice
bir tahsilden sonra Dairei Defteri’ye intisap eyledi. Oradan tefeyyüz ile
Zimmat Halifesi, müteakiben iKaptan Paşa Kethüdası oldu. Bir müddet
sonra Hacegânlık rütbesine nail olmuştur.
1221 (1806) da Muhallefat Halifesi, sonra Piyade Mukabelecisi, 1223
Şevval tevcihatmda (1809) Sergi Nazın, 19 Rebiülevvel 1230 (1815) da
da Sadrâzam olan Mehmet Emin Rauf Bey'in yerine Şıkkı Evvel jDefter-
dan oldu.
Vak’anüvis; Defterdalığmı kaydederken Şehzadelerden birinin o
gün ölmüş olmasını, pek gariptir ki, onun şeametine atfediyor:
«Şıkkı Evvel Defterdalığı dadü sitadma dameni dermeyen ve yev
miye merkumda âsan kudumi şumiyle Şehzade Sultan Osman Tair
mürgzan cinan oldu* ( 2 ).
Bu zihniyyete ne demeli? Zamanının telekki tarzına kurtulamadı
ğını söylemek bilmem ki lehine ufacık bir mazeret teşkil eder mi aca
ba?...
Memuriyyeti zamanındaki en mühim icraatı pek harap olan Def
terdarlık binasınıtamir ettirmek, ve dağınık bir halde vazife gören me
murları bir araya toplamak olmuştur.
Bu münasebetle Keçeci Zade Molla’nın Sultan Mahmud’un medhi-
ni de ihtia eden tarihi:
Tarihi Tecdidi Babı Vâlâyı D efteri

Mahmut Han kim Hamesin Ol Şahın evsafın yazar
Köhne beratı âlemi Perverin zeri efşan eyledi
Tuğra nüvisi âsuman Beynessutureyn yasemen
Ferman beri oldu cihan Ancak o Hakan eyledi
Aldı Utarit kilki zer Aklu kemali müttefak
Kşğıt tutup Şemsü Kamer Hakan yaratmış anı Hak
Sünbül sanur hattın gören Verdi cinanm kâmını
Gülizan tahriratı şen Mevlâ kefi inamını
Vaz’ı kalemdan eyledi Erdi o Şahın devrine
Tecdide ferman eyledi Gerduni eski Tavnne
Namın edüp zib nişan Dünya harab âbad idi
Her emrin izan eyledi Ehli hüner naşad idi
(1) Ahmet Ağa’m n kim ve nereli olduğunu, ve n e gibi işlerde bulunduğunu öğrenmek,
m aateessüf, kabil olam am ıştır.
(2) Şâni Zade T arihi, C ilt • 2, S a h ife : 240.
458

Gaddarı' mağdur eyleyüp Geldi nedamet hunine
Dünyayı mamur eyleyüp Devran peşiman eyledi
Ezcümle Babı Defteri Viraneden berbad idi
Buldukta hüsni diğeri Allah handan eyledi
Buldu mahalli her kalem Mağduru mesrur eyleyüp
Lütfetti Şahı Cem hadern Adlin nigehban eyledi
Açtı inayet babını Olmuştu viran her yeri
Kulandı hep erbabını Dünyayı hayran eyledi
Takim dura levhü kalem Cemoldu erbabı rakkam
Birunu tadadı rakka m Küttabı iskân eyledi
îzzet yazüp kilki beyan Şâdeyledi küttabını
Bu bapta Şahı cihan Mansıplar ihsan eyledi
Etvan daim yeknasık Dursun o Şahı muhterem
Kim Şahı Şahan eyledi Lütfün firavan eyledi
Tayyetti Hatem namını Tarihin kıldı ayan
Rişk âveri kân eyledi Küttabı Şadan eyledi
1232 senesi Rebiülevvelinde 1231 (1817)) infisal etti.
Yine o sene Surre Emini, avdetinde Mühimmat Nazın daha sonra
Esma Sultan ‘Kethüdası oldu.
1235 senesi Şevvalinin dokuzuncu günü (1820) Kethühayı Sadn Âli
Ertesi sene Cumadelahirinin dördünde (1821) Kethüdalığa diğeri tayin
olunmakla açıkta kaldı.
Yine o sene Recebinin beşinde (1821 Baruthane Nazın, 1237 senesi
Cumadelevvelinin yirmi beşinde (1822) Tersane Emini oldu.
Memuriyyetine yine Keçeci Zade îzzet Mollanın yazdığı dikkate
değer tarihi:
Hacı Sait Efendi Hazretlerin Şehinşah
Kıldı emanet ile her hinein emini
Şayestedir olursa namı Emini Devlet
Kim zatı oldu Zatı Şahanenin Emini
Benayı fikri eyler tamir ânı derhal
Eylerse Padişah bir viranenin Emini
îzzet görünce kendi tarihimi beğendi
Oldu Sait Efendi Tersanenin Emini
1237
Ertesi sene Şark Ordusu Defterdarlığına tayin kılındı. Erzurum'da
Orduya iltihakından az zaman sonra Şark Seraskeri Mehmet Emin Rauf
Paşa ile başlıyan muhabereler sulh müzakeresine başlanılabilecek bir
şekle girdiğinden heyeti Murahhasa Erzurum'da Hükümet Konağında
mükâlemeye koydular. Rauf Paşa Osmanlı Murahhası olmakla beraber
Hacı Sait Efendi de müzakereye iştirak etti. 'îlkin Beyikli ve Hayderanlı
459

Aşiretlerinden dolayı bir parça müşkilât başgöstermiş ise de nihayet
bazı kayd ve şartlarla bu ihtilâf ta hal ve sulh muahedesi i m z a l a n d ı.
İstanbul'a avdeti üzerine 1240 Muharreminde (1824) Nişancılığa
1241 Şevvel tevcihatmda (1826), ikinci defa. Tersane Eminliğine tayin
olundu.
1243 (1827) de, ikinci defa. Kethüdayı Sadrı Âli olup 1244 senesi
Şevval tevcihatınm ferdası, (1829) yerine diğeri tayin olunmakla, infi-
sal etti. Muahharan Masanfat Nazırlığına nasb, çok geçmeden de azl
olundu.
Vak’anüvis azlı sesebini şöyle yazar:
Musalakadan sonra Edirne'de bırakılan asakiri nizamiyyenin (esvabı ga
yet fersude olup Rusya Sefirinin mürurunda o heyetle çıkarıldıkları
mesmuu Padişahi oldukta Masanfat Nazın Hacı Sait Efendi ihtiyarlığına
merhameten azil ile kurtulmuştur» ( 1 ).
1247 Şevvel tevcihatmda (1832), ikinci defa. Nişancılığa, bir hafta
sonra (12 Şevval 1247 (1832) Evrakı Hümayun Nazırlığına tayin ve 1250
senesi Şabanında (1834) azl ile tekaüt edildi.
Pavazıd civannda ihyaêrdesi olan Emin Bey Camiine muttasıl
mektebin hayiresinde gömülüdür.
«Evkaf Nazareti tarihçei teşkilâtı ve Nüzzann teracümü ahvali» adlı
kıymetli eserde tercümei hali yazıldıktan sonra zamanında icraatı cümle
sinden olmak üzere yapılan işler hakkmda aşağıdaki malûmat verilmek
tedir :
«Darphane civarında Hasırcı ve Doğramacı Koğuşlannın feshiyle
yerine bir Dairei nezaret inşasını arzederek 10 Zilkide 1247 (1832) de îra-
deı Seniyye sadır oldu. Masanfı inşaiyenin(keşfi evveli (512367) ve sarfolu-
nan meblâğ (579234) kuruştur.
«15 Muharrem 1248 (1832) de Sultan Mahmud'i Sani Hazretlerinin
Edime'vi teşriflerinde cesrierkene'de Halise Hatun Camii Şerifinin tec-
diden inşası ve kurbunda bir mektep binası irade buyurulmakla inşaat
Recep 1248 (1873) de hitam buldu.
«Mukaddema yaptırılan on aded pazar kayığının hasılatı masanfı-
na kâfi olmadığı bittecrübe anlaşılmakla 24 Muharrem 1248 (1832) se
nevi «600» kuruş icarei müecceleye raptedildi.
«23 Muharrem 1249 (1833) da îplikhane Nazın Ahmet Efendi tebdil
edilerek mezkûr Nazırlık 1248 (1832) de Seman Suleyman Sahilsarayın-
da fes irnali için inşa olunan Kârhanenin Müdürü Ömer Lûtfi Efendiye
ilâvei memuriyvet olarak tevcih olundu.
«Suru Hümayunda bulunmak üzere meduvven Derisaadete gelen
Meşayihten Geredeli Elhac Halil Efendi'nin Gerede’de bina eylediği Han-
(1) L ûtfi T arih i, C ilt-2, Safalfe: 180.
460

kaha 25 Safer 1250 (1834) de fukara taamiyesi olarak şehri beş yüz, Bo-
İu’da mukim Diyanbekirli Müftü Zade Eşşeyh Elhac Mustafa Efendi,
Bolu'da Abbas Paşa Telkesi Şeyhi Muhsin Efendi, Burdur'da Mer'aşi Zade
Elhac Ahmet Efendi Zaviyelerine de taamiyye olarak şehri yüz ellişer
kuruş vazife tahsis edildi.
«Evkafı Haremeyn Müfettişi Evkafı Hümayun umurunu da teftişe
memur olduğu halde Evkafı Hümayun için ayrıca bir müfettiş tayinine
Nazaretçe lüzum gösterildiğinden İmam Zade Esat Efendi ilk defa Evkafı
Hümayun Müfettişliğine tayin edildi.
«Mühendishane Hocası meşhur İshak Efendi Ebniyei Âliyenin keşfi
için 16 Cumaalahire 1250 (1834) de Medinei Münevvere'ye izam kılındı.
«Müteaddit mesacit, medaris, hankah, mekâtip, imaret tamir olun
du» ( 1 ).
Yine o eserde evlât ve ekaribi hakkında şu malûmat vardır:
«Mahdumlarından Seyyit Mehmet Kâmil Bey 1241 (1228) de, Mü
derris İbrahim Efendi Devriye Mollası olduktan sonra 1251 (1835) de,
2âbıta Meclisi Reisi Atıf Bey 3 Ramazan 1287 (1871) de Mehmet Rıza
Efendi Bosna Mollası olduktan sonra, damadı Defterdar Kesedarı İbra
him Nazif Efendi 20 Rebiülevvel 1247 (1831) de, hemşire zadesi Maliye
Reisi Rıza Bey 1302 (1885) de vefat ettiler.
«Sait Efendi âilesinden bir kısmı Üsküdar'da Karacaahmet'te met
fundur Emin Bey mektebi hayiresinde müşarünileyhin civarı kabrine
metfun olanlar da berveçhi âtidir :
«Mahdumları Meclisi Maliye âzasından Beytülmal Müdürü Elhac
Reşit Bey (Vefatı 7 Rebiülhair 1269 (1853) Ahmedi hulefasmdan Sadrâ
zam Rauf Paşanın damadı Elhac Esat Bey vefatı (6 Rebiülevvel 1301
(1884) (2) mahdumlarından Atıf ve Ahmet Reşid Beylerin zevceleri Atıf
Beyin oğlu Mehmet Asım Beydir»
Seyyit Mehmet Kâmil Beyle Müderris İbrahim Efendinin tercümei
hallerini kaydetmiyen Sicilli Osmani Atıf Bey için (Cilt - 3, Sahife : 287)
«Atıf Mehmet Bey; ricalden Hacı Sait Efendinin mahdumu olup
kalemden bittefeyyüz Zaptiye Tahakku kMeclisine âza ve 80 Zilkidesin-
de (1864) Zapriyye Meclisi Reisi olmuştur.
1287 Ramazanının üçünde (1871) vefat edip pederi safesine defne-
dilmîştir.»
<1) Evkafı H üm ayun Nazar etinin Tarüıçei Teşkilâtı ve N azzann teracüm ü Ahvali,
M üellifleri İbnulem ln M ahm ut Kemal ve Hüseyin H üsam ettin S a h ife : 46 - 49.
42) «Sadırazam Rauf Paşa’m n kerim esiyle Evkafı Hüm ayun N azın Elhac Salt Efen
dinin Beylerbeyi *nde ki yalısına Sadrazam ın azim etine m üsaade ve tarafı Şahane
den dam at ve geline m ücevher k u tu ve z arf ıhsan buyuruldu» (Lûtfl T arihi, Cilt •
4, S a h ife : 96).
461

Damadı Nazif İbrahim Efendinin tercümei hali Sicilli Osmani'de
(Cilt - 4, Safihe: 563) «Mâliyeden bittefeyyüz Hacı Sait Efendi'ye damat
oldu. Defterdar Kesedarı iken 1247 Rebiülevvelinin yirmisinde (183IX
irtihal edip Karacaahmet’te defnedilmiştir» suretinde yazılıdır.
Hemşire zadei Rıza Bey'in tercümei halini yine Sicil (Cilt - 2 Sahi-
fe : 400) berveçhi bir yazmaktadır :
«Rıza Mehmet Bey; Kapucubaşı İsmail Ağanın mahdumu olup Ber-
gos’ta tevellüt eyledi. Mektebi Maarifi Adliyeden neşetle 247 (1831) Ma
liye Mektubi Câsına dühul eyledi. Bitterakki Meclisi Muhasebe Kâtibi
olup badehj Maliye Kâtibi olmuş, ve on sene kadar bu vazifeyi bilifa bir
aralık Posta Müdürü ve sonra Maruzatı Maliye Müdürü, 78 Recebinde
(1862) tekrar Maliye Kâtibi ve 85 Rebiülevvelinde (1868) Ulâ Sınıfı ev
veli ve 92 Zilkidaesinde (1876) Divanı Muhasebat Reisi ve badelazil tek
rar Maliye Reisi olup 1302 (1885) de irtihal eylemiştir. Ricalden (Hacı
Sait Efendinin Hemşire zadesidir. Ol zamanlarda danişli bir zat idL
Mahdumları Maliye Memurlarından Cemil ve Celâl Beylerdir»
Diğerlerinin tercümei hal kaydına etsadüf olunamamıştır.
M ustafa Mazhar Efendi

Yozgatlıdır. Memleketindeki ilkmekteble medresede okuma ve yaz-
ma öğrenmiş, ve bu sayede o taraflarda «Ayintabi Zade» namiyle şöhret
bulmuştur (1)
Bir müddet Bozok Mutasarrıfı Cebbar Zade Süleyman Bey'in kâ-
tiblik hizmetinde bulunduktan sonra İstanbul'a geldi. Payitahtta öteye
beriye baş vurarak kayrılacak bir iş bulamayınca Mora Valisi Esbak Sal
labaş Ahmet Paşa'nın Mühürdarlığı, ve müteakiben Selânikli Hacı Nu-
man Bey'in İsmail Kalesi bina eminliği'nde kâtibliği ile yine taşraya çık
maya mecbur oldu. Her ikisinin birbirini müteakip ölmeleri üzerine ge
çim vasıtası aramak üzere tekrar İstanbul'a geldi. Bu defa bir tarafım
bularak Mektubii Sadrı Âli Hulefası idadında dahil olmıya muvaffak ol-
du. Ancak epeyce uzayan devam müddetinde maişetibe medar kılacak bir
şey ile kayrılamaması, ve hal vukuunda da nazarı dikkate alınmaması
canım sıkmakla devamı terk edip Tersane Emini Raşid Mehmet Efen-
di’nin Kâtiblik hizmetini kabul mecburiyyetinde kaldı.
Raşid Efendi Reiskülküttap olunca kendisini Ahmedi Odasına me~
mur ettirdi. Efendisi bir müddet sonra ölmiş ise de «men sebete nebete»
kaidesince selâmeti devam ve sebatta aradı, ve bu sayede tedricen terakki
(1) Pek çok aramaya rağmen babasının kim ve nereli olduğuna dair bir malûmat elde
olunamamıştır. «Ayintabi Zade» lakabım aldığına bakılırsa babasının Aymtabln
olduğu anlaşılıyor.
462

ile «müstevfa atıyye (ve mevkuf Ve şehriyye zeametiyle mazhan eltafı bi-
hisap» oldu.
1222 (1807) seferi münasebetiyle, sene iptidalarında, yapılan tevci-
hatta Ahmedciliği ihraza muvaffak oldu, ve o sıfatla sefere iştirak etti.
Fakat Ordu daha Edirne'de iken bilahara Sadrâzam da olmuş olan Reis-
ülküttap Galip Efendi ile geçinemedi, memuriyyetinin kırkbeşinci günü
istifa mecburiyyetinde kaldı (Safer 1222/1807).
Selime'nin beyamna göre İnfisah yalnız Amedciliğin -elinden gitme
siyle Ikalmamış, daha bazı zararlara da uğramıştır.
«İki yüz yirmi iki seferi tevcihatmda Amedicilik ile Orduyu Hüma
yuna memur ve Edirne'ye varıldıkta Reis bulunan âti yüt tercüme Ga
lip Paşa ile hüsnü imtizaç edememek hasebiyle bilistifa bir buçuk mah
zarfında azl olunarak gerek mansabından ve gerek müktekaddem nail
•olduğu Varidati kalemden mahrumiyetle mağdur» oldu (1).
Mazulen İstanbul'a geldiğinin dördüncü ayında (Recep 1222 (1807)
Rikâbı Hümayunda Büyük Tezkireci oldu, ve Ordunun İstanbul’a avde
tinde tabii infısale uğradı.
Bir sene kadar mazul kaldıktan sonra, 1224 senesi ortalarında,
(1809 Ordu sefere çıkarken azil olunan Vahyet Paşa'nm yerine Rikâbı
Hümayun Reisliğine nasbedildi. Harbin imtidadı hasebiyle beş seneye
yakın biı müddet mevkisini muhafaza etmekle beraber Padişahın eltaf
ve iltifatına da mazhar oldu.
1229 (1813) da Ordunun avdeti üzerine tekrar inhilâı tabbiye uğra
mış ise de, kendisini artık iyiden iyiye tanıtmış olduğundan, o sene Şev
val tevichatmda (1813) Çavuşbaşlığa tayin edildi.
1230 Rebilülevvelinde (1815) Sadaret Uzma Kethüdalığına getiril
mek suretiyle kadri bir derece daha terfi kılındı.
Bu memuriyyeti münasebetiyle muasırı şairlerden Ali Refi Efendi
{Divanı Refi, Bayezit Kütüphanesinde yazma nüsha, No; 5794, Varak :
107) aşağıdaki tarihi vücuda getirmiştir :
Mahzarı sim hakikat sâliki rahı hüda
A’ni kim Mazhar Efendi feridi ehli nüha
Pür hüner Esbak Reis olmuştu istihkakile
Zümrei küttap anınla fahrederdi daima
Zahiri ilmü maarif ile bulmuş tahliye
Batının iykan ile hem tahliye etmekte ya
Fenni inşada mükerrer hace cihanı asır bu
Münşiyanı dikran Tilmiz ana olsa beca
Nesri gûya dürri mensuru beraat intizam
«1) Safine-tür-rüesa, S a b ite : 165.
463

Suphai evradı kütap olmağa lâyık, seza
Ruşena fikri anın gıpta ferayı mahı bedr
Pertevi zihnü zekâsı reşk bahşayı ezkâ
Kiliki miftahdürritenci meanii bedi'
Her beyani pür nükâti ehli tab a dilküşa
Sureta zati beli mesned nişini iftihar
Mâ'nide derviş siyret bir tevazu' biriya
Nahuni fikriyle münhal ukedi sa'bi umur
Münakit re'yi ile ser ristei kân ma
İstinadı Hakka eyler muinde ancak o zat
Mesnedi caha eder surette gerçi ittikâ
Bezmi lûtfunda muvakkar ehli irfan ü edep
Babı kahnnda muhakkar cahili bed bihaya
Bundan akdem gerçi Çavuşbaşı olmuştu o zat
Tavn memduhun gören alkış ederdi galiba
Şimdilik ol Ketüha olmak hemen lâzım gelüp
Kethüdayı Devlet olmak etti azti iktiza
Husrevi devran anın tereffü etti câhını
Kadri âli idi buldu şanı dâhi itilâ
Müjdeler erbabı tab’a kadirdan bugüne zat
Mesned ârâ oldu ehl hep lütfü ata
Câhını tebrik içün ehli sahan sad şevk ile
Yazdılar tarihi salih eylyüp arzı sena
Bu fakirin ana vardır intisabı ez kadim
Ben dahi tarihini yazsam nola kılsam dua
Arife bestir işaret bu meseldir eskiden
Davera han halimi tarife hacet yok sana
Evvel ahir zatın ıhayra muvaffak ede Hak
Cah u ikbalin ede mesut ve meymun ol Hûda
Mahlas ü ismi Şerifin muhtevi bir beyt ile
Harfi cevherle iki tarih yazdım boş eda
Mazhan ser tariki Kadiri oldu ehak
Kethüdayı Sadn Ali kadri âli Mustafa
Şairin kasidegûna tarihinden Kadiri tarikatı saliklerinden olduğu
nu da öğreniyoruz.
1232 senesi Rebiülevvelinde, (1817) Hacı Sait Efendi’nin yerine.
Şıkkı Evvel Defterdarı oldu.
Memuriyyeti için meşhur Pertev Paşa'nm yazdığı tarih :
Cenabı Mustafa Mazhar Efendii keremkerdar
Hisabı pür ferahtır sayesinde badezin her kâr
464

Rakkam sençi teşekkür oldu destimde kalem Pertev
Dedim tarih efendim hamdülillah oldu Defterdar
1232
Defterdarlığa nasbından az zaman sonra değerli bir evlâdının ölü
münün sebebi olduğu teessürle hastalanarak çalışamıyacak hale geldiğin
den 1233 Zilhiccesinde (1818) infisah ve infisalinden Mr kaç gün sonra
da vefatı vukubuldu (7 Muharrem 1234 (1818).
Üsküdar'da Selimiye Camii haziresinde gömüldüler.
«Sefine-lür-rüesa » müellifi tercümei halini yazdıktan, ve oğlunun
ölümünü «çok geçmeden bir kabil vücud müsteit mahdumu mat’u fevt
olduğundan duçan keder ve melâl ve ol veçhile eyyamı zendekânisi karini
ihtilâl olarak kuvvasına zaaf ve halel ve vücuduna envai emraz ve ılel tur-
yan ve Defterdarlıktan azli vukuundan bir (kaç mah sonra otuz üç evası-
tmda azmi bağı cinan eyledi» üzıın cümlesile kaydeyledikten sonra hu
susi halı ve kemali için diyor k i :
«Mütevaffayı mumaileyh âlim ve fazıl, âkil ve kâmil, vadisinde ye
gâne sür'ati kalem ve cevdeti kitabet ile münferidi zaman, şeci' ve gayyur
abus ve vakur, müşekkir ve muyessin mekelde ihtisar ile melûf ve tiz-
perva israftan ihtiraz ile mevsuf sıdkı istikameti müsellem lâkin hatır-
şikenlikle menfini âlem idi» (1).
Sicili Osmani de (Cilt-4, Sahife : 500) bunlara zamimeten evlât
ve insali hakkında şu malûmat mevcuttur :
«Yeğeni (Akif Paşa) dır. Mahdumu (Mehmet Raşid Efendi) 1232
(1817) de fevtle Süleymaniyeye defnedilmiştir. Yeğen zadelerinden (Ah
met Rifat Efendi) 79 (1862) da Maraş ve 84 (1867) de Bosna Mollası ol
muştur. Birader zadesi Silâhşor (Ali Ağa) 1239 iZİMccesinde (1824) ve
diğeri (Fethullah Efendi) 1259 Recebinde (1844) öldüler. Üsküdar'da
metfundurlar».
Ataullah Mehmet Efendi

Zamanına göre iyice bir tahsilden sonra Devlet hizmetine girdi.
İktidar ve liyakatine inziman eden say ve gayreti sayesinde derece dere
ce yükselerek nihayet Hacegândan oldu.
1223 (1809) de Kethüda Kâtibi, ertesi sene Haremeyn Mukataacısı
muhtelif işlerde bulunduktan sonra 1233 Şevvalinin on dokuzunda (1818)
memuren taşraya gönderildi. Ertesi sene nihayetlerinde İstanbul'a dön
dü.
(1) Seflne-tllr-rüesa, S a h ife : 166.
465
f : 3 0 -2

1235 (1820) de Baruthane Nazın, 1236 Cumadelahınnın dördünde
(1821) Darphane Emini Recebinin yedinci günü de (1821) Defterdan
Şıkkı Evvel oldu.
Vak'anüvıs; Defterdarlığa getirilişini şöyle yazıyor:
«Darphane Nazın Ataullah Efendi'de eseri ikbal görünüp öyle müste-
idi terakki olan zevatın yolunu vurmak ise Halet Efendi’nin mesleki ik
tizasından olmakla anı mümkün mertebe kurbu Saltanattan tebit eyle
mek ve şikâyetçisi çok bir iş ile işgal edüp te tabiatiyle nazan itibardan
düşürmek üzere Recebinin yedinci günü Defterdar Yusuf Efendi ile be
cayişi memuriyyetlerini icra ettirdi» (1).
1237 senesi Rebiülevvelinin yirmi dördünde (1821) Şark Ordusu
Defterdarlığıyla Erzurum'a gönderildi.
1238 Cumadelevvelinde (12213) Defterdarlığın Hacı Sait Efendi uh
desine tevcihine binaen mazul kalmakla İstanbul’a döndü.
Yine o sene Şevvalinde (18213) Tophane Nazın, yirmi beş gün son
ra Tersane Emini oldu. 1239 senesi Zilkidesinin dördüncü günü (1824)
infisali vuku buldu.
1241 senesi Şevval tevcihatında (1826) Nişancı, ertesi sene Şevvalin
de (1827) Rumeli Defterdan oldu. Bir sene sonra azl olunup müteakiben
Çavuşbaşı nasbolundu.
1245 senesi Cumadelevvelinin yirmi birinde (1829) Çavuşbaşılıktan
infisal etti.
1245 Şabanının on dokuzunda (1830) öldü.
Evüp’te gömülüdür.
Sicilli Osmani Müellifi Süreyya Bey (Cilt-3, Sahife: 478) tercümei
halini vazdıktan sonra :
«Kâr güzar, müştekim, afif idi» diyor, ve yakınlan hakkında şu
malûmatı veri vor:
«Orduyu Hümayundan müfeyyiz (Osman Bey) namına bir şişman
biraderi var idi. (Ata Zade Derviş Efendi) bu zatın mahdumudur. Hace-
gândan olduştur»
Ata Efendinin yalısı Çengelköy ile Beylerbeyi arasında olduğu Sul
tan Mahmud'un Boğaziçi ve Haliç’te icra eylediği tenezzühler sırasında
istediği izahatın verilmesi maksadiyle hazırlanmış olan eserde yazılıdır.
Oğlu Derviş Efendinin tercümei hali Sicilli Osmani'de Cilt-2, Sa
hife: 336) şöyledir:
«Ata Zade Derviş Efendi; Hacegândan olarak Maden Muhasebecisi
olmuştu. 242 (1826) da Haremeyn tercümanı olup )1252 (1836) dan son
ra fevt oldu.»
(1) Cevdet Tarihi, C ilt-12, Sahife: 18.
466

Elhac Yusuf Efendi
Sadaret Mektubi Kalemi hulefasından Harputlu Ahmet Efendi'nin
oğludur (1).
1179 (1765) de Çanakkale'de doğdu. Şöyle böyle okuyacak kadar bir
tahsilden sonra henüz on iki yaşında iken, 1191 (1777) de, Mektubii Def
teri Kalemine devama başladı. O zaman bir mekteb olan Kalemde emsa
li gibi ciddi bir gayret ibrazı suretiyle müktesebatını arttırmış, ve bu sa
yede tedricen terakki ederek Deftardar Mektupçusu ve Arabacılar Kâtibi
oldu. Mısır seferine gidip geldikten sonra da uzun zaman Mektupçuluk
ta bulundu.
1221 (1806) da Devlet ricalinin ordu ile gidişinde Maliye Tezkireci-
liği Vekâletine, 1223 Rebilevvelinde (1809) Şıkkı 'Sani DefterdarlıSınaı
1224 Cumadelevvelinde (1810) Mevkufatçılığa tayin ve Top Arabacılar
Kitabeti de ilâveten uhdesine tevcih olundu. îki defa sürgün cezasına uğ
radı.
1227 senesi Şevval tevcihatında (1813) Cizye Muhasebecisi, ve 1237
(1821) de de Şıkkı Evvel Defterdarı oldu. Fakat memuriyyeti imtidat et-
miyerek yine o sene Recebinin yedinci günü (1822) Darphane Nazırlığı
na tahvil edildi.
1238 senesi Muharreminin yirmi sekizinci günü (1822) Zahire Na
zırı, 1240 Şevval tevcihatında (1825) da Nişancı oldu.
1242 senesi Rebiülevvelinin on ikinci günü (1826) yeniden teşkil
olunan Evkafı Hümayun Nazaretine tayin kılındı.
1245 senesi Şabanının birinci gecesi (1830) öldü.
Vak'anüvis; ölümünü şöyle yazıyor:
«Kudemayı ricali Devleti Aliyyeden Evkafı Hümayun Nazın Hacı
Yusuf Efendi Şabanın birinci gecesi birdenbire hastalanarak iki üç defa
Yasini Şerif Surei Celilesini tilâvetle zâkiren vefat etmiştir*
Yine Lûtfi Efendi tercümei halini kısaca kaydederken: «Mısır se
ferine azimet vekfuli ve sonralan dahi müddeti vafire Mektupçuluk ile
dairei hüsni Kabulü kibara biddühul bir iki kere belâyı cilâyı Vatana
müptelâ ve bazı menasıbı makbere ile kâmreva ve sinni altmış altı rad
desinde Evkaf Nazın iken âzimi danbaka olmuştur» diyor (2).
Eyüp'te Bostan iskelesindeki kabristanda gömülüdür.
Mehazlenmizden «Evkafı Hümayun Nazareti Tarihçei Teşkilâtı ve
Nazzann teracümi Ahvali» adlı eser yukandaki satırlara ilâveten hay
ratı için şu malûmatı veriyor:
(1) Ahmet Efendi Vıin tercüme! haline tesadüf olunamamıştır.

(2) Lûtfi Tarihi, C ilt-2, Sahlfe: 198.
467

«1238 (1822) de Zahire Nazın iken İstanbul'da Çatalçeşme'deki
konağının ittisalinde .Esbak Darüssaade Ağası Abbas Ağanın harap çeş
mesini tamir ve mecrasını tathir ettirerek kendi mülkünden bir masura
su vakfeylemiş ve Su Nazın Ağanın vekâletiyle hücceti şeriyesini tanzim .
ettirmiştir.»
Ayni eserde «evkafı hümayunun ilk nâzın olan müşarünileyhin za
manı nezareti teşkilât ve tertibat ile geçtiği» bununla beraber «bazı gûna
icraat ta vukubulduğu» kaydedilerek buna dair aşağıdaki malûmat veril
miştir :
«İstanbul, Galata, Üsküdar, arasında münakalâtı umumivyeyi teshi
le ve menafii vakfiyyeyi teksire medar olmak üzere 27 rebiülahır 1242 de
Eminönün'de, Üsküdar'da, Beşiktaş’ta, Ortaköy’de, Hasköy'de, Balat'ta
kayıkhane ve iskeleler ve Pazar kayıklan inşa ve bunlar için (47288) ku
ruş sarfedildi.
«Tersane için yelken imâl ve fazlası satılarak menafii vakfiyye temin
edilmek ve hasılatı safiyesi tamamile Evkaf ^nezaretine ait olmak üzere
Eyüp'te Hançerli Sultan sarayı ve Çukursaray arsalarının üzerine munta
zam bir İplikhane inşasına 11 Cumadelahire 1242 de iradei seniyye sâ
dır olarak inşaata mübaşeret ve İplikhane emanetine 5 rebiülahır 1243 te
Dergahı Ali kapıcıbaşılanndan Karaosmanzade Yakup Aga naspolundu.
İplikhane binası recep 1243 te hitam buldu.
«1239 da muhterik olan Tophane'de Nusratiyye camii cumadelûlâ
1242 İde tamir ve bazı vezaif ilâve edildi.»
«Medine'i Münevverede olduğu \gibi Mekke’i iMükerremede de her-
gün Buharii şerif kıraatine 21 şevval 1242 de iradei seniyye sadır olarak
Buharihanlı&a-Tophane nazırı Necip Efendi'nin hanesinde ikamet eden
Mekke ulemasından Esseyid Hüseyin bin Abdürrahman Efendi tâyin ve
senevi (1500) kuruş vazifei maktua tahsis kılındı. Kıbrıs’ta Ayasofya ca
mii şerifi kurbünde Medresei cedide de tarafı padişahiden olmak üzere
Kıbrıs Muhassılı Ali Ruhî Efendi vesatatile 2 Zilkıde 1244 te bir kütüp
hane inşa olundu.» (1).
M ustafa Sabrt Efendi (D erviş)

Zamanına göre iyice bir tahsilden sonra Devlet hizmetine girdi. De
rece derece yükselerek Ruznamçei Evvel Kesedarı oldu.
1237 senesi Rebiülevvelinin dördüncü (1821) Şark Ordusu Defter-
darlığiyle îstanbul'dan uzaklaştırılan Ataullah Efendi'nin yerine defaten
Şıkkı Evvel Defterdarı nasbolundu.
<1) Evkafı Hümayun Nazaretl arihçei Teşkilâtı ve Nazzann teracümü ahvali. Sa
b ite : 39-41.
468

Vak’anüvis; bir kaç derece birden vaki olan işbu terfi münasebeti
diyor k i:
«Ruznamçei Evvel Kesedarı Mustafa Efendi dahi ol gün evvelâ ta
riki Hacegâniye ithal için Reisülküttap Odasında Horasanisi giydiriliip
badehu Huzuru Asafide cahı celili Defterdarı hil’ati iksasiyle bekâm oldu»
d ).
1238 senesi Cumadelahiresinin altısında (1823) azledildi.
1239 (1824) de Defter Emini, 1240 Şabanında (1825) Tophane Na
zın, 1241 Şevvalinde (1826) Ruznameievvel, bir müddet sonra infisal edip
1246 (1831) de, ikinci defa, Ruznamei Evvel, Ertesi sene Şevval tevciha-
tında (1832) yerine diğerinin tayini hasebiyle açıkta kaldığı halde 1250
(1835) tevcihatmda, üçüncü defa, Ruznamei Evvel oldu.
O sene içinde öldü.
Sicilli Osmani (Cilt-4, Sahife:472) «Umuru hisabiyyeye aşina idi»
deniliyor.
Esat Mehmet Efendi

İbrahim Sarim Efendinin oğludur (2). Zamanına göre tahsilden
sonra henüz genç iken Mektubii Defteri odasına devama başladı. Zaman
la ilerleyerek 1227 (1813) de Baş Halife, sonra Malikâne Halifesi, 1238
senesi Cumadelahmnın altısında, (1822) Defterdarı Şıkkı Evvel oldu (3).
1240 Şevvalinde (1825) Tophane Nazın, 1242 (1827) de Matbah
Emini, sonra Mukataat Nazın, 1243 senesi Recebinde de (1828) lâzım-
gelen iktidar ve liyakati haiz olmadığından dolayı azl olunan Tahir Efen-
di’nin yerine, ikinci defa Şıkkı Evvel Defterdan oldu.
Memuriyyeti münasebetiyle çıkanlan Hattı Hümayun dikkate de
ğer. Çünkü «Mesnedi istifanın kadri mahv» olduğu, .ve iadei itibar lüzumu
ileri sürülüyor.
Maliye Tarihini ilgilendiren Hattıhümayunun örneği :
«Benim Vezirim
Bir müddettenberi Defterdar olanlann malûm olan hal ve meşvar-
lanndan mesnedi istifamın kadri mahvolmuş ve herkes istediği gibi işini
görmeyi itiyad etmiş olduklanndan bu muamelenin defiyle refte refte
(1) Cevlet Paşa Tarihi, Cilt - 12, Sahlfe: 11.

<2) İbrahim Sanm Efendi hin terdim el haline ne Sicilli Osmanide, ne de dl£er tarflıl
eserlerde kaydına tesadüf edilebilmiştir.
(3) Cevlet Paşa Tarihi hde (Cilt - 12, Sahlfe : 79) Mustafa Efendi hin yerine Mehmet
Salt Efendi h in tayin edildiği yazılı ise de yanlıştır. Mehmet Salt Efendi o tarihte
Şark Defterdarlığına tayin olunmuş İdi. Binaenaleyh Defterdarlığa tayin olunan
Salt Efendi değil Esat Efendi’dlr.
469

ârız olmuş olan uygunsuzluğun izalesi lâzhneden olmakla hâlâ Mukataat
Nazırı Esat Efendi ashabı cerbezeden ve fenni defteride mümaresesi ol
duğundan mumaileyh Defterdar ve anın yerine Hüsnü Bey'i Mukataat
Nazın ve Mühimmat Nazın İrfan Zade Arif Efendi’nin dahi teseyyübi
hali zahir ve âşikâr olmakla mumaileyhi azl ile Mühimmat Nazareti'ne
Sabık Kethüdan Ahmet Hulûsi Efendi'ye tevcih ve icra eyleyesin. Mu
maileyh Esat Efendi’ye şu Babı Defteride olan uygunsuz halin define
dikkati tam eylemesini ve bilcümle nüzzar ve ümenanm dahi ve harçla-
nna ve beytülmali müstimini telef ve şereften vikaye birle hizmeti isti
faya dair umur ve hususa bir taraftan rica ve selaat olunur ise hatır ve
gönüle riayet etmiyerek maslahatı merkezi lâyıkiyle hüsnü ihtimam ey
lemesini ve Hüsnü Bey’in mizacında hiddet olduğundan birbiriyle hoşça
geçinerek memuriyetlerine bilittifak gayret eylemelerini mumaileyhi-
maya müekket tenbih eyliyesin Hak teâlâ muvaffak eyliye Âmin» (1).
«Vakai Hayriya» adı verilen Yeniçeriliğin ilgası sırasında bir çok
tenbellerin bir araya gelerek vakitlerini beyhude ve bir takım malâyani
sözlerle, bazı ihtilâllerin mukaddimesini de tertip etmekle geçirilen kah
vehaneler kapadılmış ve ocaklan da yıkılmış idi. Fakat aradan epeyce
bir vakit geçip te eski şiddet gevşeyince bunların sahipleri fakru zarure-
terinden, ve ahalinin traş olması ve teneffüs etmesi için faide ve zaruret
lerinden bahs ile berber dükkânlarına tahvillerini istemişler ve lEvkafı
Hümayundan «Berber Gediği» namiyle senet almak suretiyle açılmağa
muvaffak olmuşlardı.
Bunu yazan Lûtfi Efendi; Yeniçeriliğin ilgasına dair (Üssü Zafer)
namiyle bir eser yazmış olan Vak'anüvis Esat Efendi'ye atfen şu malûmatı
da veriyor:
«Esat Efendi bu bendi hikâyeden sonradır ki Boğaz içinde açılan
dükkânlardan Boğaz Muhafızı Hüseyin Paşa Dairesi tarafından külliy-
yetli paralar alındığını îhtisap Nazırı Babıâliye mahremane ifade eder.
Açılan dükkânlardan hilâfı usul mahkemeler canibinden akçeler alın
dığı ve bu hal mesmuu Müşirileri olmuş olsa men'ine iptidar kılınacağı
zemininde tarafı Sadaretten Hüseyin Paşa'ya tezkirei tariyiyye tahrir
kılındı. îhtisap ve mimar memurlarının dahi aldıkları paralan mahke
melere atf ve isnat eylemek garibedendir.» (2).
Asakiri nizamiyye masrafına karşılık olmak üzere vandat aranırken
hariçten gelen emtianın müzayede ile tüccara satılması ve müzayede be
delinden yüzde iki resim alınması kararlaştı (3).
(1) Lûtfi Tarihi, C ilt-1, Sahife: 265.

(2) Lûtfi Tarihi, CUt-1, Sahife: 271.
(3) Lûtfi Tarihi, Cilt -1, S ah ife: 272.
470

O sene Ruslarla, evvelkiler gibi Devlet ve memleket için bir çok
felâketi davet eden, (harp açıldı. Rusların ımaksadı Devleti en zavıf bulun
duğu bir anda iyice ezmek, kendi tabiiyyeti altında yarı müstekıl bir
hale getirmek idi.
Yeniçeriler henüz kaldırılmış, yeni teşkilâttan beklenen faidelerin
iktitafı için icap eden vakit geçmemiş olduğu böyle bir zamanda harp
ilâni filkakika büyük musibetleri davet edebilirdi. Ne çaıe ki Rusların
aldıkları tavır ve vaziyyet muvacehesinde silâha sarılmaktan başka çare
görülemedi, ve memleket bile bile yeni baştan ateşe atıldı. Parasızlık
dertlerin en büyüğü idi. Esat Efendi her tarafa baş vuruyor, fakat Ordu
nun ihtiyacını hakkiyle temin edebilecek bir para bulmak katiyen kabil
olamıyordu, işte böyle uğraştığı sırada, infisah vuku buldu (24 Muhar
rem 1244/1828)
Müteakiben Rikâp Defterdarı, ve yine o sene Cumadelevvelinde,
ikinci defa Mukataat Nazın oldu. Ertesi sene refikasının lâübali tavırla-
nm menedecek yerde hoş görmesi ileri sürülerek azl edildikten başka
Karahisar’a sürüldü.
Buna dair sadır olup gece saat üçte Babıâliye gönderildiğini müver
rihin kaydettiği Hattı Hümayunun örneği :
«Kaymakam Paşa
Mukataat Nazın Esat muktazayı cibilliyyeti üzere her bir mesalihi
garaz ve netsaniyyetle tuttuğundan hayli mazarratı görülmüş ve şimdiye
kadar müstahak olduğu tedibi biddefaat tenbih ve zevcesinin tatlikı ile
iğmaz olunmuş ise de yine mütenebbih olmayup evvelkinden ziyade ha
basetini artırmış ve zevcesinin dahi gayet uygunsuz rezaletleri cihanı
tutmuş ve kendisine asla intibah gelmiyerek habaset ve rezalette dere
cesini artırmış ve bu makule ekâbiri ricali Devleti Aliyyemizden madut
olan adamın kendi ve haremi bu misillû kân nahemvareye mütecasir ol
maları azim rezaleti mucip ve nzayı Hümayunumuza külliyyen muğayir
olmakla merkum ve merkumenin tedibi lâzımgelmiştir merkum Esat
fimabaat Devleti Aliyyenin bir hizmetinde istihdam ve ıslak olunmamak
şartiyle Hocalığı ref ve nefyi ebedi ile zevcesi ile maan Afyon Karahi-
sar'ına nefi olunsun ve Kaftancısıdahi merkume bait bir mahalle sürül
sün».
Lûtfi Efendi’nin; Vak’anüvis Esat Efendinin verdiği malûmata da
yanarak verdiği izahata nazaran bu mumalede bahis mevzuu kadın me
selesinden başka Husrev Paşa ile aralarında mevcut görür farkının da
büyük bir tesiri olduğu anlaşılmaktadır:
«Serasker Hüsrev Paşanın Esat Efendi makbulü olmadığından ten
kiline bahanecu idi. Şöyleki: Rusya muharebesi açıldığı vakit askerin
471

aylıklarım vermekte tehavün edişini Hüsrev Paşa Padişaha gamzetmiş
ise de Esat Efendi tebriyei zimmetle yakayı kurtarmıştı»
1243 (1827) senesinde Rusyaya karşı harp ilân olunması keyfiyye-
tine de muhalefet etmesi idbanna sebeb olduğu anlaşılıyor:
Vak'anüvis diyorki:
«Bu ukde derhatır olduktan başka harp ve sulh müzakeresi mec
lislerinde Esat Efendi harbi tecviz etmiyor. Devleti Aliyyenin teşebbü-
satına tariz ediyor. Muradı yalısında safa sürmektir yollu olunan ilkaat-
tan başka Rusyalının Edirne’yi istilâsında İstanbul'da tahaddüs eden
eracifin def'i zımnında Husrev Paşa’nın İstanbul’dan def’i tedbirini kale
alanlar Esat Efendi'yi meydana atmış olduklarından def'i vücuduna ça
lışmakta idi. Bir de lisanmı tutmayüp hususiyle balo maddelerine alenen
tariz eylemesi ve hareminin gece gündüz saz sözle meşgul olması hak
kında gazabı Padişahıyi davet eylemiştir. Mukaddema emri Şahane ile
haremi ıtlak ettirilüp muahharan tecdidi nikahında evvelki gibi iş azar
ise ikisini birden tekdir edeceğini Zatı Padişahiye söylemişleridi İse bu
hallerden başka ol vakit seramedanı erbabı ikbale müntesip Muhtesip
Kâtip oğlu Mustafa Efendi Esat Efendi'ye gelüp pirinç ve rugani zeyt ve
sabuna Ihtisabiyye vaz eylediğini ifade ettikte böyle şeyler kablelicra
istizan olunmak usulden olduğu halde siz buna riayet etmiyorsunuz ira
desi gelmedikçe nereye kaydedeyyim bu erzaktan bir çoğu asakiri man-
sura içün mubayaa olunuyor bunlardan alınacak rüsumu Hazine toptan
verdikten sonra birer ikişer toplamaktan ne faide hasıldır deyu ettiği iti
razı Kâtip oğlu sureti gamızda Mukataa Nazın Devletin iradına mani
oluyor dediği dahi mucibi idban olmuştur» (1).
Görülüyor ki felâkete uğratmak için bir çok esbap hazırlanmış, ve
bunlann heyeti mecmuası üzerine soluğu Karahisar'da almıştır.
Yine o arada Dikimhane Nazın Hacegândan Azmi Efendi «Mukataat
Nazın Esat Efendi'ye münasebeti na meşruası ve etvan sefihanesi şayıa-
siyle» rütbesinin refile Kütahya'ya sürülmüştür.
1247 (1831/32) senesinde ıtlak olunup İstanbul'a dönüşünü mütea
kip o sene Şabanının beşinde (1832) öldü.
Anlaşılan affı tutulduğu devasız hastalığın tesiriyle vaki olmuştur.
Eyüp’te Bostan İskelesinde gömülüdür.
Tercümei hali muhtasaran yazılı olan Sicilli Osmani'de (Cilt - 1, Sa-
hife: 338) (Fatih, muhasip idi Evce (kayıtsızlığı sebebi idbandır» denil
mektedir.
(1) Lûtfi Tarihi, Cilt - 2, S ah ife: 166-167.
472

Esseyyid Mehmet Tahir Efendi
Derviş Efendi zade Elhac Osman Efendi'nin oğludur (1). Zamanına
göre iyice bir tahsilden sonra Mektubii Defteri Kalemine dahil, sonra da
Tuğra keşidesinde gösterdiği kabiliyyet ve liyakatına binaen Tuğrakeş
liğe nail oldu.
1236 (1821) de Hocalık rütbesi verildi.
1237 (1822) de Ulûfecivanı Yemin Kâtibi, 1240 senesi Şevvalinde
(1825) defaten Şıkkı Evvel Defterdarı oldu.
Defterdarlığı Devletin en müşkil bir zamanına tesadüf etmiş idi.
İkinci Sultan Mahmud şımarıklıkları son hadde varan Yeniçerileri biraz
sonra ortadan kaldırmak cesaretini gösterdi.
Yeniçerilerin imha ve Ocağın ilgası tafsilâtı tarihlerde yazılıdır. An
cak memuriyyeti zamanına tesadüf eden bu en mühim hadiseyi güzelce
hulâsa eden şu satırların olduğu gibi nakli faideli sayılmıştır:
«(Vakai Hayriyye) nin hudusuna «Eşkinci* namiyle teşkil edilmeğe
başlamış olan Ordu sebep olmuştur. Eşkinci ahdi Selimi Sâlis’de teşkil
edilen (Nizamı Cedit) ile Alemdar Paşa Sadaretinde tanzim olunan (Sek
ban) asakiri muallemenin üçüncüsü olup her ikisi de Yeniçeri ısyanlariy-
le dağıtılmış idi.
«Yeniçerilerin imha ve Ocağın ilgası tafsilâtı tarihlerimizde mevcut- ’
tur. Fakat maksadın tamam edilmesi için bazı safahatının buraya nakli
elzem görünmektedir. Çünkü Yeniçeriliğin ilgası teşebbüsünde azim bir
tereddüt hükümferma olmuştur. Bu tereddüt, mutlakiyyet fikirlerinin
her taallûk ettiği maddede zahir olan bir şekli kadimden başka bir şey
değil idi. Yani makamı mutlakivyetin zavıf düşüp kendisini tehlikeve at
ması ile galebe çalup iktisapbı kuvvet edebilmesi ihtimalleri mümteziç
idi. Atılan bir zar idi. Hatta iptidayı vak’ada Humbaracılarla Topçu ve Lâ
ğımcı ve Tersane Ocaklarının sadakati taayyün ettiği halde tâbir caizise
havassı Yeniçerivandan madut olan ulemanın iştiraki meselesi mev
zuu bahs olmişidi. Bunların dahi sebebi iştiraki tezahür edince Tarihi Cev
det’in dediği gibi (Tarafı Saltanatta kuvvet bedidar) oldu.»
«Livayı Şerifin ihracı hususunda izhar edilen tereddüt de aynı tered
düttür. Zamanın lisanı hali âtideki satırlarda pek ziyade fasih ve beliğ
dir :
(«îştişare nihayet buldu. Söz tamam oldu. Mebde muamelâtı harbiye
olmak üzere hemen Livayı Şerifin ihracı kaldı. Bu ise bir emri hatir idi.
Zira Sancakı Şerif çıktığı gibi derunu Payitahtta bir azim kıtale başlana
cak. Harbin neticesi ise meçhuldür. Şayet ki zorbalar galip gelüp te bun-
(1) Babası Elhac Osman Efendi’nin tercümei haline ne Sicilli Osmani’de ve ne de di
ğer eserlerde tesaddüf olunamamıştır.
473

ca asdakayı Devleti imha ederlerse sonra bunlar ne veçhile idare olunur.
Devletin hali ne olur gibi mütalâalar hatır hıraş olarak Zatı Şahanede su
reti tereddüt ve teenni görüldü.)
«îşte maksadımız bu tereddüdü göstermek idi. Bunu izale eden Kürt
Abdurrahman Efendi namındaki bir zatm hiddet ve şiddeti ve ağzının
köpürmesi idi. Müşarünileyh:
«(Bu din ve Devletin devam ve bakası muradı İlâhı ise o habisleri
vururuz, mahvederiz. Değilise biz de bu din ile batup gideriz, daha ne ol
mak ihtimali kaldı diyerek elindeki teşbihi hiddet ile yere vurdu, teşbih
koptu, dağıldı, daneleri mermer üzerinde yuvarlanırken huzzara rikkat
gelüp göz yaşlan dane dane dökülüyordu. Sultan Mahmut Han Hazretle
rine dahi rikkat gelüp bükâ ederek Hırkai Şerif odasma girdi. Livai Şe
rifi Nebeviyi çıkardı. Sadrazam Şeyhülislâma tevdi buyurdu)»
«Hatibi zaman bir hamlede tesiri belâğatı netayicini hissetmiş olu
yordu. Sultan Mahmud'a ânz olan tereddüt, bu defa nasılsa sairlere si
rayet edememişti. Yahut Abdurrahman Efendi’nin teheyyücü ânisi bu
sirayeti menetmişti. înkılâbat tarihlerinde daima bu anı ruhilerin hulûlü
şayanı dikkattir.
«Vakayı müteakip Livai Şerifi Nebevinin (Sultan Ahmet) Camü Şe
rifinden alınıp Sarayı Cedide isalinden ve Sultan Mahmudu Sani'nin Ba-
büssaade sakfı tahtında Tahtı Hümayun kurulan mahalde rekzinden son
ra kendisi Kubbe Altına gitmiş ve orada Erkânı Devletten müteşekkil bir
Divan azim teşekkül etmiştir. Bu Divanm sureti tertip ve teşkili tarihi
mizce malumdur.
«Bu tereddüt, vak ayı takip eden cumartesi günü (Sultan Zeynep)
camii mahfclinde alessabah inikat eden meclis müzakeratında da zuhur
etmiş ve bu tereddüdü de o zaman Reisülküttap olan (Şeyda) Efendi iza
leye himmet etmiştir.
«(Tarihi Cevdet) e göre mecliste işin can alacak yeri mevzu id i: Ye
niçeri Ocağı ıslah ve ipkamı olunacak, yoksa bütün bütün ilga mı kılına
cak burası kestirilecek idi. îlk reyler, eski bir Ocak olmak mülâhazasiyle
ıslahı ve ipkası tarafına mâil görülünce müşarünileyh (Şeyda) Efendi:
«(Bu zümrei zemime şimdiye kadar biddefaat ika ettikleri fitne aki-
binde Devleti Aliyyenin umuru külliyye ve cüziyyesine müdahale etme
mek üzere ettikleri taahhüdatı ne vakit ifa ettiler; sicillât ve defatir dolu
su yazılan senet ve hüccetlerin mazmunlariyle ne vakit ihticac olundu.
Hele bu defa Eşkinci tahriri maddesinde tahrir ettikleri hüccetin henüz
mürekkebi kurumadan bilâ mucip ilânı bağiy ve isyan eylediler. Şimdi ise
içlerinden bu kadar şerpişeler idam olundu. Lâşeleri meydanda sürük
lendi. Anlar bunu unuturlar mı Bundan dolayı Devleti Aliyye hakkında
adavetleri müzdat olmaz mı Bunların nam ve nişanlara sahifei rüzgârdan
474

hak ve imha edilmedikçe fesat ve fitneleri bertaraf edilemez. Her vakit
böyle fırsat ele giremez. Sonra nedamet fayda vermez. Yeniçeri Ocağım
külliyen ilga ve imhadan başka çare yoktur)
«demiş ve bunun üzerine sairleri tarafından tasdik edilmiştir. Bila-
hara Vezir olmuş olan Beyelikçi Pertev Efendi’nin kaleme aldığı meşhur
ilga fermam bu tasdiki müteakip okunmuştuk. Sultan Mahmut, bu mec
lisin verdiği mazbatayı bilkabul karan vakn tasdik ve Memaliki Osmaniy-
yenin her tarafına neşr olunmak üzere istihsah edilmesini emreylemiştir.
Binaenaleyh vak’aı ilganın evvelce mütesavver olmadığı anlaşılıyor.
«(Ankelhard) a göre: Atmeydam kıtalinin düşünülmüş mürettep
bir plân olduğunu görmek te hatadır. Her ne kadar mumaileyh vak aya
bir fikri cüretkârane mahsulü olmak üzere bakıyorsa da bu da hatadır.
«Divan şu suretle teşekkül e tti:
Tahtı Hümayunun sağında Sadırazam Selim Mehmet Paşa, solunda
Şeyhüllislâm Tahir Efendi ile Meşayihi Sabıkadan Mekki Zade Asım, Ya-
sinci Zade Abdülvehhap, Sıdkı Zade, Sudurdan; Arif Bey, Yahya Bey, He
kimbaşı Behçet Efendi, Ahmet Reşit Efendi, Rahmi Bey, Anadolu Kazas
keri Tahir Bey, Murat Molla zade Arif Efendi, Arap Zade Sadullah Efendi,
Hamdullah Efendi, Hekim Zade Hafidi Rıza Bey, Yusuf Zade, Raşit Zade
Cafer Bey, Melek Paşa Zade Abdülkadir Bey, Dürrü Zade Abit Efendi, Çar-
şanbalı Hoca Mehmet Efendi, İstanbul Kadısı Sadık Efendi.
«Muvacehede bulunan rical:
Kethüdayı Sadn Ali Ahmet Hulûsi Efendi, Defterdar Tahir Efendi,
Reisülküttap Şeyda Efendi, Tevkii Ataullah Efendi, Reisi Esbak Hâmit
Bey, Çavuşbaşı Vekili Ali Bey, Darphane Nazın Esat Efendi, Defterdan
Esbak Yusuf Efendi, Defter Emini Numan Efendi, Ruznamçei Evvel Mus
tafa Efendi, Muhasebei Evvel selâm Bey, Şehir Emini Hayrullah Efendi,
Baruthane Nazın Necip Efendi.
«Sultan Mahmudu Sani divanın teşekkülünü müteakip nutku âtiyi
söylemiştir:
«Cenabı Hakka çok şükürler olsun ki bu kulunu ecdadı izanımın na
il olmadıklan fethi mübine mazhar kıldı. Sizleri de bu hizmeti celilede
bulundurdu. Allah cümlenizden razı olsun. Sa’yiniz meşkûr olsun. Şim
diye kadar taifei bağiye yüzünden zuhura gelen nice mekruh işlere zaru
ri müsamaha olunmuştu. Elhamdülillâh cümlesi muzmahil oldu. Bundan
sonra ittihadı ârâ ile umuru memleketi tanzim ve ibadullahın ahvalini ıs
lah edelim. Ezcümle ol zümrei hasirenin yüzünden Devleti Aliyyenin müp
telâ olduğu masarifin cebir ve noksanı zımnında beytülmali müslimin ile
kat’a münasebeti olmıyan vc menasıbı divaniyyede istihdam olunmıyan
kesanın muhallefatı Mirîden zaptolunmakta idi. Evvelâ şu hususu meney-
ledim. Min ba'd o makule muhalefatı alınmasın. Sair mehamı umuru ad-
475

liyye ve mesalihi hayriyyeyi sîzler mütalâa ve müzakere ile arz ve inha
ediniz. Bende tesviyesine müsaade ederim. Her hususa ikdam ve ihtima
mın tamam mevsimidir. Mehamı umuru Mülkiyyenin tesis ve tensikma
dek cümleniz dairei Hümayunda ârâm ediniz. Kalben Kalıben birlikte
olalım) dedikten sonra mazulini Meşihate tevcihi ruyu iltifat ile:
(Mazulini Meşihat hane ve Sahilhanelerinde kûşe güzini uzlet olup
akran ve emsaliyle görüşmemek ve dilediği yere gidememek dein dirin
ise de badelyevm birbirinize gidiniz. Ve safa ve bal ile ülfet ve ünsiyyet
ediniz» demiştir» (1).
Devleti o günlerde pek ziyade ehemmiyet peyda eden Mora ihtilâli
hayli meşgul ediyordu. Mısırda bankaca gaile teşkil eyliyordu. Maamafih
Mehmet Ali Paşa şöyle böyle tatmin edildiği için Mora'mn teskinine oğlu
İbrahim Paşa kumandasında bir ordu gönderdi.
Muharebelerin böylece uzaması ve askerî teşkilâta girişilmiş olun
ması Malî müşkilâtı bir kat daha artırmış idi. 1242 (1826) senesinde sa
dır olan Hattı Hümayun paraca çekilen zaruretin derecesini göstermek
te, ve bu işlerden Padişah'in ne derece üzüldüğü de pek güzel anlaşılmak-
tadı.
Maliye tarihini alakadar eden Hattı Hümayun şudur:
«Geçende asakiri mansure masanfatı içün elde olan esham kavaimi
tezelden füruht olunamadığına mebni dört bin bu kadar keselik eshamın
nakde tebdili içün Mukataat Nazırının takriri balâsına Nazırı mumaileyh
le Darphane Nazırı söyleşüp çaresine baksınlar demiştim. Mesmuu Hüma
yunuma göre eshamın saklamadığının sebebi bundan mukaddem meclisin
birinde her kesin üzerinde bulunan eshamdan münasibi miktar almsm
gibi yad ve tizkâr olunmuş olduğundan beynennas bu kelâm şüyu bulmuş
olduğundan her kes geri çekildiklerinden işte maslahatın bu pereseye gel
mesine sebep oldu. Şimdiye dek şundan bundan tediye olunmak şartiyle
denilerek Darphaneden kati vafir akçe alındı şimdiye kadar tahsil olunup
yerine konulan nedir buraları hiç mülâhaza olunmuyor. Müteveffa Şeyda
Efendi'nin nükut ve mücevherat ve eşyayı sairesi şimdiye kadar ne mik
tara baliğ oldu. Müteveffayı mumaileyhin eniştesi Ahmet Efendi dedik
leri herif garip mizaç herkesin bildiğine göre Şeyda demek bu herif idi.
Defterdar ile Mukataat Nazın bu hususa memur kılınmışlar idi. Artık ya
vaş yavaş bu makule şeylerden bana infial gelmece başlıvor. Sen mu-
maileyhimaya trade Şahanemi beyan edesin gönderilecek akçeyi muhal-
lefatı mezkûreden bittahsil bir kadem akdem irsaline gayret olunsun
Hasbunallah ve nimelvekil» (2).
(1) Meşrutiyet Tarihi, Müellifi Ahmet Rasim Bey, Yeni Mecmua, No: 87, Sahlfe:
427 - 428.
(2) Lûtü Tarihi, Cilt -1 . Sahife : 58.
476

Yeniçerilerin ilgası üzerine (Asakiri Mansure) namiyle Nizamiye teş>
kilâtınm esası da bu zamanda kurulmuştur (1241/1826).
Yine bu münasebetle yeni teşkilât icrasına tevessül, ve yeni vergiler
ahzine de teşebbüs olundu. Evkaf Nazareti bu zamanda ihdas olunuyor,
o ana kadar birlikte idare olunan Darphane’den ayrılarak müstekıl bir
âmirin idaresine veriliyordu (1242/1827).
İhdas olunan Vergi ihtisap rüsumudur. Sonraki Temettü vergisinin
esasım teşkil eden bu resim Nizamiyye askerleri masanfına karşılık mak-
sadiyle, ve bilahara taşraya teşmil edilmek üzere iptida İstanbul'da «Rü
sumatı Cihadiyye» namiyle dükkânlardan ve erzaktan vergi ahzinden iba
rettir.
Muhtesip tâbiri eski İslâm Hükümetlerinde başlıyarak onun devamı
olan OsmanlIlarında daha iptidalarından itibaren mevcut bir tâbirdir, ve
Kadı gibi belediyye işleri meşgul olan memurun unvanıdır. Kadı ile Muh
tesip arasındaki fark şudur: Kadı bir davada ancak beyyine ile hükmet
tiği halde Mutesip beyyine siz yani delil ve ispat istemeksizin örfî ve İda
rî surette hükmedilebilirdi. Bir de Kadı Mülkiyye ve işlerine belediyyenin
hemen kâffesiyle beraber âsayiş ve inzibata da baktığı halde Muhtesip -
bilhassa Osmanlı teşekilâtmda - yalnız Zabıtai Belediye ile meşguldü; ve
bu gibi hususatta âdeta Kadının îcra Memuru idi.
Osmanlı Devletinin İdarî ve şerî teşkilâtında kendisinden evvel ge
len İslâm hükümetlerini taklit ettiğinden îhtisabı içinde de onlara uymuş
tur. Binaenaleyh hükümet tarafından her nereye Kadı gönderilmiş ise
orada bir de Muhtesep bulundurulmuştur.
ihtisap umuru iltizam usuliyle ve bir sene müddetle talibine ihale
olunur ve talip olandan Mukata bedeli namiyle bir para tahsil edilip ye
dine berat verilirdi. Fazla tafsilât için Osman Nuri Bey tarafından büyük
bir himmetle meydana getirilen Mecelle-i Omuru Belediyye (Cilt - 1, Sa-
hife: 309) unvanlı eserine müracaat kabil olan bu izahat gösteriyor ki Ih
tisap rüsumu 1241 senesinde ihdas edilmiş yeni bir şey değildir. Yalnız
vaktiyle başka başka ellerde, ve bir dereceye kadar gayri muntazam bir
surette tatbik oilman bu işe o tarihte daha iyi bir cereyan verilmiştir:
Yeni Teşkilât için bu suretle karşılık bulunmuş ise de ilk zamanlar
da tahsilât hakkiyle yapılamıyor, bu yüzden zarurî ve müstacel masrafla
rın ödenmesi kabil olamıyordu. Halbuki tahakkuk eden maaş ve masari
fin verilmesi muktazi görüldüğünden Defterdar îç Hâzineden para veril
mesi talebini havi esbabı mucibeli bir takrir takdim etti. Sultan Mahmu-
du manzuru olan bu takrir üzerine bir Hattı Hümayun ısdar etti. Maliye
Tarihi için pek mühim bir vesika olan Hattı Hümayun şudur:
477

«Benim Vezirim
Defterdarın akçe hususuna dair bend bend mufassal takriri ve Bel
grat Muhafızına gönderilecek akçeye mütedair diğer takriri ve gösterilen
surh mealleri malmu Hümayunum olmuştur. Masanfatı muharrerei ma
ilime içün tahsis olunan iratların husulü vakte muhtaç olduğu beyaniyle
fezlekesinde 32548 kese ve Belgrat Muhafızına irsali lâzımgelen sekiz yüz
kese ki ceman otuz üç bin üçyüz kırk sekiz kese akçe ita olunması niyzın-
dan ibaret oluyor. Vakıa tahsis olunan irad usulüne girinceye kadar iane
ye ihtiyaç derkâr olup ancak bu istida olunan mebaliğ hemen verilmek lâ-
zımgclse bundan sonra sehven şu madde geri kalmış yahut bu masarif te
muahharan zuhur etmiş denilerek bir taraftan yine talep olunacak ise
olvakıt maazallahiteâlâ akçenin vücudu bütün bütün mefkud olarak Mirî
Hâzinesinin ihtiyacı hudangerde cebi Hümayunumuz Hâzinesine dahi si
rayet ederek oldahi muhtacı iane olacağı âşikârdır. Bu cihetle Zatı Hüma
yunumuza mahsus masanfat ve mürettebatın idaresi dahi kesbi suubet
eylediği halde iki tarafın idaresi mütalâasında olmak ne derece düşvar
olacağından başka ilerude Moskovlunun ne veçhile hareket edeceği henüz
bilinemedcğiniden sonra bu akçesizlikle hal neye müncer olacağı edna
mülâhaza ile malûm olur. Fimabaat bu makule masarif içün tarafı Hüma
yunuma takrir takdim etmesine bitteahhüt söz verirseniz meblâğı mez-
kûrenin evvel beevvel verileceği toptan ve baki mah bemah itası icap
edenleri dahi beher mah çeste çeste tarafı Hümayunumdan irsal ederim
yok yine bundan sonra bir yol açtık diyerek takrir takdim olunacak ise
artık bundan iderisi bütün bütün akçeyi bitirmek olduğundan encamını
düşünüp şimdiden ana göre kati cevabını veresiz îşbu Hattı Hümayunu
mu Kethüdan ve Reis ile Defterdardan maadasına göstermeyüp hemen
beyninizde ne veçhile müzakere edersiniz olveçhile kararım arz ve takdim
eyleyesin».
Vak’anüvis; buna şu malûamatı ilâve ediyor:
«Bunun üzerine teveccühle müzakere olunduğuna dair malûmata
destires olmadım» ( 1 ).
Bir müddet sonra infisal etti ve ertesi sene İbrahim Ethem Efen-
di’nin yerine, ikinci defa, tayin edildi.
Keyfi hareketlerinden ve bir çok yolsuzluklara meydan verdiğinden
dolayı azil, ve yerine fenalıkları izaleye muktedir görülen Mukataat Na
zırı Esat Efendi tayin olundu (Recep 1243/1828).
Halefinin tercümei halinde aynen yazılı bulunan Hattı Hümayunda:
«Bir müddettenberu Defterdar olanların malûm olan hal ve mişvar-
lanndan mesnedi istifanın kadri mahvolmuş ve herkes istediği gibi iş gör-
(1) L ûtfi T arih i, Cilt -1, S a h if e : 164 -165.
478

dürmeği itiyat etmiş» oldukları yazılıdır ki bundan eslâfmdan bazıları gi
bi üç seneye varan Defterdarlığı zarfında hakkiyle bir iş görmediği, ve bil
hassa hükümet kudret ve nüfuzunun gösterecek medenî cesarete malik
olmadığı anlaşılmaktadır.
Bir müddet sonra infısal eden Atullah Efendi'nin yerine Rumeli
Deftardarlığına (Yenişehir Fener Defterdarı) tayin edildi.
Yenişehir’e muvasalatla işe mübaşeret eylediğini mutazammm tak
dim ettiği ariza ledelarz balâsına yazılan Hattı Hümayunda :
«Şu zahire hususunda kendi kâr ve temettüue bakmayup hemen
muktezayı memuriyyeti üzere Atina ve Ağnboz ve sair iktiza eden mahal
lere pevderpev zahire yetiştirmenin çaresine bezli makderet eylemesi ta
rafına tahrir olunsun».
yolunda dikkate değer bir emir verilmiştir.
Mahalline varır varmaz kırk bin kile zahire tertip ve tedarik eyli-
yerek beygirlerle mahalline sevka teşebbüs ettiğini ve külliyetli akçeye
lüzum görüneceğini» mübeyyin takdim eylediği diğer uzun arizanın ba
lâsına Maliye Tarihi ile ilgili olan da su Hattı Hümayun yazılmıştır:
«Manzurum olmuştur. Bu Yenişehir Defterdarlığına gidenler zarar
etmeyüp belki kârlı çıkıyorlar. Henüz maslahatına başlar başlamaz külli
yetli akçenin lüzumunu işar ediyor. Muktezayı memuriyyeti üzere hemen
zahairin celp ve tedarikine say’ü gayret eylesün badehu ilerude bu me-
muriyyetini de vaki olan sayve gayreti tebeyyün ettikte akçe de gönderi
lir. İktizasına göre cevap yazılsın»
Vak'anüvis; bunu yazdıktan sonra şu mühim mütalâayı da ilâve ey
liyor :
(«Saniha* ol vakit ekser memurların muayyen ve mukannen maaş
ve vazifeleri olmadığından doğru iş görenlerle irtikâba meyledenlerin far
kı müşkül olmak lâzım gelir: Binaenalyh herhangi memur bir masraf
defteri takdim etse behemehal sa'yi mirî namiyle tenzil edilir idi. Şu ha
lin cereyanı âmir ile memur arasında emniyetsizliği mucip olduihmdan
memur olduğu işin para kazanmağa tahammülü var denilerek irtikâp et
memiş olsa da yine o memura yükünü tutmuş nazariyle bakılır idi in-
tina» ( 1).
Bu işde haklı, Padişah Tarafından yazılan Hattı Hümayun ise yol
suzdur. Çünkü iş görebilmek paraya tevakkuf eder. Zahire mubavaa et
mek, sonra tedarik olunan zahireyi mahalline sevk eylemek ancak para
ile olur. Memurdan iş istiyen idare ona icap eden parayı hazırlayıp ver
meli, aksi takdirde ondan iş beklememelidir. Parasız iş yapanlar her tür
lü sui istimali göze alanlardır. Böylelerinden ise Hazine ile beraber mem-
(1) Lûtfl Tarihi, C ilt. 1. Sahlfe : 284-285.
479

leket te mutazarrır olur. Ancak Sultan Mahmud'u böyle mütalâalar yaz
maya sevkeden Malî zarurettir. Kendisi bile emrinin doğru bir şey olma
dığım bildiği halde sırf parasızlık zaruretiyle yazmış olması pek mel
huzdur.
Vak’anüvis'in mütalâası da bazı nokatı nazardan doğru değildir.
Bir defa doğru ile iğri, hırsız ile müştekim her zaman belli olur, işin tutu
mu bunun ayan beyan meydana kor. Maamafih hisap görüldüğü zaman
«Şayi Mirî* namiyle tevkifat icrasına kıyam olunması bir çok memurları
hisaplannı geniş tutmak zaruretinde bırakacağı şüphesizdir. Arada bazı
memurtar zarar görmüş olsalar bile binnetice mutazarrır olan yine Mil
let hâzinesidir. Fakat çok teessüf olunur ki böyle zararlı işler uzun zaman
devam edip durmuştur.
1244 (1828) de Orduya çağınlıp Kethüda Vekili tayin olundu. Erte
si sene istifa eylemiş, fakat yine o sene Şabanında (1830) Evkafı Hüma
yun Nazırlığına tayin olmuştur.
1247 senesi Şevvalinin on ikinci günü (1832) Ağa Hüseyin Paşa Se
raskerlik unvaniyle Anadolu canibi Serdarı Ekremi olması üzerine o
gün Nişancılık mansıbı ile Ordu Defterdarlığına tayin kılındı.
2. safer 1248 (1832) de yolda Adana havalisinde Piyas'ta öldü. Naaşı
îsîtanbul’a getirilip Harem İskelesinde yaptırdığı Camiin haziresine gö
müldü.
Kitabe! Seng! Mezarı
Hüvelbaki
1) İşbu camii şerif ve çeşme tahtında
2) Lâtif ve çeşme civarında mektebi münifin
3) Bânisi Şahib-ül-hayrat velhasenat
4) Eazımı ricali Devleti Aliyyeden rahmetlû
5) Ve Mağfiretlû Esseyyid Mehmet Tahir Efendi
6) Hazretleri Anadolu Canibi Defterdarı iken
7) Piyas nam mahalde eceli mevudiyle
8) Ma’tunen dan bakaya nhlat ve garikı deıyayı
9) Rahmet ve Firdevsi Cinana azimet etmiş olmakla
10) Ruhiçün Rızaen lillâhi teâlâ
11) Elfatiha
2. S. 1248
Yanında 1298 (1881) senesinde vefat eden zevcesi Fatıma tüzzehra,
1285 Şevvalinde (1869) irtihal eyliyen hemşiresi Şerife Hatime, 1243 se
nesi Cumadulevelinnin yirmi birinde (1827) ölen Validesi Şerife Saliha,
1245 (1829) da vefat eden kızı Şerife Fatıma, 1250 (1834) de ölen oğlu
480

Osman, 1284 senesi Rebiülewelinde vefat eden (1867) damadı Varidat
Muhasebesinde Selânik Vilâyeti Kâtibi Esseyyid Mustafa, Kerimesi İhsan
Hacer, 1293 (1877) de terki hayat eyliyen diğer damadı Fevzi Efendi'nin
mahdumu Tevfik Bey, 1260 (1845) senesinde irtihal eden öteki damadı
Serçuhadar Esseyyid Ömer Ağa zade Ser Bevvabini Rikâbı Hümayun Bey
ve 1273 (1856) da Mahmut Beyin oğlu Meclisi Vâlâ Odası Hulefasından
ve Rütbei Rabia ashabından Ömer Bey gömülüdür.
Resmî Gazete’de ölümü şöyle yazılıdır:
«Adana'nın ilerisinde harereti şems müessir olarak onların hava
sında vahamet olduğundan ve bazan da badı sem esliğinden Orduyu Hü
mayun Defterdarı Tahir Efendi esnayı rahta vefat etmiştir» (1).
Halk arasında Sultan Mahmut tarafından öldürülmüş olduğuna söy
lenmiş, hatta bu rivayet son zamanlarda yazılan eserlere kadar geçmiştir.
Şirketi Hayriyye İdaresince neşrolunan faideli bir salnamede (Ha
rem) İskelesi münasebetiyle şu malumat münderiçtir:
«Harem İskelesinde murabbauşşekil bir camii şerif vardır. Tarihi
inşası 1242 dir. Banisi Sultan Mahmudi Sani Defterdarlarından Tahir
Efendidir.
Rivavatı mahalliyedendir ki camii mezkûr hitama reside oldukta
Sultan Mahmud’a :
— Defterdar Tahir Efendi bir bir cami yaptırdı ki âsan Şahaneleri
yanında bulunmağa layıktır demişler. Hakanı müşarünileyh de bunun
üzerine gazaba gelerek Defterdarı mumaileyhin boynunu vurdurmuştur»
( 2 ).
Bu camii şerifin Selâtin camileri ile kıyas olunabilecek hiç bir ci
heti yoktur. Sultan Mahmud'un pek sevdiği Üsküdar'da Şemsi Paşa'daki
cami ile de büyük bir mubayenet arz etmez. Binaenaleyh o noktadan da
gazabı intaç edecek böyle bir sebep görülemez. Burası olduğu gibi Tahir
^fendinin bunun üzerine öldürülmüş olması da mümkün olamaz. Çünkü
cami 1242 de hitama ermiş, Tahir Efendi ise, ondan tam altı sene sonra,
yani 1248 de ölmüştür. Resmî Gazete güneş çarpmasından yolda vefat
ettiğini, hiç bir itiraz kabul etmiyecek surette, göstermiş olduğuna na
zaran «rivayatı mahalliye» nin kizbe müstenit olduğu derkârdır. Maahaza
yolda zehirlenmiş, yahut öldürülmüş olduğu, kuvvetli vesaik ile, isbat
olunabilirse o başka. Fakat eldeki vesikara nazaran biz bugün eceliyle
terki hayat ettiğini kabul etmek mecburiyyetindeyiz. Aksi sabit oluncaya
kadar bu böyledir.
(1) Takvim Vakayl, No: 34.

(2) Şirketi Hayriye Salnamesi, S a h lfe : 132.
481
F: 31-2
Vak'anüvis; ölümünü yazdıktan sonra: «Tahir Efendi'nin külliyet
li düyunu ve kesreti iyal ve evlâdı olduğundan tesviyei muhallefatına
ecillei ricali Devleti Aliyyeden Darphanei Amire Emini Sabıkı Ali Rıza
Efendi memur oldu» diyor. (1).
Kızı Rukiyve Hanımı 1247 (1832) senesinde Şıkkı Evvel Defterdarı
olan Ali Necip Efendiyle evlendirmiştir.
Evkaf tarihçesinde Nazareti hengâmındaki icraatı olmak üzere aşa
ğıdaki mevad yazılıdır:
«Emekyemez Hüsameddin Bey vakfı mütevelliyesi Fatma Hanımın
Gelibolu'da vefatı üzerine 15 Şevval 1246 (1831) de vakfı mezkûr Evkafı
Hümavun Nazaretine ilhak ile Vâkıfı mumaileyhin Galata’da inşa eyle
miş olduğu camii şerif tamir ve tecdit edildi.
«Defterdarı Şıkkı Evvel, Reisülküttap, Galata Sarayı Ağas., İstan
bul, Galata, Haslar, Üsküdar Kadıları, Haremevn Müfettişi Nazaretlerin-
de bulunan 632 aded evkaf Rebiülevvel 1247 (1831) de Evkaf Nazaretine
ilhakla muamelâtı Nazaret tekessür ettiğinden Kesedar, Zimmet Halife
si, Sergi Halifesi namlariyle mevcut olan memurivetlere mülhakat Baş-
kitabeti; mülhakat Gedikli Kitabeti, Ruznamçecilik unvaniyle üç memu
riyet ilâve olundu.
«Rebiülevvel 1247 (1831) de Evkaf hâzinesinin muamelâtı nakdiy-
yesiyle Beykoz'da bir çuha fabrikası inşa edildi. Istanbul Bilâdı Selâse'de
muhterik ve sair suretlerle harap olan seksen altı cami ve mescitler mek
tep ve çeşmelerin (1,836,026) kuruşla tamirine 8 Rebiülevvel 1247 (1831)
de îradei Seniyye sudur etti. 8 Cumadelahire 1247 (1831) de Galata .Sa
rayı Ağası ve Defterdar ve Reis Efendiler ve 12 Recep D247 (1831) de Rap-
tan Paşa ve Çavuşbaşı nazaretlerinde bulunan evkaf Nazarete ilhak kı
lındı.
«Yahya Efendi Dergâh ve camii şerifi tamir ve civarına mektep ve
altına Muvakkithane ve hademesine vazaif tertip, Medinei Münevverede
• Mescidi Kubba ve sair makamatı aliyye ve medrese, dershane, kütüpha
ne müceddeden bina ve bazı mesacit, medaris, çeşme tamir edildi.
«Müderrisinden Mehmet Muhsin Efendi 16 Cumadelahire 1247
(1831) de Bursa ve havadisindeki evkafın taharrisine memur edildi.
«Uşak'ta Canilik Aşireti tarafından imal edilmek üzere Ravzai Mu-
tahherei Seyyidülenam için 4202 zirai mimari 14 parmak kayalçamn ima-
’ine 22 Şaban 1247 (1832) de İdarei Senniye sudur etti» (2).
(1) Lûtfi T arihi, C ilt-4, S ah ife: 116.

(2) Evkafı H üm ayun N azaretinin Tarihçi T eşkilâtı ve N azzarm teracü m ü ahvali.
M üellifleri tbn ilem in M ahm ut K em al ve H üsyin H üsam ettin, S a h ife : 42 - 46.
482

Harem İskelesinde mevcut iki çeşmeden biri Tarih Efendinin eseri
hayrıdır. Üzerinde (Ve minelma külli şeyin hay) Ayeti Kerimesi ve aye
ti celilenin alt tarafında da (1242) rakamı mevcuttur.
1243 (1827) de tanzim eylediği vakfiyyede camii şerifte her sene
Mevlidi Şerif okunması meşrut olduğu yazılıdır.
Orduda vefat edip naaşınm İstanbul'a getirildiğini yazan Sicilli Os-
mani (Cilt-3, Sahife: 245) fazla olarak «Umuru hisabiyeye âgâh, kân-
güzar bir zat idi» diyor.
Elhac İbrahim Ethem Paşa

İkinci Sultan Mahmud devri riçalinden Reisülküttap Şeyda Meh
met Efendi mensublanndan Safranbolulu Hacı Halil Efendi’nin oğludur.
(D.
1206 senesinde (1791) İstanbul’da Hocapaşa civarında Alvan Ma
hallesinde doğdu.
İptidai ve Rüşti tahsilini mahallesindeki mektepte gördükten son
ra Babı Defteri Kalemlerinde Baş Muhasebeye çirağ edildi. O zaman he
nüz on sekiz yaşında bulunuyordu.
Muhasebeye devama başladığını ertesi senesi Suriye (Şam) Valili
ğine tayin olunan Gürcü Sülevman Paşa ile birlikte gitmiş, ve Hacfariza-
sını ifadan sonra avdet etmekle o tarihten itibaren «Hacı» şöhretiyle anıl
maya başlamıştır.
Tekrar devama başladığı Muhasebede tedricen terakki ederek Hace-
gândan oldu, ve menasıbı Divaniyede istihdam olundu.
Muhtelif hidematta bulunduktan, liyakat ve gayretini 'gösterdikten
sonra (1242) (1827) de Şıkkı Evvel Defterdarı oldu. Memuriyyeti imtidat
etmiyerek ertesi sene infisal etmekle surezlu İsmail Bey’in Muhallefatmı
kabza memur edildi.
Dönüşü müteakip 1244 Şevval tevcihatmda (1829) Tophane Nazare-
tine nasbolunarak bir kaç sene hizmetten sonra infisal eyledi.
1247 (1832) de Surre Eminliğine tayin edildi. Ancak o sırada Mı
sırlıların harben Anadolu'ya tecavüze başlamalariyle Şam’a varmadan
Surei Hümayun Halebe gidip diğer emre intizar etmesi lüzumu kendisi
ne tebliğ kılındı. Biraz sonra Emanatı Seniyyeyi Kethüdasiyle İstanbul’a
iade ederek kendisi, geniş selâhiyetle Anadolu'ya memur ve Sei dan
(1) Torunu rahm etli Hüseyin tKâzım Bey (Şeyh Muhsin! F ail) bahası (Kadri Bey m er
hum un kendi el yazısıyla yazılı göterdigl tercüm e! hal varakasına nazaran Hacı
H alil E tendi Dergâhı Ali Gedikli’lerinden idi. Paşanın annesi H azretl H ûdal evlâ
dından T ürbedar Sofu M ehm et Dede m erhum un kerim esi Naile Hanım dı.
483

Ekrem nasbolunan Hüseyin Paşa'nm maiyyetine Konya’da iltihak eyledi.
O sırada öden Tahir Efendi'nin yerine Ordu Defterdarı oldu.
1248 (1833) senesinde Mısır'a gönderildi (1). Kadri Bey merhum
bu memuriyetlerinden bahsederken «O zaman vapur olmadığından Ter
sanede hazırlanan bir Firkateyn ile otuz altı günde İstanbul'dan İsken
deriye'ye giderek bir kaç ayda ikmali hizmetle yine bu gemi ile avdet
etti» diyor.
Vak'anüvis; ilhak olunan mahallerle beraber eyalât ve elviyei Mıs-
riyye'nin tanzimatı mülkiyye ve hususatı sairesine müteferri bazı mesa-
lihin tesviyesi memuriyyetiyle Esbak Defterdar Hacı Ethem Efendi cani
bi Mısır'a izam olundu» dediği gibi bir kaç satır aşağıda memur olduğu
işleri daha ziyade tavzih eyliyor. Malî Tarihini de ilgilendiren bu izahat
şöyledir: >
«Mısır’a olan esas memuriyyeti mukaddem ve muahhar Mısır’a il
hak olunan eyalat Ve elviyenin kuyudi aklâma tatbikan emvali mürette-
besini Mehmet Ali Paşaya beyan ile bu emvalin ve tekasiti Mırriyye za-
maiminin sureti istihsali ve badeezin bunları vakit ü zamanlarında ifa
sına rabıta ve nizam ve umuru Maliyyeye müteallik diğer hususata karar
vermek ve politikaca bazı şeylerin sırası düştükçe tefhim eylemekten
ibaret imiş* ( 2 ).
Malûmat almak için 'müracaat ettiğim Hüseyin Kâzım Bey (ölümü
(1934) Büyük Babasının Mısır Memuriyyetine dair takdim ettiği lâyiha
dan da bahis buyurmuşlardı. Verdiği kayıtlar arasında lâyihanın zuhur
etmemesi üzerine bunula daha bazı malûmat ricasını havi yazdığım mek
tuba verdikleri cevap malûmatı ihtiva ettiğinden aynen derç olunur:
Azizim Zeki Bey Beylerbeyi 26 Haziran 1338

İstediğiniz malûmatı, bendenizden daha iyi bilen, Muhyiddin Bey’e
yazdırıp takdim ettim. O da pederimin hemşire zadesidir. Mısır memu-
riyyetinden avdette Sultan Mahmud’a takdim edilen lâyihanın yanması
şayanı teesüftür. Pederimden menkuldür ki bu lâyihada Mehmet Ali’nin
Mısın bırakmıya razı olacağı ve fakat bunun mukabilinde Bağdad'ı iste
diği ve kendisinden sonra da evlâdının bu Kıtada vârisi Hükümet olma
larını şart koştuğu muharrer imiş. Sait Halim Paşa merhum bir gün
böyle bir söz Mısır Saraymca mütevatir idi. Fakat asimi ve kime söyle
diğini bilemiyorum, öğrendiğime çok memnun oldum - demiştir. Bu gi
bi hakayıkı tarihiyyenin zaman geçtikçe unutulması şayanı teessüftür.
(1) K adri Beyin yazdığı tercllm ei (halde 1246 senesi gösterilm ekte ise de Vak'anüvis
Lûtfi Efendi 1248 senesinde gösteriyor, ve o sene vekayii m eyam nda yazıyor.
(2) L ûtfi Tarihi, C ilt-4, Sahife : 31.
484

«Bir de Büyük Pederimin Şıkkı Evvel Defterdarlığına tayini hakkın
da Sadrâzam Selim Paşa’nın tezkerei maruzası sureti vardı, t ki gündür
aradığım halde bunu da bulamadım. Bu tezkirenin yanında harfiyyen ve
aynen Sultan Mahmud'un şu iradesi yazılı idi. «Benim Vezirim îşbu tel
hisin mucibince iktizaları icra ve badii intibah olmak içün bir nüshası
halefe ita olunsun.» Çünkü Selim Paşa selefin evinde kapanıp ve perde
lerini indirip oturmasını ve kimse ile ihtilâtta bulunmamasını tevsiye
ediyordu, ki o asrın azil ve nasıplannda cari olan itiyadatı bildiren şayanı
ibret hadisattandır. Muhiddin Bey'in verdiği malûmatın mahv ve ispatı
reyinize ve takdirinize mevdudur.
Arzı ihlâs ile mubahiyim azizim.
Muhlisiniz
Hüseyin Kâz.m»
Muhiddin Beyefendi Paşa'nın Mısır memuriyyetini, ve lâyihanın ah
fadından Aziz Bey’in nezdinde mahfuz iken Aksaray yangınında yandığı
nı kaydettikten sonra diyor k i: «Elhac Edhem Paşa son eyyamı hayatın
da Mısır seyahatim evlâdına hikâye ederken Mehmet Ali'nin harekât, mü-
temerridanesine karşı (Siz son demi hayatınızda aklınızı gaybederek
öleceksiziniz) tâbiriyle sert bir mukabelede bulunduğunu söylermiş»
Mısır'dan avdetinde Tevkii oldu 1249 (1834) da Defter Emaneti
ilâveten uhdesine tevcih olundu. I
1252 Cumadelevvelinin on ikinci günü (1836) Haremeyni Şerifeyn
Evkafı Nazaretine nasbolundu. j
«Evkaf Nezareti Tarihçei Teşkilâtı ve Nüzzann tercümei Ahvali»
İlkin Darüssade Ağalan'n.n idaresinde bulunan Haremyn Evkafı'ndan
ve Nazaretin teşkili tarihinden bahsederken bu bapta şu malûmatı ve
riyor :
«Nezaret ve Müdiriyyetin başka başka zatlar uhdesinde bulunması
tevisi umuru istilzam eylediği gibi Nazif Efendi’nin aczinden dolayı me-
salihi mezbure kesbi intizam edemediği cihetle Darüssaade Ağası Nezare-
ten af ve Müdürlük terk ile Nezaret ve Müdiriyyet tevhit edilerek (Hare
meyni Şerifeyni Evkaf Nezareti) unvanıvle ricalden Defter Emini Hacı
Hacı Edhem Efendi'ye tevcihi ve Haremeyini Şerifeyne hürmeten Naza-
reti mezkûre rütbei sâlise ricalinin cümlesine takdim olunarak tevcihatı
Hümayun Ve Teşrifat defterlerine o suretle kaydı hususlarına 12 Cumade-
lulâ 1252 de Iradei Seniyye sadır oldu» (1).
(1) Hüseyin H üsnü Paşa'nın Tercüm ei hail Sicilli O sm anl’de '(C ilt-2, S a h ile : 215) te
yazılı ise de Abdullah Beyin tercüm ei haline d air (bir m alûm at elde edilem em iştir.
485

Yine o sırada Şeyhülislâmın nazareti altında bulunan Evkafın ida
resi de bu Nezarete verilmekle Hacı Edhem Efendi'ye on bin kuruş maaş
tahsis kıl.ndı.
Sonradan bu Nezaret Evkafı Hümayun Nazaretine ilhakan Hasip Pa-
şa’ya tefviz kılındığından Hacı Edhem Efendi 1254 senesi Rebiülevvelin-
de (1838) Dan Şûrayı Babıâli âzalığına memur, ve muahharan münfasıl
oldu.
Cumadelulâ 1255 (1839)) da 'Maliye Nezaretinin iki kısma tefriki
ile teşkil olunan Hazaini Âmire Defterdarlığa, tayin edildi.
Maliye Nazareti tekrar teşkil ve Defterdarlık ilga olunduğundan 14
Zilkide 1255 (1840) da Meclisi Vâlâ azalığma naklolundu.
1256 senesi Recebinin on üçüncü günü, (1840) Tanzimat. Hayriyye
icabında mevcud hazineler birleştirilmek suretiyle teşkil olunan Umuru
Maliye Nezareti'nin vazaifi tekessür ve ehemmiyet kesbettiğinden «Mec
lisi Muhasebei Maliyye» namiyle teşkiline lüzum görünen Meclisin reis
liğine tayin kılındı, yine o sene Zilkidesinde (1841) Adana'ya memur ol
makla istifa eyledi: «Bilâ özür istifa etmek yakışıksız olduğundan hane
sinde ikametine» iradei Seniyye sadır oldu.
1257 senesi Recebinde (1842), ikinci defa Meclisi Vâlâ Azalığma,
ertesi sene Saferinde (1842) Masanfat Nazırlığına nasb, ve yine o sene
Zilkidesinde (1842 azl edildi.
1262 senesi Saferinde, (1846) ikinci defa, Masanfat Nazın, aynı sene
Zilkidesinde (1846) ikinci defa, Meclisi Muhasebei Maliye Reisi oldu.
1265 Rebiülevvelinde (1849) infisal eyledi.
1268 Muharreminde (1851) Vezirlik rütbesiyle Şeyhülhurrem oldu.
Haçtan sonra 1268 Zilhiccesinde (1853) öldü.
Kadri Bey merhum diyor k i: «İki yüz altmış sekiz senei iıicriyesin-
de gitmiş ve altmış dokuz senesi Zilhiccesinde ikinci defa menasiki Haccı
Şerifi ifa ederken Kurban Bayramının iptida günü Mena’da hastalanıp
ikmali enfası madudei hayat etmiştir ki hayatı müstean altmış üçten
ibarettir»
Oğlu yine rahmetli Kadri Bey şekil ve şemailiyle ahvali hususiye-
sine dair şu malûmatı için şöyle diyor:
«Levni esmer, boyu orta, gözleri elâ ve dairesi vasi, kaşlan mutavas
sıt, sakalı siyah, burnunun ortası yüksekçe, güler yüzlü, münekkah sözlü,
sükûtu nutkuna galip, asabi mizaç bir kimse olup mizah ve letaife mail,
müddetülömür muhribi hayat olan müskirat nev’ini ağzına almamış,
nargile içmekten başka malâyaniye meyletmemiş, tarikatı Kadiriyyeye
ve fıkhı şerife müntesip, nik ü bedi fârik, yalan söylemez, hak sözü söyle
mekten hiç kimseye karşı çekinmez, elfazı şenia istimalinden begayet
müçtenip olmakla birini tekdir edeceği sırada en fâhiş tefevvüh ettiği
486

söz «hay habis hay bâtıl» lâfızlarına münhasır kalır, ve temini kelâm için
en büyük kısmı «alettahkik» lâfzından ibaret olur idi. Geceleri az uyku
uyuyup tilâveti Kuranı kerim etmek, ve teşbih ve tehlil ile imran ezman
eylemek, ve kış ve yaz mevsimlerinde güneşin tulûundan evvel sabah na
mazım kılmak, ve vücuhu malûme üzere kıraette hıfzı metin olduğundan
sabahlan ve akşamlan cemaat hazır olur ise imam olmak mutadı idi.»
Sicilli Osmani müellifi (Cilt-1, Sahife: 314) tercümei halini, mu
tadı veçhile muhtasaran yazdıktan sonra «Müsin, mütefattm, sahibi ser
veti azime idi» diyor.
Muhiddin Bey evlâdlan hakkında şu malûmatı lütfetmişlerdir. Ay
nen ve maatteşekkür yazıyorum:
«Merhum Elhac Edhem Paşa’nm Hatice Münire Hanım isminde bir
kerimesi ve Ahmet Tevfik Bey, Ali Muhhiddin Bey, Mehmet Abdülkadir
Bey isminde üç mahdumu dünyaya gelmiştir. Valideleri Rabia Hanımdır.
Çerkes-ül-asıldır. Hatice Hanım 1244 senei hicriyesinde (1828) tevellüt
edip 1258 (1843) de Nakibüleşraf ve Reisülulema Hasan Tahsin-ül-hüseyni
Bey’in mahdumu Mustafa Nuri Bey’e tezviç edilmiştir.
«Ahmet Tevfik Bey merhum 1261 (1845) tarihinde Maliye Kâtibi
Muavini idi. Maliye Nazırı meşhur Nafiz Paşaya damat olup canibi Hi
cazda irtihal etmiştir. Aziz Bey namında bir mahdumu var idi, Maliye
Nazaretinde tahrirat Kaleminde mümeyyiz idi. Merhumdur.
«Ali Muhyiddin Bey; pederinin Şeyhülharemi Nebevi olmasından,
ve orada irtihalinden sonra biraderi Ahmet Tevfik Bey merhumla bera
ber canibi Hicaza azimet ve avdet etmiş olmasından dolayı Hacı unva
nını ihraz etmiştir. Maliye Mektubi Odasına müdavim idi. Elsinei selâ-
sede şiir ve inşaya kadir, edebiyata muhib idi. Meşhur Namık Kemal ve
Şinasi merhumlarla ülfet ve refakat ederdi. Yusuf ve Galip Paşa mer
humların Maliye Nazırlıklarında Mühürdarlıklarmı idare ederek müşa-
rünileyhimaya kıymettar muavenette bulunur idi. Onlar da bu zatı yan
larından ayırmazlardı. Galip Paşa merhumun son Selânik Valiliğinde
iken Vilâyet Mektubi Vekâletinde ve bir müddet de Sirez Sancağı Muta
sarrıflığı Vekâletinde bulunmuştu. 1313 (1895) tarihinde Dersaadete av
detle irtihal etmiştir.
«Mehmet Kadri Bey; kezalik Maliye Nazareti aklâm ve devairinde
ve en son Maliye Müsteşarlığında bulunup Trabzon Valiliğine tayini mü
nasebetiyle mesleki mâliyeden ayrılmıştı. Müşarünileyh dahi haizi ilim
ve irfan olup şiddeti zekâ ve kuvveti hafıza ve vüsati ihatası meşhur idi.
Her bulunduğu işde selâhiyyeti resmiyesi fevkinde bir nüfuza malik ve
akranına hâkimane faik olur ve her gördüğü görüştüğü her nevi men
subu âli ve âdi simaların mahabbet ve itimadını azami derecede kazanırdı.
Yegâne mahdumu Hüseyin Kâzım Beyefendi dahi malûmat ve müktese-
487

batı ilmiyyece asrımızın fendi olmakla ilmen ve kemalen pederine faik
ve elsinei garbiyyeye vakıf olup Meşrutiyete kadar Devlet hizmeti kabul
etmemiş ve metrukâtı pederle geçinmiş ve andan sonra îzmirden Mebus
intihap olunmuş ve binnihaye serez Mutasarrıflığı, Selânik Valiliği ve
binnihaye Evkaf Nezaretinde bulunmuş ve rüfekasınm mesleki idarece
gösterdikleri mübalâtsızlıktan dolayı istifa etmiştir.
«Damadı Mustafa Nuri Bey; Babı âli devairi aklâmmdan neşet edip
Sinop, Kengırı, Menteşe, Karahisan Sahip, Kayseri ve Cebeli Bereket
Sancaklan Mutasarrıflıklarında bulunmuş ve Rumeli Payesini ihraz ile
1303 (1885) tarihinde Kanlıca'da pederi merhumun sahilhanesinde vefat
etmiştir. Eyüp’te Mihrimah Sultan Türbesi hatiresinde metfundur.
«Hatice Münire Hanımdan Fatma Zehra Hanım, Mehmet Ali ve
Fehim namında pek küçük iken vefat eden çocuklardan maada Mehmet
Bahaeddin, Ahmet Muhyittin, Hasan, Tahsin isminde dört evlâdı tevellüt
etmiştir. Müşarünileyha Hatice Münire Hanım 1281 (1864) senesinde
irtihal edip ceddi Karakulak Halil Efendi ve validesi Rabia Hanımların
metfun oldukları Karacaahmet Kabristanında metfundur.
«Hatice Hanımın kerimesi Fatma Hanım Musul Valisi Esbak înce
Bayraktar Zade Mehmet Paşa'nm mahdumu Mahmut Bey'e 1278 (1861)
tarihinde tezviç edilip Mehmet Nureddin isminde bir oğlu dünyaya gel
miştir. Nureddin Bey; mesleki etıbbaya ragıp olup Tıbbiyei Askeriye'de
tahsilini ikmal ve badehu, 1305 (1887) de, Parise azimetle tevsii malûmat
ederek Mirilivarlığa irtika ve Mektebi Tıbbiyede muallimliğe devam
ederek Sultan Abdülhamid'i Saninin mesane hastalığının ağırlaşması üze
rine ameliyat icrasiyle müşarünileyhi tehlikei mevtten kurtarmakla Fe
rikliğe nail olmuştu. Artık Sultam müşarünileyh kendisini Mabeynde
alıkoymuş ve hal' vukuunda Padişahın yanında bulunması husamasına
ser reştei intikam olmakla Divanı Harplerde süründürülmüş ve beraet
ettiği halde idareten nefiy edilmiş ve rütbesi tasfiye sırasında Miralaylığa
tenzil edilip tekaüt olmuştur.
Mehmet Bahaeddin Bay; tariki İlmîye intisap ve tahsili ulûmu âliye-
ye ihtimam ve ahzi icazet ve Müderrisliğe nailiyyetle devrimedaris ve ih
razı rütbei mevleviyyetle bekâm olup Anadolu Hisarı'nda körfezde ceddi
nakibüleşraf Tahsin Bey sahilhanesinde 1318 (1900) tarihinde vefat edip
Anadolu Hisarında metfundur.
«Diğer mahdumu Muhziddin Bey pederiyle Sinopta azimet ve Liva
aklâmma bir müddet mülâzemet ve Liva Evrak Müdürlüğü, Tahrirat Mü-
sevvitliği, Meclisi İdare Başkitabeti gibi hidematta istihdam olunmuş ve
pederinin infisalinde bilisrifa Dersaadete avdetle Maliye Nazaretinin Va
ridatı Umumiyye Tahrirat Odasına dehalet ve dayısı müşarünileyh Kadri
Beyefendinin kalemi mezbur Müdürü bulunması usulü kitabet ve inşayı
488

tahsil ve muamelâtı âliyeye kesbi vukuf arzusunun teshiline pek ziyade
medar olmuş ve aklâmı Mâliyede bir müddet istihdam ve aşar memuri
yeti ve Nazareti hizmetleriyle Kastamonu, Edime ve elviyei mülhakada
bir müddet cevelândan ve Trabzon, Halep, Diyanbekir, Kosova, Ankara
Defterdarlıklarında, Vali Vekâletlerinde ve Meclisi Maliye âzalığiyle Posta
ve Telgraf Nazareti Muhasebeciliğinde kırk yedi sene kadar ifayı hiz
metten sonra 1334 (1918) senesinde tekaüdü icra kılınmıştır.
Mehmet Emin ve Mehmet Ali, Safiye, Hatice, Saadet ve şeref isimle
rinde altı evlâdı dünyaya gelip Hatice merhum, Mehmet Emin Şehit ol
muş, ve diğerleri berhayat bulunmuştur. «Bu kıymettar malûmatı lütfe
den işte bu Muhiddin Beydir.»
«Hasan Tahsin Bey; Adliye Nazareti ve badehu Hariciye Nazareti
aklâmında müstahdem olmuş ve Şehbenderlikle bir müddet lvranya,
Köstence, Tiflis, Rumiye ve nihayet Savucblak Şehbenderi iken Harbi
Umumide Osmanlı Ordusunun harekâtı sırasında orası bir müddet idarei
Osmaniyeye geçtiği cihetle umuru mülkiyyesini idare etmiş ve Rusların
galebe ve istilâsı üzerine Dersaadete avdet eylemiştir.»
Muhiddin Bey'in lütfettikleri malûmat burada sona eriyor. Hüseyin
Kâzım Beyefendi de bu bapta bazı malûmat vermişlerdir ki yukarıdaki
leri kısmen ikmal edeceği cihetle onlar da aynen aşağıya konulmuştur :
«Hacı Ali Beyin Didar Hanım namında bir kızı vardı. Divanı Muha
sebat âzasından İbrahim Beyin zevcesi idi. Evlâdı olmadı. Didar Hanım
1336 (1920) senesinde vefat etti.
«Ahmet Bey'in Nafiz Paşa kerimesinden Aziz Bey namında bir mah
dumu vardı, ki Maliye Memurlarından olduğu Muhziddin Beyin izahatın
da mezkûrdur. Aziz Bey'in Ahmet Bey namındaki mahdumu elyevm Mâ
liyede müstahdemdir. Aziz Bey’in bir kızı da vardı ki (Izar Hanım) Sü-
feradan Asım Bey merhumun (Bir aralık İzmir'de Vali Muavini idi)
zevcesi idi. Bunların da Nimet fıthat namlarında iki kızlan oldu. Nimet
Hanım Aydın Valisi Macit Bey'in zevcesidir. Fıtnat Hanım Berlin Sefiri
Galip Beyin oğlu Hamdi Beyin (Binbaşılıktan müteka’t) zevcesidir. Ber-
hayattırlar.
«Hacı Ali Bey; biraderinin vefatını müteakip onun zevcesi (Nafiz
Paşa kerimesi) ile izdivaç etmişti.
«Pederimin tarihi vefatı 1318 senesi Kânunu sanisinin onundadır.
(1903) Bendenizden başka oğlu ve kızı yoktur.
«Hafideleri Fatime Rikkat ve Nazan ikisi de kızdır.
«Fatime Rikkat Reşid Paşa Zade İsmail Beyle izdivaç etmiştir»
489

All Necip Paşa
\ eniçerlikten yetişerek uzun müddet Kandiye Valiliğinde bulunup
orada vefat eden Hüseyin Hüsnü Paşazade Kapucu Başılardan Abdullah
Bey'in oğludur. (1). İyice bir tahsilden sonra Defterlik dairesine girdi.
Derece derece terakki ile Hacegândan oldu.
1232 (1821) de Kalyonlar Kâtibi, ve biraderinin Tepedelenli Ali ve
Işkodralı İbrahim Paşa'lann aralarım bulmak, için Mora’ya gidişinde
vekâleten Çavuşbaşı, 1240 Şabanında (1825) Cebehane Nazın, sonra ilâ
veten Vüzera Kapu Kethüdası oldu. 1243 (1827) de Tophane Nazın, er
tesi sene Muharreminin yirmi dördüncü günü (1828) Esat Efendinin
yerine Şıkkı Evvel Defterdan oldu.
Keçeci Zade İzzet Molla'mn, Defterdarlığına söylediği tarih:
Ali Bey oldu Defterdan mukil
1244
Yine o sene şevalinde <1829) Sadaret Kethüdası, 1246 Saferinde,
(1830). ikinci defa. Şıkkı Evvel Defterdan oldu.
1324 (1908) intilafına kadar «Bedel Askeri» adı altında gayri müs-
limlerdcn alman cizye bu defaki Defterdarlığında esaslı bir değişikliğe
uğramış cibayeti de daha salim bir usule bağlanmıştır.
Süleyman Sudi Efendi merhumun bu bapta verdiği izahat ehem-
miyyetli olmakla beraber Tarihi Maliye de taallûku hasebeiyle aynen
naklolundu.
«Cizye kaleminin yedi vahitten zaptolunmak kaidseinin tesisinden
ve her taraf için de Dersaadetten müstekıl cizyedarlar tayin ve izam kı
lınmak usulünün sahai icraya vazından sonra işbu cizyedarlann icraatı
âsandan olarak Memaliki Mahrusanın cizyeleri merkezce kalem kalem
tertip olunmağa başlamış ve bu tertibatın neticesinden olmak üzere me
selâ :
îki Sancağın ve yahut mevkiinde göre üç ve beş ve on kazanın ciz
yeleri birleştirilerek bir adama ihale edilmiş olan faraza: iki Sancaktan
ibaret bir kalem cizyenin usulü cibayetini ol adam yalnız başına bece-
remiyeceği dahi nazan mülâhazaya alınıp o adamın da muhavveli uhdei
idaresi olan Cizye Kaleminin ifrazatını şuna buna ilzamına mesağ gös
terilmiş ve bu vaziyyetten sonra ötede beride bir çok fenalıklar zuhura
gelmeğe başlamış ve ahaliden fahiş Hatlarla ve sair türlü türlü namlarla
Cizye tahsil olunageldiği rivayetleri çoğalmış olduğundan bu fenalıklara
bir netice vermek için bin iki yüz kırk altı tarihinde kaleme alınıp neşir
ve ilân olunan bir kıt'a Kararnamede, fimabaat ahaliden gerek Cizyedar
(1) Hüseyin H üsnü P aşa’n ın Tercüm ei hali Sicilli O sm ani’de (C ilt-2, S a h ile : 215) te
yazılı İse de Abdullah Bey’İn tercüm ei haline d a ir b ir m alûm at elde edileme-
m iştir.
49 0

ve gerek tahsildar Ve gerekse hükkâm caniplerinden küşadiyye ve ikra-
miyyc ve bahanei saire ile bir habbe ve bir akçe alınmaması, ve Derissa-
detten maada taşra cizyeleri hakkında icra kılınmak üzere âlâ evraka
iki buçuk, evsat evraka bin buçuk, ve edna evraka bir kuruş zammolun-
ması ve zammı mezkûrdan âlâda ikisinin, evsatta birinin, ednada yarı
mının maaş olarak cizyedarlara terkiyle kusur kalacak yarımşar kuru
şundan dörder paranın harcı aklâm olmak üzere mahallerine ve yedi
şer parasından kefilleme akçesine mukabilen ve dokuzar parasının da
Ceride odası’nın maaş ve masanfına tahsisan Hazinei Âmireye teslim
kılınması ve bunlardan başka cizyedarlar taraflarından memur olacak
kolcuların kaza ve nevahi ve kurada müddeti ikametlerinde masanfı
zaruriyyeleri için reaya taraflarından beher neferine yüzer dirhem nam
aziz ve binek hayvanlarına birer kutu şair ve dörder kıyye saman verilip
bunlardan fazla bir şey verilmemesi ve bu sırada artık Cizye hususunda
kalem itibarı usulünün dahi feshiyle Cizyei şeriyyenin tahrir defterleri
mucibince mevcut görünen reayanın rüusuna göre hisap olunup tebey-
yiin eden miktarları üzerlerine her kaza için başka bohçalar tertip ve ayrı
nyn mühürler hakkettirilmesi, ve bir kaza için hazırlanan bohçaların
yine ol kazaya mahsus olan mühür ile temhir edlimesi, ve yine bir kaaz-
nm cizyesi umumen bir mültezime ilzam olunmıvarak cizye cibayet ve
tahsili vazifesinin her kazanın âyan ve Voyvodalarına ihale kılınması,
nizama raptedilmiş ise de, bu nizamın cümlei mukarreratından olan za-
mimei vergi meselesi cizyedarlar için yine medarı teaddi ittihaz olunagel-
ği anlaşıldığından bin iki yüz kırk dokuz senesinde sadır olan bir Ka
rarname ile de bu usullerden sarfınazar olunarak, badema Cizye kuyudu
iktizasınca her kazamn cizye evrakı başka başka tefrik olunmasiyle be
raber olkaza ve Sancak her kimin uhdesine ihale olmuş ise cizyelerinin
dahi ana ihalesiyle maslahatın teşevvüşten kurtarılması ve tahsildariyye
ve kefilleme ve harçı aklâm misillû şeyler dahi reayalardan başka alın-
mıyarak asıl verecekleri Cizye'ye dahil olmak ve bundan böyle mezkûr
tahsildariyye ve kefilleme ve harçı aklâm gibi şeyler merkezce tefrik olu
narak mahallerine eda ve cizyesi emaneten idare idare kılman mahaller
de dahi bu usulün icra kılınması hususları nizama raptolunarak her ta
rafa ilân ve işaa ettirilmiştir» ( 1 )
Edirne'ye kadar gelen Ruslarla bir çok yerlerin terkini, ve mühimce
bir tazminat itasını kabul eden «Edirne Muahedesi» akdolunduğu gibi
ondan sonra da Devlet gaileden hali kalmamış, ve bilhassa Mısır mese
lesi Devleti iyice yormuştur. İşte bu haller karşısında Malî müzayeka şid
detle baş göstermişti.
1248 (1832) senesinde Bosna'da tecemmüüne lüzum görülen aske
rin aylıklariyle tayınlarına verilmesi lâzımgelen yüz otuz bin kuruşun
(1) D efteri M uktesıd, Müellifi Süleyman Sudi, C iît-1 , S a h ile : 127-129.
491

tediyesinde müşkilât görülmüş, ve bunun üzerine karşılık tedariki ça
resine girişilmiş idi.
Vak’anüvis: keyfiyyeti yazdıktan sonra dikkate değer bu mutalâyı
ilâve ediyor:
«Hatıra.- Devleti Aliyyenin daha olvakıt Mâliyece muzayekası oldu
ğu karaini zamaniyye ile malûm ise de irat ve masrafça muvazene usu
lüne fevkalâde ehemmiyet ve riayet olunur ve muvazenenin haricinde bir
masraf zuhurunda mehmaemken varidatı madudeye serpintisi dokun-
durulmıyarak tesviyesi çaresine bakılır imiş. Demek olur ki daha ol va-
kıtlaıda hevayı hatırada istikraz yıldızlan doğmamış gûya ortaklık ka
ranlıkta uykuda imiş sonraki uyanıklık boyanıklığı netice vermiştir» ( 2 ).
Sultan Mahmut; Saltanatının sonlarına doğru Vüzera ve Vükelâ ile
temayüz eden Devlet erkânının konak ve yalılarına gitmiye, ve o suretle
kendilerini taltif etmiye başlamış idi. Bu cümleden olarak 1248 (1832)
senesinde bir gün Ali Bey'in Ortaköy'deki yalısma da teşrifi Şahane vuku
bulmuş, ve bu ziyaretin bir hatırası olmak üzere kendisine pırlanta ile
murassa bir tasviri Hümayunun hediyye eylemiştir.
Maliye işlerinin biri Şıkkı Evvel, diğeri Mansure Defterdarlığı, ve
üçüncüsü de Darphanei Âmire olmak üzere üç yerde görülmesi, ve vari
datın aidiyyetinde ihtilâf hudusiyle beraber fazla masraf ihtiyarı mecbu-
riyyeti nazarı dikkate alınarak 1251 senesi Cumadelahınnda (J835) Şıkkı
Evvel Defterdarlığı lâğv ve ona müteferri vazaif Darphanei Âmire Def
terdarlığı namiyle Ali Rıza Efendi uhdesine tevcih olundu. Açıkta kalan
Ali Necip Bey’e de on bin kuruş maaş bağlandı.
1253 Cumadelahınnda (1837) Mühimmatı Harbiye Nazın 1258
Rebiülahirinde (1843) vezirlik rütbesiyle Valide Sultan Kethüdası, Cuma-
delahınn de de Hazinei Hassa Nazın oldu, ve yine o sene sonlannda
azledildi.
1256 senesi sonlannda (1840) Meclisi Vâlâ Âzası, 1257 Rebiülahirin-
de, (1842) ikinci defa. Mühimmatı Harbiyye Nazın oldu.
1261 Rebiülevvelinin on birinde (1845) öldü.
Eyüp'te gömülüdür.
Sicilli Osmani (Cilt-3, Sahife! 568) kısaca tercümei halini yazdık
tan sonra «Müdebbir, muktedir, afif idi» diyor.
Rical ve ekâbiri Devletten ve aynı zamanda erbabı fazıl ve kemalden
olan kardeşi Hüsnü Bey'in tercümei hali Sicilli Osmani'de (Cilt 2, Sahife:
175) şöyle yazılıdır:
«(Hüsnü Hüseyin Bey) Hüseyin Hüsnü Paşa mahdumu Abdullah
Bey sulbünden 1186 (1772) de tevellüt eylemiştir. Mektubii Defteriden
(2) L ûtfi T arihi, C ilt - 4, Sahife : 66.
492

neş'etle Sei Halife olamadığına iğbirar ile kayın pederi Abdülkerim da
madı Mehmet Efendiy’e Bursa’ya gitti ve orada menfi bulunan Abdullah
Berri Efendiyle kesbi ünsiyyet eyledi. Badehu on sene müddet trad
Kesedarı olup Hocalık rütbesiyle Tepedelenli Ali ve tşkodra’lı İbrahim
Paşalar beyinlerini telif zımnında Arnavutluğa azimet edip 1222 (1307)
de Orduda Defterdar Mektupçusu oldu. 1222 Rebiülevvelinde (1807)
emekçi ve 1226 (1812) de Şıkkı Evvel Defterdarı olup 227 (1813) de Eğri-
dere Penkasına nefi edildi. Az müddette iynöz tahvil ile Dersaadete
avdet ettirilmiş ve Bağdad'a Teşrifat ile gönderilip avdette 228 (1813)
de Reisülküttap olmuştur. 1229 Muharreminde (1813) Baş Muhasebeci
oldu. 230 (1814) de Cephane Nazın olup Kâtip oğlu emvalini getirmeğe
İzmir'e gönderildi. O esnada Asitane Cizyedarlığı zammedildi. Az mü-
dette azille 31 Şevvalinde yine Baş Muhasebeci olup, 32 (1817) de ipka
ile 34 Şevvalinde (1819) Ruznamei Evvel ve Zilkadesinin onunda Ça-
vuşbaşı, 236 Cumadelevvelinin (1821) dördünde Tevkii, o sene Şevvalin
de (1821) Büyük Ruznameci, 37 (1822) de Defter Emini, müteakiben
Darphane Nazın, 38 Zilkidesinde (1824) Tersane Emini, 40 Cumadelev-
velde (1825) Mora Ordusu Defterdan, 41 Rebiülevvelinde (1825) Çavuş-
başı, 43 Recebinde (1828) Mukataat Nazın oldu. Mahdumu Amedi Hule-
fasından (Emin Bey’in) vefatı hasebiyle müteessiren 1244 Cumadelevve
linin (1828) yirmi dördündü fevt oldu. Eyyüp'te Türbe civannda metfun
dur. Sinni Altmışa karip idi. Dirayet ve fatanet sahibi olup kimseye kö
tülük etmeği sevmez idi. Mazhan hüsnü teveccüdü Padişahi olmuştu.
Mahdumu (Abdi Bey) Haceğândan ve Mektubii Sadaret Hulefasmdan
olup 238 (1822) de Gurebayı Yesar Kâtibi idi. Bir mahdumu da (Kâmil
Bey) olup bu da Mektupçu olup Haceğândan idi.»
Hüsnü Beyin Tercümei halinde tashih oluncak bir nokta vardır :
Hüsnü Bey Şıkkı Evvel Defterdan olmamıştır. Gösterilen tarihte Defter
dar Mustafa Efendi idi.
Sadık Mehmet Efendi

Cağaloğlu’nda sakin bir Muytabın oğludur (1). Üç yaşında, henüz
sabi denilecek bir halde ana ve babadan, ve tam manasiylc her türlü hi
mayeden mahrum kalınca mahalle halkının teşebbüsiyle o civar sakin
lerinden, ve hayır ve hasenat sahihlerinden Mektubii Sadn Âli Halifesi
İbrahim Huldi Efendi evlâtlığa kabul etti (2). Bu haynhah zat yedirip
(1) M uhtelif ta rih î m üracaat olunm asına rağm en babasının ism ine ve nereli oldu
ğuna d air b ir kayıt ve m alûm ata rastlanm am ıştır.
(2) «r(Huldi Efendi) kalem den yetişip Haceğândan oldu. 1236 ZiDddesinin üçünde
(1621) fevt oldu. Edim ekaprsm da m etfundur.» Sicilli Osman! (Cilt -2, Sahife: 281).
493

içirdikten başka evlâdı gibi okuyup yazmasına itina eyledi, ve o surette
büyüttü.
Okuyup yazmayı ilerletince, ve bulûğ haddma varmak suretiyle iş
görebilecek bir hale gelince Mektubii Defteri Baş Halifesi Esat Efendi’-
nin tevessutiyle Mektubii Defteri Odasına girdi. îstidad ve gayreti saye
sinde her gördüğünü belliyor, ve o zamanm usulünce bir mektep vazifesi
gören kalemde o da emsali gibi her gün malûmatını arttırmaktan geri
kalmıyordu.
Aradan bir müddet geçince tuhaf bir teklife maruz kaldı, ve mey
dana gelen vaziyyet yüzünden kalemi terk etmekten başka çare göremedi.
Mesele şudur : Esat Efendi istidadını görerek illetli kıziyle evlen
dirmek suretiyle damat edinmek istedi. Teklifi reddetmesi yüzünden
âmirle memur arasında bir soğukluk hasıl oldu. Bu vaziyyet karşısında
daha ziyade devama imkân göremediği için kalemi terk ile vaktin Mısır
Mollasına intisap ile Mısır'a kadar gitmeye mecbur oldu.
Bir müddet sonra avdetinde yine mahallesi sakinlerinden Şıkkı Sâ-
lis Defterdarı Ataullah Bey'in delâletiyle Şıkkı Evvel Defterdarı Ali Necip
Bey’le münasebet peyda, ve mumaileyh biraderi Hüsnü Beye tavsiye
etmekle 1255 (1839) senesinde Orduya götürüp Amedi Odasına çırağ
ettirdi. Hüsnü Bey Reis olunca iktidar ve liyakatim takdir etmekle, ken
disine Mühürdar edindi, ve bu sayede zeamete nali oldu.
Seferin hitamiyle Ordunun İstanbul’a dönüşünde Odaya devama
başlıyınca bazı münasebetlerle istidadını Saray'a ulaştırmaya muvaffak
olduğundan atıyyei Şahane ile taltif edildiği gibi Enveri Efendi'nin Bey-
likçiliğe nakli üzerine Âmediciliğe tayin edildi (1232/1817).
Memuriyyetine Pertev Paşa’nın söylediği tarih :
Mübarek ede Mevlâ Hazreti Sadık Efendi kim
Odur erbabı feyzin serbülendi oldu Amedci
Teşekkür birle Pertev söyledim tarihin ihvana
Huda lûtfeyledüp Sadık Efendi oldu Amedci
1232
Pertev Paşanın böyle bir tarihine mazhariyet iktidarını tasdik ve
teslim için kâfi olan bu memuriyyeti «eslâfından ziyade vaka’ ve itibar
ile» üç sene sürüp Reisülküttap Hamit Bey'in evza ve etvanndan dilkir
olması üzerine istifasiyle sona uğradı 1236 Şevval tevcihatında (1821)
uhdesine Büyük Tezkerecelik tevcih olunmak suretiyle az zaman sonra
tekrar Devlet hizmetine girdi.
1238 Saferinin beşinde, (1822) kendisini bir türlü çekemiyen, Hâmit
Bey’in yerine Reisülküttap oldu.
«Sefine-tür-rüesa» bu münasebetle diyor ki «Miri mumaileyh yerine
Riyaseti tahsil ve namusunu tekmil eyledi».
494

Bu ifade gösteriyor ki Âmedcilikten çekilişi her halde dağdağalı bir
surette vaki olmuştur. Fakat mevcud eserler bu hususta fazla izahat ve
riyor, yalnız Hâmit Bey ile aralarında münaferet ve bir çekememezlik
olduğu kaydolunmakla iktifa olunuyor.
1239 Rebiülahirin on sekizinde (1823) Sadaret Kethüdası oldu.
Sefine; terfii münasebetiyle: «Süleyman Efendi yerine Sadareti
Uzma Kethüdalığına menkul ve gayeti ikbal ve itibar ile vasılı eazzi me
mul olup çıkmağa «Sadrâzam olmağa» bir derece kaldı» dedikten sonra
onun bu derece yüksekişini bir çoklarının çekememeye başladıklarım an
latmak maksadiyle:
Sipihri naze nedir ol şuhu cefapişede bu istidrac «beyti ile zurefa
hakkında terennüm etmeğe başladılar» diyor ( 1 ).
Keçeci Zade İzzet Mollanın bu münasebetle söylediği tarih :
Galibi Asaf şiyem oldu vekili Saltanat
Bazı tebdilâtla tedbir kıldı ol müşir
İzzet tevfikıne makrun ede her halde
Kethüdasiyle Veziri Azam Rabbı Kadir
Asdı kayı devleti ntarihi cevherdar olur
Kendine âlemde Sadık Kethüda buldu Vezir
1239
1241 Şevvalinde (1826) memuriyyeti Tophane Nazaretine tahvil, ve
bu suretle rütbesi tenzil olundu.
Yeniçerilerin ilgası hâdisesinde alâkadar addedilerek Amasya’ya
sürüldü (Zilkide 1241/1826).
Ellimizde vesaik olmamakla beraber bir az evvel Kethüdalıktan ten
zil edildiğine bakarak kazaya daha doğrusu kendisini çekemiyenlerin ih
tiraslarına kurban olduğuna hükmedebiliriz. Çünkü Sadık Efendi gibi
değerli bir zatın böyle bir küçüklüğe tenezzül edeceğine kolay kolay ih
timal verilemez. Meğer ki sınıfının tenzilinden tutulduğu gayz ve ihtirasın
şevkiyle vaki olmuş olsun.
1243 (1827) de menfası Bursa'ya tahvil edildi.
1244 Muharreminde (1828) aff olunup İstanbul’a gelişinin üçüncü
günü Tersane Emini, ve yine o sene Şevvalinde, (1829) Ali Necip Bey'in
yerine. Şıkkı Evvel Defterdarı oldu.
Defterdarlığı Rusya ile girişilen harbin en elim bir safhasında vaki
olmuştu. Filvaki 1243 (1827) Mora istiklâlinin Devletçe tasdik olunma
ması yüzünden, Çar Aleksandr, ilâm harb etmiş, ve sevkettiği ordular
Anadolu’dan, Rumeli'den hududu aşmaya başlamıştı.
(1) Seflnetllrrtlesa Sahife : 194, aynı eser Cevdet Paşa'nın (Tarihi Cevdet, Cilt • 12, Sa
h if e : 97) evvelki tevcihat tarihini Cemaziyelevvel gösteriyor.
495

Yeniçeriler henüz ortadan kaldırılmış, Nizamı Cedit teşkilâtı da
hakkiyle yerleşmemiş olduğundan Ruslara karşı kuvvetli bir ordu çıkarı
lamadı. Anadolu'da Ah'saka, Kars Kalelerini ele geçiren Moskoflar Er-
zurumu da zaptetmiş, Bayburd’a doğru ilerliyorlardı. Rumeli’de Tuna'yı
Balkanları aşmışlar, harbin ikinci senesinde Edirne yolunu tutturmuş
lardı. Günün birinde Edirne'nin, bu eski Payitahtın, sukutu ortalıkta top
gibi patladı. Oradan ve etraf ve civarından canlarını kurtarmak istiyen-
ler perişan bir halde İstanbul'a sığınıyor, onların böyle perişan bir suret
te gelmeleri Paytaht halkını fevkâlâde müteellim eyliyordu Müdafaa im
kânı olmadığı bu hengâmda nihayet Prusya Elçisinin tavassutiyle musa-
lâha teşebbüsüne girişmekten başka çare yoktu. Kısa bir mütareke üze
rine tayin olunan murahhaslar 1245 senesi Saferinin yirmi dördüncü günü
(1829) Edirne’ye vapur ile Tekfürdağına gönderildi. Sadık Efendi Mu
rahhası Evvel tayin olunmuş, maiyyetine bir kaç zat ile bir de tercüman
terfik kılınmış idi.
Rusların tekliflerini, iyi kötü bütün istediklerini, kabul zaruri idi.
İşte bu zaruret şevkiyle «Edirne Muahedesi» namiyle maruf olan elim
muahedenin kabulüne mecburiyyet hasil oldu.
Edime Muahedesi Asya’da Gürcistan'dan bir parçayı, Avrupa’da
tekmil Besarabya'yı Ruslara bırakıyor, Yunanistan'm istiklâlini de
Babıâli tasdik eyliyordu.
Ruslar hükümet merkezine kadar gelmiş, ve İstanbul müdafaası
mahrum bulunmuş olduğu bu hengâmda böyle elim bir muahedenin ka
bulünde zaruret derkâr ise de mürahhas heyetinin bu müzakere sırasın
da gösterdiği cehalet bir türlü affolunmaz.
Vaziyyetin ne derece elim olduğunu anlamak için bu hâdiselerin
yazılı bulunduğu eserlere, ve o meyanda Sultan Mahmud'un «Bihikmeti
Huda asakiri Islâmiyyeye havf ve dehşet ânz olmuş ve şu civarlarda
lâzım-ül-muhafaza olan mahallere asker ik'adı müyesser olamamış ve
ahalli Âsitane'nin işe yaramıyacaklan evveldenberi malûm ise de bu defa
bir kat dahi meydana çıkmış» ibarelerinin muhtevi Lûtfi Tarihi'ndeki
(Cilt-2, Sahife : 116) Hattı Hümayununa müracaat kâfidir.
Sultan Mahmud’un İstanbullulara isnat ettiği beceriksizlik ve kor
kaklığı zaman onların lehine halletmiştir. Birinci Cihan Harbinda ve has-
satan Çanakkale'de Paytaht halkının gösterdiği cesaret ve fedakârlık, ve
hassatan mühim bir yekûn teşkil etmek itibariye İhtiyat Zabitlerinin ib
raz eyledikleri gayret ve şecaat doğrusu takdirlere lâyıktır. Demek oluyor
ki o zamanlarda İstanbul halkından hakkiyle istifade olunamaması teş
kilâtın noksanından, ve istihdam yolunun bilinmemesinden ileri gelmiş
tir. Zaten bu illet yalnız Saltanat merkezi için değil bütün memleket
için vardı. Bir çok hususatta maatteessüf bugün bile bütün kuvvadan
496

istifade yolunu bilemiyoruz, Hazine üstünde oturduğumuz halde açlık
tan kutulamıyorur.
Bahis mevzuu olan cihet Anadolu hududu meselesinin tahdidi sıra
sında meydana çıkmıştır. Rusya Murahhasları kendilerinde kalacak ve
geri verilecek yerleri haritada göstermeleriyle Osmanlı Murahhasları* şu
gösterilen mahaller bizim meçhulümüzdür haritada gerçi elvan ile göste
rilmiş ise de içimizde buraları bilir adam olmadığından aklımızın ereceği
surette beyanı icap eder» demişler, ve gariptir ki Paytahtta Divanı Hü
mayunda müzakere olunurken de bütün Hey'et mevki tayininden âciz
olmalariyle celp olunan Mühendishane Hocası Ali Bey de «Sen Nikola
Limanı» m haritada gösteremediğinden Rusya Murahhaslarından istizah
için Sadık Efendiye emir verilmiştir.
tkinci Sultan Mahmud; Hattı Hümayunlarından birinde Lûtfi tarihi,
Cilt-2, Sahife : 118) bunun için «Reis İngiltere ve Nemçe Elçilerine sual
etsin» bile diyordu.
Görülüyor ki mağlûbiyyetin esbabı ne şudur he de budur, bildir ■
Cihalet....
Devlet tamam üçyüz sene bu kahir düşmanın mağlûbu olmuş, fakat
maatteessüf onu yenecek ciddi bir tedbire baş vurmamıştır. Hala bu işin
lâyıkıyle belledilememiş olmasına da ne demeli.
Muahede akdolununca Murahhaslar karşılıklı hediyye alıp verdi
ler. Rusya Elçisinin Sadık Efendiye verdiği hediyyelerin müfredatı şun
lardır : Mücevher kütü, samur tulum, 40 çifte ham surk, kakum tulum,
bir miktar çay ve ravend.
Ruslara verilenler ise her biri o zamanm parasiyle kırk elli bin ku
ruş değerinde mücevherlerdi.
Muahede şartlarından biri de tazminat verilmesi idi, Edirne'nin
tahliyesi de tazminatın ödenmesine muallak idi.
Devlet fevkalâde müzayaka içindeydi. Dış Hâzinede tamamını değil
yarısını, hatta dörtte birini ödeyecek para yoktu. Onun için İç Hâzineden
yardım olunması maksadiyle Padişaha müracaat olundu.
Sultan Mahmud Kaymakam Paşaya gönderdiği Hattı Hümayun hem
bu para meselesini izah ediyor, hem de kendisinin endişelerini gösteriyor.
iBnaenaleyh Malî tarih için mühim bir vesika olmak itibariyle aynen
yazıldı:
«Kaymakam Paşa
İşbu mufassal takririnle mukaddem ve muahhar gelen evrak ve tah
riratı saire malûmum olmuştur. Şu Edime ve civarında olan kazalardan
Rusyalının bir gün evvel çıkarılıp tahliye kılınması münasip olacağından
şu mevaddı selâseden olan tazmini ticaret akçesinin irsali ve Sırpluya
497
F: 32-2
dair Fermanın biran akdem yetiştirilip diğer Yerköyü maddesinin şim
dilik sözle savuşturulup ileride icap ve iktizasına bakılması elzem gö
ründüğünden Sırpluya dair Fermanın balâsı Hattı Hümayunumla tez
yin ve tarafına irsal edilmişti. Ancak bu taksiti evvel akçesinin topu al
tı bin kese akçeden ibaret ise de umumi olarak hiç olmazsa nısfı msfına
karip olarak sizler bir yere gelipte vüsunuz mertebeye kadar iblâğ edip
te badehu tarafımdan istizanı lâzimeden iken oralardan hiç bahse ginni-
yerek düzgünce cevap ile tarafımızdan akçeyi istemeniz doğrusu pek ga
rip şeydir. Bu seferin açılmasına ben sebep olmadım. Cümleniz bilittifak
bunun üzerine karar vermiş olduğunuzdan muktazayı vaktü hale göre
akçe ve ciheti saire ile ne veçhile muavenet eylediğimi her biriniz inkâr
edemezsiniz. Rusaylı Edirne'yi istilâ etmeksizin şu Edirne'ye bir hal olur
sa artık olmadık fenalıklar zuhur edeceğini hatta olvakıt yazmıştım mas
lahat gereği gibi ağırlaştığı gibi cümleniz şaşırıp saçmalamağa başladınız
sizin bu halinize bakıp benimle beraber çalışıp çabalayacak meydanda
kimseyi göremediğimden bizzarur bu misillû dinen ve mülken kabul olu-
namıyacak teklifleri kabul etmekliğe muztar ve mecbur oldum. Artık
şu bu lâzım değil şu altı bin keselik altım ben veriyorum lâkin geriki tak
sitlerin siz çare ve tedbirini düşünüpana göre davranasınız her barı gi-
ram tarafımıza tahmil edip te kendi usulünüze halel verecek şeylerden
geri dururcasına muameleniz artık pek ağır gelmeğe başladı» ( 1).
Bunun üzerine iane defteri açılmış, on bin altı yüz kese toplan
mıştır.
Bağdat Valisi Davut Paşa pek ziyade nüfuz peyda eylemekle bera
ber Merkeze para göndermemeye de başlaması hakkında Hünkârın gaza
bını davet etmiş ise de haiz olduğu nüfuz dolayısiyle doğrudan doğruya
azli gayri kabil görüldüğünden, müverrihin garip tabirince, «İmali per-
gân iğfal yolunda edilen müzakeratı hafiyye ve mahsusanm fezlekesinde»
Devleti Aliyyenin duçar olduğu gavaili harbiyye ve asakiri muntazama
masarifi ile muahede gereğince Rusya Devletine ödenecek tazminata kar
şılık olmak üzere diğer servet erbabına ve eyaletlere kıyasen Davut Paşa
ya tarholunacak ianei tahsil ve îranlı ile münaziünfih olan bazı mevaddı
tesviye etmek ve Bağdat irsaliyesinden başka Mısır Eyaletine muadil se
nevi mühimce bir para tertip ve o esnada İran'a iltica eden Baban Muta
sarrıfı Mahmut Paşa’ya dair icab eden müzakereleri yapmak gibi mü
him vazifelerle 1246 (1820) da Bağdad’a gönderilmesi kararlaştı. Karar
kendisine tebliğ olununca bir taraftan bu memuriyeti kabul etmek iste
memekle beraber diğer taraftan usulen talimat istedi. Verdiği takrir üzeri
ne ittihaz olunan garib kararda «Sadık Efendi ile Vükelâyı haziranın Bağ
dat'ça hasbelvukuf farkları olmayıp talimat itası ise malûmata mütevakkıf
(1) Lûtfl Tarihi, C i l t . l . S ahlfe: 123.
498

olduğundan mahalline vusulünde icabı maslahata göre hareketi lâzım ge
leceği» gösterildi. Kimsenin yükü üzerine almak istemediğini gören Sul
tan Mahmud Şirkâtibi Mustafa Efendi ile Mabeyni Hümayuna gelip gö
rüşmesi emretti.
Vak’anüvis Lûtfi Efendi buna dair bir kayıt ve malûmata rastlama
dığı için o sırada sağ olan Mustafa Paşaya müracaatla malûmat istemiş
o da kendisine «Sadık Efendi olvakıt benimle gelip görüşmemiştir. Fakat
bir gün Mabeyni Hümayunda yanıma gelip Sadık Efendi'nin Bağdat
memuriyetinden afvına tavassutum için bir çok altın getirdiğini söyleyin
ce ben Devletçe tayin olunmuş böyle bir zatın memuriyyetine karışamam
deyu sarrafı yanımdan koğdum bu kadar şey hatırda kalmıştır dediler»
diyor, ve şunu da ilâve eyliyor:
«Müşarünileyhin bu ifadelerine nazaran Sadık Efendi caiz ki diğer
bir vasıta ile talimat almış olsun» ( 1).
Sadık Efendi hareket hattına dair Mabeynden Padişahtan talimat
değil belki nasihat almıştır. Çünkü Devlet erkânının habersiz olduğu hal
lerden Mabeynin haberdar olmasına, ve Sadrazamın veremediği talimatı
Padişahın vermesine imkân yoktur. Yalnız acınacak cihet memleketin
meçhuliyyetle, ve daha doğrusu ceh ile idare edilmek istenilmesi, ve
bundan da hayır umulmasıdır.
Davut Paşa hasislikle maruf idi. Para almak imkânı bulunmadığı
bahis mevzuu olmuş, taltif yoliyle bir şey koparabilmek hususu ileri sü
rülmüştür. Buna dair Hattı Hümayun sadır olduğu gibi «Sadık Efendi
dirayetli ve maslahata ötedenberi âşinâ olmakla artık ana göre tenfiz ve
icrasına dikkat eylesin» yolunda diğer bir Hattı Hümayun da ısdar olun
du. Bunun üzerine kurtuluş olmadığına kanaat getiren Sadık Efendi ve
rilen elli bin kuruş harcırah ve otuz bin kuruş nüzül ücreti ile esbabı se-
feriyesini hazırladı, ve kendisine terfik olunan Divanı Hümayun kalemi
Serâmedanından Cenap Efendi ile Rebiülevvelde, Bağdat yolunu tuttu.
Babıâli; hareket tarzına ve ittihaz eylediği tedbirlerle elde ettiği se
merenin neticesine dair kendisinden haber beklerken öldüğüne dair, bir
birini mütenakız iki ariza aldı. Bunlardan birisi öldürüldüğünü, diğeri
eceliyle vefat ettiğini bildiriyordu. Birincisini Halep Valisi Ali Rıza Paşa
göndermiş, ve Sadık Efendinin Davut Paşa tarafından katlettirildiğini
haber vermişti. İkincisini ise Davut Paşa gönderiyor, ve bunda Sadık
Efendi'nin eceliyle terki hayat eylediğini bildiriyordu. Bunlardan hangisi
doğru olduğu düşünülürken Davut Paşa'mn İstanbul’daki Sarrafının
Bağdatta mütemekkin oğlu tarafından İbranî lisaniyle gönderilen bir
(1) Lûtfi Tarihi, a i t - 3. Sahife : 117.
499

mektup meseleyi halletti : Sadık Efendinin Davut Paşa tarafından öldü
rülmüş olduğu anlaşıldı.
Vak’anüvis, ölümü hakkında, Ali Rıba Paşa'nın iş'anna dayanarak
«Sadık Efendiye Bağdattan üç konak mesafeye lieclilistikbal Mas
raf Efendi gönderilmiş ve Bagdad a dühulü günü vücuh ve ulema alay
ile istikbaline çıkarılıp memleket kenarında masraf konağına misafir ve
rilmiştir. Ertesi günü Valiyi görüp avdet eylemiştir. Bir gün sonra Şeyh
Abdülkadir Kuddise Sırreh mütevellisi Nakip Kaymakamı Esseyyid
Mahmut Efendi Sadık Efendi'nin ziyaretine geldikte Paşanın mazul ve
kendisinin memur olduğunu mübeyyin Nakibe verdiği tezkireye kanaat
etmeyip Mirahur Süleyman Ağa'ya hediyye gönderdiği mücevher kutu
içinde Paşanın azline dair pusla göndermiştir. Bu haller Davut Paşa’ya
bildirildikte gece adamlar gönderip Sadık Efendiyi idam ettirmiş ve er
tesi günü Paşa Sadık Efendi'nin hareketi memlekete ve ahaliye mızır ol
duğundan müşarünileyhi hapis ile keyfiyyeti deri Devlete yazdım kılıklı
havadisleri ahaliye ilân eylemiştir. Bir kaç gün sonra İstanbul'dan Sadık
Efendiye gelen tatar dahi menzilisuvan adem olmuştur» (1).
Lûtfi Efendi terikesi hakkında da şu malûmatı vermektedir :
«Sadık Efendi'nin Bagdad'da zuhur eden iki yük eli altıbin bu ka
dar kuruş terikesi esmanı İstanbul'a gönderilmiştir. Terikede çıkan sekiz
on kadar Miri şallarını tevkifine dair Ali Rıza Paşa’nın Kapu Kethüdasına
gönderdiği şukkanın kenarına yazılan arzın suretidir:
«Sadık Efendinin İstanbul’daki muhallefat ve nükut ve hanesi ev
lât ve ayaline terkle Mirînin muzayıkasma medar olmak için bu paranın
yüz elli bin kuruşu bina eminlerine verilip kusurunun alftma farazallah
veresesine taksimi için sehim kavaimi itasma Defter Emini Ali Bey me
mur olmuştur»
Yine Lûtfi Efendi; «Şûrayı Devlet Âzayı kirammdan Bağdadî Emin
Efendi» vasıtasiyle muttali olduğu kaydiyle öldürülüşü lıakkmda aşağı
daki malûmatı vermektedir:
«Sadık Efendi’nin izalei vücuduna karar verildiği fıkrasına kadar
mesmuatı âcizanem bu malûmata muvafık olup işlerisi işbu malûmattan
yazılmıştır şöyle k i: Asakiri nizamiyyeden bir Yüzbaşı ile bir Mülâzımı
keine bazı taksirat azv olduğundan cezadan havfle istihma için müşarü
nileyhin hanesine firar etsinler derdesti giriftlerine memur büyücek bazı
zabıtan bunları takip ile teslim olunmalarım teklif eylesinler beheme
hal himayelerine kıyam olunacağı cihetle olvakıt ahizlerine memur olan
lar meşacereye ve Sadık Efendi'nin hiddetini celp edecek bazı muameleye
(1) Lûtfi Tarihi, C ilt-3, S aihife : 123.
500

mubaderet olundukta işi büyülterek ve (bir 'arbede çıkarmasına çalışıla
rak ol aralık müşarünileyhi idam etsinler sonradan buna sebep Sadık
Efendi oldu deyu derban şevketkarara arz ve inha ile tebriyei zimmet
eylemeye çalışsınlar. Vakıi işbu tedbir veçhile iki zabit firar suretinde
müşarünileyhin misafir olduğu haneye varmış ve dehaletlerinin kabu-
liyle istihlâslannı niyaz ve istirham eylemişler ise de derdest ve giriftle
rine memur olan zabıtan vürut ve firari olduklarım ifade eylediklerinde
asakiri nizamiyye işine müdahale edilemiyeceğinin beyaniyle ahz ü gi
rift olunarak kışlalarına izamları hususu Sadık Efendi canibinden gelen
zabitlere bildirilmiş ve anlar dahi firarileri alıp gitmeleriyle maksada
zaferyap olamamışlardır.
«İşbu tedbirin ademi tesiri mülâbesesiyle artık bu meselenin vukuu
akşamı yatsudan sonra bir tabur asakiri nizamiyye Sadık Efendi’nin mi
safir olduğu hane etrafını sardıklarından sonra Mirahur Süleyman Ağa
ile merkum Mehmet Efendi hanei mezkûrun bir odasında olduğu halde
Paşanın İkinci Çuhadan Ramazan Ağa ile Süleyman Ağa'nın Kavaslann-
dan Halit Kavas aldıklan talimat üzerine Efendinin tevabiat ve Ağalan-
nı lâzım gelen odalara ithal ile kapulanna karakollar tayin eyledikten
sonra Sadık Efendinin bulunduğu mahalle bir sureti müthişe ve kerihe
ile dühullerinde sebebi vürutlann sormuş Ve anlar dahi keyfiyyeti me-
muriyyetlerini ifade eyledikte biçare Sadık Efendi pek çok suz ü küdaz
ile aman Ağa bana kıyma Efendimizin eteklerini ayaklannı öperim ve
istediklerini yapanm bir kerre bu dediğimi git hakipaylanna arz eyle
betekrar katlimi emrederye ferman kendilerinindir demiş ve bir çok yal
varmış ise de senkü alenden saht olan Ramazanı bi amanın kalbine ade
mi tesir ile bu evvelden gerek idi şimdi iş işden geçti diyerek hemen Halit
kavasm kılıcı gaytanını o mazlum ve mağdurun boynuna iterek derhal
idam eylemiş ve keyfiyyeti makamı tebşirde Davut Paşa ya bildirmişler
dir. Pasa merkim ol aralık hanei mezkûrun civarında İmamı Azam Kapı-
sı'nın balâsında tebdil olarak bir kaç köleleriyle "oturur İve gelecek habere
muntazır bulunurmuş. İşbu haberin vusulu anda maktulün olduğu ha
neye varıp eseri hayatı kalıp kalmadığını tahkik için eliyle ağzına ayna
tutarak mematım tahkikten sonra izharı teessüf ve tçlehhüfle cenazesi
ni hanei mezkûrun karşısında olan dış Kale Tabyalarından Sabuncular
Tabyası nın zirinde bir mahalle defnettirmiştir. Vukuu halin şuyuundan
ihtiraz ile namizaç ve hastadır deyu halka ilân edilmiş 4se de hakikat
madde o gece ahaliişehrin bir kısmına malûm olduktan başka alessabah
bayii kedanın malûmu olmasiyle beraber yine inamizaç olunduğunu işaa
ile Paşa tarafından beher gün tabip Andonaki vizitesine götürülür ve arar
lık aralık çiçek ve şükûfeler gibi nesneler irsaliyle istifsarı hatır olunur
idi. Her ne hal ise bu hadisenin vukuu kulübe dehşet ve efkâra hayret
vermiş ve Padişahı müşarünileyh :dahi meseleyi her ne suretle yazmış ise
501

işaratın dan nik ü bed bir haber alamamış olduğundan emri müdafaaya
kıyam ve esbab ve levazımatının istikmaline ihtimam ile çerağı hassı
olan Müntefik Şeyhi Acilüssadunu külliyetli urban ve aşayir ile Bağdad'a
celp ile bir fıkai cesimesini Mirahurun tahtı kumandasında olarak Mar
din canibine ve aşayir ve urban ordusunu Necyl’in kumandasiyle Deyr
üzerinden Urfa taraflarına şevke karar vermiş ise de ol esnada Bağdat
Kapu Kethüdası Ali Necip Bey tarafından bazı vesait ile İstanbul'dan
varit olan tahriratta afviyle ipkasının kuvvei karibeye geldiğini ve hatta
Rikâbı Şahaneye Paşa tarafından takdim olunmak üzere çend re’s arap
atlarının tedarikinde olduğunu beyan ile harekât, askeriyyeden gaye-tül-
gaye ittika olunmasının lüzumu ihtar kılınmış ve binaenaleyh şevki mu
karrer olan orduların hareketi tehir ile en camı kâra intizar olunmuştur
(D.»
Tercümei halini muhtasaran yazan Sicilli Osmanî (Cilt-3, Sahife:
194) hakkında yalnız «Kâtip idi» demekle iktifa ediyor.
Esseyyid Ali Rıza Efendi (2)

Zamanına göre iyice bir tahsilden sonra Babı Defterdariye devama
başladı. Zekâ ve kabiliyyetine gayretinin de inzimamı sayesinde az za
manda maaşa nail olarak Kâtiplik sınıfına geçti. Tedricen terakki ile
Darphane Baş Kâtibi oldu.
1237 (1821) de Sâliyane Mukataacısı, sonra Malikâne Halifesi 1242
(1826) da Zahire Nazın, bedahu Darphane Nazın olmuş, *ve Maliye işle
rinin bir merkezden görülmesi maksadiyle 1251 Cumadelahınnda (1835)
Şıkkı Evkel Defterdarlığının lâğvı üzerine Ulâ rütbesiyle Darphane Def-
terdan namım almıştır.
Şıkkı Evvel Defterdarlığının lâğvı sebebiyle uhdesine tevcihine da
ir olan ve Maliye Tarihini ilgilendiren Hattı Hümayun şudur:
«Mirî Hâzinesinin bir vakıttanberi idaresine bakılamıyarak ekser
masanfı Darphanei Âmiremize tahmil olunmakta ve Defterdarların niyet
etmekte olduklan karşılıklı irat ve masraf ve zuhuratı Miriyye idaresin
den bir takım düyunu hazine Terakümiyle gün begün uygunsuzlaşmakta
olduğuna binaen Hazinei mezkûrenin hem varidat ve mısanfat ve hem
düyunu müterakimenin bir hüsnü suret ve çaresine bakılmak için bade-
zin Şıkkı Evvel Defterdarlığı lâğv ve Hazinei miriyye ile Darphane mes-
alihi birleştirilerek Darphane Defterdarlığı unvaniyle tevcih ve idare ve
Defteri Teşrifatta Rütbei Ulâ menasıbından olmak üzere Mansure Defter
darlığı sırasına nakl olunması Imünasip görünmüş Ve Ali Rıza Efendi
(1) Lûtfi Tarihi, Cilt - 3, Sahile : 125 -127.

(2) Babasının kim ve nereli olduğu öğrenilem em iştir.
502

<4iil ve erbap bulunmuş olmakla muaileyh celp ile Darphanei Amiremiz
Defterdarlığını berveçhi muharrer uhdei liyakatine tevcih ve sureti me-
muriyyetini ifade ve tenbih eylesin» (1).
Vak'anüvis; bunu yazdıktan sonra şunu da ilâve ediyor
«Bir şeyin evveli ilga olundukta Sani ve Şalisinin evveli tebaiyyeti
tabiidir.»
Yine o 'sene Zilkidesinin yirmi üçünde (1836) ve diğer erkân arasın
da kendisine Müşirlik rütbesi tevcih olundu.
Bu rütbenin mahiyyetiyle bazı unvanların tebdiline dair bir müddet
sonra aşağıdaki Hattı Hümayun sadır olmuştur:
«Benim Vezirim
Rütbei Ulâda bulunanlar Devleti Aliyyemizin en büyük hizmet ve
Maslahatlarına memur olduklarından zatı memuriyyetleri itibariyle lâzım
gelen nüfuz ve haysiyyetleri içün fimabaat Müşirlik ve Vezaret rütbei ce-
lileleri sırasında adduu sumar olunmaları hususun geçende icra olun
muştu. Bundan maksudumuz yalnız icrayı rüsum ve teşrifat mahallelin
deki takdim ve tehire münhasır olmayüp belki kâffei ahval ve itibaratta
hüküm ve tesiri cari olmak üzere bunlar biaynihi Vezaret rütbesini haiz
olarak fakat meratibi seyfiyye unvanı olan Paşa lâfzı tefevvühüne hacet
olmamak ve bir de işbu hidematı erbaadan umuru Maliyye memuriyyet
leri içün Defterdarlık unvanı yerinde ise de Kethüdalık tâbiri filasıl hiz
meti mezkûrenin sureti uhra olmasından ve Reisülküttaplık tâbiri dahi
hini vaz’ında yalnız Divanı Hümayun aklâmının Reisi addolunmasından
iktiza edüp halbuki Bihamdihi Zeâlâ asrı Şahanemde Devleti Aliyyemizin
günbegün terakki itibaratiyle elhaleti hâzihi ikisinin dahi hizmet ve me
muriyyetleri ilerleyüp bilcümle umuru mülkiyye ve mesalihi hariciyye ve
dahiliyyeyi cami' olduğundan fimabaat eseki tâbirlerden sarfmazarla Ket-
hüdalık hizmetiyçün Umuru Mülkiyye Nazırlığı ve Riyaset için Umuru
Hariciyye Nazareti unvanı ıtlak olunmak ve bundan böyle tevcih ve ipka
larında Vüzera misillû hırvaniler iksa ve rütbei Vezaret misillû her bi
rine menşuru Hümayunum ita ve sair bilcümle muamelâtı itibariyeleri
dahi ana göre icra kılınmak ve kaldı ki cümle Vüzera ve Vükelâyı Dev
leti Aliyyemizin işbu itibarat ve haysiyyetlerinin asıl tesiratı memur bu
lundukları hidematı celile ve mesalihi mutenayı Saltanatı Seniyyemize ait
(1) Lûtfl Tarihi, C ilt-5, Sahife : 17.
503

ve bu kaziyyede ise cümle asdekayı bendegânı Devleti Aliyyemiz müttefik
ve müttehid olmak icap eylediğinden inşaallahi teâlâ ana göre cümleniz
tarafından her bir hususa elbirliğiyle ve can hakkiyle yapışılmak husus
ları ehassı meramı Şahanem olmakla müşarünileyhimin işbu irtifaı unvan
ve rütbei mahsusalan içün bir vakti muhtar intihabiyle hırvaniler iksa ve
birer kıt'a menşuru Hümayunum ısdar ve keyfiyyet canibi teşribata kayd
ve Takvimi Vakayie dahi böylece derç ve ilân olunsun ve bir de Nazın
müşarünileyhimaya vandatı kadimelereniden başka müceddeden maaş
tahsis kılınsın. Hak Teâlâ Hazretleri cümle tabakatı memurin ve bende-
gândan din ve Devleti Aliyyemize ve Zatı Hümayunuma sıdku istikamet
üzere hizmeti iltizam edinenleri daima muvaffak ve dareynde aziz ve muh
terem eyliye Âmin» (1).
Vak’anüvis; bu Hattı Hümayunu yazdıktan son şu malûmatı da ilâ
ve ediyor:
«İşbu Hattı Hümayun mucebince zevatı Erbaa Babıâliye celp ve da
vet ile Huzuru Sadrâzamide müceddeden Vezaret ve Müşirlik rütbeleri ile
Umuru Mülkiyye Nazırlığı hâlen mutasamfı Atufetlû Mehmet Said Pertev
Elendi’ye ve Umuru Hariciyye Nazareti Elhac Ahmet Akif Efendiye ve
Mansure Defterdarlığı Esseyyid Ali Rıza Efendiye ipka olunarak Veza-
rete mahsus hırvaniler iksasiyle ilân kılındı.
«Bir kaç gün sonra müşarünileyhimin konaklanna Mabeyni Hüma
yun tarafından menşurları gönderilerek mükemmel teşrifatla kıraetleri
resmi icra kılındı. Yaka ve yenleri al çuha üzerine ağır sırma işlemeli se
tere ve Vüzeraya mahsus fes iktisa ve murassa seyf talik eylemeleri ve
beher gün konaklarından Kapuya ve mahalli memuriyyetlerine azimet ve
avdetlerinde köğsü kapaklı ve cümlesi bir nevi siyah setreli ve kılıçlı ola
rak on beşer nefer hademe ve atlı olarak iki neferi muteber hizmetkâr
beraber bulunup bir re's yedek götürülmesi ve bunlardan başka Kavaslar
istihdam eylemeleri ve maiyetlerine ikişer nefer asakiri nizamiyye ve ça
vuşu tayin olunması usul ittihaz kılındı. Aradan bir müddet mürurunda
müşarünileyhime Zatı Şahaneye mahsus atlardan birer tanesi gayet mü
zeyyen takımlariyle ihsan olundu» (2).
1252 senesi Ramazanının yirmi dördüncü günü (1837) Ayasofya Ca
mii Şerifinde yol verdiği adamlarından Musa namındaki şahıs tarafından
bıçakla vurularak öldürüldü.
(1) Lûtfi Tarihi, C ilt-5, Saihife: 29 - 30.

(2) Lûtfi Tarihi, Cilt - 5, Sahife : 30 -31.
504

Vak'anüvis; ölümiyle katilin idamını, ve hakkmdaki teveccühü Şaha
nenin derecesini aşağıdaki satırlarla tarihe mal ediyor:
«Darphanei Amire Defterdarı Ali Rıza Efendi Ramazanı Şerifin yir
mi dördüncü günü badelasır Ayasofya Camii Şerifinin minber önünde
meşguli taat ve ibadet olduğu halde hizmetinde bulunup isaeti malûmesi
sebebiyle dairesinden tard ve teb'id olunmuş olan Musa nam şahsı habis
tedari kettiği ufak bir Çerkeş bıçağıyle arka tarafından gelüp bir kaç ma
hallinden eylediği cerihaların tesiriyle müşarünileyh vefat etti. Katili mer
kum derhal ahz ve girift ile Sultan Bayezit civarında Parmakkapı'da katil
ve idam olundu. Şehidi müşarünileyh nezdi Şahanede manzuru aynı itibar
havassı Vükelâ ve ümenadan ve cümlenin hüsnü nazar ve mahabbetini
celp eylemiş mahbub-ul-kulûp ve hane ve sahilhanesi misafirine ve husu
siyle meclisi üns ve ülfeti vaktinin şuara ve üdeba ve zürafasına küşade
bir zatı mahasin üslûp idi. Bu suretle vukuu irtihali evlât ve ayali ve mü-
teallikat ve ehibba ve mensubatmı dağıdan yeis ve melâl eylediği mi-
sillû umum ahalii İstanbul'ca dahi baisi teessür olmuştur. Nezdi Şahane
de olan kadir ve meziyyeti ve hakkında mebzul olan teveccühatı Seniyye-
nin derece ve gayeti âilei mahzunesinin ahvali intiaşiyyelerine cesban ol
mak üzere kâffei muhallefatı veresesine terk olunup bilfarz deyni bulu
nur ise tarafı Şahaneden tediyesine ve evlât ve yaline kifayet miktarı
maaşlar itasına irade buyuruldu.
«Haini merkumu Cami kapısında tutmuş olan Hassa Süvari Onbaşı
larından Hasan Ağa huzuru Şahaneye celple mülâzimlik rütbesi ve atıy-
yei Seniyye verilmiştir. Şehidi müşarünileyhin cenaze Namazında bulunul
ması niyyet buyurulmuş ise de naşı mağfiret nakşı erkence Eyüp tarafına
naklolunması manii azimeti Şahane olmuştur» (1).
Yine Vak’anüvis; veresesine erzan buyrulan teattifatı Şahaneyi «tah
sisi maaş» başlığı altında şöyle yazıyor:
«Darphanei Âmire Defterdarı Sabık Şehid Ali Rıza Efendi merhu
mun muhallefatı Hasip Paşa nezaretiyle rüyet ve tesviye olunarak düyunu
müsbitesi badelifa kusuru beynelverese taksim olunduktan sonra tevsii
dairei taayyüşleri iradesiyle merhumu müşarünileyhin ıyal ve evlât ve
hemşiresine Emtia gümrüğünden müceddeden maaşlar tahsis kılındı» (1).
Tercümei halini muhtasaran yazan Hattı Hümayundaki sarahat hi
lâfına olarak yanlışlıkla unvanını «Paşa» olarak gösteren Sicilli Osmani
(1) Lûtfi Tarihi, C ilt: 5, S a h ife : 97.
505

(Cilt-2, Sahife: 398) «Sözünde sabit erbabı maariften bir zat idi» de
dikten sonra veresesi hakkında şu malûmatı veriyor:
«Mahdumu (Besim Bey) ricaldendir. Mahdumu (Mehmet Şakir Bey)
1288 Şabanında (1817) vefat eyledi. Rumeli Hisarında metfundur» Maliye
memurluklarında bulunmuş olan torunlarından Sâid bey ricam üzerine
şu malûmatı vermiştir:
«Ail Rıza Efendi'nin ceddi Koncagül Mehmet Efendi olup Kilyos’ta
medfundur. Hacı Bayramı Veli ye nisbeti bulunduğu ve silsilenâmenin
Konya Mevlevihanesi’nde olduğu Besim Bey'den naklen pederim Ömer
Faik Bey söylerdi. Valide cihetinden Ayaz Paşaya müntehi olduğu Ayaz-
paşa tevliyeti dolayısiyle elde mevcut vesaikle sabittir. Bu vesaik elyevm
ailenin en yaşlısı bulunan Kıbnslı Mehmet Paşa hafidesi ve Muhasebei
Umumiyeyi Maliye Muhasebecisi Mesut Bey Zade Ethem Beyin refikası
Refika hanım nezdinde mahfuzdur.
«Ali Rıza Efendi’nin üç evlâdı olup büyüğü Feride Hanım, ortancası
«Ali Rıza Efendi'nin üç evlâdı olup büyüğü Feride hanım, ortancası Meh
met Besim Bey, küçüğü Mehmet Şakir Bey'dir.
«Ali Rıza Efendi'nin öldürülmesi üzerine validemin büyük pederi
Hasip Efendi Sultan Mahmut tarafından çocuklara vasi tayin edilmiş ve
bilahara Feride Hanımı biraderzadesi Rıfat Bey'e tezviç etmiş ise de Rı
fat Bey'le imtizaç edemediğinden bizzat Hasip Efendi taklik ettirmiştir.
Bu birleşmeden Feride Hanımın bir erkek çocuğu dünyaya gelmiştir. Bu
çocuk bilahara Harbiye mektebi ders nazın ve daha sonra îşkodra valisi
iken magrukan vefat eden Ferik Şevket Paşa'dır.
«Feride Hanım bilahare Kıbnslı Mehmet Paşa ile evlenmiş ve Atiye
namında bir kızı dünyaya gelmiştir. Tosun Paşazade merhum Ferik Mus
tafa Sadrettin Paşa ile evli idi.
«Ali Rıza efendinin iki oğlundan birisi Mehmet Besi mBey’dir ki Kıb-
nslı'nın kayın biraderi ve Beylikçi ve bilahare de Şehremini ve Nafıa ko
misyonu azası olan ve 1288 tarihinde Balâ rütbesini ihraz eden zattır. Ço
cuğu olmamıştır. Küçük oğlu Mehmet Şakir Bey'dir. Oldukça genç iken
ölmüştür. Biri kız, diğeri erkek iki evlâdı olmuştur. Kızı Nahide Hanım
mektebi Tıbbiyenin ıslahında hayli hizmeti sekbetmiş olan ve tıbbi eser-
*1er yazan Kınmiı Aziz Bey'di. Oğlu Ömer Faik Bey de Şûrayı devlet Mül
kiye ve bilahare Tanzimat dairesi azalığında bulmuş olan Ömer Faik Bey
dir.»
506

I
Darphane Nazırlığında bulunduğu ve Müşirlik tevcih olunduğu sı*
rada zamanı şairlerinden Sermed Efendi şu kasideyi takdim etmiş, ve her
zamanki gibi, bu vesile ile de mazhan lûtfüne mazhar olmuştur.
Kaside
Ey olan haki deri zahmı deruna merhem
Yüreğim yarelidir kovma kapımdan gitmem
Şensin ol asafı dusturi felâtin tedbir
Hallolur desti keriminde umuri müphem
Değişilmez nigehi merhametin iksire
Kime baksan bulur elbette şifasın oldem
Nefehatı sühanin gülşeni Cennette nesim
Reşahatı kalemin goncai mülke şebnem
Eylemiş hulkum hüsnün gibi Allah güzel
Seyyidi halis ü pâk olduğuna yok şüphem
Görmedim zatı şerifin gibi bir kâm ata
Desti cudunda bir engüştlne değmez Hatem
Davera mura mesnedi âli kadra
Ey sütude şigem ey asafı düsturi kerem
İşte bu abdi hakiri sana kılmış muhtaç
Eden Allah Efendimi Müşiri Azam
Minnet Allaha ki sen gibi efendim vardır
Bu ne eltaf ü inayet bu ne ihsan ü kerem
Buna şükran eylemiyen kâfir olur nimetini
Ben müsulmanım anıncün bana şehri elzem
Var iken sen gibi dünyada veliyyünniam
Kimseye söylemezim halimi ölsem gitsem
Hiç çeker mi elem ü derd ü mihan çekmezya
Halkai babı nzaya sarılan müstahkem
Yeter ey hamei Sermed yeter etme taciz
Hem düa eyle ayağı tozuna yüz sür hem
Hanedanın iki âlemde masun etsün Hak
Neşei zevk ile her dem ola kalbin hurrem
507


Pakalın - Mehmet Zeki - MALİYE TEŞKİLATI TARİHİ (1442-1930) - Vol II - Full - OCR

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Pakalın - Mehmet Zeki - MALİYE TEŞKİLATI TARİHİ (1442-1930) - Vol II - Full - OCR

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

X

MALİYE BAKANLIĞI TETKİK KURULU YAYINI N o : 1977 ■180/11

ana " a r ı ) unvanı v a r i l m i ş t i r . ha evv

(1442 — 1930) ı - i ytr-,hak oJ'Jukl.arıV^Î

MALİYE TEŞKİLÂTI TARİHİ

Mehmet Zeki PAKALIN

Digitized by Google Original from

Ali Paşa«Kılıç, Kinci» ........................................................... 1-7

Kâşif Mehmet Emin Efendi «Şatır Zade» ............................ 268-272

Digitized by Google Original from

(1) R aşit T arihi, Cilt - 1, S ah ile : 496.

Digitized by Google Original from

(2) T a ra n R aşlt C ilt- l S a h ile : 50-502.

(1) R aşit T arihi, C ilt-2, Sahife 38.

(1) R aşlt T arih i : C ilt-2 , S a h ife : 97.

(1) R aşit T arihi, C ilt-2 , S a h ile : 190.

Digitized by Google Original from

Mustafa Paşa (Emir)

(1) Zübdei vekayiat müellifi; S a n M ehm et Paşa, SUleymaniye’de H am ldlye

Digitized by Google Original from

(2) R aşlt T a r ih i: C ilt -1 S a h ife : 501.

Digitized by Google Original from

Digitized by Google Original from

(1) R aşit T arihi, Cilt - 1, S ahile : 520.

Digitized by Google Original from

(1) T arih i R aşit, C ilt- 1 S ahil e : 520.

(1) Silahdar Tarihi, Keza V arak: 142.

Digitized by Google Original from

(1) Raşft Tarihi. C ilt-1, S ahife: 521.

Digitized by Google Original from

Hüseyin Paşa (Doğancı)

Digitized by Google Original from

Digitized by Google Original from

Digitized by Google Original from

Digitized by Google Original from

Digitized by Google Original from

ti) R aşit T arihi, Cilt - 2, S a h ife : 41.

Digitized by Google Original from

Digitized by Google 'Original from

(1) R a ş it T arihi, C ilt-2, S ah ife:4 1 .

Digitized by Google Original from

(1) R aşit T arihi, C ilt-2, S a h ife : 52-53.

Digitized by Google Original from

(1) Zübdei V ekayiat, V a ra k : 168.

Digitized by Google Original from

(2) R aşit Tarihi, C ilt-2, Sahife : 69.

(1) Ztlbdel vekayiat, m üellifi D efterd ar S a n M ehm et Paşa, SUleymenlyede

(1) R aşit T arihi. C ilt-2, S a h ife : 101.

Digitized by Google Original from

ti) R aşlt T arihi, Cilt • 2. S a h lfe : 187.

Digitized by Google Original from

Ali Paşanın gelişile Sadaret mühriinem verilişini vaka nüvis şöyle

(1) R aşit T arihi, C ilt-2, Sahife : 250-251.

Digitized by Google Original from

(1) R aşit H arihl, Cilt - 2, S a h ife : 317.

Digitized by Google Original from

(1) Bülga-tül-ahbab, m üellifi B alIkesirli R asih, Bayezid K ütüphanesinde lla lıs

Digitized by Google Original from

(2) Hadika-tül-Vüzera, Sahife : 121-122.

Digitized by Google Original from

(1) Zübdei V ekayiat, MUelifl S a n M ehm et Paşa, Sllleym anlye’de H am i diye k i

(1) R aşit T arihi, C ilt-2, Sahile : 120.

İsmail Paşa (Kirli)