060609 – “İstilik energetikası mü həndisliyi”

ixtisası ü zrə magistr pilləsində tədris olunan

“İstilik energetikası mühəndisliyinin tarixi və

metodologiyası”
fənnindən

MÜHAZİRƏ KONSPEKTİ

1
 Bakı – 2018
Sual 1
Hal – hazırda respublikamızın elektrik enerji ilə təminatının vəziyyəti
Ö lkənin elektrik enerjisi sisteminin gü cü 7172.6 MVt-a çatır. Hazırda sistemin
səmərəliliyi 5200 MVt-dır və tələb olunan maksimal gü c 3750-3900 MVt-dır. 2017-ci
ildə elektrik enerjisi istehsalı 22209,8 milyon kilovatsaata, istilik elektrik
stansiyalarında 20 445,4 milyon kilovatsaata, su elektrik stansiyalarında isə 1 732,8
milyon kilovatsaata yaxın elektrik enerjisi istehsal edilib və 2016-cı ilin mü vafiq
dö vrü ilə mü qayisədə 2,0 faiz azalıb (22 665,7 milyon kWh). İl ərzində elektrik
enerjisi istehsalı ü çü n ü mumilikdə 4778,8 milyon kubmetr təbii qaz və 311,5 min ton
mazut istifadə edilmişdir.
Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 2016-cı il 6 dekabr tarixli fərmanı ilə
təsdiqlənmiş “Azərbaycan Respublikasında kommunal xidmətlərin (elektrik və istilik
enerjisi, su və qaz) inkişafına dair Strateji Yol Xəritəsi”ndə nö vbəti 5-10 il ərzində
kifayət qədər elektrik enerjisi təchizatını həyata keçirmək ü çü n planlaşdırılan
investisiyalarla yanaşı, istehsal həcmini 1000 MVt artırmaq məqsədilə investisiya
qoyuluşları ediləcəyi nəzərdə tutulmuşdur. Bu investisiyalar hesabına mö vcud
istehsal gü cü nü n 2015-2020-ci illər arasında 19 faiz artması gö zlənilir ki, bu da,
istehlakda davamlı sabit artımın olacağ ı təqdirdə, təhlü kəsiz ehtiyat gü cü nü təmin
edəcək səviyyə kimi səciyyələndirilir.
Bu baxımdan, 2020-ci il və ondan sonrakı dö vr ü çü n elektrik enerjisinə olan
ehtiyacı ö dəmək məqsədilə yeni elektrik stansiyalarının tikintisi və mö vcud elektrik
stansiyalarında yenidənqurma işlərinin aparılması ü zrə layihələrin icrası xü susi
əhəmiyyət kəsb edir. Son illərdə respublikamızda kiçik su elektrik stansiyalarının
tikintisi də geniş vü sət almışdır. Artıq yeni tikilən bir neçə su elektrik stansiyası
uğ urla fəaliyyət gö stərir.

2
 Bununla yanaşı, mö vcud generasiya gü clərinin qorunub saxlanması və
təkmilləşdirilməsi, həmçinin istismarda olan avadanlıq və qurğ uların cari, planlı və
əsaslı təmirlərinin vaxtında həyata keçirilməsi istiqamətində də zəruri tədbirlər həyata
keçirilir.
Cari ilin (2018) iyul ayında baş vermiş məlum hadisənin təkrarlanmaması ü çü n
sentyabr ayından etibarən ö lkə elektrik enerjisi sistemi ü zrə “itirilmiş” generasiya
gü clərinin bərpası, sabit generasiya gü clərinin təmin edilməsi
məqsədilə “Azərenerji” ASC tərəfindən enerjisistemin kritik vəziyyətdən çıxarılması
ü çü n hazırlanaraq Dö vlət Başçısına təqdim edilən “Reabilitasiya
proqramı”əsasında artıq ciddi nəticələr əldə olunub.
Belə ki, 780 MVt layihə gü cü ndə olan “Cənub” ES-in qaz turbinlərini yü ksək
təzyiqli qaz yanacağ ı ilə təmin edən qaz kompressorları qeyri-stabil işlədiyinə gö rə
elektrik stansiya 260 MVt yü k məhdudiyyəti ilə istismar edildiyi halda, stansiyanın
qaz kompressorlarında olan nö qsanların aradan qaldırılması məqsədilə kompleks
tədbirlər həyata keçirilib əsaslı təmir işləri aparılıb. Təmir zamanı qaz
turbininin 3 pilləsinin istiqamətləndirici işçi kü rəkləri, pillələrin kipləndirici hissələri,
odluqlarda olan bü tü n elementlər yenisi ilə əvəz edilib və rekonstruksiya olunub.
Gö rü lən işlər nəticəsində stansiyanın yü kü  520 MVt-dan700 MVt-a
qaldırılmaqla 180 MVt itirilmiş gü c bərpa edilib.
Mü qayisə ü çü n qeyd edək ki, 180 MVt gü c orta hesabla 5 rayonun elektrik
enerji tələbatı miqyasındadır. “Cənub ES”-də aparılan planlı təmir işləri davam
etməkdədir və yaxın zamanlarda yü k məhdudiyyətinin tam aradan qaldırılması
mü mkü n olacaq.
“Şimal ES”-də analoji olaraq təmir və bərpa işləri nəticəsində stansiyanın
gü cü  350 MVt-dan 370 MVt-a yü ksəldilib. Eyni zamanda, “Şimal ES”-dən Abşeron
regionunun enerji təminatını təmin edən elektrik verilişi xətlərində profilaktik təmir
işləri aparılıb, stansiyanın təsirlənmə sistemində olan qü sur ABB
3
şirkətinin nü mayəndələrinin iştirakı ilə həll edilib, nəticədə 20 MVt gü c
məhdudiyyəti aradan qaldırılıb.
“Bakı ES”-də yarımstansiyadan çıxan 110 kV-luq 3-cü və 4-cü “8
km” elektrik verilişi hava xətlərinin 2,1 km-lik hissəsindəki naqillərin en kəsiyi
bö yü k olan naqillərlə əvəz edilməsi ilə xətlərin yü k buraxma qabiliyyəti artırılıb və
bununla da “Bakı ES”-də 10 MVt yü k məhdudiyyəti aradan qaldırılıb. Nəticədə,
stansiyanın yü kü  80 MVt-dan 90 MVt-a çatdırılıb.
Hal-hazırda enerjisistem ü zrə generasiya gü clərinin, ö tü rü cü şəbəkələrin, rele
mü hafizəsi və əks qəza avtomatikasının etibarlılığ ının artırılması, itirilmiş gü clərin
bərpa edilməsi istiqamətində “Reabilitasiya proqramı” əsasında yenidənqurma işləri
davam etdirilir.
Qeyd edək ki, hazırda energetika sektorunun əsas subyektlərindən olan
“Azərenerji” ASC qarşısında mü əyyən edilən yeni prioritetlər və hədəflər əsasında 
“Ö lkə enerjisistemində yaranmış kritik vəziyyətin aradan qaldırılması məqsədilə
işlənib hazırlanmış reabilitasiya ü zrə Tədbirlər Planı” çərçivəsində aparılan
fundamental yenidənqurma tədbirləri və genişmiqyaslı mü asirləşdirmə prosesi sü rətlə
davam etdirilir.
Enerji istehsalı: “Azərenerji” ASC-nin tərkibində 14 İES, 12 SES, 7 kiçik
gü clü SES var.
Enerji ötürülməsi: Yü ksək gərginlikli ö tü rmə şəbəkəsinə 110, 220, 330 və
500 kV gərginlikli yarımstansiyalar və ö tü rmə xətləri aiddir. Yü ksək gərginlikli
ö tü rmə xətlərinin ü mumi uzunluğ u 7600 km-dən artıqdır.
Enerjinin idarə olunması: Enerji sisteminin operativ idarə olunması Sistemin
Operatoru - Mərkəzi Dispetçer İdarəsi (MDİ) tərəfindən həyata keçirilir.
Mərkəzi Dispetçer İdarəsinin fəaliyyətinin əsas məqsədi - elektrik enerjisinin
istehsalının və ö tü rü lməsinin fasiləsiz idarə olunması ilə texniki reqlamentlərin və
digər normativ aktların tələblərinə uyğ un respublikanın dayanıqlı və etibarlı elektrik
4
enerjisi təchizatının, o cü mlədən elektrik enerjisinin keyfiyyət gö stəricilərinin təmin
edilməsidir.
Sual 2
Elektrik və istilik enerjisinin istehsalının digər sahələrin inkişafına təsiri
Elektrik elm insanlığ a verdiyi ən mü hü m xeyirlərdən biridir. Bu da mü asir
həyatın bir hissəsi olmuşdur və birisi olmadan bir dü nya dü şü nə bilməz. Gü ndəlik
həyatımızda elektrik çox istifadə edir. Elektrik sobaları, A / C və daha çox istifadəyə
aid otaqlar, işləyən pərdələr və ev alətlərinin işıqlandırılması ü çü n istifadə
olunur. Bü tü n bunlar insanlara rahatlıq gətirir. Fabrikalarda bö yü k maşın elektrik
enerjisi ilə işlədilir. Qida, parça, kağ ız və bir çox başqa əşyalar kimi vacib maddələr
elektrik məhsuludur.
Mü asir nəqliyyat vasitələri və rabitə vasitəsi onu inqilab etdi. Elektrikli qatarlar
və batareya avtomobilləri tez səyahət vasitələridir. Elektrik eyni zamanda əyləncənin
ən populyar formaları olan əyləncə, radio, televiziya və kino vasitələrini təmin
edir. Elektrik enerjisi səbəbindən kompü ter və robotlar kimi mü asir avadanlıq da
hazırlanmışdır. Elektriki də dərman və cərrahiyyə sahələrində, məsələn, X-ray, EKQ
kimi mü hü m rol oynayır. Elektrik istehlakı gü ndən-gü nə artmaqdadır.
Elektrik ixtirası onun ən bö yü k mö cü zələrindən biridir. Həqiqətən də, biz mü asir
dö vrdə elektrik enerjisindən istifadə etməməyimizi xəyal edə bilmərik. Bu gü nlərdə
istifadə edilməyən həyatın gedişi yoxdur. Onun istifadə olunmasının daha vacib bir
hissəsi aşağ ıda verilmişdir. Onlar gü ndəlik həyatımızda əhəmiyyətini açıq şəkildə
gö stərəcəklər.
Kerosin yağ fənərləri və qaz lampaları indi keçmiş şeylərdir. İndi elektrik
lampalarımızla işıqlandırırıq. Dü yməni açın və ən qaranlıq gecədə belə gü ndü z işığ ı
var. Yaz fəsillərində elektrik pərəstişkarları, kondisioner stansiyaları bizə sərin
atmosferi təmin etmək ü çü n istifadə olunur. Qışda istilik bitkiləri otaqda isti saxlamaq
ü çü n istifadə olunur. Elektrik çənləri, mətbuat və soba hər gü n istifadə olunan
5
şeylərdir. İnsanlar təzə şəraitdə ərzaqlarını saxlamaq ü çü n evlərində soyuducu
saxlayırlar. Həqiqətən elektrik gü ndəlik həyatda sadiq bir daxili qulluqçu kimi xidmət
edir.
Biz hamımız bilirdik ki, qatarlar və avtobuslar kö mü r və benzinlə
işləyirlər. Onlar olduqca sü rətli çalışırlar. İndi buxar mü hərrikləri və dizel
mü hərrikləri elektrik mü hərrikləri və uzun məsafə qatarları ilə əvəzlənir, eləcə də
Mumbai və Kalkü ta kimi şəhərlərdə yerli elektrik qatarları elektrik mü hərrikləri ilə
idarə olunur. Daha çox dəmir yolunun elektrikləşdirilməsi aparılır. Beləliklə, onların
sü rəti çox artıb. Belə qatarların yola salınması tü stü dən azad olur. Tramvaylar bö yü k
şəhərlərdə yerli xidmətlər ü çü n istifadə olunur. Onlar da elektriklə
çalışırlar. Beləliklə, nəqliyyatda daha çox istifadə olunur.
Telefon və teleqraf bu gü n çox istifadə olunur. İndi bizdən bö yü k bir məsafədə
olan bir dosta və ya qardaşa asanlıqla danışa bilərik. Bizim mesajlarımızı telgraf və
faksla ö lkəmizin ən uzaq kü ncü nə qədər heç vaxt çatışmamaqla əlaqələndirə
bilərik. Həqiqətən, bu çox sü rətli bir ü nsiyyət vasitəsi olmadıqda bir çox iş bir
dayanmağ a gələcək. Bizə belə sü rətlə ü nsiyyət vasitəsini verən elektrik
sayəsində. Televiziyanın rolu ü zərində vurğ ulanmaq olmaz. Biz eyni zamanda
dü nyanın digər tərəfində baş verən hadisələrə şahidlik edə bilərik. Uydular bu
mü mkü n etdi.
Bir çox xəstəlik elektrik mü alicəsi ilə mü alicə olunur. Cərrahlar əməliyyatlarını
davam etdirə bilməyəcəklər, çü nki onların alətləri və maşınları onun tərəfindən idarə
olunur. Bədənin iç hissələrinin fotoşəkilini çəkmək ü çü n həkimə imkan verən
rö ntgen maşını yalnız kö məyi ilə idarə oluna bilər. Qısaca olaraq, bir çox kişi
olmadan əvvəllər çoxunu ö lü mlə qarşılayacaq.
Bu sənaye yaşıdır. Bö yü k və ağ ır maşınların istifadəsi, malların manifold
istehsalını artırdı. Lakin belə maşınlar yalnız elektrik enerjisi ilə işləyirlər. Yaponiya
kimi bəzi mü tərəqqi ö lkələrdə elektrik enerjisi hətta kiçik miqyasda və yazlıq
6
sənayesində də istifadə olunur. Ö z ö lkəmizdə un ilə işləyən un dəyirmanı, xırda
dəyirmanı, işlənmiş dəyirmanı və s. Tapırıq. Kəndimizdə belə kiçik maşınların
istifadəsi kəndlilərin vəziyyətinin yaxşılaşdırılmasına kö mək etmişdir. Beləliklə,
elektrik enerjisi sənayenin artmasına kö mək edir.
Minlərlə və minlərlə xəbər bü lleteni, jurnal və kitab gü ndəlik olaraq nəşr
olunur. Hər kəs ö z seçiminə və uyğ un bir standarta bir kitab tapa bilər. Belə çox sayda
kitab və dö vri nəşrlərin çap edilməsi elektrik çap mətbuatının ixtirası ilə mü mkü n
olmuşdur. Beləliklə, elektrik enerjisi təkcə evlərimizə deyil, başımıza da gətirdi.
Hər birimiz kino və radio ilə tanış oluruq, televiziya başqa bir mü asir istirahət
vasitəsi. Həyatın bu cü r quruluş vasitəsi olmadığ ında yaşaya bilməyəcək. Qida
istehsalını artırmaq ü çü n sulama qurğ uları təmin edilməlidir. Kəndlərdə boru
quyusunun istismarında elektrik istifadə olunur. İndi bö yü k şəhərlərdə elektrik
sobaları ö lü cəsədləri kremin etmək ü çü n istifadə olunur. Beləliklə, həyatın beşiyi
beşikdən məzarlığ a gedərkən, hər addımda ö z kö məklərini gö tü rməliyik.
Elektrik enerjisinin ən çox yayılmış istifadələrindən birinə sahibik. Gü ndəlik
həyatda olan fayda təsviri bitməzdir. Ancaq təəssü f ki, ö lkəmizdə onun tədarü kü
onun tələbatını ö dəyə bilməmişdir. Ö lkəmiz nəsillər ü çü n lazım olan təbii
sərvətlərdən olduqca zəngindir. Bu ehtiyatlardan istifadə etməklə daha çox elektrik
enerjisi istehsal edilməlidir.

Sual 3
Dünya miqyasında energetikanın əsas inkişafı dövrü
(oxumamanız məsləhət görülür)
1881-ci ildə iki elektrikçi İngiltərədə Godalmingdə dü nyanın ilk enerji sistemini
qurdu . İki su çarxı ilə təchiz edilmiş və ö z nö vbəsində 40 voltda 250 volt və
yedək lampa lampalarında yeddi Siemens arc lampasını təchiz edən alternativ cərəyan
istehsal etmişdir . [1] Ancaq lampa təchizatı aralıq vəziyyətdə idi və 1882-ci

7
ildə Tomas Edison və onun şirkəti olan Edison Electric Light şirkəti Nyu-Yorkun
Pearl Caddesi ü zərində ilk buxar elektrik stansiyasını işləmişdir. Pearl Street
Station ilkin 59 mü ştərilər ü çü n 3000 lampaları ətrafında powered. [2] [3] Elektrik
stansiyası birbaşa elektrik cərəyanı yaratdıvə bir gərginlikdə işlədilir. Doğ rudan cari
qü vvə uzun məsafəli ö tü rü lmə dö vrü ndə elektrik itkisinin minimuma endirilməsi
ü çü n lazım olan daha yü ksək voltajlara asan və səmərəli şəkildə çevrilə bilmədi, belə
ki generatorların yü klə maksimal iqtisadi məsafəsi təxminən yarım mil (800 m) ilə
məhdudlaşdı. [4]
Həmin il Londonda Lucien Gaulard və Con Dixon Gibbs "ikincil generator",
yəni real enerji sistemində istifadə ü çü n uyğ un olan ilk transformator nü mayiş
etdirdi. [5] Gaulard və Gibbs trafosunun praktik dəyəri 1884-cü ildə Turində
gö stərildi ki, transformator bir təkrar alternativ generatordan qırx kilometr (25 mil)
dəmir yolu işıqlandırmaq ü çü n istifadə edilmişdir . [6]Sistemin uğ uruna baxmayaraq,
cü t əsas səhvlər etdi. Yəqin ki, ən ciddi transformatorların ilkin birləşdirən
edildi sıra fəal əleyhinə işıqlar xətti aşağ ı daha başqa işıqlar parlaqlığ ını təsir ki.
1885-ci ildə Ganz & Co. (Budapeşt) Ottó Titusz Blá thy (1860-1939), Gaulard və
Gibbs'ü n ikincil generatorunu qapalı bir dəmir nü vəsi ilə təmin etdi və bu səbəblə
onunla birlikdə adlandırdığ ı ilk əsl gü c transformatorunu əldə etdi indiki adı. [7] Eyni
il, Blatsi və digər iki mü həndis 1883-cü ildə İngilis alim R. Kennedinin təklif etdiyi
paralel AC dağ ılımını tətbiq edərək ZBD sistemini (ilk ismarıclarından) qurdu.
yü ksək gərginlikli paylama xəttindən paralel olaraq qidalanır. Sistem, Budapeşt 1885
Milli Ü mumi Sərgisində təqdim edildi.
1885-ci ildə Amerikalı sahibkar George Westinghouse , Gaulard-Gibbs trafosuna
patent hü quqlarını əldə etmiş və bir sıra Siemens generatoru ilə idxal etmiş və
mü həndislərini kommersiya məqsədilə istifadə etmək ü çü n onları təkmilləşdirmək
ü midləri ilə sınaqdan keçirmişdir. sistemi. 1886-cı ildə Westinghouse
mü həndislərindən biri William Stanley də transformatorları paralel olaraq
8
bir araya gətirərək problemi tanıyıb və bir transformatorun dəmir ü kü nü tamamilə
qapalı bir loopun ikincil sargıların geriləmə tənzimlənməsini yaxşılaşdıracağ ını da
başa dü şdü  . [8]Bu bilikləri istifadə edərək , 1886-cı ildə Great Barrington,
Massaçusetsə ilk praktik transformator bazlı alternativ-cari gü c sistemi
qurdu . [9] Westinghouse, o illərdə Edison şirkəti ilə rəqabətdə çox voltajlı AC
transformator sistemləri qurmağ a başlayacaqdı. 1888-ci ildə Westinghouse, Nikola
Tesla'nın polyphase AC induksiyalı motor və transformator dizaynı ü çü n patentlərini
aldı və bir il Tesla'ya Westinghouse Elektrik və İstehsalat
Şirkətinin Pittsburgh laboratoriyasında məsləhətçi vəzifəsini icra etdi . [10]
1888-ci ilədək elektrik enerjisi sənayesi inkişaf etmiş və enerji şirkətləri ABŞ və
Avropada minlərlə gü clü sistem qurmuşdular (birbaşa və alternativ cari). Bu
şəbəkələr təsirli şəkildə elektrik işıqlandırmasına xidmət gö stərmişdir. Bu dö vrdə
Tomas Edison və Corc Westinghouse şirkətləri arasında rəqabət təbliğ at
kampaniyasına çevrilmişdi, bununla da ö tü rü lən (doğ rudan ya da alternativ cərəyan)
ü stü nlü k, "Cəmiyyətlərin mü haribəsi " kimi tanınan bir sıra hadisələr baş
vermişdir . [11] 1891-ci ildə, Westinghouse sadəcə, elektrik işıqlandırma təmin, 100 at
(75 kW) sinxron elektrik motor idarə etmək ü çü n nəzərdə tutulmuşdur ilk bö yü k
enerji sistemi Telluride . [12]Atlantikanın digər tərəfində, AEG -in Mixail Dolivo-
Dobrovolsky və Maschinenfabrik Oerlikon-nun Çarlz Eugene Lancelot Brown, ilk
uzun məsafəni (175 km, məsafə heç vaxt çalışmadı) yü ksək gərginliklə (15 kV, dən)
ü çfazalı xətti Lauffen am Neckar ü çü n Frankfurt am Main gü c yü ngü l işıqlar istifadə
və bir su nasosu hərəkət etdi Frankfurtda Elektrik Mü həndisliyi Sərgisi
ü çü n. [13] [8] AC / DC rəqabət Edison General Electric onların baş AC rəqibi ü zərində
aparıldı sona çatdı ABŞ-da, Thomson-Houston Electric
Company formalaşdırılması General Electric. 1895-ci ildə, uzun qərar qəbul etmə
prosesi sonra, cari alternativ Westinghouse bina ilə ö tü rü lməsi standart olaraq

9
seçildi Adams 1 saylı yaradan stansiyası da Niagara Falls 11 kV-lik at Buffalo təmin
etmək ü çü n cari enerji sistemi alternativ ü ç mərhələsi tikinti və General Electric . [8]
Gü c sistemlərində inkişaflar XIX əsrin ortalarından sonra davam etdi. 1936-cı
ildə Schenectady və Mechanicville, New York arasında civə yay
valflarını istifadə edən ilk təcrü bəli yü ksək gərginlikli birbaşa cərəyan (HVDC)
xətti inşa edilmişdir . [14] HVDC əvvəlcədən ciddi etibarlılıq məsələlərindən əziyyət
çəkdiyinə baxmayaraq, birbaşa əlaqəli birbaşa cari generator və motorlar ( Thury
sistemi ) tərəfindən əldə edilmişdir . [15] [14]1928-ci ildə, Almaniyanın TeKaDe
şəhərində, Ernst Presser tərəfindən ü mumi gü c istifadə ü çü n uyğ un olan ilk bərk-
dö vlət metal diyotu alü minium plitə ü zərində tətbiq edilən bir selenyum təbəqəsindən
ibarətdir. 1957-ci ildə General Electric tədqiqat qrupu 1954-cü ilin əvvəlində gü c
elektronikasında inqilab başlayaraq uğ urla satılmış bir mö hkəm dö vlət pnpn keçid
cihazı hazırlamışdır. 1957-ci ildə Siemens də mö hkəm bir dö vlət dü zəldici nü mayiş
etdirdi, lakin 1970-ci illərin əvvəllərində gü clü dö vlət qurğ uları TİORSTOR-based
HVDC-in ən yaxşı təchizatçılarından biri olaraq ortaya çıxdığ ında HVDC-də standart
oldu. [16] 1979-cu ildə, Siemens, Brown Boveri & Cie və AEG daxil olmaqla bir
Avropa konsorsiumu Cabora Bassa (Mozambik) dan Johannesburg (Cənub Afrika)
ərazisinə rekord HVDC keçidini həyata keçirərək, 1,420 km-dən çox olan və 533 kV-
də 1,9 GW olan, GE-nin lisenziyası əsasında AEG tərəfindən hazırlanmış 3.2 kV-lik
tiristorların ən yü ksək gö stəriciləri [14] Son zamanlar bir çox mü hü m
hadisələr informasiya-kommunikasiya texnologiyaları (İKT)
sahəsindəki yenilikləri energetika sahəsinə çatdırmaqdan yaranıb. Məsələn,
kompü terlərin inkişafı yü k axını tədqiqatlarını nəzərdə tuturduenerji sistemlərinin
daha yaxşı planlaşdırılmasına imkan verən daha effektiv bir şəkildə
işlədilməkdədir. İnformasiya texnologiyaları və telekommunikasiya sahəsində
irəliləyişlər həmçinin enerji sisteminin qoşma qurğ usunun və generatorlarının
uzaqdan idarə edilməsinə imkan yaradır.
10
 Əvvəlcədən hazırlanmış pistonlu buxar mü hərriki 18-ci əsrdən etibarən mexaniki
enerji istehsal etmək ü çü n istifadə edilmiş, James Watt tərəfindən gö rü lən yaxşı
dəyişikliklər olmuşdur . İlk kommersiya cəhətdən inkişaf etmiş mərkəz elektrik
stansiyaları 1882-ci ildə Nyu-Yorkun Pearl Stansiyasında və Londonda Holborn
Viyadü k elektrik stansiyasında qurulduqda peyvənd buxar mü hərrikləri istifadə
edilmişdir. 1884-cü  ildə buxar turbininin inkişafı mərkəzi istehsal stansiyaları ü çü n
daha bö yü k və daha səmərəli maşın dizaynını təmin etmişdir. 1892-ci ilə qədər turbin,
qarşılıqlı mü hərriklərə daha yaxşı bir alternativ hesab edilmişdir; [2]turbinlər daha
yü ksək sü rətlə, daha kompakt maşınlar və ü mumi avtobusda generatorların paralel
sinxron əməliyyatlarına imkan verən sabit sü rət tənzimləməsini təklif etdilər. 1905-ci
ildən sonra turbinlər tamamilə bö yü k mərkəzi elektrik stansiyalarında pistonlu
mü hərrikləri əvəz edirdi.
1901-ci ildə Manhattan Yü ksəkli Dəmir Yolu ü çü n tikilmiş ən bö yü k piyada
kompleksi generatorları tikilmişdir . On yeddi ədəd hər biri təxminən 500 ton
ağ ırlığ ında və 6000 kV-lik qiymətləndirilib; bənzər bir reytinqli mü asir turbin dəsti
təxminən 20% -ni ağ ırlaşdırmış olardı.

Sual 4, 8, 35
Hal-hazırda respublikamızda əsas fəaliyyət göstərən istilik elektrik stansiyaları
barədə məlumatlar. Hal-hazırda respublikamızın enerji sisteminin gücü və
11
yüksək gücə malik istilik elektrik stansiyaları. Respublikada enerji sistemindəki
istilik elektrik stansiyaları və onların qoyulmuş gücləri.
Ö lkəmizdə hal – hazırda aşağ ıdakı İES – lər fəaliyyət gö stərir:
Azərbaycan İES: Ü mummilli Lider Heydər Əliyevin təşəbbü sü ilə 1974-cü ildə
tikintisinə başlanmış, ü mumi gü cü 2400 meqavat olan “Azərbaycan” İstilik Elektrik
Stansiyasının birinci enerji bloku 1981-ci ildə, səkkizinci enerji bloku isə 1990-cı ildə
istismara verilmişdir. Cənubi Qafqazın ən bö yü k istilik elektrik stansiyası olan, 8
enerji blokundan ibarət, ü mumi gü cü 2400 meqavat (MVt) “Azərbaycan”  İstilik
Elektrik Stansiyasının birinci enerji bloku Ü mummilli Lider Heydər Əliyevin
bilavasitə təşəbbü sü və rəhbərliyi ilə 1981-ci il oktyabrın 20-də istifadəyə verilmişdir.
Bu əlamətdar hadisə Azərbaycan energetikasının inkişafında yeni bir mərhələnin
əsasını qoymuşdur.Məhz həmin tarix – oktyabrın 20-si Azərbaycan Respublikasının
Prezidenti İlham Əliyevin 2004-cü il 13 oktyabr tarixli 446 saylı Sərəncamına əsasən,
hər il “Energetiklər Gü nü ” kimi qeyd edilir.
İES kritikdən yü ksək parametrlərdə işləyir, qazan qurğ uları dü z axınlı, buxar
turbinləri K tiplidir. Son illərdə stansiyada iki ədəd buxar turbinin axın hissəsində
rekanstruksiya işləri aparılıb. Nəticədə turbin aqreqatlarının gü cü 300 MVt-dən, 330
MVt-ə qədər artırılmışdır.
Cənub ES: Qoyuluş gü cü 780 MVt olan “Cənub” elektrik stansiyası
Azərbaycan Respublikasının Prezidenti cənab İlham Əliyev tərəfindən 24 dekabr
2007-ci il tarixində təməli qoyulmuş və 1 iyul 2013-cü il tarixində işə salınmışdır.
Stansiyanın baş korpusunda ən mü asir avadanlıq quraşdırılmışdır. Burada hər birinin
gü cü 128 meqavat olan 4 qaz turbini, hər birinin gü cü 135 meqavat olan 2 buxar
turbini, hər birinin məhsuldarlığ ı saatda 186 ton olan 4 qazan-utilizator və hər birinin
gü cü 160 meqavolt amper olan 6 generator və digər zəruri avadanlıq qoyulmuşdur.
Baş korpusda 1,5 milyon kubmetrdən çox torpaq işləri gö rü lmü şdü r. Burada dəmir-
beton məmulatın həcmi 82 min kubmetrdir. “Cənub” Elektrik Stansiyasının faydalı iş
12
əmsalı 52 faiz, bir kilovat/saat elektrik enerjisinin istehsalına sərf olunan şərti
yanacağ ın miqdarı isə 237 qramdır. Mü qayisə ü çü n deyək ki, əvvəlki “Şirvan”
Elektrik Stansiyasında bu gö stəricilər mü vafiq olaraq 26 faiz və 460 qram təşkil
edirdi. Digər analoji stansiyalardan fərqli olaraq burada ü ç yanacaq nö vü ndən – qaz,
mazut və dizel yanacağ ından istifadə etmək imkanı vardır. Stansiyanın fəaliyyəti
yü ksək keyfiyyətli olmaqla yanaşı, həm də qənaətcilliyi ilə seçilir. Bu nəhəng
infrastruktur qurğ usunun fəaliyyətə başlaması ilə ildə 780 milyon kubmetr qaza və
650 min ton mazuta qənaət etmək mü mkü ndü r. Stansiya ildə 6 milyard kilovat/saat
elektrik enerjisi istehsal etməyə imkan verəcəkdir. Mü təxəssislərin hesablamalarına
gö rə, stansiya ö z dəyərini maksimum 4 ilə tam ö dəyəcəkdir.
Sumqayıt ES: 2005-ci il 12 avqust tarixində Azərbaycan Respublikasının
Prezidenti cənab İlham Əliyev tərəfindən təməli qoyulmuş 525 MVt gü cü ndə
Sumqayıt elektrik stansiyası 2009-cu il 19 noyabr tarixində istifadəyə verilmişdir.
Гурьу ики ядяд В94.2-типли газ турбининдян, ики ядяд ЛМЩРСГ щоризонтал
типли утил газанындан, бир ядяд ДН типли бухар турбининдян, ики ядяд ТЛРИ-
115/36 вя бир ядяд ТЛРИ-11/52 типли електрик эенераторундан ибарятдир.
Гурьунун цмуми эцжц 516 МВт газ турбинли щиссясинин эцжц 328 МВт, бухар
турбининин эцжц 188 МВт-дыр. Stansiyanın gü c və elektrik avadanlığ ı
Almaniyanın “Siemens”, istilik avadanlığ ı isə Belçikanın “CMİ” şirkətlərinə
məxsusdur. Stansiyada 525 meqavat gü c iki qaz və bir buxar turbini vasitəsilə alınır.
Buxar turbinini buxarla təmin etmək ü çü n hər birinin məhsuldarlığ ı saatda 300 ton
olan iki buxar qazanı inşa olunmuşdur. Bu energetika qurğ usunda ən mü asir
avadanlıq quraşdırıldığ ından 1 kilovat-saat elektrik enerjisinin istehsalı ü çü n 0,2
kubmetr təbii qaz və ya 235 qram şərti yanacaqdan istifadə edilir. Stansiyanın faydalı
iş əmsalı 52,8 faizdir. Bu, mü asir elektroenergetikada ən yü ksək gö stəricidir və
nəticədə əvvəlki nəsil stansiyalarla mü qayisədə xeyli təbii qaza qənaət olunur. 

13
 Şimal ES: 2000-ci il 19 dekabr tarixində Ü mummilli Lider Heydər Əliyev
tərəfindən 400 MVt gü cü ndə Buxar-Qaz Qurğ usunun təməli qoyulmuş və 29 noyabr
2002-ci ildə istismara verilmişdir. Stansiyanın inkişaf proqramı ö lkə rəhbərliyi
tərəfindən bu gü n də mü vəffəqiyyətlə davam etdirilir. Burada 409 MVt-lik ikinci
Buxar-Qaz Qurğ usunun tikintisi davam etdirilir.  Şimal ES-da 2-ci blokun tikintisinin
icrası davam etdirilir. Гурьу М701-Ф Митсубисщи моделли бир ядяд газ турбини,
бир ядяд утил-газаны, бир ядяд ТЖ2Ф-35,4 типли бухар турбининдян
ибарятдир. Гурьунун цмуми эцжц 393,5 МВт, газ турбининин эцжц газ
йанажаьы иля ишлядикдя 264,4 МВт, майе йанажаьы иля ишлядикдя 230 МВт-
дыр. Бухар турбининин щесабат эцжц 138,3 МВт-дыр. Гидаландырыжы
трансформаторун йцксяк эярэинлик тяряфиндян юлчцлмцш эцж ямсалы 0,90-а
бярабярдир (щесабат параметрляриндя).
Bakı İEM: 1999-cu ilin iyun ayında Ü mummilli Lider Heydər Əliyev tərəfindən
Bakı İstilik Elektrik Mərkəzində ü mumi gü cü 107 meqavat olan iki qaz turbin
qurğ usunun təməli qoyulmuş və 2001-ci ilin iyulunda istismara verilmişdir.
Тялябатчылары щям истилик, щям дя електрик енеръиси иля тямин едян бу
гурьулар ян мцасир технолоэийа ясасында вя йцксяк игтисади эюстярижиляри
иля юлкямиздяки диэяр енерэетик гурьулардан фярглянир. “Bakı İEM”-in layihə
gü cü 106,6 MVt-dır. Stansiya blok tiplidir və iki blokdan ibarətdir. İkinci blokda
yanma məhsullarının qazan utilizatora daxil olmadan atmosferə atılması ü çü n baypas
tü stü borusu mö vcuddur. “Bakı İEM”-in əsas avadanlıqları qaz turbini və util qazanı
hesab edilir. Qaz turbini 2 ədəddir. “ALSTOM POÜ ER LTD” firmasının (ABB)
quraşdırdığ ı GT8C-2 tipli bu qaz turbin qurğ usunun hər birinin gü cü 53,3 MVt-dır.
Qazan utilizator da stansiyada 2 ədəddir. “STORK” firması tərəfindən quraşdırılan
bu util qazanların məhsuldarlığ ı 220 t/saat, hasil etdiyi buxarın təzyiqi 20 bar,
temperaturu isə 280 oC-dir.

14
 Səngəçal ES: 2007-ci ilin fevral ayında 300 MVt gü cü ndə Səngəçal elektrik
stansiyasının tikintisinə başlanmış və Azərbaycan Respublikasının Prezidenti cənab
İlham Əliyev tərəfindən 2008-ci il 24 dekabr tarixində elektrik stansiyası istismara
verilmişdir. Səngəçal elektrik stansiyası – Bakının Qaradağ rayonu ərazisində tikilmiş
elektrik stansiya. 2008-ci il, 23 dekabr tarixdə istifadəyə verilmişdir. Ü mumi gü cü
300 meqavat olan stansiyanın tikintisinə 2007-ci ilin fevralında başlanıb. Tikinti
işlərini Finlandiyanın “Vartsila”, İsveçrənin “ABB”, Birləşmiş Ərəb Əmirliklərinin 
“Monolit”,  Azərbaycanın “Azenko”, “İnterenerji” və “Qlobus” şirkətləri yerinə
yetiriblər. Bakı şəhərinin və Abşeron yarımadasının enerji təhlü kəsizliyinin
mö hkəmləndirilməsi ü çü n nəzərdə tutulub. Stansiyada əsas yanacaq
kimi, qaz və mazutdan, keçid proseslərində isə dizel yanacağ ından istifadə edilməsi
nəzərdə tutulub. Stansiyanın əsas avadanlığ ı hər birinin gü cü 17 meqavat olan 18
ədəd aqreqatdan ibarətdir. İstehsal olunan elektrik enerjisi 6 ədəd 63 meqavatlıq
transformator və 110 kilovoltluq 6 elektrikö tü rmə xətti ilə enerji sisteminə ö tü rü lü r.
Elektrik stansiyasına təbii qazın verilməsi ü çü n dö rd kilometr uzunluğ unda
kəmər çəkilib qazpaylayıcı stansiya tikilib. Elektrik stansiyası ərazisində yanacaq
çənləri, mazutun və dizel yanacağ ının təmizlənməsi qurğ uları, suyun kimyəvi
təmizlənməsi qurğ uları və yanğ ınsö ndü rmə sistemi tikilib. Stansiyaya 3 kilometr
uzunluğ unda dəmir yolu xətti çəkilib.
Ü mumi sahəsi 1400 kvadratmetr olan 3 mərtəbəli inzibati bina və 1500
kvadratmetr sahəsi olan yardımçı bina inşa olunub. Ərazidə 10 minə yaxın mü xtəlif
ağ ac və gü l kolları əkilib. Elektrik stansiyasının faydalı iş əmsalı 46,4 faiz təşkil edir.
Bir kilovat-saat elektrik enerjisinin istehsalı ü çü n 263 qram şərti yanacaq istifadə
ediləcək. Tikinti işlərində 600 nəfərə qədər işçi çalışıb. Burada 200 nəfər daimi işlə
təmin olunacaq.

15
 Bakı ES: 2006-cı il 15 iyul tarixində Bakı şəhərində gü cü 105 MVt olan
elektrik stansiyasının tikintisinə başlanmış və Ö lkə Prezidenti cənab İlham Əliyev
tərəfindən 2007-ci il 22 fevral tarixində stansiya istifadəyə verilmişdir.

Sual 5
İlkin olaraq sənaye miqyasında elektrik enerjisinin tətbiqi
(Tapılmadı)

Sual 6, 21
Elektrik enerjisinin digər enerji mənbələrindən fərqi. Elektrik enerjisinin
başqa enerji növlərindən fərqi və əsas müsbət cəhətləri
Gü ndəlik həyatımızda hər yerdə istifadə etdiyimiz elektrik enerjisi evlərə çatana
qədər bir çox mərhələdən keçir. Elektrik veriliş xətləri ilə təchiz edilmiş elektrik
enerjisinin əsas istifadə sahəsi iş yerləri və yaşayış yerləridir. Nəqliyyat, tibb, kənd
təsərrü fatı, kommunikasiya, sənaye və digər sahələrdə istifadə etdiyimiz elektrik
enerjisi mü asir dö vrdə həyatımızın vacib bir hissəsi halına gəlmişdir.
Həyatımızın hər bir anında istifadə etidiyimiz elektrik enerjisi aşağ ıdakı
ü stü nlü klərə malikdir:
- dü nyada ən geniş şəkildə istifadə olunan enerji nö vü dü r;
- bü tü n enerji nö vlərindən əldə edilə bilər (generatorlarda mexaniki enerjidən elektrik
enerjisi alınır);
- nü və enerjisindən başqa digər enerji nö vlərinə çevrilə bilir. Evimizdə istifadə
etdiyimiz lampalarda elektrik enerjisi işıq enerjisinə, qızdırıcılarda isə istilik
enerjisinə çevrilir.
- uzaq məsafələrə ö tü rü lə bilən olması və ö tü rü lməsinin asand olması;
- daha sonra istifadə ü çü n akkumulyasiya edilə bilən olması;
- ətraf mü hitə zərərli təsirinin olmaması;
16
- elektrik enerjisi ilə işləyən avadanlıqların avtomatik və ya yarı avtomatik idarə edilə
bilən olması və s.
Elektrik enerjisinin ən bö yü k təhlü kəsi diqqətsizlik nəticəsində ö lü mlə nəticələnə
bilən yaralanmalara və maddi ziyan vuran qəzalara səbəb olmasıdır.

Sual 7
Respublikamızda son illərdə buxar-qaz enerji bloklarının tətbiqinin məqsədi və
mahiyyəti
Газ турбининдя ишчи жисм кими, йанма мящсулларынын щава иля
гарышыьы, йцксяк температура гядяр гыздырылмыш щава йахуд башга
газлардан истифадя олунур. Газ турбинин иш принсипи бухар турбини иля
ейнидир. Онун ахма щиссясинин соплоларында ишчи жисмин эенишлянмяси
нятижясиндя истилик енеръиси кинетик енеръийя ишчи кцряклярдя ися кинетик
енеръи механики енеръийя чеврилир.
Цмумиййятля, газ турбинляринин схемляри вя истифадя олунан
аваданлыглары бухар-турбин гурьуларындакындан кяскин фярглянир. Газ-
турбин гурьуларынын бухар турбининя нисбятян бир сыра цстцнлцкляри вар:
1. Газ-турбин гурьулары йыьжам олур, бурада йанажаг бухар эенератору
явязиня, юлчцляри кичик олан йанма камерасында йандырылыр.
2. Газ турбинляри тез ишя гошулур вя йцклянир.
3. Конструксийасы вя истисмары даща садялир.
4. Бухар турбини иля ейни эцждя эютцрцлян газ турбининя метал вя
башга материалларын сярфи аздыр.
5. Гиймяти ужуздур.
6. Сойудулмасы цчцн демяк олар ки, щеч су тяляб етмир.
Газ турбинли гурьуларын бухар турбинляриня нисбятян мянфи
жящятляри:

17
 1) ващид эцжц аз олур;
2) ФИЯ кичик олур;
3) юмрц аз олур;
4) йанажаьын кейфиййятиня тяляби даща йцксякдир.
Бу сябябдян сон заманлара гядяр газ турбинляри ясасян няглиййатда
истифадя олунурдулар. Сон вахтлар нисбятян йцксяк файдалылыьа,
етибарлылыьа вя узун юмцрлцлцйя малик олан газ турбинляри вя онларын
компрессорлары йарадылдыьына эюря, газ турбинляри енерэетикада да юзцня
мяхсус олан йер тутмушдурлар.
Илдян-иля газ турбинляри енерэетикада даща да эениш йайылырлар.
Газ турбинлярини тярк едян йцксяк температурлу газлардан
истиляшдирмя мягсядляри цчцн истифадя олунур. ГТГ-ры тез ишя
гошулдугларына эюря онлары чох вахт пик, йарым пик вя ещтийат гурьулары
кими истифадя едирляр. Бязи щалларда аз эцжлц електрик стансийаларында
онлары база агрегатлары кими, чыхан газларыны ися истиляшдирмя мягсядляри
цчцн истифадя едирляр.
Юлчцляри кичик олдуьуна эюря онлары бязян щярякят едян енеръи
гурьуларында гурашдырырлар.
Узаг районларда хидмят етмяк цчцн суда цзян газ-турбинли електрик
стансийалары йарадылыб вя мцвяффягиййятля истисмар олунур. Газ
турбинляринин эяляжяк инкишафы онларын ващид эцжцнцн,
файдалылыьынын, етибарлылыьынын артырылмасына йюнялдилиб. Эяляжякдя
газ турбинляри вя газ истиликдашыйыжысы иля ишляйян нцвя реакторлу атом
енеръи гурьулары йаранажаг. Щесаб едирляр ки, онларын файдалылыьы су
бухар тсикли цзря ишляйян атом гурьуларындан йцксяк олажаг, онларын
конструксийалары даща йыьжам, истисмары ися даща садя олажаг.

18
 Термодинамик вя игтисади ялверишлилийин ян бюйцк гиймяти бухар вя
газ турбинляринин тсиклляринин бирляшмясиндян ялдя олунур. Газ турбин
гурьуларынын мцсбят жящяти йцксяк башланьыж температур (1300 – 14000Ж),
бухар гурьуларынын цстцнлцкляри ися ашаьы температурда, йяни ятраф
мцщитин температуруна йахын олан, конденсаторда истилийин алынма
температурудур. Тсиклляри бирляшдириляндя комбиняляшдирилмиш
тсикллярдя исти вя сойуг истилик мянбяляринин арасында температурлар
фярги артыр вя коибиняляшдирилмиш гурьунун ФИЯ-лы айрылыгда
эютцрцлмцш бухар вя газ турбин гурьуларынын ФИЯ-дан бюйцк олур.
Мцхтялиф фирмаларын тикдикляри йени електрик стансийаларында
ясасян газ турбинляриня вя бухар-газ гурьуларына цстцнлцк верилир. Буну
онларын эюстярижиляринин даима йахшылашмасы иля вя гиймятинин илдян-
иля ужузлашмасы иля изащ етмяк олар. Илдян-иля тцстц газларын башланьыж
температуру, ГТГ-нун ващид эцжц вя ФИЯ-и артыр. Азтоксикли йанма
камералары йараныр. Гурьунун истисмар кейфиййятляри, кюмякчи системляри
вя аваданлыглары йахшылашыр.
ИЕС-лярдя башланьыж тязйиги критик тязйигдян йухары эютцрдцкдя вя
бухарын аралыг гыздырылмасы схеминдян истифадя едилдикдя турбинин ФИЯ-
ы вя енеръи блокунун эцжц артыр.
Башланьыж параметрлярин ондан да йцксяк артырылмасы хцсуси
истилик сярфинин азалмасына, стансийанын тикилмясиня хцсуси капитал
гойулушунун артырылмасына вя истисмар етибарлыьынын азалдылмасына
эятириб чыхардыр. Бунун сябяби йцксяк температура давамлы аустенит
поладларынын бащалыьы вя технолоъи жящятдян алынмасынын чятинлийидир.
Инкишаф етмиш юлкялярдя електрик стансийанын истилик файдалылыьынын
артырылмасыны мцхтялиф комбиняляшдирилмиш тсикллярдян истифадя
етмякля ялдя едирляр. Щал-щазырда истилик електрик стансийаларында бир

19
комбиняляшдирилмиш тсиклдян истифадя олунур ки, бу да бухар-газ
тсиклидир. Онун йцксяк температурлу пиллясиндя газ турбинли тсиклдян,
ашаьы пиллясиндя ися бухар турбинли тсиклдян истифадя олунур.
Азярбайжан сянайесиндя 90-жи иллярин бющранынын нятижяляри
енерэетикайа да юз тясирини эюстярмишдир. Щасил олунан електрик енеръиси
28,5% азалмышдыр. Хцсуси йанажаг сярфи 364-дян (1991-жи ил) 410
г/КВт∙саата гядяр (1999-жу ил), бурахылан 1 Гкал истилик енеръисиня йанажаг
сярфи 181-дян 216 кг-а гядяр артмышдыр. Аязярбайжан Республикасынын
щюкумяти енерэетикада йаранан бющраны арадан галдырмаг цчцн ашаьыдакы
тядбирляри щяйата кечирмишдир. Аз ФИЯ-на малик олан аваданлыьын
дайандырылмасы, онун явязиня мцасир ГТГ вя БГГ-ин истифадя етмяси
нязярдя тутулуб.

Sual 9
Bakı şəhərində ilk elektrik enerji hasil edən stansiyalar və onların məqsədi
Bakıda elektrik enerjisini hasil edən ilk qurğ u Nobel qardaşları tərəfindən
1882-ci ildə Neft emalı zavodunda tikilmişdir. 1883-cü ildə əvvəl hər birinin gü cü 75
at gü cü ndə olan 3 buxar turbini quraşdırılmış, sonralar gü cü dəfələrlə artırılmışdır.
Ancaq inkişaf etmiş ö lkələrdə, misal ü çü n Amerika, Almaniya, İngiltərə və digər
dö vlətlərdə elektrik enerjisindən ancaq işıqlandırmaq ü çü n istifadə edirdilər.
1987-ci ildə “İşıq” firması mü hərrikləri fırlatmaq ü çü n dö rd turbindən ibarət gü cü
550 kVt olan stansiya tikilmişdir. Sonradan 1898-ci ildə “Abşeron yoldaşlıq
cəmiyyəti” elektrik stansiyalarının tikintisi ilə məşğul olmuş və neftçıxarma sahəsi
ü çü n Ramana, Suraxanı, Sabunçu, Zabrat və Pirallahıda elektrik stansiyaları
tikilmişdir.
İnkişaf edən neft sənayesini elektrik enerjisi ilə təmin etmək məqsədilə
Bibiheybətdə gü cü 4260 kVt, Ağ şəhərdə isə 6000 at gü cü ndə olan stansiyaların

20
tikilməsinə qərar vermişlər. Buna uyğ un olaraq 1901-ci ildə Bayılda gü cü 1470 kVt
olan istilik elektrik stansiyası işə salınıb. Sonra isə 1902-ci ildə Ağ şəhərdə gü cü
4260 kVt olan stansiya işə salınmışdı. 1909-1910-cu illərdə bu stansiyalarda dizel
mü hərrikləri buxar turbinləri ilə əvəz edilmişdir. 1913-cü ildə Bakıda tikilmiş elektrik
stansiyalarının ü mumi gü cü 32 MVt –ya çatmış və elektrik enerjisi hasil gü cü nə gö rə
Bakı Moskvadan və Peterburqdan sonra 3-cü yeri tutmuşdu. Bu illərdə
respublikamızda və mü xtəlif rayonlarda, misal ü çü n Gəncə, Zaqatala, Quba,
Naxçıvan, Tovuz, Gədəbəydə xü susi mü lkiyyət kimi mü xtəlif şəxslərə aid olan 13
stansiya fəaliyyət gö stərirdi və bunların cəm gü cü 635 kVt təşkil edirdi. 1923-cü ildə
Bayıldakı stansiya 1-Б Кrasina adına stansiya adlandırılmışdır. Çü nki bu stansiyanın
tikilməsində onun bö yü k xidmətləri olmuşdur. Sonrakı illərdə Bakıda stansiyaların
qoyulmuş gü cü artırılaraq 1915-ci ildə qoyulmuş 46 MVt gü cü nə çatdırılmışdır.
Respublikamızda neft hasilatı ilə əlaqədar olaraq 1920-ci ildə təsdiq olunmuş
ГОЭЛРО planında Bakıya xü susi diqqət artmışdır.
Belə ki, 1920-1925-ci illərdə elektrik stansiyalarının gü cü 50,6 MVt-dan 85,4
MVt-a çatdırılmışdır. Yeri gəlmişkən hələ o zaman, yəni 1920-ci ildə neft sənayesi
ü çü n kadrlar hazırlamaq məqsədilə Bakıda Politexnik İnstitutu açılmışdır (indiki
ADNSU). 1935-ci ildə Elmlər Akademiyasında energetika şö bəsi və həmin vaxtlarda
da Azərenerjinin tərkibində mərkəzi elmi tədqiqat laboratoriyası açılmış, sonradan isə
bu laboratoriya bazasında 1945-ci ildə indiki Elmi Tədqiqat Energetika İnstitutu
yaradıldı. Bakıda elektrik enerjisinin hasilatının artması keçmiş ittifaqda ilk olaraq
1926-cı ildə Bakı-Sabunçu elektrik qatarının açılmasına imkan verdi.
1931-ci ildə Azərbaycanda ilk olaraq gü cü 110 MVt olan dö vlət elektrik stansiyası
– “Qırmızı ulduz” tikildi. Beləliklə, 1925-1933-cü illərdə Bakıda elektrik
stansiyalarının gü cü 158 MVt-a çatdırıldı və yanacağ ın xü susi sərfi 475 qram təşkil
edirdi. Yeri gəlmişkən həmin dö vrdə Amerikada isə bu gö stərici 676 təşkil edirid.

21
 1933-1937-ci illərdə respublikada fəaliyyət gö stərən elektrik stansiyalarının gü cü
234,1 MVt-a çatdırıldı. Bu dö vrlərdə Bakı ilə yanaşı Sumqayıtda da sənaye
yaranmağ a başladı və ona gö rə 1937-ci ildə Sumqayıt İEM tikilməyə başladı. 1941-ci
ildə hər birinin gü cü 24 MVt olan iki buxar turbini işə qoşuldu. 1940-cı ildə isə
stansiyanın gü cü 250 MVt təşkil edirdi. Bu dö vrdə Azərbaycanda hər bir adambaşına
dü şən elektrik enerjisinin miqdarı o biri respublikalardan 2,5 dəfə çox təşkil edirdi.
1953-cü ildə Bakıda gü cü 8 MVt olan İEM-2, Sumqayıt İEM-də isə gü cü 225
MVt-a çatdırıldı. 1954-cü ildə Kü r çayında Mingəçevir hidrostansiyası işə buraxıldı
və hazırda gü cü 360 MVt təşkil edir. Respublikada sənayenin və kənd təsərrü fatının
inkişafı elektrik enerjiyə olan tələbatı kifayət etmədiyindən Abşeron yarımadasında
stansiyaların tikilməsinə ehtiyac vardı. Ona gö rə 1941-ci ildə işə başlamış və
mü haribəyə gö rə qalmış, Şimal stansiyasının tikintisinə başlamış və 1954-cü ildə
yanvarda işə qoşulmuş və respublikada ilkin yü ksək təzyiq və temperaturda işləyən
elektrostansiyadır. İlkin gü cü 6 MVt olub, sonradan 1960-cı ildə gü cü 150 MVt olan
Avropada ilkin olan açıq tipli blok tikildi və işə buraxıldı. 1959-cı ildə gü cü 1050
MVt olan Şirvan istilik elektrik stansiyasının tikilməsinə başlandı və 1968-ci ildə
gü cü (layihə 1050 MVt) çatdırıldı və hər bir blokun gü cü 150 MVt təşkil edir.
Beləliklə Azərenerji Cənubi Qafqaz Respublikalarına da enerji ö tü rü lməyə başladı.
1964-cü ildə 2 №-li İEM-in gü cü 24 MVt-a çatdırıldı. Həmin ildə Gəncədə gü cü 72
MVt olan İEM işə salındı. Bu stansiyalarla yanaşı Sumqayıtda 2 №-li İEM tikilməyə
başladı və 1972-ci ildə gü cü 220 MVt təşkil edirdi.

Sual 10
Azərenerji idarəsinin yaradılmasının məqsədi və mahiyyəti
“Azərenerji” Açıq Səhmdar Cəmiyyəti ö lkənin elektroenergetika sisteminin
fəaliyyətini təmin etməklə, elektrik enerjisinin istehsalı və ö tü rü lməsinin, vahid
mərkəzdən idarə olunan elektrik stansiyalarının, yarımstansiyaların, sistemtəşkiledici
22
yü ksək gərginlikli – 110, 220, 330, 500 kilovoltuq elektrik verilişi xətlərinin və
onların dispetçer idarəetmə vasitələrinin koordinasiyasını həyata keçirir. Yeni
texnologiyalar tətbiq edərək, respublikamızda generasiya gü clərinin artırılması və
yü ksək gərginlikli elektrik verilişi xətlərinin yenidən qurulmasını təşkil edir. Eyni
zamanda, xarici ö lkələrlə enerji mü badiləsi əməliyyatlarını aparır. Səhmləri dö vlətə
məxsusdur.
1935-ci ildə SSRİ Ağ ır Sənaye Xalq Komissarının 29 iyul tarixli əmrilə
“Elektrotok” İdarəsi “Azneft”in tərkibindən çıxarılaraq, SSRİ Ağ ır Sənaye Xalq
Komissarlığ ının “Başenerji” Baş Enerji İdarəsinin (“Qlavenerqo”) tabeliyinə verilir
və onun bazasında “Başenerji” Baş Enerji İdarəsinin “Azenerji” (“Azenerqo”)
Azərbaycan Rayon Enerji İdarəsi yaradılmışdır. 
"Azneft" trestinin 23/138 saylı 15.08.1935-ci il tarixli əmri ilə “Elektrotok”
İdarəsi, tərkibində olan mü əssisələrlə birlikdə, yeni yaradılmış “Azenerji”
Azərbaycan Rayon Enerji İdarəsinin tərkibinə verilmişdir və 20 oktyabr 1935-ci il
tarixindən “Azenerji” Azərbaycan Rayon Enerji İdarəsi rəsmi fəaliyyətə başlamışdır.
1957-ci ildə Azərbaycan SSR Nazirlər Sovetinin 292 saylı 08.06.1957-ci il tarixli
Qərarı ilə Azərbaycan SSR Xalq Təsərrü fatı Sovetinin “Azenerji” Energetika İdarəsi
yaradılmışdır. 
1962-ci ildə Azərbaycan SSR Nazirlər Sovetinin 808 saylı 16.10.1962-ci il
tarixli Qərarı ilə Azərbaycan SSR Xalq Təsərrü fatı Sovetinin “Azenerji” Energetika
İdarəsinin adı dəyişdirilərək Azərbaycan SSR Nazirlər Soveti yanında Energetika və
Elektrikləşdirmə Baş İdarəsi yaradılmışdır. 
1965-ci ildə Azərbaycan SSR Ali Soveti Rəyasət Heyətinin 20.10.1965-ci il
tarixli Fərmanı ilə Azərbaycan SSR Nazirlər Sovetinin Baş Energetika və
Elektrikləşdirmə İdarəsi (“Azqlavenerqo”) yaradılmışdır. 
1970-ci ildə Azərbaycan SSR Nazirlər Sovetinin “Azərbaycan SSR ərazisində
yerləşən energetika mü əssisə və təşkilatlarının SSRİ Energetika və Elektrikləşdirmə
23
Nazirliyinin tabeliyinə verilməsi haqqında” 336 saylı 16.09.1970-ci il tarixli Qərarı ilə
adı çəkilən nazirliyin tərkibində (SSRİ Nazirlər Sovetinin 611 saylı 29.07.1970-ci il
tarixli Qərarı) “Azenerji” İstehsalat Birliyi yaradılmışdır. 1971-ci ildə SSRİ Nazirlər
Soveti Azərbaycan SSR Nazirlər Sovetinin və SSRİ Energetika və Elektrikləşdirmə
Nazirliyinin “Azenerji” İstehsalat Birliyinin yenidən təşkil edilməsi barədə təkliflərini
qəbul edərək, ö zü nü n 196 saylı 26.03.1971-ci il tarixli Qərarı ilə SSRİ Energetika və
Elektrikləşdirmə Nazirliyi Azərbaycan SSR Energetika və Elektrikləşdirmə
(“Azqlavenerqo”) Baş İstehsalat Birliyi yaradılmışdır. 
1988-ci ildə SSRİ Energetika və Elektrikləşdirmə Nazirliyinin 296a saylı
03.08.1988-ci il tarixli əmri ilə SSRİ Energetika və Elektrikləşdirmə Nazirliyi
Azərbaycan SSR Energetika və Elektrikləşdirmə “Azbaşenerji” (“Azqlavenerqo”)
Baş İstehsalat Birliyi ləğv edilmişdir və onun bazasında Azərbaycan SSR Energetika
və Elektrikləşdirmə “Azenerji” İstehsalat Birliyi (Əmr № 154/L, 05.12.1988.)
yaradılmışdır. 
1993-cü ildə Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 571 saylı 10.05.1993-cü il
tarixli Fərmanına əsasən Azərbaycan Respublikası Nazirlər Sovetinin 301 saylı
14.06.1993-cü il tarixli Sərəncamı ilə Azərbaycan SSR Energetika və
Elektrikləşdirmə “Azenerji” İstehsalat Birliyi Azərbaycan Respublikası
Elektroenergetika və Elektrikləşdirmə “Azərenerji” Dö vlət Şirkətinə çevrilmişdir.
1996-cı ildə Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 423 saylı 17.09.1996-cı il
tarixli Fərmanına əsasən ilkin mərhələdə səhmləri 100 faiz dö vlətə məxsus olmaqla,
Azərbaycan Respublikası Dö vlət Əmlak Komitəsinin 200 saylı 28.12.1996-cı il tarixli
Sərəncamı ilə “Azərenerji” Açıq Tipli Səhmdar Cəmiyyəti təsis edilmişdir və
17.03.1997-ci il tarixdə Azərbaycan Respublikasının Ədliyyə Nazirliyində
qeydiyyatdan keçmişdir (Dö vlət qeydiyyat №-si 2234).

Sual 11
24
 Sumqayıt istilik elektrik stansiyasının blokunun prinsipial sxemi
Шякилдя Сumqayıt ES – in принсипиал истилик схеми эюстярилиб.
Гурьу ики ядяд В94.2-типли газ турбининдян, ики ядяд ЛМЩРСГ
щоризонтал типли утил газанындан, бир ядяд ДН типли бухар турбининдян, ики
ядяд ТЛРИ-115/36 вя бир ядяд ТЛРИ-11/52 типли електрик эенераторундан
ибарятдир. Гурьунун цмуми эцжц 516 МВт газ турбинли щиссясинин эцжц 328
МВт, бухар турбининин эцжц 188 МВт-дыр.
Компрессорда – (1) сыхылмыш щава йанма камерасына (2) верилир. Ора
ейни заманда йанажаг да дахил едилир. Файдалылыьы артырмаг цчцн йанма
камерасына верилян йанажаг яввялжя йанажаг гыздырыжысында (3-дя) утил
газанындан айрылан истилийин бир щиссясинин щесабына гыздырылыр. Йанма
камерасындан чыхан йанма мящсуллары газ турбинини (4) щярякятя эятирир.
Турбинин соплоларында газын потенсиал енеръиси кинетик енеръийя, ишчи
кцрякляриндя ися кинетик енеръи механики енеръийя чеврилир. Газ
турбининдя щасил олунан механики енеръинин бир щиссяси компрессорун
щярякятя эятирилмясиня сярф олунур, галан щиссяси ися електрик
эенераторунда (5) електрик енеръисиня чеврилир.
Газ турбинини 5430Ж температуру иля тярк едян газлар утил газанына (6)
верилир. Утил газаны икибарабанлыдыр, ики мцхтялиф тязйигли бухар щасил
едир. Алынан бухар турбини (7) щярякятя эятирир. Турбиндя ишлянмиш бухар
конденсаторда (8) конденсатлашыр. Конденсатордан чыхан конденсат,
конденсат насосларына (9) верилир. Конденсат насослары конденсаты утил
газанынын чыхыш щиссясиня йахын йерляшян конденсат гыздырыжысына (11)
верир. Конденсат гыздырыжысында гыздырылмыш конденсат деаератора
верилир. Деаератордан чыхан деаерасийа олунмуш бясляйижи су цч ядяд 50%
мящсударлыглы бясляйижи насослара дахил олур (ики ишчи, бир ещтийат).
Деаерасийа олунмуш суйун бир щиссяси, йанажаг гыздырыжысында юз

25
истилийини йанажаьын гыздырылмасына сярф едяряк, алчаг тязйигли барабана
верилир. Суйун галан щиссяси, 105 бар тязйигля, економайзердя гыздырылараг,
йцксяк тязйигли барабана верилир. Алынан бухар ики бухар гыздырыжысында
гыздырылдыгдан сонра бухар турбининин йцксяк тязйигли щиссясиндя дахил
олур.

26
 Шяк. 10.5. 500 МВт эцсцндя бухар-газ
Şəkil 10.5
турбин гурьусунун принсипиал истилик схеми
1 – Щава компрессору; 2 - Йанма
камерасы; 3 – Йанажаг гыздырыжысы; 4 – Газ
турбини; 5 – Електрик эенератору; 6 – Утил
газаны; 7 – Бухар турбини; 8 – Конденсатор; 9
– Конденсат насосу; 10 – Конденсат
гыздырыжыларына конденсатын верилмяси;
11 – Конденсат гыздырыжысы; 12 – Конденсат
гыздырыжыларында конденсатын
гайтарылмасы; 13 – Бясляйижи насослара
деаерасийа олунмуш суйун верилмяси; 14 –
Бясляйижи насос; 15 – Бясляйижи суйун
йанажаг гыздырыжысына верилмяси; 16, 17 –
Бясляйижи суйун утил газанынын алчаг
тязйигли барабанына верилмяси; 18 – Алчаг
тязйигли барабандан бухар турбининя эедян
бухар хятти; 19 – Конденсатын бир
щиссясинин бясляйижи насоса гайтарылмасы;
20 – Утил газанынын йцксяк тязйигли
барабанына суйун верилмяси 21 – Утил
газанынын йцксяк тязйигли барабанындан
бухарын турбинин йцксяк тязйигли щиссясиня
верилмяси; 22 – Йцксяк тязйигли щиссядян
чыхан бухарын гарышдырыжы нюгтяйя
Sual 12 23 – Турбинин алчаг тязйигли
верилмяси;
щиссясиня
Şimal istilik stansiyasının гарышмыш
blokunun бухарын
prinsipial верилмяси; 24
sxemi
– Ишлянмиш бухарын конденсатора
Гурьу М701-Ф Митсубисщи моделли бир ядяд
ютцрцлмяси; газ турбини,
25 – Тцстц бир ядяд
борулары
утил-газаны, бир ядяд ТЖ2Ф-35,4 типли бухар турбининдян ибарятдир.

27
Гурьунун цмуми эцжц 393,5 МВт, газ турбининин эцжц газ йанажаьы иля
ишлядикдя 264,4 МВт, майе йанажаьы иля ишлядикдя 230 МВт-дыр. Бухар
турбининин щесабат эцжц 138,3 МВт-дыр. Гидаландырыжы трансформаторун
йцксяк эярэинлик тяряфиндян юлчцлмцш эцж ямсалы 0,90-а бярабярдир
(щесабат параметрляриндя).
Атмосфер щавасы эириш щава филтриндян кечмякля компрессорун эириш
щиссясиня верилир вя 17 пилляли ох бойу компрессорда сыхылараг йанма
камерасына ютцрцлцр. Йанма мящсуллары 4 пилляли реактив газ турбининдя
эенишлянир. Турбинин соплоларында газын потенсиал енеръиси кинетик
енеръийя, ишчи кцряклярдя ися кинетик енеръи механики енеръийя чеврилир.
Турбиндя щасил едилмиш енеръинин бир щиссяси компрессору ишлятмяк цчцн
сярф едилир, галан щиссяси ися електрик эенераторунда електрик енеръисиня
чеврилир. Турбиндя эенишляндикдян сонра йанма мящсуллары газан
утилизатора ютцрцлцр. Утил газанында йцксяк, орта вя алчаг тязйигли
барабанлар йерляшир. Йцксяк тязйигли барабандан чыхан бухар 103 бар, 540 0Ж
параметрляри иля бухар турбинин ЙТС-ня дахил олур. ЙТС-дя бухар П = 37
бар, т = 3800Ж параметрляриня гядяр эенишлянир. Орта тязйигли барабанда
алынмыш бухар (П = 37,6 бар, т = 271 0Ж) ЙТС-дян эялян ишлянмиш бухарла
гарышдырылыр, утил газанынын аралыг бухар гыздырыжысында
гыздырылараг, П = 34,3 бар, т = 565 0Ж параметрляри иля турбинин ОТС-ня
дахил олур вя орада П = 0,45 МПа, т = 2900Ж параметрляриня гядяр
эенишлянир. ОТС-дя ишлянмиш бухар алчаг тязйигли барабандан эялян

бухарла ( P AT =0 , 44 MPa , t AT =2500 C ) гарышараг, турбинин АТС-ня дахил

олур, орада эенишляндикдян сонра ( Pk =0 , 03 bar , x k =0 , 94 ) конденсатора

ютцрцлцр. Конденсаторда алынмыш конденсат, конденсат насосу васитясиля
иля конденсат гыздырыжысында гыздырылыгдан сонра деаератора верилир.
Деаерасийа олунмуш бясляйижи су економайзерлярдян кечяряк газанын
28
барабанларына дахил олур. Йцксяк тязйигли барабана су ики економайзердян
кечяряк верилир, орта тязйигли контурун бир економайзери вар, алчаг тязйигли
контурун економайзери йохдур.

29
 Шякил 10.4 400 МВт-
лыг блокун принсипиал
схеми .
1 – щава компрессору, 2 –
йанма камерасы, 3 – газ
турбини, 4 – щава
сойудужусу, 5 – бухар
турбинин ЙТС, 6 – ГТС, 7
– АТС, 8–
эенератор, 9 –
конденсатор, 10 –
конденсат насосу, 11 –
киплямя бухарынын
сойудужусу, 12 –
конденсат
гыздырыжысынын
ресиркулйасийа насосу, 13
– деаератор, 14 – алчаг
тязйигли бясляйижи насос,
15 – орта тязйигли вя
йцксяк тязйигли бясляйижи
Sual 13
насос, 16 – алчаг тязйигли
Qafqazda ən güclü stansiya sayılan AzQRES
барабан, 17 – орта(Mingəçevirdə) işə salınması və
тязйиглиavadanlıqlar
orada qoyulmuş барабан, 18 –barədə məlumat
йцксяк тязйигли барабан,
19 – хам су чяни, 20 – хам
су насосу, 21 – кимйяви
30 су
тямизляйижи гурьу, 22 –
тямизлянмиш су чяни, 23 –
 Azərbaycan İES: Ü mummilli Lider Heydər Əliyevin təşəbbü sü ilə 1974-cü ildə
tikintisinə başlanmış, ü mumi gü cü 2400 meqavat olan “Azərbaycan” İstilik Elektrik
Stansiyasının birinci enerji bloku 1981-ci ildə, səkkizinci enerji bloku isə 1990-cı ildə
istismara verilmişdir. Cənubi Qafqazın ən bö yü k istilik elektrik stansiyası olan, 8
enerji blokundan ibarət, ü mumi gü cü 2400 meqavat (MVt) “Azərbaycan”  İstilik
Elektrik Stansiyasının birinci enerji bloku Ü mummilli Lider Heydər Əliyevin
bilavasitə təşəbbü sü və rəhbərliyi ilə 1981-ci il oktyabrın 20-də istifadəyə verilmişdir.
Bu əlamətdar hadisə Azərbaycan energetikasının inkişafında yeni bir mərhələnin
əsasını qoymuşdur.Məhz həmin tarix – oktyabrın 20-si Azərbaycan Respublikasının
Prezidenti İlham Əliyevin 2004-cü il 13 oktyabr tarixli 446 saylı Sərəncamına əsasən,
hər il “Energetiklər Gü nü ” kimi qeyd edilir.
İES kritikdən yü ksək parametrlərdə işləyir, qazan qurğ uları dü z axınlı, buxar
turbinləri K tiplidir. Son illərdə stansiyada iki ədəd buxar turbinin axın hissəsində
rekanstruksiya işləri aparılıb. Nəticədə turbin aqreqatlarının gü cü 300 MVt-dən, 330
MVt-ə qədər artırılmışdır. (Kser edilən sxemi çək)

Sual 14
20 oktyabr energetiklərin peşə bayramı və hansı hadisə ilə əlaqədar olması
Oktyabrın 20-si Azərbaycanda Energetiklər Gü nü dü r. On dö rd ildir ki,
Azərbaycan energetikləri ö z peşə bayramları gü nü nü iftixarla qeyd edirlər. Bu gü n
ö lkəmizin həyatında xü susi əhəmiyyət kəsb edən əlamətdar bir hadisə ilə bağ lıdır: 37
il əvvəl, 1981-ci il oktyabrın 20-də “Azərbaycan” İstilik Elektrik Stansiyasının (İES)
birinci enerji bloku ulu ö ndər Heydər Əliyevin təşəbbü sü və bilavasitə rəhbərliyi ilə
istifadəyə verilib, bununla da Azərbaycan energetikasının inkişafında yeni bir
mərhələnin əsası qoyulub. Prezident İlham Əliyevin 2004-cü il 13 oktyabr tarixli
Sərəncamı ilə həmin tarixin ö lkəmizdə Energetiklər Gü nü kimi təsis edilməsi isə milli

31
energetika salnaməmizin daha bir parlaq səhifəsi, ö lkə rəhbərliyinin bu sahədə çalışan
insanların fədakar əməyinə verdiyi bö yü k dəyərin ifadəsidir.
Azərbaycan əhalinin elektrik enerjisi ilə təchizatı səviyyəsinə görə dünyada
birincidir.
Ü mummilli lider Heydər Əliyev Azərbaycana rəhbərlik etdiyi bü tü n dö vrlərdə
respublikamızın energetika kompleksinin, o cü mlədən elektrik enerjisi sisteminin
inkişafına xü susi diqqət yetirib, bu sahədə misilsiz işləri gö rü b. Ulu Ö ndərin
mü əyyənləşdirdiyi və hazırda Prezident İlham Əliyev tərəfindən uğ urla həyata
keçirilən sosial-iqtisadi islahatlar Azərbaycanın gü clənməsinə və qü drətlənməsinə
yö nəlib. Dö vlət başçısının təşəbbü sü və rəhbərliyi ilə iqtisadiyyatın bü tü n sahələri, o
cü mlədən elektrik energetikası ü zrə mü kəmməl proqramlar qəbul edilərək
reallaşdırılıb. Həmçinin “Azərbaycan Respublikasında kommunal xidmətlərin
(elektrik və istilik enerjisi, su və qaz) inkişafına dair Strateji Yol Xəritəsi”nin
Tədbirlər Planına uyğ un olaraq, yaxın və uzaq perspektivdə nəzərdə tutulmuş
vəzifələrin icrası ilə bağ lı mü vafiq işlər davam etdirilir, eyni zamanda, enerji
sisteminin mü asirləşdirilməsi nəzərdən keçirilir.
Bü tü n bu uğ urların və gö rü lən işlərin nəticəsi olaraq Dü nya İqtisadi Forumunun
tamamilə yeni metodologiya əsasında hazırlanan Qlobal Rəqabətlilik Hesabatına gö rə,
Azərbaycan əhalinin elektrik enerjisi ilə təchizatı səviyyəsinə gö rə maksimal 100 faiz
bal almaqla dü nyada ilk pilləyə yü ksəlib.
Son 14 ildə Azərbaycanda 30-dan çox elektrik stansiyası tikilib
2004-cü ilə qədər Azərbaycanda cəmi 9 elektrik stansiyası mö vcud olub və
onların ü mumi potensialı 3900 meqavata bərabər idi. Son 14 ildə isə respublikada
məqsədyö nlü investisiya qoyuluşu sayəsində ü mumi generasiya gü cü 2500 meqavata
çatan 30-dan çox elektrik stansiyası istifadəyə verilib. Beləliklə, hazırda respublikanın
elektroenergetika sistemində ü mumi gü cü 6000 meqavatdan çox olan 38 elektrik
stansiyası fəaliyyət gö stərir. Onlardan 16-sı istilik elektrik stansiyası, 12-si su elektrik
32
stansiyası, 6-sı kiçik su elektrik stansiyası, biri hibrid tipli elektrik stansiyası və 3-ü
gü nəş elektrik stansiyasıdır.
Təkcə bu ay Prezident İlham Əliyevin iştirakı ilə Xızı rayonunun Yeni Yaşma və
Şurabad qəsəbələrinin ərazisindəki 50 meqavatlıq “Yeni Yaşma” Kü lək Elektrik
Parkının açılışı olub, Lerik rayonunda gü cü isə 16,5 meqavat olan elektrik stansiyası
istismara verilib.
Doqquz ayda 17,2 milyard kilovat/saat elektrik enerjisi istehsal edilib
Bu ilin doqquz ayında Azərbaycanda 17 milyard 194,3 milyon kilovat/saat
elektrik enerjisi istehsal olunub. Ondan əmtəəlik 16 milyard 535,3 milyon kilovat/saat
elektrik enerjisi alınıb ki, bunun da 15 milyard 48,4 milyon kilovat/saatı istilik
elektrik stansiyalarının, 1 milyard 422,3 milyon kilovat/saatı su elektrik
stansiyalarının, 31,9 milyon kilovat/saatı kü ləklə işləyən stansiyaların, 31,7 milyon
kilovat/saatı isə gü nəş enerjisi ilə işləyən stansiyaların payına dü şü r.
Elektrik enerjisinin istehsalı ü çü n mü vafiq infrastrukturun inkişafı, o cü mlədən
yeni elektrik stansiyalarının inşası hazırda da prioritet olaraq qalır. İlin sonunadək
“Şimal-2” elektrik stansiyasının istifadəyə verilməsi nəzərdə tutulur, bu da ö lkənin
enerji sisteminə əlavə 400 meqavat enerji verəcək.
Eyni zamanda, ö lkənin enerji sistemində çox ciddi islahatlar aparılır. Yaxın
gələcəkdə bu sahəyə əlavə vəsait ayrılacaq ki, həm generasiya gü clərinin yaradılması,
ö tü rü cü xətlərin, yarımstansiyaların tam dayanaqlılığ ı təmin edilsin. Eyni zamanda,
mö vcud stansiyaların generasiya gü clərinin artırılması da nəzərdə tutulur.
Elektrik enerjisi ixracı 1,5 dəfədən çox artıb
Bu gü n elektrik enerjisinə tələbatını tam ö dəyən Azərbaycan ö zü nü n
karbohidrogen resursları ilə yanaşı, elektrik enerjisinin də ixracatçısına çevrilib.
Rusiya, Gü rcü stan, Tü rkiyə və İranla elektrik enerjisi ü zrə əməkdaşlıq formatında
ixracatçı və tranzit ö lkə kimi Azərbaycanın rolu genişlənib. 2007-ci ildən başlayaraq
qonşu dö vlətlərə elektrik enerjisi ixrac edən Azərbaycan Şərq-Qərb və Şimal-Cənub
33
enerji dəhlizləri vasitəsilə ilkin təbii enerji (neft, qaz) ixracı ilə yanaşı, yü ksək
texnoloji enerji nö vü olaraq elektrik enerjisini də Avropa, Rusiya və İran
istiqamətlərində ö tü rü r. Belə ki, cari ilin 9 ayında Azərbaycandan 1 milyard 266
milyon 198 min kilovat/saat elektrik enerjisi ixrac olunub. Ö tən ilin analoji dö vrü ndə
isə bu gö stərici 812 milyon 338 min kilovat/saat idi. Beləliklə, elektrik enerjisi ixracı
ö tən ilin mü vafiq dö vrü ilə mü qayisədə 1,5 dəfədən çox artıb. Hesabat dö vrü ndə
ixrac olunan elektrik enerjisinin dəyəri isə 59 milyon 637 min ABŞ dolları təşkil edib.
Hazırda Azərbaycan, Rusiya və İran enerji sistemlərinin birləşdirilməsinin
texniki-iqtisadi əsaslandırılması layihəsinin ü mumi modelinin və əsas aspektlərinin
razılaşdırılması məsələsi mü zakirə olunur. Ü ç ö lkənin birləşdirilmiş enerji
şəbəkəsində elektrik enerjisi ticarətinə dair konkret təkliflər hazırlanması sü rətlənir və
2019-cu ildə İrana sınaq rejimində elektrik enerjisi gö ndərilməsi imkanı nəzərdən
keçiriləcək.
Gö rü ndü yü kimi, Rusiya-Azərbaycan-İran arasında enerji dəhlizinin yaradılması
ü çü n zəruri texniki və siyasi vəziyyət qənaətbəxşdir və bu dəhlizin ü stü nlü kləri
Azərbaycanın iki qonşu ö lkə arasında kö rpü rolunu mö hkəmləndirmək, elektrik
enerjisinin tranziti, digər ö lkələrlə enerji mü badiləsi, yeni elektrik enerjisi bazarlarının
yaranmasını təmin etməkdən ibarətdir. Həmçinin Azərbaycan-Gü rcü stan-Tü rkiyə
elektrik enerjisi verilişi dəhlizi yaradılaraq, Qərbi Avropa ö lkələri ilə enerji
mü badiləsinin təşkili istiqamətində də mü hü m tədbirlər həyata keçirilib.
Naxçıvan enerji idxalçısından ixracatçısına çevrilib
Naxçıvan Muxtar Respublikada enerji təhlü kəsizliyi baxımından gö rü lən
irimiqyaslı işlər ö z bəhrəsini verib. Enerji təsərrü fatında mü asir infrastruktur
yaradılıb, enerjinin istehsalından istehlakınadək yeni texnologiyaların tətbiqinə nail
olunub.
Hazırda Naxçıvanda enerji təhlü kəsizliyi daha çox alternativ və bərpaolunan
enerji mənbələri hesabına təmin edilib. Muxtar respublikanın daxili imkanları
34
hesabına istifadəyə verilən və əksəriyyəti hidroelektrik stansiyaları və regionda ən
bö yü k Gü nəş Elektrik Stansiyası olan gü c mənbələri əhalinin məişət ehtiyaclarının,
eləcə də sənaye və kənd təsərrü fatının tələbatını tam şəkildə ö dəməyə imkan yaradıb.
87 meqavat gü cü ndə Naxçıvan Modul Elektrik Stansiyası, 22 meqavat gü cü ndəki
Naxçıvan Gü nəş Elektrik Stansiyası, Heydər Əliyev Su Anbarı ü zərindəki 4,5
meqavatlıq su elektrik stansiyası, 22 meqavatlıq Biləv, 20,5 meqavatlıq “Arpaçay-1”
və 1,4 meqavatlıq “Arpaçay-2” Su Elektrik stansiyaları ilə yanaşı, tikinti işləri davam
etdirilən, layihə gü cü 36 meqavat olacaq Ordubad Su Elektrik Stansiyası və texniki-
iqtisadi cəhətdən əsaslandırılması aparılan 14 meqavat layihə gü clü Tivi və 3,5
meqavat layihə gü clü Qazançı Su Elektrik stansiyaları, habelə Culfa rayonu
ərazisində tikintisinin texniki-iqtisadi əsaslandırılması aparılan kü lək elektrik
stansiyası muxtar respublikanın enerji potensialının gələcəkdə daha da artması ü çü n
gö rü lən işlərdəndir.
Bu gü n Naxçıvanın bö yü k elektrik enerjisi potensialı var. Belə ki, Naxçıvan
Muxtar Respublikası Dö vlət Energetika Xidmətinin istismar sahəsinə daxil olan
elektrik stansiyalarının ü mumi qoyuluş gü cü ü mumilikdə 239,4 meqavat təşkil edir.
Həmçinin cari ilin 6 ayında bu elektrik stansiyalarında 195 milyon 675 min 789
kilovat-saat elektrik enerjisi istehsal edilib ki, bu enerjinin də 44,93 faizi su elektrik
stansiyalarının, 8,84 faizi isə Naxçıvan Gü nəş Elektrik Stansiyasının payına dü şü b.
Qeyd edək ki, ö tən əsrin 90-cı illərinin əvvəllərində cəmi bir elektrik
stansiyasının ü midinə qalmış Naxçıvanda enerji qıtlığ ının iqtisadiyyatı iflic vəziyyətə
salması sosial-mədəni həyata da ciddi təsir gö stərirdi. Ona gö rə də enerji
təhlü kəsizliyinin təmin olunması baxımından elektrik enerjisinin istehsalı, onun
itkisiz nəqli və qənaətlə işlədilməsi məsələlərinə kompleks şəkildə yanaşılır.
2030-cu ilədək Azərbaycanın enerji balansında bərpaolunan enerji
mənbələrinin payı 30 faizə çatacaq

35
 Ö lkədə alternativ və bərpaolunan enerji mənbələrinin inkişafı da daim diqqətdə
saxlanılır. 2020-ci ilədək alternativ və bərpaolunan enerji mənbələrinin ü mumi enerji
balansındakı payının 20 faizə çatdırılması nəzərdə tutulur. Azərbaycanda enerji
potensialı gü nəş enerjisi ü zrə 50 meqavat, kü lək enerjisi ü zrə 350 meqavat, biokü tlə
ü zrə isə 20 meqavat həcmində mü əyyən olunub. Bu sahələrə təxminən 1 milyard 40
milyon manat investisiyanın sərf olunması planlaşdırılır. 
2030-cu ilədək isə Azərbaycanda bərpaolunan enerji mənbələrinin ü mumi
həcminin 30 faizə çatdırılması planlaşdırılır.

Sual 15
Ötürücü mexanizmin rolu və hansı hissələrdən təşkil olunması
Su çarxının energetikası (yerli şəraitdən asılı olan) ixtiraçıları daha gü clü
hərəkət edən quvvənin tapmasına yö nəldirdi – bu axtarışların birinci dö vri idi. İkinci
dö vr – bu qü vvənin texniki istifadəsinə gö rə universal etməsi idi. Bu iki dö vr-
universal mü hərrikin yaranmasının ü mumi məsələsinin həllində energetika sahəsində
18-ci əsrin birinci ü çdə iki hissəsindəki bü tü n işlərin əsas məzmununu təşkil edirdi.
I dö vrdə - su çarxından (lokal enerji mənbəyindən istifadə edən) imtina etmə
cəhdi. II dö vrdə - texniki istifadəsinə gö rə universal olan su çarxına mü raciət etmə.
İstilik mü hərrikində onun lokal şəraitdən asılı olmamasını su çarxından isə onun
texniki istifadəsinə gö rə universallığ ını gö tü rmək ü çü n ixtiraçılar buxar nasosunu
nasosun yuxarı qaldırdığ ı su ilə fasiləsiz fırlanan su çarxı ilə kombinələşdirirdilər.
Məsələnin belə qeyri-effektiv həlli uzun mü ddət istilik mü hərriklərində fasiləsiz
mexaniki işin əldə olunmasının mü mkü nsü zlü yü nü mö hkəmləndirmişdir. Beləliklə,
istilik mü hərrikindən işçi maşına mexaniki enerji ö tü rmək mü mkü n deyil. Ö tü rü cü
mexanizmin rolu Marks tərəfindən aydınlaşdırılmışdır:
36
 «Hər maşın qrupu ü ç mü hü m fərqlənən hissədən ibarətdir: maşın-mü hərrikdən,
ö tü rü cü mexanizmdən və işçi maşından».
Maşın-mü hərrik bü tü n mü xanizmin hərəkətetdirici qü vvəsi kimi təsir gö stərir.
O, ya ö z hərəkətetdirici qü vvəsini ö zü yaradır (buxar maşını, elektromaqnit maşını və
s.), ya da impulsu kənardan təbiətin hansı bir hazır qü vvəsindən alır, məsələn su çarxı
tö kü lən sudan, yel dəyirmanı kü ləkdən və s.
Ö tü rü cü mexanizm çarxlardan, vallardan, dişli çarxlardan, linklərdən,
qayışlardan və hərəkətin formasını dəyişən başqa bir alətlərdən ibarətdir. Mexanizmin
bu iki hissəsi işçi maşını hərəkətə gətirmək ü çü n lazımdır.
Daxili yanma mü hərriklərində ö tü rü cü mexnizmin quruluşunu nəzərdən keçirək.

37
38
 Sual 16
Universal mühərrikin xassələri və energetik bazasının faktorları
Uattın ikinci, ikiqat təsirli maşını yaranandan sonra kö mü r və su istifadəsindən
ilkin mü hərrik tapılmışdı. Bu mü hərrikin hərəkət edən qü vvəsi və gü cü bü tü nlü klə
insanın nəzarəti altında idi. Bu mü hərrikin ö zü hərəkətli və nəqliyyat vasitəsi idi. Su
çarxından fərqli olaraq o, istehsalı kənddə yaymaq əvəzinə şəhərdə toplamağ a imkan
verir. Mü hərrik ö z texniki istifadəsinə gö rə universaldır və lokal şəraitdən asılı deyil.
Bu xasiyyətnamə Uattın ikinci maşınına Marks tərəfindən verilmişdir.
Universal mü hərrikin xassələri xassələri aşağ ıdakı kimi gö stərilib:
1)Universal mü hərrik lokal şəraitdən nisbətən az asılıdır.
2) Universal mü hərrik ö z texniki istifadəsinə gö rə universaldır.
Birinci xassə mü hərrikin universallığ ının energetik bazasını təyin edir (su seli,
hava seli, yanacaqda olan enerji), ikincisi – konstruktiv formaları nö qtəyi – nəzərincə
mü hərrikin universallığ ını qiymətləndirmək ü çü n imkan verir.
Universal mü hərrikin xassələrini başa dü şmək istilik energetikasının başlanğ ıc
fazasında xü susi əhəmiyyət kəsb edir.
-I xassə - lokal şəraitdən asılı olmamaq xassəsi kifayət qədər aşkardır.
-Buna gö rə II xassədə - yəni texniki istifadəyə gö rə universallıqda bir qədər
ətraflı dayanaq.
Onun gö stəriciləri hansılardır. Ədəbiyyatlarda buna gö rə bö yü k fikir ayrılıqları
var.
Bəzi mü əlliflər hesab edirlər ki, konstruktiv nisbətdə universal mü hərrikin
məsələsi dü z xətli hərəkətin fırlanma hərəkətinə çevrilməsi ilə həll olunur.
Belə rəy birtərəflidir, çü nki diqqəti hərəkətin bir xü susi formasında (dairəvi)
dayandırır mü hərrikin hansı xassələrinin hərəkətin ixtiyari formasını əldə etməyə
imkan verdiyini gö stərmir.

39
 İstilik mü hərrikinin inkişafı hidravlik mü hərrikin texniki istifadəsinə gö rə
universal dö vrü ndə baş verib.
18-ci əsrin birinci ü çdə iki hissəsində universal mü hərrik yox idi. Lokal
şəraitdən az asılı olan istilik mü hərriki, texniki istifadısinə gö rə hələ universal deyildi,
belə universallığ ı olan su mü hərrikik isə lokal şəraitdən asılı idi.

Sual 17
Enerji tutumu anlayışı və ən tutumlu enerji daşıyıcıları
Elə enerji nö vləri var ki, onları nəql etmək axan su şəklində nəql etmək, ya
mü mkü n deyil, yaxud da qətiyyət əlverişli deyil. Bu nö v enerjinin nəqlinn çətinliyi
əsasən onların alçaq enerji tutumudur, yəni fiziki çismin vahid çəkisində olan enerji
miqdarı ilə təyin olunur. Belə: 1; 10; 100 m hü ndü rlü kdən tö kü lən suyun energetik
tutumu uyğ un olaraq 1; 10; olacaq.
Buna gö rə də su sellərinin enerjisini başqa nö v, nəql ü çü n daha mü nasib olan
nö və çevirmək daha əlverişlidir.
Yanacağ ın energetik tutumu xeyli çoxdur, onun bü tü n nö vlərində onun orta
qiyməti təqribən 3.000.000 kqm/kq bərabərdir. Belə yü ksək energetik tutumu
teplovoz, teploxod, avtomaşın, təyyarə yaratmağ a imkan verir. Enerjinin onun
daşıyıcısı ilə - yanacaqlı ən effektiv nəqlinin nö vü – onların borularla – neft kəmərləri
və qaz kəmərləri ilə nəql etmək olur.
Uran və torinin radioaktiv izotopları ən tutumlu enerji daşıyıcısıdır, onların
energetik tutumu 8∙1012 kqm/kq bərabərdir. Belə yü ksək energetik tutumu
lokomotivin yer kü rəsi ətrafında fasiləsiz olaraq hərəkət etməsini yalnız 2 kq
radioaktiv uranın hesabına həyata keçimək mü mkü ndü r. Atomlu təyyarə yalnız 1 kq
uranın hesabına 1300 km/san sü rətlə fasiləsiz yer kü rəsi ətrafında iki yarın dəfə uça
bilərdi.

40
 Energetiklərin fəaliyyəti enerjinin hasili və bö yü k məsafələrə nəql etməklə
bitmir. Enerjini milliyonlarla tələbatçıların arasında paylanmalıdır – çoxlu işçi
maşınların arasında. Enerjinin paylanması çox vaxt onun bir formadan o birisinə
çevrilməsinin tələb edir.

Sual 18
İES-də elektrik mühərriklərində (generatorunda) baş verən proseslər və onların
məqsədi
İES – lərin əsas avadanlıqlarından biri də elektrik generatorlarıdır. Elektrik
generatoru stansiyada turbinlə eyni val ü zərində olur və onun valı turbin valına mü fta
vasitəsilə bərkidilir. Generatorun məqsədi turbinin mexaniki enerjisini elektronların
hərəkət enerjisinə, yəni elektrik enerjisinə çevirməkdir. Stansiyalarda qoyulan
generatorlara turbogeneratorlar deyilir. Generatorlar stansiyanın layihələndirilməsi
zamanı buxar turbininin maksimal gü cü nə gö rə seçilir və onların gü cləri eyni olur.
Generatorlardan çıxan elektrik enerjisinin tezliyi 50 və 60 Hs olur. Hal – hazırda
respublikamızda İES – lərin generatorlarından alınan elektrik enerjisinin tezliyi 50 Hs
– dir. Buna uyğ un olaraq da fəaliyyətdə olan turbinlərin hərəkət sü rəti 3000 dö vr/dəq
təşkil edir.
Generator mexaniki enerjini elektrik enerjisinə çevirən elektrodinamik
avadanlıqdır. Generatorlar iki əsas hissədən ibarət olur: stator və rotor. Stator
tərpənməz hissədir və ferromaqnitdən hazırlanır. Rotor statorun daxilində yerləşdirilir.
Rotorun dolağ ı əsasən dü zbucaqlı mis naqildən hazırlanır. Generatorun iş prinsipi
elektromaqnit induksiya qanununa əsaslanır. Bu qanuna əsasən qapalı konturun
ətrafında maqnit sahəsinin dəyişməsi, həmin konturda induksiya cərəyanın
yaranmasına səbəb olur. Rotor ö zü fırlandırılaraq statorun daxilində fırlanan maqnit
sahəsi yaradır. Fırlanan maqnit sahəsi isə ö z nö vbəsində statorda yerləşdirilmiş ü ç
fazlı dolaqları kəsərək 3 fazlı elektrik hərəkət qü vvəsi induksiyalayır.
41
 Sual 19
İlk buxar maşınının sxemi
  İlk dəfə praktikada tətbiq oluna biləcək buxar maşını XVIII əsrin əvvəlində ingilis
mü həndisi Tomas Nyukomen (ingl. Thomas Newcomen) tərəfindən hazırlanmışdır.
Nyukomenin buxar maşınının işləmə prinsipi istilik enerjisinin mexaniki enerjiyə
çevrilməsinə əsaslanır. Maşının işçi kamerası içərisində kolba yerləşdirilmiş
silindrdən ibarətdir (şəkil 1). Silindrin alt tərəfində, içərisində su qaynayan çən
yerləşdirilir. Çənlə silindr ventil vasitəsilə əlaqələndirilir. Kolba ü st tərəfdə
yerləşdirilmiş mancalağ ın qoluna bərkidilir. Kolba yuxarı-aşağ ı hərəkət etdikdə o,
mancalaq vasitəsilə quyuda yerləşdirilmiş su nasosunu hərəkətə gətirir.
İşçi qü vvəni yaratmaq ü çü n buxar çənindən silindrə buxar verilir. Silindrə daxil
olan buxar kolbanı yuxarı itələyir. Sonra silindrə başqa borudan soyuq su
pü skü rdü lü r. Bu zaman işçi kamerada olan isti buxar soyuyaraq kondensə olunur.
Silindrdə buxarın soyuması nəticəsində "qismi vakuum" yaranır. Xaricdəki atmosfer
təzyiqi ilə silindrdəki təzyiq fərqi nəticəsində kolba aşağ ıya itələnir. Nəticədə
silindrdə əmələ gəlmiş su işçi kameradan başqa boru ilə xaric edilir. Sonradan

42
kameraya yenidən buxar vurulur və proses təkrar olunur. Bu maşının işləmə taktı
dəqiqədə 10 dəfə idi. Papinin konstruksiyasından fərqli olaraq Nyukomenin maşını
praktikada tətbiq edilmişdir. Bir əsrdən artıq o, torpaqların suvarılmasında su
nasoslarının işlədilməsi ü çü n istifadə edilmişdir. Ancaq bu maşının faydalı iş əmsalı
0,5% olduğ undan onun tətbiqi iqtisadi cəhətdən səmərəli deyildi.

Ceyms Vatt (ingl. James Watt) Nyukomenin dü zəltdiyi buxar maşınını təmir edən

zaman, onu təkmilləşdirərək, daha yeni tərkibdə bir maşını ixtira edir. Vatt buxar
maşının işləmə prinsipinin elmi əsaslarına yiyələnərək orada kö klü dəyişiklik edir.
Nyukomen buxarı silindrdə soyutmaq ü çü n oraya əlavə su pü skü rdü rdü . Silindrin
soyuması nəticəsində enerji itkisi baş verirdi. Bu nö qsanı aradan qaldırmaq
ü çü n Vattın buxar maşınında etdiyi yenilik kondesatorun tətbiqi ilə bağ lı idi. Buxarın
kondensasiyası kənarda, daim soyuq saxlanılan çəndə baş verirdi. Bununla silindrin
qızıb soyuması aradan gö tü rü ldü yü ndən buxar maşının effektivliyini artırmaq
mü mkü n olmuşdur. Bundan əlavə Vatt kondensatora daxil olan havanı və isti suyu
43
xaric etmək ü çü n bir nasos goşur. Bunun kö məyi ilə kondensatorda həmişə aşağ ı
təzyiq mö vcud idi. Nəticədə maşının işləmə qabiliyyəti əsaslı şəkildə
yaxşılaşdırılmışdır. Silindrin xü susi, istilik keçirməyən materialla bü rü nməsi enerji
itkisini minimuma endirmişdir. Silindr kondensatorla boru vasitəsilə birləşdirilir və
onların arasında ventil qoyulur.

Sual 20
Polzunovun təklif etdiyi buxar maşınının sxemi
Polzunovun ü zərinə ilk dəfə istilik mü hərrikinə konkret və yekunlaşmış şəkildə
texniki istifadəyə gö rə universallıq məsələsini həll etmə xidməti dü şmü şdü .
Polzunov dü nyada ilk dəfə olaraq aşkar şəkildə universal mü hərrik barəsində
və zavod hidroenergetikasından istilik energetikaya keçid barəsində məsələ
qaldırmışdı.
Polzunovun vətənpərvərliyi, sənayeni yaxşı bilməsi, xarici energetika ilə yaxşı
tanışlığ ı və şəxsi istedadı ona nəinki universal mü hərrik barəsində məsələni son
dərəcə aşkar şəkildə qoymaq, energetikanın yeni keyfiyyət səviyyəsinə keçməkdən
44
başqa, onun ən mü tərəqqi həllini də işləmişdi. Polzunovun başqalarına nisbətən
ü stü nlü yü – onun zavod istehsalat təcrü bəsi nin olması idi. Bu təcrü bə Polzunova
məsələnin həlli ü çü n dü zgü n istiqamət vermişdi.
Polzunov 1763-cü ildə ilk dəfə olaraq 2 silindrli universal mü hərriki yaratdı. Bu
mü hərrikin gü cü çox kiçik – 1,2 kW təşkil edirdi. Polzunovun yaratdığ ı mü hərrikin
digərlərindən əsas fərqi onda idi ki, bu mü hərrikdən yalnız suyu qaldırmaq ü çü n deyil
həmçinin sənayedə də istifadə edilə bilinirdi.
Mü hərrikdə bir yerinə iki silindrdən istifadə edilirdi və həmin silindrlər ayrı-ayrı
yox bir val ü zərində sıra ilə hərəkət etdirilirdi. Qazanda alınan buxar iki silindrdən
birinə verilirdi və həmin silindr yuxarı qalxırdı. Daha sonra rezervuardan silindrə
soyuq su verilirdi və buxar kondensasiya edirdi və təzyiq azalırdı. Xarici havanın
təzyiqi çox olduğ undan silindr aşağ ı enirdi, digər silindr isə buxarın təzyiqindən asılı
olaraq yuxarı qalxırdı.
Xü susi cihazın kö məyliyi ilə qurğ uda iki əməliyyat yerinə yetirilir – birincisi
buxarın qazandan silindrlərə avtomatik olaraq ö tü rü lməsi, ikincisi isə soyuducu suyun
avtomatik silindrə daxil olması. Ö tü rmə mexanizmini həyata keçirmək ü çü n qurğ uya
xü susi təkərlər qoyulmuşdur.

45
 Sual 22
Kondensasion tipli (KES) istilik elektrik stansiyalarının f.i.ə.-nın istilik elektrik
mərkəzi (İEM) tipli stansiyalardan az olmasının əsas səbəbi

46
 Ü zvi yanacaqla işləyən İES-lər aşağ ıdakı amillərlə bir-birindən fərqlənirlər.
1. Buraxılan enerjiyə gö rə. Bu əlamətə gö rə stansiyaları kondensasiyalı elektrik
stansiyası (KES) və istilik elektrik mərkəzlərinə (İEM) ayrılırlar. KES-lərdə
kondensasiyalı turbinlər qoyulur və ancaq elektrik enerjisi istehsal edirlər. Rayon
əhəmiyyətli KES-lər dö vlət rayon elektrik stansiyası (DRES) adlanırlar.

2 4

1
5
3

YTS

АТС
12

8 7

10

11
9

Şək.1.8. Kondensasiyalı elektrik stansiyasının sadə prinsipial sxemi.

1- buxar qazanı; 2 – buxar qızdırıcı; 3 – buxarın aralıq qızdırıcısı; 4 – buxar turbini; 5
– elektrik generatoru; 6 – kondensator; 7 – kondenat nasosu; 8 – alçaq təzyiqli
qızdırıcılar; 9 – drenaj nasosu; 10 – deaerator; 11 – bəsləyici nasos; 12 yü ksək təzyiqli
qızdırıcılar.

KES-lərdə turbindən çıxan işlənmiş buxar kondensatora daxil olaraq ö z gizli

buxarlanma istiliyini soyuducu suya verir və kondensatlaşır. Bu prosesin gedişində
buxarın istiliyinin bö yü k miqdarı itir və İES-də yanacağ ın yanmasından ayrılan
enrjinin təxminən 30-40%-ə qədəri elektrik enerjisinə çevrilir. KES-lərdən fərqli
olaraq İEM-lər tələbatçıları həm elektrik enerjisi, həm də ki, istilik enerjisi (buxar və
isti su) ilə təmin edirlər. Belə stansiyalarda təzyiqə gö rə tənzimləmə ayrımı olan

47
kondensasiyalı turbinlər və yaxud da əks təzyiqli turbinlər qoyulur. İstilik tələbatına
gö rə İEM-lər sənaye tipli, istiləşdirmə tipli və sənaye-istiləşdirmə tipli istilik elektrik
mərkəzlərinə ayrılırlar. İEM-lərdə uyğ un olaraq, «P», «T» və «PT» markalı turbinlər
qoyulur. İEM – lərdə buxarın bir hissəsi sənayə mü əssisələrində və istilik
işlədicilərində faydalı istifadə olunduğ una gö rə bunların faydalılığ ı KES – lərə
nisbətən yü ksək olur.
İES-lərdə istehsal olunan elektrik enerjisinin təxminən 2/3 hissəsi KES-lərdə və
1/3 hissəsi isə İEM-lərdə alınır.

Şək.1.9. Əks təzyiqli (a) və tənzimləmə ayrımlı (b) turbini olan

İEM-in sadə sxemi.
1 – buxar qazanı, 2 – reduksion soyuducu qurğ u, 3 – buxar turbini, 4–istilik
təlabatçısı, 5 – əks kondensat nasosu, 6 – regenerativ qızdırıcılar, 7 – bəsləyici nasos,
8 – kondensator, 9 – kondensat nasosu.

Sual 23

48
 İES-də yüksək parametrli (P, t) buxardan istifadə etməsinin əsas müsbət
cəhətləri
Buxarın başlanğ ıc parametrlərinin turbin qurğ usunun termiki f.i.ə.-na təsirinə
baxaq.

İlkin buxarın temperaturunun (T0) təsiri. Fərz edək ki, ilkin buxarın təzyiqi P0

və kondensatordakı təzyiq Pk sabitdir. Buxarın başlanğ ıc temperaturu artır

T 01>T 0 . İlkin buxarın temperaturunun artması istilik tsiklinin faydalılığ ını artırır.

Bunu asanlıqla şəkil 1.7-dən gö rmək olar. Temperatur artdıqca başlanğ ıc 1abcde21
tsiklinə əlavə olaraq 2edd1e1212 tsikl əmələ gəlir.
Əvvəlki və əlavə tsikllərdə son temperatur eyni olduğ una gö rə əlavə tsiklin faydalılığ ı
əvvəlki tsiklə nisbətən yü ksək olur. Bu məsələni i,s diaqramında daha aydın sü but
etmək olar.
Başlanğ ıc temperatur artanda turbində adiabatik istilik dü şgü sü və termiki faydalı iş
əmsalı artır. Başlanğ ıc temperaturun artması turbinin son pillələrində buxarın nəmlik

dərəcəsini azaldır, nəticədə həm termiki faydalı iş əmsalı ηt həm də nisbi daxili

faydalı iş əmsalı ηni artır.

Lakin buxarın temperaturunun artması, buxar qızdırıcısı, ilkin buxar kəmərləri
və turbinin baş hissəsi ü çü n yü ksək temperatura davamlı olan metal tələb edir. Bunun
nəticəsində isə turbin bahalaşır. Məsələn, temperatur 5000C-dən 5350C-yə qədər
artanda kondensasiyalı turbinlərin qiyməti 10% artır, temperatur 5650C –yə qədər
artanda turbinin qiyməti əlavə 7% artır. Mü asir turbinlərdə ilkin buxarın başlanğ ıc
temperaturu 540-5650C təşkil edir.
İlkin buxarın təzyiqinin (P0) təsiri. Baxılan halda ilkin buxarın temperaturu

və kondensatordakı təzyiq Pk sabit saxlanılır. Ancaq ilkin buxarın təzyiqi artır

P01>P 0 (şəkil 1.8). Başlanğ ıc təzyiq artanda suyun doyma temperaturu da artır.
49
Yeni 1ab1c1d1e1211 tsiklin başlanğ ıc təzyiqi əvvəlki 1abcde21 tsiklə nisbətən daha
yü ksək olduğ una gö rə Karno tsiklinə gö rə onun ekvivalent temperaturu və faydalılığ ı
əvvəlki tsiklə nisbətən yü ksək olur. Başlanğ ıc təzyiq artdıqca tsiklin ekvivalent

temperaturu Te əvvəlcə artır, sonra onun artma sü rəti azalır və ekvivalent

temperatur maksimuma çatır. Bundan sonra başlanğ ıc təzyiqin artması ekvivalent
temperaturu və tsiklin faydalılığ ını azaldır.

Şəkil 1.7. Müxtəlif başlanğıc temperaturu olan ideal Renkin və Karno tsikllərin T,S
diaqramında müqayisəsi

50
 Şəkil 1.8. Müxtəlif başlanğıc təzyiqi olan ideal Renkin və Karno tsikllərin T,S
diaqramında müqayisəsi

Adiabatik istilik dü şgü sü H0 başlanğ ıc təzyiq P0 artdıqca əvvəlcə artır.

Sonra isə P0 -ın artması H 0 -ın azalmasına gətirib çıxarır. Temperatur t 0 sabit

olanda P0 -ın artması buxarın entalpiyasını ( i0 ) azaldır, buna gö rə maksimal

termiki faydalı iş əmsalına ηt -yə uyğ un olan P0 , maksimal adiabatik istilik

dü şgü sü H 0 -a uyğ un olan P0 -dan yü ksək olur. Sabit t 0 -da başlanğ ıc təzyiqin

artması turbinin son pillələrində buxarın nəmlik dərəcəsini artırır. Bunun da

nəticəsində turbinin nisbi daxili faydalı iş əmsalı azalır. Yü ksək nəmlik dərəcəsində
son pillələrin erroziyadan yeyilməsi artır, pillələrin işləmə mü ddəti azalır. Son
pillələrdə nəmliyin buraxılan maksimum qiyməti 10-18%-ə bərabərdir. Buna gö rə
başlanğ ıc təzyiq artdıqda başlanğ ıc temperaturu da artırırlar, ya da aralıq qızdırılma
tətbiq olunur. Başlanğ ıc təzyiq artanda turbinin baş hissəsində və gö vdəsində
gərginliklər artır.Buna gö rə turbinin divarlarının qalınlığ ı artır. Nəticədə, turbinin
qızdırılmasına və işə qoşulmasına sərf olunan vaxt artır, turbinin manevr qabiliyyəti
azalır. Buxarın başlanğ ıc təzyiqinin artması avadanlığ ın qiymətini artırır. Eyni
zamanda başlanğ ıc təzyiqin artması bəsləyici nasosun basqısının və onun gü cü nü n
artmasını tələb edir.

Sual 24
Enerji mənbələri
Elektrik stansiyalarında təbiət enerjisindən elektrik enerjisi alınır. Təbiətdə
enerji mənbələri çoxdur. Bunlar yanacaq, su, kü lək, gü nəş, radioaktiv elementlər və

51
başqalarıdır. Enerji mənbələri mü xtəlif olduqları ü çü n onların enerjilərinin elektrik
enerjisinə çevirən qurğ uların sxemləri və iş prinsipləri də mü xtəlifdir.
Sənaye əhəmiyyətinə malik olan enerji mənbələri su, yanacaq və radioaktiv
enerjilərdir. Bu enerji mənbələrinin əsasında bö yü k gü cə malik olan qurğ ular
yaratmaq olur. Xalq təsərrü fatında başqa nö v enerjilərdən də istifadə olunur, ancaq bu
qurğ uların gü cü bö yü k olmur. Məsələn, kü lək və gü nəş enerjisindən istifadə edən
qurğ ular.
Xalq təsərrü fatında və məişətdə elektrik və istilik enerjisindən istifadə olunur. Hər iki
nö v enerji elektrik stansiyalarında istehsal olunurlar. Elektrik enerjisinin gö zəl bir
xü susiyyəti onun asanlıqla başqa nö v enerjiyə çevrilməsidir. Ona gö rə də xalq
təsərrü fatının mü xtəlif sahələrində elektrik enerjisinə olan tələbat bö yü kdü r.
Yanacaq ehtiyatının çox olması istilik energetikasının inkişafına kö mək edir. Ancaq
İES-lərdə istilik və elektrik enerjisi istehsal edəndə yanacaq yandırılır və təbiətdən
yox olur.
Son illərdə dü nyada İES-lərlə yanaşı atom elektrik stansiyaları (AES) geniş
inkişaf tapmışdır.
AES-lərdə radioaktiv elementlərin, əsasən uran elementinin parçalanmasından
alınan istilik enerjisi elektrik enerjisinə çevrilir. Ona gö rə də AES nü və yanacağ ı ilə
işləyən İES-dir. Ancaq, AES-in istilik sxemi İES-in sxemindən bir qədər fərqlidir.
Energetikanın inkişafında su-elektrik stansiyaları (SES) əsas rol oynayırlar.
Belə stansiyalarda elektrik enerjisi suyun enerjisi hesabına alınır. Dü nya ü zrə istehsal
olunan enerjinin 15-20%-ni SES-lər verirlər. SES-lərdə enerji daşıyıcısı - su məhv
olmur və təbiətdə qalır.
Enerjinin əsas hissəsini istehsal edən stansiyalar İES, AES və SES-dirlər.
Bunlardan başqa yerli əhəmiyyətə malik olan stansiyalar: kü lək elektrik stansiyası,
gü nəş elektrik stansiyası, okean sularının qabarıb-çəkilməsi ilə işləyən elektrik
stansiyası, yeraltı isti suların enerjisi əsasında işləyən qeotermal elektrik stansiyaları,
52
hidroakumlyasiya edən stansiyalar vardır. Hidroakumlyasiya stansiyalarında elektrik
enerjisinə tələbat azalanda (gecə vaxtları) su aşağ ı hö vzədən nasosla yuxarıda
yerləşən hö vzəyə vurulur və elektrik enerjisinə tələbat artanda (pik saatlarında), bu su
turbinlərindən buraxılır və elektrik enerjisi istehsal olunur.
Yuxarıda deyilənlərdən gö rü nü r ki, elektrik enerjisi istehsalında enerji mənbəi
kimi, əsasən yanacaqlardan (İES-lərdə), radioaktiv elementlərdən (AES-lərdə) və su
selinin enerjisindən (SES-lərdə) istifadə edilir. Mü asir dö vrdə ən çox enerji istehsal
edən stansiya İES-dir.

Sual 25
İlkin daxili yanma mühərrikinin sxemi
(çəkə bilənə halaldı)

Sənayeləşmə prosesinin genişlənməsi və buxar maşınlarından intensiv istifadə

olunması mü həndisləri daha kiçik həcmli mü hərrriklərin hazırlanması ü zərində
dü şü nməyə vadar edir. Bu baxımdan ilk dəfə olaraq qazla işləyən mü hərriklərin
ixtirası baş verir.Qaz mü hərrikləri kiçik mü əssisələr ü çü n nəzərdə tutulmuşdur. Qazla

53
işləyən mü hərriklər daxili yanma mü hərriki olub, qazın silindrdə yanması zamanı
əmələ gələn təzyiq nəticəsində porşenin itələnməsi ilə hərəkətə gətirilirdi. Gilizlərdə
yü ksək temperaturda baş verən iş, işçi hissələrin soyudulmasını və yağ lanmasını tələb
edirdi. Bu problem 1860-cı ildə fransızca Joseph Etienne Lenuar tərəfindən həll
edilir. O, ilk qaz mü hərrikini dü zəldir. Mü hərrik əsasən içərisində kolba
yerləşdirilmiş silindrdən ibarət idi. Mü hərrikin işləmə prinsipi buxar maşınları ilə
oxşar idi. Fərq orasında idi ki, burada qaz sıxılmamış halda gah kolbanın altında, gah
da ü st tərəfində yandırılırdı. Yanma zamanı əmələ gələn qaz təzyiqi kolbanı irəli-geri
hərəkət etdirərək dirsəkli valın kö məyi ilə çarxı fırladırdı. Silindrin hər iki tərəfində
qaz çıxması ü çü n deşik nəzərdə tutulmuşdur. Qazın yandırılması elektrik induksiya
aparatının kö məyi ilə yerinə yetirilirdi. Burada yenilik qaz qarışığ ının işçi kamerada
partladılmasından ibarət idi. Apardığ ı sınaqlar nəticəsində Lenoara məlum olmuşdur
ki, bu mü hərrikin arabalarda tətbiqinin texniki baxımdan çoxlu çatışmamazlıqları
vardır. Ancaq ağ ac qırıntılarından əldə edilmiş yanacaq baha olduğ undan, benzin ilə
işləyən mü hərriklərin dü zəldilməsi daha perspektivli idi. Benzinlə işləyən
mü hərriklərdə benzini işçi zonaya pü skü rtmək ü çü n karbü ratorların dü zəldilməsinə
ehtiyac var idi. İlk benzinlə işləyən mü hərrik 1863-cü ildə alman
mü həndisi Otto (almanca Nicolaus August Otto) tərəfindən işlənmişdir. Bu
mü hərrikin ixtirası ilə avtomobilin yaranması istiqamətində ilk addım atılmış olur.
1867-ci ildə Parisdə keçirilən dü nya sərgisində Otto dü zəltdiyi qaz mü hərrikini
nü mayiş etdirir. O dö vrdə məlum olan başqa mü hərriklərlə mü qayisədə Otto
mü hərriki təxminən 60% az yanacaq işlədirdi. 1876-ci ildə o dö rd taktlı mü hərrik
dü zəltməyə nail olur. Bu mü hərrik bu gü n texnikadan məlum olan daxili yanma
mü hərrikləri ü çü n əsas sayılır. 1884-cü ildə Otto qaz mü hərrikləri ü çü n elektrik
alışqanı ixtira edir. Bununla daxili yanma mü hərriklərində başqa yanacaqlardan da
istifadə etmək mü mkü n olur.
Sual 26
54
Dizel mühərrikinin ilkin variantdan fərqi və iş prinsipi

55
 Sual 27
Hal-hazırda respublikamızda işləyən dizel istilik elektrik (modul tipli)
stansiyaları və əsas müsbət cəhətləri
Сон заманлар Азярбайжанда енерэетиканын инкишафына эениш диггят
верилир. Сянайенин, кянд тясяррцфатынын вя ящалинин артымы даща чох
електрик енеръисинин щасил едилмясини тяляб едир. Бу мягсядля
республикамызда мювжуд олан истилик електрик стансийалары йенидян
тякмилляшдирилир, йени бухар-газ турбинли стансийалар тикилир вя ялавя
блоклар инша едилир. Лакин енеръи системиндя тяляб олунан балансы
сахламаг цчцн щал-щазырда районларда вя Бакы шящяриндя дизел мцщяррикли
електрик стансийалары (модул стансийалар) тикилиб истифадяйя верилиб вя
эяляжякдя тикилмяси нязярдя тутулмушдур. Дизел мцщяррикли стансийалары
56
(ДЕС) газ вя майе йанажагла ишляйирляр вя йанажаьы юзц-юзцня алышан
мцщяррикля тяжщиз олунмушдур. Беля мцщярриклярдя поршен васитясиля
сыхылма нятижясиндя йанажаг гызараг щавада юз-юзцня алышыр.
Газ йанажаглы мцщяррикляр иля ишляйян електрик стансийаларында
мцщяррикляр тябии газ йанажагла вя цмумиййятля стансийайа хариждян
эятирилян газ йанажагла ишляйирляр.
Газэенераторлу стансийаларда дахилийанма мцщяррикляри стансийа
дахилиндя йерляшян газ эенератор гурьуларында бярк йанажагдан сцни алынан
газ йанажагла ишляйирляр.
Майе йанажагла вя аз сыхылма иля ишляйян електрик стансийалары
стасионар гурьуларда аз тятбиг едилир.
Дизел типли мцщяррикляр йарым ясрдян чохдур ки, сянайедя вя кянд
тясяррцфатында эениш истифадя едилир. Щал-щазырда беля мцщяррикляри
даща да тякмилляшдиряряк Авропа, Жянуб-Шярги Асийа, Жянуби Америка вя
Африка юлкяляриндя эениш истифадя едилмяйя башламыш вя бюйцк
енерэетикада юзцня эениш йер тапмышдыр. Азярбайжанын беш реэионунда
Астара, Шяки, Хачмаз, Нахчыван вя Бакыда щяр бириндя 10-12 агрегат
гурашдырылмыш 5 модул електрик стансийасы тикилиб истифадяйя
верилмишдир. бу стансийаларда щяр бир агрегатын эцжц 8,7 МВт-дыр, дюрд
тактлы дизел мцщярриклярдир вя газ йанажагла ишляйирляр. Щазырда Бакы

57
ятрафында Сангачал гясябясиндя щяр бир агрегатын эцжц 16,6 МВт олан,
цмуми эцжц 300 МВт олан йени типли щям газ, щям дя мазут йанажагла
ишляйян модул електрик стансийасы тикилиб истифадяйя верилмишдир.
Щямчинин Губа районунда да модул електрик стансийасынын тикинтисиня
башланылыб.
Дахили йанма мцщяррикли електрик стансийаларында щасил олунан
електрик енеръисинин мигдары, бухар-турбинли електрик стансийаларында
щасил олунан електрик енеръисиня эюря чох аздыр. Чох щалларда беля
стансийалар ещтийат вя гяза щаллары цчцн нязярдя тутулур. Бу беля
стансийаларын ващид эцжцнцн аз олмасы иля ялагядардыр. Беля
стансийалардан мцяййян районларын, дямирйол говшагларынын, сянайе
мцяссисяляринин, фярди електрик енеръиси иля тямин етмяк цчцн эениш
истифадя едилир. Бир чох щалларда кянд тясяррцфаты иля мяшьул олан
районларда, мящсулларын емал олунмасында беля стансийалардан щям фярди
вя щям дя су електрик стансийалар вя истилик електрик стансийалары иля
йанашы цмуми енеръи системиндян истифадя олунур.
Гейд етмяк лазымдыр ки, ДЕС-дан, електрик енеръисинин дяйишян йцк
графики шяраитиндя истифадя олунмасы игтисади жящятдян ялверишлидир вя
бу да беля стансийаларын сон вахтлар эениш йайылмасына сябяб олмушдур.
Истилик електрик стансийаларына нисбятян, беля стансийаларын ишя
бурахылмасы вя ишдян сахланмасы тез вя аз итки иля баша эялир.
Електрик стансийалары ола биляр ки, йалныз дахили йанма
мцщяррикляри вя йа щям бухар турбинли, щям дя дахили йанма мцщяррикляри
иля ишляйян агрегатлардан ибарят олсун. Мцхтялиф типли електрик
стансийалары ашаьыдакы эюстярижиляря эюря мцгайися едилир.
а) истисмар хцсусиййятляри вя характеристикалары

58
 б) енерэетик эюстярижиляри (щасил олунан енеръиляря эюря йанажаг
сярфи)
ж) капитал гойулушу вя материалын сярфи
д) истисмар хяржляри
Дахили йанма мцщяррикляриндя йанажаьын истилик енеръиси механики
енеръийя билаваситя ишчи силиндрдя чеврилир.
Бухар турбинлярини щярякятя эятирмяк цчцн лазым олан бухары алмаг
цчцн бюйцк вя мцряккяб газан гурьусу лазымдыр.
ДЕС-нын бухар турбинли стансийалара нисбятян мцсбят жящяти
ашаьыдакылардыр:
а) конденсасийалы бухар турбининя нисбятян ф.и.я.-нын бюйцк олмасы
б) сойудужу суйун хцсуси сярфинин аз олмасы
ж) енерэетик характеристикасынын йцксяк олмасы (мцщяррикин йцкц
азалдыгжа, йанажаьын хцсуси сярфи аз артыр)
д) мцщяррик ишдян дайандыгда йанажаг сярфи ани олараг кясилир
е) просесин автоматлашдырылмасынын садя олмасы
Йухарыда эюстярилян цстцнлцкляр газэенераторлу електрик
стансийаларына аид дейилдир. Чцнки беля стансийалары сойуг щалда тез ишя
бурахмаг мцмкцн дейилдир, сойудужу су сярфи ДЕС-ра нисбятян ики дяфя
чохдур вя с.
Дахили йанма мцщяррикли електрик стансийаларынын бухар турбинли
електрик стансийалара нисбятян мянфи жящятляри ашаьыдакылардыр.
а) бухар турбининя нисбятян агрегатын ващид эцжцнцн аз олмасы
б) мцщяррикин чох йцклямяйин мцмкцн олмамасы
ж) мцщяррикин тез-тез бахыша, йохламайа вя тямиря сахланмасы

59
 Бухар турбинли електрик стансийаларынын истисмары ДЕС-на нисбятян
чох мцряккябдир, лакин ДЕС-ын ишиня чох диггятли нязарят олмалыдыр вя
тез-тез тямиря сахланылыр.
ДЕС-и айрыжа ишлядикдя, онларда бир ещтийат мцщяррик
сахланылмалыдыр.
ДЕС-нын ясас мянфи жящяти йанажаг сярфинин чох олмасыдыр.
ДЕС-нын гурашдырылмасы вя тикилмяси тез баша эялир, капитал
гойулушу аздыр.

Sual 28
Bərpa olunan enerji ehtiyatları
Məlumdur ki, qeyri-ənənəvi, bərpa olunan enerji mənbələrinin imkanları çoх
bö yü kdü r. Bu mənbələrə Gü nəşin, planetin, geotermal suların, kü ləyin, qabarma və
çəkilmələrin, çayların, bioqazların, biokü tlələrin enerjilərini misal gö stərmək olar. Bu
enerjilərin əhəmiyyəti insanların həyat şəraitlərinin yaхşılaşdığ ı və enerjiyə tələbatın
kəskin artdığ ı son dö vrdə daha da çoхalır.
Günəş enerjisinin Yer kü rəsinə dü şən illik miqdarı 3,9*1024 C və ya 1,08*1018
kVt*saat-dır. (Bəzi mənbələrdə isə bu qiymətin 1,57*1018 kVt*saat olduğ u gö stərilir.)
Bu, yer ü zərində işlədilən digər ilkin enerji nö vlərindən təхminən 10000 dəfə, enerji
ehti-yatlarının insanların iхtiyarında olan bü tü n nö vlərinin cəmindən isə dəfələrlə
çoхdur. Lakin bu enerji nö vü nü n yerə dü şən sıхlığ ı onun ü mumi qiymətinə nisbətən
çoх kiçikdir. Misal ü çü n, Gü nəş enerjisinin Yer səthinə dü şən orta sıхlığ ı 1kVt/m2
ətrafındadır və bu qiymət yerin en dairəsinin qiymətindən və bir çoх digər
faktorlardan asılı olaraq dəyişir.
Gü nəş enerjisindən istifadə edilməsi mü хtəlif formalarda həyata keçirilə bilir. Bu
əsasən Gü nəş enerjisinin formasından və ondan istifadənin necə təşkil olunmasından
asılıdır. Gü nəş enerjisindən aktiv və passiv şəkildə istifadə olunur. Aktiv şəkildə

60
istifadə birbaşa və dolayısı yollarla mü mkü n olur. Birbaşa yolla istifadə ü çü n
Gü nəşin enerjisinin konsentrasiyasını yü ksəldən qurğ uları (konsentratorları), aşağ ı
temperaturlu termiki Gü nəş qurğ ularını və fotoqalvanik elementləri misal gö stərmək
olar. Gü nəş şü alarını toplayaraq onun enerjisinin konsentrasiyasını yü ksəldən
qurğ ulara paraboloid formalı qurğ uları, qü lləşəkilli yığ ıcıları və paraboloid gü zgü lü
konsentratorları misal gö stərmək olar. 2006-cı ildə paraboloid formalı
konsentrasiyalaşdırıcı qurğ u ilə işləyən Gü nəş elektrik stansiyası ABŞ-da
qurulmuşdur. Onun elektrik gü cü 354 MVt-dır. Onun illik elektrik enerji istehsalı
təхminən 600 GVt*saatdır.
Gü nəş enerjisinin bilavasitə elektrik enerjisinə çevrilməsində fotoqalvanik
elementlərin rolu bö yü kdü r. Bu elementlər vasi-təsilə Gü nəş enerjisi başqa bir enerji
nö vü nə çevrilmədən bila-vasitə elektrik enerjisinə çevrilir. Təkcə Almaniyada dam
ö rtü -yü ndə və binaların fasadında yerləşdirilmiş qurğ uların kö məyi ilə 200 GVt
elektrik gü cü hasil etmək olar.
Gü nəş enerjisi Yerin səthinə dü şdü kdən sonra onun təbiətə təsiri nəticəsində digər
regenerativ enerji mənbələri yaranır. Bunlara kü lək enerjisini, hidroenerjini,
biokü tlələrin enerjisini, yeraltı isti su mənbələrinin enerjisini misal gö stərmək olar.
Gü nəş enerjisindən passiv istifadə imkanlarına binaların memarlıq ü slubunda nəzərə
almaqla onun enerjisindən maksi-mum istifadə etmək imkanlarını yaratmaq və şəffaf
istilik izolə materialından yararlanmaqdır. Aхırıncının məqsədi istiхana effekti
yaratmaq və yığ ılan Gü nəş enerjisindən mü хtəlif məq-sədlər ü çü n istifadə etməkdir.
Buna misal olaraq, şü şə fasadlı evləri gö stərmək olar.
Külək və biokütlələrin enerjisi də çoх bö yü kdü r. Lakin bu enerjilər yer
ü zərində qeyri-bərabər paylanmaqla yanaşı həm də kiçik sıхlığ a malikdirlər. Kü ləyin
planetimizdəki hər 1 km2 sahəyə dü şən gü cü 500 kVt-dır. Əgər yer ü zərindəki bü tü n
kü ləklərin gü cü nü elektrik generatorlarının turbinlərinə vermək mü mkü n olsaydı ildə
80 mlrd. ton şərti yanacağ a qənaət etmək mü mkü n olardı.
61
 Təхmini hesablamalara gö rə Yer kü rəsində kü ləyin yaratdığ ı orta gü c 20÷35 TVt
intervalında qiymətləndirilir.
Ü mumiyyətlə, kü ləyin sü rətindən asılı olaraq onun adlan-ması da mü хtəlif olur.
Mü layim kü ləyin sü rəti 5÷8 m/s; gü clü kü ləyin sü rəti 14÷20 m/s; fırtına zamanı
20÷25 m/s; qasırğ ada isə kü ləyin sü rəti 30 m/s olur.
Hərəkət sü rəti 7 m/s olan hava selinin gü cü isə 150 Vt/m2 ətrafındadır. Bu isə o
deməkdir ki, bu enerji nö vlərindən isti-fadə etmək ü çü n bö yü k sahələr və orada
qurulan və hazırda baha başa gələn qurğ ular dü zəltmək lazımdır.
Dü nyada kü ləyin enerjisindən ən çoх istifadə edən ö lkə Almaniyadır. Burada
kü lək mü hərriklərinin ü mumi gü cü 18,43 GVt təşkil edir. Digər ö lkələrdə də kü lək
enerjisindən istifadə imkanları bö yü kdü r. Misal ü çü n Ispaniya -10,03; ABŞ - 9,15;
Danimarka - 3,12; Hindistan - 40,43 və digərləri - 14,17 GVt gü clü kü lək elektrik
stansiyalarına malikdirlər.
Azərbaycanda da hələ qədim zamanlardan insanlar kü lək enerjisindən istifadə
etməyə başlamışlar. Kü ləyin çoх əsdiyi Abşeron yarımadasında su quyuları ü zərində
qoyulmuş yel dəyirmanlarının (kü lək mü hərriklərinin) kö məyi ilə insanlar quyudan
suyu çıхarmaq ü çü n istifadə etmişlər.
Respublikamızda enerjidaşıyıcılarının bol olmasına baхmayaraq dö vlətimiz 2004-
cü ildə regenerativ enerji mənbələrindən, o cü mlədən kü lək enerjisindən istifadə
etmək ü çü n хü susi proqram qəbul etmişdir. Bu proqramın həyata keçirilməsi ilə
əlaqədar Qobustanda gü clü kü lək elektrik stansiyasının tikilməsi
planlaşdırılmışdır.
Biokütlələr də yer ü zərində qeyri-bərabər şəkildə yayıl-mışdır. Biokü tlələrə ü zvi
mənşəli maddələri, insanın həyat fəa-liyyəti nəticəsində yaranan tullantıları, ö lmü ş
canlı orqa-nizmləri, və s. misal gö stərmək olar. Yer ü zərində biokü tlələrin illik artımı
təхminən 1,55*1011 tondur. Bu qədər biokü tlədən ildə 3*1021 Coul enerji hasil etmək
olar. Bunun təхminən 1% miqdarı termiki enerjiyə çevrilir və bu da yer ü zərindəki
62
ilkin enerji tələbatının təхminən 11%-ni təşkil edir. İnkişaf edən ö lkələrdə, məsələn
Həbəşistanda, Mozambikdə və ya Nepalda biokü tlələr-dən alınan enerji ü mumi enerji
tələbatının çoх bö yü k hissəsini, təхminən 80%ni təşkil edir. Biokü tlələrdən, məsələn
odun kimi istifadə edilən ağ acların təkrar bərpası uzun mü ddət tələb etdiyindən
onlardan yanacaq kimi istifadə edilməsi məqsədə-uyğ un deyildir. Ağ acların intensiv
qırılması səhralaşmaya səbəb ola bilər ki, bu da istiхana təsirini artırar.
Geotermal enerji dedikdə, yerin altında mö vcud olan istilik mənbələrinin enerjisi
başa dü şü lü r. Insanlar tərəfindən istifadə edilməsi mü mkü n olan geotermal enerji
nö vü kimi yerin səthinə çıхan isti suların və ya buхarın istilik enerjisini misal
gö stərmək olar.
Geotermal enerjinin miqdarı təхminən 9,96*1020 C/il və ya 2,77*1014 kVt*saat /il-dir.
Ü mumiyyətlə, Yer planetinin nü vəsində temperaturun qiy-məti 6600°C -yə çatır.
Yerin nü vəsindəki bu temperatur sahəsi oradakı mü хtəlif radioaktiv maddələrin
parçalanması nəticəsində əmələ gəlir və nəticədə kü lli miqdarda istiliyin ayrılması baş
verir. Bəzi fərziyyələrə gö rə isə geotermal enerji Yerin ətrafında yerləşmiş ion
qurşaqlarından onun nü vəsinə ö tü rü lən enerjinin hesabına əmələ gəlir.
Geotermal enerjidən istifadə edən ö lkələrə Filippini, Itali-yanı, Meksikanı,
Yaponiyanı, Islandiyanı, Yeni-Zelandiyanı və ABŞ-ı misal gö stərmək olar. 2002-ci
ildə dü nya ü zrə geotermal elektrik stansiyalarının ü mumi gü cü təхminən 8200 MVt
təşkil edirdi. Həmin ildə bu stansiyalarda 50 TVt*saat elektrik enerjisi hasil
edilmişdir.
Okeanlardan külli miqdarda enerji almaq mümkündür. Mü əyyən
olunmuşdur ki, okeanın səthindəki suyun tempera-turunu dibindəkinə nisbətən 20°С
qızdırmaq ü çü n 1026 Coul istilik lazımdır. Deməli, istilik nasosunun kö məyi ilə okean
suyunun mü əyyən dərinliyindəki və onun səthindəki suyun temperaturlar fərqindən
istifadə edib kü lli miqdarda enerji almaq olar.

63
 Qabarma və çəkilmələrin enerjisindən də istifadə etmək ü çü n insanlar elektrik
stansiyaları tikib istifadə etməyə başlamışlar. Qabarma və çəkilmələrin Yer
kü rəsindəki ü mumi gü cü 2÷5 TVt intervalında qiymətləndirilir.
Dü nyada birinci qabarma və çəkilmə elektrik stansiyası 635 kVt gü cü ndə, 1913-ci
ildə Liverpul yaхınlığ ındakı Di buхta-sında tikilmişdir. Daha sonra 1935-ci ildə belə
elektrik stansi-yası ABŞ-da Passamakvodi kö rfəzinin şərq sahilində tikilməyə
başlamış, 7 mln. dollar хərcləndikdən sonra tikinti, qeyri-qəna-ətbəхş, şərait - dərin
və yumşaq dəniz dibi olması səbəbindən və yaхınlıqda bö yü k istilik elektrik
stansiyası tikildiyi ü çü n saхla-nılmışdır

Sual 29
İES-in ekoloji problemləri
İES-lər ətraf mü hiti çirkləndirən əsas sənaye mü əssisələrindən biridir. İES-lərin
ətraf mü hitə təsiri aşağ ıdakı kimi təsnif edilə bilər:
İES-lərin atmosferə təsiri
İstilik elektrik stansiyasının tü stü borularından atmosferə aşağ ıdakı maddələr
atılır: tam yanma məhsulları (CO2, H2O, SO2, SO3), natamam yanma məhsulları (CO,
CH4, C2H4, C20H12 ), azot oksidləri (N2O, NO, N2O3, NO2, N2O4, N2O5), kü l
hissəcikləri, natrium duzları, vanadium birləşmələri, his və s.
Həm İES-lər həm də digər sənaye mü əssisələrinin fəaliyyəti nəticəsində
atmosferə xeyli miqdarda CO2 atılır. Karbon qazının ekoloji cəhətdən problem
yaradan əsas xü susiyyəti onun atmosferdə "İstixana effekti"-ni əmələ gətirməsidir.
Son illər aparılan araşdırmaya gö rə atmosferdə hər il karbon qazının miqdarı 15
milyard ton artır. Bu artımın təxminən 22%-i İES-lərin payına dü şü r. Ö lkəmizdə də
İES-lərdən hər il 9 milyon tona yaxın CO2 atılır.
64
 Atmosferə atılan yanma məhsullarının təşkiledicilərindən biri də kü kü rd
birləşmələridir. Kü kü rd birləşmələrini SO2 və  SO3 təşkil edir ki, onlar da
tərkibində kü kü rd və kü kü rd birləşmələri olan yanacaqlar yandırılarkən əmələ gəlir.
Yanma məhsullarının tərkibində olan kü kü rd birləşmələrinin 95-99%-i SO2-nin, 1-
5%-i isə SO3-ü n payına dü şü r. Qazanın konvektiv qaz yolunda SO2-nin bir hissəsi
SO3-ü çevrilir. Qazan qurğ usu və ətraf mü hit ü çü n SO2 o dərəcədə də təhlü kəli deyil.
Ancaq  SO3 təhlü kəli hesab edilir.
İES-lərdən atmosferə atılan digər maddələrdən biri də politsiklik aromatik
karbohidrogenlərin ən fəalı hesab edilən benz-a-pirendir(C20H12). C20H12 yanma
prosesinə hava çatmadıqda əmələ gəlir. Sü but edilmişdir ki, C20H12 natamam yanma
prosesi zamanı temperaturun 700-800°C  səviyyəsində maksimal qiymət alır. Son illər
konserogen natamam yanma məhsullarının təsirinin ö yrənilməsi ilə benz-a-pirenin
xassələrinin və azaldılma yollarının tədqiqatı aparılır.
Atmosferə atılan yanma məhsullarının tərkibində azot oksidləri (NOx)
mö vcuddur və onların miqdarının azaldılması ü çü n ilk nö vbədə qazanın ocağ ında
temperatur aşağ ı salınmalıdır.
Kül ancaq bərk yanacaq yandırılan zaman əmələ gəlir. Maye yanacaqlarda
kü lü n miqdarı olduqca az, qaz yanacağ ında isə praktiki olaraq yoxdur. Mü asir dö vrdə
bərk yanacaqla işləyən İES-lərdə yanma məhsullarının tərkibindən kü l hissəciklərini
ayırmaq ü çü n yü ksək effektivliyə malik kü ltutucu qurğ ulardan istifadə edilir və
atmosferə çox az miqdarda kü l hissəcikləri atılır.
İES-lərin su hövzələrinə təsiri
İES-lər atmosferlə yanaşı su hö vzələrini də çirkləndirir. Su hö vzələrinin
çirklənməsi dedikdə, İES-lərdə texnoloji proses zamanı xeyli miqdarda çirkab
sularının əmələ gəlməsi və bu suların su hö vzələrinə atılması nəzərdə tutulur. İES-
lərdə tullantı çirkab su deyərkən ilk nö vbədə əlavə
suyun, kondensatın, qidalandırıcı və s. suların emalı zamanı və istilik mü badilə
65
səthlərinin yuyulmasında alınan və tərkibi
mü xtəlif duzlarla, qələvi, turşu, metal, yağ  və digər qarışıqlarla çirklənmiş tullantı
çirkab suları nəzərdə tutulur. Bu çirkab sular su hö vzələrinə atılır və suyun keyfiyyəti
kəskin pisləşir. Su hö vzələrində suyun keyfiyyət gö stəricilərinin ü mumi orta
qiymətinin bərpası ilə yanaşı fasiləsiz olaraq sudakı qarışıqların tərkibinin
tarazlaşdırılmasına və dəyişməsinə yö nəlmiş proseslər gedir və bunun da səbəbi ilk
nö vbədə su hö vzəsinə çirkab tullantı sularının daxil olmasıdır.
Eyni su hö vzəsində bir neçə ekosistem mö vcud olur və hərəsində də ö zü nə
məxsus mü xtəlif proseslər gedir. Bu təbii proseslərin gedişinə çirkab sularının
mü əyyən qədər təsiri var. Belə ki, İES-dən atılan çirkab suların nəticəsində
ekosistemin mö vcud tarazlığ ı pozulur və bəzən elə həddə gəlib çata bilər ki, su
hö vzəsində olan bü tü n heyvan və bitki aləmi tam məhv olsun. Bununla belə bu zaman
ekosistemlərdə ö z tarazlığ ının optimal vəziyyətdə saxlanması ü çü n əks proseslər
həyata keçirilir. Yəni hö vzədə suyun ö z-ö zü nə təmizlənməsi prosesləri gedir. Ancaq
sonuncu qeyd edilən ö z-ö zü nə təmizlənmə prosesi yalnız çirkab suların tərkibində az
miqdarda zərərli maddə olduqda və çirkab suyun mü əyyən qədər təmizlənməsi
zamanı mü mkü ndü r. Əks halda su hö vzələri ciddi ekoloji problemlə ü zləşə bilər.
İES-lərin canlılar aləminə təsiri
İES-lərin canlılar aləminə təsiri dedikdə əsas etibarı ilə SO2 və NOx qazlarının
insanlara, heyvanat və bitki aləminə təsiri nəzərdə tutulur.
SO2-nin insanlara təsiri: SO2-nin insanlara təsiri zamanı insanlarda xü susi
xəstəliklərin yaranması baş verir. Bu xəstəlik nö vlərinə ilk nö vbədə ateroskleroz və
bununla əlaqəli ü rək xəstəliyi, xroniki bronxit, enfizema, bronxial astma və s. aiddir.
Bu xəstəliklərin artımı iri sənaye şəhərlərində insanların çoxluğ u, atmosfer havasının
çirklənmə dərəcəsi ilə əlaqədardır. Atmosfer havasında SO2-nin və ya asılı
hissəciklərin orta illik miqdarı 0,08-0,10 mq/m3 olarsa onda insanların gö rmə
qabiliyyəti pisləşir, onlarda mü əyyən narahatlıq ilə yanaşı nəfəs almanın pisləşməsi
66
mü şahidə edilir. Havada SO2-nin və ya asılı hissəciklərin orta sutkalıq miqdarı 0,08-
0,10 mq/m3 olarsa ciyər xəstəliyi olan insanların səhhəti pisləşir, onların həkim
kö məyinə mü raciət halları artır və bəzən ö lü m halları baş verir.
SO2-nin bitki aləminə təsiri: SO2-nin təsirindən yarpaqların səthi zədələnir və
yarpaqlar xlorofilin dağ ılmasına məruz qalır. Xü susi ilə iynəyarpaqlı bitkilər
həmişəyaşıl olduqları ü çü n daha çox mənfi təsirə məruz qalır. Havada SO2-nin
miqdarı 0,23-0,32 mq/m3 olduqda iynəyarpaqlı bitkilərin həm fotosintez həm də nəfəs
almanın pozulması səbəblərindən quruması prosesi baş verərək ağ ac 2-3 il ərzində
tam məhv olur. SO2-nin miqdarı 0,08-0,23 mq/m3 arasında olduqda isə fotosintez
prosesinin sü rəti azaldığ ından quruma prosesinin də sü rəti azalır.
NOx-in insanlara təsiri: NOx-in insanlara təsirinin ilk simptomları dərinin
qıcıqlanması ilə yanaşı insanların gö zlərinin yaşarması hallarının baş verməsidir.
Azot oksidləri mayelərdə çox pis həll olur, insanların ağ ciyərlərinin dərininə daxil
olaraq alveolların epitelini və bronxlarını sıradan çıxarır. Havadakı NOx-in
konsentrasiyası normadan çox olan yaşayış məntəqələrində insanlarda nəfəs alma
pisləşir, respirator xəstəlikləri artır və qanda methemoqılabinin dəyişməsi mü şahidə
olunur.
NOx-in bitki aləminə təsiri: NOx-in havada konsentrasiyası 4-6 mq/m3 olduqda
bitkilər kəskin zədələnməyə uğ rayır. Azot oksidlərinin konsentrasiyası havada uzun
mü ddət 2 mq/m3 olduqda NOx-in təsiri səbəbindən bitkilər xloroza məruz qalır. Əgər
havada azot oksidlərinin konsentrasiyası 2 mq/m3 azdırsa onda aşkar şəkildə mənfi
təsiri hiss edilmir və ancaq bitkilərin boy atmasının sü rəti azalır.
İES-nin ətraf mü hitə təsiri əsasən yandırılan yanacağ ın nö vü ndən asılıdır.
Bərk yanacaq. Bərk yanacaq yandırıldıqda atmosferə yanmayan yanacağ ın
hissəcikləri olan uçucu kü l, sulfid və kü kü rd anhidridi, azot oksidləri, bir qədər flü or
birləşmələrinin, həmçinin tam yanmayan yanacağ ın qazşəkilli məhsulları daxil olur.

67
Uçucu kü lü n tərkibində bəzi halda toksik olmayan qarışıqla bərabər, həm də zərərli
qarışıq da olur.
Maye yanacaq. Maye yanacaq (mazut) yandırıldıqda tü stü qazları ilə atmosfer
havasına sulfid və kü kü rd anhidridi, azot oksidləri, vanadium birləşmələri, natrium
duzları, həmçinin qazın təmizlənən vaxtı ayrılan maddələr daxil olur. Bununla belə,
maye yanacaq işlədildikdə geniş əraziləri tutan və daim atmosferi çirkləndirən kü l
layları (qalaqları) problemi yaranmır. Maye yanacaq nö vlərinin məhsullarında uçucu
kü l olmur.
Təbii qaz. Təbii qazın yandırılması zamanı atmosferin əsas çirkləndirici azot
oksidləri hesab olunur. Lakin İES-də təbii qazın yandırılmasından azot oksidi
tullantıları daş kö mü rü n yandırılmasından orta hesabla 20% azdır. Deməli, təbii
qazdan istifadə olunması ekoloji baxımdan əlverişlidir.

Sual 30
Hal-hazırda respublikamızın enerji sisteminin digər dövlətlərin enerji
sistemi ilə əlaqəsi
Azərbaycan Respublikasının qonşu ö lkələr arasında Rusiya, Gü rcü stan, İran və
Tü rkiyə ilə elektroenergetik əlaqələri mö vcuddur və həmin ö lklərlə elektrik
enerjisinin idxal-ixrac prosesi həyata keçirilir. Rusiya istiqamətində elektrik
enerjisinin ö tü rü lmə gü cü 350 MVt, İran istiqamətində isə 550 MVt ətrafındadır.
“Azərbaycan-Gü rcü stan-Tü rkiyə enerji kö rpü sü layihəsi” çərçivəsində istismara
buraxılmış 500 kV-luq Samux-Qardabani hava elektrik verilişi xətti (HEVX) ilə
elektrik enerjisinin ö tü rü lmə gü cü 650 MVt təşkil edir. Azərbaycan və Rusiya
enerjisistemləri iki dö vlətlərarası HEVX-ləri vasitəsilə birləşləşdirilib. Bunlar,
330/110 kV-luq “Xaçmaz” (AR) və 330/110 kV-luq “Dərbənd” (RF)
yarımstansiyalarını (y/st) birləşdirən 330 kV-luq “Dərbənd” HEVX və 110/35 kV-luq
“Yalama” (AR) və 110/35 kV-luq “Bilici” (RF) y/st-ləri birləşdirən 110 kV-luq
68
“Yalama” HEVX-dir. Azərbaycanın enerji sistemi Rusiya VES ilə vahid sinxron
zonasında paralel iş rejimində fəaliyyət gö stərir. Tərəflər arasında qarşılıqlı
mü nasibətlər Azərbaycan Respublikası və Rusiya Federasiyası arasında
elektroenergetika sahəsində əməkdaşlıq haqqında 07.10.1995-ci il tarixli
Dö vlətlərarası Sazişə əsasən həyata keçirilir. Azərbaycan Respublikası və Rusiya
Federasiyasının enerjisistemləri arasında mü nasibətlər, mü vafiq iqtisadi əməkdaşlıq
ü zrə mü ştərək Hö kumətlərarası Komissiyanın qərarları ilə Tərəflər arasında
bağ lanmış paralel iş haqqında Mü qavilə, elektrik enerjisinin alqısatqı Mü qavilələri və
qəza hallarında elektrik enerjisinin ö tü rü lməsi haqqında Mü qavilələr əsasında
tənzimlənir. 2001-ci ilin dekabr ayından etibarən Tərəflər arasında elektrik enerjisinin
idxalı və ixracı yalnız kommersiya xarakteri daşıyır. 2007-ci ildən başlayaraq Rusiya
Federasiyasına ixrac olunan elektrik enerjisinin həcmi dinamik olaraq artmış və
Azərbaycan enerjisistemi mü sbət saldo ilə işləyir. Azərbaycan və Gü rcü stan
enerjisistemləri arasında elektrik enerjisinin mü badiləsi 330 kV-luq “Qardabani”
EVX-i vasitəsilə həyata keçirilir. Azərbaycan Respublikası və Gü rcü stan arasında
27.12.1997-ci il tarixdə imzalanmış “Elektroenergetika sahəsində əməkdaşlıq
haqqında” dö vlətlərarası razılaşmaya əsasən Tərəflərin enerjisistemləri arasında
“Gü rcü stan və Azərbaycan enerjisistemlərinin paralel işləməsi haqqında” Mü qavilə
(05.08.1998-ci il tarixində) bağ lanıb. Azərbaycan və Gü rcü stan enerjisistemləri
arasında mü nasibətlər, mü vafiq iqtisadi əməkdaşlıq ü zrə mü ştərək Hö kumətlərarası
Komissiyanın qərarları ilə Tərəflər arasında bağ lanmış paralel iş haqqında Mü qavilə,
elektrik enerjisinin alqı-satqı Mü qavilələri və qəza hallarında elektrik enerjisinin
ö tü rü lməsi haqqında Mü qavilələr əsasında tənzimlənir. Azərbaycan və İran
enerjiistemləri arasında elektrik enerjisinin mü badiləsi 230 kV-luq I Parsabad və 330
kV-luq II Parsabad EVX-ləri ilə həyata keçirilir. 2001-ci ilin fevral ayından
başlayaraq, 230 kV-luq “Parsabad” EVX-nın istismara verilməsi ilə “Azərenerji”
ASC (AR) və “Təvanir” Şirkəti (İİR) arasında imzalanmış “Elektrik enerjisinin
69
mü badiləsi və tranziti barədə” Kontrakta (24.01.2001-ci il) əsasən İİR-dən Naxçıvan
MR-ə ö tü rü lən elektrik enerjisi ancaq enerji mü badiləsi şəklində həyata keçirilir.
Azərbaycan və Tü rkiyə energetika sistemləri arasında ü ç HEVX-lər (154 kV-luq
“İqdırNaxçıvan 1” HEVX, 154 kV-luq “İqdır-Naxşıvan 2” HEVX və 34,5 kV-luq
“Sədərək” HEVX) mö vcuddur. “Azərbaycan-Gü rcü stan-Tü rkiyə enerji kö rpü sü
layihəsi” çərçivəsində Azərbaycan tərəfindən 500 kV-luq Samux-Qardabani HEVX
çəkilib, Gü rcü stan tərəfindən isə 500/400/220 kV-luq “Axalçixe” yarımstansiyası və
Gü rcü stanı Tü rkiyə ilə birləşdirən 400 kV-luq EVX-in tikintisi başa çatdırılıb və
2013-cü ilin sonunda istismara buraxılıb. 2016-cı ilin fevral ayından başlayaraq 500
kV-luq Samux-Qardabani HEVX vasitəsilə elektrik enerjisinin ö tü rü lməsinə
başlanılıb.
Dekabrn 18-də Azərbaycana səfərə gələn “Gü rcü stan Dö vlət Elektrosistem”
ASC-nin idarə heyətinin sədri David Tvalabeişvili ilə “Azərenerji” ASC-nin
prezidenti Baba Rzayevin gö rü şü olub. 
Gö rü şdə Azərbaycan-Gü rcü stan Elektroenergetika sisteminin mö vcud vəziyyəti
və perspektivləri barədə fikir mü badiləsi edilib. Eyni zamanda  tərəflər arasında
mö vcud olan mü qavilə mü nasibətlərinə dair mü zakirələr və 330 kV-luq ikidö vrəli
ö tü rü cü xəttinin inşası ü zrə geniş mü zakirələr aparılıb.
Mü zakirələrinin yekunundan sonra Azərbaycan-Gü rcü stan enerji sisteminin
perspektivləri ilə bağ lı memorandum imzalanıb.
2018-ci il 12 dekabr tarixində Rusiya enerjisisteminin Artyom-Mahaçqala
elektrik verilişi xəttində baş vermiş qəza açılması ilə əlaqədar olaraq, 8:52-dən 20:51-
dək Azərbaycan enerjisistemi Rusiya enerjisisteminin Dağ ıstan enerji
qovşağ ını (Dərbənd yarımstansiyası) 140-160 MVt gü cü ndə elektrik enerjisilə
təmin etmişdir.
Enerji ixracı Azərbaycan ilə Rusiya arasında imzalanmış “Qəza vəziyyətində
qarşılıqlı yardım Müqaviləsi” əsasında həyata keçirilmişdir.
70
 Qeyd edək ki, 2018-ci ilin iyul-noyabr ayları ərzində sö zü gedən mü qavilə
çərçivəsində hər iki enerji sistemində təmir-qəza rejimlərində elektrik enerjisi
mü badiləsi qarşılıqlı şəkildə reallaşdırılmışdır.
Bu xü susda, elektrik enerjisinin Rusiyadan Azərbaycana idxalının həcmi 16,4
milyon kilovatt-saat, Azərbaycandan Rusiyaya ixracın həcmi isə 32,4 milyon
kilovatt-saat təşkil etmişdir.

Sual 31, 39
Buxar turbinlərin təsnifatı
Konstruktiv xü susiyyətlərindən, istilik prosesinin xarakterindən, ilkin və işlənilmiş
buxarının parametrlərindən və istehsalata mü xtəlif məqsədlər ü çü n mü əyyən
miqdarda buxarın verilməsindən asılı olaraq buxar turbinləri aşağ ıdakı nö vlərə
bö lü nü r:
Pillələrin sayına görə:
- bir və ya bir neçə sü rət pilləsi olan bir təzyiq pilləli turbinlər. Bu nö v turbinlər
kiçik gü clərdə hazırlanır və əsas etibarilə nasoslarda, hava vuranlarda və digər
sahələrdə intiqal kimi istifadə olunur.
- aktiv və reaktiv tipli çox pilləli turbinlər. Bu nö v turbinlər mü xtəlif gü clərdə
(kiçik, orta və bö yü k) hazırlanır.
Buxar axınının istiqamətinə görə:
- ox istiqamətli turbinlər. Bu nö v turbinlərdə buxar ancaq ox istiqamətində hərəkət
edir (axır).
- radial turbinlər. Bu turbinlərdə buxar fırlanan oxa perpendikulyar axır. Ancaq ola
bilsin ki, bəzi hallarda yü ksək gü clü bu nö v turbinlərin axırıncı bir və ya iki pilləsi ox
istiqamətli yerinə yetirilsin.
Gövdələrin (silindrlərin) sayına görə:
- bir gö vdəli (silindrli);
71
 - iki gö vdəli (iki silindrli);
- çox gö vdəli (çox silindrli):
Əgər çox silindrli turbinlərin oxu (valı) bü tü n silindrlər ü çü n eynidirsə, daha
doğ rusu birinin valı o birilərin davamıdırsa və generator da ü mumi olaraq həmin
valda yerləşdirilibsə onda bir oxlu (vallı) adlanır. Əgər hər silindrin ö zü nəməxsus ayrı
oxları (valları) mö vcuddursa və hər silindrin valında da generatorlar yerləşdirilibsə
onda çox oxlu (vallı) turbinlər adlanır.
Buxarın paylanmasına görə:
- drosselli buxar paylanması olan turbinlər. Bu nö v turbinlərdə ilkin buxar bir və ya
eyni zamanda açılan bir neçə klapanlardan keçərək turbinə verilir (daxil olur).
- saplolu buxar paylanması olan turbinlər. Bu nö v turbinlərdə ilkin buxar iki və ya
çoxlu ardıcıl açılan tənzimləyici klapanlardan keçərək turbinə verilir (daxil olur).
- dolayı buxar paylanması olan turbinlər. Bu turbinlərdə ilkin buxarın birinci pilə
saplolara verilən xətlə yanaşı eyni zamanda ilkin buxarın bir, iki və hətta ü ç aralıq
pillələrə dolayı verilmə xətti də mö vcuddur.
Buxarın təsirinə görə:
- aktiv turbinlər. Bu turbinlərdə buxarın potensial enerjisinin kinetik enerjiyə
çevrilmə prosesi ya tərpənməyən kü rəklər arasındakı kanallarda, ya da saplolarda baş
verir. Buxarın kinetik enerjisinin mexaniki enerjiyə çevrilmə prosesi isə işçi
kü rəklərdə baş verir.
- reaktiv turbinlər. Bu turbinlərdə isə buxarın genişlənməsi prosesi eyni dərəcədə
hər pillənin istiqamətləndirici və işçi kü rəklərində təxminən eyni dərəcədə baş verir.
İstilik prosesinin xarakterinə görə:
- regenerasiyalı kondensatorlu turbinlər. Bu nö v turbinlərdə, turbində mü əyyən
təzyiqə qədər işlənmiş buxar mü əyyən miqdarda tənzimlənməyən buxar ayrımları
şəklində bəsləyici suyun qızdırılması ü çü n istifadə olunur. Buxarın qalan əksər
hissəsi kondensatora daxil olur və kondensatorda kondensatlaşma prosesində gizli
72
buxarlanma istiliyi tamamilə itir ki, bu da bö yü k istilik itkisini təşkil edir. Bu nö v
turbini olan istilik elektrik stansiyasının faydalılığ ını azaldan əsas səbəb
kondensatordakı istilik itkisidir. Bu itki ü mumi istiliyin təxminən 50%-ni təşkil edir.
İstiləşdirmə və istehsalat məqsədlərinə görə:
- bir və ya iki tənzimlənən buxar ayrımlı kondensatorlu turbinlər.
- əks təzyiqli turbinlər. Bu nö v turbinlərdə kondensator olmur və turbində buxar
mü əyyən təzyiqə qədər iş gö rdü kdən sonra buxarın hamısı istiləşdirmə və sənayedə
texnoloji proseslərdə istifadə edilir.
- əvvəldən (qabaqdan) qoşulan turbinlər. Bu nö v turbinlər prinsip etibarilə əks
təzyiqli turbinlərdir. Ancaq fərqi ondan ibarətdir ki, bu turbinlərə yü ksək təzyiq və
temperatura malik ilkin buxar verilir. Ona gö rə də istilik elektrik stansiyasında
yenidənqurma zamanı bu nö v turbinlər istismarda olan orta təzyiqli turbinlərin
əvvəlində (qabaqda) quraşdırılır və mü əyyən təzyiqə qədər iş gö rdü kdən sonra buxar
orta təzyiqli buxar turbinlərinə verilir. Stansiyada işləyən orta təzyiqli buxar qazanları
isə yü ksək təzyiqli buxar qazanları ilə əvəz edilir.
- tənzimlənən ayrımlı əks təzyiqli turbinlər. Bu nö v turbinlər mü xtəlif təzyiqə
malik buxarla sərfiyatçıları təmin etmək məqsədilə istifadə edilir.
- mü xtəlif məqsədlər ü çü n istifadə olunmuş (misal ü çü n buxar çəkiclərində,
preslərdə, porşenli buxar maşınlarında) buxarla işləyən turbinlər.
İlkin buxarın parametrlərinə görə:
- 3,4 MPa təzyiqli və temperaturu 4350C təşkil edən ilkin buxarla işləyən orta
təzyiqli turbinlər.
- 12,75 MPa təzyiqli və temperaturu 5650C olan ilkin buxarla işləyən yü ksək
təzyiqli buxar turbinləri. Bu turbinlərdə buxarın bir dəfə aralıq qızdırılması nəzərdə
tutulur.

73
 - təzyiqi 23,5 MPa-dan yü ksək və temperaturu 5600C təşkil edən buxarla işləyən
kritikdən yü ksək təzyiqli turbinlər. Bu turbinlərdə də buxarın aralıq qızdırılması
nəzərdə tutulur.
Sənayedə istifadəsinə görə:
- sabit dö vrlər saylı stasionar buxar turbinləri. Bu turbinlər istilik elektrik
stansiyalarında elektrik enerjisini hasil etmək məqsədilə elektrik generatorlarının
intiqalı kimi tətbiq edilirlər.
- dəyişən dö vrlər saylı stasionar turbinlər. Bu nö v turbinlər metallurgiyada
nasosların, hava vuranların və s. intiqalı kimi istifadə olunurlar.
- dəyişən dö vrlər saylı qeyri-stasionar turbinlər. Bu nö v turbinlər su və dəmir yol
nəqliyyatında istifadə olunurlar.
İldə istifadə olunan saatların sayına görə:
- ildə istifadə olunan saatlarının sayı 5000-dən çox təşkil edən yü ksək gü clü və
iqtisadi cəhətdən əlverişli turbinlər. Bu turbinlər baza rejimli adlanır.
- il ərzində işləyən saatlarının sayı 5000-dən çox olmayan turbinlər. Bu turbinlər
yarım pikli adlanır. Ona gö rə ki, bayram və bazar gü nlərində bu turbinlər işdən
saxlanılır.
- il ərzində işləyən saatların sayı 2000-dən az təşkil edən turbinlər. Bu turbinlər
ancaq stansiyalarda axşam və səhər saatlarında yaranan maksimum yü kü təmin etmək
məqsədilə nəzərdə tutulur. Ona gö rə də pik turbinlər adlanır.
Buxar turbinlərinin markalanması.
Turbinin nö vü nü və onun mahiyyətini ifadə etmək məqsədilə hərf və ədədlərdən
ibarət markalanması tətbiq olunur. K hərfi kondensasiyalı, П – sənaye məqsədləri
ü çü n tənzimlənən ayrım buxarlı kondensasiyalı, ПТ – sənaye və istiləşdirmə
məqsədləri ü çü n tənzimlənən ayrımlı kondensasiyalı, Т – istiləşdirmə məqsədləri
ü çü n tənzimlənən ayrımları olan kondensasiyalı, P – əks təzyiqli (kondensatorsuz),
ПР – əks təzyiqli sənaye məqsədləri ü çü n tənzimlənən ayrımlı turbinlər. Turbinin
74
nö vü nü xarakterizə edən hərfi işarələrdən başqa rəqəmlər də gö stərilir və bu rəqəmlər
turbinin gü cü nü və ilkin buxarın təzyiqini xarakterizə edir. Misal ü çü n K-500-240
yazılıbsa deməli buxar turbini kondensasiyalıdır, gü cü 500 MVt və ilkin buxarın
təzyiqi isə 240 kqs/sm2 (23,5 Mpa) təşkil edir.
Sual 32
Bir diskli loval turbinin iş prinsipi və çatışmazlıqları
Buxar turbininin əsas vəzifəsi buxarın istilik enerjisini mexaniki enerjiyə
çevirməkdir. Bu da ö z nö vbəsində turbinin valının fırlanmasına səbəb olur.
İlk 5 a.q. gü cü ndə buxar turbini 1890-cı ildə İsveç alimi Laval tərəfindən
hazırlanmışdır. Şəkil 2.1-də birpilləli aktiv Laval turbinin sadə sxemi gö stərilmişdir.
Bu turbin valdan (1), val ü zərində yerləşmiş diskdən (2) və diskin ətrafında cərgə ilə
dü zü lmü ş işçi kü rəklərdən (3) ibarətdir. Turbinə buxar gö vdəyə birləşmiş soplodan
(4) verilir. Soploda buxarın potensial enerjisi kinetik enerjiyə, işçi kü rəklərdə isə
kinetik enerji mexaniki enerjiyə çevrilir. Val ü zərindəki disklə birlikdə, yəni fırlanan
hissə, turbinin rotoru, turbinin gö vdəsi ona birləşmiş soplolarla birlikdə, yəni
tərpənməz hissə, turbinin statoru adlanır.
Laval turbinində buxarın ilkin təzyiqdən son təzyiqə qədər genişlənməsi işçi
kü rəklərin qarşısında yerləşmiş bir soploda, ya da soplolar qrupunda baş verir.
Soplolar bü tü n dairə boyu yerləşmədiyinə gö rə buxarın paylanması parsial
adlanır.
Soplolarda buxarın təzyiqinin azalması nəticəsində buxarın entalpiyası azalır,
daha doğ rusu istilik dü şgü sü yaranır. Yaranan istilik dü şgü sü isə soplolarda buxarın
kinetik enerjisinin artmasına sərf olunur. İşçi kü rəklərdə isə buxarın təzyiqi sabit
qalır, lakin buxarın kinetik enerjisi mexaniki enerjiyə çevrilir.

Şəkil 2.1. Ən sadə aksial tipli

buxar turbinin quruluşunun
sxemi: 1 – val; 2 – disk (işçi
75 çarx); 3 – işçi kürək; 4 – soplo.
 Turbin hazırlananda Laval tərəfindən aşağ ıda gö stərilən bir sıra məsələlər həll
olunub:
m
1. İlk dəfə olaraq yü ksək sü rət almaq ü çü n (1200 – 1300 san ) genişlənən

soplodan istifadə olunub.

2. Belə yü ksək sü rətlərdən istifadə etmək ü çü n Laval sabit mü qavimətli diskin

m
konstruksiyasını layihə etmişdir ki, bu da dairəvi sü rətin qiymətini 350 san
qiymətinə qədər qaldırmağ a imkan vermişdir.
dövr
3. Laval turbinində yü ksək dö vrlər sayından istifadə edilir
(n>30000 дяг ).
Bu da işçi dö vrlər sayında sərbəst rəqsin tezliyinin, həyacanlandırıcı qü vvələrin
tezliyindən az olan elastik valın hazırlanmasına gətirib çıxarmışdır.
Bu mü sbət cəhətlərə baxmayaraq bu turbinin mənfi cəhətləri də mö vcuddur.
Belə ki, turbin az gü cə malikdir, az faydalıdır və işçi maşına birləşdirmək ü çü n
reduktor tələb edir.

Sual 33, 40
Buxar qazanların inkişafı və hal-hazırki qazan qurğularının təsnifatı
Hal-hazırda istər sənayе mü əssisələrində və ələlхü sus bö yü k еnеrgеtikada tətbiq
оlunan qazan qurğ uları istər kоnstruksiya, istərsə də paramеtrlərə, хaraktеristikalara
və s. çохlu sayda amillərə gö rə ilkin qazan qurğ ularından mü qayisə оlunmaz dərəcədə
fərqlənir.

76
 Buna baхmayaraq tələbələrini məlumatlandırmaq və mü qayisə еtmək məqsədilə
dərslikdə qazan qurğ ularının inkişafı barədə qısa da оlsa məlumat vеrmək vacib hеsab
еdirik.
İlkin buхar qazanı çох sadə kоnstruksiyalı оlmaqla hоrizоntal quraşdırılmış
(yеrləşdirilmiş) silindrik tutumdan (gö vdədən) ibarət оlub.
Bu silindrik tutum baraban adlandırılmış və хarici tərəfdən qızdırılırmış (barabanın
altında оcaq mö vcuddur). Bu nö v qazan qurğ usu qızdırılan barabanlı qazan qurğ usu
adlanır (şəkil 1, a). İstilik qəbul еdən səthinin sahəsini artırmaq məqsədilə qərara
almışlar ki, bu iri barabanın əvəzinə daha dоğ rusu оnun daхilində nisbətən kiçik
diamеtrli bir yaхud iki silindrik barabanlar yеrləşdirilsin və yanacaq bilvasitə həmin
barabanlarının daхilində yandırılsın. Оna gö rə də həmin bu bоrular (kiçik barabanlar)
isti bоrulu adlandırılmış və buna uyğ un оlaraq qazan qurğ usuda isti bоrulu qazan
qurğ usu adlandırılmışdır (şəkil 1, b).
İstilik qəbul еdən səthinin sahəsini daha da artırmaq məqsədilə barabanın daхilində
daha dоğ rusu оnun su həcmində içərisindən yanma məhsulları (qazlar) aхan çохlu
sayda kiçik diamеtrli bоrular yеrləşdirilmiş və bеlə qazan qurğ usu tü stü bоrulu
adlandırılmışlar (şəkil 1, c).
Sоn illərdə rеspublikamızda ələlхü sus kоmunal təsərrü fatında istiləşdirmə
məqsədilə tü rkiyə dö vlətinin istеhsalı оlan mü хtəlif tipli (ALARKО, BUDЕRUS)
qazan qurğ uları gеniş tətbiq еdilir və еdilməkdədir. Faktiki оlaraq bu qazan qurğ ular
isti və tü stü bоrulu qazanlarının təkmilləşdirilmiş variantı təşkil еdir. Şəkil 2-də
«ALARKО» tipli qazan qurğ usunun kоnstruktiv sхеmi (gö rü nü şü ) gö stərilmişdir.
Sхеmdən gö rü ndiyi kimi bu qazan isti və tü stü bоrulu qazanlarının kоmbinə еdilmiş
variantı təşkil еdir. Bu qazan su qızdırıcı qazanı оlmaqla mü хtəlif istilik
məhsuldarlıqlarda (80-3000 kkal/saat) buraхılır və isitmə sistеmlərdə istifadə оlunur.

77
 Şəkil 1.Silindrik isti və tü stü bоrulu qazanlarının sхеmi.
a-sadə silindrik qazan; b-isti bоrulu qazan; c-tü stü bоrulu qazan.
1 - baraban; 2 – оcaq; 3 – isti bоru; 4 – tü stü bоrular; 5 – qazanın su həcmi; 6 –
buхar həcmi.

Yuхarıda qеyd еtdiyimiz qazan qurğ ularının çохlu sayda çatışmayan cəhətlər
(məhsuldarlığ ının və buхarın paramеtrlərinin məhdudluğ u, çох yеr tutması və ağ ır
оlması, faydalı iş əmsalının kiçik оlması və s.) оlduğ u ü çü n еnеrgеtikada tətbiq
еdilmir. Оna gö rə də yuхarda qеyd еtdiyimiz qazan qurğ ularının istilik mü badilə
səthlərinin daha da artırmaq məqsədilə hоrizоntal su bоrulu qazan qurğ usu işlənildi.
Burada istilik mü badilə səth хarici tərəfdən yanma məhsullarla gö rü şən (aхan)
bоrular dəstəsi təşkil еdir (şəkil 5). Bu bоrularının daхilindən su yaхud su-buхar

78
qarışığ ı dö vran еdir və bоrularının mеyl bucağ ı 10-150 təşkil еdir ki, bunun
nəticəsində təbii dö vran yaranır.

Şəkil 5.Hоrizоntal su bоrulu qazanlarının sхеmləri.

a-kamеralı; b-sеksiyalı; v-еninə yеrləşdirilmiş barabanlı.
1-baraban; 2-su-su-buхar bоrular

Sхеm 5-dən gö rü ndiyi kimi hоrizоntal su bоrulu qazanlarda baraban еninə yaхud
uzununa yеrləşdirilir. Istismar təcrü bəsi gö stərdi ki, bu nö v qazanlarda çох sayda
mənfi cəhətləri vardır (kiçik təzyiqli və paramеtrli оlması, kоnstruksiyasının sərtliyi,
bоrularının istilik qəbulunun kəskin fərqli оlması səbəbindən оnlarının birləşmə
yеrlərinin sıradan çıхması və s.). Оna gö rə də bu nö v qazanlar о dö vrdə daha
pеrspеktivli hеsab оlunan Şuхоv kоnstruksiyalı qazanlarla əvəz еdildi. Burada su və
su-buхar bоrularının qurtaracaqlarını birdəşdirən kamеralar dairəvi təklif оlunduğ u
ü çü n (icra еdildiyi ü çü n) təzyiqin 1,5-1,6 MPa qaldırmağ a imkan yaratdı. Sоnralar bu
istiqamətdə aparılan işlər nəticəsində vеrtikal su bоrulu qazan qurğ ular yaradıldı.
Burada daha dоğ rusu vеrtikal su bоrulu qazanlarda istilik qəbul еdən bоrular dəstəsi

79
kamеralara yох bilavasitə barabanla birləşdirilir. Mü sbət istismar nəticələrinə gö rə bu
nö v qazanlar еnеrgеtikada, sənayеdə və su nəqliyyatında gеniş tətbiq еdildi. Vеrtikal
su bоrulu qazanlarının əvvəldə qеyd еtdiyimiz qazanlara gö rə mü sbət cəhətləri ilk
nö vbədə təbii dö vranın еtibarlığ ı, qazanхananın sahəsindən daha faydalı istifadəsi (az
yеr tutur və daha yığ camdır), vahid məhsuldarlığ ının və еtibarlığ ınının yü ksək оlması
və s. təşkil еdir. О dö vrdə bu su bоrulu qazanlar həm təbii həm də məcburi dö vranlı
icra еdilirdi. Ancaq məsələ оndan ibarət idi ki, su hazırlama tехnоlоgiyası mö vcud
оlmadığ ından daha dоğ rusu tətbiq еdilmədiyindən istilik mü badilə səth təşkil еdən su-
su-buхar bоrular mü tləq dü z fоrmada оlması (quraşdırılması) tələb еdir ki, daхili
səthlərindəki ərpi mехaniki ü sulla təmizləmək mü mü kü n оlsun. Kеçmiş ittfaqda ilkin
su bоruları dü z quraşdırılmış qazanlar 1,2-1,7 MPa təzyiqdə iki və dö rd barabanlı
hazırlanmışdır.
Şəkil 6-da ü ç barabanlı qazan qurğ usunun kоnstruktiv sхеmi vеrilmişdir.
Istismar təcrü bəsi bu nö v qazanlarınında mənfi cəhətləri ü zə çıхartdı. Bu mənfi
cəhətlər təbii dö vranın еtibarsızlığ ı, çохlu sayda еtibarsız bağ lamalarının mö vcud
оlması, təzyiqin artırılmasının məhdudluğ u, çох mеtal tutumluğ u, istilik qəbul еdən
səthlərinin artırmaq mü mkü nsizliyi və s.
Sоnralar su hazırlama tехnоlоgiyalarının tətbiq еdilməsi istilik qəbul еdən bоruların
mü tləq dü z fоrmada quraşdırılması tələbini aradan qaldırdı və bu bоrularının
barabanla əlvеrişli fоrmada birləşdirilməsinə imkan yaratdı.

80
 Şəkil 6. Ü ç barabanlı qazan qurğ usunun
kоnstruktiv sхеmi.

Bеləliklə, vеrtikal su bоrulu qazanlar aşağ ıdakı istiqamətdə inkişaf еtməyə başladı:
 barabanların sayının azaldılması;
 ələlхü sus radiassiоn istilik qəbul еdən səthlərinin artırılması;
 kоnvеksiya vasitəsilə istilik qəbulunun intеnsivləşdirilməsi;
 qazanın məhsuldarlığ ının, paramеtrlərinin və iqtisadi gö stəricilərinin
artırılması;
 havanın qızdırılma tеmpеraturunun artırılması və s.
Bu istiqamətdə aparılan işlərin nəticəsi оlaraq 30-cı illərdə bir barabanlı təbii
dö vranlı radiasiоn tipli tоz yanacaqda işləyən buхar qazanı yaradıldı. Bu qazanın iş
prinsipi və quraşdırılması P-şəkilli оlmaqla hal-hazırki, təbii dö vranlı barabanlı qazan
qurğ usu ilə praktiki оlaraq еynidir (şəkil 7).
İstilik еlеktrik stansiyalarının faydalı iş əmsalının artırılması qızışmış buхarın
paramеtrlərinin artırılmasını tələb еdirdi. Bu isə ö z nö vbəsində qazanın оcağ ında
ayrılan istilik miqdarının artırılması və istilik qəbul еdən səthlər (su qızdırıcı,
buхarqızdırıcı, buхarlandırıcı) arasında оptimal bö lü m məsələsinin həllini tələb
еdirdi. Çü nki təzyiq artdıqca su və buхar qızdırıcı səthlərinin qəbul еtdiyi istilik
miqdarı artır, buхarlandırıcı səthdə isə əksinə azalır. Оna gö rə də təzyiq artdıqca
kоnvеktiv tipli buхar qızdırıcısı ilə yanaşı digər nö vlərinin (radiasiya və kоmbinə
оlunmuş) tətbiq еtməsi vacibliyi yarandı. Bununla yanaşı bəsləyici suyun

81
tеmpеraturunın artma tələbi isə su qızdırıcısının qızma səthinin dəyişmə tələbi də
yarandı.
Еyni zamanda оcağ a vеrilən havanın daha yü ksək tеmpеratura qədər qızdırılma
vacibliyi qızma səthlərinin yеrləşdirilməsində dəyişiklik еtməsi məsələsi də gü ndəmə
gəldi.

Şəkil 7. Barnaul qazan zavоdunun hazırladığ ı

BKZ-75-39 tipli qazanın kоnstruktiv sхеmi.
istilik еlеktrik stansiyasının faydalı iş əmsalının artırılması məqsədilə kritik və
hətta оndan da yü ksək təzyiqlərdə işləyən qazan qurğ ularının yaranma zəruriyyəti
yarandı. Bununla yanaşı sü but оlundu ki qazan qurğ ularının vahid gü cü nü n
artırılması kapital qоyuluşun azaldılması istiqamətində ən əlvеrişli ü sul və

82
istiqamətlərindən biridir. Bеləki, blоkun vahid gü cü nü n iki dəfə artırılması ancaq
tikinti ilə əlaqədar 20% kapital qоyuluşun azalmasına səbəb оlmaqla yanaşı istismar
хərcləri də kəskin azalır. Qеyd еtdiyimiz məsələləri nəzərə almaqla yanaşı həmdə
buхarının paramеtrlərinin (P,t) artma vacibliyi tələbindən yü ksək təzyiqli təbii
dö vranlı barabanlı həmdə kritikdən aşağ ı və yuхarı təzyiqlərdə dü z aхınlı qazan
qurğ uları yaradıldı. Bu məsələlərin həlli dö vrü ndə parallеl оlaraq daha kеyfiyyətli su
almağ a imkan vеrən suyun еmal tехnоlоgiyaları da yaradıldı. Еyni zamanda çохlu
sayda ələlхü sus bərk yanacaqlarının tоz halında yandırılması və bununla əlaqədar
qızma səthlərdə yaranan prоblеm хaraktеrli məsələlər də ö z həllini tapdı.
Bеləliklə hal-hazırda yü ksək və kritikdən yü ksək paramеtrli buхar hasil еdən qazan
qurğ uları yaradıldı.
Qеyd еtdiyimiz bö yü k еnеrgеtika ü çü n qazan qurğ ularının inkişaf dö vrü ndə
sənayеnin digər sahələri ü çü n kiçik məhsuldarlıqlı qazan qurğ uları sahəsində də
çalışmış və mü sbət nəticələr əldə еtmişdir.
Kiçik məhsuldarlıqlı qazan qurğ usu dеdikdə məhsuldarlığ ı 20 t/saat qədər buхarın
təzyiqi isə 1,8 MPa оlan qazan qurğ uları nəzərdə tutulur. Bö yü k məhsuldarlıqlı qazan
qurğ ularından fərqli оlaraq kiçik məhsuldarlıqlı qazan qurğ uları aşağ ıdakı tələbləri
ö dəməlidir:
 оnlar kоmpakt оlmalı (qabaritləri kiçik mеtal sərfi az);
 nisbətən az kеyfiyyətli bəsləyici suda işləməli (mü rəkkəb su еmal qurğ uları
tələb еdilməməli);
 оcağ ın və qaz yоlunun kоntruksiyası qızma səthlərində kü l və digər çö kü ntü ləri
yaratmamalı;
 qazan yığ ılmış şəkildə (hazır) istənilən yеrə nəql еdilə bilən оlmalı və
quraşdırma az iş tələb еtməli;
 praktiki bü tü n nö v (bərk, mayе və qaz) yanacaqlarda işləməklə yü ksək iqtisadi
gö stəricilərə malik оlmalı;
83
  baraban və bоrular sistеmi ərpdən, qaz yоlundakı qızma səthləri isə kü l
çö kü ntü lərindən asan təmizləmək mü mkü n оlmalı.
Bеləliklə, hal-hazırda kiçik məhsuldarlı qazan qurğ ularının əsas inkişaf istiqaməti
vеrtikal-su bоrulu qazanlarının gеniş tətbiqidir.
Buxar qаzаnlаrının təsnifаtı

Ü zvi yаnаcаqlаrlа işləyən istilik elektrik stаnsiyаlаrının iş prinsipindən аydın oldü

ki, buxar qаzаnlаrı əsаs istilik аvаdаnlıq olmаqlа bəsləyici suyu mü əyyən təzyiq və
temperaturа mаlik qızışmış buxarа çevirir. Digər tərəfdən məlumdur ki, suyu qızışmış
buxarа çevirmək ü çü n onu əvvəl qаynаmа temperaturunа qədər qızdırmаq, doymü ş
buxar hаlınа çevirmək və dаhа sonrа qızışmış buxar аlmаq ü çü n qızdırmаq lаzımdır.
Qeyd etdiyimiz suyun qızışmış buxarа çevrilməsi mərhələləri mü əyyən istilik
mü bаdiləsi səthlərində təşkil edilir və səth həmin istilik mü bаdiləsi prosesinin аdı ilə
аdlаnır. Belə ki, su qızdırılаn səth ekonomаyzer (suqızdırıcı), buxarа çevirən –
buxarlаndırıcı və buxarın qızdırılmаsını təmin edən səth isə buxar qızdırıcı səthlər
аlаnır.
İstilik mü bаdiləsi proseslərindən аydındır ki, istilik mü bаdiləsi səthini təşkil edən
boruların metаlının temperaturunü tələb olunаn həddə sахlаmаq məqsədilə dахildən
ахаn işçi cismin fаsiləsiz hərəkətini təşkil etmək tələb olunur ki. Bu dа metаlın kifаyət
dərəcədə soyudulmasını, yəni istiliyin borunun dахili divаrındаn işçi cismə dаhа çoх
ö tü rü lməsini təmin etsin. Bu məqsədilə istilik mü bаdiləsi səthin borularındа işçi
cismin, yəni suyun, su-buxar qаrışığ nın və buxarın fаsiləsiz hərəkətini təşkil etmək
lаzımdır. Suqızdırıcı (ekonomаyzer) səth borularındа suyun, buxarlаndırıcı (ekrаn)
borulardа su-buxar qаrışığ nın və buxar qızdırıcı borulardа buxarın fаsiləsiz hərəkətinə
dö vrаn (sirkulyasiya) deyilir. Məsələ ondаn ibаrətdir ki, suqızdırıcı (ekonomаyzer)
borulardа su və buxar qızdırıcı borulardа buxar istilik mü bаdiləsi səthinə gö rə bir dəfə
dö vrаn (sirkulyasiya) edir. Bundаn bаşqа, işçi cismin, yəni suqızdırıcıdа suyun
hərəkəti bəsləyici nаsosun bаsqısı hesаbınа, buxar qızdırıcıdа isə buxar qаzаnındа
84
hаsil olunmuş buxarın və turbinin girişində (qаrşısındа) buxarın təzyiqləri fərqi
hesаbınа əldə olunur və hər iki hаldа işçi cismin hərəkəti məcburidir.
Buxarlаndırıcı borulardа su-buxar qаrışığ nın hərəkəti isə iki cü r təşkil edilir və bu
səbəbə gö rə də buxar qаzаnlаrı siniflərə bö lü nü r. Belə ki, bəzi buxar qаzаnlаrındа
buxarlаndırıcı borulardа (ekrаn borularındа) su-buxar qаrışığ nın hərəkəti təbii,
bəzilərində isə məcburi təşkil olunur. Birinci hаldа buxar qаzаnlаrı təbii dövrаnlı,
ikinci hаldа isə məcburi dövrаnlı аdlаnır. Təbii dö vrаnlı (sirkulyasiyalı) buxar
qаzаnlаrındа buxarlаndırıcı borulardа su-buxar qаrışığ nın hаnsı səbəbdən hərəkət
etdiyini аydınlаşdırmаq məqsədilə şəkil 1.7-də gö stərilmiş konturdаn istifаdə edək.
Kontur istiliyi qəbul edən və qəbul etməyən borular dəstəsindən ibаrət qаpаlı
sistemidir və bu boruların qü rtаrаcаqlаrı bаrаbаn və kollektorlа əlаqədədir. Fərz edək
ki, birinci hаldа şəkil 1.7-də istər 2, istərsə də 3 boruları istilik qəbul etmir və
sistemdə də su vаr.

Şəkil 1.7 Şəkil 1.8

85
 Şəkil 1.9

Buxar qаzаnlаrındа buxarın аlınmа sхemləri

(şəkil 1.7, 1.8, 1.9,):
1 – bаrаbаn; 2 – endirici borular; 3 – buxarlаndırıcı (ekrаn) borulаr; 4 – kollektor; 5 –
bəsləyici nаsos; 6 – bəsləyici su; 7 – suqızdırıcı (ekonomаyzer); 8 – qаzаn
qurğ usundаn аlınаn buxar; 9 – dö vrаn (sirkulyasiya) nаsosu.

Ondа gö rəcəyik ki, borulardа (2,3) su mü əyyən səviyyədə hərəkətsiz qаlır. İkinci
hаldа fərz edək ki, аncаq 3 boruları istilik qəbul edir və bu istilik hesаbınа borulardаkı
su mü əyyən qədər buxarа çevrilir, yəni buxarlаnır. Borulardа su-buxar qаrışıq аlınır
və bu borulardа qаrışıq yuхаrı istiqаmətdə, 2 borularındа isə su аşаğ istiqаmətdə
hərəkət edəcəkdir.
Bu hərəkətin yаrаnmаsının səbəbi 2 borularındаkı suyun sıхlığ nın (ρ') 3
borularındаkı su-buxar qаrışığ nın sıхlığ ndаn (ρqar) çoх olmаsıdır. Bu sıхlıqlаrın fərqi
nəticəsində (ρ' - ρqar ) konturdа hərəkətetdirici qü vvə (bаsqı) (ΔPh) yаrаnır və bu
qü vvə hesаbınа su 2 borularındа аşаq, 3 borularındа isə su-buxar qаrışıq yuxarıyа
doğ ru hərəkət edərək bаrаbаnа dахil olur. Proses fəsiləsiz təkrаrlаnır. Hərəkət
istiqаmətlərinə uyğ un istiliyi qəbul etməyən 2 boruları endirici, buxarlаndırıcı
borular 3 isə qаldırıcı borular аdlаnır.

86
 Şəkil 1.8-də gö stərilmiş buxar qаzаnının prinsipiаl sхemində buxarın аlınmа
prosesi şəkil 1.7-də olduğ u kimidir. Fərqi isə yаlnız buxarlаndırıcı borulardа su-buxar
qаrışığ ının hərəkətinin təşkilindən ibаrətdir. Bu məqsədlə şəkil 1.8-dəki buxar
qаzаnındа хü susi dö vrаn nаsosu qoyü lmü şdü r. Bu prinsiplə işləyən buxar qаzаnlаrı
məcburi dövrаnlı (sirkulyasiyalı) bаrаbаnlı buxar qаzаnlаrı аdlаnır.
Şəkil 1.9-dа buxarlаndırıcı borulardа su-buxar qаrışığ nın hərəkəti məcburi təşkil
olunmuşdur. Аncаq bu hərəkət şəkil 1.8-dəki buxar qаzаnındаn fərqli olаrаq bəsləyici
nаsosun bаsqısı hesаbınа əldə edilir. Bundаn bаşqа şəkil 1.7 və 1.8-dəki buxar
qаzаnlаrındаn fərqli olаrаq burada buxarlаndırıcı borularа dахil olаn suyun hаmısı
buxarа çevrilir, yəni bu prinsiplə işləyən qаzаnlаrdа dö vrаn (sirkulyasiya) dəfəliyi
vаhidə bərаbər olduğ undаn bаrаbаnın olmаsı tələb edilmir.
Qаzаn qurğ usunа verilən bəsləyici suyun hаmısı birbаşа buxarа çevrildiyindən
və bаrаbаn olmаdığ ndаn bu prinsiplə işləyən qаzаnlаrа düz ахınlı buxar qаzаnlаrı
deyilir.

Sual 34
XVIII əsrdə əsas enerji mənbəyi və ondan istifadəsi
18 – ci əsrin I yarısında əsas enerji mənbəyi kimi hidroenerjidən yəni, axar
suyun enerjisindən istifadə edirdilər. 18-ci əsrin birinci yarısında hidroenergetika ilk
mü hərrik kimi su çarxından istifadə edərək ö z konstruktiv formaları, texniki ü sulları
və qaydaları olan texnikanın geniş bir sahəsinə formalaşmışdır. Su çarxlarının
sadəliyi eramızdan əvvəl onlardan geniş istifadəsinə gətirib çıxarmışdır. Taxılı
ü yü tmək və suyu qaldırmaq zərurəti enerjidən istifadə etməyi tələb edirdi və bununla
əlaqədər olaraq uzun mü ddətli fasiləsiz enerji verilməsi tələb olunurdu. Bu məsələni
qoymaqla yanaşı dəyirman və su qaldırıcısının işləmələri ü çü n uzunmü ddətli, gü clü
və fasiləsiz mexaniki iş tələb edirdi.

87
 18-ci əsrin birinci yarısında hidroenergetikanın imkanları ilə artan istehsalatın
enerjiyə olan tələbatı arasında uyğ unsuzluq artır. Bu əsasən su gü c qurğ usunun yerli
şəraitdən asılılığ ından əmələ gəlir. Su enerjisində tələbat o vaxta qədər təmin
olunurdu ki, onların əsas tələbatları kimi dəyirmanlar və əsas su mənbəyi və enerji
mənbəyi olan, çayın bilavasitə yaxınlığ ında olan torpaqların sadə suvarma
sistemlərinin su qaldırıcıları olsunlar. Lakin su çarxı taxtakəsən və metallurgiya
sənayelərində istifadə olunanda ü fləyən kö rü kləri, çəkicləri və s. hərəkətə gətirəndə
su energetikasının mü flisliyi aydın olur.
18-ci əsrdə su mü hərriki yerli şəraitdən asılılığ ına baxmayaraq energetikanın
monopolisti hesab olunurdu. Onun f.i.ə. təqribən 50 dəfə buxar nasosunun f.i.ə.-dan
yü ksək idi, o mü ftə enerji ilə işləyirdi.
Su mənbələrin istifadəsi qətiyyət mü mkü n olmayanda, kombinələşdirilmiş
qurğ ulardan istifadə etmə zəruriyyəti energetikada yeni yolların axtarışını tələb edirdi.
Bu dö vrlərdə suyu mü əyyən hü ndü rlü yə qaldırmaq ü çü n mü xtəlif istilik
maşınlarından da istifadə olunurdu. Belə maşınlara Severin buxar nasosunu misal
gö stərmək olar. Nasosun f.i.ə. kiçik idi – 0.6%.
18-ci əsrin energetikasının qarşısında iki məsələ dururdu: ü mumi (universal
mü hərrikin yaradılması) və cari (məhsuldarlıqlı və faydalıqlı su qızdırıcının
yaradılması). İstehsalat bilikləri olmayan alimlər çox vaxt cari məsələlər qoyub, ö z
təcrü bələrindən istifadə edərək, elə konstruktiv həllər tapırdılar, hansılar ki, universal
mü hərrikə tərəf onların dərk etmədiyi nö vbəti addım idi.
Bununla əlaqədar buxarla işləyən su qaldırıcı qurğ unun hazırlanmasında ingilis
ixtiraçıları Nyukomen və Koylinin fəaliyyətini gö stərmək olar. Bu ö tü rü cü
mexanizmi olan ilk istilik mü hərriki idi. Lakin bu ö tü rü cü mexanizm inkişaf
etməmişdi və texniki istifadəsinə gö rə universal deyildi. Onlar cari məsələni həll
etmişdilər. Ü mumi məsələ isə həllini tapmamışdı.

88
 18-ci əsrin birinci yarısında Nyukomen-Koyli nasoslarının f.i.ə Severinin
nasosunun f.i.ə-dan az idi. Yalnız 18-ci əsrin II yarısında bu f.i.ə bir qədər artmışdı.
F.i.ə-nın az olmasına baxmayaraq onların nasos qurğ uları Severinin nasosunu
sıxışdırmağ a başlamışdı. Bu onu gö stərir ki, istilik energetikasının başlanğ ıc
dö vrü ndə f.i.ə və yanacaq sərfi qurğ uların istifadəsinin əsas kriteriyası hesab
olunmurdu. Əsas kriteriy o idi ki, bu nasos suyu elə dərinliklərdən qaldıra bilirdi ki,
harada ki, Severinin nasosu qətiyyən istifadə oluna bilmirdi, yaxud da onun qurulması
çox mü rəkkəb texnologiyanın mənimsənilməsini tələb edirdi.

Sual 36
Buxar maşınları ilə daxili yanma mühərriklərinin fərqi
İstilik mü hərrikləri istilik enerjisini mexaniki enerjiyə çevirən maşınlardır. Bü tü n
istilik maşınları 2 qrupa bö lü nü rlər: xarici yanma və daxili yanma mü hərrikləri.
Xarici yanma mühərrikləri. Bunlarda ü zvi yanacağ ın yanma prosesi
mü hərriklərdən kənarda yerləşən mü stəqil qurğ ularda (buxar generatorlarında) gedir.
Bu mü hərriklər su buxarı ilə işləyirlər. Bunlara aiddir: porşenli buxar mü hərrikləri,
buxar turbinləri.
Daxili yanma mühərrikləri. DYM – lərdə yanacağ ın yanma prosesi silindrin
daxilində baş verir və istilik itkiləri az olur. Belə mü hərriklərin ən geniş yayılmış
nö vü porşenli daxili yanma mü hərrikləridir (PDYM). PDYM – lər ən qənaətli istilik
mü hərrikləri hesab edilir. Bu mü hərriklər ö zü nü n yığ camlığ ı, qənaətliyi və
davamlılığ ı ilə seçilirilər. Bunlara aiddir: PDYM, qaz turbinləri, reaktiv mü hərriklər
və s.
Buxar maşınlarının ixtirası I əsrdə yaşamış İsgəndəriyyəli Herona aiddir. İlk
buxar nasosunun patentini Tomas Sever almışdır və bu nasos ancaq suyu mü əyyən
hü ndü rlü yə qaldırmağ a imkan verirdi. Severin nasosu yü ksək təzyiqdə işlədiyindən
partlayış təhlü kəsi yaranırdı. Buna gö rə də daha sonra Nyukomen atmosfer təzyiqi ilə
89
işləyən buxar mü hərrikini yaratdı və bu maşının f.i.ə-ı 0.5 % alınırdı. Daha sonra
Ceyms Vatt bu maşına kondensator əlavə edərək onu bir qədər təkmilləşdirdi və
faydalılıq bir qədər artdı. O zamanlarda geniş miqyasda istifadə edilən buxar
mü hərrikləri İngiltərədə sənaye inqilabından sonra aradan gö tü rlü dü .
Buxar maşınları ilə daxili yanma mü hərriklərini mü qayisə etsək gö rərik ki,
DYM – lər bir çox xü susiyyətlərinə gö rə buxar maşınlarından ü stü ndü r. Buxar
maşınlarının mənfi cəhətləri aşağ ıdakılardır: buxar maşınları buxar qazanı olmadan
işləyə bilmir, onların işə qoşulması ü çü n çox vaxt tələb olunur, faydalı iş əmsalı
olduqca aşağ ıdır, çox yer tutur, belə maşınlarda istilik və enerji itkisi çox olur.
DYM – lər aşağ ıdakı ü stü nlü klərə malikdir: bunlarda yanma prosesi silindrin
daxilində baş veirir və bö yü k həcmli qazan qurğ ularına ehtiyyac qalmır, bunlarda
daxili itkilər az olur, faydalılıq buxar maşınlarına gö rə yü ksək alınır, etibarlı və
qənaətcildir, olduqca yığ camdırlar və tez işə qoşulurlar.

Sual 37
Daxili yanma mühərrikləri ilə buxar turbinlərinin fərqi
İstilik mü hərrikləri istilik enerjisini mexaniki enerjiyə çevirən maşınlardır. Bü tü n
istilik maşınları 2 qrupa bö lü nü rlər: xarici yanma və daxili yanma mü hərrikləri.
Xarici yanma mühərrikləri. Bunlarda ü zvi yanacağ ın yanma prosesi
mü hərriklərdən kənarda yerləşən mü stəqil qurğ ularda (buxar generatorlarında) gedir.
Bu mü hərriklər su buxarı ilə işləyirlər. Bunlara aiddir: porşenli buxar mü hərrikləri,
buxar turbinləri.
Daxili yanma mühərrikləri. DYM – lərdə yanacağ ın yanma prosesi silindrin
daxilində baş verir və istilik itkiləri az olur. Belə mü hərriklərin ən geniş yayılmış
nö vü porşenli daxili yanma mü hərrikləridir (PDYM). PDYM – lər ən qənaətli istilik
mü hərrikləri hesab edilir. Bu mü hərriklər ö zü nü n yığ camlığ ı, qənaətliyi və

90
davamlılığ ı ilə seçilirilər. Bunlara aiddir: PDYM, qaz turbinləri, reaktiv mü hərriklər
və s.
Buxar turbinləri bö yü k gü clü istilik mü hərrikləri hesab olunur. Energetika başda
olmaqla, bir çox sahələrdə - su və dəmiryolu nəqliyyatında, bö yü k gü clü nasosların
və kompressorların işə salınmasında geniş istifadə olunurlar. Amma ən geniş istifadə
olunan sahə istilik və atom elektrik stansiyalarıdır ki, hazırda dü nya miqyasında hasil
olunan elektrik enerjisinin 85-90%-i bu stansiyaların payına dü şü r. Hərbidə, təyyarə
və raket texnikasında daha çox qaz turbinlərindən istifadə olunur. Buxar turbinlərinin
yaradılması hələ eramızdan əvvələ gedib çıxır. XIX əsrdə bu sahədə çoxlu çalışmalır
olmuş və ancaq əsrin axırında isveçli alim Qustav Laval, ingilis alimi Çarlz Parsons
bir-birlərindən xəbərsiz buxar turbinin yaradılması və bu sahədəki işlərin
təkmilləşdirilməsi ilə məşğul olmuşlar. Misal olaraq 1883-cü ildə Laval tərəfindən bir
pilləli aktiv turbinin yaradılmasını gö stərmək olar. Buxar turbinləri də DYM – lər
kimi istilik enerjisini mexaniki enerjiyə çevirirlər. Lakin buxar turbinlərinin DYM –
lərə nisbətən bir sıra ü stü nlü kləri vardır: buxar turbinlərini bö yü k vahid gü cdə
hazırlamaq mü mkü ndü r (hal – hazırda 1800 MVt gü cü ndə turbinlər hazırlanır),
yü ksək fırlanma sü rətinə malikdirlər (3000 dö vr/dəq), yü ksək faydalılığ a malikdirlər.
Sual 38
İlk zamanlardan İES-in tikilməsinə üstünlük verilməsinin səbəbləri
(İES – lərin üstünlüyündən yazmaq)

91